غزنوی سنایی و خزاعی دعبل شعر )ع( در رضا امام سیمای چکیده‌ع( رضا ام""ام شخص""یت از تصویری تا می‌کوشد تطبیقی، پژوهش و بررسی با حاضر، مقاله‌ی

‌ثامن‌االئمه حض""رت ب""اب در من""اقب از ش""مه‌ای بیان به و نماید ارائه عربی، و فارسی ادب دو در‌از نوش""تار، این می‌پردازد.‌در شده‌اند، _شعر_‌منعکس سخن‌وری شکل بهترین قالب در )ع(‌که

خ$$زاعی« دعبل و غزن$$وی »سنایی ع""ربی و فارسی ادب برجس""ته‌ی ش""اعران انب""وه میان‌از مختلف طیف دو می""ان در را آن‌ها دوس""تی و حب نه""ایت که است آن بر و ش""ده‌اند انتخ""اب‌بی""ان تطبیقی رویکردی با تا دهد نشان فرهنگی، و زبانی زمانی، اختالفات تمام با نام‌آور شاعران

است. کرده پیدا نمود چگونه کدام هر اشعار در خراسان، تابان خورشید دارد‌»دعبل غزن""وی«‌و »س""نایی دی""وان در رض""وی س""روده‌های مقایس""ه‌ی پ""ژوهش، این ه""دف

‌درآمد پیش با که می‌باشد ع""ربی و ای""رانی فرهنگ دو در دی""دگاه‌ها تفاوت‌ه""ای بی""ان خ""زاعی«‌و‌ع"ربی و فارسی ادب در رض"وی س"روده‌های مش"هورترین از مجموعه‌ای و مرثیه و مدح معرفیمی‌گردد. همراه

خزاعی دعبل غزنوی، سنایی عربی، ادب و فارسی ادب )ع(، رضا ‌امامکلیدی: واژگان

مقدمه 1$ کو؟ موسی‌الرضا علی‌بن چون امامیاست امام پر عالم جمله سراسر

)سنایی( ‌آث""ار خلق ب""رای تک""اپو و تالش به را ذوقی ص""احب هر بی‌شک )ع(، ثامن‌االئمه واالی شخصیت

‌اخ""یر دوره‌ه""ای به تنها ادبی، تولی""دات و اس""تعدادها ش""کوفایی می‌دارد.‌این وا ادبی ارزن""ده‌‌ی)ع(. رضا امام عصر یعنی آغاز همان به است مربوط آن تاریخی پیشینه‌ی بلکه نمی‌گردد محدود

‌بی""ان ض""من و داشته‌اند الهی شخصیت این مناقب و فضایل ارائه‌ی در سعی بسیاری شاعران‌در )ع(‌را ام""ام حقانیت و مظلومیت نحوی به شعر، قالب در ایشان معنوی و ظاهری ویژگی‌های

‌آن والیت و ام""امت از دف""اع جهت می‌ش""ود ابزاری شعر عبارتی کرده‌اند.‌به منعکس خود اشعارحضرت.

‌ادبی""ات در رایج مقوله‌ه""ای جمله از ادبی، گونه‌ه""ای از یکی عن""وان ‌بهم$$ذهبی« »ادبی$$ات‌فض""ایل و زیبایی‌ها خ""ود، آث""ار خلق با م""ذهبی اشعار می‌شود.‌مولدان محسوب عربی و فارسی‌س""طح ارتق""ای به منجر و داده نش""ان مخاطب""ان به را عرفانی " الهی شخصیت‌های نهان و آشکار

‌از دف""اع در را خ""ود تالش تمام حقیقت در ادبی نوع می‌شوند.‌این آن‌ها اجتماعی شعور و فرهنگاست. گرفته کار به مخاطبان، ترغیب و الهی اندیشه‌های ترویج و مذهبی ارزش‌های‌ک""رده پی""دا نم""ود بس""یار ت""اریخی ق""دمت با عربی، و فارسی ادبیات دو هر در بیت اهل سیمای

‌جمله از ش""اعران از کث""یری خیل توسط که )ع(‌می‌باشند رضا امام بزرگان، آن از یکی که است‌مؤثر نحو به که داشته‌اند سعی کدام هر و گرفته‌اند قرار ثنا و حمد مورد دعبل«‌بسیار و »سنایی

‌که هرچند بکش""ند، تص""ویر به را ایشان تابناک چهره‌ی از دورنمایی خود، شیوای و سلیم ذوق با و‌بپردازن""د، آن‌ها م""دح به خاکی""ان که است آن از تر ارزن""ده و ب""االتر بسی افالکی""ان منزلت و شأن‌برآنند هم""واره مذهبی، و آئین هر با و خاکی کره‌ی این سراسر در فرهیخته شاعران هم باز لیکن

‌امام این خصوص در را خود اشعار برترین و گیرند کار به را خود شاعرانه‌ی استعدادهای نهایت تابستایند. پیوسته را معشوق عاشقان؛ که مسلم امریست این و دهند ارائه همام،تحقیق علمی پیشینه ی 2$1$

‌سرایان«، مرثیه سرآمد محتشم؛ و »دعبل عنوان تحت خود مقاله‌ی فایقی«‌در اژدر »سعیده‌س""وگ و مرثیه‌س""رایی تقس""یم‌بندی به مرثی""ه، خصوص در توصیفات و تعاریف برخی ذکر از پس

‌س""پس می‌پ""ردازد، آن مرثیه‌س""رایان نخس""تین معرفی نیز و عربی و فارسی ادبیات در سروده‌ها‌ام""ام رث""ای در که آن‌ها اش""عار تحلی""ل و تفس""یر به ش""اعر دو هر زندگانی از مختصری بیان ضمن

‌نام""دارترین از »محتش""م«‌را »دعب""ل«‌و نه""ایت در و می‌گم""ارد همت )ع(‌س""روده‌اند، حس""ینمی‌کند. معرفی مرثیه‌سرا شاعران

‌دیگر روح‌ا...‌ه""ادی، دک""تر ج""امی«‌اثر تا س""نایی از پارسی ش""عر )ع(‌در رضا ام""ام »س""یمای‌مع"رفی ض"من خ"ود، مق"اله‌ي در می‌باش"د.‌وی تحقیق موض"وع با مرتبط و ش"ده انجام پژوهش

‌آن‌ها س""روده‌های از نمونه‌ه""ایی یافته، )ع(‌زیور ثامن امام مدح با اشعارشان دیوان شاعرانی‌کهاست. آورده صادق، گواهی عنوان به را

‌تحلیل به که می‌ش""ود شامل را جامی تا سنایی از یعنی ساله، چهارصد دوره‌ای ایشان نوشتاراست. پرداخته معناشناسی حیث از تاریخی طیف این به متعلق شاعران از گروهی سروده‌های

1

‌رض""ایی غالمرضا خ""زاعی«‌نوش""ته‌ی دعبل دی""وان در بیت »اهل عن""وان با پایان‌ن""امه‌ای """‌این‌که بر عالوه نویسنده آن در که می‌باشد زمینه این در شده انجام تحقیق مهم‌ترین سهل‌آبادی،

‌ش""رح و دعبل ت""ائیه‌ی قصیده‌ی بر تأکیدش بیشترین فرموده اشاراتی دعبل اشعار و آثار سایر بهمی‌باشد. آن در مندرج مضامین و مفاهیم و سیاسی " ادبی ارزش‌های و نکات تفسیر و

تحقیق روش 3$1$‌و جس""ته مدد محتوا تحلیل روش از خود، تطبیقی پژوهش و بررسی در مختصر این نگارنده‌ی‌برش""مرده را یک هر ویژگی‌ه""ای و مع""رفی را ش""اعر دو این دیوان در موجود رضوی سروده‌های

‌در طهارت، و عصمت بیت اهل محب شاعر دو هر از اشعاری نمونه آوردن با بیان دیگر است.‌به‌دل""دادگی و عشق ژرف""ای و بص""یرت عمق و ادبی س""یاق و س""بک تبیین و معرفی به ایجاز، نهایتاست. پرداخته آن‌ها

‌که س""اخت رهنمون حقیقت این به را نگارنده غزنوی، سنایی و خزاعی دعبل دیوان در سیری‌اس""ت.‌ل""ذا شده مرثیه«‌منعکس و »مدح ادبی گونه‌ی دو در آن‌ها، در موجود رضوی سروده‌های

‌جهت ادبی، گونه‌ه""ای این از یک هر پیرامون مختصری اصلی، مبحث شروع از پیش می‌دانم الزمگردد: بیان اطالع مزیدمدحی شعر 4$1$

‌و نیک ص""فات به را کسی گوین""ده یا نویس""نده که است آن ش""عر ان""واع اص""طالح »م""دح«‌در‌ش"عر نخس""تین موض""وع و مض""امین رایج‌ت""رین از ادبی بستاید.‌»این‌گوه و سازد متصف پسندیده‌خلقی""ات و ح""االت از یک ح""تی می‌تواند ادبی ن""وع این موضوع می‌باشد پیش ‌قرن12 در فارسی‌سوم قرن نیمه‌ی را ایران در مدیحه‌سرایی (.‌آغاز266:"‌1375 باشد«‌)داد، یزن انسان نفسانی

‌""" صفاری لیث یعقوب مدح سگزی«‌به وصیف »محمدبن تاریخ، آن در که ه".ق(‌دانسته‌اند251)(.1374‌:386 است«‌)وزین‌پور، پرداخته " امیرسیستان‌دوره این در ش""عر اصلی موضوع که برمی‌گردد جاهلی عهد به اعراب میان در مدح »سابقه‌ی

(.410می‌رود«‌)همان. شمار به‌و است فارسی کالس""یک ش""عر ق""الب یک چکامه یا می‌باشد.‌قصیده قصیده مدح، ویژه‌ی »قالب ‌ک""اربرد م""دح ب""رای تنها ش""عری ق""الب اس""ت.‌این بیت چه""ارده از بیشتر و بلند بسیار هم معموال

‌ش""عرا استفاده‌ی مورد نیز موعظه و طبیعت وصف )مرثیه(‌بزم، سوگواری ذم، جهت بلکه ندارد(.1361‌:102 گیرد«‌)همایی، می قرار

‌و پی"امبر م"ورد در امر این بلکه ن"دارد، آن‌ها امث""ال و وزرا پادش"اهان، به اختص"اص تنها نیز »و‌منقبت«‌ی"""اد و »نعت عن"""وان تحت آن از ص"""ورت این در که می‌کند ص"""دق هم اطه"""ار ائمه‌ی

(.1388‌:42 کرمانی، پناه می‌شود«‌)پوریزدانمرثیه 5$1$

‌در و می‌گویند را او درگذشت از تأسف و وی محامد ذکر و م""رده به گریستن لغت، در »مرثیه‌ی""اران تعزیت و گذشتگان ماتم در که می‌گردد اطالق اشعاری »مرثیه«‌بر »رثا«‌یا ادب اصطالح

شود«‌)دهخدا.»مرثیه«(. سروده وی مناقب ذکر و بازماندگان و‌می""دان کش""تگان مناقب توصیف و مدح یعنی کرده‌اند:‌رثا تعریف چنین را رثا عربی، ادب »در

‌گ""ردن بر حقی که ناآشنا مردگان یا معرکه شهیدان خون گرفتن به قبیله، ترغیب و دعوت و جنگ(.1369‌:13 داشته‌اند«‌)امامی، شاعر

2

‌اعتب""ار این به اس""ت.‌پس ب""وده انسان اولین مرگ همزاد جهان، در مرثیه‌سرایی که »گفته‌اند‌م""رثیه‌ای " هابیل " فرزندش سوگ در که بدانیم جهان شاعر اولین )ع(‌را ابوالبشر آدم می‌توانیم‌بین در عزی""زان فق""دان در دردآل""ود و س""وزناک اش""عاری س""رایش پس، آن از و است س""روده(.1389‌:1 فایقی، است«‌)اژدر شده متداول انسان‌ها

فارسی ادبیات )ع( در رضا امام 2$‌در )ع(‌را رضا ام""ام آس""مانی شخص""یت آگاهان""ه، ط""ور به که فارسی ادب ش""اعران جمله از

‌س""روده‌اند عقی""ده راه در و دانس""ته خود وظیفه‌ی را آن عبارتی به و کرده‌اند منعکس خود اشعار‌ادامه در که برد نام ..‌را و قمشه‌ای الهی امین‌پور، ثالث، اخوان خاقانی، سنایی، جامی، می‌توان

شد: خواهیم آشنا آن‌ها اشعار از کوتاهی نمونه‌های بارا خراسان شهید دین، سلطان را ایمان شهنشه بنده‌ام من... را ایمان کشتی و علم بحر وان را حکمت جوهر و صرف عقل آن

(1362‌:38 قمشه‌ای«‌)ناصح، الهی »مهدی ... می‌شناسند را تو پریشان، موج‌های می‌شناسند را تو خروشان، چشمه‌های

می‌شناسند را تو غریبان، تمام چون سرآمد غریبی فصل خوب، ای اینکمی‌شناسند را تو خراسان کوچه‌های بودم دیده را تو عبور هم من کاش

(97"1388‌:98 امین‌پور«‌)شفیعی، »قیصر خوابیده، توس در یثربی، پاک‌مرد ای موسی‌الرضا، علی‌ ایمی‌دانم. بیدار را تو من

عالم‌تاب، خورشید از روشن‌تر زنده‌تر،... می‌دانم سرشار زندگی، و شور فر و فروغ از

(137ثالث«‌)همان:‌ اخوان »مهدی النبیین خیر آل علی سالم یاسین و طه آل علی سالم... والدین الملک به یباهی امام فیها حل روضة علی سالم

‌و بیرجندی جامی«‌)احمدی »عبدالرحمن (1365‌:49 نقوی‌زاده،

... باشم خاطرت مقبول شده، شاعرت که باشم شاعرت که فرزدق نه دعبلم نه... باشم؟ زائرت باز می‌دهی‌ام اجازه‌ است باز نوازیت مهمان سفره همیشه

‌:‌ج1358 شرافت«‌)نظافت جواد محمد »سید 20، 36)

عرب ادبیات )ع( در رضا امام 3$‌حض""رت آن ن""زد مختلف من""اطق از خراس""ان، )ع(‌به رضا ام""ام هج""رت پی در »ش""اعران

بود: جمله آن از که می‌داشتند، عرضه را خود سروده‌های شده، شرفیاب‌ن""وگرا شاعران از اسالم، آغاز و جاهلی دوره‌ی کالسیک شاعران قبال در را ‌ویابونواس: $

‌)ع(‌دارد رضا ام""ام وصف در اش""عاری اس""ت.‌وی داش""ته ایرانی ریشه‌ای این‌که و برمی‌شمردندجسته‌ایم: تمثل زیر بیت چند به نمونه برای است، کرده انشاد ایشان حضور در را آن‌ها که

ذکرو أینما علیهم الصاله /‌تجری ثیابهم نقیات مطهرون یکن لم من مفتخر الدهر فی‌القدیم /‌فماله تنسبه حین علویا

3

فأنتم ور به ماجاءت و الکتاب /‌علم عندکم و األعلی المأل الس‌فرس""تاده درود آن""ان بر آی""د، زب""ان به ایش""ان از ن""امی دامنن""د.‌هرگ""اه پاک و پاک ترجمه:‌آنان

‌آن ش""ما نیس""ت.‌پس افتخ""اری او ب""رای کهن روزگاران در نباشد، علوی‌تبار شد.‌کسی‌که خواهدشماست. نزد شده، نازل قرآن سوره‌های از آن‌چه و کتاب علم و برترینید گروه داده‌ی دست از دل و جان شاعران از ‌ویدعبل: $ ‌و شعر از گران توشه‌ای با که والست جام

‌تا رفت م""رو و خراس""ان هم""وار!‌به خ""ویش بر را راه س""ختی و ک""رد وطن جالی ش""عور، و ش""ور‌:1388 محم""د، خواند«‌)میرزا باز پیشوایش پیشگاه در را " تانیه قصیده‌ی " جاودانه‌اش چکامه‌‌ی

‌م""ورد را ش""اعر این رض""وی اش""عار مس""تقل ط""ور به حاضر پ""ژوهش که آن‌ج""ایی (.‌)از82"""84‌ایش""ان، رض""وی س""روده‌های ب""رای نمونه‌ه""ایی ذکر از قس""مت این در ل""ذا می‌دهد، قرار بررسیمی‌کنیم(. اجتناب

ولی« عب$$اس بن »ابراهیم هم‌چ""نین ‌این در که می‌باشد ع""رب ادبی""ات ش""اعر ‌دیگرالص$$‌بود بیت اهل مداح و تبار ایرانی دولتمردی نویسنده، شاعر، است.‌»وی کرده طبع‌آزمایی عرصه

)ع(: رضا امام مقام و شأن در اوست سروده‌های جمله داشت.‌از گرایش تشیع به و الناس خیر إن أال و نفسا /‌و والدا و رهطا المعظم علی أجدادا

ثامنا الحلم و للعلم به أتتنا »تکتم«‌« حجة‌الله یؤذی /‌اماما(4‌:332 ج بی‌تا، آشوب، شهر )ابن

تحلیل و بحث 4$‌غزن""وی س"نایی اش""عار )ع(«‌در رضا ام""ام ویژگی‌ه""ای »انعک""اس مقاله این اص""لی بن‌م""ایه‌ی

‌سال به خزاعی«‌متعلق »دعبل عرب شهید شاعر سروده‌های در نیز و هجری ششم قرن شاعر‌ق""رار مداقه و بررسی م""ورد ش""اعر دو هر این دی""وان تنها، کار این برای و می‌باشد ‌هجری،148

گرفته‌اند.خزاعی علی بن دعبل 1$4$

‌که گش""ود.‌وی جه""ان به دی""ده ‌ه""".ق148 س""ال در نه""اد نیک و دین پاک فرزانه‌ی شاعر »این‌در هجونامه‌ه""ایش؛ س""بب به س""رانجام ب""ود، ت""وزان کینه نف""رت و دشمنان خشم گرفتار همواره

‌رسید«‌)همان. شهادت به عباسی متوکل عهد در و سالگی هشت و نود سن در ‌ه".ق،246 سال104"101.)

‌شخص""یتی می‌رود، ش""مار به تش""یع جه""ان چهره‌ه""ای درخشان‌ترین از یکی عنوان به که »وی‌دنی"""ایی در و بخشد بیش"""تری اعتالی را ش"""یعیان کلمه‌ی توانست بی‌نظ"""یری نب"""وغ با که است

‌همان‌ها و می‌رفتند ش""مار به معیشت و حی""ات چرخ‌ه""ای اص""لی گردانن""دگان خلفا، که می‌زیست‌م""دح ب""رای کوششی ان""دک اظه""ار با ن""یز ش""اعران می‌داشتند، گرامی را شعر شنیدن و سرودن‌با که اوست تنها می""ان این در اما می‌شدند؛ برخوردار نقره و طال سکه‌ی هزار هزاران از ایشان،‌پنج""اه را دار چ""وبه‌ی خ""ودش، قول به و می‌کند پشت نقره‌ها و سکه‌ها به حق، به ایمان و عقیده‌را مل""وک چ""را که س""ؤال این به پاسخ در (.‌»وی5:""‌1368 میکش""د«‌)گ""وهری، دوش بر س""ال

‌چشم مرا و دارند ایشان هدایای به طمع چشم می‌ستایند را ملوک که می‌گوید:‌آنان نمی‌ستایی،(.1388‌:58 محمد، نیست«‌)میرزا هدایا آن به داشتی‌و داشت واف""ری عالقه‌ی و عشق )ع(، الرضا موسی علی‌بن حضرت خویش زمان امام به »او

‌آن‌ها حق""""انیت ذکر و آن""""ان از طرف""""داری )ع(‌و معص""""وم ائمه‌ی و بیت اهل م""""دح به تنها نه

4

‌این که نگذاشت بی‌نص""یب را عباسی خلف""ای از یک هیچ هج""و، بران شمشیر با بلکه می‌پرداخت،(.16"1384‌:17 آبادی، سهل بود«‌)رضایی شاعر دری به در علت‌های از یکی امر

دعبل شعر 1$1$4$‌برخ""وردار نیک""ویی انس"جام از و واضح مع"انی، حیث از و س"هل الف"اظ، حیث از دعبل »ش"عر‌/‌بی‌ت""ا: بی‌تا می‌زن""د«‌)ف""اخوری، موج دلپذیری و زیبا موسیقی نغمه‌های آن، بیت بیت است.‌در

374.)‌و ظالمان سر به نتایج بیشترین و خطا کمترین با که است قهاری سرکش تیر هم‌چون او شعر

‌و بنی‌عب""اس س""تم و ظلم اص""حاب و جنایت‌ها افش""اگر و رس""واکننده و گردی""ده ش""لیک غاص""بان‌محرومیت‌ه""ا، و خطرات تمام وجود با متعهد شاعر است.‌این بوده خود زمان جاری دستگاه‌های

است. ننموده تردید حقانیت اثبات در لحظه‌ای‌وی ب""ودن ش"یعه به اطمینان شیعه، است شاعری دعبل شد، اشاره این از پیش که همان‌طور

‌گزن""ده‌ای و تند زبان با یافتیم.‌او هجوگو شاعری را او اول درجه‌ی در که می‌شود ناشی این‌جا از""ام تنها نه از انتق""اد و هجو به هم""واره ‌ن""یز پیش""ین ائمه‌ی عصر حاکم""ان بلکه خ""ود زم""ان حک

‌اص""ول بیان و اسالم مبین دین از دفاع به خود لطیف قریحه‌ی و طبع با آن دنبال به و می‌پرداختمی‌گماشت. همت تشیع مذهب عقاید و

‌جمله از او، دش""منان با دش""منی و خدا دوستان با دوستی برمی‌آید؛ مختلف روایات از چنان‌که""د، خ""ود در را مهم اصل این که آنکس هر و می‌آید ش""مار به تشیع مذهب اصول مهم‌ترین ‌نپروران

‌بهره‌مند خوبی به مهم این از دعبل آنکه حال دارد، ها فاصله شدن؛ واقعی شیعه‌ی تا شک، بدوناست.‌

‌رهنم""ون حقیقت این به را نگارن""ده مسلک، شیعه جسور شاعر این اشعار در گذرا جستجویی‌البته اس""الم!‌و سیاسی ت""اریخ مهم فرازه""ای ح""اوی م""وزون، است مصحفی او دیوان که ساخت‌ش""یعیان پیشوای هشتمین به نسبت فراوانی ارادت بحث، مورد شهید شاعر که است ذکر شایان‌اس""ت.‌س""رود گذاش""ته یادگ""ار به خ""ود از ایش""ان رث""ای در هم و م""دح در هم را اشعاری و داشته

‌ع""رب«‌ف""راهم جه""ان ادبیات تاریخ »در را او جاودانگی و شهرت موجبات دست؛ این از اشعاریآورد.دعبل آثار 2$1$4$

‌ن""یز و می‌ب""رد الشعرا«‌نام »طبقات نام به او آثار از یکی »معجم‌االدبا«‌از در حموی »یاقوت‌ن""ام به ادب کتب در قطعه و قص""یده چند است.‌تنها رفته میان از او شعر بیشتر شعر.‌اما دیوان

‌می‌باش""ند.‌در هجا در که چند قص""ائدی و علوی""ان از بیت اهل م""دیح در اغلب که ش""ده ض""بط او(.373لطیفند«‌)همان.‌ و زیبا الحق که شده ثبت غزل در هم بیت چند او اشعار زمره‌ی

دعبل دیوان در رضوی سروده های 3$1$4$‌عطا ش""اعر این )ع(‌به رضا ام""ام که است لقبی سال، کهن شتر معنی »دعبل«‌به شده گفته

‌ش""یعه، ش""اعر ش""د.‌این نائل معنوی و مادی عطایای کسب به ایشان مبارک دست از و فرمودند‌)ع(‌طبع‌آزم""ایی الرضا موسی علی‌بن امام شامخ مقام در عرب ادبیات در که است کسی اولین‌ش"اعر این رض""وی س"روده‌های در من""درج مض""امین و مایه‌ها درون ش"رح به است.‌اکن""ون کرده

می‌پردازیم:

5

رائیه: قصیده ی‌آورد.‌مضمون فراهم را قصیده این سرودن جرقه‌‌ی اولین )ع(، رضا امام شهادت خبر شنیدن

‌درگذشت به نس"بت ان""دوه و غم اظه"ار )ع(‌و رضا ام"ام کرامات و فضایل رائیه، قصیده‌ی اصلیمی‌باشد. هارون‌الرشید خصوص به عباسیان مذمت و هجو نیز و بیت اهل دیگر رثای ایشان،

‌اما می‌پردازد دلدادگی و عشق با مرتبط مضامینی ارائه‌ی به قصیده، ابتدایی ادبیات در شاعر‌ناامی""دی و غم ابت""دا، هم""ان ناکامی.‌از و مرگ محتوای با ابیاتی سرودن به می‌زند گریزی ناگهان

‌این ج""ای جای در و می‌کند نفرت ابراز آن متعلقات و دنیا به نسبت می‌زند، موج وی اندیشه‌ی دردارد. شکایت و شکوه چیز همه از قصیده

‌روح و ج""ان بر که است ان""دوهی و ن""اراحتی نه""ایت از نش""ان امر این نگارن""ده، عقی""ده‌ی بهمی‌گوید: چنانکه می‌کند، سنگینی سراینده

نفری من علی‌الماضین بکیت /‌‌اذن زینتها و للدنیا أرکن کنت لوالحجر صدمة القی الشعب /‌تصدع فصدعهم اهلی علی الزمان أخنی

(.1972‌:105 دعبل، )‌دیوان ‌خ"ویش ام""وات و رفتگ""ان بر که ب""ود شایس""ته بودم، مشتاق آن متعلقات و دنیا به ترجمه:‌اگر

‌را آن""ان جمع و داشت روا خی""انت من خ""انواده‌ی و خویش""ان ح""ق در سردهم.‌روزگار گریه فریادشود. متالشی و آید فرود صخره بر سنگی چنان‌که ساخت، پراکنده و متفرق

‌ایده‌آلی آرامش به می‌تواند بیت اهل یاد با تنها که است معتقد ارزشمند، قصیده‌ی این صاحب‌آن‌ها با هم""واره خود شخصی زندگی در که را نامالیماتی و مصائب برسد.‌وی است آن پی در که

‌)ص(‌متحمل پی""امبر بیت اهل که جفاه""ایی و ج""ور ش""دت و عظمت با قی""اس در ب""وده، مواجه‌باد به را خود زندگی دشواری‌های آن‌ها، یادآوری ضمن قصیده این اثناء در و انگاشته هیچ شده‌اند

‌ک""ربال ص""حرای تص""ویرگری به ش""گرفی طرز به بیت یک در تنها و می‌سپارد.‌بالفاصله فراموشی‌ت""ابلوی چون""ان که چ""را آورد، پدید اذه""ان در را عمیق‌ت""ری مف""اهیم می‌تواند بیت می‌پ""ردازد.این

برآمده: کربال صحنه‌ی توصیف عهده‌ی از خوبی به که است نقاشی‌ایرب صعید من عارض /‌و بائنة بالطف لهم ذراع من کم منعفر الت

(106)همان.‌ ‌بر که چهره‌ه""ایی چه و گشت ج""دا تن از ک""ربال ص""حرای در که ب""ازوانی و دست‌ها ترجمه:‌چه

شد!‌ آلوده خاک به و افتاد خاک‌دوران در خ""ود گ""ویی که بیت)ع(‌می‌ش""ود اهل حی""ات ح""وادث توصیف در غرق آن‌چنان دعبل‌این بر است ش""اهدی عن""وان به زیر اس""ت.‌ابی""ات داش""ته پررنگ حض""وری ایشان زندگی مختلف

موضوع: هذا یقولون هم /‌و لمقتله مسراهم و الصسین أنسی البشر سید

ور التنزیل علی البالء /‌حسن عن احمد جازیت ما السوء امة یا والس)همان(

‌در کنم فرام""وش را وی کش""تن ب""رای تبهک""ار ق""وم آن ح""رکت )ع(‌و حس""ین ترجم""ه:‌چگونهاست؟ آدمیان آقای و سرور او که داشتند اذعان خود حالی‌که

‌اس""الم ب""رای که فراوانی رنج‌های پاداش خاطر به محمد کژرفتار!‌به کردار زشت مردمان ایمی‌دهید؟ پاداش اینگونه کشید، آن روشنگر سوره‌‌های و قرآن آوردن با شما هدایت و

6

‌و عباس""یان مذمت و هجو به و می‌شود نمودار وی گزنده‌ی و تند زبان که است بعدی ابیات درمی‌پردازند: هارون‌الرشید خصوص به

عذر من العباس لبنی أری /‌وال قتلوا إن معذورین امیة بنی أریوالوغر الحقد والة معیط /‌بنو اسرتهم و مروان و حرب ابناء قتلتم قوم علی‌الکفر جازوا استمکنوا اذا /‌حتی اولهم علی‌اإلسالم

(107)همان.‌ ‌مع""ذور ک""ار این در را آن‌ها بکش""ند، را او بیت اهل و پی""امبر فرزن""دان اگر ترجم""ه:‌بنی‌امیه

‌و مروان )پدرابوسفیان(‌و حرب نمی‌بینم.‌فرزندان دلیلی و عذر بنی‌عباس مورد در ولی می‌بینم‌ق""ومی هم""ان س""تمگرند.‌بنی‌امیه و کینه‌ت""وز که حاکم""انی همه‌ی و بنی‌معیط و آن‌ها خ""انواده‌ی

‌به کفر روی از ش"دند چ""یره چ""ون ولی کش""تید را آن س"ران اسالم، کردن بهانه با شما که هستندبرخاستند. خون‌خواهی و انتقام‌جویی

‌پای""ان )ع(‌به رضا ام""ام حضرت مکارم و فضایل ذکر با را ‌بیتی24 قصیده‌ی این شاعر سپسمی‌داند:‌ حضرت آن آرامگاه زیارت را دین‌داری نشانه‌های جمله از و می‌برد

وطر علی دین من تربع کنت /إن بها الزکی قبر علی بطوس اربع)همان(

‌و داری دل در دین غم اگر کن، ت""وقفی ش""ریف و پاک مرد آن قبر کنار در طوس شهر ترجمه:‌درمی‌کنی! دین‌داری ادعای یا

‌به را م""ردم آن تبع به و می‌پ""ردازد بیت یک در هم آن متضاد، شخصیت دو توصیف به نیز ادامه درمی‌کند: تقسیم بدترین و بهترین گروه دو

هم الناس خیر طوس فی قبران هم قبر /‌و کل العبر من هذا شر)همان(

‌و آن‌ها بدترین به متعلق دیگری و مردم بهترین به متعلق قبر یک است؛ طوس در قبر ترجمه:‌دواست. درس‌آموزی و عبرت مایه‌ی اینمی‌گوید: که آن‌جایی قصیده این در

ضرر من الرجس بقرب الزکی /‌علی وال الزکی قرب من الرجس ینفع ما فذر او شئت ما فخذ یداه /‌له کسبت بما رهن امری کل هیهات

)همان( ‌انس""ان این نمی‌ب""رد.‌به س""ودی پ""اک، ش""خص این به ب""ودن نزدیک از کثیف و پلید ترجمه:‌انسان

‌که[ است نمی‌رس""د.‌بعید ض""رری ناپ""اک، و پلید ش""خص این به ب""ودن نزدیک خاطر به نیز شریف‌افعال از یک هر تو و است داده انجام که است اعمالی گرو در انسانی ‌هر]شود ضایع کسی حقکن؛ رها را آن یا برگزین می‌خواهی که را بد یا نیک

‌این به بی""ان، ش""یواترین به که چرا می‌شود، نمایان شاعر اندیشه‌ی بر قرآن تأثیر نشانه‌هایب بما أم"ریء که:‌»کل دارد اشاره قرآن از آیه ‌در انس"انی (‌:‌هر21ط"ور:‌ رهین«‌)ق"رآن، کس"

است. خویش کرده‌های گرو‌هجو هم و کرد مشاهده می‌توان را مدح نشانه‌های هم قصیده، این پایانی ابیات در حقیقت در

‌در )ع(‌می‌گش""اید، ث""امن ام""ام منقبت و مدح به زبان این‌که عین در هنرمندانه‌ای طرز به را.‌وی‌معروف قصیده‌ی بر عالوه شهید شاعر می‌پردازد.‌این هم هارون‌الرشید هجو به کالمش ادامه‌ی

7

‌ی""ادآور )ع(‌را رضا ام""ام فض""ائل و من""اقب خ""ود، دی""وان از دیگری ابیات در پراکنده طور به رائیهمی‌نشیند.‌ بزرگوار آن سوگ به خود لطیف قریحه‌ی و ذوق با و می‌شود

‌)ع(‌س""روده حض""رت آن واالی مق""ام و ش""أن در که را دعبل اش""عار می‌ت""وان کلی ط""ور بهکرد: تقسیم‌بندی این‌گونه

‌نظم رش""ته‌ی به را خصیصه این هنرمندانه‌ای طرز به )ع(:‌شاعر امام دانش و فضل به اشاره "1کشیده:‌ الشریف العلم بسیره سار / و بالمعالی موسی ابن رحل لقد

(133)همان.‌ ‌رحلت با گرانق""در دانش‌ه""ای و ک""رد رحلت دنیا این از بود، سرآمد فضیلت‌ها در )ع(‌که رضا امام

رفت. ما دسترسی از او ضمین انت و والدنیا / بک الدین والحجی الحلم بک والتقوی العلم بک

(178)همان.‌ ‌آن حافظ و نگهدارن""ده تو و است نهفته دنیا و دین و ذک""اوت و ص""بر و پرهیزگ""اری و دانش تو در

هستی.:دنیا پوچی "2

‌ب""دون و است ب""رکت و پرخیر و زیبا اطهار ائمه‌ی و معصومین وجود با دنیا دعبل؛ اندیشه‌ی طبق‌)ع(‌را اطه""ار ائمه‌ی مب""ارک وج""ود از گیتی عرصه‌ی شدن خالی است.‌وی نابودی مستحق آن‌ها

می‌داند: جبران غیرقابل مصیبتیاضمحلت ما اذا نبالیها ال / اال محمد آل بعد دنیا خیر ما و

تجلت بالمصطفین / مصیبتنا أری وال الزمان مصیبات تجلت)همان(

‌که باش""ید دارد؟!‌آگ""اه ما ب""رای ارزشی چه دنیا این دنیا، این محمد)ص(‌از خاندان رفتن از :‌بعد‌و ب""زرگ همه دنیا ب""رود.‌مص""یبت‌های بین از و ش""ود نابود هرچند نمی‌دهیم اهمیت دنیا به ما دیگر

‌زائل پی""امبر خان""دان برگزی""دگان دادن دست از خ""اطر به ما مص""یبت ولی هستند، تحمل غیرقابلنیست. شدنی

:)ع( رضا امام سخاوتمندی و کرم بخشش به اشاره "3 والطریف التلید / حقائب ال خفاف الندی! عودوا وفد فیا

(133)همان.‌ ‌ام""ام رحلت با زی""را بازگردی""د، ناامیدانه و خ""الی چم""دان‌های ک""رامت!‌با و بخشش جویندگان ای

کند. کمک شما به که نیست کسی دیگر بود بزرگواری و بخشش معدن )ع(‌که رضا تطوف ساریة و / بنائله یوم کل تغدوا سمحاء له

)همان( ‌تا ش""بانه‌روز ط""ول در پرباران ابرهایی همچون که دارد بخشنده‌ای و کریم )ع(‌دستان رضا :اماممی‌بارد. صبح

:)ع( رضا امام غربت به اشاره "4 قذوف نأی دونه / مزار المنایا تلحفه بطوس اقام

8

)همان( ‌تا دور راهی که است واقع ط""وس در او م""زار و مرقد پیچیدن""د، خ""ود در ط""وس در را او مرگ‌ها

آن‌جاست. هتون الساریات علیک / بطوس محله الغریب القبر أیها أال

(170)همان.‌ ‌پرب""اران ابره""ای تو دارد!‌بر ج""ای ط""وس در و است بیگانه و دور آن، س""رزمین که ق""بري :ای

باد. ریزان پیوسته شبانگاهیبیت: اهل حریم از دفاع و آنان جنایات افشاگری بنی‌امیه، هجو "5

/ علیهم وانتحت امیة من ذئاب دعتهم وسنون أزمة دراکا(169)همان.‌

‌و بحران‌ها و کردند دع""وت مص""یبت و بال ج""ام به بیت(‌را )اهل آن""ان بنی‌امیه از ص""فتانی :گ""رگ‌آمد. بیت(‌وارد )اهل آنان بر فراگیر و پیوسته طور به مصائب

ظنین و ظالم فیه / تحکم عیثة فی الدین بنوالعباس عاثت و)همان(

‌ظ""الم انسان هر آن در که فاسد کردند.‌حکومتی پا به عظیم فسادی دین در نیز عباس :فرزندانکرد. اقدام مردم میان در کردن حکم و داوری به مشکوکی و

علی الکفر جازوا استمکنوا اذا / حتی اولهم اإلسالم علی قتلتم قوم(107)همان.‌

‌چ""یره چ""ون ولی کش""تید را آن سران اسالم، کردن بهانه با شما که هستند قومی همان :بنی‌امیهبرخاستند. خون‌خواهی و انتقام‌جویی به کفر روی از شدند

ایشان: رساندن شهادت به )ع(‌و رضا امام کردن مسموم به اشاره "6 ظنین دهاک فیما لکننی / و فارتقی النبین خیر فی الموت جری

(179)همان.‌ ‌روح و گشت ج""اری نیز بود خدا پیامبران بهترین که اسالم پیامبر مورد در مرگ که است :درست

‌مظن""ون شد وارد تو بر که ب""زرگی مص""یبت م""ورد در من ولی پیوست اعلی ملک""وت به او ب""زرگرسیده‌ا‌ی(. شهادت به و کرده‌اند مسموم را تو بلکه نرفته‌ای، دنیا از مرگ با تو[هستم.‌

الحنیف والدین /‌رسول‌الله بکاه فتی بافتقاد سررتم(133)همان.‌

‌دین و خ""دا پی""امبر که ش""دید خوش""حال آزاده‌ای ج""وانمرد ش""هادت بیت(‌به اهل )دش""منان ش""ماکرد.‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ گریه او بر اسالم روشنگر

‌ق""وی ‌پ""ایه‌ایبکاء" شعر "به خود، بالغت و فصاحت با که است شاعرانی جمله از دعبل ‌ج""ان‌خراش ش""هادت که می‌کند ان""دوهی و غم توص""یف وقف را خ""ود ه""نر همه‌ی می‌بخش""د.‌وی

‌مطلع این با و )ع(‌س""روده رضا امام رثای در را آن که خود، شعر در و است آن مسبب امام)ع(؛می‌شود: آغاز

لقرت الشؤون ماء فقدت / ولو استهلت بالدموع لعینی ما أال(67)همان.‌

9

‌آن شهادت با است معتقد و می‌داند اشکبار و مصیبت‌زده ایشان فقدان غم در را آسمان و زمین‌‌که»ک$$وه« طوری‌که به داده، دست از را خ""ود ق""رار و آرام هس""تی نظ""ام ک""ل بزرگ""وار، ام""ام

‌خ""ود پای""داری و استواری شعر این در ‌استاستحکام« و »مقاومت مظهر ادبیات در هموارهمی‌دهد:‌ کف از را

ذلت و الشامخات الجبال له/ رؤوس واسترجعت األرض بکته من علی)همان(

‌فریاد او بر بلند کوه‌های قله‌های و گریست او بر زمین که می‌کنند گریه کسی آن بر من :چشمانآوردند. فرود خشوع و تسلیم سر او مقابل در و راجعون«‌کشیدند الیه انا و لله »إنا کلت و علیه ناحت أنجمها / و لفقده السماء تبکی أعولت قد و

)همان( ‌نوحه‌س""رایی او بر آسمان ستارگان و می‌ریزد اشک و می‌نالد او دادن دست از سوگ در :آسمانبازمانده‌اند. نورافشانی از و می‌کنند

تائیه قصیده‌ی‌ج"ایی تا است برخ""وردار بس"یاری شهر و منزلت از دعبل یتائیه قصیده ی عرب، ادبیات در

‌درست امر اس""ت.‌این گشته مشهورتر خود، خالق و سراینده از قصیده این گفت بتوان شاید که‌است فارسی ادب )ع((‌در حس""ین امام رثای )در کاشانی محتشم معروف بسیار قصیده‌ی شبیه

‌م""زین همواره و می‌شوند برافراشته عاشورا روز در ساله همه که پرچم‌هایی با را آن شهرت که‌و ش""عر ن""وع به""ترین از تائيه ي می‌ک""نیم.‌قص""یده درک خ""وبی به است آن ابت""دایی ابی""ات به

است. شده سروده پیامبر خاندان درباره‌ی که است مداحی نمونه‌های شکوهمندترین‌ام""ام حض""ور در را تائیه قصیده‌ی شاعر؛ که آن‌جایی از که بود آن نوشتار این نویسنده‌ی گمان

‌اثر این دقیق مط""العه‌ی اما دارد حض""رت آن به اختص""اص تنها آن مض""امین کرده‌ان""د، )ع(‌انش""اد‌مش""مول دعبل قص""یده‌ی اين که س""اخت رهنم""ون حقیقت این به را نگارن""ده ادبی، ارزن""ده‌ی

‌و فرموده‌اند اشارتی منجی«‌نیز »ظهور به ابیاتی در حتی وی چنان‌که است متنوعی موضوعات)ع(‌دارد:‌ رضا امام به اختصاص ‌بیتی115 بلند قصیده‌ی این از بیت یک تنها

الصلوات أفضل علیه / وصلی امره الله ارشد موسی بن علی(61)همان.‌

‌دروده""ای به""ترین گرداند، آسان او بر و کند اصالح را او کار خداوند )ع(‌که موسی‌الرضا :علی‌بنباد.‌ او بر خداوند

‌به اش"اره که را دیگر بیت )ع(‌دو حض"رت خود که شده نقل بسیاری روایت‌های در هم‌چنین می‌افزایند: دارد طوس در ایشان ملکوتی بارگاهفرات األحشاء علی / ألحت مصیبة من یالها بطوس قبر و بالز

الله یبعث حتی الحشر الی والکربات الغم عنا / یفرج قائما)همان(

‌دل‌ه""اي مص""یبت، و ان""دوه اس""ت.‌این ط""وس در که ق""بری ب""رای نشست دلم بر مصیبتی چه‌برانگ""یزد را ق""ائم مهدی خداوند زمانی‌که تا یا و قیامت صبح تا می‌سوزاند غم آتش در را شیعیان

بزداید. دلهایمان از را اندوه و غم تاغزنوی سنایی 2$4$

10

‌اجم""ال به مرزوب""وم، این کردگان تحصیل همه‌ی فارسی، ادب برجسته‌ی شاعر این زندگی ازدارد. را آن‌ها با هم‌زبانی صورت تنها مختصر این اما دارند، اطالعاتی تفصیل، به یا

‌اوایل و پنجم ق""رن اواخر ب""زرگ حکیم و ع""ارف ش""اعر سنایی آدم مجدودبن ابوالمجد »حکیم‌در و شد متولد غزنه ‌در467 س"ال در اس"ت.‌وی فارسی ش"عر مس"لم استادان از و ششم قرن

‌ش""رق در که ش""هر، این در ش""د.‌م""زارش س""پرده خ""اک به و ‌درگذشت529 سال به شهر همین(.1372‌:14 کدکنی، است«‌)شفیعی مردم زیارتگاه دارد، قرار کنونی افغانستان

‌»نص""یرالدین چنان‌که ب""وده، پی""امبر خاندان و علی آل صدیق دوستداران از یکی بی‌تردید »وي‌و ب""زرگ رج""ال ردیف در را س""نایی خ""ود؛ النقص کت""اب رازی«‌در قزوی""نی عب""دالجلیل ابورش""ید(.1363‌:559 است«‌)صفا، داده قرار شیعه شاعران

سنایی شعر 1$2$4$‌اس""ت.‌»وی دورپ""رداز خی""االتی و اس""توار قلمی و پخته طبعی از ح""اکی س""نایی اشعار همه‌ی‌در او طریق از تص""وف آموزه‌ه""ای و باورها اندیش""ه‌ها، که است فارسی ادبی""ات ش""اعر نخس""تین

(.1373‌:11 می‌گشاید«‌)درگاهی، راه آن دنیای و شعر‌هنرمندان""ه، م""دح با و می‌ک""رد زن""دگی خ""ود شاعری هنر طریق از که بود شاعری ابتدا در »او‌میانس""الی؛ ای""ام در شاعر، بیشتر جوانی؛ ایام می‌کرد.‌در جلب خود به را سلطان و امیر حمایت‌:1385 ب""ود«‌)مج""روح، دنیا از وارس"ته گوش"ه‌گیر ص"وفی پ""یری؛ ای""ام در باالخره و حکیم بیشتر‌با متف""اوت بس""یار س""نایی ش""عر مایه‌های درون شده، ذکر مرحله‌ی سه همین با (.‌متناسب267

‌از:‌درون‌ است عب""ارت که دارد وج""ود کلی مایه‌ی درون نوع هشت وی مسلم آثار هستند.‌در هم‌وعظ‌ه""ایی و دی""نی اخالقی، مایه‌ه""ای درون عاشقانه، عرفان عابدانه، عرفان به مربوط مایه‌‌های

که ‌و هجو تعق"ل، و حکمت م""دح، ط"نز، چاش"نی با اجتم"اعی انتق"اد نیست، محض عرفانی لزوما‌عاش""قانه، و عابدانه عرف""ان مس""لک پ""یروان از یکی عن""وان به چ""یز، هر از بیش سنایی هزل.‌که(.1377‌:17 است«‌)زرقانی، شده معروف

سنایی آثار 2$2$4$‌ه""زار چه""ارده ح""دود ش""امل که مقطعات و رباعیات غزلیات، قصاید، دیوان بر عالوه »سنایی

از:‌ عبارتند که دارد هم دیگر منظوم اثر چند می‌شود، بیتسنایی مکاتیب تحریمة‌القلم، بلخ، کارنامه‌ی الی‌المعاد، سیرالعباد الحقیقه، حدیقة

سنائی‌آباد عشق‌نامه، عقل‌نامه، سنایی:‌طریق‌التحقیق، به منسوب آثار‌م""درس هم‌چ""ون ب""زرگی اس""تاد توسط اما یافت""ه، ش""هرت س""نایی نام به مذکور منظومه‌ی چهار

شده‌اند. چاپ او مسلم آثار عنوان به رضوی‌از ن""دارد تناسبی سنایی کارهای با وجه هیچ به که داده‌اند نسبت سنایی به قدیم از نیز دیگری آثار

‌وی قبلی آثار از برخی برای است دیگری نام یا که نوروز و بهرام زادالسالکین، قبیل:‌غریب‌نامه،‌س""نایی آث""ار ش""مار در را آن‌ها ن""یز رض""وی م""درس اس""تاد اس""ت، مت""أخران منظ""وم آث""ار از یا و

.(19"1372‌:20 کدکنی، نپذیرفته‌اند«‌)شفیعیسنایی رضوی سروده های 3$2$4$

‌که است غزن"وی س"نایی حکیم این فارس"ی، ادب در ک"ردیم، اشاره این از پیش که همان‌طور‌نم""وده ط""وس خطه‌ی شمس‌الش""موس م""دح در قصیده قدیمی‌ترین به مزین را اشعارش دیوان كه کرده خود آن از موسی‌الرضا«‌را »علی‌بن مدح در چکامه نخستین و است ‌وی از پیش ظاهرا

11

امام نعت »در عن""وان با اس""توار م""دیحه‌ای در اس""ت.‌وی برنیامده ایشان مدح مقام در کسیمطلع:‌ با ‌وهشتم«آسان محشر به را تو / دشوار خراسان در است حرمی را دین

‌ش""رح به ادامه در که است گش""وده ایشان مکارم و فضایل بیان به زبان خراسانی؛ سبک به ومی‌پردازیم:‌ آن مایه‌های درون‌)ع(‌که: رضا امام از حدیث این نیز و خراسان شهر در حضرت آن ملکوتی بارگاه به اشاره "1

‌ش""تافت: خ""واهم او ی""اری به م""ورد سه در قیامت روز در کند، زیارت وطنم دوری با مرا کس هرمیزان: پای در و صراط پل از عبور هنگام اعمال، نامه‌های توزیع هنگام

آسان محشر به ترا / دشوار خراسان در حرمیست را دین(1320‌:451 )سنایی،

‌این )ع(‌در رضا امام حضرت که سال‌هاست ایشان؛ به مردم سایر جستن توسل به اشاره "2‌مبارک مرقد زیارت به جهان اکناف و اطراف از خالیق مدت، این در و آرمیده " طوس " سرزمین

‌و ب""وده بزرگوار آن عاشقان ملجأ همواره رضویه شریفه‌ی شتافته‌اند.‌روضه‌ی عظیم‌الشأن امامکرده: اشاره مهم این به خوبی به سنایی که هست

غفران مشیر درش / پیوسته حاجت مسیر رهش همواره هزمان فرشته از پر عرش / چون جای زهر پرآدمی کعبه چون

)همان( ایشان: بلند مقام و عظمت وصف "3

برهان بزرگ با و نه / دعوی اولواالمر او و درو نه قرآن)همان(

‌)ص(‌می‌باش""ند؛ پی""امبر پ""اک س""الله‌ی از ایشان که دارد اشاره نکته این به هم‌چنین سنایی "4‌انبی""اء فرزن""دان ما فرزندان داریم، نسب شرافت »ما می‌فرمایند باره این در )ع(‌خود رضا امام

(.1368‌:319 می‌باشیم«‌)عطاردی، اوصیاء فرزندان نیز ما و هستندجان او در اوصيا سيد / از تن او در انبيا خاتم از

)همان( حضرت: آن حضور داشتن برکت به اشاره "5

رضوان کرده روضه به تربه / آن فردوس پیش به شده بقعه آن(452)همان.‌

‌مع""روف ح""دیث به تعب""یر این با و توحی""د«‌می‌داند ش""رط‌های جمله‌ی »از را ایش""ان وی """6می‌کند: ‌اشاره1»سلسلة‌الذهب«

ایمان اصل های حاصل / از توحید شرط های جمله ی از خراسان در کرده دعوی / این مدینه در زاد معنی زین

1 . : حدیث این کند نقل پدرانش از اسناد به معصوم که می‌شود گفته حدیثی به سلسلة‌الذهب سلسلة‌الذهب حدیث " سلسله مرادف فارسی در که

) ( ) و)= شده نقل نیشابور به ورودش هنگام به ع رضا امام از که است حدیثی خاص طور به می‌باشد، طال زنجیر « : دخل من و حصنی دخل قالها فمن حصنی الله اال الاله کلمه است چنین حدیث آن و نوشته‌اند را آن کثیری عده‌ی

. ) ( :» هر است من محکم حصار و دژ ، االالله الاله توحید کلمه‌ی شروطها من أنا و بشرطها عذابی، من أمن حصنیدر اما است؛ امان در من عذاب از شود من حصار و قلعه داخل کس هر و شده من حصار داخل بگوید، را آن کس

عطاردی، ) هستم شرط‌ها آن از یکی من و شود عمل آن شرط‌های به که (.84: 1368صورتی

12

)همان( )ع(: امام عصمت به اشاره "7

)همان( عمران آل موسی عصمت / با جعفر آل موسی عهده درمی‌کند: )ص(‌معرفی پیامبر جانشین عنوان به را ایشان قصیده، این در سنایی "8

مسلمان و زکافر جمله / بر احمد شرع و خدا دین بر احسان خدای، از سزد او / چون نایب رسول، از بود او چون

)همان(

ایشان: غربت به اشاره "9 بریان تو غربت غم در / دل راست علی امان ملک اندر

(453)همان.‌ مأمون: پیمان ناپایداری به اشاره "10پیمان تو با بسته ایزد / وی پیوند تو با کرده مأمون ای

دامان گرفته پیمانت / وان پیوند گسسته پیوندت این(‌452.)همان

ایشان: کرامت و اعجاز قدرت وصف "11دندان و بچنگ شده / درنده مسند شیر شکل تو بهر ازبهتان بود خوانده تو / برهان مأمون زپیش که را آن درمان ساخت شیر دو / اقرار را منکرش جحود درد با

)همان( ‌تو گفت:‌از و کرد جسارت و )ع(‌توهین امام مهران«‌به بن »حمدین که بود قرار این از »جریان

می‌کنند نقل حکایت‌ها ‌معج""زه و می‌گ""ویی راست اگر و آم""ده ب""اران تو دع""ای می‌گوین""د:‌به مثال‌تا درآور واقعی ش""یر ص""ورت به می‌شوند، دیده خلیفه پشتی در که را شیر عکس دو آن می‌کنی،

‌مه""ران« بن »حم""دین شیران و کرد چنین خدا امر )ع(‌به حضرت بخورند، و کرده تکه تکه را من(.1368‌:367 خوردند«‌)عطاردی، را

مطلع: با که خود، قصیده‌ی دیگر در هم‌چنین سناییکو« وفا را عالم خوبان / دل کو دوا می بینم پردرد »جهان

‌می‌کن""د. خ""ود اش""عار دی""وان بخش زینت موسی‌الرض""ا)ع(‌را علی‌بن ام""ام ن""ام می‌شود، آغاز‌نخست قص""یده، این در می‌زن""د.‌وي موج شعر این در ابتدا همان از نگرانی و ناامیدی نشانه‌های

‌س""پس می‌پ""ردازد، می‌آورد ارمغ""ان به آدمی ب""رای ف""اني دنی""اي این که رنج‌ه""ایی و درد بی""ان به‌نخس""تین ابی""ات دیگر عب""ارت می‌دهد.‌به اختصاص عقل و دوزخ بهشت، بیان به را خود سروده‌‌ی

می‌شود: متذکر را معاد نحوی؛ به قصیده اینکو کهربا چون رخ و پردرد / دست روز و شب ترسی همی دوزخ از ور

کو بها کف در را خواجه لیکن / و خریدن بتوان را عدم بهشت(571)همان.‌

13

‌»اص"ول دیگر س"مت به را خود اندیشه‌های و می‌شود دیگری مباحث وارد آرامی به آن از پسمی‌دهد؛ دین«‌سوق

الف(‌توحید:کو دوتا پشت را تو / سحرگاهان را یکی جویی گرهمی ره درین

کو گوا معنی شان گاه لیکن / و ام را تو گوید کسی هر دعوی به)همان(

ایشان: بودن یتیم )ص(‌و مرتبت ختمی حضرت به اشاره و ب(‌نبوت کو مصطفی چون عرب در / یتیمی است یتیم پر عالم جمله سراسر

)همان(

امامان: برخی مقام وصف ج(‌امامت؛

کو سخا با حیدر چو شیری / ولی است زشیر پر عالم جمله سراسرکو کربال حسین چون / شهیدی است پرشهید عالم جمله سراسر

)همان( ‌حض""رت )ع(‌و علی حض""رت )ص(، پیامبر از ترتیب به متوالی بیت چند در وی که است جالب

می‌کشاند: هشتم امام به را ستایش‌ها این سلسله‌ی نهایت در و می‌کند )س(‌یاد فاطمه کو الرضا موسی علی چون / امامی است امام پر عالم جمله سراسر

)همان( می‌پردازد: پیامبران سایر مدح به و کرده قطع )ع(‌را اطهار ائمه‌ی مدح همان‌جا،

کو عصا با موسی چو مردی / ولی است مرد ز پر عالم جمله سراسرکو دلربا یوسف چو حسنی / ولی است حسن ز پر عالم جمله سراسرکو دوا و ایوب چو دردی / ولی است درد ز پر عالم جمله سراسر کو هوا و سلیمان تخت / ولی است زتخت پر عالم جمله سراسر

(572"573)همان.‌

14

نتیجه‌گیری "‌‌‌5‌ما روزگ""ار تا و می‌شود آغاز سنایی با ششم قرن از فارسی، شعر در همام امام این از سخن

‌این دو هر که است ذکر ش""ایان خ""زاعی، دعبل ش""هید ش""اعر با ع""ربی ش""عر در و می‌یابد ادامه‌خاصی قدس""ی و جاودانه جل""وه‌ی و چه""ره ایم""انی، دلدادگی و ادبی برجستگی شدت از شاعران

کرده‌اند. پیدا‌که س""اخت رهنم""ون نتیجه این به را نگارن""ده آن‌ها، اشعار دیوان سرتاسر در دقیق جستجویی

‌بیت اهل مک""ارم و فض""ایل بی""ان در بیشتر )که تائیه ‌بیتی115 بلند قصیده‌ی احتساب بدون دعبل‌مک"""ارم و فض"""ایل بی"""ان به مرثیه و منقبت و م"""دح همچ"""ون مض"""امینی با ‌بیت75 در اس"""ت(،

‌جمله دارد.‌از ب""اره این در ‌بیت39 تنها س""نایی که است ح""الی در است.‌این پرداخته ثامن‌االئمه‌که بس همین آورد، ف""راهم دعبل ب""رای را دست این از اش""عاری س""رودن موجب""ات که ع""واملی

‌گذران""ده، موسی‌الرضا علی‌بن ام""ام حی""ات زمان در را خود برکت با عمر از قسمتی وی، بگوئیم‌هم""ان که را خ""ود ش""عر مان""دگارترین داشته، مالقات‌ها ایشان با می‌شده، محسوب وی یاران از

‌به نس""بت ک""املی درک به اجمالی طور به و فرموده انشاد ایشان حضور در است، تائیه قصیده‌یبود‌! رسیده آسمانی شخصیت این

‌ام""ام تابن""اک س""یمای که بس""ازد ش""اعری دعبل از تا داد هم دست به دست عوامل این همه‌ی‌تط""بیقي پ""ژوهش هر که دستاوردی گفت بیابد.‌می‌توان بیشتری نمود سروده‌هایش )ع(‌در رضا

بررسی مورد طرفین که است این می‌آورد ارمغان به خود با ‌به دارند یکس""انی اندیش""ه‌های گاه""ا خاص موضوعی در ادبی مولد هر ذهنی دغدغه‌های عبارتی ‌در چنانکه می‌باش""ند هم مشابه تقریبا

‌به اشاره )ع(، امام غربت به هم‌چون:‌اشاره مواردی در دعبل و سنایی شد مشاهده مختصر این‌و فضل به اش"اره )ع(‌و رضا ام"ام م"دح )ص(‌ض"من پی"امبر خان"دان مدح ایشان، ملکوتی بارگاه

داشتند. یکسانی دیدگاه‌های حضرت؛ آن کرم‌و غم دعبل ش""عر در اینکه آن و دارند هم با ن""یز تفاوت‌ه""ایی ه""ا، ش""باهت این تم""ام با لیکن و

‌ام""ام درگذشت به راجع خ""ود احساس""ات و عواطف بیان با وی است، برجسته‌ای موضوع اندوه،‌يافت یأس و غم این از نشانی سنایی اشعار در اما می‌کند، متأثر و همراه خود با را خواننده رضا؛

نمی‌شود.

15

منابع فهرست.‌تهران:‌معین.فارسی ادب سیمای بر ننگ داغ مدح(.‌1374نادر.‌) وزین‌پور، ".‌تهران:‌مروارید.ادبی اصطالحات فرهنگ(.1375سیما.‌) داد، ".‌تهران:‌توس.ادبی صناعات و بالغت فنون(.‌1361جالل‌الدین.‌) همایی، "

ش$$عر در نب$$وی م$$دایح تط$$بیقی بررسی(.""‌1388آرزو.‌) کرم""انی، پن""اه پ""وریزدان """‌فارس""ی.‌ش""ماره ادبی""ات و زب""ان پژوهش""نامه‌ی در شوقی احمد و عبدالرزاق جمال الدین

.42 اول.‌پائیز.‌ص سوم.‌سال.12 پهلوی.‌ج دانشگاه تهران:‌انتشارات ،لغت نامه(.‌1352علی‌اکبر.‌) دهخدا، "‌جهاد مرکزی .‌بی‌جا:‌دفترفارسی ادبیات در مرثیه سرایی(."‌1369نصرا...‌.‌) امامی، "

دانشگاهی.‌کیه""ان در مرثیه س$رایان س$رآمد محتش$م؛ و دعبل(.""‌1389س""عیده.‌) ف""ایقی، اژدر """

.54"59 دی.‌ص و .‌آذر288"289 فرهنگی.‌شماره‌ی‌.‌بی‌ج""ا:‌نهضتم$$رو در دعبل مک$$ه، در خدا: فرزدق مردان(.""‌1362اسدا...‌) ناصح، "

مسلمان. زنان‌ق""دس آس""تان .‌مش""هد:‌انتش""اراتآهو کاروان یک(.""‌1388سیدض""یاءالدین.‌) ش""فیعی، """

رضوی. ش$$عر )ع( در رض$$وی مدایح(.""‌1365س""یدعلی.‌) نق""وی‌زاده، و احمد بیرجندی، احمدی "

رضوی. قدس استان اسالمی پژوهش‌های .‌مشهد:‌بنیادفارسی‌.‌مشهد:‌مؤسسه‌یرضوی مدایح ( و2 اجابت. )ج کوچه های(.‌1385مجید.‌) نظافت، "

رضوی. قدس انتشاراتی دعبل سیاسی اندیش$$ه ی و حی$$ات در کندوکاوی(.""‌1388) علی‌رضا محم""د، م""یرزا """

فرهنگی. مطالعات و انسانی علوم .‌تهران:‌پژوهشگاهخزاعی.‌بی‌جا:‌بی‌نا.خزاعی علی بن دعبل(.‌1368) محمدجواد، گوهری، "

‌.خ$$زاعی« دعبل ش$$عر در بیت »اهل(."""‌1384غالمرض"""ا.‌) س"""هل‌آبادی، رض"""ایی """"مشهد. فردوسی دانشگاه انسانی علوم و ادبیات ارشد.‌دانشکده‌ی کارشناسی پایان‌نامه‌ی

‌آیتی.‌بی‌جا: عبدالمحمد .‌ترجمه‌یعربی زبان ادبیات تاریخ/‌بی‌تا(.‌ حنا.‌)بی‌تا فاخوری، "توس. انتشارات

آگاه. .‌بی‌جا:‌انتشاراتسلوک تازیانه های(.‌1372محمدرضا.‌) کدکنی، شفعیی ".2 فردوسی.‌ج .‌تهران:‌انتشاراتایران در ادبیات تاریخ(.‌1363ذبیح‌ا...‌.‌) صفا، "

‌حس""ین ض""یاء .‌ت""رجمه‌یخ$$زاعی دعبل دی$$وانم(.‌1997/ ه"""1417دعب""ل.‌) خ""زاعی، """للمطبوعات. األعلمی األعلمی.‌بیروت:‌مؤسسة

‌انتش""اراتی و ف""رهنگی .‌تهران:‌مؤسسه‌یطریقت طالیه دار(.""‌1373محمود.‌) درگاهی، "ستارگان.

‌.‌ماهن""امه‌یغزنوی سنایی اندیشه ی و شعر افق های(.""‌1377مهدی.‌) سید زرقانی، ".145 فرهنگ.‌شماره کیهان هنری و فرهنگ

16

‌/‌به غزنه در .‌در:‌ش""وریده‌ایس$$یرالعباد« در »س$$یری(.""‌1385بهاءال""دین.‌) مج""روح، """سخن. فتوحی.‌تهران:‌انتشارات محمود و محمدخانی اصغر علی کوشش

.1387 تم:‌آبنوس، صفوی، محمدرضا سید ترجمه‌ی ،کریم قرآن "‌سنایی.‌تهران: آدم مجدودبن .‌تألیفدیوان(."‌1320)مصحح(.‌) محمدتقی رضوی، مدرس "

کتاب. طبع شرکتعالمه. ‌قم:‌انتشارات(.4 ابی طالب. )ج آل مناقب)بی‌تا(.‌ ابوجعفر، آشوب، شهر ابن "صدر. ‌تهران:‌کتابخانه‌ی)ع(. رضا حضرت آثار و اخبار(.‌1368عزیزالله.‌) عطاردی، "

17