ψεις πολιτισμου 1ου κεφ[1].Α τόμου

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ 1ο ΚΕΦΑΛΑΊΟΥ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΩΝ 1.1.2-1.1.3

15ος, 16ος αι./ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ/ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

Αριστοκρατία -- Civilitι = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς: ευγένεια, κοσμιότητα, ευπρέπεια-- Ευρωπαuκός εθνοκεντρισμός έναντι λαών Νέου Κόσμου-- Κλασικισμός στην τέχνηΔιανοούμενοι-- Εμφάνιση όρου “κουλτούρα” (στο cultura intellecti /καλλιέργεια νου των Bacon και Moore)-- Πολιτισμικός σχετικισμός } } μοναχικός αντίλογος του de Montaigne (1580)-- Υπεράσπιση λαuκής τέχνης, φύσης }

17 o ς, 18ος αι. /ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΓΑΛΛΙΑ, ΑΓΓΛΙΑ

Αριστοκρατία-- Civilitι = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς: ευγένεια, κοσμιότητα. -- Ευρωπαuκός εθνοκεντρισμός έναντι “αγρίων” ή “βάρβαρων” λαών Νέου Κόσμου.-- Αυλική τέχνη (μπαρόκ, ροκοκό)

Αστοί διανοούμενοι-- Εμφάνιση όρου civilisation/ πολιτισμός με Διαφωτιστές (Mirabeau/Μιραμπώ, 1758): αμφισβήτηση της civilitι και πολιτισμικός σχετικισμός [Παραδ. σ. 30-31]· όνειρο επιστροφής στη φύση (Rousseau/Ρουσσώ, Παράδ. σ. 30-31], ενδιαφέρον για απλότητα “φυσικού” ανθρώπου, για “άγριους” λαούς Νέου Κόσμου και, συγχρόνως, σχέδιο κυριάρχησης στη φύση (υλικά αγαθά, πολυτέλεια, αποικίες). “Πολιτισμός” κατά τους Διαφωτιστές = η ενιαία, οικουμενική και σύνθετη (θεσμική, ηθική, επιστημονική και κοινωνική) πορεία προόδου της ανθρωπότητας προς την τελειότητα μέσα από διαδοχικά εξελικτικά στάδια, με την ανάπτυξη της γνώσης και της επιστήμης και υπό την καθοδήγηση του Ορθού Λόγου (λογικής). Στόχος πολιτισμού: η ευτυχία και η ελευθερία του ανθρώπου. Πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να φθάσει τη γνώση και να βελτιώσει την κατάστασή του και την κοινωνική του θέση. Η έννοια αυτή του πολιτισμού αποτέλεσε το έμβλημα των Διαφωτιστών και του μεταρρυθμιστικού πολιτικο-πολιτισμικού τους οράματος και οδήγησε τελικά στη Γαλλική Επανάσταση (1789).

-- Οπτική ιεραρχικών σταδίων εξέλιξης ανθρωπότητας [άγριοι-βάρβαροι-πολιτισμένοι (Ευρωπαίοι)] χαρακτηρίζει Διαφωτιστές, αλλά υπάρχει εδώ λιγότερος ευρωπαuκός εθνοκεντρισμός απ’ό,τι στην αριστοκρατία (η Ευρώπη παίζει καθοριστικό ρόλο διαφωτιστή μόνο στα αρχικά στάδια: το τελευταίο στάδιο θα κατείχε όχι η ίδια η Ευρώπη αλλά μια ιδανική μελλοντική κοινωνία).

-- Καθιέρωση όρου “κουλτούρα”/ culture = κοσμική παιδεία/μόρφωση αστών διανοουμένων του Διαφωτισμού (και από 2ο μισό 18ου αι.: “υψηλή” κουλτούρα/τέχνη –νεοκλασικισμός, ως επίσημη τέχνη Γαλλικής Επανάστασης, contra μπαρόκ/ροκοκό –βλ. Ενότητα 1.3). Αποτελεί μέρος της ευρύτερης έννοιας του πολιτισμού κατά τους διαφωτιστές, ως κινητήριας δύναμης για την πρόοδο των λαών.


ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Αριστοκρατία-- Zivilisation (= civilitι/κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς: ευγένεια, κοσμιότητα, ευπρέπεια)-- γαλλική γλώσσα, παράδοση και τέχνη (μπαρόκ, ροκοκό)

Αστοί διανοούμενοι-- Kultur /κουλτούρα = κοσμική παιδεία/μόρφωση αστών διανοουμένων (“υψηλή” κουλτούρα/τέχνη, από 2ο μισό 18ου αι.). Η “κουλτούρα” λειτουργεί ως αυτόνομη έννοια στη Γερμανία --ο ρόλος της περιορίζεται αποκλειστικά στο χώρο του πνεύματος και του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου-- λόγω της έλλειψης πολιτικής δραστηριότητας ή επιρροής των Γερμανών διανοουμένων (contra Γαλλία , Αγγλία)· αποτελεί το καταφύγιό τους μπροστά στον κοινωνικό και πολιτικό παραγκωνισμό τους, το έμβλημά τους στη σύγκρουση με την αριστοκρατία.

-- Υπεράσπιση αυτόχθονης, γερμανικής γλώσσας, παράδοσης και τέχνης.

-- Herder (1780): αντιπροσωπεύει αποκορύφωμα αντιπαράθεσης αριστοκρατίας και διανοουμένων. Πολέμιος του Διαφωτισμού, ο Herder εισάγει νέα έννοια “κουλτούρας” = τα ιδιαίτερα ήθη, έθιμα, ο τρόπος σκέψης, οι τέχνες, οι τεχνικές και οι γνώσεις, εν γένει το οργανικό και συνεκτικό σύνολο στοιχείων που αποτελεί την ξεχωριστή πολιτισμική ταυτότητα ενός λαού/έθνους/μιας κοινότητας/ φυλής/εποχής (contra προuπάρχουσα έννοια κουλτούρας και αντίληψη Διαφωτισμού περί πολιτισμού). “Πληθυντικοποίηση”, εδαφοποίηση και πολιτικοποίηση της έννοιας “κουλτούρα” από Herder --υπάρχουν πολλές τοπικές κουλτούρες (έμφαση στην τοπική κοινότητα, την λαuκή παράδοση και την ποικιλία της ανθρώπινης φύσης –ιδιόμορφα ήθη και έθιμα κάθε φυλής)· ενότητα τόπου και κουλτούρας: τόπος + κουλτούρα = έθνος/εθνικό κράτος, η μόνη νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας. Εθνικισμός: κάθε έθνος, κάθε πολιτισμική κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί μια πολιτική οντότητα. Ανάπτυξη “εθνικής” κουλτούρας από τα κράτη. Ισχυρή επίδραση Herder στο ρομαντισμό (αντίδραση στον Διαφωτισμό και τον ορθολογισμό, έμφαση στο συναίσθημα, στη φαντασία, στη φύση, στη λαuκή παράδοση και την κοινότητα –1760-1870 περίπου).

19ος αι./ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ

[Κατάργηση απολυταρχίας. Βιομηχανική κοινωνία, με έντονες κοινωνικές συγκρούσεις (αστική vs. λαuκή τάξη). Εθνικά κράτη, με αστικοφιλελεύθερα, συνταγματικά καθεστώτα.]

-- Καθιέρωση στη νεοuδρυθείσα (<1850) επιστήμη της κοινωνικής ανθρωπολογίας ή εθνολογίας, και μόνο σε αυτήν, μιας ευρείας έννοιας “κουλτούρας” ή “πολιτισμού” (culture)=το σύνθετο (οργανικό και συνεκτικό) σύνολο των ικανοτήτων ή συνηθειών (δοξασίες, ηθική, έθιμα, νόμοι, τέχνη, γνώσεις, τεχνικές, τεχνολογία κτλ.) που αποκτά ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας (Tylor, 1871). Φανερή επίδραση ιδεών Herder περί της ιδιοτυπίας και οργανικής συνοχής της κουλτούρας κάθε λαού.

-- Διαμόρφωση ιστορισμού: αντίληψη ιστορικών εποχών ως αυτόνομων, πολιτισμικά συνεκτικών και μοναδικών ενοτήτων (επίδραση ιδεών Herder).

-- Κυριαρχία εξελικτισμού και ευρωπαuκού εθνοκεντρισμού: έννοια της μονόδρομης, ενιαίας πορείας της ανθρωπότητας, μέσα από ιεραρχικά εξελικτικά στάδια, από την αγριότητα προς τον πολιτισμό (επιστημονική συστηματοποίηση σταδίων από Morgan-1877). Ο πολιτισμός θεωρείται τώρα ότι αντιπροσωπεύεται από την Ευρώπη. Ιδέα πολιτισμικής ανωτερότητας

2


Ευρωπαίων= παραφθορά ιδέας διαφωτισμού περί πολιτισμού –από διαδικασία/πορεία προόδου με προσωρινή συμμετοχή Ευρώπης, γίνεται κατάσταση, με Ευρωπαίους ως σημαιοφόρους και κομιστές ενός τελειωμένου πολιτισμού εκτός Ευρώπης, σε μια εποχή έντονης εκβιομηχάνισης (Βιομηχανική Επανάσταση) και αποικιοκρατικού επεκτατισμού (Ασία, Αφρική). Ο εξελικτισμός, ενισχυμένος από θεωρία Δαρβίνου (1859), υπηρετεί την αποικιοκρατία.

-- Κυριαρχία φυλετικής προκατάληψης (ρατσισμού): αίσθημα φυλετικής ανωτερότητας Ευρωπαίων, υπηρετεί την αποικιοκρατία και τον έντονο εθνικισμό του 19ου αι. (Ήδη <τέλη 18ου αι., από έναυσμα του Herder: συστηματική κατάταξη κοινωνιών κατά φυλές, με λευκή ευρωπαuκή φυλή στη κορυφή της ιεραρχίας). Ο Liszt (1830) αποδίδει στη γερμανική φυλή καθοριστικό εκπολιτιστικό ρόλο (υιοθέτηση ιδεών Liszt από ναζιστές τον 20ό αι.).

-- Αποκορύφωμα εθνικισμού. Έντονο ενδιαφέρον προώθησης της εθνικής ταυτότητας εκ μέρους των εθνικών κρατών.

-- Αποκορύφωμα ρομαντισμού. Ρομαντισμός εμπνέει (ριζοσπαστική και συντηρητική) κριτική νεωτερικότητας, εκβιομηχάνισης και καπιταλισμού. (Αυτό ισχύει μέχρι τον 20ό αι.: π.χ. η κριτική της νεωτερικότητας από Αντόρνο και Χόρκχαuμερ –καταστροφή πολιτισμού εξαιτίας της απάνθρωπης ορθολογικότητας και της ασύδοτης κυριαρχίας πάνω στη φύση, στην οποία οδήγησε ο Διαφωτισμός με την αντίληψή του περί πολιτισμού-- παρουσιάζει έντονη συγγένεια με τον ρομαντισμό.) Η ιδέα των ρομαντικών Schiller/Σίλερ και Coleridge/Κόλεριτζ για τον ρόλο της τέχνης και της πνευματικής καλλιέργειας ως θεραπείας για την “αρρώστια” της βιομηχανικής κοινωνίας και για το “ρήγμα” που δημιούργησε μεταξύ ανθρώπου και φύσης, γνωρίζει πλατιά αποδοχή και οδηγεί, γύρω στο 1850, στη διάζευξη των εννοιών “πολιτισμός” και “κουλτούρα”. Έτσι, “πολιτισμός”= επιστημονική, τεχνολογική και βιομηχανική πρόοδος· “κουλτούρα” = αισθητική και πνευματική καλλιέργεια, αντίδοτο για τις κοινωνικές συγκρούσεις της βιομηχανικής κοινωνίας και εγγύηση κοινωνικής ειρήνης και τάξης. Συγχρόνως, γεννιέται η αντιδιαστολή “μαζικής” κουλτούρας (λαuκής κουλτούρας, ως υποπροuόντος και χαρακτηριστικού του πολιτισμού της βιομηχανικής κοινωνίας) και “υψηλής” κουλτούρας (αστικής κουλτούρας).

20ός αιώνας

Πρώτο μισό 20ού αιώναΠαγιώνεται η διάκριση “πολιτισμού” και “κουλτούρας”, που άρχισε γύρω στο 1850 με την Βιομηχανική Επανάσταση (βλ. παραπάνω). Έτσι, (Weber, 1921) “κουλτούρα”= το σύνολο των πνευματικών (και μοναδικών/ ιδιαζόντων) στοιχείων που διακρίνουν μια συγκεκριμένη κοινότητα –αξίες, δοξασίες, ήθη, έθιμα, γλώσσα, παράδοση, τέχνη κτλ.· “πολιτισμός” = το σύνολο των υλικών, τεχνοβιομηχανικών και επιστημονικών (κοινών) στοιχείων διαδόσιμων μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων –τεχνικές, τεχνολογία, γνώσεις.

3


Δεύτερο μισό 20ού αιώναΘεμελιακές αλλαγές στις έννοιες “πολιτισμός” και “κουλτούρα”. -- Σκεπτικισμός εξαιτίας της παντελούς διάψευσης του Διαφωτισμού (κατάρρευση αποικιακού συστήματος και, κατ’επέκταση, μύθου μονόδρομης εξέλιξης πολιτισμού με σημαιοφόρους τους Ευρωπαίους –βλ. παραπάνω· συνειδητοποίηση καταστροφών και πολέμων που συντελέστηκαν στο όνομα του πολιτισμού και της προόδου) και αναβίωση εθνικορομαντικής αντίληψης περί κουλτούρας (ως μέσου ανάδειξης εθνικών πολιτισμικών παραδόσεων και ταυτοτήτων –βλ. παραπάνω, Herder), αυτή τη φορά σε παγκόσμια ή ηπειρωτική κλίμακα, με την διαμόρφωση της έννοιας της πολιτισμικής κληρονομιάς (παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, χάρη στη διαμόρφωση νέων πολιτισμικών παραδόσεων και ταυτοτήτων στα νεοuδρυθέντα εθνικά κράτη των πρώην αποικιών· ηπειρωτικής/ ευρωπαuκής πολιτισμικής κληρονομιάς, χάρη στη διάδοση των ΜΜΕ και τις μετακινήσεις προσώπων εντός Ευρώπης).

-- Χάρη στον εκδημοκρατισμό της δυτικής κοινωνίας, αμφισβήτηση των παραδοσιακών πολιτικών και πολιτισμικών ιεραρχιών και αναγνώριση της πολιτισμικής ποικιλίας ως βασικού ανθρώπινου δικαιώματος στο πλαίσιο του δημοκρατικού κράτους.

-- Υψηλή συμμετοχή λαuκών στρωμάτων στη πολιτισμική ζωή και εμφάνιση νέων μορφών καλλιτεχνικής έκφρασης, με αποτέλεσμα την θεμελιακή μεταμόρφωση της τέχνης και την αμφισβήτηση της έννοιας “υψηλή κουλτούρα”. Νέα έννοια κουλτούρας, ευρύτερη και περιεκτικότερη από την αστική αντίληψη της κουλτούρας ως κοσμικής παιδείας/μόρφωσης ή “υψηλής” τέχνης (βλ. παραπάνω, 18ος αι. και 19ος αι.): καλύπτει όλο το φάσμα της ανθρώπινης (πνευματικής και υλικής) δημιουργίας μιας κοινωνίας (“κουλτούρα”= ένας συνολικός τρόπος ζωής, που περιλαμβάνει ταυτόχρονα παράδοση και καινοτομία, υψηλή τέχνη και μαζική κουλτούρα, συλλογικά ήθη και έθιμα και προσωπική δημιουργία -Williams, 1950-60), και είναι, επομένως, πλησιέστερη στον ανθρωπολογικό ορισμό περί κουλτούρας και πολιτισμού (βλ. παραπάνω, 19ος αι.). Έτσι, επιτεύχθηκε τελικά η σύζευξη “κουλτούρας” και “πολιτισμού”.

-- Πιο πρόσφατα, επικράτησε μια πιο ριζική σύλληψη και μια διεύρυνση της αντίληψης της κουλτούρας (σημ.: “κουλτούρα” σε σύζευξη πάντα με τον “πολιτισμό”).

Α) Κάτω από επίδραση ανθρωπολόγου Boas (τέλη 19ου/αρχές 20ού αι.), αμφισβήτηση της συνεκτικότητας και της οργανικής ολότητας της κουλτούρας μιας κοινωνίας, που εξυπακούονταν από τον αρχικό ανθρωπολογικό ορισμό της (βλ. παραπάνω,19ος αι.): α) κάθε κουλτούρα είναι υβριδική/ετερογενής και δυναμική/συνεχώς μεταβαλλόμενη, και όχι “καθαρή” και σταθερή, λόγω των σύνθετων και διαρκών αλληλεπιδράσεων και ανταλλαγών των ανθρώπινων κοινωνιών μεταξύ τους (Lιvi-Strauss, 1960-1970)· β) κάθε κουλτούρα αποτελεί ένα συγκρουσιακό πεδίο, άμεσα συνυφασμένο με τις ποικίλες εμπειρίες και σχέσεις εξουσίας, ανισότητας και ανταγωνισμού που συνθέτουν την κοινωνική ζωή (“πολιτική” σύλληψη κουλτούρας).

Β) Κάτω από επίδραση νεο-ιστορισμού (απόρριψη του ιστορισμού -βλ. παραπάνω, 19ος αι.), αναδείχθηκαν η ετερογένεια, η αντιφατικότητα και οι συγκρούσεις που διέπουν την κουλτούρα κάθε ιστορικής εποχής.

4


Σύνοψη της εξέλιξης των εννοιών “πολιτισμός” και “κουλτούρα”

Πολιτισμός1) = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς (ευγένεια, κοσμιότητα/ευπρέπεια)/civilitι: αριστοκρατία 15ου-18ου αι. 2) = διαδικασία προοδευτικής τελειοποίησης της ανθρωπότητας/civilisation: αστοί διανοούμενοι/ Διαφωτιστές 17ου-18ου αι.3) = επιστημονική και τεχνοβιομηχανική πρόοδος και επίτευγμα/ το σύνολο των υλικών, τεχνοβιομηχανικών και επιστημονικών στοιχείων της ανθρωπότητας: 1850-19504) = το σύνολο της (πνευματικής και υλικής) ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας/εποχής: 2ο μισό 20ού αι. (πβ. ανθρωπολογικό ορισμό πολιτισμού)Κουλτούρα1) = κοσμική παιδεία/μόρφωση (“υψηλή” κουλτούρα/τέχνη): αστοί διανοούμενοι/Διαφωτιστές 17ου-18ου αι. (Γαλλία, Αγγλία: κουλτούρα/culture ως μέρος της ευρύτερης έννοιας του πολιτισμού κατά τους Διαφωτιστές. Γερμανία: κουλτούρα/kultur ως αυτόνομη έννοια και ως έμβλημα της σύγκρουσης των διανοουμένων με την αριστοκρατία). 2) = τα ιδιαίτερα ήθη, έθιμα, ο τρόπος σκέψης, οι γνώσεις, οι τέχνες, οι τεχνικές, εν γένει το οργανικό σύνολο στοιχείων που αποτελεί την ξεχωριστή πολιτισμική ταυτότητα ενός λαού/έθνους/ μιας κοινότητας/φυλής/ εποχής (Herder-αστός διανοούμενος, 1770-1780 και ανθρωπολογικός ορισμός κουλτούρας <1850)3) = το σύνολο των πνευματικών στοιχείων μιας κοινότητας: 1850-19504) = το σύνολο της (πνευματικής και υλικής) ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας/εποχής: 2ο μισό 20ού αι. (πβ. ανθρωπολογικό ορισμό κουλτούρας)

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1.2 (ΕΛΠ10-ΤΟΜΟΣ Α΄)

ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΠΡΟUΟΝΤΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Φωτογραφία Δημοφιλείς φωτογραφίεςΚινηματογράφος Δημοφιλείς κινηματογραφικές ταινίες (ουέστερν, μιούζικαλ, θρίλερ, αισθηματικές Hollywood κτλ.)Τηλεόραση Τηλεοπτικές εκπομπές, τηλεοπτικές σειρές.Φωνογραφία Δημοφιλής μουσική (τζάζ, νεανική μουσική-ροκ, πάνκ, δημοφιλή τραγούδια, ελαφρά μουσική)Ραδιοφωνία Ραδιοφωνικές εκπομπές, ραδιοφωνικές σειρές.Διαφήμιση ΔιαφημίσειςΠαραλογοτεχνία Μυθιστορήματα (αισθηματικά, αστυνομικά, επιστημονικής φαντασίας), κόμικς.Τύπος Εφημερίδες, περιοδικά.

H “μαζική κουλτούρα” αντιδιαστέλλεται προς “υψηλή κουλτούρα” ή “υψηλή τέχνη”

Οι επικριτές της “μαζικής κουλτούρας” θεωρούν ότι η “υψηλή κουλτούρα ή “υψηλή τέχνη” -- είναι “ποιοτική”, “αυθεντική” τέχνη·

5


-- είναι “προοδευτική” τέχνη· -- αποσκοπεί στην αισθητική εξιδανίκευση και την Ομορφιά, “στη γλυκύτητα και στο φως”, σε ένα “ουτοπικό όραμα”·-- δημιουργείται με τη νόηση και όχι με τις συγκινήσεις, γι’αυτό οι εντυπώσεις που προκαλεί αφορούν την αισθητική και όχι την ψυχαγωγία (π.χ. στη λογοτεχνία: εγκατάλειψη πλοκής, απάλειψη του ήρωα, παραμερισμός της ψυχολογίας, “αυτόματη” μέθοδος γραψίματος· στον κινηματογράφο: διάφορα αισθητικά εφέ, όπως διαφορετικές γωνίες λήψης, ελιγμοί, αναδρομές στο παρελθόν, απότομες διακοπές· στη μουσική: εγκατάλειψη μελωδίας και ρυθμού, στροφή προς ατονική και σειραuκή/ψηφιακή μουσική –παντού έμφαση στον πνευματικό μηχανισμό, στη συνείδηση)·-- έχει βάθος, συμβολισμό και λεπτότητα·-- εκφράζει την ατομικότητα του δημιουργού και προuποθέτει επομένως καινοτομία και δημιουργούς με ελεύθερη και κριτική σκέψη·-- λειτουργεί ως χώρος έκφρασης της κριτικής και της αντίστασης στο κατεστημένο, όπου ο άνθρωπος καταφεύγει για να ξεφύγει από την καθημερινότητα (με τη σύγχρονη, αφηρημένη, ανεικονική σκέψη και τέχνη, μεταφερόμαστε σε έναν άλλο κόσμο, έναν υπερκόσμο)·-- δημιουργεί έργα που αντέχουν στο χρόνο, είναι δηλαδή διαχρονικά.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1.2

ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

(οι “Κήνσορες” ή “Αποκαλυψιακοί” ή καταστροφολόγοι του Eco)Συντηρητική κριτική : de Tocqueville, Arnold, Nietzsche, O. y Gasset, Eliot, Leavis.Αριστερή κριτική : Σχολή Φραγκφούρτης ή Κριτική Θεωρία (Adorno, Horkheimer, Marcuse, Lowenthal), Arendt, Macdonald, Barthes, Baudrillard, φεμινιστική θεωρία, θεωρία πολιτισμικού ιμπεριαλισμού.

ΟΙ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ(Οι “Θεράποντες” του Eco)Πλουραλιστικές θεωρίες: Shils, GansΘεωρία του Eco Θεωρία “πολιτισμικών σπουδών”: HallΘεωρία πολιτισμικού λα u κισμού : de Certeau, Fiske, Willis

ΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

Οι έννοιες “μάζα”, “μαζική κουλτούρα”, “μαζική κοινωνία” καθιερώθηκαν γύρω στο 1850, από συντηρητικούς και αριστερούς διανοούμενους. 1850-1950: Βιομηχανική Επανάσταση. Καπιταλιστική κοινωνία. Εξαστισμένα λαικά στρώματα. Αστικοφιλελεύθερα καθεστώτα και, με τον χρόνο, ωρίμανση των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών. “Βιομηχανική κοινωνία”, “μοντερνισμός”. Αστική vs. λαuκή τάξη

6


ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

de Tocqueville

-- Φιλοαριστοκρατικός. Αριστοκρατική versus δημοκρατική κοινωνία. Ο εξισωτισμός της δημοκρατίας επιφέρει τον μαρασμό των παραδοσιακών αξιών, ηθών και δεσμών της κοινωνίας, οδηγώντας στον ατομικισμό και τον υλισμό.

-- Στη δημοκρατία, που είναι μια οχλοκρατία, μια τυραννία της ομοιόμορφης μάζας, η καλλιτεχνική παραγωγή είναι “κατώτερης ποιότητας, υπεράφθονη και φθηνότερη, και απλά ψυχαγωγεί”. Ο λαός δεν αντιλαμβάνεται την τέχνη και την λογοτεχνία με τον ίδιο τρόπο που την αντιλαμβάνεται η αριστοκρατία και δεν διαθέτει κανένα γούστο ή ευαισθησία. Προτιμά τις ισχυρές συγκινήσεις και τα πάθη, τις χονδροειδείς περιγραφές και δεν εκτιμά τις λεπτεπίλεπτες ομορφιές και τις εκφραστικές αποχρώσεις των προuόντων του πολιτισμού.

Arnold-- Η εμφάνιση των λαuκών στρωμάτων στη πολιτική και την εκπαίδευση, και οι μορφές κουλτούρας που προτιμούν τα στρώματα αυτά, οδηγούν στην “αναρχία” και απειλούν την κοινωνική σταθερότητα.-- Αντίδοτο στην αναρχία: ένα εκπολιτιστικό πρόγραμμα διαπαιδαγώγησης της πλατιάς, “άξεστης και ακαλλιέργητης” μάζας στην “υψηλή” κουλτούρα, ώστε να αμβλυθούν οι ταξικές συγκρούσεις και να εξασφαλιστεί η νομιμοφροσύνη της εργατικής τάξης.

NietzscheΑντίθετος στην επέκταση της εκπαίδευσης στα πλατιά λαuκά στρώματα, διότι έτσι θα υπονομευτεί και θα αποδυναμωθεί η αληθινή μόρφωση και θα εκλείψουν τα “μεγάλα, ωραία πράγματα”, ενώ οι δημιουργοί δεν θα εμπνέουν σεβασμό. Η συγκέντρωση της παιδείας στα χέρια λιγοστών, σε μια αριστοκρατική κοινότητα Υπερανθρώπων, αποτελεί νόμο της ίδιας της φύσης”, και επομένως οι “βάρβαροι”, οι μάζες, δεν πρέπει να εκλείψουν. Όχι στην “αποβαρβάρωση” με την γενίκευση της παιδείας.

Ortega y Gasset (πρβλ. Nietzsche) Διάκριση: κοινωνικές ελίτ versus “απαίδευτες μάζες”. Οι νέοι “βάρβαροι” είναι απειλή για την κουλτούρα. Απορρίπτει την ρομαντική τέχνη (που ταυτίζεται με την δημοκρατία και την μαζική κουλτούρα) και υποστηρίζει την δυσνόητη σύγχρονη τέχνη, την οποία χρησιμοποιεί ως εργαλείο για κοινωνική διάκριση. Μόνο μια χαρισματική μειοψηφία είναι σε θέση να καταλάβει την τέχνη αυτή και να δεχτεί την Θεία Ευχαριστία της, να γίνει κοινωνός της απόλυτης Ομορφιάς.

T . S . Eliot -- (Πρβλ. Nietzsche, O. y Gasset) Αναγκαιότητα κοινωνικής και πολιτισμικής ιεραρχίας, στο πρότυπο της προβιομηχανικής εποχής, όταν κάθε τάξη διέθετε τη δική της κουλτούρα. -- Το προβιομηχανικό, ιεραρχικό μοντέλο κοινωνίας περνά κρίση, λόγω της εξισωτικής δημοκρατίας, που σκοπεύει να “διαχύσει” την “υψηλή” κουλτούρα και την εκπαίδευση, νοθεύοντας και εξευτελίζοντάς την, και να διαβρώσει την παράδοση, την θρησκεία και τους βασικούς κοινωνικούς δεσμούς. -- Για να διατηρηθεί η ποιότητα της κουλτούρας, πρέπει αυτή να παραμείνει στα χέρια της μειοψηφίας.

7


Leavis-- Αίτια της πολιτισμικής κρίσης και παρακμής: η εκβιομηχάνιση και η μαζική κουλτούρα. -- Η κουλτούρα διακρίνεται πλέον: α) στη κουλτούρα της μορφωμένης μειοψηφίας και β) στην εμπορευματοποιημένη, τυποποιημένη μαζική κουλτούρα της αμόρφωτης πλειοψηφίας.-- Συνέπειες μαζικής κουλτούρας: ο δημοφιλής Τύπος παρέχει τυποποίηση, το ραδιόφωνο μια παθητική ψυχαγωγία, ο κινηματογράφος επιβάλλει φθηνά συναισθηματικά ερεθίσματα και προξενεί εθισμό στις φαντασιώσεις και την απόδραση, και ιδίως η διαφήμιση υποβαθμίζει τη γλώσσα και τη συναισθηματική ζωή της κοινωνίας. -- Λύσεις: α) Συνέχιση και διαφύλαξη της “υψηλής” κουλτούρας από μια πολιτισμική ελίτ. β) Εισαγωγή στα σχολεία ειδικού μαθήματος κριτικής αγωγής στη μαζική κουλτούρα. Κοινά σημεία συντηρητικής κριτικής-- Η μαζική κουλτούρα διαβρώνει την παράδοση και τις κοινές ηθικές αξίες και, κατ’επέκταση, την κοινωνική ιεραρχία και τάξη.-- Νοσταλγική προσήλωση στη προβιομηχανική κουλτούρα, όπου κυριαρχούσαν η παράδοση και οι κοινές ηθικές αξίες, και όπου οι κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες και ιεραρχίες ήταν σαφείς και σεβαστές. Όλη αυτή η κουλτούρα έπεσε σε κρίση και παρακμή εξ αιτίας των δημοκρατικών καθεστώτων.-- Το βάρος της διάσωσης και υπεράσπισης των υψηλών πολιτισμικών ιδεωδών και αξιών, της αυθεντικής κουλτούρας, πέφτει στις πολιτισμικές ελίτ.

ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

Σχολή Φραγκφούρτης ή Κριτική Θεωρία (Μαρκούζε, Αντόρνο, Χορκχά u μερ, Λόβενταλ) “Η υπνωτική σαγήνη που ασκεί η μαζική κουλτούρα στο κοινό της είναι μια από τις μορφές της συστηματικής ιδεολογικής χειραγώγησης και πολιτικής καθυπόταξης των ευρέων κοινωνικών στρωμάτων, με άλλα λόγια του ολοκληρωτισμού.”

-- Η μαζική κουλτούρα δεν ταυτίζεται με τη λα u κή τέχνη , διότι δεν πηγάζει από τις μάζες, αλλά επιβάλλεται σε αυτές ως προuόν μιας “πολιτισμικής βιομηχανίας”. Τα προ u όντα της δεν αποτελούν μορφές τέχνης, αλλά είναι απλά εμπορεύματα. Οι δημιουργοί τους δεν εκτελούν πρωτότυπη εργασία, αλλά συμμορφώνονται με τις εμπορικές συμβάσεις αυτής της βιομηχανίας.

-- Τα προ u όντα της μαζικής κουλτούρας είναι τυποποιημένα , στερεότυπα και το περιεχόμενό τους προβλέψιμο και υπολογισμένο. Οι καινοτομίες σημειώνονται στο επίπεδο της τεχνικής, των εφέ, και όχι του περιεχομένου, ώστε βασικά τίποτε δεν αλλάζει.

-- Η μαζική κουλτούρα δεν παρέχει ελευθερία επιλογής στο κοινό, το οποίο ελέγχεται, είναι κατευθυνόμενο. Το καταναλωτικό κοινό κατατάσσεται με στατιστικά μέσα σε διαφορετικές ομάδες σύμφωνα με τις προτιμήσεις και το εισόδημά του, ενώ κάθε μέλος του κοινού παροτρύνεται να χρησιμοποιήσει την κατηγορία των προuόντων μαζικής κουλτούρας που έχει γίνει για τον τύπο του.

-- Τα προ u όντα της μαζικής κουλτούρας έχουν στόχο τη διασκέδαση , την “απασχόληση των αισθήσεων”, την “απελευθέρωση”, την φυγή από την πραγματικότητα και, καθώς είναι τυποποιημένα και διαδέχονται γρήγορα το ένα το άλλο, δεν απαιτούν καμία προσπάθεια από μέρους του κοινού, που υιοθετεί επομένως μια παθητική στάση. Η “απελευθέρωση”, όμως, δεν είναι στην ουσία τίποτε άλλο από μια απομάκρυνση από την σκέψη και από την αντίσταση και την άρνηση προς την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.

8


-- Η μαζική κουλτούρα λειτουργεί ιδεολογικά. Προσφέρει έναν παράδεισο πλασμένο από την ίδια την καθημερινότητα, προπαγανδίζοντας έτσι την υπακοή και την προσαρμογή στην υφιστάμενη τάξη πραγμάτων (status quo), και προάγοντας τον κομφορμισμό (το κρυφό κομφορμιστικό μήνυμα της μαζικής κουλτούρας λανθάνει π.χ. στην “πολυστρωματική δομή” των τηλεοπτικών εκπομπών). Αυτό είναι το πιο διαβρωτικό μήνυμα της μαζικής κουλτούρας προς το κοινό της και ο πιο καθοριστικός ρόλος της στη σύγχρονη κοινωνία.

-- Η μαζική κουλτούρα εξαφανίζει την εσωτερική ζωή, την φαντασία, την σκέψη, τον αυθορμητισμό, την ελεύθερη έκφραση του ανθρώπου και τον εμποδίζει να ολοκληρωθεί. Προάγει την ψευτο-ατομικότητα και την ολοκληρωτική ταύτιση των ατόμων με μια γενική τάση. Κατ’επέκταση, αναχαιτίζει την ανάπτυξη της δημοκρατίας, αφού η τελευταία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς άτομα αυτόνομα, που μπορούν να κρίνουν συνειδητά και να αποφασίζουν.

Arendt-- Η μαζική κουλτούρα είναι το αποτέλεσμα ενός προγράμματος πολιτικής εξουδετέρωσης των λαuκών στρωμάτων από την ίδια την αστική κοινωνία, και όχι το αποτέλεσμα της δημοκρατίας (contra συντηρητική κριτική). -- Ο κίνδυνος της μαζικής κουλτούρας είναι ότι “λεηλατεί” ολόκληρη την παλιά αλλά και την νέα (αυθεντική) κουλτούρα και την μεταποιεί (αφού στόχος της είναι να την κάνει πιο διασκεδαστική, πιο κατανοητή στο κοινό και πιο “εύπεπτη”), μετατρέποντάς την σε καταναλωτικό αγαθό και καταδικάζοντάς την σε αφανισμό. (Π.χ. οι τηλεοπτικές σειρές/ σήριαλ που διασκευάζουν έργα της κλασικής λογοτεχνίας ή οι διαφημίσεις που χρησιμοποιούν έργα της “υψηλής” τέχνης.)

Macdonald-- Η μαζική κουλτούρα κατασκευάζεται από επιχειρηματίες που την επιβάλλουν σε ένα κοινό παθητικών καταναλωτών με στόχο το κέρδος και την διατήρηση της κυριαρχίας της (αστικής) τάξης. -- Με τον εκβιομηχανισμένο και εμπορευματοποιημένο χαρακτήρα της, η μαζική κουλτούρα περιορίζει και αλλοτριώνει τον δημιουργό. -- Η μαζική κουλτούρα παρασιτεί στην υψηλή κουλτούρα, την εκχυδαuζει και την υποβαθμίζει (πρβλ. Arendt).

Barthes-- Το νοηματικό υπόστρωμα των προuόντων της μαζικής κουλτούρας πρέπει να αποκρυπτογραφείται συστηματικά, μέσω της σημειολογίας. -- Τα λανθάνοντα μηνύματα της μαζικής κουλτούρας διαπνέονται από την κυρίαρχη αστική ιδεολογία· παρουσιάζουν ως αυτονόητες, και επομένως νομιμοποιούν, τις υφιστάμενες κοινωνικές σχέσεις και αξίες, και αντιτίθενται στην αμφισβήτηση.

Baudrillard-- Κεντρική αρχή της μαζικής κουλτούρας: η συνεχής ανακύκλωση και ανανέωση, που επιβάλλουν οι επιταγές της επικαιρότητας και της μόδας. Επομένως, το πρόβλημα της μαζικής κουλτούρας είναι η παροδικότητά της και ο καταναλωτικός της χαρακτήρας. Τα διάφορα μηνύματα της μαζικής κουλτούρας, έτσι όπως εναλλάσσονται γρήγορα και αδιάκοπα μπροστά στα μάτια του κοινού, προσλαμβάνονται με έναν καταναλωτικό τρόπο, οπότε εξισώνονται και εξουδετερώνονται. Αυτό που μετρά περισσότερο δεν είναι το περιεχόμενο, αλλά οι τεχνικές που χρησιμοποιούν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Αποτέλεσμα: έχουμε να κάνουμε με

9


“ψευδογεγονότα”, με “ψευδοuστορία” και με μια “ψευδοκουλτούρα” και όχι με πραγματικά ιστορικά συμβάντα ή πραγματικές πολιτικές και πολιτισμικές αξίες· δημιουργία μιας ψευδοπραγματικότητας, μιας “υπερπραγματικότητας”.

Φεμινιστική και αντιρατσιστική θεωρία-- Η μαζική κουλτούρα (ιδίως διαφημίσεις, σαπουνόπερες, δημοφιλής κινηματογράφος, αισθηματικά μυθιστορήματα) α) αποσκοπεί στον “συμβολικό αφανισμό των γυναικών”, διαιωνίζοντας στερεότυπα υποτέλειας και μειονεκτικότητας, ακόμη και β) εξασφαλίζει την διατήρηση της πατριαρχίας (δηλ. την οικονομική, πολιτική και πολιτισμική υποτέλεια των γυναικών στο ανδρικό φύλο) και του ρατσισμού.-- Η μαζική κουλτούρα συνδέεται στενά και αόρατα (λόγω της συνήθειας και της αδράνειας που προκαλεί) με τις πιο βαθιά ριζωμένες κοινωνικές προκαταλήψεις.

Θεωρία του πολιτισμικού ιμπεριαλισμούΗ διείσδυση των προuόντων της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας στην παγκόσμια αγορά -- αποτελεί οικονομικό και πολιτισμικό επεκτατισμό ή “πολιτισμικό ιμπεριαλισμό”, διότι αλλοιώνει και εξαφανίζει εντελώς τις εθνικές πολιτισμικές ταυτότητες και παραδόσεις, επιφέροντας ομογενοποίηση του πολιτισμού σε παγκόσμια κλίμακα-- καλλιεργεί την ιδεολογία του καταναλωτισμού-- ενισχύει την αμερικανική οικονομική και πολιτική ηγεμονία.

Κοινά σημεία αριστερής κριτικήςΗ μαζική κουλτούρα -- είναι αντι-λα u κή : α) η παραδοσιακή λαuκή κουλτούρα έχει αντικατασταθεί από μια βιομηχανική κουλτούρα, β) χειραγωγεί ιδεολογικά το κοινό και το εξαπατά (περνά υποσυνείδητα μια ιδεολογία που νομιμοποιεί το υφιστάμενο καθεστώς εκμετάλλευσης και υποτέλειας των λαuκών στρωμάτων στην αστική τάξη) -- αποτελεί αντι-τέχνη: τα προuόντα της είναι τυποποιημένα και ομογενοποιημένα, λόγω του εμπορευματικού χαρακτήρα της, και κατά συνέπεια δεν υπάρχει προσωπική έκφραση και κριτική σκέψη ούτε και πραγματική καινοτομία· επιπλέον, δεν επιτρέπει την φυγή από την πραγματικότητα-- είναι ρηχή κουλτούρα: εφήμερη, καταναλώσιμη.

ΟΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

Από το 1950 και μετά, έγιναν δύο διαπιστώσεις στα πεδία της κοινωνιολογικής και επικοινωνιολογικής έρευνας (Σημ.: Οι διαπιστώσεις αυτές ισχύουν κατεξοχήν για την αμερικανική κοινωνία).

α) Ο μεταπολεμικός βιομηχανικός κόσμος (“μεταβιομηχανική κοινωνία”, “μεταμοντερνισμός”) χαρακτηρίζεται από έντονο πολιτικο-κοινωνικό πλουραλισμό (υπάρχει μια ποικιλία από ελίτ, που αποκλείουν την μονοπώληση της εξουσίας), αλλά και έντονο πολιτισμικό πλουραλισμό.

β) Το κοινό δεν συνιστά μια παθητική και ομοιογενή μάζα, αλλά ένα σύνολο από ενεργητικούς και εκλεκτικούς χρήστες, έντονα διαφοροποιημένους κοινωνικά και πολιτισμικά.

Έτσι, η αισιοδοξία αντικατέστησε την απαισιοδοξία /πεσιμισμό (νοσταλγία παρελθόντος, καταστροφολογία) των συντηρητικών και αριστερών κριτικών της μαζικής κουλτούρας: η μαζική

10


κουλτούρα έχει θετικές καινοτομίες και ανοίγει νέες προοπτικές. Η μαζική κουλτούρα μετονομάζεται σε “δημοφιλή κουλτούρα”.

ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Θετικός επανορισμός της μεταβιομηχανικής, δημοκρατικής μαζικής κοινωνίας, ως μιας κοινωνίας χωρίς ταξικές συγκρούσεις και πολιτισμικές ανισότητες, σε αντίθεση με την κοινωνία της βιομηχανικής εποχής, λόγω της διόγκωσης της μεσαίας τάξης και της έντονης διάχυσης της μαζικής κουλτούρας (“προοδευτικός εξελικτισμός”).

Shils-- Στη σύγχρονη κοινωνία, όπου οι έννοιες της παράδοσης και της εξουσίας έχουν εξασθενίσει και όπου αυτό που μετρά είναι η αξιοπρέπεια, τα δικαιώματα, η ελευθερία, οι επιλογές και οι ικανότητες του ατόμου, υπάρχουν τρία επίπεδα κουλτούρας (ανώτερη/ εκλεπτυσμένη--μέτρια--βάναυση), το καθένα με το δικό του κοινό από τις τρεις βασικές κοινωνικές τάξεις (ανώτερη τάξη διανοούμενων--μεσαία τάξη—εργατική τάξη). Η ανώτερη/εκλεπτυσμένη κουλτούρα είναι η μόνη που έχει βάθος, παράδοση και διαχρονικό χαρακτήρα, καινοτομία, λεπτότητα, συμβολισμό. Όσο κανείς κινείται προς τη βάναυση κουλτούρα, τόσο οι ιδιότητες αυτές απουσιάζουν και αυξάνει η τυποποίηση.-- Παρόλη τη διόγκωση της μέτριας και βάναυσης κουλτούρας, σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να μιλάμε περί παρακμής, διότι οι προοπτικές για ανώτερη κουλτούρα είναι ευνοuκές: αυτή α) προβάλλεται (ενίοτε) από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και β) διαδίδεται στη μεσαία και εργατική τάξη χάρη στη βελτίωση της εκπαίδευσης.-- Οι λαuκές τάξεις δεν αποτελούν δεκτικές “μάζες”, αλλά επηρεάζονται και από άλλες μορφές κουλτούρας στο πλαίσιο των σχέσεων που διατηρούν πέρα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.-- Η μεγάλη κατανάλωση μέτριας και βάναυσης κουλτούρας από την νεολαία δεν είναι ανησυχητική και δεν πρέπει να περιοριστεί, αν θέλουμε να μιλούμε για δημοκρατία.

Gans-- Η “δημοφιλής” κουλτούρα παίζει θετικό ρόλο στην ανάπτυξη της ατομικότητας και της προσωπικής έκφρασης.-- Υπάρχουν 5 επίπεδα κουλτούρας (“κουλτούρες γούστου”): υψηλή, υψηλή-μεσαία, χαμηλή-μεσαία, χαμηλή, δημώδης χαμηλή. Οι 4 τελευταίες αποτελούν την δημοφιλή κουλτούρα. Καθεμιά είναι ανεξάρτητη και αποτελεί μια “υποκουλτούρα”, διότι έχει δικό της κοινό (ανάλογα με την κοινωνική τάξη και το μορφωτικό επίπεδο --οι “υποκουλτούρες” είναι επομένως παράλληλες με τις κοινωνικές τάξεις). Εφόσον ανταποκρίνονται στις ανάγκες του κοινού τους, οι 5 κουλτούρες ή “υποκουλτούρες” είναι ισότιμες (αν και όχι ισάξιες –η “υψηλή” κουλτούρα είναι η πληρέστερη και αποτελεί ένα ιδανικό). -- Για μια πολιτισμική δημοκρατία, χρειάζεται ενίσχυση όλων των υποκουλτουρών από την πολιτεία, πλην της “υψηλής” υποκουλτούρας (“υποπολιτισμικός προγραμματισμός”).

Κοινά σημεία πλουραλιστικής θεωρίαςΣτην μεταβιομηχανική, δημοκρατική κοινωνία, με τον πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, τον ηθικό εξισωτισμό, και την έμφαση στην ατομική ελευθερία, πρωτοβουλία και επιλογή, η μαζική κουλτούρα δεν αποτελεί πρόβλημα: το κοινό είναι ελεύθερο να καταναλώσει την κουλτούρα της επιλογής του, ανάλογα με την κοινωνική τάξη και το μορφωτικό του επίπεδο. Η μαζική κουλτούρα εκθειάζεται, αλλά παραβλέπεται ο εμπορευματικός χαρακτήρας της και η ιδεολογική της διάσταση.

11


ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ECO -- Η ρητορική και τα μηνύματα της μαζικής κουλτούρας πρέπει να ερευνηθούν συστηματικά.-- Ο τρόπος πρόσληψης των μηνυμάτων της μαζικής κουλτούρας πρέπει επίσης να μελετηθεί: το κοινό δεν είναι μια εύπιστη, δεκτική και χειραγωγήσιμη μάζα, αλλά είναι σε θέση να κρίνει. Αντί για “μαζική κουλτούρα”: “μαζικές επικοινωνίες”.-- Τα διάφορα επίπεδα κουλτούρας δεν αντικατοπτρίζουν τις αισθητικές αξίες, την κοινωνική τάξη ή το μορφωτικό επίπεδο του κοινού, αλλά απλά τις εκάστοτε ανάγκες του (θεώρηση προuόντων μαζικής κουλτούρας ως μιας βιομηχανοποιημένης απάντησης σε πραγματικές ανάγκες). Δεν υπάρχουν πολλά είδη κοινού, αλλά υπάρχει μια κοινότητα δεκτών για τα διάφορα επίπεδα κουλτούρας, τα οποία είναι συμπληρωματικά το ένα προς το άλλο.-- Πρέπει οι διανοούμενοι να αποδεχθούν την ύπαρξη των μαζικών μέσων επικοινωνίας και να παρέμβουν στη παραγωγή της μαζικής κουλτούρας, ώστε να συνδράμουν στην πολιτισμική εξυγίανση.

ΘΕΩΡΙΑ “ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ”

(Hall)-- Η σύγχρονη μαζική κουλτούρα είναι πολύπλοκη και ετερογενής, διότι η ηγεμονική αστική ιδεολογία που την διατρέχει έχει ενσωματώσει αξίες των υποτελών τάξεων για να κερδίσει την αποδοχή τους. Είναι επίσης διαρκώς μεταβαλλόμενη, ανάλογα με τις συγκυρίες.-- Η διαδικασία πρόσληψης της μαζικής κουλτούρας από το κοινό είναι επίσης περίπλοκη, διότι το κοινό δεν αποτελεί μια εύπιστη και παθητική μάζα, αλλά είναι σε θέση να προσλαμβάνει τα μηνύματα της μαζικής κουλτούρας ενεργητικά και με κριτικό τρόπο. Υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στη δημοφιλή κουλτούρα και το κοινό: η δημοφιλής κουλτούρα διαμορφώνει μεν αξίες, αλλά και το κοινό διεκδικεί τις αξίες του. Το κοινό διαθέτει 3 τρόπους πρόσληψης (κυρίαρχο—αντιπολιτευτικό—συνδιαλλακτικό), ανάλογα με την κοινωνική του θέση και την πολιτική και πολιτισμική ιδεολογία του. Χάρη σ’αυτούς, έχει τη δυνατότητα να εκφράσει την αντίστασή του στο κατεστημένο, να ενεργοποιηθεί. Έτσι, η δημοφιλής κουλτούρα είναι μια αρένα όπου διεξάγεται ο αγώνας υπέρ αλλά και κατά της ηγεμονικής κουλτούρας. -- Οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στη δημοφιλή κουλτούρα και το κοινό πρέπει να μελετηθούν.

ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΛΑ U ΚΙΣΜΟΥ (de Certeau, Fiske, Willis)-- Το κοινό είναι αυτό που χειραγωγεί την δημοφιλή κουλτούρα, καθορίζοντας τα νοήματά της, διότι κατά την πρόσληψή της είναι αυτόνομο, ενεργητικό και δημιουργικό.-- Οι “πολιτισμικές βιομηχανίες” αποδεικνύονται αδύναμες μπροστά στον απρόβλεπτο και ανεξιχνίαστο χαρακτήρα του κοινού και στον “σημειωτικό ανταρτοπόλεμο” που διεξάγει. Το κοινό, ο λαός, είναι σε θέση να αντιστέκεται στις ηγεμονικές δυνάμεις και έτσι η δημοφιλής κουλτούρα μπορεί να αποβεί και ριζοσπαστική. -- Η διαδικασία πρόσληψης των μηνυμάτων της δημοφιλούς κουλτούρας είναι μια πράξη δημιουργικότητας από μέρους του κοινού. Μέσα από αυτήν μπορεί να χειραφετείται πολιτισμικά το κοινό.-- Χρειάζεται μελέτη της διαδικασίας πρόσληψης των μηνυμάτων της δημοφιλούς κουλτούρας από το κοινό.

12


ΕΝΟΤΗΤΑ 1.3: ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 1.3.1

-- Για πολύ καιρό, το ευρύ κοινό έκανε διάκριση ανάμεσα στη “λαuκή” ή “μαζική” κουλτούρα, ως υποδεέστερη ή υποβαθμισμένη κουλτούρα των “πολλών”, και την “υψηλή” κουλτούρα, ως τέχνη μιας εκλεκτής μειοψηφίας. Επίσης, επικρατούσε η άποψη ότι η Υψηλή Τέχνη περιλαμβάνει όλα εκείνα τα έργα και τα είδη τέχνης που διαθέτουν μια απόλυτη και διαχρονική καλλιτεχνική αξία στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Σήμερα, πιστεύεται ότι η τελευταία αυτή άποψη αντιστοιχεί στην απολυταρχική αντίληψη που χαρακτήριζε πάντα την ελίτ. Πράγματι, η σχετικιστική προσέγγιση των Mannheim και Bourdieu, συνδέει τη διάκριση ανάμεσα στη “λαuκή” ή “μαζική” κουλτούρα και την “υψηλή” κουλτούρα με το φαινόμενο της ύπαρξης μιας οικονομικής και πολιτικής ελίτ, η οποία αξιολογεί τα έργα και τα είδη τέχνης, που χρησιμοποιεί, ως ανώτερα σε σχέση με εκείνα που χρησιμοποιούν οι κοινωνικά χαμηλότερες ομάδες· η πολιτισμική ιεραρχία που δημιουργείται επικυρώνει και νομιμοποιεί την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία.

Οι πρώτες πολιτισμικές διακρίσεις τέτοιου είδους αρχίζουν να εμφανίζονται ήδη από την αρχαιότητα, αλλά γίνονται πιο συστηματικές στη φεουδαρχική περίοδο του δυτικού πολιτισμού (8ος-18ος αιώνας). Σε όλη αυτή τη περίοδο, υπήρχε έντονη η σύγκρουση ανάμεσα στα αισθητικά ιδεώδη της αυλικής αριστοκρατίας και της ανερχόμενης αστικής τάξης, από τη μια πλευρά, και των λαuκών στρωμάτων, από την άλλη.

Κατά την Αναγέννηση, το πρότυπο υψηλής τέχνης που διαμορφώθηκε από τους αστούς διανοούμενους του ουμανισμού ήταν εμπνευσμένο από τη κλασική αρχαιότητα. Έτσι, η τέχνη της Αναγέννησης, γνωστή ως Κλασικισμός, είναι μια τέχνη ορθολογική. Η λογοτεχνία του κλασικισμού αντλεί από τα κείμενα της αρχαίας ελληνορωμαuκής γραμματείας, ενώ οι εικαστικές και πλαστικές τέχνες ακολουθούν τους κλασικούς κανόνες όσον αφορά τη θεματολογία (ηρωικά/μυθολογικά ή ιστορικά θέματα) αλλά και τη τεχνοτροπία (λιτότητα, φυσική ακρίβεια, αρμονία, και μια ιδανική ομορφιά που είναι διαχρονική και οικουμενική).

Ο Κλασικισμός καθιερώθηκε να ονομάζεται grand goϋt (μεγάλο ή υψηλό γούστο) το 1648, όταν τελικά οι αρχές του διατυπώθηκαν στο πλαίσιο της ίδρυσης της Βασιλικής Ακαδημίας Ζωγραφικής και Γλυπτικής (Acadιmie Royale de Peinture et de Sculpture) στο Παρίσι. [Όμως, η ηθική και αισθητική αυστηρότητα του grand goϋt δεν το κατέστησε ποτέ ιδιαίτερα δημοφιλές στην αυλική αριστοκρατία, η οποία προτιμούσε την διακόσμηση και την επιτήδευση, γι’αυτό και υιοθέτησε το μπαρόκ (17ος αι.) και το ροκοκό (τέλη 17ου/αρχές 18ου αι.).

Η έννοια της “Υψηλής Τέχνης” πρωτοεμφανίζεται τον 18ο αι. με τον Νεοκλασικισμό, μια τέχνη της αστικής τάξης και των Διαφωτιστών, που αντιτίθεται μαχητικά στη τέχνη της αυλής (μπαρόκ, ροκοκό) και γίνεται η επίσημη τέχνη της Γαλλικής Επανάστασης. Το αισθητικό πρότυπο του Νεοκλασικισμού βασίζονταν στο ουμανιστικό πρότυπο του Κλασικισμού με τη διαφορά ότι είχε ένα ριζοσπαστικό προγραμματικό χαρακτήρα, και ονομάστηκε “Υψηλή Τέχνη” (High Art) το 1768, έτος ίδρυσης της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών/Royal Academy of Arts στο Λονδίνο, μέσα σε μια ατμόσφαιρα αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος για την ελληνορωμαuκή αρχαιότητα χάρη στις πρώτες αρχαιολογικές ανασκαφές. Τότε ορίστηκαν και οι αρχές της Υψηλής Τέχνης σύμφωνα με τους καλλιτεχνικούς κανόνες της κλασικής αρχαιότητας (βλ. παραπάνω, Κλασικισμός), ούτως ώστε η Υψηλή Τέχνη να στοχεύει στη πνευματική ανάταση και ηθική διάπλαση του κοινού. Η Υψηλή Τέχνη του Νεοκλασικισμού εκλαμβάνεται από τους Διαφωτιστές ως μέσο έκφρασης και αναβίωσης των κλασικών ιδανικών της ελευθερίας, της

13


δημοκρατίας, του πατριωτισμού και της αρετής του πολίτη, αλλά και ως δάσκαλος των αιώνιων και οικουμενικών αληθειών που αποκαλύπτουν ο Ορθός Λόγος και η Φύση.

Η σύγχρονη έννοια της Υψηλής Τέχνης, ως τέχνης της κυρίαρχης πλέον αστικής τάξης, που αντιτίθεται στη τέχνη των λαuκών μαζών, που ονομάζεται τώρα πλέον “Μαζική Κουλτούρα”, καθιερώνεται γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα (εποχή νεωτερικότητας ή μοντερνισμού --εποχή εκβιομηχάνισης, αστικοποίησης και εκδημοκρατισμού της Δύσης). Όμως, ο ορισμός της Υψηλής Τέχνης διευρύνεται αισθητά τώρα, ώστε να συμπεριλάβει τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών όλων των παρελθόντων εποχών του δυτικού πολιτισμού. Τα έργα αυτά καθιερώνονται ως “κλασικά” και θεωρείται ότι αποτελούν μια Μεγάλη Παράδοση ή έναν “κανόνα” με διαχρονική και οικουμενική αξία, και με παιδευτική και ηθικοπλαστική αποστολή (σύμφωνα με τον Arnold, ο κανόνας αυτός είναι “ό,τι το καλύτερο έχει σκεφτεί και πεί ο άνθρωπος”). Συγχρόνως, καθιερώνονται οι θεσμοί για την ευρεία διάδοση της Υψηλής Κουλτούρας (Ακαδημίες, Μουσεία, Θέατρα, Μέγαρα Μουσικής, Ωδεία κτλ.). Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του εθνικισμού, κάθε κράτος της Δύσης καθιέρωσε τον δικό του κανόνα υψηλής εθνικής τέχνης.

ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ 1.3.2--Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα και σε όλη τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ού αιώνα σημειώθηκαν πολλές αντιδράσεις στον κανόνα της Υψηλής Τέχνης και τον Ακαδημαuσμό από τα διαδοχικά καλλιτεχνικά ρεύματα του ιμπρεσιονισμού, κυβισμού, κονστρουκτιβισμού, φουτουρισμού, εξπρεσιονισμού και ντανταuσμού, καθώς και της Avant-Garde (1890-1930) και του σουρρεαλισμού. Τελικά, όμως, όλα αυτά τα κινήματα καθιερώθηκαν και συμπεριλήφθηκαν στα μουσεία ως νεότερα μέλη της Υψηλής Τέχνης, συγκροτώντας αυτό που αποκαλούμε “Μοντέρνα Τέχνη”.

--Όμως, κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, η Υψηλή Τέχνη άρχισε να αμφισβητείται και να απομυθοποιείται συστηματικά. Μαζί της άρχισε να αμφισβητείται σοβαρά η ύπαρξη μιας πολιτισμικής ιεραρχίας και η διάκριση ανάμεσα στην Υψηλή- και τη μαζική κουλτούρα (βλ. επίσης 1.1.3). Η κριτική που εξασκήθηκε στην Υψηλή Τέχνη την παρουσιάζει ως ένα είδος κοσμικής θρησκείας με τις ανάλογες τελετουργίες και τους θεσμούς της (Μουσεία,

Θέατρα, Μέγαρα Μουσικής κτλ.) ως ναούς της τέχνης (W. Benjamin, σ. 86). Ανάγκη για κατάργηση αυτής της κοσμικής θρησκείας και για αποδέσμευση έργων τέχνης από τα Μουσεία-ναούς τέχνης μέσα από την ενίσχυση του παγκόσμιου “Μουσείου χωρίς τοίχους” --αυτού του “φανταστικού μουσείου”, που περιλαμβάνει τη τέχνη όλων των λαών και εποχών και που δημιούργησαν τα ΜΜΕ με την αναπαραγωγή των έργων τέχνης χάρη στα μέσα και τις τεχνικές της μαζικής κουλτούρας--, ούτως ώστε η τέχνη να γίνει προσιτή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα (Malraux, σ. 87).

ελιτιστική και αστική (σ. 77, 88-89). Με βάση τη σχετικιστική προσέγγιση των Mannheim και Bourdieu, η Υψηλή Τέχνη είναι η τέχνη μιας οικονομικής και πολιτικής μειοψηφίας/ελίτ σε μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία. Η ελίτ αυτή αξιολογεί τα έργα και τα είδη τέχνης που χρησιμοποιεί ως ανώτερα σε σχέση με εκείνα που χρησιμοποιούν οι κατώτερες κοινωνικές ομάδες. Δημιουργείται, έτσι, μια πολιτισμική ιεραρχία, η οποία νομιμοποιεί την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία. Σύμφωνα με τον Bourdieu, το κοινό που επισκέπτεται τα μουσεία είναι ταξικά καθορισμένο και αποτελείται κυρίως από την αστική τάξη, η οποία με τον τρόπο αυτό αποσκοπεί στην νομιμοποίηση της κυριαρχίας της. Έτσι, η αστική τάξη, αυτή η ίδια που ίδρυσε αρχικά τα Μουσεία, κατέληξε να συμπεριφέρεται όπως και η αριστοκρατία της προβιομηχανικής εποχής.

φετιχιστική (σ. 88-89). Οι αριστεροί Adorno και Horkheimer υποστηρίζουν ότι στις καπιταλιστικές κοινωνίες της Δύσης, όπου ήδη από το 1900 η Υψηλή Τέχνη καταναλώνεται

14


και χρησιμοποιείται επιδεικτικά από την αστική τάξη ως μέσο απόκτησης κοινωνικού γοήτρου, η κοινωνική ή εμπορική αξία (σε αντιδιαστολή με τη καλλιτεχνική αξία) του έργου τέχνης έγινε ένα πραγματικό φετίχ.

ανδροκρατική και πατριαρχική (σ. 89-90) εθνοκεντρική και ευρωκεντρική (σ. 89-91· βλ. επίσης σ. 45) αποικιοκρατική και ρατσιστική (σ. 90-91· βλ. επίσης σ. 45).

Η αμφισβήτηση και απομυθοποίηση της Υψηλής Τέχνης είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση της Μεταμοντέρνας τέχνης, που είναι μια ανάμειξη Υψηλής και Μαζικής Τέχνης, παραδοσιακού και μοντέρνου, ιθαγενούς και αλλογενούς (δηλ. δυτικού και μη δυτικού). Πρόδρομος Μεταμοντέρνας τέχνης: ο σουρρεαλισμός ή υπερρεαλισμός (π.χ. Dali). Οι πρώτες εκδηλώσεις της Μεταμοντέρνας τέχνης εμφανίζονται με το ζωγραφικό κίνημα “ποπ-αρτ”/pop art της δεκαετίας 1960-1970 (Warhol, Lichtenstein, Altenbourg): χρήση κόμικς, διαφημίσεων, βιομηχανικού σχεδίου. Από το 1970-1980 και εξής, η μεταμοντέρνα προσέγγιση εξαπλώθηκε στα άλλα είδη τέχνης και ανέδειξε παντού (στις εικαστικές τέχνες, στη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο και τον κινηματογράφο) πολλούς “ποιοτικούς” καλλιτέχνες, που συνδυάζουν τα μέσα της Μαζικής Τέχνης με τις τεχνικές της Υψηλής Τέχνης. Επικριτές Μεταμοντέρνας τέχνηςFredric Jameson : “[Η Μεταμοντέρνα τέχνη είναι] σύμπτωμα της ολοκληρωτικής εμπορευματοποίησης της τέχνης”. --Dwight Macdonald: “Οι ανταγωνιστές [Μαζική Κουλτούρα και Υψηλή Τέχνη] συγχωνεύτηκαν, όπως συμβαίνει συχνά στο κόσμο των επιχειρήσεων”. Γενικά, οι αριστεροί θεωρούν την Μεταμοντέρνα τέχνη ως μια κουλτούρα Μέσης Στάθμης, χλιαρή και πλαδαρή, μια κουλτούρα “κιτς”, που δεν ανεβάζει το επίπεδο της Μαζικής Κουλτούρας και διαφθείρει την Υψηλή Κουλτούρα. Υπερασπιστές Μεταμοντέρνας τέχνης: Karl Mannheim: “[Η Μεταμοντέρνα τέχνη είναι] αναγκαία συνέπεια του κοινωνικού και πολιτισμικού εκδημοκρατισμού της Δύσης”.

15

ψεις πολιτισμου 1ου κεφ[1].Α τόμου

Documents