180

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΚΑΡΛ ΦΟΝ ΚΛΑΟΥΖΕΒΙΤΣ

1780-1831

9.1 Προοίµιο

Ανάµεσα στα βιβλία που έχουν γραφτεί για τον πόλεµο, το βιβλίο του

Κλαούζεβιτς είναι ίσως το καλύτερο, ίσως το πληρέστερο και µάλλον, ως εκ τούτου,

το µοναδικό. Η βιβλιογραφία για ένα διάχυτο στην ιστορία των ανθρώπων

φαινόµενο, όπως ο πόλεµος, περιλαµβάνει µια σειρά από σπουδαία βιβλία.

Αρχίζοντας χρονολογικά θα στεκόµασταν στο βιβλίο του Σουν Τσου, Η τέχνη του

πολέµου, βιβλίο του τέταρτου µάλλον προ Χριστού αιώνα, γραµµένο στη µακρινή

Κίνα, µια πρώτη πραγµατεία που ασχολείται σχεδόν φιλοσοφικά µε τον πόλεµο. Στον

Θουκυδίδη, λίγο υστερότερα, στην κλασική ελληνική αρχαιότητα, υπάρχουν

διάσπαρτα, µέσα στην αφήγηση των γεγονότων, πολλές σκέψεις και ερωτήµατα πάνω

στο ίδιο το φαινόµενο του πολέµου. Ρωµαίοι συγγραφείς αναζήτησαν απαντήσεις σε

προβλήµατα πολέµου στον καιρό τους και πολλούς αιώνες αργότερα, στη Φλωρεντία,

ο Νικολό Μακιαβέλι προσπάθησε να προσδιορίσει τη µορφή και το περιεχόµενο του

πολέµου στη νέα εποχή που αχνοφαινόταν. Τον καιρό των µεγάλων ανατροπών, στη

Γαλλική Επανάσταση και στις ανατροπές, πολιτικές, κοινωνικές, στρατιωτικές που

έφερε η άνοδος της αστικής τάξης στην εξουσία, υπήρξαν κι άλλοι που ασχολήθηκαν

µε προβλήµατα του τότε πολέµου. Την περιγραφή των πρακτικών και των θεωριών

του Ναπολέοντα µας τις µετέφερε ο Γιοµινί. Στον ταραγµένο αιώνα που ακολούθησε

η τέχνη της κοινωνικής και πολιτικής ανατροπής ακολούθησε τα θεωρητικά χνάρια

του πολέµου και οι Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν ασχολήθηκαν µε αυτόν. Τον καιρό της

κοσµοκρατορίας, στον 20ό αιώνα, θεωρητικοί όπως ο Λίντελ Χαρτ ή ο Φούλερ

µίλησαν για τον πόλεµο µε τις γνώσεις της δικής µας εποχής.

Η µοναδικότητα του έργου του Κλαούζεβιτς βρίσκεται στη

διαχρονικότητά του. Περιλαµβάνει όλα όσα πραγµατεύτηκαν τα προηγούµενα έργα

181

και προδιαγράφει τα όσα ακολούθησαν. Ασχολείται γενικά µε τον πόλεµο ως

σπουδή, ως τέχνη, ως απρόβλεπτο. Αδιαφορεί για την οικονοµία του πολέµου, δεν

τον ενδιαφέρει πώς το σίδερο θα γίνει πυροµαχικά και κανόνια. Τον ενδιαφέρει ο

πόλεµος µε την πλέον απόλυτη έννοια του όρου. Αυτό, δηλαδή, που γίνεται όταν

άνθρωποι και όπλα στρέφονται απέναντι στον εχθρό µε σκοπό να τον νικήσουν: να

του αφαιρέσουν, δηλαδή, τα µέσα και τη θέληση να κάνει πόλεµο. Δεν τον

ενδιαφέρει η οικονοµία του πολέµου, δεν τον ενδιαφέρει ο πόλεµος στη θάλασσα, δεν

τον ενδιαφέρει ο κρατικός µηχανισµός που βρίσκεται πίσω από τους στρατούς, δεν

τον ενδιαφέρει το καθεστώς, κοινωνικό και πολιτικό, πάνω στο οποίο στηρίζονται οι

αντίπαλοι στρατοί. Η αφαίρεση περισσεύει στο έργο του.

182

Εικόνα 75: Καρλ Φον Κλαούζεβιτς. Πηγή: http://www.cominganarchy.com/archives/2005/11/16/god-of-war/.

9.2 Βιογραφικά στοιχεία του Κλαούζεβιτς

Ο Κλαούζεβιτς γεννήθηκε το 1780 και πέθανε από χολέρα το 1831. Από

την ηλικία των 12 ετών µπήκε στον στρατό των βασιλέων της Πρωσίας – στρατό

αρχαϊκό στις δοµές, αλλά υποδειγµατικό ως προς την πειθαρχία του. Ένα στράτευµα

που βρισκόταν σε κρίση µετά τους αδιάκοπους πολέµους του 18ου αιώνα και

επιζητούσε, περισσότερο ίσως από κάθε άλλο στρατό του «Παλαιού Καθεστώτος»,

τον επαναπροσδιορισµό του. Ο νεάρος εθελοντής δεν ανήκε σε οικογένεια ευγενών.

Ο πατέρας του, ένα είδος έφεδρου αξιωµατικού που βρέθηκε στον στρατό κατά τη

διάρκεια του επταετούς πολέµου, όταν τα κενά στο αριστοκρατικό έως τότε σώµα

των αξιωµατικών καλύφθηκαν από µέλη της µεσαίας τάξης, δεν ήταν στρατιωτικός

καριέρας. Τοποθετήθηκε πάντως στο 34ο Σύνταγµα µόνο και µόνο επειδή το

διοικούσε συγγενής της οικογένειάς του. Η κοινωνική θέση της οικογένειας είχε τις

συνέπειές της στη στρατιωτική σταδιοδροµία του Κλαούζεβιτς. Ενώ έφθασε σε

υψηλά στρατιωτικά αξιώµατα και έζησε ανάµεσα στους αριστοκράτες –από την τάξη

των γαιοκτηµόνων Junkers– συναδέλφους του, πάντοτε θεωρείτο κάτι σαν παρίας,

ακόµα και όταν βρισκόταν στους βασιλικούς κύκλους.

Εικόνα 76: Ο πρωσικός στρατός σε διάταξη µάχης (1745). Πηγή: Πίνακας Carl Röchling

183

Σε πολύ νεαρή ηλικία πήρε µέρος στις εκστρατείες ενάντια στην

επαναστατική Γαλλία στα 1793-1795. Το 1801 –ήταν 21 ετών– µπήκε στη

Στρατιωτική Ακαδηµία της Πρωσίας που τότε είχε επικεφαλής της τον στρατηγό

Γκερντ φον Σάρνχορστ. O τελευταίος, αξιωµατικός του πυροβολικού, υπήρξε

σίγουρα ένας από τους θεµελιωτές του γερµανικού κράτους και συγκαταλέγεται

στους δηµιουργούς της γερµανικής στρατιωτικής παράδοσης. Βαθιά επηρεασµένος

από τις καινοτοµίες που εισήγαγε στη τέχνη του πολέµου η Γαλλική Επανάσταση,

αναζήτησε τρόπους για την αντιµετώπιση του πρωτοφανούς, για τα µέτρα και σταθµά

της εποχής, εχθρού. Ο µεταρρυθµιστής στρατηγός, όπως και η άρχουσα τάξη της

χώρας του, κατανόησε πολύ καλά ότι οι επιδόσεις του γαλλικού στρατού οφείλονταν

σε βαθιές κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτικές ανατροπές. Στον πυρήνα των

αλλαγών βρισκόταν η έννοια του Έθνους, όπως την αναλύσαµε στο προηγούµενο

κεφάλαιο. Στον στρατιωτικό τοµέα τίποτα δεν µπορούσε να γίνει χωρίς να ληφθεί

υπόψη ετούτη η ολική επαναδιατύπωση της έννοιας του πολέµου. Η νέα προσέγγιση

δεν αφορούσε πλέον µόνο το στενό πεδίο του στρατού και του πολέµου, αλλά όφειλε

να κατανοήσει τη λειτουργία της κοινωνίας στο σύνολό της. Στον κύκλο αυτών των

προβληµατισµών διακρίθηκε ο Κλαούζεβιτς, ο οποίος όχι µόνο αποφοίτησε το 1803

από τη Σχολή πρώτος στη σειρά του, αλλά και κράτησε µια στενή διανοητική σχέση

µε τον δάσκαλό του, τον Σάρνχορστ.

Η στρατιωτική του σταδιοδροµία, όµως, του δίδαξε µε τον σκληρό τρόπο

τις νέες συνθήκες. Στον τρίτο χρόνο της στρατιωτικής του υπηρεσίας, στα 1806, η

Πρωσία βρέθηκε εκ νέου σε πόλεµο µε τη Γαλλία. Στη µάχη του Άουερστατ,

ταπεινωτική ήττα για τους Πρώσους, ο Κλαούζεβιτς αιχµαλωτίστηκε µαζί µε το

επιτελείο της µονάδας του. Δύο χρόνια περίπου κράτησε η αιχµαλωσία του, ώστε από

τη µια να µην µπορεί να παρακολυθήσει τον σκληρό αγώνα της χώρας του ενάντια

στον Ναπολέοντα, από την άλλη όµως να γνωρίσει από κοντά τον εχθρό του, ή έστω,

την κοινωνική ενδοχώρα πίσω από τις στρατιωτικές επιτυχίες.

184

Εικόνα 77: Ο Ναπολέων στη µάχη του Άουερστατ-Ιένας. Στη µάχη αυτή ο στρατός της Πρωσίας διαλύθηκε και πολλοί αξιωµατικοί του, ανάµεσά τους και ο Κλαούζεβιτς, αιχµαλωτίστηκαν από τους Γάλλους. Πηγή: http://www.greatmilitarybattles.com/html/the_battle_of_jena_and_auersta.html

Το 1808, µετά την ειρήνη του Τιλσίτ, επαναπατρίστηκε και συνάντησε

τον Σάρνχορστ στην Καινιξβέργη. Εκεί γινόταν µια προσπάθεια ανασυγκρότησης του

στρατού της Πρωσίας µακριά από το γαλλικό πλέον –στην ουσία‒ Βερολίνο. Για

τέσσερα χρόνια εργάστηκε στον σκοπό αυτό, τόσο πρακτικά όσο και θεωρητικά.

Αυτή η προεργασία τού δηµιούργησε ίσως την επιθυµία να δοκιµάσει όλα όσα

διαπίστωσε και επεξεργάστηκε στον πόλεµο και στην πραγµατική µάχη.

Στα 1812 ο πόλεµος ξανάρχισε. Η Πρωσία, όµως, βρέθηκε σε εκείνο που

ο Κλαούζεβιτς –και πολλοί άλλοι Πρώσοι αξιωµατικοί– θεωρούσαν τη «λάθος

πλευρά». Η χώρα τους ήταν πλέον σύµµαχος του Ναπολέοντα όταν ο τελευταίος

εισέβαλε στην Ρωσία. Ο Κλαούζεβιτς, µαζί µε τριάντα άλλους αξιωµατικούς του

πρωσσικού στρατού, παραιτήθηκε από τις τάξεις του και έφυγε για τη Ρωσία όπου

και πρόσφερε τις υπηρεσίες του στον στρατό του τσάρου. Για τα ήθη εκείνου του

185

καιρού, η πράξη του ήταν κάτι ανάµεσα στη λιποταξία και στην προσβολή του

µονάρχη, στην υπηρεσία του οποίου είχε ορκιστεί υπακοή.

Αν και δεν γνώριζε ρωσικά, τοποθετήθηκε στο επιτελείο του στρατηγού

Κουτούζωφ και από εκεί παρακολούθησε όλη την εκστρατεία του Ναπολέοντα, ως

την τελική καταστροφή της Μεγάλης Στρατιάς στις γέφυρες του Μπερεζίνα. Τον

Δεκέµβριο του 1812 ανέλαβε, µάλιστα, διαµεσολαβητικές πρωτοβουλίες που

κατέληξαν στην αποσκίρτηση του πρωσικού στρατιωτικού σώµατος το οποίο

υπηρετούσε στη ναπολεόντεια στρατιά και την προσχώρησή του στη συµµαχική

υπόθεση µε βάση αντίστασης την Καινιξβέργη.

Εικόνα 78: Το πέρασµα του ποταµού Μπερεζίνα. Η καταστροφή της Μεγάλης Στρατιάς του Ναπολέοντα στην υποχώρησή της από τη Ρωσία (1812). Πηγή: http://ru-memoires.livejournal.com

Λίγους µήνες αργότερα η πρωσική µοναρχία άλλαξε µε τη σειρά της

στρατόπεδο και ο Κλαούζεβιτς µπόρεσε να επιστρέψει στον στρατό όπου

φυσιολογικά ανήκε. Δεν επρόκειτο για ενθουσιώδη επιστροφή. Ο πατριωτισµός ήταν

ακόµα αδόκιµη λέξη για τη µοναρχία και εκείνο που κυρίως µετρούσε ήταν η τυφλή

προσήλωση στις εκάστοτε θελήσεις του ηγεµόνα. Για ένα σηµαντικό διάστηµα ο

186

Κλαούζεβιτς υποχρεώθηκε να υπηρετεί στον στρατό της χώρας του φορώντας στολή

Ρώσου αξιωµατικού. Και οπωσδήποτε στερήθηκε την τιµή να διοικήσει µια

σηµαντική στρατιωτική µονάδα, στόχος που αποτελούσε σταθερή του επιθυµία. Τα

επιχειρησιακά του καθήκοντα περιορίστηκαν στη θέση του «στρατιωτικού

συµβούλου» στο επιτελείο του στρατηγού Μπλύχερ. Λίγο αργότερα ο στρατηγός

Γκναϊζενάου τον τοποθέτησε αρχηγό του επιτελείου του, η καχυποψία όµως του

Βερολίνου τον ανακάλεσε για τον τοποθετήσει στη θέση του «Διευθυντή-

Διαχειριστή» της Στρατιωτικής Ακαδηµίας (Allgemeine Kriegsschule). Στο µεταξύ,

οι ναπολεόντειοι πόλεµοι είχαν τελειώσει και η ειρήνη, κάτω από το βαρύ έστω

σκήπτρο της Ιερής Συµµαχίας, επιβλήθηκε σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Οι

καιροί της δράσης και των πειραµατισµών είχαν παρέλθει και άνοιγε πλέον η εποχή

της καταγραφής και της µελέτης.

Μετά από δώδεκα χρόνια στρατιωτικής απραξίας, διάστηµα που

αφιέρωσε στην ταξινόµηση των σηµειώσεών του, στην οργάνωση και συγγραφή του

έργου του, ο Κλαούζεβτς κλήθηκε, στα 1830, στην ενεργό δράση για να αναλάβει τη

διοίκηση µονάδας πυροβολικού. Οι αναταραχές στην Ευρώπη επέβαλαν ανάπτυξη

στρατιωτικών δυνάµεων και ο στρατηγός πλέον επανήλθε στη θέση του αρχηγού του

επιτελείου του γηραιού Γκναϊζενάου. Από τη θέση αυτή ανέλαβε να διεκπεραιώσει

την τελευταία του στρατιωτική αποστολή. Ανέλαβε τη δηµιουργία µιας υγειονοµικής

ζώνης µε στόχο την αναχαίτιση της επιδηµίας χολέρας που απλωνόταν από τα

ανατολικά. Η µάχη ενάντια σε αυτόν τον εχθρό αποδείχθηκε άνιση και ο Κλαούζεβιτς

πέθανε από την ασθένεια που κλήθηκε να αναχαιτίσει, στις 16 Νοεµβρίου 1831.

9.3 Τα έργα του Κλαούζεβιτς

9.3.1 Περί του πολέµου

Το βασικό έργο του Κλαούζεβιτς είναι το Περί του πολέµου. Αποτέλεσε

τον καρπό ολόκληρης της ζωής του συγγραφέα του και σε αυτό ενέταξε τις επιµέρους

σηµειώσεις, σκέψεις και προβληµατισµούς που κατά καιρούς κατέγραφε κατά τη

διάρκεια της πολιτικής και στρατιωτικής του σταδιοδροµίας. Το έργο χωρίζεται σε

187

επιµέρους βιβλία που το καθένα πραγµατεύεται ένα διαφορετικό θέµα – µε άξονα

πάντοτε τον πόλεµο. Τα οκτώ αυτά βιβλία είναι τα ακόλουθα:

Ι. Για τη φύση του Πολέµου.

ΙΙ. Για τη θεωρία του Πολέµου.

ΙΙΙ. Η Στρατηγική.

IV. Η εµπλοκή.

V. Οι στρατιωτικές δυνάµεις.

VI. Η Άµυνα.

VII. Η Επίθεση.

VIII. Ο Σχεδιασµός.

Η προσπάθεια σύνθεσης των επιµέρους σηµειώσεων και παρατηρήσεων

του συγγραφέα σε ενιαίο συνθετικό έργο υποθέτουµε ότι ξεκίνησε στα 1818, όταν

τοποθετήθηκε στη Στρατιωτική Ακαδηµία και, ως εκ τούτου, βρήκε τον χρόνο αλλά

και ίσως τη συγκεκριµένη παρακίνηση για επεξεργασία του υλικού του. Τότε ήταν 38

ετών, πλην όµως είχε ήδη πίσω του στρατιωτική υπηρεσία 25 χρόνων.

Ο ίδιος θεωρούσε ότι το έργο του δεν αποτελούσε παρά ένα «ανθολόγιο»

σκέψεων και ιδεών. Δεν ήταν δε καθόλου σίγουρος για τη χρησιµότητα και τον

αντίκτυπο που αυτό θα µπορούσε να έχει στους συγχρόνους του ή τους

µεταγενέστερους. Όπως ο ίδιος το προσδιόριζε: «(...) ο µη προκατειληµµένος

αναγνώστης που αναζητεί την πραγµατικότητα και την κατανόησή της θα

αναγνωρίσει το γεγονός ότι [το έργο] παρά τις αδυναµίες του στη µορφή, περιέχει

τους καρπούς µιας µακρόχρονης ενασχόλησης και προβληµατισµού πάνω στον

πόλεµο, καθώς και την πνευµατική µελέτη του. Ίσως µάλιστα βρει στα περιεχόµενά

του κάποιες βασικές ιδέες που θα µπορούσαν ενδεχοµένως να προκαλέσουν

επανάσταση στον τρόπο µε τον οποίο σκεφτόµαστε τον πόλεµο...»21.

Μετά τον θάνατο του Κλαούζεβιτς το 1831, η σύζυγός του ανέλαβε να

ολοκληρώσει και να εκδώσει ένα έργο που είχε µείνει σε µεγάλο βαθµό ηµιτελές. Τα

επιµέρους βιβλία του Περί του πολέµου είχαν ολοκληρωθεί σε διαφορετικό ποσοστό

21 Κλαούζεβιτς, Περί του πολέµου (1999), Εισαγωγή, 17

188

το καθένα. Η πρώτη τους έκδοση στα 1832 έγινε µε την επιµέλεια της γυναίκας του

στρατηγού. Έκτοτε έγινε πολλή συζήτηση για τις όποιες προσθέσεις, αφαιρέσεις ή

µεταβολές έγιναν στο κείµενο του ίδιου του Κλαούζεβιτς ή στις σηµειώσεις του, ή

και στις (παρ)ερµηνείες των σκέψεών του, γεγονός που µετέτρεψε το έργο σε

φιλολογικό πρόβληµα. Γενικά πάντως θεωρείται ότι τα βιβλία Ι, ΙΙ και VIII ήταν τα

πλέον ολοκληρωµένα, ενώ το κεφάλαιο για την Άµυνα (βιβλίο 6) ήταν το µεγαλύτερο

και εκείνο που φαίνεται ότι απασχόλησε περισσότερο τον θεωρητικό του πολέµου.

Οπωσδήποτε τα κείµενα ήταν εξαιρετικά δύσκολα στην ανάγνωση και δηµιουργούν

ενίοτε στον αναγνώστη την αίσθηση του αδιεξόδου και της αντίφασης.

Εικόνα 79: Η πρώτη έκδοση του Dem Kriege (Περί του πολέµου) στα 1832. Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/Περί_Πολέµου

Οι διαδοχικές «αποκαταστάσεις» του έργου φαίνεται ότι κατέληξαν σε

ουσιαστικά αποτελέσµατα στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 – στο πλαίσιο του

µεγάλου ενδιαφέροντος για τις θεωρίες του Κλαούζεβιτς κατά την κορύφωση του

Ψυχρού Πολέµου. Πιο γνωστή είναι η επεξεργασία του Hahlweg στα 1950–1960,

ενώ σήµερα η πλέον αξιόπιστη έκδοση-µετάφραση θεωρείται εκείνη των Howard και

Paret στα αγγλικά το 1976.

189

9.3.2 Άλλα έργα Τα υπόλοιπα έργα του Κλαούζεβιτς έχουν περισσότερο µορφή

ηµερολογιακών καταγραφών, που απλώς µας βοηθούν να κατανοήσουµε τον τρόπο

µε τον οποίο αντιλαµβανόταν την πολεµική σύγκρουση:

• Αρχές του πολέµου. Γράφτηκε πριν από την αναχώρησή του για υπηρεσία

στον ρωσικό στρατό, στα 1812, για λογαριασµό του διαδόχου Φρειδερίκου

Γουλιέλµου της Πρωσίας. Σε αυτό το έργο –που γράφτηκε όταν ο συγγραφέας

του ήταν τριάντα περίπου ετών– διακρίνονται µερικές από τις γραµµές της

µετέπειτα γενικότερης σκέψης του.

• Οι Εκστρατείες του 1812 στη Ρωσία.

• Η εκστρατεία του 1814.

• Η εκστρατεία του 1815.

Πρόκειται για σηµειώσεις και άθροισµα παρατηρήσεων που δεν είναι

δυνατό να θεωρηθούν αυτοτελή έργα. Η σηµασία τους βρίσκεται κυρίως στην

παρακολούθηση της προόδου που η στρατιωτική σταδιοδροµία και η συνακόλουθη

πολεµική επέφεραν στον τρόπο σκέψης και στις αντιλήψεις του συγγραφέα τους. Η

ανάγκη επεξεργασίας ενός πληρέστερου συνθετικού έργου διακρινόταν ήδη σε αυτές

τις πρώιµες, «χρηστικές» συγγραφικές του πρωτοβουλίες.

9.4 Η «κλασική» ιδέα του πολέµου

Η εποχή στην οποία αναπτύχθηκαν οι θεωρίες του Κλαούζεβιτς ήταν

µεταβατική. Μεταβατική στις θεµελιακές δοµές της, καθώς ωρίµαζαν πλέον οι

προϋποθέσεις και οι συνθήκες για την πλήρη επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου

παραγωγής. Μεταβατική στο πεδίο των κοινωνικών ισορροπιών, καθώς η αστική

τάξη ετοιµαζόταν να αναλάβει η ίδια πλέον, χωρίς ενδιάµεσους, τη διακυβέρνηση του

κόσµου – σε πρώτη φάση του ευρωπαϊκού. Μεταβατική επίσης στο στρατιωτικό

πεδίο, όπου οι πόλεµοι µεταξύ µοναρχών –καθεστώτων στο πρόσωπο των οποίο

εκφράζονταν και αρθρώνονταν τα κράτη– µετατρέπονταν σε πολέµους µεταξύ

Εθνών, µε όλες τις µεταβολές κλίµακας που συνόδευαν την εξέλιξη αυτή.

190

Παρατηρούσε ο Κλαούζεβιτς γύρω στα 1820: «Ο πόλεµος απαλλάχθηκε

από τις παραδοσιακές του συµβάσεις και απλώθηκε σε όλη τη στοιχειώδη του µανία.

Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι λαοί απέκτησαν νέο, µεγαλύτερο µερίδιο στις

υποθέσεις του Κράτους. Και η συµµετοχή τους αυτή προήλθε αφενός από τις

διεργασίες που προκάλεσε στο εσωτερικό της κάθε χώρας ο αντίκτυπος της

Επανάστασης, αφετέρου από τον κίνδυνο που αντιπροσώπευε η Γαλλία για το κάθε

κράτος ξεχωριστά».

9.5 Η Θεωρία του Πολέµου

Με ποιον τρόπο θα µπορούσαµε άραγε να µιλήσουµε για «θεωρία» του

πολέµου; Οι περισσότεροι στρατιωτικοί θα απαντούσαν πολύ απλά στο ερώτηµα. Ο

πόλεµος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο συνδυασµός του θάρρους µε τον κοινό νου.

Αντίθετα, οι τεχνικοί των οχυρώσεων που προετοιµάζουν την άµυνα ενός φρουρίου

απέναντι στον επερχόµενο εχθρό θα θεωρούσαν ότι ο πόλεµος δεν είναι παρά το

άθροισµα των ατελείωτων υπολογισµών που χρειάζονται για τη µελέτη των τεχνικών

χαρακτηριστικών των όπλων, για τον προσδιορισµό των γεωµετρικών σχηµάτων που

θα βελτιώσουν τη φονικότητα των φίλιων πυρών και θα µειώσουν την αντίστοιχη των

πυρών του αντιπάλου, θα εκµηδενίσουν τα µειονεκτήµατα των «τυφλών» σηµείων

και όλα όσα ο υπολογισµός επιτρέπει να προµαντέψουµε.

Ο Κλαούζεβιτς αµφισβητούσε και τις δύο αυτές απλουστεύσεις αλλά και

όσες προέκυπταν από την προϊστορία των πολέµων. Θεωρούσε ότι οι «υλικοί»

υπολογισµοί δεν µπορούσαν από µόνοι τους να προσδιορίσουν τα του πολέµου τη

στιγµή που στον τελευταίο εκδηλώνονταν ψυχικές δυνάµεις και απρόβλεπτοι

παράγοντες. Δεν θεωρούσε επίσης δυνατή την επεξεργασία ενός «επιστηµονικού»

µοντέλου για τον πόλεµο, τη στιγµή που αυτό θα ήταν υποχρεωµένο να στηριχθεί στα

δεδοµένα της µιας πλευράς. Ο πόλεµος, απαντούσε, είναι διάδραση αντίθετων

δυνάµεων, από τις οποίες η µία είναι σχετικά γνωστή ενώ η άλλη σχετικά άγνωστη.

Οι ισορροπίες, εξάλλου, ήταν ρευστές. «Με την αβεβαιότητα να κυριαρχεί στη µια

πλευρά του πολέµου, το θάρρος και η αυτοπεποίθηση πρέπει να ριχτούν στη ζυγαριά,

έτσι ώστε να επιτευχθούν ισορροπίες».

191

Σε τελευταία ανάλυση, παρατηρούσε, ο πόλεµος είναι µια κίνηση µέσα σε

ένα υλικό που αντιστέκεται σε αυτήν. Όπως το να βαδίσει κανείς µέσα σε νερό

µετατρέπει την απλούστερη και πλέον συνηθισµένη των ανθρώπινων κινήσεων σε

δοκιµασία καθώς το νερό αντιδρά σε αυτήν, έτσι και στον πόλεµο χρειάζεται

πολλαπλάσια προσπάθεια για να επιτευχθούν αποτελέσµατα σχετικά απλά σε καιρούς

ειρήνης. Αυτή η απλή παρατήρηση, διαπίστωνε, διαχωρίζει τον αληθινό πόλεµο από

τον πόλεµο στο χαρτί – από τον σχεδιασµό του πολέµου, αν προτιµάτε. Πάνω σε ένα

τόσο ασταθές υπόστρωµα δύσκολα µπορεί να στηθεί µια ολοκληρωµένη αντίληψη.

Εάν η θεωρία οδηγεί στο απόλυτο, τότε η θεωρία αυτή, ως άχρηστη, δεν

αξίζει να υπάρχει.

Εικόνα 80: Ένα «νέο» είδος πολέµου. Οδοφράγµατα στο Παρίσι 1848. Πηγή: http://musicals.net/forums/viewtopic.php?f=50&t=65863&start=444

9.6 Η «θέση» και η «αντίθεση»

Στο έργο του Κλαούζεβιτς ο αναγνώστης παρακολουθεί µια διαρκή

εναλλαγή ανάµεσα στη «θέση» και στην «αντίθεση». Ανάµεσα ίσως στα πλέον

κλασικά παραδείγµατα αυτής της σχέσης βρίσκεται ο «διάλογος» ανάµεσα στις δύο

192

φαινοµενικά αντιφατικές θέσεις: «ο πόλεµος είναι µία µονοµαχία στη µεγαλύτερη

κλίµακα» και στο «ο πόλεµος είναι πολιτική». Μέσα από την κριτική ανάλυση και

την εν µέρει ακύρωση του απόλυτου χαρακτήρα των θεωρήσεων αυτών, καταλήγει

στη σύνθεση: (Τι είναι) ο πόλεµος; Μια «εντυπωσιακή» Τριάδα: ο πόλεµος είναι

µια δυναµική, εγγενώς ασταθής διάδραση των δυνάµεων που απορρέουν από τα

βίαια πάθη (συγκινήσεις), την τύχη και τον ρασιοναλιστικό υπολογισµό.

9.7 Σε ποιον απευθύνεται;

Για ποιον έγραψε ο Κλαούζεβιτς το Περί του πολέµου; Σε ποιον

απευθυνόταν; Τι ήθελε να αποδείξει µε αυτό; Όπως και σε όλα τα υπόλοιπα, ο

συγγραφέας µας αφήνει ανοικτό το πεδίο και στο σηµείο αυτό. Προφανώς ένα βιβλίο

για την πόλεµο απευθύνεται πρώτα και κύρια στους «επαγγελµατίες του πολέµου».

Αυτό δεν σηµαίνει κατ’ ανάγκη τους στρατιωτικούς, καθότι ο πόλεµος είναι µια

πολιτική απόφαση και εκπορεύεται από τους χώρους που διαµορφώνουν και

υλοποιούν πολιτικές αποφάσεις και σχεδιασµούς. Αυτούς τους «ειδικούς» θα ήθελε ο

συγγραφέας να επηρεάσει, αλλά και να τους βοηθήσει να ταξινοµήσουν και να

κρίνουν τη γύρω από τον πόλεµο «φιλολογία».

Το έργο (του ηγέτη), θεωρούσε ο Κλαούζεβιτς, δεν είναι διανοητικό

παιχνίδι. Σε καµία περίπτωση το βασικό προσόν ενός στρατιωτικού ηγέτη δεν θα

µπορούσε να είναι οι διανοητικές του επιδόσεις. Πρόκειται για τελείως διαφορετικά

πράγµατα από τον επιστηµονικό ή φιλοσοφικό στοχασµό. Δεν θεωρούσε, όµως

ταυτόχρονα, ότι το έργο-µελέτη του πολέµου είναι απλώς και µόνο εργαλείο για τη

δράση ‒ένας «οδηγός χρήσης» θα λέγαµε, ένα «εγχειρίδιο»‒ που θα λέει τι πρέπει να

γίνει σε κάθε περίσταση και συνθήκη. Αντίθετα, το Περί του πολέµου είναι εργαλείο

για τη µελέτη: µε αφετηρία αυτή τη µελέτη, συµβάλλει στη γενική διαµόρφωση της

προσωπικότητας και της παιδείας ενός στρατιωτικού ηγέτη. Η καλλιέργεια αυτής της

προσωπικότητας και της συνακόλουθης παιδείας είναι τα βασικά εφόδια στην

απόκτηση των οποίων θα µπορούσε να συµβάλει η εν λόγω µελέτη.

193

9.8 Ο Κλαούζεβιτς και η ιστορία

Ο τρόπος µε τον οποίο ο Κλαούζεβιτς αναφέρθηκε στην ιστορία –στο

ιστορικό παράδειγµα– για να θεµελιώσει ή να εξηγήσει τις απόψεις του εξελίχθηκε µε

την πάροδο του χρόνου και τη µεταβολή της προσωπικής του εµπειρίας. Στα πρώιµα

έργα του συχνά προσέφευγε σε ιστορικά παραδείγµατα για να εξηγήσει τρέχουσες

καταστάσεις και να συγκρίνει µεταξύ τους πολεµικές συρράξεις. Στο Περί του

πολέµου χρησιµοποιεί ενίοτε ιστορικά δεδοµένα για το κτίσιµο θεωρίας – για την

ανακάλυψη, δηλαδή, κανόνων µε γενικότερη ισχύ.

Η έννοια του ιστορικού παραδείγµατος, υποστηρίζει, είναι σχετική,

καθότι αυτό είναι µερικό. Στηρίζεται σε ένα διαρκώς µεταβαλλόµενο έδαφος και

είναι καταδικασµένο να είναι «πρόσκαιρο» – δηλαδή, συνδεδεµένο µε την εκάστοτε

συγκυρία.

Ως παράδειγµα αναφέρεται η µελέτη των πολέµων της Γαλλικής

Επανάστασης η της ναπολεόντειας ευρωπαϊκής ενοποίησης, σε σύγκριση µε τους

πολέµους που προηγήθηκαν – εκείνους του Παλαιού Καθεστώτος. Στους πρώτους, το

«αποφασιστικό» το «απόλυτο» αποτέλεσµα έχει σηµασία – για λόγους πολιτικούς και

κοινωνικούς. Στους δεύτερους, ο στόχος του πολέµου δεν µπορεί παρά να έχει

περιορισµένη εµβέλεια, καθότι το πολιτικό διακύβευµα σε συνάρτηση µε το

κοινωνικό σχήµα δεν µπορεί να είναι απόλυτο.

Οι πόλεµοι του Παλαιού Καθεστώτος, παρατηρε,ί. µε τους

περιορισµένους στόχους και τα στενά όρια στη διεξαγωγή τους, είναι τελείως

διαφορετικό είδος σύρραξης όχι επειδή οι τότε στρατιωτικοί και ηγεµόνες ήταν

«βλάκες» ή «αµαθείς», αλλά επειδή τέτοιου είδους αποτέλεσµα ζητούσε η τότε

πολιτική, –οικονοµική και κοινωνική διάρθρωση του κόσµου.

194

Τρέχουσες εκδόσεις του έργου του Κλαούζεβιτς

-. Howard, Michael Eliot & Paret, Peter (1989), Carl von Claousewitz, On War. Indexed Edition. Princeton, Princeton U.P. -. Clausewitz, Carl von (2003), Principles of War. London, Dover Publications. -. Κλαούζεβιτς, Καρλ φον (1999). Περί του Πολέµου. Θεσσαλονίκη. 1999, Βάνιας.

Οδηγός για µελέτη

-. Κονδύλης Παναγιώτης (2004), Θεωρία του πολέµου, Αθήνα, Θεµέλιο -. Earl Edward Mead (1944), Makers of Modern Strategy. Military Thought from Machiavelli to Hitler, Princeton, Prιnceton University Press -. Howard Michael (2002), Clausewitz. A Very Short Introduction, Oxford, Oxford University Press -. Paret, Peter (1992), Understanding War: Essays on Clausewitz and the History of Military Power. Princeton: Princeton U.P. -. Rothenberg, Gunther (1980), The Art of Warfare in the Age of Napoleon. Bloomington Ind., Indiana U.P. -. Rothenberg, Gunther (2006), The Napoleonic Wars. New York, Harper Perennial