اسالمی ) عالم و علم (1ارزش : خدمت مدینه زنان از یکی روزی کنند می نقل السالم علیه علی امام

کرد عرض و رسید سالم علیها زهرا :حضرت

تا است فرستاده مرا دارد سواالتی نماز مسائل در که دارم پیری مادربپرسم شما از را نماز شرعی .مسائل

فراوانی مسائل زن انگاه و بپرس فرمودند علیها الله سالم زهرا حضرتنمود دریافت را خود پاسخ و کرد .مطرح

: صلی خدا رسول دختر ای گفت و کشید خجالت زن ان پرسشها ادامه در ! بیندازم زحمت به را شما نباید این از بیش اله و علیه .الله

: یصعد یوما اکتری من ارایت لک، بدا عما سلی و هاتی فرمود او به حضرت : . فقالت ال قالت علیه؟ یثقل دینار، الف مات کراه و ثقیل بحمل سطح الی

فاحری ، لولوا العرش الی الثری مابین ملئ من باکثر مسئله بکل انا اکتریتعلی یثقل ال .ان

( : که نمایند اجیر روزی را کسی اگر ایا بپرس داری سوال انچه و بیا هم بازچنین بگیرد، مزد طال دینار هزار صد مقابل در و ببرد بام به را سنگینی بار

خیر گفت است؟ دشوار او برای .کاری

: دادند ادامه فاصله حضرت از بیش دهم، می پاسخ که را ای مسئله هر من. گیرم می پاداش لولو و گوهر عرش و زمین بر بین که است سزاوارتر پس

نیاید سنگین .من

. ج ص 2بحار، ،3 .

اسالمی ) عام و علم (2ارزش سالم علیها زهرا حضرت از را روایتی مدینه مومنین از شخصی : کاغذ بر که را روایت ان فرمود فضه به حضرت نمود، درخواست

. ) جستجوی) از پس وی بیاور را است شده نوشته پوست یا . حضرت است شده گم نظر مورد روایت که داد اطالع فراوان : اطلبیها ویحک فرمودند و شدند ناراحت علیها الله سالم زهرا ( . کن پیدایش و بگرد برتو وای حسینا و حسنا عندی تعدل فانها

حسین زیرا و حسن ارزش با برابر من نزد حدیث معنوی ارزش.است ج(. . 2بحار، ص ،3 .

: ظریف نوشتند؛. 1نکات می را روایات تمام حضرت متوجه .2 زود که شدند می نگهداری طوری شده نوشته احادیث

) بایگانی ) سیستم نه یا دارد قرار خود جای در روایت شدند .می یک .3 ارزش که داشت سراغ را کسی توان می علم جهان در ایا

حسین امام و حسن امام همانند فرزندانش، ارزش با را روایتبداند؟ برابر السالم، عیهما

3

(1مقدمه ) - - و موهبتها شناخت با مادی و الهی از اعم بشری تمدنهای

انها از استفاده و سو، یک از انسان و طبیعت در موجود ظرفیتهایدیگر، سوی از انسان معنوی و مادی نیازهای برآوردن مسیر در

. ایند می بوجود این دقت و درستی میزان به بسته نیز انها پویائی و پایائی میزان

انها بکارگیری به بسته دیگر سوی از و طرفی از ظرفیتها و شناخنها . است واقعی نیازهای تامین مسیر در

نقش توانند نمی واقعیات شناخت در ضعف دلیل به که تمدنهائیحقیقت در نمایند ایفا حقیقی سعادت به بشر رساندن برای را خود

. پرورانند می خود در خود زوال و سقوط برای را عاملی پایا شناختی دستگاه و هستی به جامع نگاه دلیل به دینی تمدنهای

) تضمین) و تاکید تامین، و حسی تجربه و نقل عقل، از متشکلارائه و دینی بنیادین باورهای و عملی و ارزشی اموزشهای

تمدنی، نهادهای و فعالیتها صحیح گیریهای جهت برای راهکارهائی . کنند می همراهی خود کمال اوج به رسیدن تا را انسان

4

(2مقدمه ) ،محمدی ناب های اموزه پایه بر اسالمی تمدن احیای هدف به اسالمی انقالب

سال در است، اسالم از طهارت و عصمت بیت اهل تفسیر همان به 57که پاتمدن برای را زمینه ایران اسالمی جمهوری تاسیس با و گذارد وجود عرصه

. نمود فراهم سازی از عملی و معرفتی های زمینه اوری فراهم بزرگ کار این الزامات از یکی

. بود دیگر سوئی از ان خم پیچ پر بسیار راه سر از موانع برداشتن و سوئی معضالت و مسائل حل زمینه، این در اقدامات شاخصترین از شک بدون

ارائی صف نظام مقابل در که بود فراوانی شبهات به دادن پاسخ و معرفتی . کرد می

انقالب پیروزی روزهای اغازین از سره قدس امام حضرت روی همبن بهالله متع ای خامنه الله ایت حضرت ایشان حق بر جانشین و اسالمی

گوناگون عباراتی با ان ضرورت بر ها باره الشریف بقائه بطول المسلمینفرهنگی، تهاجم با مبارزه ها، دانشگاه کردن اسالمی فرهنگی، انقالب مانند

. اند پرداخته اسالمی زندگی سبک و فرهنگی، ناتو فرهنگی، شبیخون ،اساسی نقشی علمی فعالیتهای این همه در که اصلی موضوعات از یکی

دینی شناسی معرفت و دینی علم دین، و علم رابطه دارد منظقی و دقیقاست.

5

معرفت شناسي اسالميو

فلسفة علم

طرح ضيافت انديشه اساتيد دانشگاه

6

تعاريف معرفت

معرفت شناسي

فلسفه

علم

فلسفة علم

7

تعریف معرفت و معرفت شناسيمعرفت: مطلق آگاهی؛

ائلي از اينhردازد و مسhرفت مي پhة معhه مطالعhه بhي: علمي کhمعرفت شناس

قبيل را بررسي مي کند:

آيا معرفت ممکن است؟

انواع معرفت کدام است؟

اعتبار معرفت به چيست؟

راه ها و منابع کسب معرفت چيست؟

محدوده و قلمرو هر يک از راه هاي معرفت چه مقدار است؟

د چيست؟hت مي آينhه دسhف بhابع مختلhا و منhه از راه هhرفت کhواع معhان انhة ميhرابط

8

اصطالحات فلسفهفلسفه = علم = دانش

)هستي شناسي عقلي )متافيزيک

فرضيات تجربي اثبات نشده

)دانش هاي عقلي )شامل متافيزيک و فلسفه هاي مضاف

9

اصطالحات »علم« انسان از يک حقيقت )علم حضوري، حصولي(؛ آگاهيمطلق

وليشناختhاحصhب مطhابق نقلي، عقلي، تجhربي، )تصhديق واقعيت شهودي/ حقيقي، اعتباري/ کلي، جزئي/ يقيني، ظني(؛

گزاره هاي مربوط به يک موضوع )حقيقي يا اعتباري(؛مجموعة

ومhد حقيقيعلhمانن( ذهhني( حکhايت مي کننhد يhا )عيhني واقعيhات از کhه فلسفه، منطق، و فيزيک(؛

مربوط به يک موضوع حقيقي؛کليمجموعة گزاره هاي

اي کليhة گزاره هhربي مجموعhطالح رايج= تجhوع )اصhک موضhه يhوط بhمربscience.)

ا تالشhحيح يhتيجه اي اعم از صhر نhا هhا )بhط آنهhده ها و روابhناخت پديhراي شhبغلط(

ده ها و دادنhناخت پديhراي شhراي بhتورالعمل هاييتالش بhاس دسhر اسhب دستاوردهاي تجربي

10

اصطالحات »علم«آگاهي مطلق

(حضوري)شامل علم

تجربيعلوم

11

اقسام علم

:انواع علم)حضوري )يافتن واقعيت بدون واسطه

خود معلوم نزد ما حاضر است

)حصولي )شناخت واقعيت با واسطة مفاهيم

صورتي ذهني از معلوم نزد ما حاضر است

12

انواع علم حضوري

:انواع علم حضوري

علم به خود

علم به حاالت نفساني خود )مانند غم، شادي و شک(

علم به افعال نفساني خود )مانند اراده کردن و فکر کردن(

علم به علوم حصولي خود )صورت هايي که نزد ما حاضرند(

علم علت هستي بخش به معلول خود

علم معلول به علت هستي بخش خود

13

فلسفة علمبررسي مسائل معرفت شناختي علوم طبيعي تجربي با

روش عقلي

:مسائلي چون

روش تجربي چه مولفه ها و شرايطي دارد؟

آيا روش تجربي قابل اعتماد است؛ به چه معنا؟

درصد اعتبار روش تجربي و نتايج آن چه مقدار است؟

قلمرو و محدوديت هاي روش تجربي چيست؟

آيا روش تجربي واقعيات را نشان مي دهد؟

14

تئوريهاي علم تجربيعلم« کشف قوانين حاکم بر واقعيات عيني محسوس است؛«

علم« تالشي تجربي و روش مند است براي کشف قوانين حاکم بر واقعيات عيني «

)که از فرضيه شروع مي شود و با جمع آوري شواهد سعي مي شود فرضيه

تأييد يا اثبات شود و به تئوري تبديل شود. اين تالش و روند فعاليت ها علم

ناميده مي شود، هرچند به کشف قوانين نيانجامد(؛

علم« مجموعه فرضيه هايي قابل ابطال تجربي است )چون تجربه قادر به اثبات يا «

حتي تأييد فرضيات نيست(؛

علم« عبارت است از فرضياتي ذهني براي ايجاد رابطه ميان پديده هاي پراکنده «

.محسوس )چون رابطة علyي ميان پديده ها وجود ندارد(

15

موضوع بحث:از ميان مباحث گوناگون، موضوع بحث در اين چند جلسه

رابطة دانش هاي بشري با دين

تأثير و تأثر آنها بر يکديگر

تعامل و همکاري با يکديگر

تعارض و تنش ميان آنها

امکان و چگونگي علم ديني

چرايي طرح اين مسأله

راه حل هاي پيشنهادي

بررسي راه حل ها و انتخاب راه حل صحيح

16

اصطالحات دين

در لغت، به معناي حق کسي را به او رساندن، اطاعت کردن از کسي، پاداش دادن، و مجازات

کردن )روز قيامت يو م الدين است(

اعتقاد به ماوراء طبيعت و برقراري نوعي ارتباط با آن

اعتقاد به امر قدسي و مقدس شمردن برخي امور

لlُكjمi آيين و کيش؛ مجموعه اعتقادات و رفتارهاي ناشي از )يا متناسب با( اين اعتقادات: »

mينmد lَيmل lو iمjُكjينm(6)کافرون، « د

~ ارتباطي با هدايت نداشته باشد .محتواي قرآن و سنت، هرچند مستقيما

باورها، ارزش ها، و دستورالعمل هايي كه جهت حركت انسان به سوي كمال نهايي )سعادت، قرب

.به خدا( را تعيين مي كند )با دليل عقلي ثابت شود يا تجربي يا نقلي(

17

تعريف دين

:دين

برنامة زندگي سعادت مندانه و منجر به رستگاري و

(احکام عمليکمال: )

(ارزش هاي اخالقياهداف و ارزش هاي زيربنايي برنامه: )

(عقايدحقايقي که زيربناي ارزش هايند: )

18

انواع رابطه علم و دين

:انواع رابطة دين و علم

تعارض

تعامل

تباين

تساوي

19

تاريخچة مسأله تعارض علم و دين در غرب

زمينه هاي فکري در تعاليم مسيحي

نگاه کتاب مقدس و کليسا به علم )علم، ميوة ممنوعه(

تعاليم غيرعقالني کتاب مقدس )مانند تثليث، بخشش گناهان توسط کشيش، و توصيه به

ظلم پذيري(

:برخوردها با مسألة تعارض علم و دين

نفي علم

نفي دين

تأويل علمي دين بر اساس يافته هاي جديد علمي )کاتوليک ها(

جداسازي قلمرو دين از علم، و اختصاص دين به رابطه شخصي با خدا )ايان باربور(

تقسيم دين به گوهر و صدف، و محدودکردن حقيقت دين در نوعي احساسات )ليبراليسم ديني

شاليرماخر(

سمبليک و غيرواقع نما دانستن زبان دين )پاول تيليخ(

20

تاريخچة مسأله در جهان اسالم:برخي متکلمان مسلمان

جداسازي قلمرو عقل از دين به دليل آن که عقل از اثبات برخي ادعاهاي دين و نيز از درک برخي مصالح

احکام عاجز است، و فقط ما را به دين مي رساند )عقل مفتاح دين(؛

:نفي عقل به دليلبرخي روايات در مذمت رجوع به عقل در امور دين که نشانة عدم حجيت عقل در مسائل ديني است؛

برخي نظريات فالسفه ملحد با آموزه هاي اسالم در تضاد است؛

مساوي دانستن قلمرو عقل و دين و نتايج آنها

:برخي روشنفکران مسلمانتفسير علمي از دين )مانند آيت الله طالقاني، دکتر يدالله سحابي، و مهندس بازرگان(

سمبليک دانستن زبان دين )دکتر شريعتي(

تفسير جامعه شناسانه و مارکسيستي از دين )دکتر شريعتي(

تقسيم اجزاء دين به گوهر و صدف يا ذاتي و عرضي )دکتر سروش(

دين در همة مسائل )عبادي، اعتقادي، عرفاني، ...( »حداقلي« است و علم آن را تکميل مي کند )سروش(

21

راه حل پست مدرن :پست مدرنيسم

علم مبتني بر پيش فرض هاي غيرعقلي، غيرعلمي، و سنتي

است

دين= اعتقادات و ارزش هاي سنتي و غيرعقالني

هر ديني به ناچار پيش فرض هاي سنتي علم را براي

مؤمنانش تأمين مي کند

هم علم و هم دين، نسبي و غيرواقع نماست

22

اهميت و پيامدهاقبول تعارض کلي يا حل آن به شکل غلط، موجب

:مي شود تا

با پيشرفت علم، دين عقب نشيني کند و در نهايت بازنشسته

شود؛

يا دين دچار آسيب هاي جدي از ناحية تأويل هاي نابجا شود و

يا علم از رشد شايسته باز بماند؛

علوم اجتماعي سکوالر باعث حذف دين از روابط و مديريت

اجتماعي و محروميت جامعه از رهنمودهاي دين در حل

.معضالت اجتماعي شود

23

تعارض ها درمعرفت ديني

تعارض در معرفت های دینی

:انواع تعارض درباره معرفت های دینی

:تعارض هاي توهمي

توهم تعارض فرضيات اثبات نشده با معارف ديني

توهم تعارض خرافات نسبت داده شده به دين با يافته هاي علمي

استفاده نابجا از روش تجربي براي ادعاهاي غيرتجربي

نتيجه گيري غيرمنطقي از ادعاهاي علمي يا ديني

:تعارض هاي واقعي

تعارض بخش هایی از متون دینی با یکدیگر؛

تعارض معرفت های دینی با دیگر معرفت های بشری، مانند علوم تجربی و

.فلسفی

25

راه هاي معرفت دینیدین

اعتقادات

توحید

معاد

نبوت

عامه

خاصه

اخالق و احکام

قابل ادراک با نقل یا تجربه

قابل ادراک با عقل یا نقل

فقط قابل ادراک با نقل

علم حضوری، عقل،تجربه و عقل

عقل، نقل

عقل

حس و عقل )اعجاز(، نقل )اخبار پیامبران قبلی(

تجربه، نقل

عقل، نقل

نقل

26

مراحل فهم متون ديني

يک متن چگونه توليد مي شود و چگونه فهم مي شود؟

.نويسنده مفهومي را که در ذهن دارد به رمزهاي زباني تبديل مي کند

.خواننده متن سعي مي کند اين کدهاي زباني را رمزگشايي کند

در صورت برخورد با مشکل، به سراغ تفسير آنها با استفاده از قرائن داخل متن و يا شواهد بيرون

.متن مي رود

.کشف اليه هاي زيرين معنايي، مرحلة بعد در فهم متن است

در کشف رمز نمادهاي زباني ممکن است موانع و مشکالتي

.پديد آيد و موجب بدفهمي و سوء تفاهم گردد

27

موانع فهم متون ديني و راه رفع آنها

برخي موانع فهم صحيح متن راهکارهاي رفع موانع فهم صحيح متن

اشتراک لفظي تبيين معناي مورد نظر در اشتراک لفظي

تغيير معناي الفاظ در طول تاريخ دقت به تغيير معناي الفاظ از زمان صدور يک متن

معناهاي مجازيجستجوي قرائن در اشتراکات لفظي و معناهاي

از بين رفتن قرائن در اثر مرور زمان مجازي

احتمال ارادة معناي غيرظاهري توسط مؤلف

توجه به قرائن و شواهد مربوط و معارض ها

عدم دقت در ترجمه از زبانهاي ديگر دقت در ترجمه از زبانهاي ديگر

وجود متن يا داليل خارج متني معارض رفع تعارض با استفاده از سازوکارهاي عقاليي

دخالت خواسته ها و پيش داوري ها تقواي علمي و رعايت بي طرفي در فهم متن

دخالت عوامل اجتماعي استقالل رأي و تمرين براي خنثي کردن فشارهاي اجتماعي

28

مراحل معرفت نقلي دينيمراحل معرفت نقلَي دينَي

بررسي دليل عقلي در يک مسأله

بررسي آيات مربوط

بررسي سند روايات مربوط

بررسي داللت روايات يا آيات مربوط

بررسي لغوي، ادبي، زباني، و اصطالحي

بررسي قرينه هاي لفظي و مقامي

بررسي آيات و روايات مفسر يا معارض

بررسي داليل عقلي يا تجربي مؤيد يا معارض

مراجعه به اصول عملي )در صورت نياز(

انواع معرفت هاي نقلي ديني

متن )دلیل نقلی(

از نظر سند

از نظرداللت

یقینی روايت متواتر

روايت همراه با قرائن يقيني

خبر واحد

نص

ظنی

ظنی ظاهر

یقینی

یقینی

30

انواع تعارض معرفت هاي ديني و برون ديني

معرفت نقلی ظنی

معرفت نقلی يقيني

معرفت نقلي

معرفت عقلی یا علمی

معرفت عقلی یا علمی يقيني مقدم است

در اسالم ممکن نیست معرفت عقلی یا

علمی يقيني

از نظر معرفتی هیچ یک ترجیح

ندارد.

معرفت نقلی يقيني مقدم

است

معرفت عقلی یا علمی ظنی

31

تحول درمعرفت ديني

32

تحول در معرفت ديني:انواع تحول

افزايش کمyي معرفت ها

،پيدايش موضوعات و مسائل جديد و يافتن پاسخ آنها از منابع معرفت ديني

يافتن داليل جديد براي اثبات عقايد ديني

رشد کيفي و تعميق معرفت ها

کشف ابعاد جديد براي معرفت هاي قبلي مانند بعد سياسي براي نماز جمعه و حج

فهم کامل تر با کشف برخي اليه هاي معنايي باطني داليل نقلي با توجه به

معرفت هاي عقلي يا نقلي يا شهودي مانند پيش بيني روايات درباره فهم

برخي صفات الهي ]که در قرآن آمده[ در آخرالزمان

تغيير يک معرفت به معرفتي جاي گزين

33

تحول در معرفت دينيتبديل يک معرفت به معرفتي ديگر

اصول و ضروريات دين هرگز تغيير نمي کنند و تغيير آنها به معناي

پيدايش دين جديد است؛

بسياري از معرفت هاي ديگر نيز در طول تاريخ ثابت بوده اند؛

:علت تغيير در برخي معرفت هاي ديني يکي از موارد ذيل است

34

علت تحول در معرفت دينيظني بودن معرفت قبلي و دست يابي به دليل عقلي يا نقلي قوي تر بر معرفت

جديد؛

تغيير نظر کارشناسي در علوم پيش نياز )مانند لغت، رجال، اصول فقه، و

پيش نيازهاي علمي(؛

:تغيير موضوع

به دليل تغيير شرايط )انتخابات در رژيم طاغوت و نظام اسالمي، شطرنج درصورت

خروج از عنوان قمار، پوشيدن کت و شلوار با خروج از عنوان تشبه به کفار،

پوشيدن لباس بلند با خروج از عنوان تشبه به اشراف متکبر(؛

با توجه به معرفتهاي عقلي و نقلي جديد )کشف مضرات دخانيات و فلس دار بودن ماهي

ازون برون(؛

:تزاحم ميان احکام اخالقي يا فقهي و لزوم ترجيح مصلحت قوي تر

در مسائل شخصي )احکام ثانويه( ]ورود در ملک غير براي نجات غريق، دروغ براي نجات جان

مؤمن[

در مسائل اجتماعي )احکام حکومتي( ]تحريم تنباکو، جنگ و صلح، تخريب مسجد، تحريم حج[

35

تعدد قرائت ها از دین

36

تعدد قرائت ها از دینتعدد قرائت ها

~ متضاد از یک مقصود از تعدد قرائت ها، فهم ها و برداشت های متفاوت و احیانا

.متن یا یک واقعیت است

فهم ها و برداشت های مقصود از نظريه تعدد قرائت ها اين نظريه است که

~ متضاد، همگی به لحاظ معرفت شناختی اعتباری یکسان مختلف و احیانا

.دارند و هیچ فهمی را بر فهم دیگر برتری نیست

تعدد قرائت ها از دین

نظریه است که فهم های متفاوت از متن دینی واحد به این ،نآمقصود از

لحاظ معرفت شناختی به یک اندازه معتبرند و نمی توان فهم هیچ کسی را

.از دین بر فهم دیگری ترجیح داد

37

داليل تعدد قرائت ها

:داليل تعدد قرائت ها

سمبليک بودن زبان دين و امکان برداشت هاي مختلف از آن؛

فهم متن آميزه اي از پيام هاي متن با پيش داوري هاي خوانندة متن است. فهم

.خالص متن وجود ندارد

هدف ازفهم متن، کشف منظور مؤلف نيست. مهم اين است که خوانندة متن

.چه برداشتي دارد

روند فهم متن هيچ گاه پايان نمي پذيرد و هميشه درحال دگرگوني استنتيجه: .

38

نقد سمبليک بودن زبان دين

دين براي هدايت انسان هاست و مستلزم باور به آموزه ها و عمل به

.دستورات خاصي است

اديان براي بيان مقصود خود از تمثيل و استعاره نيز استفاده مي کنند

.ولي اين مانع واقع نمايي زبان دين نيست

)6تلک آيات الله نتلوها عليک بالحق )جاثيه:

و ما هو بقول شاعر قليالu ما تؤمنون )حاقه: 41(

39

هرمنوتيک فلسفي

:هانس-گئورگ گادامر

فهم حاصل امتزاج افق متن و افق ذهن مفسر است؛

هر مفسر با ذهنيات و پيش داوري هاي خود به فهم و تفسير مي پردازد؛

پيش داوري هاي يک مفسر هم در طول زمان تغيير مي کند؛

به تعداد مفسرها و تعداد مراجعه به متن، تفسير و فهم مختلف وجود دارد؛

هيچ فهمي مطابق با مقصود مؤلف نيست؛

.بنابراين همة فهم ها از يک متن به يک اندازه صحيح است

است «آلي احمقانه ايده» «،تنها يك تفسير صحيح»اعتقاد به .

تنها كافي است بگوييم كه ما جور ديگري ... معرفتي برتر نيست»هيچ

فهميمي م .«

40

نقد هرمنوتيک فلسفي

اين نظريه به نسبيت مطلق در فهم زبان )ازجمله فهم مقصود

صاحبان اين نظريه( منجر مي شود و باب تفاهم و گفتگو را

.مي بندد

:تفاوت نگذاشتن ميان پيش داوري و پيش دانسته ها

پيش داوري درباره معناي يک متن از موانع فهم صحيح است و بايد

.از دخالت آن در فهم جلوگيري کرد

41

نقد هرمنوتيک فلسفي

:پيش دانسته ها چند دسته اند

الزمه فهم مقصود مولف اند، مانند دانستن معناي واژه ها، دستور زبان،

منطق، و ...؛

به فهم صحيح مقصود مولف کمک مي کنند، مانند توجه به قرائن و شرايط

توليد متن؛

به فهم نظر مؤلف دربارة ديکر مسائل کمک مي کنند، مانند پرسش خاصي

در ذهن مفسر؛

پيش دانسته هايي غيريقيني که موجب پيش داوري، دور شدن از مقصود

.مؤلف، تحميل معنايي غيرمقصود، و تفسير به رأي مي شوند

42

نقد هرمنوتيک فلسفي

ميان اختالف در فهم معناي يک متن با صحيح دانستن همة فهم ها

.رابطة منطقي وجود ندارد

برخي اختالف ها در فهم متن، طولي است و به اليه هاي معنايي

.مربوط مي شود و هيچ يک ديگري را نفي نمي کنند

.در فهم همة متون اختالف وجود ندارد

عدم امکان دسترسي به مقصود خداوند خالف فرض هدايت گري

.دين است

43

ديگر انواع رابطه ميان

علم و دين

44

ديگر انواع رابطه ميان علم و دين

جدايي کامل حوزة علم و دين

رابطة تکميلي ميان علم و دين

انطباق کامل علم و دين

45

جدايي کامل حوزة علم و دين

ديدگاه نوارتدکسي

( متکلم پروتستان سويسي1968-1886کارل بارت ) :

الهيات: شناخت تجلي خداوند در مسيح با هدف مواجهة شخصي با او

علم: شناخت جهان طبيعت به منظور شناخت الگوهاي حاکم بر آن

ديدگاه اگزيستانسياليستي

( الهي دان يهودي1965-1878مارتين بوبر ) :

دين: ارتباط شخصي و احساسي بي واسطه با خدا )از نوع رابطه من-تو(

علم: ارتباط فارغ دالنه و بي احساس با اشياي مادي و بي جان، و شناخت

نقش و کارکرد آنها )از نوع رابطة من-او(

46

جدايي کامل حوزة علم و دين

ديدگاه تحليل زباني

زبان دين: زبان نيايش و کسب آرامش

زبان علم: زبان پيش بيني و کنترل

ديدگاه کانت

دين مربوط به حوزة عقل عملي و اخالق )ارزش هاي رفتاري(

علم مربوط به حوزة عقل نظري )حقايق هستي(

47

رابطة تکميلي ميان علم و دين

علم: شناخت ساختار طبيعت و پاسخ به پرسش هايي مانند چه رخ مي دهد و چگونه رخ مي دهد بر

اساس عوامل قابل مشاهده؛

دين: شناخت آغاز و انجام طبيعت و پاسخ به پرسش هايي چون چرا رخ مي دهد و هدف و غايت

.آن چيست

( فيلسوف انگليسي1987-1922دونالد مک کي ) :

Peterson, Reason and( .علم در پي کشف »علل« وقايع است و الهيات در صدد کشف »معنا«ي آنها

Religious Belief, 203(

:شهيد مطهري

علم به ما روشنايي و توانايي مي بخشد و ايمان عشق و اميد و گرمي؛ علم ابزار مي سازد و ايمان مقصد؛ علم «

سرعت مي دهد و ايمان جهت؛ علم توانستن است و ايمان خوب خواستن؛ علم مي نماياند که چه هست و

ايمان الهام مي بخشد که چه بايد کرد؛ علم انقالب برون است و ايمان انقالب درون؛ علم جهان را جهان آدمي

مي کند و ايمان روان را روان آدميت مي سازد؛ علم وجود انسان را به صورت افقي گسترش مي هد و ايمان به

(32، ص2مجموعه آثار، جشکل عمودي باال مي برد؛ علم طبيعت ساز است و ايمان انسان ساز...« )

48

انطباق کامل علم و دين

علم و دين، دو شيوة بيان يک واقعيت

علم و گاليله: طبيعت و متن مقدس هردو کلمه الله و دو راه هم ترازند که به خداوند راهنمايي مي کنند. )باربور،

(36، دين

علم جزئي از دين است

( علوم عقلي 2( علوم نقلي که به شناخت قول الهي مي پردازند، و 1آيت الله جوادي آملي: دين دو بخش دارد:

.]که شامل علوم تجربي نيز مي شود[ که به شناخت فعل الهي مي پردازند

تفسير عالمانة فعل و قول خدا هر دو حجت است و هردو تأمين کنندة محتواي اسالم هستند.« )منزلت عقل، «

142)

علم اگر علم باشد؛ نه وهم و خيال و فرضية محض، هرگز غيراسالمي نمي شود. علمي که اوراق کتاب تکوين «

الهي را ورق مي زند و پرده از اسرار و رموز آن برمي دارد به ناچار اسالمي و ديني است و معنا ندارد که

آن را به ديني و غيرديني و اسالمي و غيراسالمي تقسيم کنيم. ... ما هرگز فيزيک و شيمي غيراسالمي

(144-143نداريم. علم اگر علم است نمي تواند غيراسالمي باشد.« )منزلت عقل،

(146گرچه عالم ممکن است ملحد و سکوالر باشد؛ اما علم، سکوالر و غيرالهي نيست.« )منزلت عقل،

~ علم غيراسالمي نداريم.« )منزلت عقل، (147همه علوم اسالمي اند و »اساسا

49

تحليل منطقي

رابطة علم و دين

50

سلسله مراتب طولي علومعلوم تجربَي به سان درختَي هستند که ريشه و ساقه و شاخه و ميوه اي

.دارند

ساقة درخت علم )بدنة اصلَي علوم) گزاره هايَي حاکَي از بخشَي از

.واقعيات است که به موضوع يک علم مربوط مَي شود

کشف اين واقعيت ها بدون استمداد و تغذيه از پيش دانسته ها،

پيش فرض ها، اصول موضوعه، مبانَي عميق تر و ريشه هاي فکري

امکان پذير نيست. ريشة علوم تجربَي، مبانَي غيرتجربَي

.)هستَي شناختَي، معرفت شناختَي، و روش شناختَي) آنهاست

ميوة علوم، کاربردهاي يافته هاي آنها در زندگَي براي تأمين رفاه و

.خوشبختَي انسان هاست

هر يک از مباحث ريشه اي و ثمرات کاربردي نيز مراتبَي دارند. اين مراتب

:را مَي توان اين گونه مرتب کرد

51

سلسله مراتب طولي علوم

:معرفت شناسَي مطلق .1

معرفت شناسَي مطلق شامل مباحثَي از قبيل: امکان

معرفت به واقعيت، انواع معرفت ها )حضوري و حصولَي)،

راه هاي عمومَي و اختصاصَي معرفت )شامل عقل، حس،

شهود و وحَي)، شرايط دست يابَي به معرفت صحيح،

رابطة معرفت ها با يکديگر، راه استنتاج معرفت ها از

يکديگر، ارزش گذاري معرفت هاي به دست آمده از هريک از

راه هاي معرفت

.روش تحقيق عقلَي است

اگر در منابع دينَي به اين گونه مطالب اشاره شده باشد، ارشاد

.به حکم عقل است

52

سلسله مراتب طولي علوم

هستَي شناسَي مطلق: )فلسفه، متافيزيک) .2

هستَي شناسَي شامل مباحثَي چون: وجود هستَي، انواع

عوالم و موجودات )مادي و مجرد، واجب و ممکن)،

ويژگَي هاي اقسام موجودات، اثبات روابط عل�َي و معلولَي

ميان موجودات

.روش تحقيق عقلَي است

اگر در منابع دينَي به اين گونه مطالب اشاره شده باشد، ارشاد

.به حکم عقل است

53

سلسله مراتب طولي علوم معرفت شناسَي هاي مقيد به علوم خاص؛ .3

بر مبناي معرفت شناسَي مطلق پايه گذاري مَي شود و به مثابة حلقة

وصل ميان آن با علوم دستة سوم عمل مَي کند؛

معرفت شناسَي مقيد مانند: فلسفة علم، فلسفة علوم انسانَي،

فلسفة علم تاريخ، و ساير فلسفه هاي مضاف به علوم؛

روش تحقيق در اين دسته از علوم »عقلَي« است و اشاره به

برخَي از آنها در منابع دينَي از قبيل ارشاد به حکم عقل

.است

54

سلسله مراتب طولي علوم هستَي شناسَي هاي مقيد به بخش خاصَي از واقعيات؛ .4بر مبناي هستَي شناسَي مطلق پايه گذاري مَي شوند و به مثابة حلقة وصل ميان آنها با

علوم دستة سوم عمل مَي کنند؛

هستَي شناسَي هاي مقيد مانند: خداشناسَي، انسان شناسَي فلسفَي، فلسفة اجتماعَي،

فلسفة ارزش ها و اخالق، فلسفه فيزيک، و ساير فلسفه هاي مضاف به موضوع؛

.موضوع برخَي از اين علوم با مبانَي اعتقادي دينَي هم پوشَي دارند

روش تحقيق در اصول اين دسته از علوم »عقلَي« است و اشاره به برخَي از آنها

.در منابع دينَي از قبيل ارشاد به حکم عقل است

پرداختن دين به برخَي از تفصيالت اين معارف که خارج از دسترس عقل است

)مانند برخَي صفات الهَي، هدف غايَي خلفت، و سعادت حقيقَي انسان) از نوع

تکميل معارف عقلَي در جهت هدايت و سعادت انسان است. )اين دسته از

معارف را مَي توان حقيقتاu معارف دينَي ناميد)

55

سلسله مراتب طولي علوم :علوم طبيعَي و انسانَي توصيفَي .5

بر اساس مبانَي گذشته، به مطالعه موجودات )حقيقَي يا اعتباري) و کشف

روابط ميان آنها در محدودة موضوع و روش يک علم مَي پردازند )مانند

فيزيک، رياضيات، جامعه شناسَي، زيست شناسَي)؛

ميان خود اين علوم هم روابط طولَي وجود دارد و برخَي بر بعضَي ديگر مبتنَي

هستند، مانند تکية فيزيک بر رياضيات، و زيست شناسَي بر شيمَي، و

پزشکَي بر زيست شناسَي؛

علوم بينا - رشته اي سعَي دارند از محدودة موضوع هريک از علوم فراتر رفته،

موضوعات ترکيبَي را مطالعه کنند؛

.روش تحقيق در هر علم به تناسب موضوع متفاوت خواهد بود

گاهَي دين به عنوان مقدمه اي براي هدف خويش ممکن است به برخَي از

اين گونه مسائل توصيفَي اشاره کند. در اين موارد زبانَي را به کار

.مَي گيرد که براي اين هدف مناسب باشد

56

سلسله مراتب طولي علوم :علوم دستوري )هنجاري) .6

• بر مبناي يافته هاي علوم توصيفَي و اهداف تعريف شده، به تعيين

ارزش ها، دستورات کاربردي، و بايد و نبايدهاي مربوط به

موضوعات خاص خود مَي پردازند )مانند نظام اخالقَي، نظام

اقتصادي، نظام سياسَي، آسيب شناسَي و بهداشت روانَي، تعليم و

تربيت، ...)؛

• به پيروي از تحوالت در علوم توصيفَي و نيز تغيير اهداف،

.ممکن است متغير باشند

دين مَي تواند در نشان دادن اهداف صحيح و منطبق بر هدف غايَي

زندگَي، و نيز تبيين رابطة کنش هاي انسانَي با اين اهداف

.گره گشا باشد. اين بخش از معارف نيز حقيقتاu دينَي اند

57

سلسله مراتب طولي علوم

:کاربردها و مهارتهاي عملَي .7

بر اساس يافته هاي علوم قبلَي، به طراحَي مهارتهاي *

عملَي و فنَي، طراحَي و ساخت ابزارها و

تجهيزات، و پديد آوردن روش هاي فنَي براي حل

.مسائل روزمره مَي پردازند )تکنيک و فناوري)

دين مَي تواند ارزش هاي الزم الرعايه در توليد فناوري را *

تعيين کند، و نيز در جهت دهَي نحوة کاربرد فناوري

.رهنمود بدهد )اخالق علمَي و اخالق کاربردي)

58

خدمات علم به دين :کمک به اثبات برخَي گزاره هاي معرفتَي دينَي .1

مثل برهان نظم براي خداشناسَي و تعيين مصداق

نبَي از راه معجزه؛

تبيين چرايَي برخَي گزاره هاي هنجاري دينَي .2

:قابل درک با روش هاي عقلَي و تجربَي

مانند تبيين تجربَي حکمت برخَي دستورالعمل هاي

.بهداشتَي که در منابع دينَي آمده است

59

خدمات علم به دينيافتن مصاديق و تفصيالت حسَي و تجربَي برخَي .3

:گزاره هاي معرفتَي و دستوري دينَي

مانند حکمت ها و عجايب خلقت زنبور عسل، مصداق امور

مضر� که حرام است، و ...؛

يافتن راه هاي عملَي براي اجراي گزاره هاي .4

:هنجاري دين

مانند راه هاي عملَي اقتصاد بدون ربا، و روش هاي کاربردي

.براي امور تربيتَي بر اساس دستورات تربيتَي اسالم

60

تأثيرات دين بر علم:در روند فعاليت علمَي .1

تأثير گزاره هاي معرفتَي دينَي بر تعيين هدف و انگيزه ي *

عالمان از آموختن، پژوهش علمَي، و کاربرد علوم )خدمت

به بندگان خدا، معرفت عميق تر به خدا، قرب الَي الله)؛

تأثير گزاره هاي هنجاري دينَي بر اخالق علمَي در آموزش، *

پژوهش، و کاربرد علوم )مانند نهَي از صدمه زدن به

طبيعت بدون ضرورت، نهَي از هتک حرمت ميت مؤمن در

کالبدشکافَي، امر به رعايت حقوق محققان ديگر در

.تحقيقات علمَي)

61

تأثيرات دين بر علم :در معرفت علمَي .2

تأثير بعضَي گزاره هاي معرفتَي دينَي بر مبانَي برخَي معرفت هاي *

علمَي، و درنتيجه سوق دادن آنها به سوي نتايج مناسب )مانند تأثير

انسان شناسَي دينَي بر علوم انسانَي توصيفَي)؛

اشارة بعضَي گزاره هاي معرفتَي دين به برخَي گزاره هاي معرفتَي علم *

)مانند گزاره هاي معرفتَي دينَي دربارة برخَي مسائل تجربَي –مثل

حرکت کوه ها، يا حرکت خورشيد و ماه به سوي مقصدي معين)

lن lقiتl نiعl الل�هm ال�ذmي َأ jص mاب lح ر� مlر� الس� jمlت lَيmهlو uةlد mام lا ج lهjب lس iحlت lالlب mجiى ال lرlت lو

( lونjلlع iفlا ت lمmير� بmب lخ jن�هm ٍء� ِإ iَي lل� شj89نمل: ُك(

ا ... lمmب lن� الل�هlَأ lم�ى و lل� م�س lجlى َأlلmي ِإmر iجlل� يjُك lر lم lقiال lو lسiم رl الش� خ� lسlو

بmير� ) lخ lونjل lمiعl30لقمان: ت(

62

تأثيرات دين بر علم:در کاربرد علوم .3

تأثير گزاره هاي معرفتَي دينَي بر گزاره هاي *

علوم هنجاري )مانند تأثير آموزة معاد بر علوم

انسانَي دستوري)

تأثير گزاره هاي هنجاري دينَي بر گزاره هاي *

هنجاري علوم کاربردي )مانند نهَي از ربا در

نظام اقتصادي، و امر به عدالت در نظام

حقوقَي)

63

تأثيرات دين بر علم

در گشودن افق هاي فراعلمَي .4تأثير گزاره هاي معرفتَي دينَي بر عمق بخشيدن به

معرفت علمَي )گذار از ظاهر طبيعت به باطن هستَي)

64

معرفي منابع رابطه علم و دين1389، قم: نشر اسراء، منزلت عقل در هندسه معرفت دينيآيت الله جوادي آملي، .

، قم: انتشارات مؤسسه درآمدي بر معرفت شناسي و مباني معرفت دينيمحمد حسين زاده،

1389آموزشي و پژوهشي امام خميني )ره(، .

، قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني مباني معرفت دينيمحمد حسين زاده،

1379)ره(، .

، قم: انتشارات مؤسسه بنيادي ترين انديشه ها: گزيده اي از مباني انديشه اسالميمجتبي مصباح،

1390آموزشي و پژوهشي امام خميني )ره(، .

، قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني )ره(، وحي شناسيمصطفي کريمي،

1386.

1362، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، نشر دانشگاهي، علم و دينايان باربور، .

ترجمه شهرام پازوکي، مؤسسه مطالعات و تحقيقات عقل و وحي در قرون وسطي، اتين ژيلسون،

1371فرهنگي، .

65

معرفي منابع تعدد قرائتها

، قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام تعدد قرائتهاآيت الله مصباح يزدي، محمدتقي.

.خميني )ره(

1381، قم: مؤسسه امام صادق )ع(، هرمنوتيکسبحاني،جعفر. .

1381. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسالمي، درآمدي بر هرمنوتيكواعظي،احمد. .

. قم: انتشارات مركز مديريت حوزه ي علميه، هرمنوتيك و منطق فهم دينرباني گلپايگاني، علي.

1383.

. قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني )ره(، زبان دين و قرآنساجدي، ابوالفضل.

1384.

قم: پژوهشكده حوزه و . زير نظر محمود رجبي.روش شناسي تفسير قرآنبابايي، علي اكبر و ديگران.

1379دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها )سمت(، .

. : نظريهي تأويل در فلسفههاي شالير ماخر، ديلتاي، هايدگر، گادامرعلم هرمنوتيكپالمر، ريچارد آ.

1377. تهران: انتشارات هرمس، محمدسعيد حنايي كاشاني ترجمه .