κεφ ά λαιο 1

Ιστορία,θεωρία και

ερευνητικές στρατηγικές

Αυτό το φωτογραφικό αφιέρωμα εξιστορεί την

πορεία ζωής και την οικογενειακή κληρονομιά

της Sofie Lentschner. Ξεκινά στις αρχές του

εικοστού αιώνα με τη βρεφική περίοδο της Sofie

και τελειώνει στις αρχές του εικοστού πρώτου

αιώνα, σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά τον

θάνατο της Sofie, με τον γάμο ενός εγγονού.

Για την περιγραφή της κάθε εικόνας, δείτε το

υπόμνημα στη σελίδα Χ.

ΟΛ

ΕΣΟ

ΙΦΩ

ΤΟΓΡ

ΑΦ

ΙΕΣ

ΠΑ

ΡΑΧΩ

ΡΗΘ

ΗΚΑ

ΝΑ

ΠΟ

ΤΗLA

URA

E. B

ERK

Η Sofie Lentschner γεννήθηκε το 1908. Ήταν το δεύτεροπαιδί Εβραίων γονέων που έφτιαξαν το σπιτικό τους στη Λειψία της Γερμανίας, μια πόλη με ακμάζον εμπόριο και πο-λιτιστική ζωντάνια. Ο πατέρας της ήταν επιτυχημένος επιχει-

ρηματίας και αρχηγός της κοινότητας, η μητέρα της μέλος της κοσμικής κοι-νωνίας, γνωστή για τη γοητεία, την ομορφιά και τη φιλοξενία της. Ως βρέ-φος, η Sofie έδειχνε την αποφασιστικότητα και την επιμονή που θα διατηρού-σε σε όλη της τη ζωή. Καθόταν για μεγάλα χρονικά διαστήματα εξετάζονταςμικρά αντικείμενα με τα μάτια και τα χέρια της. Το μοναδικό γεγονός που μο-νίμως αποσπούσε το βλέμμα της ήταν ο ήχος του πιάνου στο σαλόνι. Μόλιςη Sofie ξεκίνησε να μπουσουλάει, ανασηκώθηκε σταθερά στο πιάνο για ναπατήσει με τα δάχτυλά της τα πλήκτρα του και θαύμασε τους μεταλλικούςήχους του.

Όταν η Sofie ξεκίνησε το δημοτικό σχολείο, ήταν ένα εσωστρεφές παιδί,συχνά αμήχανο στις εορταστικές εκδηλώσεις στις οποίες κορίτσια της κοινω-νικής θέσης της οικογένειάς της αναμένονταν να παρευρεθούν. Αφοσιώθηκεστα μαθήματά της, ειδικά στην εκμάθηση ξένων γλωσσών, που αποτελούσετυπικό μέρος της γερμανικής πρωτοβάθ-μιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.Δύο φορές την εβδομάδα έκανε μαθήμα-τα πιάνου με τον καλύτερο δάσκαλο τηςΛειψίας. Όταν η Sofie τελείωσε το λύ-κειο, μιλούσε άπταιστα αγγλικά και γαλ-λικά και είχε γίνει μια επιτυχημένη πιανί-στρια. Ενώ οι περισσότερες Γερμανίδεςτης εποχής της παντρεύονταν μέχρι τηνηλικία των 20 ετών, η Sofie ανέβαλε τουςσοβαρούς ερωτικούς δεσμούς προκειμέ-νου να μπει στο πανεπιστήμιο. Οι γονείςτης άρχισαν να αναρωτιούνται εάν η φι-λόπονη, μελετηρή κόρη τους θα νοικο-κυρευόταν και θα έκανε ποτέ οικογένεια.

Η Sofie ήθελε και να παντρευτεί, αλλά τα σχέδιά της ανατράπηκαν απότην πολιτική αναταραχή της εποχής. Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσίαστις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο πατέρας της Sofie, φοβούμενος για τηνασφάλεια της συζύγου και των παιδιών του, αποφάσισε να μετακομίσουν στοΒέλγιο. Οι συνθήκες για τους Εβραίους στην Ευρώπη σύντομα χειροτέρεψαν.Οι Ναζί λεηλάτησαν το σπίτι της Sofie και κατάσχεσαν την επιχείρηση τουπατέρα της. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1930, η Sofie είχε χάσει επαφήσχεδόν με όλους εκτός από πολύ λίγες θείες, θείους, ξαδέρφια, και παιδικούςφίλους, πολλοί εκ των οποίων (όπως έμαθε αργότερα) στοιβάχτηκαν σε άμα-ξες ζώων και μεταφέρθηκαν σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το1939, καθώς οι αντισημιτικοί νόμοι και οι κτηνωδίες εντάθηκαν, η οικογένειατης Sofie κατέφυγε στην Αμερική.

Όταν έκλεισε τα 30 της χρόνια, οι γονείς της, πεπεισμένοι ότι δεν θα πα-ντρευόταν ποτέ και ότι θα χρειαζόταν ένα επάγγελμα που θα μπορούσε νατης προσφέρει οικονομική ασφάλεια, συμφώνησαν να τη στηρίξουν να επι-στρέψει στο σχολείο. Η Sofie πήρε δύο μεταπτυχιακούς τίτλους, έναν στημουσική και έναν στη βιβλιοθηκονομία. Ύστερα, σε ένα ραντεβού στα τυφλά,γνώρισε τον Philip, έναν αξιωματικό του αμερικανικού στρατού. Η ήρεμη, ευ-γενική φύση του Philip συμπλήρωνε την ενεργητικότητα και την κοσμικότη-τα της Sofie. Παντρεύτηκαν μέσα σε έξι μήνες. Στη διάρκεια των επόμενωντεσσάρων ετών, απέκτησαν δύο κόρες και έναν γιο.

Ένας επιστημονικός, εφαρμοσμένος καιδιεπιστημονικός κλάδος

Βασικά ζητήματαΣυνεχής ή ασυνεχής ανάπτυξη; • Μία πορείαανάπτυξης ή πολλές; • Σχετική επίδραση τηςφύσης και της ανατροφής;

Η προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης: Μιαισορροπημένη άποψη

Η ανάπτυξη είναι διαρκής • Η ανάπτυξη είναιπολυδιάστατη και πολυκατευθυντική • Η ανάπτυξη είναι εύπλαστη • Η ανάπτυξηεπηρεάζεται από πολλαπλές, αλληλεπιδραστικέςδυνάμεις

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ψυχική ανθεκτι-κότητα

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Η γενιά των baby boomers αναδιαμορφώνει την πορεία τηςζωής

Οι απαρχές της επιστήμηςΔαρβίνος: Ο προπάτορας της επιστημονικής με-λέτης του παιδιού • Η κανονιστική περίοδος • Το κίνημα των τεστ νοημοσύνης

Θεωρίες στα μέσα του εικοστού αιώναΗ ψυχαναλυτική προσέγγιση • Συμπεριφορι-σμός και η θεωρία της κοινωνικής μάθησης • Γνωστική-αναπτυξιακή θεωρία του Piaget

Πρόσφατες θεωρητικές προσεγγίσειςΗ επεξεργασία πληροφοριών • Αναπτυξιακήνευροεπιστήμη • Ηθολογία και εξελικτική ανα-πτυξιακή ψυχολογία • Η κοινωνικοπολιτισμικήθεωρία του Vygotsky • Θεωρία των οικολογικώνσυστημάτων

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ: ΥΓΕΙΑ Το οικογε-νειακό χάος υπονομεύει την ευημερία γονέωνκαι παιδιών

Σύγκριση και αξιολόγηση των θεωριών

Μελετώντας την ανάπτυξηΣυνήθεις ερευνητικές μέθοδοι • Γενικοί ερευνη-τικοί σχεδιασμοί • Σχεδιασμοί για τη μελέτη τηςανάπτυξης

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Παιδιά μετανα-στών: Προσαρμογή στη νέα χώρα

Δεοντολογία στην έρευνα της διά βίου ανάπτυξης

Τι ακολουθείστο κεφάλαιο 1

ΠΑ

ΡΑΧΩ

ΡΗΣΗ

ΑΠ

ΟLA

URA

E. B

ERK

Όταν τελείωσε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Philipεγκατέλειψε τον στρατό και άνοιξε ένα μικρό μαγαζί με ανδρικάενδύματα. Η Sofie μοίραζε τον χρόνο της ανάμεσα στη φροντί-δα των παιδιών και στη βοήθεια στον Philip στο μαγαζί. Πλέονστα σαράντα της, ήταν μια αφοσιωμένη μητέρα, αλλά ελάχι-στες γυναίκες στην ηλικία της μεγάλωναν ακόμα μικρά παιδιά.Καθώς ο Philip αγωνιζόταν με την επιχείρηση, περνούσε περισ-σότερες ώρες στη δουλειά, και η Sofieσυχνά ένιωθε μοναξιά. Σπάνια άγγιζετο πιάνο, το οποίο έφερνε οδυνηρέςαναμνήσεις από τα σχέδια της νεανι-κής της ηλικίας που ματαίωσε ο πό-λεμος. Η αίσθηση της απομόνωσηςκαι η έλλειψη πληρότητας που ένιω-θε η Sofie συχνά την έκαναν ευέξα-πτη. Αργά τη νύχτα συχνά ακούγο-νταν οι καβγάδες της με τον Philip.

Καθώς τα παιδιά της Sofie μεγά-λωσαν, εκείνη επέστρεψε πάλι στοσχολείο, αυτή τη φορά ως διδάσκου-σα. Τελικά, στην ηλικία των 50 ετών,ξεκίνησε μια καριέρα, διδάσκονταςγερμανικά και γαλλικά σε μαθητέςλυκείου και αγγλικά σε νεοαφιχθέ-ντες μετανάστες. Εκτός του ότι συνέ-βαλλε στο οικογενειακό εισόδημαελαφρύνοντας τις οικονομικές δυ-σκολίες της οικογένειάς της, είχε μιαευχάριστη αίσθηση ολοκλήρωσης και δημιουργικότητας. Αυτάτα χρόνια ήταν από τα πιο δραστήρια και ικανοποιητικά στηζωή της Sofie. Είχε έναν ατέρμονο ενθουσιασμό για τη διδα-σκαλία, για τη μετάδοση της ευχέρειάς της στη γλώσσα, τηςγνώσης της από πρώτο χέρι για τις συνέπειες του μίσους και τηςκαταπίεσης , και της πρακτικής της κατανόησης για τον τρόποπροσαρμογής στη ζωή μιας καινούριας χώρας. Παρακολουθού-σε τα παιδιά της, των οποίων οι ζωές ήταν απαλλαγμένες απότο τραύμα του πολέμου, να υιοθετούν πολλές από τις αξίες τηςκαι να αρχίζουν την έγγαμη και επαγγελματική ζωή τους στοναναμενόμενο χρόνο.

Η Sofie έφτασε στην ηλικία των 60 ετών με μια αισιόδοξηστάση ζωής. Απαλλαγμένοι πια από το οικονομικό βάρος τωνσπουδών των παιδιών τους, αυτή και ο Philip ανυπομονούσανγια περισσότερες ανέσεις. Η στοργή και ο σεβασμός του ενόςγια τον άλλο δυνάμωσαν. Η Sofie ξεκίνησε να παίζει και πάλιπιάνο. Αλλά αυτή η ευτυχισμένη περίοδος δεν διήρκεσε πολύ.

Ένα πρωί, η Sofie ξύπνησε και ένιωσε έναν σκληρό όγκο κά-τω από το μπράτσο της. Μερικές μέρες αργότερα, ο γιατρός τηςδιέγνωσε καρκίνο. Η μαχητική προδιάθεση της Sofie και η ικα-νότητά της να προσαρμόζεται σε ριζικές αλλαγές της ζωής τηνβοήθησαν να αντιμετωπίσει δυναμικά την ασθένεια. Την όρισεσαν έναν εχθρό που έπρεπε να παλέψει και να νικήσει. Ως απο-τέλεσμα, έζησε πέντε χρόνια ακόμη. Παρά την εξάντληση απότη χημειοθεραπεία, η Sofie διατήρησε ένα πλήρες πρόγραμμαδιδακτικών καθηκόντων και συνέχισε να επισκέπτεται και νακάνει θελήματα για την ηλικιωμένη μητέρα της. Αλλά καθώςαποδυναμωνόταν σωματικά, δεν είχε πια την αντοχή να αντα-

ποκριθεί στα μαθήματά της. Κατάκοιτη στο κρεβάτι τις τελευ-ταίες εβδομάδες, βυθίστηκε ήσυχα στον θάνατο με τον Philipστο πλευρό της. Το εκκλησάκι όπου έγινε η κηδεία πλημμύρισεμε εκατοντάδες μαθητές της Sofie.

Ένα από τα τρία παιδιά της Sofie, η Laura, είναι η συγγραφέ-ας αυτού του βιβλίου. Η Laura και ο σύζυγός της Ken, οι οποίοιπαντρεύτηκαν έναν χρόνο πριν πεθάνει η Sofie, συχνά σκέφτο-

νται τα λόγια που τους είπε ιδιαιτέρωςτην παραμονή του γάμου τους: «Έμαθααπό τη ζωή μου και τον γάμο μου ότι πρέ-πει να χτίσετε μια ζωή μαζί αλλά επίσηςκαι μια ζωή ξεχωριστά. Πρέπει να παρα-χωρείτε ο ένας στον άλλο τον χρόνο, τονχώρο και την υποστήριξη ώστε να δια-μορφώσετε τις δικές σας ταυτότητες, τονδικό σας τρόπο να εκφράζεστε και ναπροσφέρετε στους άλλους. Το πιο σημα-ντικό συστατικό της σχέσης σας πρέπεινα είναι ο σεβασμός».

Η Laura και ο Ken εγκαταστάθηκανσε μια μικρή μεσοδυτική πόλη, κοντά στοΠολιτειακό Πανεπιστήμιο του Illinois,όπου υπηρέτησαν ως μέλη του Διδακτι-κού Ερευνητικού Προσωπικού για πολλάχρόνια – η Laura στο Τμήμα Ψυχολογίαςκαι ο Ken στο Τμήμα των Μαθηματικών.Έχουν δύο γιους, τον David και τον Peter,στους οποίους η Laura έχει αφηγηθεί

πολλές ιστορίες για τη ζωή της Sofie και οι οποίοι συνεχίζουντην πνευματική κληρονομιά που τους άφησε. Ο David συμμε-ρίζεται την έφεση της γιαγιάς του στη διδασκαλία. Είναι δά-σκαλος της τρίτης τάξης δημοτικού σχολείου. Ο Peter, δικηγό-ρος, συμμερίζεται την αγάπη της για τη μουσική, και η σύζυγόςτου Melissa –όπως και η Sofie– είναι ταλαντούχα γλωσσολόγοςαλλά και μουσικός. Όταν ο Peter έκανε πρόταση γάμου στηMelissa, της πρόσφερε ένα οικογενειακό κειμήλιο – ένα δαχτυ-λίδι αρραβώνα που ανήκε στη θεία της Sofie, η οποία πέθανε σεένα ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στο κουτί που περι-είχε το δαχτυλίδι, η Melissa βρήκε ένα χειρόγραφο αντίγραφοτης ιστορίας της Sofie και της οικογένειάς της.

H Sofie είχε επίσης μακροχρόνια επίδραση σε πολλούς απότους μαθητές της. Ένας καθηγητής της ανθρώπινης ανάπτυξηςέγραψε στη Laura:

Διδάσκω ένα μάθημα για τη διά βίου ανάπτυξη. Ότανάνοιξα το βιβλίο και είδα τις φωτογραφίες της μητέραςσας, εξεπλάγην. Μου έκανε μαθήματα γερμανικών στολύκειο. Τη θυμάμαι σαν μια πολύ σκληρή καθηγήτριαπου από τη μια πλευρά θεωρούσε τους μαθητές τηςυπεύθυνους, από την άλλη όμως νοιαζόταν για τον κα-θένα από αυτούς ξεχωριστά. Δεν είχα καταλάβει πόσοκαταπληκτική καθηγήτρια ήταν μέχρι που πήγα στηΓερμανία κατά τη διάρκεια των φοιτητικών μου χρόνωνκαι διαπίστωσα ότι ήμουν ικανός και να καταλάβω αλ-λά και να μιλήσω γερμανικά.

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ4

ΠΑ

ΡΑΧΩ

ΡΗΣΗ

ΑΠ

ΟLA

URA

E. B

ERK

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ5

Η ιστορία της Sofie εγείρει έναν πλούτο συναρπαστικών ζητη-μάτων για τις ανθρώπινες ιστορίες ζωής:

• Τι καθορίζει τα χαρακτηριστικά που η Sofie μοιράζεται μετους άλλους και εκείνα που την κάνουν μοναδική – όσοναφορά στα σωματικά χαρακτηριστικά, τις νοητικές ικανότη-τες, τα ενδιαφέροντα και τις συμπεριφορές;

• Τι οδήγησε τη Sofie στο να διατηρεί την ίδια επίμονη, απο-φασιστική προδιάθεση σε όλη της τη ζωή αλλά και να αλλά-ζει με άλλους ουσιώδεις τρόπους;

• Πώς επηρεάζουν οι ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες –στην περίπτωση της Sofie, η καταδίωξη που κατέστρεψε τοσπίτι των παιδικών της χρόνων, προκάλεσε τον θάνατο οι-κογενειακών μελών και φίλων, και οδήγησε την οικογένειάτης να τραπεί σε φυγή στην Αμερική– την ευημερία των αν-θρώπων σε όλη τη διάρκεια της ζωής;

• Πώς η χρονική στιγμή των γεγονότων –για παράδειγμα, ηπρώιμη έκθεση της Sofie σε πολλές γλώσσες και η καθυστε-ρημένη είσοδος της στο γάμο, τη μητρότητα, και την καριέ-ρα– επηρεάζει την ανάπτυξη;

• Ποιοι παράγοντες –γενετικοί και περιβαλλοντικοί– οδήγη-σαν τη Sofie να πεθάνει νωρίτερα από το αναμενόμενο;

Αυτά είναι κεντρικά ερωτήματα με τα οποία ασχολείται η ανα-πτυξιακή επιστήμη, ένας επιστημονικός κλάδος αφιερωμένοςστην κατανόηση της σταθερότητας και της αλλαγής σε όλο τοεύρος της ζωής (Lerner et al., 2014; Overton & Molenaar,2015). Μεγάλη ποικιλομορφία χαρακτηρίζει τα ενδιαφέροντακαι τους προβληματισμούς των ερευνητών που μελετούν τηνανάπτυξη. Αλλά όλοι συμμερίζονται έναν κοινό σκοπό: ναπροσδιορίσουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τη σταθερό-τητα και τους μετασχηματισμούς στους ανθρώπους από τησύλληψη έως τον θάνατο. •

Ένας επιστημονικός, εφαρμοσμένοςκαι διεπιστημονικός κλάδος

1.1 Τι είναι η αναπτυξιακή επιστήμη και ποιοι παράγοντεςέδωσαν ώθηση στην ανάπτυξη του κλάδου;

Τα ερωτήματα που μόλις τέθηκαν δεν είναι μόνο επι-στημονικού ενδιαφέροντος. Το καθένα έχει επίσηςεφαρμοσμένη ή πρακτική σημασία. Στην πραγματικότη-τα, η επιστημονική περιέργεια είναι μόνο ένας από τουςπαράγοντες που οδήγησαν τη μελέτη της ανάπτυξης ναεξελιχθεί στον συναρπαστικό κλάδο που είναι σήμερα.Η έρευνα για την ανάπτυξη έχει επίσης υποκινηθεί απόκοινωνικές πιέσεις προκειμένου να βελτιωθούν οι ζωέςτων ανθρώπων. Για παράδειγμα, η έναρξη της δημόσιαςεκπαίδευσης στις αρχές του εικοστού αιώνα οδήγησεστο αίτημα ύπαρξης γνώσης σχετικά με το είδος των μα-θημάτων και τον τρόπο διδασκαλίας σε παιδιά διαφορε-τικών ηλικιών. Το ενδιαφέρον του ιατρικού κλάδου ναβελτιώσει την υγεία των ανθρώπων κατέστησε απαραί-

τητη την κατανόηση της σωματικής ανάπτυξης, της δια-τροφής και της ασθένειας. Η επιθυμία του κλάδου τωνκοινωνικών υπηρεσιών να αντιμετωπίσει τα συναισθη-ματικά προβλήματα και να βοηθήσει τους ανθρώπουςνα προσαρμοστούν σε σημαντικά γεγονότα ζωής, όπωςτο διαζύγιο, η απώλεια εργασίας, ο πόλεμος, οι φυσικέςκαταστροφές ή ο θάνατος αγαπημένων προσώπων,ώθησε στην αναζήτηση πληροφοριών για την προσωπι-κότητα και την κοινωνική ανάπτυξη. Οι γονείς, πάλι, συ-νεχώς αναζητούν τη συμβουλή των ειδικών σχετικά μεπρακτικές ανατροφής και εμπειρίες που θα μπορούσαννα προωθήσουν την ευημερία των παιδιών τους.

Η τεράστια παρακαταθήκη πληροφοριών που δια-θέτουμε σχετικά με την ανάπτυξη είναι διεπιστημονική.Έχει αναπτυχθεί μέσα από τις συνδυασμένες προσπά-θειες ανθρώπων από πολλούς ερευνητικούς κλάδους.Εξαιτίας της ανάγκης για λύσεις σε καθημερινά προβλή-ματα σε όλες τις ηλικίες, ερευνητές από την ψυχολογία,την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, τη βιολογία καιτη νευροεπιστήμη έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους στηνέρευνα με επαγγελματίες από την εκπαίδευση, τις οικο-γενειακές σπουδές, την ιατρική, τη δημόσια υγεία και τιςκοινωνικές υπηρεσίες, για να αναφέρουμε ενδεικτικάμερικούς. Μαζί, έχουν δημιουργήσει τον κλάδο όπωςέχει διαμορφωθεί σήμερα – ένα σύνολο γνώσεων πουείναι όχι μόνο επιστημονικά σημαντικό αλλά επίσηςπροσιτό και χρήσιμο.

Βασικά ζητήματα1.2 Προσδιορίστε τρία βασικά ζητήματα στα οποία παίρνουνθέση οι θεωρίες της ανθρώπινης ανάπτυξης.

Η αναπτυξιακή επιστήμη είναι ένα σχετικά πρόσφατοεγχείρημα. Οι μελέτες για τα παιδιά δεν είχαν ξεκινήσειμέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου και τις αρχές του εικο-στού αιώνα. Οι έρευνες για την ανάπτυξη των ενηλίκων,τη γήρανση και τη διά βίου αλλαγή αναδύθηκαν μόλιςτις δεκαετίες του 1960 και 1970 (Elder & Shanahan,2006). Αλλά υποθέσεις για το πώς οι άνθρωποι μεγαλώ-νουν και αλλάζουν έχουν υπάρξει εδώ και αιώνες. Κα-θώς συνδυάστηκαν με την έρευνα, ενέπνευσαν την κα-τασκευή των θεωριών της ανάπτυξης. Η θεωρία είναιένα οργανωμένο, ενιαίο σύνολο προτάσεων που περι-γράφει, εξηγεί και προβλέπει τη συμπεριφορά. Για πα-ράδειγμα, μια καλή θεωρία δεσμού βρέφους-φροντι-στή (1) περιγράφει τις συμπεριφορές των βρεφών 6 έως8 μηνών καθώς αναζητούν τη στοργή και την παρηγο-ριά από έναν οικείο ενήλικα, (2) εξηγεί πώς και γιατί ταβρέφη αναπτύσσουν αυτή την έντονη επιθυμία να ανα-πτύξουν συναισθηματικό δεσμό με έναν φροντιστή και(3) προβλέπει τις συνέπειες αυτού του συναισθηματικούδεσμού για τις μελλοντικές σχέσεις.

Οι θεωρίες είναι εργαλεία ζωτικής σημασίας για δύολόγους. Πρώτον, παρέχουν οργανωμένα πλαίσια παρα-τήρησης των ανθρώπων. Με άλλα λόγια, καθοδηγούνκαι νοηματοδοτούν αυτό που βλέπουμε. Δεύτερον, οι θε-ωρίες που επαληθεύονται από την έρευνα παρέχουνμια στέρεη βάση για πρακτικές παρεμβάσεις. Όταν η θε-ωρία μάς βοηθά να κατανοήσουμε την ανάπτυξη, είμα-στε σε πολύ καλύτερη θέση να γνωρίζουμε πώς να βελ-τιώσουμε την ευημερία και τη θεραπευτική αντιμετώπι-ση παιδιών και ενηλίκων.

Όπως θα δούμε, ο θεωρίες επηρεάζονται από τις πο-λιτισμικές αξίες και τις πεποιθήσεις της εποχής τους. Αλ-λά οι θεωρίες διαφέρουν από την απλή άποψη ή πεποί-θηση για έναν σημαντικό λόγο: Η συνέχιση της ύπαρξηςμιας θεωρίας εξαρτάται από την επιστημονική τεκμηρίω-ση. Κάθε θεωρία πρέπει να ελέγχεται χρησιμοποιώνταςένα σύνολο ερευνητικών διαδικασιών που έχουν συμ-φωνηθεί από την επιστημονική κοινότητα, και τα ευρή-ματα πρέπει να διαρκούν ή να μπορούν να αναπαρα-χθούν στο πέρασμα του χρόνου.

Εντός του κλάδου της αναπτυξιακής επιστήμης, πολ-λές θεωρίες προσφέρουν πολύ διαφορετικές ιδέες σχε-τικά με το πώς είναι οι άνθρωποι και πώς αλλάζουν. Ημελέτη της ανάπτυξης δεν παρέχει καμία απόλυτη αλή-θεια, διότι οι ερευνητές δεν συμφωνούν πάντα για τονόημα αυτών που βλέπουν. Επίσης, οι άνθρωποι είναιπερίπλοκα όντα· αλλάζουν σωματικά, πνευματικά, συ-ναισθηματικά και κοινωνικά. Δεν υπάρχει καμία μεμο-νωμένη θεωρία που να έχει εξηγήσει όλες αυτές τις πτυ-χές. Αλλά η ύπαρξη πολλών θεωριών βοηθά στην προα-γωγή της γνώσης, καθώς οι ερευνητές συνεχώς προ-σπαθούν να υποστηρίξουν, να αντικρούσουν και να εν-σωματώσουν αυτές τις διαφορετικές απόψεις.

Αυτό το κεφάλαιο σας εισάγει στις βασικές θεωρίεςτης ανθρώπινης ανάπτυξης και στις ερευνητικές στρα-τηγικές που χρησιμοποιούνται για να τις εξακριβώσουν.

Σε επόμενα κεφάλαια, θα συζητήσουμε κάθε θεωρία σεμεγαλύτερο βάθος και θα παρουσιάσουμε επίσης άλλεςσημαντικές αλλά λιγότερο κυρίαρχες θεωρίες. Παρόλοπου υπάρχουν πολλές θεωρίες, μπορούμε εύκολα να τιςοργανώσουμε εάν εξετάσουμε τη θέση που παίρνουνσε τρία βασικά ζητήματα: (1) Είναι η πορεία της ανάπτυ-ξης συνεχής ή ασυνεχής; (2) Χαρακτηρίζει μία πορείαανάπτυξης όλους τους ανθρώπους ή υπάρχουν πολλέςπιθανές πορείες; (3) Ποιος είναι ο ρόλος των γενετικώνκαι περιβαλλοντικών παραγόντων –δηλαδή της φύσηςκαι της ανατροφής– στην ανάπτυξη; Ας εξετάσουμε λε-πτομερώς καθένα από αυτά τα ζητήματα.

Συνεχής ή ασυνεχής ανάπτυξη;Πώς μπορούμε να περιγράψουμε καλύτερα τις διαφορέςστις ικανότητες ανάμεσα στα βρέφη, τα παιδιά, τουςεφήβους και τους ενήλικες; Όπως δείχνει η Εικόνα 1.1, οικύριες θεωρίες αναγνωρίζουν δύο πιθανότητες.

Μια άποψη διατείνεται ότι τα βρέφη και τα παιδιάπροσχολικής ηλικίας ανταποκρίνονται στον κόσμο μεπερίπου τον ίδιο τρόπο όπως οι ενήλικες. Η διαφοράανάμεσα στο ανώριμο και στο ώριμο ον είναι απλά η πο-σότητα ή η πολυπλοκότητα. Για παράδειγμα, όταν η Sofieήταν μωρό, η αντίληψή της για τη μελωδία του πιάνου, ημνήμη της για παρελθοντικά γεγονότα και η ικανότητάτης να κατηγοριοποιεί αντικείμενα μπορεί να έμοιαζανπολύ με τις δικές μας. Ίσως ο μοναδικός της περιορισμόςήταν ότι δεν μπορούσε να εκτελέσει αυτές τις δεξιότητεςμε τόση λεπτομέρεια και ακρίβεια όσο μπορούμε εμείς.Εάν αυτό ισχύει, τότε η αλλαγή στη σκέψη της πρέπει ναείναι συνεχής – μια διαδικασία που σταδιακά αυξάνει ταίδια είδη δεξιοτήτων που υπήρχαν εξαρχής.

Σύμφωνα με μια δεύτερη άποψη, τα βρέφη και ταπαιδιά έχουν μοναδικούς τρόπους που σκέφτονται, αι-σθάνονται και συμπεριφέρονται, οι οποίοι διαφέρουν αρ-

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ6

Βρεφικήηλικία

(α) Συνεχής ανάπτυξη (β) Ασυνεχής ανάπτυξη

ΕνηλικίωσηΒρεφική

ηλικία Ενηλικίωση

ΕΙΚΟΝΑ 1.1 Είναι η ανάπτυξη συνε-χής ή ασυνεχής; (α) Κάποιοι θεωρητικοίπιστεύουν ότι η ανάπτυξη είναι μια ομα-λή, συνεχής διαδικασία. Τα άτομα σταδια-κά προσθέτουν περισσότερες δεξιότητεςίδιου είδους στις ήδη υπάρχουσες. (β) Άλ-λοι θεωρητικοί έχουν την άποψη ότι ηανάπτυξη λαμβάνει χώρα σε ασυνεχήστάδια. Οι άνθρωποι αλλάζουν ραγδαίακαθώς ανεβαίνουν σε ένα καινούριο επί-πεδο και ύστερα αλλάζουν ελάχιστα γιακάποιο διάστημα. Με κάθε νέο σκαλοπά-τι, το άτομο ερμηνεύει τον κόσμο καιανταποκρίνεται σε αυτόν με έναν ανα-διοργανωμένο, ποιοτικά διαφορετικότρόπο. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, κά-ποιοι άλλοι θεωρητικοί πιστεύουν ότι ηανάπτυξη χαρακτηρίζεται τόσο από συ-νεχή όσο και από ασυνεχή αλλαγή.

κετά από αυτούς των ενηλίκων. Εάν είναι έτσι, τότε ηανάπτυξη είναι ασυνεχής – μια διαδικασία κατά τηνοποία προκύπτουν νέοι τρόποι κατανόησης και ανταπό-κρισης στο περιβάλλον σε συγκεκριμένες περιόδους.Από αυτή τη σκοπιά, η Sofie δεν μπορούσε ακόμα νασυλλάβει, να θυμηθεί και να κατηγοριοποιήσει τις εμπει-ρίες με τον τρόπο που μπορεί ένας ώριμος άνθρωπος.Μάλλον κινήθηκε διά μέσου μιας σειράς αναπτυξιακώνβημάτων, το καθένα εκ των οποίων είχε μοναδικά χαρα-κτηριστικά, μέχρι που έφτασε στο υψηλότερο επίπεδολειτουργικότητας.

Οι θεωρίες που δέχονται την ασυνεχή προοπτικήυποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη λαμβάνει χώρα σε στά-δια – δηλαδή διέρχεται ποιοτικές αλλαγές στη σκέψη, τασυναισθήματα και τη συμπεριφορά που χαρακτηρίζουνσυγκεκριμένες περιόδους της ανάπτυξης. Στις θεωρίεςτων σταδίων, η ανάπτυξη είναι σαν να ανεβαίνει κανείςμια σκάλα, με το κάθε βήμα να αντιστοιχεί σε έναν πιοώριμο, αναδιοργανωμένο τρόπο λειτουργικότητας. Ηέννοια των σταδίων υποθέτει επίσης ότι οι άνθρωποιπερνούν από περιόδους απότομου μετασχηματισμούκαθώς προχωρούν από το ένα στάδιο στο επόμενο. Μεάλλα λόγια, η αλλαγή είναι μάλλον ξαφνική παρά στα-διακή και εξελισσόμενη.

Συμβαίνει πράγματι η ανάπτυξη σε μια ξεκάθαρη,οργανωμένη αλληλουχία σταδίων; Αυτή η φιλόδοξηυπόθεση έχει αντιμετωπίσει σημαντικές προκλήσεις.Στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου, θα κάνουμε μια επι-σκόπηση κάποιων σημαντικών θεωριών σταδίων.

Μία πορεία ανάπτυξης ή πολλές;Οι θεωρητικοί των σταδίων υποθέτουν ότι οι άνθρωποισε όλο τον κόσμο ακολουθούν την ίδια αλληλουχία ανά-πτυξης. Ωστόσο, ο κλάδος της ανθρώπινης ανάπτυξηςαποκτά βαθμιαία όλο και μεγαλύτερη επίγνωση ότι ταπαιδιά και οι ενήλικες ζουν σε διακριτά πλαίσια, δηλαδήσε μοναδικούς συνδυασμούς προσωπικών και περιβαλ-λοντικών συνθηκών που μπορούν να καταλήξουν σεδιαφορετικά μονοπάτια αλλαγής. Για παράδειγμα, έναντροπαλό άτομο που φοβάται τις κοινωνικές συνανα-στροφές αναπτύσσεται σε πολύ διαφορετικά πλαίσιααπό αυτά ενός εξωστρεφούς συνομηλίκου που αναζητάπρόθυμα τη συντροφιά άλλων ανθρώπων. Παιδιά καιενήλικες σε μη δυτικές αγροτικές κοινωνίες έχουν εμπει-ρίες στις οικογένειες και στις κοινότητές τους που δια-φέρουν έντονα από αυτές των ανθρώπων σε μεγάλεςδυτικές πόλεις. Αυτές οι διαφορετικές συνθήκες καλ-λιεργούν διαφορετικές διανοητικές ικανότητες, κοινω-νικές δεξιότητες και συναισθήματα για τον εαυτό καιτους άλλους (Kagan, 2013a· Mistry & Dutta, 2015).

Όπως θα δείτε, οι σύγχρονοι θεωρητικοί αντιμετωπί-ζουν τα πλαίσια που διαμορφώνουν την ανάπτυξη ωςπολυεπίπεδα και σύνθετα. Από ατομικής άποψης, περι-

λαμβάνουν την κληρονομικότητα και τη βιολογική σύ-σταση. Από περιβαλλοντικής άποψης, περιλαμβάνουντόσο τα άμεσα περιβάλλοντα –σπίτι, σχολείο, και γειτο-νιά– όσο και συνθήκες πιο απόμακρες από τις καθημε-ρινές ζωές των ανθρώπων: κοινοτικούς πόρους, κοινω-νικές αξίες και ιστορική περίοδο. Επιπλέον, τα νέα ερευ-νητικά δεδομένα δίνουν βαθμιαία περισσότερη έμφασησε αμοιβαίες σχέσεις επιρροής ανάμεσα στους ανθρώ-πους και τα πλαίσιά τους. Οι άνθρωποι όχι μόνο επηρε-άζονται από τα πλαίσια στα οποία αναπτύσσονται αλλάκαι συνεισφέρουν σε αυτά (Elder, Shanahan, & Jennings,2015). Τέλος, οι ερευνητές σήμερα είναι πιο ευσυνείδη-τοι από ποτέ αναφορικά με την πολιτισμική ποικιλομορ-φία στην ανάπτυξη.

Σχετική επίδραση της φύσης και της ανατροφής;Εκτός από το να περιγράφει την πορεία της ανθρώπινηςανάπτυξης, κάθε θεωρία παίρνει θέση σε ένα μεγάλοερώτημα σχετικά με τα θεμέλιά της: Είναι οι γενετικοί ήοι περιβαλλοντικοί παράγοντες πιο σημαντικοί; Αυτή εί-ναι η αιώνια διαμάχη φύσης-ανατροφής. Με τον όροφύση εννοούμε τις κληρονομικές πληροφορίες πουλαμβάνουμε από τους γονείς μας τη στιγμή της σύλλη-ψης. Με τον όρο ανατροφή εννοούμε τις σύνθετες δυνά-μεις του φυσικού και κοινωνικού κόσμου που επηρεά-ζουν τη βιολογική μας σύσταση και τις ψυχολογικέςεμπειρίες πριν και μετά τη γέννηση.

Παρόλο που όλες οι θεωρίες αποδίδουν ρόλους τό-σο στη φύση όσο και στην ανατροφή, διαφέρουν στονβαθμό της έμφασης που δίνουν. Σκεφτείτε τις ακόλου-θες ερωτήσεις: Είναι η ικανότητα του αναπτυσσόμενουατόμου να σκέφτεται με πιο σύνθετους τρόπους κατάκύριο λόγο το αποτέλεσμα ενός εγγενούς χρονοδια-γράμματος ανάπτυξης ή επηρεάζεται πρωτίστως απότα ερεθίσματα που παρέχονται από γονείς και δασκά-λους; Κατακτούν τα παιδιά τη γλώσσα γρήγορα επειδήείναι γενετικά προδιατεθειμένα να το κάνουν αυτό ήεπειδή οι γονείς τους τα διδάσκουν από μικρή ηλικία;Και πώς εξηγούνται οι τεράστιες ατομικές διαφορέςανάμεσα στους ανθρώπους – στο ύψος, το βάρος, τονσωματικό συντονισμό, τη νοημοσύνη, την προσωπικό-τητα και τις κοινωνικές δεξιότητες; Ευθύνεται περισσό-τερο η φύση ή η ανατροφή;

Η θέση μιας θεωρίας σχετικά με τους ρόλους της φύ-σης και της ανατροφής επηρεάζει τον τρόπο που εξηγείτις ατομικές διαφορές. Οι θεωρητικοί που δίνουν έμφα-ση στη σταθερότητα, δηλαδή στην άποψη ότι τα άτομαπου είναι υψηλά ή χαμηλά σε ένα χαρακτηριστικό (όπωςλεκτική ικανότητα, άγχος ή κοινωνικότητα) θα παραμεί-νουν έτσι σε μεταγενέστερες ηλικίες, συνήθως τονίζουντη σημασία της κληρονομικότητας. Εάν θεωρούν το πε-ριβάλλον σημαντικό, συνήθως επισημαίνουν ότι οι πρώ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ7

ιμες εμπειρίες εγκαθιδρύουν ένα μακροχρόνιο μοντέλοσυμπεριφοράς. Εκτιμούν ότι σημαντικά αρνητικά γεγο-νότα που έλαβαν χώρα στα πρώτα χρόνια της ζωής δενμπορούν να αντισταθμιστούν πλήρως από μεταγενέ-στερα πιο θετικά γεγονότα (Bowlby, 1980· Sroufe,Coffino, & Carlson, 2010). Άλλοι θεωρητικοί, οι οποίοι υι-οθετούν μια πιο αισιόδοξη στάση, θεωρούν ότι η ανά-πτυξη χαρακτηρίζεται από ουσιαστική πλαστικότητασε όλη τη διάρκεια της ζωής, δηλαδή ότι είναι επιδεκτι-κή στην αλλαγή ως απόκριση σε σημαντικές εμπειρίες(Baltes, Lindenberger, & Staudinger, 2006· Overton &Molenaar, 2015).

Σε όλο το βιβλίο, θα δείτε ότι οι ερευνητές διαφω-νούν, συχνά έντονα, στο ζήτημα σταθερότητα έναντιπλαστικότητας. Οι απαντήσεις τους συνήθως διαφέρουνσε τομείς, ή πτυχές, της ανάπτυξης. Αναλογιστείτε τηνιστορία της Sofie και θα δείτε ότι η γλωσσολογική τηςικανότητα και η επίμονη προσέγγισή της στις προκλή-σεις ήταν σταθερές καθόλη τη διάρκεια της ζωής της.Αντιθέτως, η ψυχολογική της ευημερία και η ικανοποίη-ση από τη ζωή είχαν σημαντικές διακυμάνσεις.

Η προσέγγιση της διά βίου ανά-πτυξης: Μια ισορροπημένη άποψη

1.3 Περιγράψτε την προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης.

Μέχρι στιγμής, έχουμε συζητήσει βασικά ζητήματα τηςανθρώπινης ανάπτυξης με όρους ακραίων προσεγγίσε-ων – απόψεων που υπερασπίζονται τη μια ή την άλληπλευρά. Αλλά καθώς ξεδιπλώνουμε τη διαδρομή αυτούτου κλάδου, θα δείτε ότι οι θέσεις πολλών θεωρητικώνέχουν αμβλυνθεί. Σήμερα, κάποιοι θεωρητικοί πιστεύ-ουν ότι συμβαίνουν τόσο συνεχείς όσο και ασυνεχείςαλλαγές.

Πολλοί αναγνωρίζουν ότι η ανάπτυξη έχει παγκόσμιαχαρακτηριστικά αλλά και χαρακτηριστικά μοναδικά γιακάθε άτομο και τα πλαίσιά του. Ένας αυξανόμενος αριθ-μός επιστημόνων θεωρεί την κληρονομικότητα και τοπεριβάλλον ως αχώριστα συνυφασμένα, καθένα εκ τωνοποίων επηρεάζει το δυναμικό του άλλου στη διαμόρ-φωση των χαρακτηριστικών και των ικανοτήτων τουπαιδιού (Lerner et al., 2014· Overton & Molenaar, 2015).

Αυτές οι ισορροπημένες απόψεις οφείλονται κατάπολύ στην επέκταση της έρευνας από το σχεδόν απο-κλειστικό ενδιαφέρον για τις δύο πρώτες δεκαετίες τηςζωής έτσι ώστε να συμπεριληφθεί η ανάπτυξη κατά τηνενήλικη ζωή. Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, εικα-ζόταν ευρέως ότι η ανάπτυξη σταματά στην εφηβεία. Ηβρεφική και η παιδική ηλικία θεωρούνταν περίοδοι ρα-γδαίου μετασχηματισμού, η ενήλικη ζωή μια κατάστα-ση σταθεροποίησης και η γήρανση περίοδος παρακ-μής. Ο μεταβαλλόμενος χαρακτήρας του αμερικανικούπληθυσμού έκανε τους ερευνητές να αφυπνιστούν στην

ιδέα ότι οι εξελίξεις στη λειτουργικότητα διαρκούν καθ’όλη τη ζωή.

Εξαιτίας βελτιώσεων στη διατροφή, την υγιεινή καιτην ιατρική γνώση, το μέσο προσδόκιμο ζωής (ο αριθμόςτων ετών που αναμένεται να ζήσει ένας άνθρωπος πουγεννιέται μια συγκεκριμένη χρονολογία) αυξήθηκε πε-ρισσότερο κατά τον εικοστό αιώνα σε σχέση με ταπροηγούμενα 5.000 χρόνια. Το 1900, το προσδόκιμοζωής στις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν κάτω από 50 έτη. Το2000, ήταν 76,8 έτη. Σήμερα, είναι 78,8 έτη στις Ηνωμέ-νες Πολιτείες και ακόμα υψηλότερο στα περισσότεραάλλα βιομηχανικά κράτη, συμπεριλαμβανομένου τουγειτονικού Καναδά. Το προσδόκιμο ζωής συνεχίζει νααυξάνεται. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, προβλέπεται ναφτάσει τα 84 έτη το 2050. Συνεπώς, υπάρχουν περισσό-τεροι ηλικιωμένοι – μια παγκόσμια τάση που είναι ιδιαί-τερα εντυπωσιακή στις αναπτυγμένες χώρες. Τα άτομαηλικίας 65 ετών και άνω αποτελούσαν το 4% του αμερι-κανικού πληθυσμού το 1900, το 7% το 1950 και το 14%το 2013 (U.S. Census Bureau, 2015d).

Οι ηλικιωμένοι δεν είναι μόνο πιο πολυάριθμοι αλλάεπίσης πιο υγιείς και πιο δραστήριοι. Αμφισβητώντας τοπαλαιότερο στερεότυπο του παρακμάζοντος ανθρώ-που, έχουν συμβάλει σε μια ριζική μεταστροφή στη θε-ώρησή μας για την ανθρώπινη αλλαγή. Όλο και περισ-σότερο, οι ερευνητές αντιλαμβάνονται την ανθρώπινηαλλαγή με μια προσέγγιση αναπτυξιακών συστημάτων,δηλαδή ως μια μονίμως εξελισσόμενη διαδικασία, ηοποία εκτείνεται από τη σύλληψη ως τον θάνατο και δια-μορφώνεται από ένα σύνθετο δίκτυο βιολογικών, ψυχο-λογικών και κοινωνικών επιρροών (Lerner, 2015). Μιακυρίαρχη προσέγγιση συστημάτων είναι η προσέγγισητης διά βίου ανάπτυξης. Τέσσερις υποθέσεις απαρτί-ζουν αυτή την ευρύτερη άποψη: ότι η ανάπτυξη είναι (1)διαρκής, (2) πολυδιάστατη και πολυκατευθυντική, (3)

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ8

Από τη δεκαετία του 1960, οι ερευνητές έχουν μετατοπίσει το ενδια-φέρον τους από το να επικεντρώνονται αποκλειστικά στην ανάπτυξητου παιδιού στη μελέτη της ανάπτυξης σε ολόκληρη την πορεία τηςζωής. Αυτή η γυναίκα και η παρέα της σε εκδρομή για ράφτινγκ στοποτάμι απεικονίζουν την υγεία, τη ζωντάνια και την ικανοποίηση στηζωή πολλών σύγχρονων ηλικιωμένων.

© A

URO

RA P

HO

TOS/

ROBE

RT H

ARD

ING

άκρως εύπλαστη και (4) επηρεαζόμενη από πολλαπλές,αλληλεπιδραστικές δυνάμεις (Baltes, Lindenberger, &Staudinger, 2006· Smith & Baltes, 1999· Staudinger &Lindenberger, 2003).

Η ανάπτυξη είναι διαρκήςΣύμφωνα με την προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης,καμία ηλικιακή περίοδος δεν είναι ανώτερη όσον αφο-ρά στην επίδρασή της στην πορεία της ζωής. Αντιθέτως,γεγονότα που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια κάθε σημα-ντικής περιόδου, τα οποία συνοψίζονται στον Πίνακα1.1, μπορούν να έχουν ισάξια ισχυρές επιπτώσεις στημελλοντική αλλαγή. Στο πλαίσιο κάθε περιόδου, η αλλα-γή επέρχεται σε τρεις ευρείς τομείς: σωματικό, γνωστικό,και συναισθηματικό/κοινωνικό, τους οποίους διαχωρί-ζουμε για λόγους ευκολίας της συζήτησης (δείτε Εικόνα1.2 για μια περιγραφή του κάθε τομέα). Ωστόσο, αυτοί οιτομείς δεν είναι πραγματικά διακριτοί, αλληλοεπικαλύ-πτονται και αλληλοεπηρεάζονται.

Κάθε ηλικιακή περίοδος έχει το δικό της πλάνο, τιςμοναδικές απαιτήσεις και ευκαιρίες της που επιφέρουνσυγκεκριμένες ομοιότητες στην ανάπτυξη ανάμεσα σεπολλά άτομα. Παρ’ όλα αυτά, κατά τη διάρκεια της ζωής,

οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι και οιπροσαρμογές που κάνουν ποικίλλουν πολύ στη χρονικήστιγμή και στη μορφή τους, όπως αποσαφηνίζουν οιυπόλοιπες υποθέσεις.

Η ανάπτυξη είναι πολυδιάστατη και πολυκατευθυντικήΑναλογιστείτε τη ζωή της Sofie και τον τρόπο που συνε-χώς αντιμετώπιζε νέες απαιτήσεις και ευκαιρίες. Από τησκοπιά της προσέγγισης της διά βίου ανάπτυξης, οι προ-κλήσεις και οι προσαρμογές της ανάπτυξης είναι πολυ-διάστατες, επηρεασμένες από έναν περίτεχνο συνδυα-σμό βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών δυνάμεων.

Η διά βίου ανάπτυξη είναι επίσης πολυκατευθυντική,με τουλάχιστον δύο τρόπους. Πρώτον, η ανάπτυξη δενπεριορίζεται στη βελτίωση της επίδοσης. Αντιθέτως, σεκάθε περίοδο, η ανάπτυξη είναι μια συνδυασμένη έκ-φραση ακμής και παρακμής. Όταν η Sofie κατηύθυνε τιςενέργειές της στο να κατακτήσει τις γλώσσες και τη μου-σική ως παιδί σχολικής ηλικίας, παραιτήθηκε από τηντελειοποίηση άλλων δεξιοτήτων στον μέγιστο βαθμό.Αργότερα, όταν επέλεξε να γίνει καθηγήτρια, άφησε πί-σω της άλλες επιλογές καριέρας. Παρόλο που τα οφέλη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ9

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1Οι βασικές περίοδοι της ανθρώπινης ανάπτυξης

ΗΛΙΚΙΑΚΟ ΕΥΡΟΣΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΤΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Προγεννητική Σύλληψη έως γέννηση Ο μονοκύτταρος οργανισμός μεταμορφώνεται σε βρέφος με αξιοσημείωτες ικανότητες να προσαρμόζεται στη ζωή εντός του κόσμου που το περιβάλλει.

Βρεφική και Γέννηση - 2 έτη Σημαντικές αλλαγές στο σώμα και τον εγκέφαλο υποστηρίζουν την ανάδυση ενός μεγάλου νηπιακή ηλικία εύρους κινητικών, αντιληπτικών και νοητικών ικανοτήτων, καθώς και των πρώτων

συναισθηματικών δεσμών με τους άλλους.

Πρώιμη παιδική 2-6 έτη Κατά τη διάρκεια των «χρόνων του παιχνιδιού», οι κινητικές δεξιότητες βελτιστοποιούνται, η ηλικία σκέψη και η γλώσσα επεκτείνονται με έναν εκπληκτικό ρυθμό, μια αίσθηση ηθικής είναι έκδηλη

και τα παιδιά εγκαθιδρύουν δεσμούς με συνομηλίκους.

Μέση παιδική 6-11 έτη Τα σχολικά χρόνια χαρακτηρίζονται από βελτιωμένες αθλητικές ικανότητες· πιο λογικές ηλικία διαδικασίες σκέψης· κατάκτηση της βασικής ανάγνωσης, γραφής, μαθηματικών και άλλων

σχολικών γνώσεων και δεξιοτήτων· πρόοδο στην κατανόηση του εαυτού, στην ηθική και στη φιλία· έναρξη συμμετοχής σε ομάδες συνομηλίκων.

Εφηβεία 11-18 έτη Η ήβη οδηγεί σε ένα ενήλικο σώμα και σε σεξουαλική ωριμότητα. Η σκέψη γίνεται αφηρημένη και ιδεαλιστική και η σχολική επιτυχία πιο κρίσιμη. Οι έφηβοι αρχίζουν να αποκτούν αυτονομία από την οικογένεια και να προσδιορίζουν προσωπικές αξίες και στόχους.

Πρώιμη 18-40 έτη Οι περισσότεροι νέοι άνθρωποι φεύγουν από το σπίτι, ολοκληρώνουν την εκπαίδευσή τους και ενήλικη ζωή ξεκινούν εργασία πλήρους απασχόλησης. Οι βασικές ανησυχίες τους αφορούν στην οικοδόμηση

μιας καριέρας , την ανάπτυξη μιας συντροφικής σχέσης, τον γάμο, την ανατροφή παιδιών ή την επιδίωξη άλλων τρόπων ζωής.

Μέση 40-65 έτη Πολλοί άνθρωποι βρίσκονται στο απόγειο της καριέρας τους και αποκτούν θέσεις εξουσίας. ενήλικη ζωή Πρέπει επίσης να βοηθήσουν τα παιδιά τους να ανεξαρτητοποιηθούν στη ζωή και τους γονείς τους

να προσαρμοστούν στη γήρανση. Αποκτούν μεγαλύτερη επίγνωση της δικής τους θνητότητας.

Ύστερη 65 έτη - θάνατος Οι άνθρωποι προσαρμόζονται στη συνταξιοδότηση, στη φθίνουσα σωματική δύναμη και υγεία, ενήλικη ζωή και συχνά στον θάνατο ενός οικείου συντρόφου. Στοχάζονται το νόημα της ζωής τους.

είναι ιδιαίτερα εμφανή νωρίς στη ζωή, ενώ οι απώλειεςείναι εμφανείς κατά τα τελευταία έτη, άνθρωποι κάθεηλικίας μπορούν να βελτιώσουν τις υπάρχουσες δεξιό-τητες και να αναπτύξουν καινούριες, συμπεριλαμβανο-μένων δεξιοτήτων που αντισταθμίζουν τη μειωμένη λει-τουργικότητα (de Frias, 2014· Stine-Morrow et al., 2014).Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι, για παράδειγμα, επιστρα-τεύουν αντισταθμιστικές τεχνικές για να αντιμετωπί-σουν την αυξανόμενη ανεπάρκεια της μνήμης τους.Μπορεί να βασίζονται περισσότερο σε εξωτερικά βοη-θήματα, όπως ημερολόγια και λίστες, ή να παράγουνάλλες εσωτερικές στρατηγικές, όπως το να οπτικοποι-ούν νοερά πού ακριβώς θα βρίσκονται και τι θα κάνουνόταν πρέπει να πάνε σε ένα ραντεβού ή να πάρουν φάρ-μακα.

Δεύτερον, εκτός του ότι είναι πολυκατευθυντική μετην πάροδο του χρόνου, η αλλαγή είναι πολυκατευθυντι-κή και εντός κάθε τομέα ανάπτυξης. Παρόλο που κάποιαχαρακτηριστικά της γνωστικής λειτουργικότητας τηςSofie (όπως η μνήμη) προφανώς παρήκμασαν στα ώρι-μα χρόνια της, η γνώση της αγγλικής και της γερμανικήςγλώσσας αδιαμφισβήτητα διευρύνθηκε στην πορεία τηςζωής της. Επίσης, ανέπτυξε νέους τρόπους σκέψης. Γιαπαράδειγμα, ο πλούτος των εμπειριών της Sofie και ηικανότητά της να αντιμετωπίζει διάφορα προβλήματατην οδήγησαν στο να γίνει ειδική σε πρακτικά ζητήματα,δηλαδή να αναπτύξει ένα είδος συλλογισμού που απο-καλείται σοφία. Θυμηθείτε τη σοφή συμβουλή της Sofieστη Laura και στον Ken την παραμονή του γάμου τους.Θα εξετάσουμε την ανάπτυξη της σοφίας στο Κεφάλαιο

17. Παρατηρήστε στα παραδείγματα που μόλις αναφέρ-θηκαν πώς η προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης περι-λαμβάνει τόσο συνεχή όσο και ασυνεχή αλλαγή.

Η ανάπτυξη είναι εύπλαστηΟι ερευνητές της προσέγγισης της διά βίου ανάπτυξηςδίνουν έμφαση στο ότι η ανάπτυξη είναι εύπλαστη σεκάθε ηλικία. Σκεφτείτε το κοινωνικό απόθεμα της Sofieστην παιδική ηλικία και την απόφασή της ως νεαρής ενή-λικης να σπουδάσει αντί να παντρευτεί. Καθώς νέες ευ-καιρίες προέκυψαν, η Sofie εύκολα κινήθηκε προς τονγάμο και την τεκνοποίηση στα τριάντα της. Παρόλο πουη γονεϊκότητα και οι οικονομικές δυσκολίες έθεσαν προ-κλήσεις, η σχέση της Sofie και του Philip σταδιακά έγινεπιο πλούσια και πιο ικανοποιητική. Στο Κεφάλαιο 17, θαδούμε ότι η διανοητική επίδοση παραμένει επίσης ευέλι-κτη όσο προχωράει η ηλικία. Οι ηλικιωμένοι ανταποκρί-νονται σε ειδική εκπαίδευση με σημαντικά (αλλά όχι απε-ριόριστα) οφέλη σε ένα μεγάλο εύρος νοητικών ικανο-τήτων (Bamidis et al., 2014· Willis & Belleville, 2016).

Ερευνητικά δεδομένα για την πλαστικότητα αποκα-λύπτουν ότι η γήρανση δεν είναι ένα προδεδικασμένο«ναυάγιο», όπως έχει συχνά υποτεθεί. Αντιθέτως, η με-ταφορά μιας «πεταλούδας» –της μεταμόρφωσης καιτου συνεχιζόμενου δυναμικού– παρέχει μια πολύ πιοακριβή εικόνα της διά βίου αλλαγής. Ωστόσο, η ανάπτυ-ξη γίνεται σταδιακά λιγότερο εύπλαστη, καθώς τόσο ηικανότητα όσο και η ευκαιρία για αλλαγή περιορίζονται.Επίσης, η πλαστικότητα διαφέρει πολύ από άτομο σε

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ10

© C

HAN

DAN

RO

BERT

REB

EIRO

/DRI

K/M

AJO

RITY

WO

RLD

/TH

E IM

AGE

WO

RKS

© S

YRAC

USE

NEW

SPAP

ERS/

PETE

R CH

EN/T

HE

IMAG

E W

ORK

S

FUSE/GETTY IMAGES

Συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξηΑλλαγές στη συναισθηματική επικοινωνία, την κατανόηση του εαυτού, τη γνώση για τους άλλους ανθρώπους, τις διαπροσωπικές δεξιότητες, τις φιλίες, τις στενές σχέσεις, τον ηθικό συλλογισμό και τη συμπεριφορά.

Σωματική ανάπτυξη

Αλλαγές στο μέγεθος του σώματος, τις αναλογίες, την εμφάνιση, τη λειτουργικότητα των συστημάτων του σώματος, τις αντιληπτικές και κινητικές ικανότητες και τη σωματική υγεία.

Γνωστική ανάπτυξηΑλλαγές στις νοητικές ικανότητες, όπως στην προσοχή, στη μνήμη, στη σχολική και καθημερινή γνώση, στην επίλυση προβλημάτων, στη φαντασία, στη δημιουργικότητα και στη γλώσσα.

ΕΙΚΟΝΑ 1.2 Βασικοί τομείς της ανάπτυξης. Οι τρεις τομείς δεν είναι πραγματικά διακριτοί. Αντιθέτως, αλληλοεπικαλύπτονται και αλληλεπιδρούν.

άτομο. Κάποια παιδιά και ενήλικες βιώνουν πιο ποικίλεςσυνθήκες ζωής. Επίσης, όπως δείχνει το πλαίσιο Βιολο-γία και Περιβάλλον που ακολουθεί, κάποιοι προσαρμό-ζονται πιο εύκολα από άλλους σε μεταβαλλόμενες συν-θήκες.

Η ανάπτυξη επηρεάζεται από πολλαπλές, αλληλεπιδραστικές δυνάμειςΣύμφωνα με την προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης, ταμονοπάτια της αλλαγής είναι τόσο ποικιλόμορφα επει-δή η ανάπτυξη επηρεάζεται από πολλαπλές δυνάμεις:βιολογικές, ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές. Πα-ρόλο που αυτές οι ευρείας κλίμακας επιδράσεις μπο-ρούν να οργανωθούν σε τρεις κατηγορίες, συνεργάζο-νται μεταξύ τους, κάνοντας μοναδικούς συνδυασμούςώστε να διαμορφώσουν την κάθε πορεία ζωής.

Ηλικιακά διαβαθμισμένες επιδράσεις. Γεγονόταπου είναι στενά συνδεδεμένα με την ηλικία και επομέ-νως αρκετά προβλέψιμα ως προς το πότε θα συμβούνκαι πόσο θα διαρκέσουν αποκαλούνται ηλικιακά δια-βαθμισμένες επιδράσεις. Για παράδειγμα, τα περισσό-τερα άτομα περπατούν σύντομα μετά τα πρώτα τους γε-νέθλια, κατακτούν τη μητρική τους γλώσσα κατά τηδιάρκεια της προσχολικής ηλικίας, φτάνουν στην ήβηγύρω στην ηλικία των 12 έως 14 ετών και (για τις γυναί-κες) βιώνουν την εμμηνόπαυση στα τέλη των 40 ή στιςαρχές των 50 ετών. Αυτά τα ορόσημα επηρεάζονται απότη βιολογία, αλλά τα κοινωνικά έθιμα –όπως η έναρξητου σχολείου γύρω στην ηλικία των 6 ετών, η απόκτησηδιπλώματος οδήγησης στα 16 και η είσοδος στο πανεπι-στήμιο γύρω στα 18– μπορούν επίσης να δημιουργή-σουν ηλικιακά διαβαθμισμένς επιδράσεις. Οι ηλικιακάδιαβαθμισμένες επιδράσεις είναι ιδιαίτερα κυρίαρχεςστην παιδική και εφηβική ηλικία, όταν οι βιολογικές αλ-λαγές είναι ραγδαίες και οι πολιτισμοί επιβάλλουν πολ-λές ηλικιακά σχετιζόμενες εμπειρίες για να εξασφαλί-σουν ότι οι νέοι άνθρωποι θα αποκτήσουν τις δεξιότητεςπου χρειάζονται για να συμμετέχουν στην κοινωνία τους.

Επιδράσεις του ιστορικού πλαισίου. Η ανάπτυξηεπηρεάζεται επίσης βαθιά από δυνάμεις μοναδικές σεμια συγκεκριμένη ιστορική εποχή. Παραδείγματα απο-τελούν οι επιδημίες, οι πόλεμοι και οι περίοδοι οικονο-μικής ευημερίας και ύφεσης· τα τεχνολογικά επιτεύγ-ματα, όπως ο ερχομός της τηλεόρασης, των υπολογι-στών, του διαδικτύου, των έξυπνων κινητών και των τά-μπλετ· και οι αλλαγές στις πολιτισμικές αξίες, όπως ηστάση προς τις γυναίκες, τις εθνικές μειονότητες καιτους ηλικιωμένους. Αυτές οι επιδράσεις του ιστορι-κού πλαισίου εξηγούν γιατί άνθρωποι γεννημένοι τηνίδια χρονική περίοδο –που αποκαλούνται κοόρτη– τεί-νουν να μοιάζουν με τρόπους που τους διαφοροποι-

ούν από ανθρώπους που γεννήθηκαν σε άλλες χρονι-κές περιόδους.

Σκεφτείτε τη γενιά των baby boomers. Πρόκειται γιαέναν όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τουςανθρώπους που έχουν γεννηθεί μεταξύ 1946 και 1964,την περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, κατάτην οποία τα ποσοστά των γεννήσεων εκτοξεύτηκανστα περισσότερα δυτικά κράτη. Αυτή η αύξηση τουπληθυσμού ήταν ιδιαίτερα έντονη στις Ηνωμένες Πολι-τείες: Μέχρι το 1960, ο προπολεμικός δείκτης γεννήσε-ων είχε σχεδόν διπλασιαστεί, επιφέροντας τη μεγαλύτε-ρη αύξηση στην ιστορία του έθνους. Απλώς και μόνο τομέγεθος της γενιάς των baby boomers την κατέστησεμια ισχυρή κοινωνική δύναμη από τη στιγμή που τα μέ-λη της έγιναν νεαροί ενήλικες. Σήμερα, οι baby boomersεπαναπροσδιορίζουν την άποψή μας για τη μέση καιύστερη ενήλικη ζωή (δείτε το πλαίσιο Πολιτισμικές Επι-δράσεις παρακάτω).

ΚΟΙΤΑΞΤΕ και ΑΚΟΥΣΤΕ

Εντοπίστε μια επίδραση του ιστορικού πλαισίου στη ζωήσας και κάντε εικασίες για τον αντίκτυπό της σε ανθρώ-πους της ηλικίας σας. Έπειτα ζητήστε από κάποιον μία ήδύο γενιές μεγαλύτερο από εσάς να εντοπίσει μια επίδρα-ση του ιστορικού πλαισίου στη ζωή του και να αναλογι-στεί τον αντίκτυπό της.

Μη κανονιστικές επιδράσεις. Οι ηλικιακά διαβαθμι-σμένες επιδράσεις και οι επιδράσεις του ιστορικού πλαι-σίου είναι κανονιστικές –δηλαδή τυπικές ή επιδράσειςτου μέσου όρου– επειδή η καθεμιά επηρεάζει μεγάλοπλήθος ανθρώπων με παρόμοιο τρόπο. Οι μη κανονι-στικές επιδράσεις είναι γεγονότα που εμφανίζονται σεάτακτα χρονικά διαστήματα. Συμβαίνουν σε ένα μόνοάτομο ή σε ελάχιστους ανθρώπους και δεν ακολουθούνένα προβλέψιμο χρονοδιάγραμμα. Συνεπώς, ενισχύουντις πολλαπλές κατευθύνσεις της ανάπτυξης. Οι μη κανο-νιστικές επιδράσεις που είχαν μεγάλη επιρροή στην κα-τεύθυνση της ζωής της Sofie περιλάμβαναν τα μαθήμα-τα πιάνου με έναν εμπνευσμένο δάσκαλο στην παιδικήηλικία, την καθυστέρηση του γάμου, της γονεϊκότηταςκαι της εισόδου στην αγορά εργασίας, και τη μάχη μετον καρκίνο. Επειδή συμβαίνουν με απρόβλεπτο τρόπο,τα μη κανονιστικά γεγονότα είναι δύσκολο να τα συλλά-βουν και να τα μελετήσουν οι ερευνητές. Ωστόσο, όπωςο καθένας από εμάς μπορεί να επιβεβαιώσει από τιςπροσωπικές του εμπειρίες, έχουν τη δυνατότητα να μαςεπηρεάσουν με ισχυρούς τρόπους.

Οι μη κανονιστικές επιδράσεις έχουν γίνει περισσό-τερο ισχυρές ενώ οι ηλικιακά διαβαθμισμένες επιδρά-σεις λιγότερο ισχυρές στη σύγχρονη ενήλικη ανάπτυξη.Σε σύγκριση με την εποχή της Sofie, υπάρχει πολύ μεγα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ11

λύτερο εύρος σήμερα στις ηλικίες στις οποίες οι άνθρω-ποι τελειώνουν την εκπαίδευσή τους, ξεκινούν την κα-ριέρα τους, παντρεύονται, κάνουν παιδιά και συνταξιο-δοτούνται. Πράγματι, τα «άκαιρα» επιτεύγματα της Sofieθα ήταν λιγότερο ασυνήθιστα αν είχε γεννηθεί δύο γε-

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ12

Βιολογία και περιβάλλον

Ψυχική ανθεκτικότητα

ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

ΕΝΗΛΙΚΗ ΖΩΗ

ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

ΣΥΝΑΙΘΗΜΑΤΙΚΗ/ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ

ΑΝ

ΑΠ

ΤΥ

ΞΗ

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΝΩΣΤΙΚΗ

ΕΙΚΟΝΑ 1.3 Η δια βίου προοπτική της ανάπτυξης. Αντί να φαντάζο-νται μια γραμμική πορεία σταδίων ή συνεχούς αλλαγής (δείτε Εικόνα1.1 στη σελίδα Χ), οι θεωρητικοί της προσέγγισης της διά βίου ανάπτυ-ξης αντιλαμβάνονται την ανάπτυξη περισσότερο ως κλαδιά ενός δέ-ντρου που εκτείνονται σε διάφορες κατευθύνσεις. Πολλά μονοπάτια εί-ναι πιθανά, ανάλογα με τα πλαίσια που επηρεάζουν την πορεία της ζω-ής του ατόμου. Κάθε κλαδί σε αυτή την εικόνα που μοιάζει με δέντροαναπαριστά μια πιθανή δεξιότητα στα πλαίσια ενός από τους βασικούςτομείς της ανάπτυξης. Η διασταύρωση των κλαδιών σημαίνει ότι οι το-μείς— σωματικός, γνωστικός, συναισθηματικός, και κοινωνικός— αλ-ληλοσυσχετίζονται.

© A

BLE

IMAG

ES/A

LAM

Y

O John και ο καλύτερός του φίλος, ο Gary, μεγάλωσαν σε μια υπο-βαθμισμένη γειτονιά με υψηλή εγκληματικότητα στο κέντρο της πό-λης. Μέχρι την ηλικία των 10 ετών, και οι δύο είχαν βιώσει πολλάχρόνια οικογενειακών συγκρούσεων που ακολουθήθηκαν από δια-ζύγιο των γονέων. Από εκεί και έπειτα, ο John και ο Gary μεγάλωσανμε τις μητέρες τους και σπάνια έβλεπαν τους πατέρες τους. Και οιδύο παράτησαν το λύκειο και είχαν κατά καιρούς προβλήματα μετην αστυνομία.

Μετά οι δρόμοι τους χώρισαν. Μέχρι την ηλικία των 30 ετών, οJohn είχε γίνει πατέρας δύο παιδιών από γυναίκες που δεν παντρεύ-τηκε ποτέ, είχε περάσει χρόνο στη φυλακή, ήταν άνεργος και έπινεπολύ αλκοόλ. Σε αντίθεση, ο Gary είχε επιστρέψει στο σχολείο καικατάφερε να τελειώσει το λύκειο, είχε σπουδάσει μηχανικός αυτοκι-νήτων σε ένα κολέγιο της κοινότητας και είχε γίνει υπεύθυνος σε έναβενζινάδικο και συνεργείο. Παντρεμένος με δύο παιδιά, είχε αποτα-μιεύσει τα έσοδά του από τη δουλειά και αγόρασε ένα σπίτι. Ήτανχαρούμενος, υγιής και καλά προσαρμοσμένος στη ζωή.

Μια πληθώρα ερευνητικών δεδομένων δείχνει ότι περιβαλλο-ντικοί παράγοντες επικινδυνότητας –φτώχεια, αρνητικές οικογενει-ακές σχέσεις και διαζύγιο γονέων, απώλεια εργασίας, ψυχική ασθέ-νεια και κατάχρηση ουσιών– προδιαθέτουν τα παιδιά για μελλοντικάπροβλήματα (Masten, 2013). Γιατί ο Gary διέψευσε τις προσδοκίεςκαι ανέκαμψε από την αντιξοότητα;

Η έρευνα στην ψυχική ανθεκτικότητα –την ικανότητα αποτε-λεσματικής προσαρμογής ενόψει απειλών για την ανάπτυξη– λαμ-βάνει όλο και μεγαλύτερη προσοχή, καθώς οι μελετητές ψάχνουντρόπους να προστατέψουν τους νέους ανθρώπους από τις κατα-στροφικές επιπτώσεις των στρεσογόνων συνθηκών ζωής. Το ενδια-φέρον έχει υποκινηθεί από πολλές μακρόχρονες έρευνες για τη σχέ-ση των αγχογόνων παραγόντων στην παιδική ηλικία με την ικανότη-τα και την προσαρμογή στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή (Werner,2013). Σε κάθε μελέτη, κάποια άτομα προστατεύτηκαν από την αρ-νητική έκβαση, ενώ άλλα είχαν μόνιμα προβλήματα. Τέσσερις γενι-κοί παράγοντες φάνηκαν να προσφέρουν προστασία από τις κατα-στροφικές επιπτώσεις των στρεσογόνων γεγονότων ζωής.

Ατομικά χαρακτηριστικάΤα γενετικώς προσδιοριζόμενα χαρακτηριστικά του παιδιού μπο-ρούν να μειώσουν την έκθεση στον κίνδυνο ή να οδηγήσουν σεεμπειρίες που αντισταθμίζουν τα πρώιμα στρεσογόνα γεγονότα. Ηυψηλή νοημοσύνη και τα ταλέντα που αξιολογούνται θετικά από τηνκοινωνία (στη μουσική ή στα αθλήματα, για παράδειγμα) αυξάνουντις πιθανότητες να έχει το παιδί ανταποδοτικές εμπειρίες στο σχο-λείο και στην κοινότητα που να αντισταθμίζουν την επίδραση τηςστρεσογόνας οικογενειακής ζωής. Η ιδιοσυγκρασία είναι ιδιαίτεραισχυρή. Τα παιδιά που έχουν θετικές κοινωνικές προδιαθέσεις καιπου μπορούν εύκολα να αναστείλουν τα αρνητικά συναισθήματακαι τις παρορμήσεις τείνουν να έχουν αισιόδοξη θεώρηση τωνπραγμάτων και μια ξεχωριστή ικανότητα να προσαρμόζονται στηναλλαγή, προσόντα που αποσπούν θετικές αντιδράσεις από τους άλ-λους. Αντιθέτως, συναισθηματικώς αντιδραστικά και ευέξαπτα παι-διά συχνά εξαντλούν την υπομονή των ανθρώπων γύρω τους (Wang

Η στενή, στοργική σχέση αυτού του εφήβου με τον παππού του συντε-λεί στην προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας. Δυνατοί δεσμοί με οι-κογενειακά μέλη μπορούν να προστατέψουν τα παιδιά από τις κατα-στροφικές επιπτώσεις των στρεσογόνων συνθηκών ζωής.

νιές αργότερα. Η ηλικία παραμένει ένας ισχυρός συντο-νιστής των καθημερινών εμπειριών, και οι προσδοκίεςπου σχετίζονται με την ηλικία σίγουρα δεν έχουν εξαφα-νιστεί. Αλλά οι ηλικιακοί δείκτες έχουν γίνει πιο συγκεχυ-μένοι και ποικίλλουν ανάμεσα στις εθνικές ομάδες καιτους πολιτισμούς. Ο όλο και ισχυρότερος ρόλος των μηκανονιστικών γεγονότων στην πορεία της ζωής συμ-βάλλει στη ρευστή φύση της διά βίου ανάπτυξης.

Παρατηρήστε ότι αντί για μία γραμμική πορεία ανά-πτυξης, η προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης δίνει έμ-φαση σε πολλά ενδεχόμενα μονοπάτια και αποτελέσμα-τα – μια εικόνα που μοιάζει περισσότερο σαν τα κλαδιάενός δέντρου που εκτείνονται σε πολλές κατευθύνσειςκαι μπορεί να υπόκεινται τόσο σε συνεχείς μετασχημα-τισμούς όσο και σε μετασχηματισμούς σταδίων (δείτεΕικόνα 1.3). Τώρα ας στρέψουμε την προσοχή μας στα

επιστημονικά θεμέλια του κλάδου ως ένα προοίμιο τωνβασικών θεωριών που ασχολούνται με διάφορες πτυχέςτης αλλαγής.

Σκεφτείτε

ΣΥΝΔΕΣΤΕ Διαχωρίστε τις ηλικιακά διαβαθμισμένες επιδρά-σεις, τις επιδράσεις του ιστορικού πλαισίου και τις μη κανονι-στικές επιδράσεις στη διά βίου ανάπτυξη. Παραθέστε ένα παράδειγμα για το κάθε είδος επίδρασης από την ιστορία της Sofie.

ΕΦΑΡΜΟΣΤΕ Η Anna, μια σχολική σύμβουλος στο λύκειο,επινόησε ένα πρόγραμμα που ενσωματώνει τη σχολική μάθη-ση και την επαγγελματική εκπαίδευση σε ένα ενιαίο πρόγραμ-μα για να βοηθήσει εφήβους που έχουν υψηλές πιθανότητεςνα εγκαταλείψουν το σχολείο να παραμείνουν σε αυτό και να

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ13

& Deater-Deckard, 2013). Για παράδειγμα, τόσο ο John όσο και οGary μετακόμισαν αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της παιδικήςτους ηλικίας. Κάθε φορά, ο John γινόταν νευρικός και θύμωνε. ΟGary ανυπομονούσε να κάνει καινούριους φίλους και να εξερευνή-σει τη νέα γειτονιά.

Μια θερμή γονική σχέσηΜια στενή σχέση με τουλάχιστον έναν γονέα που παρέχει ζεστασιά,κατάλληλα υψηλές προσδοκίες, επιτήρηση των δραστηριοτήτωντου παιδιού και ένα οργανωμένο οικογενειακό περιβάλλον καλλιερ-γεί την ψυχική ανθεκτικότητα (Shonkoff & Garner, 2012· Taylor,2010). Αλλά αυτός ο παράγοντας (καθώς επίσης και ο επόμενος) δενείναι ανεξάρτητος από τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών. Ταπαιδιά που έχουν αυτοέλεγχο, ανταποκρίνονται κοινωνικά και είναιικανά να διαχειρίζονται την αλλαγή είναι πιο εύκολα στην ανατροφήτους και πιο πιθανό να απολαμβάνουν θετικές σχέσεις με τους γονείςκαι άλλους ανθρώπους. Παράλληλα, τα παιδιά αναπτύσσουν πιο ελ-κυστικά χαρακτηριστικά ως αποτέλεσμα της γονικής ζεστασιάς καιπροσοχής (Luthar, Crossman, & Small, 2015).

Κοινωνική υποστήριξη έξω από την άμεση οικογένειαΤο πιο σταθερό πλεονέκτημα των ψυχικά ανθεκτικών παιδιών είναιένας δυνατός δεσμός με έναν ικανό, στοργικό ενήλικα. Για τα παιδιάπου δεν έχουν έναν στενό δεσμό με κανέναν από τους δύο γονείς,ένας παππούς, μια θεία, ένας θείος ή ένας δάσκαλος που διαμορφώ-νει μια ξεχωριστή σχέση με το παιδί μπορεί να προαγάγει την ψυχικήανθεκτικότητα (Masten, 2013). Ο Gary έλαβε υποστήριξη στην εφη-βεία από τον παππού του, που άκουγε τις ανησυχίες του Gary και τονβοηθούσε να λύσει τα προβλήματα που αντιμετώπιζε. Επιπλέον, οπαππούς του Gary είχε έναν σταθερό γάμο και μια σταθερή εργασια-κή ζωή και χειρίστηκε επιδέξια τους στρεσογόνους παράγοντες. Συ-νεπώς, λειτούργησε ως μοντέλο αποτελεσματικής διαχείρισης.

Συναναστροφές με συνομηλίκους που συμμορφώνονται στουςκανόνες και εκτιμούν τη σχολική επιτυχία επίσης συνδέονται με τηνψυχική ανθεκτικότητα (Furman & Rose, 2015). Αλλά τα παιδιά πουέχουν θετικές σχέσεις με ενήλικες είναι πολύ πιο πιθανό να εγκαθι-δρύσουν αυτούς τους υποστηρικτικούς δεσμούς με συνομηλίκους.

Κοινοτικοί Πόροι και ΕυκαιρίεςΗ στήριξη της κοινότητας –η επίβλεψη που προσφέρεται από ενήλι-κες της γειτονιάς, οι υψηλής ποιότητας παιδικοί σταθμοί και τα δη-μόσια σχολεία, η εξυπηρετική και οικονομικά προσιτή υγειονομικήπερίθαλψη και οι κοινωνικές υπηρεσίες, οι βιβλιοθήκες και τα κέ-ντρα ψυχαγωγίας– προάγει την ευημερία τόσο των γονέων όσο καιτων παιδιών. Επιπλέον, οι ευκαιρίες για συμμετοχή στη ζωή της κοι-νότητας βοηθούν τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους να ξεπε-ράσουν την αντιξοότητα. Οι σχολικές δραστηριότητες εκτός σχολι-κού προγράμματος, οι θρησκευτικές ομάδες νεότητας, οι ομάδεςπροσκόπων και άλλες οργανώσεις διδάσκουν σημαντικές κοινωνι-κές δεξιότητες, όπως τη συνεργασία, τις ηγετικές ικανότητες και τησυνεισφορά στην ευημερία των άλλων. Καθώς οι συμμετέχοντεςαποκτούν αυτές τις ικανότητες, αποκομίζουν οφέλη όπως αυτάρ-κεια, αυτοεκτίμηση και δέσμευση στην κοινότητα (Leventhal,Dupéré, & Shuey, 2015). Ως φοιτητής, ο Gary εργαζόταν εθελοντικάγια τον οργανισμό Κατοικίες για την Ανθρωπότητα (Habitat forHumanity), συμμετέχοντας σε μια ομάδα που έχτιζε οικονομικάπροσιτές κατοικίες σε γειτονιές με χαμηλό εισόδημα. Η ενασχόλησημε την κοινότητα πρόσφερε στoν Gary ευκαιρίες να διαμορφώσειουσιαστικές σχέσεις, οι οποίες ενδυνάμωσαν περαιτέρω την ψυχικήανθεκτικότητά του.

Η έρευνα σχετικά με την ψυχική ανθεκτικότητα τονίζει τις σύν-θετες σχέσεις ανάμεσα στην κληρονομικότητα και το περιβάλλον.Οπλισμένοι με θετικά χαρακτηριστικά, τα οποία προέρχονται απόεγγενή χαρίσματα, ευνοϊκές εμπειρίες ανατροφής ή και τα δύο, ταπαιδιά και οι έφηβοι μπορούν να δράσουν έτσι ώστε να μειώσουν τιςστρεσογόνες καταστάσεις.

Αλλά όταν συσσωρεύονται πολλοί κίνδυνοι, καθίσταται όλο καιπιο δύσκολο να ξεπεραστούν (Obradović et al., 2009). Για να θωρα-κίσουμε τα παιδιά απέναντι στις αρνητικές συνέπειες των παραγό-ντων επικινδυνότητας, οι παρεμβάσεις δεν πρέπει μόνο να μειώνουντους κινδύνους αλλά και να εμπλουτίζουν τις προστατευτικές σχέ-σεις των παιδιών στο σπίτι, στο σχολείο και στην κοινότητα. Αυτόσημαίνει να μεριμνούν τόσο για το άτομο όσο και για το περιβάλλον– να ενδυναμώνουν τις ικανότητες του ατόμου ενώ παράλληλα ναμειώνουν τις επικίνδυνες εμπειρίες.