ե & յ ք ֊յ 2՝ * ՜

յ$ Հ * հ հ ՜ 1՛ ■ ■՜ ՚լ յ Ւ Ճ * »

^^/ • յ % դ * ՜ Հ ~ «>: + * * ճ ̂ ՚ ք , V ՝ ՚ *: ՚ Հ ՜ ՝ . Հ * ■ ՚ ■ / . / .>, «*. V * 11 •<* ; ՚ *՜ ՜ 1 ..... . V ֊ ; ՝ Դ , – V . V* Հ 1 ~ Հ , հ ։ Հ Ճ – Տ ~ -

\*

I.1

I

4 ա

ն կ ա ր ի չ ,\ ֆ . ա . Գ յ ք ս լ ա հ յ ւ ա

ԵՐԵՎԱն

« Ա Ր Ե Վ Ի Կ »1987

• | է , » ՛ * * " *

յ

Դ 1 Ո Տ 4 Հ 7 Հ 4 2 2

8 4 ՀՄ Տ ----------

Հ 4 2 2

Հարությունյան Ս. Բ.Հ 4 22 Հ ա յ հին վիպաշխարհը։ ( Դ պ ր . միջին Ա րարձր տ ա ­

րիքի համար) / Սարգիս Հարությունյան, նկ.՝ Ֆ . Դյու– լանյւսն. - Եր. ։ Արևիկ, 1987. - 180 էջ։ Ն կ ա ր ա զ ա ր դ ։

Գ ի ր ք ը ներկա յա ցնում է հա յ հին ա ո ա ս պ ե յն ե ր ը , լե գե ն դ ն ե ր դ ,վե պ ե րը ։

—4802000000^ 40լ7 0 7 ( 0 1 ) 8 7 ՝ * * * • <

0 « Ա ր և ի կ » հրա ւոա րա կ>ու»ա ւն, 19874

ԱԴԱՋԱԲԱՆ

Հ ա յ իրականության մեջ տասնամյակներ առաջ արդեն ստեղծ–

վեյ էր այս գործի շատ Հա մառոտ, բա յց և Հաջող ու գեղեցիկ նախ–

օրինակր՝ Ստեփան Լիսիցյանի « Հայրենի աոասպեյներից ու վե­

պ ե ր ի ց » գրքույկը։

Մեր օրերում, երբ Հրապարակի վրա կա, այն է յ մի քանի վ ե ֊

րաՀրատարակություններով, Ն . Ա. Կանի <Հ/ւճ Հունաստանի յ ե ֊

գենդներն ու ա ոա սպ եյները» մեծածավայ գիրքր, բնա կա ն է, որ

թե Հրատարակչությունը և թե Հեղինակր նախընտրեին Ն . Ա. Կանի

փորձն ու օրինակը, այն է՝ տայ տարբեր աղբյուրներում պաՀպան–

ված Հա յ Հին աոասպեյների ա վեպերի ամբողջական. Հա մա կա րգ­

ված ա Հա նրա մա տ չեյի շարադրանքը։

Այս գիրքն, աՀա, ամենից աոաջ այդ նպատակն է Հ ե տ ա ­

պնդում։

Շ ա ր ա դ ր ա ն քի Համար աոաջին Հերթին սկզբնաղբյուր են ծ ա ֊

ոայեյ Հա յ միջնադարյան պատմիչների Ագա թա նգեղոսի, Փ ա վ ս ֊

տոս Բ ա զա ն դ ի , Մովսես Խ ո ր են ա ցա , Սեբեոսի և ՀովՀա ն Մ ա մ ի ֊

կոն յանի պատմագրական աշխատությունները, ապա նաև աշ շ ը ր ֊

ջա նի ժողովրդական բանա վոր ավանդությանը։

Հին Հայերն, անշուշտ, ա նեցեյ են իրենց զա րգա ցա ծ դիցա ­

բա նությա նը, որի վկայությանն է Հեթանոսա կա ն դիցարանի,

աստվածների պաշտամունքի, տաճարների առկայությանը։

Սակայն, ցա վ ո ք , այդ Հին դիցաբանությունից շատ քիչ բան է

պ ա Հպ ա նվեյ ու Հասեյ մեզ ։ Հին աստվածների մասին ա ո ա ս պ ե յ ֊

ներից մեզ են Հասեյ ընդամենը Վ ա Հա գնի ծննդյան առասպեյա–

բա նա կա ն երգը ա մի երկու զրույց նրա և Աստղիկ դիցա Հա մասին։

Մ նա ցա ծ աստվածների մասին ոչ մի աոասպեյ ուղղակի ձևով չի

պ ա Հպ ա նվ ե յ ։ Պ ա տ ճառն, անշուշտ, այն է եղեյ , որ Հին Հայերը Հ ե ­

թանոսա կա ն շրջանում չեն անեցեյ իրենց գիրն ա գրականությանը,

որի մեջ արտացոյվեին Հին աստվածն երի աոասպեյներն ա պաշ­

տամունքը։ Հ ա յ գիրն ա գրականությանը ստեղծվեցին 5-րդ դարի

սկզբներին, երբ քրիստոնեությանն արդեն մեկ Հարտւրամյակից

ավեյի պաշտոՇակաՇ կրոն էր դարձեյ Հայաստանում, և Հ ի մ ն ա ֊

կանում տապայվեյ էին Հին Հեթանոսական կրոնն ու տաճարները,

արգեյվեյ էին աստվածների պաշտամունքն ու նրանց վերաբերող

աոասպեյաբանական շատ 1*րգեքւ ու զրույցներ։ Հ ա յ առաջին Հ ե ղ ի ֊

նակներն էյ յինեյով քրիստոնյա կրոնավորներ Հեթանոսական կրո­

նի ու պաշտամունքի թունդ Հակառակորդներ, բնակա նա բա ր, պետք

է զանց առնեին դեռ իրենց օրերում ժողովրդի յայն խավերում գո ­

յատևող Հին աստվածների մասին եղած երգերի ու աոասպեյների

Հետ քերը։ Եվ եթե որոշ բաներ էյ արձանագրեյ են ու Հա ղորդէի

ապա բոյորովին կողմնակի Հանգամանքների բերումով, Հաճախ

Հին Հավատայիքներն ու աոասպեյները քննա դա տ եյտ կամ մ ե ր ֊

ժեյու առնչությամբ։

Այս է պատճառն, աՀա, որ այս գրքում Հայոց Հին ա ստ վա ծ­

ների Արամազդի, ԼԼնաՀիտի, Նանեի, Ամանորի և Վանատուրի,

Սպանդարամետի, Բարշամինի մասին աոասպեյներ գրեթե չկա ն։

Իսկ ՄիՀր աստծո մասին աոասպեյա բանական զրույցներր Հ ա ֊

մայրվեյ են վՍասնա ծոեր » Հերոսավեպում ՄիՀրի անվան ու Հի ­

շատակի Հետքերը պաՀպանած Մեծ և Փ ոքր ՄՀերների մասին

եղած այնպիսի զրույցներով, որոնք ինչ-որ չա փով Հա մա պ ա տ ա ս­

խան են եղեյ ՄիՀր աստծո Հին աոասպեյներին։

Այդ միևնույն նպատակով էյ գրքի Հին աոասպեյների բ ա ժ ­

նում են զետեղվեյ ուշ շրջանում, անգամ մեր օրերում ժողովրդի

բերանից գրառված բնության առարկաներին ու երևույթներին,

երկնային յուսատուներին, բույսերին ու կենդանիներին վերա բե­

րող աոասպեյաբանական զրույցները։ Դ րա նք, անկախ իրենց ուշ

ժամանակներում գրաովեյու Հանգամանքից, բնույթով Հնա գա յն

աոասպեյներ են բնության այս կամ այն երևույթի, բույսի, կեն­

դանու ծագման մասին կամ դրանց այս կամ այն Հատկանիշը մեկ­

նաբանող աոասպեյաբանական Հիշատակներ, որոնք երկար դա ­

րեր պաՀպանվեյ են ժողովրդի Հիշողության մեջ և Հասեյ մեզ։

Բնույթով աոասպեյներին են Հա րա մ գրքի է Հ ե ր ո ս ն ե ր » բ ա ժ ­

նում զետեղված վիպական զրայցներր։ Դ րա նց մեծ մասի Հերոս­

ները կ ձ մ Հնագայն աստվածներ են (Ա ր ա Գ ե ղ ե ցի կ , Շամիրամ,

Տ ո ր ք Ա ն գե ղ յա ) , կամ աստվածացված նախնիներ, գա ցեև ց ե ­

ղային աստվածներ (Հ ա յկ , Ա ր ա մ ) ։ Այդ զրույցները մեծ մասամբ

պատմականացեյ են, կապվեյ Հայաստանի տեղանքին, վա ղնջա ­

կան պատմական իրադարձություններին, ենթարկվեյ գրական վե­

րամշակման, դարձեյ փոքրիկ վեպեր կամ պատմական ավանդա–

թյաններ։

Եվ Հենց այդ պատմականացման Հետ ևա նքով է յ մեր Հին

պատմիչները դիմեյ են դրանց և օգտ ա գործեյ իբրև Հա յոց պ ատ ­

մության վաղնջական ժամանակների սկզբնաղբյուրներ։

Հնագա/ն աոասպեյների բացաՀայտ Հետ քեր են պ ա Հ պ ա ն ֊

վեյ Հայոց թագավորներ Տիգրանի, Երվսւնդի, Արտաշեսի և Ար–

տավազդի մասին վիպական զրույցներում, որոնք դեռ Հն ա մ իրար

են Հարեյ և միացեյ, կազմեյով վիպական մեկ ամբողջության կամ

ամբողջական վիպասանության, որր կոչվեյ է « ՛Լ ի պ ա ս ա ն ք » կամ

է Ե ր գ ք վիպա սա նա ց»։ 11ա Հայոց անդրանիկ ա ոա սպ եյա բա նա -

կան վեպն բաղկացած երկու Հիմնական մասերից Տիգրա նի և

4 4

Արտաշեսի վիպաշարերից, որոնց միավորիչ Հիմքն է կազմում

ամպրոպային աստծո վիշապների հետ ունեցած Հակադրության

և պայքարի Բնագույն աոասպեյր։

հ Վիպասան բո ւմ* հին Հայոց թագավորների անունների, Հ ա ­

ճախ նաև իրական պատմական արարքների նետ են Համաձայ–

վեք, որոշակի ձևափոխումների ենթարկվեյ վիշապամարտիկ աստ­

վածների և դյուցազունների աոասպեյաբանական որոշակի Հա տ ­

կանիշներ ու արարքներ։ Այսպես. Տիգրանի և ԱժդաՀակի թշնա­

մությունը, նրանց մենամարտը, վիշապ Աժդահակի սպանությունը,

կնոջ վիշապամայր Անայշի, և նրա զավակների՝ վիշապազուն­

ների գերումը Տիգրա նի կողմից՝ բոյորը վիշապամարտի Հնագայն

աոասպեյի մոտիվներ են։ Հայոց Տիգրան թագավորը փոխարի­

նեք է Հին վիշապամարտիկ ամպրոպային աստծուն, անգամ Հայոց

բուն ամպրոպային աստված ՎաՀագնը այդ Հին վեպում դարձեյ է

Տիգրա նի որդի։ Վիշապ ԱժդաՀակի սերունդները վիշապազուն

Արգավանը և նրա զավակները, Հանդես են գայիս Արտաշիպան

վիպաշարամ, նա խ իբրև բարեկամ, ապա թշնամի։ Արտաշեսի

կին Սաթենիկը սիրային գաղտնի կապեր է Հաստատում վիշա­

պազուն Արգավանի Հետ, Արգավանը դավ է սարքում Արտաշեսի

դեմ, դավադրությանը բացաՀա յտվում է, Արտաշեսի որդի Ար տ ա ֊

վազդը կոտորում է Արգավանին ու բոյոր վիշապազուններին։ Ե ր ֊

վանդը թեպետ Հրաշածնունդ երկվորյակներից է, բայց օժտված է

չար վիշապի Հատկանիշներով, ունի չար ու դժնյա աչք, կոտորում

է Սանատրակի զավակներին, Հայածում Արտաշեսին, զավթում

նրա Հայրենի իշխանությանը և ի վերջո սպանվում Արտաշեսի

կողմից։ Արտաշեսի որդի Արտավազդը, որը վիշապամարտիկ յ ի ֊

նեյով Հանդերձ, օժտված է նաև բնավորության չար գծերով, Հոր

անեծքով քաջքերի կողմից, իբրև վիշապ, արգեյափակվամ է Մ ա ­

սիսի վիՀերից մեկում։

Այս աոասպեյաբանական բացաՀայտ Հատկանիշներով Հա ն­

դերձ « Վիպա սա նքը» , սակայն, վաղնջական վեպ է էպոս, իր կոնկ­

րետ պատմական միջավայրով, Հերոսներով, ազգային շաՀագըր–

գըոաթյաններով։

Հայոց գրեթե բոյոր Հին աոասպեյները, որոնք մեզ են Հա–

սեյ գրավոր ավանդությամբ, առհասարակ ենթարկվեյ են խիստ

պատւէականացման ա վիպականացման։ Դրանց մեջ նախկին յու–

սավոր աստվածներն ա դյուցազունները կամ դարձեյ են Հայոց

նախնիներ ա թագավորներ (Հա յկ , Արամ, Արա Գեղեցիկ, Տ ո ր ք ) ,

կամ Հայոց թագավորները փոխարինեք են Հին աստվածներին

(Տ ի գ ր ա ն , Ար տաշես, Ա րտա վազդ), իսկ նրանց Հակառակորդ

աստվածությունները դարձեյ են Հայոց թշնամի երկրների բ ո ն ա ֊

կայ թագավորներ ա տիրակայներ (Բեք, Բարշամ, Պայապիս ք ա ղ ֊

յա Տիտանյան, Շամիրամ, Ա ժդա Հա կ) ։ Բնության չար ա բ ա ­

րի աժերի Հին աոասպեքական կռիվը Հայոց Հին առասպեքներամ

վերածվեք Է յարային Հերոսի կամ թագավորի սեփական տոՀմն

ա Հայրենիքը օտար բոնակաքներից պաշտպանեքա, իր տոՀմի,

ցեղի, իշխանության պատմական իրավազորությանը Հաստատող

մի արդարացի կովի՝ յուրայինի պարտադիր Հաղթանակով։

5

Վիպական-գաղափարական այս գիծն այնահետև անցնում I

ըոյոր հայ հ՚իհ՝ հ նոր ժողովրդական վեպերին, խարսխվում հ՛այ

է/ողով/ւդի պատմական երկարատև կենսավարձի վրա, ւքաոնամ

խոխւրդանշային Հայրենասիրական գաղափարախոսություն, այն

/.՝ կենաց ու մահ՛ու պայքար արտաքին ու ներքին բոյոր թշնամի­

ների դեմ, հ՛անան սեփական հայրենիքի, պետականության, ժո­

ղովրդի ազատության և անկախության։

Գաղափարական այս կայան գիծն /. դրսևորվում և անցնում

«Պա րսից պատերա զմ» և «Տ ա ր ո նի պ ա տ երա զմ» հ՛ին ավանդական

վեպերի միջով և հասնում ուշ Ժամանակներում գրառված «Սասնա

ծոեյւ» հերոսավեպին։

« Պարսից պատերա զմ» վեպի պատմական հիմքն են կ ա զ ­

մում մ. թ . 3 — 4-րդ դարերում Հայաստանի և Սասանյան Պարս­

կաստանի միջև մղված երկարամյա կռիվներն ա պայքարը, ի նչ­

պես նաև Հայաստանի ներքին ֆեոդսղական հասարակական կյան­

քը՝ իր հակասություններով ա դրամատիկական իրադարձություն­

ներով։ Վեպի հիմնական կոնֆյիկտը հակադրությանն ա պայքարն

Է Արշականյաց Հայաստանի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև։

Այդ կոնֆյիկտը սկզբում անի նեղ, տոհմային հ՛ակասության բնույթ,

եր/՛ Պարսկաստանում տապալվում Լ հայոց Արշակունի թ ա գա վ ո ր ­

ներին ազգակից պարսից Արշակունի արքայատոհմի տիրապետու­

թյանը, և պարսից թագավորական գահին են նստում Սասսւնյան–

ներր, հայոց Արշակունի և պարսից Սասանյան թագավորների միջև

տոհմային թշնամության Լ ստեղծվում, որր Ոետզհետե վերանամ Լ

երկու երկրների միջև ազգային քա ղաքական հակասության, եր­

կարամյա ռազմական ընդհարումների ու պայքարի։ Հա յաստա նի ա

հ՛այ ժողովրդի շահերն են մարմնավորում հայոց Արշակունի թ ա գ ա ­

վորները Խոսրով և Տրդատ Մեծ, Խոսրով Կոտակ, Տիրա ն, Արշակ,

Պապ, Վարւսզդատ, և Մա մ իկոն յան սպարապետները՝ Վ ա չե , Վ ա ­

սակ, Մուշեղ և Մանվեք։ Ն ր ա ն ք կ վեպի գյխավոր հերոսներն են,

որոնց շուրջը հ՛յուսված վիպական զբույցներր՝ ըստ թագավորների

և սպարապետների անունների ա արարքների, վիպական ա ոա ն­

ձին– առ ան ձին շարքեր են կազմում, որոնք և իրար սերտորեն կա­

պակցված են սերունդների և դեպքերի հաջորդականության սկրզ–

բունքով։ ՝Լեպամ հանդես եկող հայ Արշակունի և պարսից Սասան­

յան թագավորների, Մ ամ իկոն յան սպարապետների ա մյուս նա խ ա ­

րարների անունների մեծ մասն, անշուշտ, իրական– պատմական են,

բայց նրանց կերպարներն ա արարքները ստույգ պատմական չեն։

՛ կ ա ն ք վիպական-գեղարվեստական կերպարներ են և ա րա րք­

ներ, որոնք ձևավորվեք են վիպասանների ա գուսանների կողմից՝

իրական պատմական նախատիպերի և իրադարձությունների հիմ­

քի վրա, ենթարկվեք գաղա փա րա կանացմա ն , հերոսացման, մի­

տումնավոր չափազանցումների։ Վեպի բա ն բովանդակությանը

կազմող հայ-պարսկական կոիվներր միշտ Լք ավարտվում են հ ա ­

յերի կատարյաք հաղթանակով, իսկ եթե քինամ են ժամանակավոր

պարտություններ, ապա դրանք /./ պատճառաբանվում են ա ոա ն­

ձին հայ իշխանների դավաճանությամբ։ Հայերի հաջողությա ն-

հերն ու հաղթանակները նկարագրվում են վիպական բացահայտ

չավւազանցամներով, որի նպատակն /. ցույց տայ հայերի ք ա ջ ա -

թյանն ա Հերոսությունը թվով գերազանց թշնամիների նկատ­մամբ։

Հայ Արշակունի թագավորները մարմնավորում են ինքնու­

րույն և անկախ պետության գաղափարը, իսկ Մամիկոնյան սպա­

րապետների սերն ու նվիրվածությունը Հայրենի Արշակունի թա ­

գավորների՝ « բնիկ տերերիյ> նկատմամբ, մի կողմից արտահայ­

տում է ֆեոդայական դարաշրջանի Հասարակական բարոյական

Հարաբերությունները՝ ենթակայի Հավատարմությունը տիրոջ նը–

կատմամբ, մյուս կողմից այդ նվիրվածությունը պայմանավորված է

ինքնուրույն պետականության և Հայրենիքի անկախության պահ­

պանման անՀրաժեշտությամբ։

«Պ ա րսից պատերազմ» վեպի Հիմնական միտումր Հայրենա­

սիրությունն է, Հայրենի երկրի, նրա յուրաքանչյուր թիզ Հողի Հ ա ­

մար Հերոսաբար մարտնչեյն ու մեոնեյը։ Այս գաղափարի կրող­

ներն ու վիպական մարմնավորողներն են վեպի գյխավոր Հերոս­

ներ Վասակ, Մուշեղ, Մանվեէ Մամիկոնյան սպարապետները։

Վեպի բացաոիկ ուժեղ գաղափարականացված կերպարներից է

Ներսես Մեծը, որն իր արդարամտությամբ, մարդասիրությամբ,

աշխարքւաշեն գործունեությամբ, ազգային-պետական միասնության

նախանձախնդրությամբ, աշխարՀիկ տերերի դեմ մղած իր ա ն ֊

Հաշտ, բայց սրտացավ պայքարով դարձեյ է վեպի բարոյական

ծանրության կրողը և մարդկային ու ազգային խղճմտանքի կենտ­

րոնը։ Ներսեսի՝ անմիաբան նախարարներին ուղղված խրատն ա

պարսավանքի խոսքերը մարգարեաբար են Հնչում Հայոց պատ­

մության Հետագա դարերի ողջ ընթացքի Համար։

Հայոց երրորդ Հին վեպը «Տա րոնի պատերազմնյ> է, որի

պատմական Հիմքն են կազմում Տարոնի Մամիկոնյան իշխան­

ների՝ 5 - 7 ֊ ր դ դարերում պարսիկների դեմ ապստամբություն­

ներն ու Հերոսական մաքաոումները։ Վեպի գյխավոր Հերոսներն

են Մուշեղ , Գայյ ՎաՀան, Սմբատ, ՎաՀան և Տիրան Մամիկոն–

յանները։ Մուշեղի կերպարը «Տա րոնի պատերազմյ> է մտեյ «Պ ա ր ­

սից պատերազմն Հին վեպից և երկու վեպերը միմյանց կապող յուր­

օրինակ օղակ է դարձեյ։ Բացի այդ « Տարոնի պատերազմըն «Պ ա ր ­

սից պատերազմն վեպի յուրատեսակ շարունակույծյունն է կազմում՝

միայն պատմական նոր պայմաններում, Հա ս ա ր ա կ ա կա ն ֊ք ա ղ ա ­

քական նոր շաՀագրգոտթյաններով, վիպական նոր տրամաբա­

նությամբ ու Հնարանքներով։

Եթե «Պ ա րսից պատերազմում» պարսիկների դեմ մղած եր­

կարատև կռիվներն ու պայքարն ուղղված էին Համայն Հայաս­

տանի պ ետ ա կա ն ֊քա ղա քա կա ն ինքնուրույնության ու անկախու­

թյան, Արշակունիների սեփական թագավորության պաՀպանու ֊

թյան նպատակին, ապա «Տա րոնի պասւերազմամն արդեն ընկեէ

էր Հայոց Արշակունիների թագավորությանը, քայքայվեէ Հայոց

միասնական պետականությանը, և պայքարը պարսիկների դեմ

ուղղված է սոսկ Տարոնի Մամիկոնյան իշխանների սեփական երկ­

րամասի ազատության ա անկախության նպատակին՝ տեղական

նեղ շահագրգռություններով։ Վիպական կոնֆյիկտը՝ Հայերի Հ ա ­

կադրությանն ա պայքարը պարսիկների դեմ, արտաքնապես թ ե ­

պետ նույնն է մնամ, բայց փոխվեյ է այդ կոնֆյիկտի բովանդա–

կաթյանը։ Պարսիկների ձգտումն է Տարոնի հպատակեցամն ու

հարկադրումը, նրա գչխավոր սրբավա\րի՝ սուրբ Կարապետ վան­

քի ավերումն ու նշանավոր իշխանների նշխարների հափշտակումը։

Այս ձգտման դեմ են եփում Տարոնի Մամիկոնյան իշխանների իրար

հաջորդող սերունդները և հաղթում թվով գերազանց թշնամուն։

Փոխվեւ է նաև հերոսների գործեւակերպը։ Եթե « Պարսից

պատերազմում» Մամիկոնյան սպարապետներին յուրահատուկ էր

թշնամու նկատմամբ ասպետական վեհանձնությանը, ա զ ն վ ա ֊

թյանն ա մեծահոգությանը, ապա « Տարոնի պատերազմում» ար­

քայազուրկ Մամիկոնյան իշխանները միայն սեվւական աժերով

իրենց համեմատաբար փոքր երկրամասը հզոր թշնամուց պաշտ-

պանեչու համար դիմում են բնավ ոչ ազնիվ միջոցների՝ խորաման­

կության, խաբեության, նենգության, դաժանության, որոնց շնոր­

հիվ կարողանամ են միշտ հաղթող հանդիսանաւ թվով գերազանց

թշնամու նկատմամբ։ Որքան էյ, աոօրյա բարոյականությամբ, այդ

միջոցները ազնիվ ու խրախասեյի չեն, բայց վիպական տրամա­

բանությամբ, մանավանդ հզոր ա նվաճող թշնամու դեմ գործեքիս,

դրանք միանգամայն արդարացվում են ա խրախուսվում։

Հարկ է նկատի անենաէ նաև հ ե տ և յա լ , այս գրքի նպատակն

է ոչ միայն աոասպեյական կամ վիպական հետաքրքրաշարժ

զրույցների սոսկ հաղորդումն իբրև ընթերցանության նյութ, այչ

այդ հաղորդվող հին զրույցների ա ժողովրդական վեպերի հիման

վրա այսօրվա, հատկապես պատանի ընթերցողին ծանոթացնեէ ա

ճանաչեէի դարձնեւ մեր ժողովրդի անցյաէի պատմությանը՝ իր

շատ ասանեյի և մերժելի կողմերով։

Որքան էյ այս գրքում զետեղված հին առասպելներն ա վե­

պերը հայ ժողովրդի անցյայի գեղարվեստական, վիպական մ տ ա ֊

հայեցությունների արդյունք են, այդուհանդերձ դրանցից շ ա տ ֊շ ա -

տերը, հատկապես վեպերը, իրենց հիմքով պատմական են, գե­

ղարվեստական ձևերի մեջ, վիպական տարբեր հնարանքներով

նկարագրում են մեր ժողովրդի հին ա միջնադարյան կ\անքի տար­

բեր կողմերն ու երևույթները։

Իսկ այդ պատմությունը միայն գեղեցիկ, հայրենասիրական

ա հերոսական արարքներով չի բնորոշվում։ Լինեյով հիմնակա­

նում ֆեոդայական ժամանակաշրջանի արտաքին ա ներքին անց­

քերի պատմագեղարվեստական նկարագրություններ, դրանք յի են

ֆեոդայական դարաշրջանին բնորոշ արատներով խարդավանք­

ներով, մատնություններով, քսություններով, դավադրություններով,

դավաճանություններով, անմեղ սպանություններով, որոնք ոչ մի­

այն չեն իդեաչականացնամ միջնադարյան Հայաստանի վիպա­

կան զրույցների հերոսներ հանդիսացող թագավորներին ա նա ­

խարարներին, այյ, ընդ/ւակաոակը, ավեյի իրական, ոեափստա-

կան գծերով են ներկայացնում իրականությանը, ավեյի ճիշտ ա

ճշգրիտ պատկերացում են տայիս ֆեոդայական Հայաստանի կյան­

քի, բարքերի, ներքին ու արտաքին հարաբերությունների մասին։

Այդ նայն նպատակով <ւՊարսից պատերազմ» վիպաշարամ

աոանձին գյախներ են հատկացվեք Գրիգոր էասավորչի կողմից

Հայաստանում նոր կրոնի՝ քրիստոնեության տարածման պատմա­

կան իրողությանը, որը սերտորեն շաղկապված է վեպի գւխավոր

8

հերոսներից մեկի՝ Տրդատ Մեծի գործունեության հետ։ Նոր կրոնի

տարածման պատմությունը էի է աոասպեյական դրվագներով

(Գրիգորի անասեյի մարմնական տանջանքներին դիմանայը,

Խոր Վիրապում 15 տարի կենդանի մնայր, Տրդատի դիվահարու­

թյանն ա կերպարանափոխումը, Գրիգորի տեսիյն ա Տրդատի և

մյուս նախարարների բուժումը և այլն), որոնք այսօրվա, թեկուզև

պատանի ընթերցողի վրա բնավ չեն կարող կրոնական գաղափա­

րախոսության ներգործության անենայ, որովհետև դրանք նույն­

քան են աոասպեյական, որքան հին հեթանոսական աստվածների,

արևի և Լուսնի, բույսերի և կենդանիների մասին եղած հրաշա­

պատում զրույցները։ Ընդհակառակը, քրիստոնեական այդ և նման

լեգենդները, իրենց անիրական, գերբնական, աոասպեյաբանա-

կան բնույթի պատճառով կարող են անգամ նպաստեյ երիտա­

սարդության աթեիստական դաստիարակությանը։

Նպատակը, սակայն, սոսկ այդ չի եղել, այլ այդ կրոնաառա ս ֊

պեյական շղարշով զարդարված զրույցների միջոցով ընթերցողին

ներկայացնեյ Հայաստանում նոր կրոնի ընդունման ա տարած­

ման պատմական նշանավոր իրողությանը, այդ կրոնի տարածման

ձևերն ա եղանակները (հեթանոսական տաճարների ավերում,

դրանց տեղերում եկեղեցիների կառուցում, տաճարային գանձերի

բռնագրավում, քրմերի հաչածանք, քրմերի զավակներին նոր կրո­

նի սպասավորներ դարձնելը և այլն), որոնք անեն պատմա ճա ֊

նաչողական կարևոր արժեք մեր ժողովրդի հոգևոր կյանքի պատ­

մության երևույթներին միջնադարյան մտածողությամբ ա հոգե­

բանությամբ այսօրվա ընթերցողին ծանոթացնեյա գործում։

Այս գիրքը շարադրեյիս հեղինակը նպատակ է անեցեյ մի

գրքում ամփոփել ա ամբողջական պատկերացում տայ տարբեր

աղբյուրներում ցրված հայ հին առասպելների ա վեպերի մասին։

Հետևաբար, ավելորդ է համարվել նյութի գեղարվեստական վե­

րամշակումը կամ հեղինակային միջամտությանը։ Հեղինակը

միանգամայն հարազատ է մնացեւ սկզբնաղբյուրների տ վյա լնե ֊

րին, անգամ դրանց ոճին ա մտածողությանը։ Կատարվել են միայն

տարբեր աղբյուրներով ավանդված միևնույն զրույցի տարբերակ­

ների համադրումներ, միևնույն զրույցում անհարկի կրկնվող մ ը տ ֊

քերի, աոանձին մոտիվների հապավումներ, որոշ միջադեպերի,

անգամ աոանձին սյուժեների, կրոնաբարոյախոսական ավէղորդ

մեկնաբանաթյանների կրճատումներ, նպատակ ունենալով հնա­

րավորին չափ պահել ա պահպանել տվյալ զրույցի, պատումի կամ

կերպարի նախնական, բան ավանդական նկարագիրը։

Նյութերը մասերի, աոանձին գլուխների, ենթագլախների բա­

ժանումը կատարվել է գիտության մեջ արմատացած տեսակետների

և սկզբնաղբյուրների ընձեռած տվյալների հիման վրա, իսկ դրանց

մեծ մասի վերնագրումը ըստ հերոսների անունների և արարք­

ների, կատարվել է հեղինակի կողմից, դարձյալ սկզբնաղբյուր­

ների հիման վրա։Թե որքան է այդ հաջողվել, ցույց կտա գրքի անաչառ ընթեր­

ցումը։I

ԱՌԱՋԻՆ ՍԱՍ

ԲՆՈՒԹՅՈՒՆ

104

Ե ր կ ի ն ք ե ե ր կ ի ր

Երկինքն ու երկիրը ամուսիններ են, երկինքը հայր է, երկիրը՝ մայր։ Երկնքի Ա երկրի արանքում է գտնվում երկ­նային ծիրանի ծովը։

Երկինքը նաև քաղաք է, երբեմն կոչվում է Անգին քա– ղաք, շրջապատված պղնձե դարպասներ ունեցող քարե բարձր պարիսպներով։ Երկնային քաղաքը մի լույս տաճար է կամ ծիածանաքարով կառուցված՝ վեհ կամարներով շողշողուն պալատ։ Ամեն ինչ այնտեղ լույս ու փայլ է, հրաշալիք, այն­տեղ ոչ խավար կա, ոչ ցուրտ։ Դա «անմահության տուն ու տեղ է » ։

Երկիրը հանգչում է եզի եղջյուրների վրա. երբ նա թա– ւիւսհարամ է գլուխը, երկրաշարժ է աուսջանամ։ Ուրիշ պ ատ­կերացումների համաձայն՝ երկիրը գտնվում է օվկիանոսի վրա, չորս կողմից շրջափակված Լևիաթան՛ ձկան մարմնով, նրա գլուխը եկել Ա մեկ թիզ տարածություն է մնացել, որ հասնի պոչին։ Չուկը կարծում է, թե իր պոչը օտար կեն­դանի է, որ միշտ խաղում է իր քթի տակ։ Ուստի նա շարու­նակ հետամտում է նրան, ուզում է բոնել ու կծել, բայց չի կարողանում, որովհետև աշխարհի ստեղծման օրից մինչև վախճանը Լևիաթանը մազաչափ անգամ չի աճամ։ Եթե հան­կարծ նրան հաջողվի բոնել իր պոչը, այնժամ աշխարհը քար­ուքանդ կլինի։ Իսկ երբ նա իր պոչը բսնելու նպատակով շարժումներ է անում, երկիրը ցնցվում է, և երկրաշարժ է առաջանում։ Լևիաթանի գլխին մի մեծ ադամանդ կա, որ գիշեր-ցերեկ լույս է տալիս։ Երբ նա ջրի մեջ շարժումներ է անում, գլխի ադպմանդի շողերը փայլատակում են աշխարհի տարբեր կողմերում։

* Ա յ ս ս ւ մ ր ո դ ջ րւսժինլ. շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ Գ . Ս ր վ ա ն ծ տ յ ւ ս ն ց ի « Գ ր ո ց ո » Բ1՚ո 9 » . « Մ ա ն ա ն ա » , « Հ ւ ս մ ո վ - Տ ո տ ո վ » . 1է՚ . Ա ր դ ­

յ ա ն ի « Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ա վ ա տ ք լ » , Ա . Ղ ւ ս ն ա յ ա ն յ ա ն ի « Ա վ ա ն դ ա պ ա տ ո ւ մ * ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի և ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հին ու նոր

հ ա վ ա տ ա մ ք ն ե ր ի հ ի մ ա ն վ ր ա ։Լ և ի ա թ ա ն — Ա ս տ վ ա ծ ա շ ն շ ա մ կ ա մ հ ի ն հ ր ե ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ա ն մ ե ջ ծ ո վ ա յ ի ն վ ի թ խ ա ր ի հրեշ , վ ի շ ա պ ։

11

Լ ո ւ յ ս Ա խ ւ ս փ ս | 1

Լույսի Ա խավարի կսւմ ցերեկվա Ա գիշերվա կանոնավոր իրար հա ­ջորդելը կարգավորում Լ Ժուկը1 կամ ժ ա կ ու ժամանակը։ Ն ա ալեհեր ծերունի Լ՝ նստած մի րւսրձր սարի վրա։ Ժ*ուկ ու ժամանակը ձեոքին ունի երկու կծիկ, մեկը՝ սպիտակ, մյուսը՝ սև։ Ն ա կծիկներից մեկը կամ մյուսը հերթով սարից ցած Լ գլորում։ Լեոան մեկ կողմից նա մի կծիկը ցած Լ գլորում, մինչդեո լեասն հակաոակ կողմից մյուսը կծկում է։ Երր սպիտակ կծիկն Լ քանդելով ցւսծ գլորում՝ լուսանում է, արևը ծագում։ Բ ա յ ց ՝ երր սպիտակ կծիկն է կծկում, իսկ սևը քանդելով՝ ցւսծ գլորում, մթնում Լ, սւ|ԱւըյւՏւսյր է մտնում։

Գիշերային խավարն անձնավորում են սև ու դժխեմ գիշերւսմայ– րերը, որոնք պսաավ վհուկներ են, սև օձեր հմայողներ։ Ն ր ա ն ք արևի Ա լույսի թշնամիներն են, որ աշխարհի ստեղծման օրից հետապնդում են արևին, րւսյց րնավ չեն կարողանում նրան հասնել կամ բոնել։ Երբ երե­կոն իջնում Լ, նրանք սարերի տակից դուրս են գալիս մեր աշխարհը, որպեսզի բոն են արևին, բայց արևն արդեն մայր մտած է լինում, և մի­այն վերջւպույսի ցոլքերն են աշխարհը լուսավորում։ Այդ պահին նրանք մեկ բերան ւիչում են, և մութը պատում Լ ամբողջ աշխարհը։ Պւսոավ գիշերամայրերը ձեոներին սև օձեր բոնած սկսում են դեսուդեն վազել, մտնում են սարերը, քարերը, անտառները, տները, գյուղերը, ք ա ղ ա ք ­ները, կարծելով, թե արևն այնտեղ Լ թաքնվել։ Երկար որոնելով ու չգտնելով արևին, նրանք մտնում են ավերակ ջրաղացներն ու ցամաքած հորերը, որոնք նրանց սովորական ուղիներն են դարձել և դրանց միջով անցնում են գետնի տակ ու ծովերի հատակը՝ արևին փնտրելու։ Հենց այդ պահին արևելքում շառագունում է արշալույսը, լուսանում, և ւսրե– գակր գետնի տակից բարձրանում է երկինք։ Եթե գիշերւսմայրերին հանկարծ հաջողվի տեսնել արևի երեսը, ապւս երկրի վրա ոչ մի կեն­դանի արարած չի մնա, ամեն ինչ կկործանվի ու կոչնչանա, և աշխար­աւ1 Կւցվի միայն նրանց օձերով։ Ր՝այց, բա րեբա խտա բա ր, նրանք երբեք չեն կարողանում տեսնել արևի երեսը։

Ս.ՐԵՎ.

Արև ե արևամայր

Արևը գեղեցիկ պատանի է։ Ն ա իր մոր հետ բնակվում է հեոա, աշ­խարհի ծայրին, կապույտ մարմարից շինված շքեղ պստստում։ Պալատը գտնվում է տասներկու բակի մեջտեղր։ Յուրաքանչյուր բակ չորս կող­մից կամարակապ է, կենտրոնում՝ ա վա զա ն, ցայտող շատրվանով։ Ա յն­տեղ ոչ ծաո կա, ոչ կանաչ, ոչ կենդանի, ոչ թոչուն, ոչ էլ որևէ արարած։ Խերեկը այնտեղ խոր (ոաթյուն է տիրում, և այդ քար լոության մեջ բա–

*1ու1| հ ա յ ե ր ե ն ի ւ1|ւ |>ւս(փ |<ար|>աււնե|աւմ ԱշաԱակւււմ I. ժ ա մ ա ն ա կ ։

12

կերի կամարների տակ պսակած ննջում են հազարավոր ու բյուրավոր աստ ղեր։

Մեջտեղի բակի ավազանի վրա կաոուցված է ոսկեղեն տաղավար, ուր բա ցվա ծ է արեգակի մարգարտապատ մահիճը։ Տա ղավա րի մի անկ­յունում լույսերի մեջ նստած չքնա ղ ու լուսերես արևամայրը սպասում Լ որդու վերադարձին։ Եվ ահա օրվա ուղևորությունից հետո հոգնած իր պալատն է վերադառնում բոցա վաո արեգակը։ Ն ա մտնում է ավազան, լողանամ, իսկ աստղերր արթնանում են, ոտքի կանգնում, ողջունում արևին և երկինք բարձրանամ։ Արևամայրը գրկում, ջրից հանում Է որ­դան, պառկեցնում մահճում և կուրծք տալիս հավերժ երիտասարդ, մշտամանակ արեգակին։ վերջինս քնում, հանգստանում Է, որպեսզի հաջորդ օրն առավոտյան վերսկսի իր մշտական երթուղին :

Արևի ւողավազանը նաև վանւս ծովն Է։ վերջալայսին, օրվա շրր– ջա պտա յտից հոգնած, արևը մտնում Է վ ա ն ա ծով, լողանում, մաքրվում, իջնում ծովի հատակը, ուր փրվւուրների վրա փոված Է նրա ւսնկալինը, պառկում Է անկողնում, քնում, հանգստանամ։ Իսկ արևմուտքում շա ­ռագունած կամ ձյունաթույր ծսղ-ծալ ամպերը նրւս անկողնի քողն ու վարագույրներն են։

Արշալույսից առաջ հրեշտակները արևին հանում են անկողնից, հագցնում հրեղեն զգեստներ, հարդարում մահիճը։ Արևը լվանում Ւ. երեսը, ջուրը դեմքից ցայտում Է չորս դին, սւսր ու դաշտ ծածկում ցողով։ Բոլոր թռչունները ցողի սրսկումից սթավւվում են քնից, արթնանում, բներից վեր թռչելով, սկսում են երգել ու ծլվլւսլ։ Արևելքում գտնվող հսկա լեուսն տակից նախ ելնում են արևի 12 թիկնապահները՝ բոլորը սևագույն արաբներ, ճառագայթի նման լուսեղեն ճիպոտներով հարվա­ծում են սարին, որը խոնարհվում Է և ցածրանում։ Մյուս բոլոր սարերէ Էլ իրար հետևից իրենց գլուխն են խոնարհում արևի առաջ։ Հանկարծ այդ պահին սարերի թիկունքից երևում Է արևի ոսկե գլուխն ու հրեղեն մազերը, և նա բարձրանում Է երկնակամար։

Առավոտ վաղ, երբ արևը դուրս Է գալիս ծովից ու երկրին շատ մոտիկ Է լինում, նրա սաստիկ ջերմությունից երկիրը կարող Է այրվել ու մոխիր դառնալ։ Բայց այդ պահին նրա դեմ Է ելնում մի վիթխարի թռչա ն և իր հզոր թևերը տարածելով՝ պատսպարում Է երկիրը արևի այրող ճառագայթներից։ Կեսօրին, երբ արևը հասնում Է երկնքի մեջ­տեղը և հեռանամ երկրից, նրւս ջերմությունը թալանամ Է, և վտանգը վերանում։ Այդ ժամանակ արդեն խանձված են լինում թռչունի թևերը, և նա ուժասպառ ու կիսամեռ ընկնում Է ծովը, զովանամ, բաժում իր թևերը։ Հա ջորդ առավոտ կազդուրված՝ նա դարձյալ ելնում է արևի դեմ, իր հովանու տակ առնում երկիրը, և այդպես շարունակ։

Արևը երկինք Է բարձրանամ նաև առյուծի վրա նստած, նւս արագ սլանամ Է երկնակամարով և երեկոյան գնում, հանգստանում Է մոր գրկում։ Արեգակին կրող առյուծը թաթերում պահում Է մի վիթխարի թուր, որով նա պաշտպանում Է արևին քաջքերից։

Ա յ դ պ ա տ ճ ա ռ ո վ կ ա ր Ա ա մ ո ս ո լ ւ կ ո չ վ ո ւ մ է ն ա Ա մ ա յ ր ա մ ո ւ տ ( մ ո ր մ ո տ մ տ ն ե լ ) կ ա մ մ ա յ ր մ ա ն կ , իսկ ա ր և ա ծ ա գ ի մա ս ին 1.լւ|>է.սն

ա ս ո ւ մ է.ն՝ « ա ր ե ք մո ր ծ ո յ յ ե ն կ ս ւ վ » ։

13

Արև, Արեւս մանուկ Ա արևամայր

Մի մեծահարուստ մարդու որդի՝ Արևամանուկ անունով, անհոգ ու շվայտ կյանք է վայելում։ Ամեն օր գնամ է որսի և միշտ աոատ որսով վերադառնում տուն։ Մի անգամ էլ որսի գնալիս՝ երեք օր անընդ­մեջ նրան չի հաջողվում որս անել։

Անհաջողությունից հուսահատված Արևամանակը մտածում է. քանի որ ինքը այլևս չպետք է կա­րողանա որս գտնել ու զվարճանալ, թծղ որ աշխարհն էլ կործանվի։ վճռում է՝ հաջորդ օրը վաղ առա­վոտյան, հենց որ արևը ծւսգի, նետով զարկի արևին, երկնքից վայր գցի, որպեսզի աշխարհը ծածկվի հավիտենական սև խավարով։

Հաջորդ առավոտյան, արևածագից առաջ, Արևամանուկը նետ-աղեղք) ձեռքին պատրաստ սպա­սում է արևին։ Արևը իր գլուխը հւսզիվ հանած, մի բոցեղեն հուժկու ապտակ է հասցնում Արևամանակի դեմքին, բոցեղեն ձեռքով բռնում է նրա մազերից, բարձրացնում, տանում դնում է մի ամայի կղզի և անիծում, որ նա արևի երես չտեսնի և լայս չվայելի։ Այդ օրվանից Արևամանուկը ցերեկները քնում է արևից պատսպարված տաղավարում և արթնանում է միայն գիշերը, գնում թափառում, իր ապրուստը ճարում։ Տարիներ անց, պատահաբար, այդ կղզին է ընկնում մի կին, հանդիպում Արևամանակին, ամուսնանամ։ Ժամանակ անց կինը մնամ Է երեխայով։ Արևամանուկը նամակ Է գրում ծնողներին, թե. «Ահա ձեզ եմ ուղարկում ձեր հարսին, պահեք նրան, բայց ինձ մի փնտրեք, ես ւսրև չեմ կարող տես­նել, մեր քւսդաքն ու մեր տանը չեմ կարող մտնել։ Եթե գամ, անպայման կմեռնեմ, անիծված եմ» ։ Արե– վամանակը գիշերները քայլելով, կնոջն ու զավակին բերում հասցնում Է իրենց տուն և առանց ծնողնե­րին ներկայանալու վերադառնում։

Ծնողները հարսից իմանալով իրենց որդու պատմությունը, չեն դիմանամ, ուզում են գնալ, բերել որդան։ Հարսը համոզում Է, որ չի կարելի, եթե բերեն, նրա մահվան պատճառը կդառնան։ Արևամա– նակի կինը ազատվում, տղա Է բերում։ Ն ա իր գլխի եկածները երգ Է շինում և գիշերները երեխային օրորելիս, երգում։ Արևամանակն Էլ որդու կարոտից գիշերները գալիս Է իրենց տան մոտ, դրսից ձայ­նակցում Է կնոջ երգին և ինքն Էլ պատմում իր գլխով անցածը։ Բայց վախենում Է ներս մտնել։ Արևա ­մանակի ծնողները նկատում են, որ գիշերները ինչ-որ մեկը գալիս Է տան մոտ և դրսից իրենց հարսի հետ փոխադարձ երգեր երգում։ Կասկածում են հարսի անմեղության վրա և բացատրության պ ահան­ջում։ Հարսն ասում Է, որ եկողը իրենց որդին Է, իր տղայի կարոտից Է գալիս, եթե նրան բռնեն, ներս բերեն, կմեռնի։

Արևամանակի ծնողները չեն հավատում հարսին։ Մի գիշեր Էլ, երբ դրսից ձայն են լսում, դարս են գալիս, բռնում, տեսնամ են, իրոք, իրենց որդին Է։ Արևամանուկը խնդրում, պաղատում Է ծնողներին.

- Թողեք ինձ, - ասում Է, - թողեք գնամ, եթե արևը ծագելիս ես իմ տաղավարում չլինեմ, կմեռ­նեմ։ Խնայեք իմ արևը, անիծված եմ ես, թողեք.. .

Ծնողները չեն լսում իրենց որդան, չեն թողնում։ Առավոտյան, երբ արևը ծագում Է, որդին կիսա­մեռ ընկնում Է հոր ու մոր առաջ։ Ն րա նք իրենց մխիթարում են այն հույսով, որ երեկոյան արևը մայր մտնելուց հետո որդին կկենդանանա։ Բայց երեկոյան Արևամանուկը դարձյալ մնամ Է կիսամեռ։ Ծ ն ո ղ ­ները սագ ու շիվան են բարձրացնում, ծեծում իրենց գլուխը, զղջա մ, օրերով ողբում։

Մի օր Էլ Արևամանակի մորը երազում ասում են.- Ելիր, երկաթե տրեխներ հագիր, երկաթե գա վա զա ն վերցրոք, քայլիր դեպի արևմուտք, որտեղ

տրեխներդ ծակվեն, գա վազա նդ կոտրվի, այնտեղ կգտնես որդուդ բուժման ճարը։Որդու ցավով ա կարոտով տառապած մայրը առավոտ կանուխ, առանց երկար-բարակ մտածելու

ելնում, շինել Է տալիս երկաթե տրեխներ ու գա վազա ն, հագնում և ընկնում Է ճանապարհ։ Տարիներով (*ամվւա Է կտրում, անցնում սև ու սպիտակ մարդկանց սահմանները, հասնում աշխարհի ծայրը, ար անգամ հավքեր ու գազաններ չկան։ Հեռվում նկատում Է կապույտ մարմւսրակերտ մի պալատ, դեմ Է անում այդ պալատն ու գնում։ Դռան առջև գա վա զա նն ընկնում Է ձեոից, կոտրվում։ Հանում Է ոտից տրեխները թափ տալու, տեսնամ Է՝ տրեխները ծակվել են։ Հիշում Է իր տեսած երազը, որ այստեղ պետք Է գտնի որդու փրկությունը։ Ներս Է մտնում բակ, անցնում 12 բակերի միջով, հասնում այն տա– դավարին, որի մի անկյունում |ույսերի մեջ նստած Է |ուսաճաճանչ թագուհին՝ արևամայրը։ Արևա–

14

4

մայր թագուհու գեղեցկությունից շշմած, Արևամանակի մոր աչքերը զա րմա նքից րաց են մնամ։

- Դու, անշուշտ, մի խնդիր ունես, - քաղցրությամբ նրան է դի­մում արևամայրը, - որ այդքան չարչարանք ես քաշել, եկել հասել ես ա յստեղ։ Ի ՝նչ ցավ անես, պատմիր, մի վախենա։

- Մայր եմ ես, - ասում է կինը, - որդուս արևն ինձ դարձնելու

համար ճար խնդրելու եմ եկել։Եվ մեկ ա ո մեկ պատմում է Արևամանակի գլխով անցած-դարձւսծը։- Տ ղ ա դ չար տղա է, - ասում է արևամայրը, - ես էլ մայր եմ.

արեգակի մայրը, իմ որդու արևով երկինք ու երկիր է լուսավորվում, իսկ քո տղան ուզեց նետով զարկել նրան։ Անիծյալ է քո որդին, արե– վից զա րկ պիտի մնա. ապրի ա չպիտի ապրի, մեոնի ա չպիտի մեոնի։

- Մայր եմ ես, - կրկնում է Արևամանակի մայրը, - ցա վ եմ քա ­շել իմ որդու համար, այսքան ճամփա եմ քայլել-ւսնցել նրա սիրո հա­մար։ Ք ո զա վակի արևի համար մի ճար ինձ ասա։

Արևամայր թագուհու գութը շարժվում է, ասում.- Շ ա տ անարժան զավակներ են իրենց մայրերի շնորհիվ արև վա ­

յելել. թ ող քո զա վա կն էլ իր մոր համար ապրի։ Բայց դա անցիր այդ աստղերի հետևը, թաքնվիր, հիմա որդիս կգա, այնպես արա, որ չե ­րևաս։ Երբ նա մտնի ավազանը, լողանա, ելնի գա կուրծք ուտելու, իմ կուրծք տալու ժամանակ դու նրա լողացած ա վա զա նից մի շիշ ջուր աո ու գ ն ա ։ Տա ր , ցանիր քո որդու վրա, կաոողջանւս։

Արևամանակի մայրն այդպես էլ անում է. արեգակի լողացած ա վա ­զանի ջրից մի շիշ ջուր է վերցնում, պալատից դուրս է գալիս, հաջողու­թյամբ վերադառնում է տուն, ջուրը ցանում է որդու վրա, որդին ա ռո ղ ­ջանում է, ոտքի կանգնում։

Աղջիկն ու արևը

Մի աղջիկ երեկոյան՝ արևը մայր մտնելուց հետո, տունն ավլում է

և աղբը դուրս թափում։ Այդ մեղքը գործելու համար նա պատժվում է .

ցերեկը արևի մոտ սևերես է լինում, մնում է մեռած, գիշերը՝ կենդա­նանամ։

Աղջկա հայրը հագնում է երկաթե տրեխներ, ձեռն առնում երկաթե գա վ ա զ ա ն, ճանապարհ է ընկնում արևի մոտ։ Ն ա գնա մ է արևից խընդ– րելու նրա երեսը լվացած ջրից, որ բերի, ցանի աղջկա վրա, բուժի նրան։ Բայց մինչև օրս էլ աղջկա հայրը թափառում է աշխարհով մեկ և չի կա­րողանամ գտնել արևի բնակարանը։

՚ Հ ա յ Ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հ ա վ ա տ ա | | փ ն ե ր ո վ ՝ ե ր ե կ ո յ ա ն տ ա ն ն ա վ ւ ե լ ն ու ա ղ թ լ . թ ա փ ե | ը մ ե ղ ք է հ ա մ ա ր վ ո ւ մ , ո ւ ս տ ի խ ո ւ ս ա փ ո ւ » 1.Ս

դ ր ա ն ի ց ։

15

Տղա ն Ա արևը

Մի կին իո տղայի համար գալպւս է գործում։ Ք իչ է մնամ, որ գուլպան ավարտի, արևը պատրաստ­վում է մայր մտնել։ Տղա ն դիմում է արևին, խնդրում.

- Ջան, արեգակ, մի քիչ սպասիր, մայրս վերջացնի զիզի գուլպաս, հագնեմ, հետո մորդ մոտ գնա։Արևը լսում է տղային, սպասում Ա միայն ուշ երեկոյան վերադառնամ մոր մոտ։ Արևամայրը հարց­

նում է որդան, թե ինչո՞ւ է ուշացել։Արևը մորը պատմում է փոքրիկ տղայի Ա նրա գուլպայի մասին։ Արևամայրը զայրանամ է, անի­

ծում որդուն ուշացնող փոքրիկ տղային, որ նւս ցերեկը մեռնի, գիշերը կենդանանա, իսկ նրա մայրն էլ երբեք չավարտի տղայի գուլպան։

Տղա ն ցերեկները մեռնում է, գիշերները կենդանանամ, գալիս է մոր մոտ, խնդրում իր գուլպան։ Խեղճ մայրը չի կարողանամ վերջացնել գուլպան, որովհետև գործածը ինքն իրեն քանդվում է։

Իսկ տղան, ստիպված, թափառում է ոտաբոբիկ։

Արևն ու հարսանքավորները

Հարսանքավորները հարս ու փեսայի հետ վա ր ա նդ ա յի Ք ա փ ա ս սարով անցնելիս, արևը սկսում է մայր մտնել։ Փեսան խնդրում է արևին՝ մի քիչ սպասել, մինչև իրենք անցնեն այդ վտանգավոր տե­ղից։ Արևը կատարում է փեսայի խնդիրքը, բայց երբ վերադառնամ է մոր մոտ, արևամայրը խիստ բարկանամ է որդու վրա ուշանալու համար։ Արևը մորը հայտնում է ուշացման պատճառը։ Մայրը ավելի է բարկանում և անիծում է հարսանքավորներին, որ նրանք քար դառնան։ Հարսանքավորներն իսկույն քար են դառնում։

Արև և լուսին*

Արևն ու լուսինը աստծո զավակներն են. արևը աղջիկ է, լուսինը՝ տղա։ Հոր հրամանով նրանք պարտավորվում են գիշեր-ցերեկ հերթով հսկել աշխարհին։ Քույր ու եղբայր վիճակ են գցում, թե իրեն­ցից ով գիշերը հսկի։ վիճա կն ընկնում է քրոջը՝ արևին։ Քույր ու եղբայր սկսում են տ ա ք-տ ա ք վիճել։ Աղմուկի վրա գալիս է հայրը։ Երբ իմանամ է պատճառը, նախատում է լուսնին և հրամայում, որ նա գիշերները հսկի։ Լուսինը հանձն է առնում կատարել հոր կամքը։ Ապա աստված դիմում է աղջկան՝ արևին, առաջարկելով ցերեկները հսկել։ Արևն աոարկում է, ասելով՝ որ ինքն իր աղջիկ տեղով ամա­չում է օրը ցերեկով մարդկանց աչքին երևալ։

- Այդ դեպքում, - ասում է հայրը, - ձեռներիդ մեջ մեկ-մեկ խուրձ ասեղ բռնիր, ով որ կհամար­ձակվի քեզ նայել, ասեղներով ծակիր աչքերը։

Արևն ընդանում է այդ առաջարկությունը և այդ օրից սկսած հոր կամքը կատարում։

Արևն ու լուսինը քույր-եղբայր են. արևը եղբայրն է, լուսինը՝ քույրը։ Առաջներում քույրը եղբոր հ՛ետ է գալիս-գնալիս եղել, բայց որովհետև շատ գեղեցիկ է եղել, չար աչք է դիպել նրան, և նա հի­վանդացել է ծաղիկ հիվանդությամբ։ Այդ դեպքից հետո լուսինը խնդրում է եղբորը՝ ծակել այն մարդու աչքերը, ով իրեն կնայի, որպեսզի իրեն այլևս չար աչք չդիպչի և իր հիվանդության վրեժը լուծվի։

Ա ր ե ի և լուսնի մ ա ս ի ն ե ղ ե լ են տ ա ր բ ե ր պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ մ ն ե ր , մի դ ե պ ք ո ւ մ ա ր Ա ը տ դ ա է , լուսինը՝ ա ղ ^ ի կ , ո ր ո ն ք կ ա մ թ ա ղ ա վ ո ր ու

թ ա գ ո ւ հ ի ե ն , կ ա մ 1.լ ս ի ր ա հ ա ր ղ ո ւ յ գ ։ Ի ս կ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ն ր ա ն ք քու յ ր ու ե ղ բ ա յ ր ե ն , ը ն դ որում, ա ր ե ը ք ո ւ յ ր ն Լ, լուսինը՛ ե ղ բ ա յ ր ը ։

16

4

^ Ա ր և ի Ա լուսնի մայրը ապրում է երկնքում՝ աստղատանը^ Ս ի անգամ գիշերը, երր մայրը խմոր է շաղախում, արևն ու լուսինը կովում են։ Արև քույրն ասում Է. ՚

- Ես գիշերով դուրս չեմ ելնի։Լուսին եղբայրն Էլ ասում Է.- Ես ցերեկը դուրս կգամ։Շ ա տ որ կովում են, մայրը վեր Է կենում տեղից, խմորոտ ձեռքով ուժեղ ապտակ Է հասցնում

լուսնի երեսին, գիշերով նրան տանից հանում, գցում դուրս։ Այդ օրվանից մինչև հիմա լուսինը գիշերն Է դուրս գալիս, արևը՝ ցերեկը։

Մի անգա մ մայրը արեին ու լուսնին ասում Է.- Գ ն ա ց ե ք աղբյուրից ջուր բերեք, ծարավ եմ, ով շուտ բերի, նրան կօրհնեմ։Քույր ու եղբայր վեր են կենում, գնում ջրի։ Լուսինը քրոջից աոաջ Է անցնում Ա կուժը դնում ա ղ­

բյուրի խողովակի տակ, որ ջուր լցվի։ Արևը եղբորից թաքուն ծակում Է նրա կժի տակը։ վերադարձին լուսնի կժից ջուրը հոսում, թափվում Է, կուժը մնում Է դատարկ։ Իսկ արևը կուժը լիք լցնում Է ջրով, բ ե ­րում, տալիս Է մորը, ստանում նրա օրհնությունը։

Մի անգա մ արևն ու լուսինը գնում են գետը, լողանում։ Լուսին եղբայրը մի քիչ լողա նա լաց հե­տո շուտ դուրս Է գալիս ջրից, սպասում, որ երբ քույրը ելնի ջրից, տեսնի նրա մերկությունը։ Արևը կռա­հելով եղբոր դիտավորությունը, ամոթից երկինք Է բարձրանում։ Լուսինն Էլ անմիջապես նրա հետևից բարձրանում Է երկինք, հետապնդում քրոջը, բայց մինչև օրս Էլ հետապնդում Է նրան և չի կարողանում հասնել։ Դ րա համար Էլ արևը իր սուր ասեղներով ծակծկում Է թե լուսնի և թե բոլոր նրանց աչքերը, ովքեր փորձում են նայել իրեն։

Արևը թագավոր Է, լուսինը՝ թագուհի։ Լուսինը շրջագայության Է դուրս գալիս այն ժամանակ, եու՝ արար աշխարհը քնած Է լինում, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա իրեն տեսնելտ-Նա զբոսանքի Է դարս գ ա ­լիս՝ շրջա պա տված աստղերով^/որոնք իր կայս ընկերուհիներն ու նաժիշտներն են։ Լուսին թագուհին ծ ով բարիքներ Է սփռում աշխարհի բոլոր արարածներին, մեկ-մեկ Էլ ամոթխածությունից իր դեմքը ծածկում Է ամպի քողով։

^ Արևն ա լուսինը ջահել սիրահարներ են. արևը աղջիկ Է, լուսինը տղւս։ Երբ նրանք հանդիպում են իրար, լուսինը սիրաց խելքը թռցնում Է, խավարում։ Լուսնի վզից արյունոտ տիկ կա կախված, նա եր­բեմն այդ տիկը գցում Է արևի վիզը, որից արևը խավարում Է։

Լուսին

Լուսինը մի անհամբեր երեխա Է եղել։ Մի օր, երբ մայրը խմոր Է շաղախում, լալով գալիս Է, մորից հաց Է ուզում։ Մայրը զայրացած՝ խմորոտ ձեոով ապտակում Է լուսնին, անիծում, որ նա երբեք չկշտա­նա։ Ապտակից լուսինը թռչում Է երկինք, դեմքին՝ խմորի կտորներ։ Երբ լուսինը կուշտ Է լինում, պայ­ծ ա ռ փայլում Է երկնքում, երբ քաղցում Է՝ խավարում։

Աստղեր

Աստ ղերը երկնքի կանթեղներն են, որոնք իբրև ջահեր աուսնց պարանի կախված են բարձր ա լայն, անսյուն ու անգերան կառուցված երկնային տաճարում և առանց ձեթի լույս են տալիս։ Աստղերը լինում են չւսր և բարի։ Ամեն մարդ ծնվում, աշխարհ Է գալիս մի աստվի տակ. որի սսսկ կանգնում I. մարդը ծնվելիս՝ իր բա խտն Է։ Եթե նրւս աստղը բարի Է, նւս բախտավոր Է, եթե չար Է դժբախտ։

Ծիր-կա թին աստղաբույլը կոչվում Է նւսև Հւսրդագողի կամ Դարմանագողի ճանապարհ։ Մի խիստ

2 . Հ ա յ քփն վ ի պ ա շ խ ա ր հ ը

յ * ո հ \ ս ^ տ ւ ։ ւ * ք * գ » *ս է

ձմեո հայերի նախնի վահագնը ասորեստանցիների նախնի Բարշամից հարդ է գողանամ, Ա Ծիր կսւ-թինբ այդ գողացված հարդի հետքն է։

Մի ժամանակ ուրիշ ցեղի աստված իր մշակներին ուղարկել է մեր երկրի աստծո կալից հարդ գո– ղանւսլա։ Մեր աստծո հրեշտակները նետ-աղեղով խփել, սպանել են գողերին, որոնց մոտից հարդը թափվել է երկնքի երեսին Ա այդպես էլ մինչև այժմ մնացել։

Դարանը բացվելիս մի խեղճ կնոջ դարմանը պակասում է, անասունները մնամ են քա ղցած։ Շատ է դեսուդեն ընկնում, ըայց ոչ մեկը նրան դարման չի տալիս։ (քարը որ կտրվում է, ելնում գնում է իր քավորի մարագը, փեշը դարմանով լցնում։ վերադարձին քամին խփում է, փեշի դարմանը թափում գ ե ­տին։

Այս անամոթ արարքը տեսնամ է աստված, երկնքի երեսին ցուցադրում է այդ գողության նշանը,որպեսզի աշխարհը տեսնի սանամոր գողությունը։

Սանամայրը շատ աղքատ է լինում, ամեն անգամ ստիպված իր քավորի հարդանոցից գոգնոցով հարդ է գողանում։ Մի անգամ էլ, երբ քավորը նկատում է այդ, սանամայրն ամոթից երկինք է բարձ­րանում, հետևից թափելով հարդը։ Մինչև այժմ էլ երկնքի վրա երևում է թափած հարդի հետքը, որ կոչ­վում է նաև Սանամոր երթ։։

Մի ուղտապան 45 աղտ է ունենամ։ Երբ նրա հարդը սպաովամ է, գնում հարևաններից 15 ուղտի համար հարդ է գնամ, իսկ 30-ի համար՝ հարդը փոխ է վերցնում։ Հա ջորդ անգամ, երբ դարձյալ հարդը սպաովամ է, անհարմար է զգա մ նորից փոխ ուզել, ստիպված գողանում է ։ Այդ պահին սաստիկ քամի է բարձրանամ և ամբողջ հարդը ցրում երկնքով մեկ, որ մինչև հիմա էլ երևամ է։

Տան հարսը մարդագայլ է լինում։ Մի անգամ նրանց տանը հյուր է գալիս։ Հարսը հյուրի ոտները լվանալիս տեսնամ է, որ դրանք շատ փափլիկ են։ Հարսի ախորժակը գրգռվում է։ Երբ բոլորը քնում են, հարսը գալիս է, որ հյուրին ուտի։ Հյուրն այդ իսկույն իմանում է, քաշում է դաշույնը և հարվածում հարսի կրծքին։ Կաթն անմիջապես հարսի կրծքից ցայտում է երկինք և իր հետքը մշտապես թողնում երկնքի վրա։ Դրա համար էլ Հւսրդագողի ճանապարհր կոչվում է նաԱ^Ծիր կաթին (կաթի հ ետ ք) ։

Ծիր կաթինը երկնքի այն տեղն է, որ պատռվել է ժամանակին, և հեղեղը թափվել երկրի վրա։

Կշիո համաստեղության աստղերը Հայկ նահապետի զավակներն են՝ երեքը տղա, երեքը աղջիկ,որոնք կոչվում են նաև հայկեր (խ ե քե ր^լ

Մեծ արջի համաստեղությանր կոչվում է նաև Յոթ սանամոր աստղեր։ ժամանակին յոթ սանա­մայր են եղել, ունեցել են մի քավոր։ Սանամայրերից յարաքանչյարր մտածել է, թե մյուսը կհոգա քա­վորի հոգսերը։ Քավորը մնացել է առանց խնամքի և քաղցից մեռել։ Աստված բարկանալով սանա­մայրերի վրա, նրանց դարձրել է յոթ աստղ։

մ ա ր դ ա գ ա յ լ ը ա ո ա ս պ ե | ա կ ա ն հ ա վ ա տ ա լ ի ք ն ե ր ո վ ՛ ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր ա պ ե ս գ ա յ լ ի փ ո խ ա ր կ վ ա ծ կին Լ, օ ժ տ վ ա ծ գ ա յ լ ի գ ի շ ա տ ի չհ ա տ կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ ։

18

4

Ա մպ րոպ , որոտ, կայծակ, փ ա յլա կ, ցող

Ամպրոպի ժամանակ հայր երկինքն ու մայր երկիրը ծ ի ­րանի ծովի միջոցով միա նա մ են իրար, Ա երեքն էլ բռնվում են երկունքի ց ա վ ե ր ո վ ։ / Երկունքի պահին ծիրանի ծովում բռնկվում է կարմիր եղեգնը, որի փողից բա րձրա ցող ծխի Ա բոցերի միջից ծնվում է հրեղեն մազերով, բ ո ց ա վ ա ռ մորու­ք ո վ Ա ա րեգա կնա կերպ ա չքե րո վ կայծակի Ա ամպրոպի պ ա ­տանի աստվա ծը՝ վ ի շ ա պ ա ք ա ղ վ ա հ ա գ ն ը ^ / Ն ա ծնվելուն պես վազում է վիշապների դեմ կռվելու։

Ամպ րոպ ի ժամանակ ծովի խորքերից կամ ամայի լեո– ներից երկինք են բա ր ձր ա նա մ վիշապները, որոնք չար ո գ ի ­ների հետ միասին կա մենա մ են կալ տալ ա րեգա կին կամ փ ա կել նրա լույս երեսը, որպեսզի մարդիկ նրա լույս երեսը չտ ե ս ն ե ն ։ Ա յդ ժամանակ Դ ա բ ր ի ե լ հրեշտակը արիշ հրեշ­տ ա կների հետ միասին կռվում է նրանց դեմ, զարկում հրե­ղեն սրերով և ս և ա մպ երից դուրս քշում նրանց։ Ամպրոպի որոտը ա յդ կռվի ձայնն է, փայլակը՝ Դ ա բ ր ի ե լ հրեշտակի սուրն է, կայծակը՝ հրեղեն նետը, իսկ ծիածանը՝ ա ղեղր ։

վ ի շ ա պ ն ե ր ը մազեր ու թևեր ունեն Ա բոլոր օձերի նման ա նմահ են, եթե նրանց չսպա նեն։ Ն ր ա ն ք շարունակ մ ե ծ ա ­նա մ են, Ա երբ ա րդեն վիշապը հազար տարեկան է դ ա ռ ­նա մ, կ ա ր ո ղ է աշխարհը կուլ տալ։ Դ րա համար էլ հրեշ­տակները երկնքից իջնում են, կապում վիշապին Ա փոթորկի մեջ նրան վեր են հանում։ Սակայն վիշապը կռվում է հրեշ­տակների հետ, գալարվում, բերանից հուր թափում, հաճախ էլ ջուր փչում երկրի վրա։ Հրեշտակները նրան հանում են ա րե գա կի մոտ, որի կիզիչ ճա ռա գա յթները այրում, մոխիր են դարձնում վիշապին, Ա նրա մոխիրը թափվում է երկիր։ Հ ա ճ ա խ վիշապի գա լա րվող պոչը պոկվում, ընկնում է երկրի վրա կամ էլ հրեշտակները բա ց են թողնում վիշապին, Ա նա երկնքի բարձրությունից ընկնում է մի լեռա ն վրա, փշուր– փշար լինում։ Երբ ծերա ցա ծ վիշապը լեոներից կամ ծ ո վ ե ­րից երկինք է քաշվում, երկնքի վիշապներն էլ երկիր են ի ջ­նում։ Ամպրոպի ժամանակ երևա ցո ղ ամպի հրեղեն շերտերը վիշապի հրեղեն մարմինն է, կայծակը՝ հրեշտակների գ ա ­վա զա նը կամ ճիպոտը, որով հարվածում են վիշապին, որո­տը՝ ծ ե ծ վ ո ղ վիշապի գոռոցը ։

վ ւ ս ն ա ծովի հատակում վիշապի բա յն կա, ուր բ ն ա կ ­վում է մի ահռելի վիշապ Ա իր մարմնով բռնել է ա մբողջ ծովի հա տ ա կը։ Հրեշտ ա կները միշտ կռվում են նրա հետ, խփում նրան, պոչից վիրավորում, որպեսզի նա չմեծա նա և ծ ո վ ու ց ա մ ա ք կա լ չտ ա ։

ք Ամպրոպը երբեմն պատկերացվում է վիթխարի եղջյուր­ներ ունեցող կովի կերպ ա րա նքով, որը երկնային կաթնւսղ– բ յա ր ի ց ջուր է խմում Ա արյունագույն ծովի (ծիրա նի ծ ո վ ) միջից գ ո ռ ա մ , բառաչում։ Մեկ ւսյլ պատկերացմամբ՝ ա(ւձ–

19

րևւսբերը Եղիա՛ մարգարեն է, որը իր քսաաձի կւսոքով սլանում է ամպերի վրւսյով, որպեսզի բոնի իր փախչող պարտապանին Ա հետ վերցնի փոխ տվւսծ դրամը։

Կա ոք ի դղրդոցից ամպերը որոտամ են, իսկ անիվներից կամ ձիերին հարվածող մտրակից փա յ­լատակում։

Մի կայր մարդ բարկանամ է աստծո վրա, որ իրեն զրկել է տեսողությունից։ Ն ա վերցնում յէ թթու լավաշը, շպրտում թխպի վրա։ Թուխպը սաստիկ զա յրա նա մ է Ա սկսում է կույրի վրա գոոգոոալ։ Այդգոոգոոոցից էլ ւսոաջ է գալիս որոտը։

Կայծակը կամ փայլակը կոչվում է նաև Հրա չք, նա հրացայտ աչքերով կին է, անունը՝ Ծ ո վ յա ն կամ Ծովինար, ե ապրում է վերին երկնքում։ Ն ա նստած է հրեղեն ձիու վրա Ա ձիով խաղում-պարամ է ամ­պերում։ Ն րա ձիու և իր աչքերից կրակ է ցայտում, Ա ոչ ոք չի կարողանում նայել նրա հրեղեն, լուսա­վոր դեմքին։ Ծովյանը երբեմն երևում է նաև ծպտված՝ տղամարդու կերպարանքով։ Ամպրոպային մաթ գիշերներին նա հանկարծ գլուխը հանում է ամպերի տակից, ցած նայում և հենց այդ պահին էլ փայլատակում է, ասում են՝ «Ծ ովյա նը խաղում է » ։ Երբ երկնքում երևում է Ծովյանը կամ Ծովինարը և փայլատակում լույսի ու կրակի մեջ, իսկույն սկսում է անձրև տեղալ, և սար ու ձոր ծածկվում է պ տ ղ ա ­բերող խոնավությամբ։

Երկրի վրա օվկիանոսում, փայլուն փորով մի մեծ ձուկ կա։ Երբ ձուկն ընկնում է մեջքի վրա, նրա փայլուն վարի շողքից երկինքը սկսում է փայլատակել։

Երբ դրախտում աոաջին անգամ վարդը թսաամամ է, սոխակը սաստիկ տխրում է և սկսում է նվ ա ­ղելու աստիճան տրտմությամբ դայլայլել։ Լուսինը տեսնելով սոխակի սրտաճմլիկ վիճակը, լուո ա րտ ա ս­վում է։ Լուսնի արտասուքներից էլ աոաջ է իկել ցողը։

Կրակ ու կայծակ

ժա մա նա կին քարերն ու ծաոերը մարդկանց նման շարժվել են, խոսել, կերել, խմել։ Սատանան տեսնելով այդ, գալիս է աստծո մոտ, իրավունք խնդրում, որ ինքն էլ մի բան ստեղծի։ Աստված քմծի­ծաղ տալով ասում է.

- Թե կարող ես՝ ստեղծիր։Սատանան գնամ է քարերի մոտ, տեսնում, որ նրանք ոսկուն են թագավոր դարձրել, ասում է.- Կայծքարն ավելի զորավոր է և կարող է ոսկուց լավ թագավոր լինել։Ասածը հաստատելու համար նա մի տան մեջ խոտ, վւայտ ու ցան է լցնում, ապա առաջարկում է

կայծքարին՝ երկաթին բախվել։ Կայծքարն ու երկաթը բախվում են իրար, կայծեր առաջացնում։ Կայ­ծերն ընկնում են տան մեջ լցրած չոր խոտի վրա, վառվում, կրակ ստեղծում։ Մարդիկ ու քարերը հ ա վ ա ք­վում են կրակի շուրջը և նրա միջից հանում խորոված պտուղներ ու կենդանիներ, ուտում։ Շատ են հա­վանում դրանց համը, սկսում են այդ կրակից տանել իրենց տները, օջախ սարքել, վրան կերակուր եփել։

Աստված զայրանում է սատանայի վրա, որ նա կրակի գաղտնիքը հայտնել է մարդկանց, ասում է.- Սպասիր, քո պատճառով այնպիսի կրակ ստեղծեմ, որից սարսափեն մարդիկ։Եվ նա ստեղծում է աստծո կրակը՝ կայծակը, ուղարկում է երկիր։ Կայծակի հենց առաջին հար­

վածից զոհվում են տասը մարդ։ Սատանան սարսափահար փախչում է և այլևս աստծո աչքին չի երե– վում։ Աստված պատժում է քարերին, զրկում նրանց շարժվելու և ատելու ունակությունից, որովհետև մարդիկ կայծքարի միջոցով էին իմացել կրակի գաղտնիքը։

Աստված նայն կերպ պատժում է նաև ծառերին, որոնք իրենց կամքով վառելիք էին դարձել մարդ­կանց համար։

1;ղիսւն հին հ ր ե ա ն ե ր ի մ ա ր գ ա ր ե ն ե ր ի ց է , ո ր ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ը շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է Ա ս տ վ ա ծ ա ն ո ւ մ ։ Ն ա , ը ս տ ա ո ա ս պ ե լ ի , ոչ թ ե մ ե ռ ­նու մ I., այւ ա ս տ ծ ո հ ր ա մ ա ն ո վ հ ր ե դ ե ն կ ա ռ ք ո վ ու հ ր ե ղ ե ն ձ ի ե ր ո վ բ ա ր ձ ր ա ն ո ւ մ ե ր կ ի ն ք ։ Հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ , ե ր բ տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ է ք ր ի ս ­

տ ո ն ե ա կ ա ն կ ր ո ն ը , ք ր ի ս տ ո ն յ ա շ ա տ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր ը , ա յ դ թ վ ա մ ն ա և հ ա յ ե ր ը , Ա ս տ վ ա ծ ա շ ն չ ի ա զ դ ե ց ո ւ թ յ ա մ բ Ե ղ ի ա մ ա ր գ ա ր ե ի ն իր հ ր ե ղ ե ն կ ա ո ք ո վ ա ձ ի ե ր ո վ ն ո ւ յ ն ա ց ն ո ւ մ են ի ր ե ն ց հին ա մ պ ր ո պ ա յ ի ն ա ս տ ծ ո ւ ն ։

20

4

Հուր Ա ջուր

Զ կր ա կն ա ջուրը քույր ու եղբայր են. կրակը քույրն է, ջուրը՝ եղբայրը։ Մի անգամ քույր ու եղբայր վիճում են, թե իրենցից ով է ավելի ուժեղ։ Որոշում են չափել իրենց ուժերը։ Կրակը իր աժը ցույց տալու համար սկսում է այրել սարերի ամբողջ չոր խոտը։ Եղբայր-ջարը գալիս է Ա անմիջապես հանգցնում հրդեհը։ Այդ օրվանից քույր ու եղբայր բաժան­վում են իրարից։

Մի անգամ եղբայր-ջուրը իջնում է սարից, քույր կրակն ասում է նրան.

- Արի մի քիչ նստիր, տաքացիր։Զուրը պատասխանում է.- Դ ա էլ մի քիչ ինձնից խմիր, հովացիր։

Լեոներ, լճեր, գետեր

Հա յոց լեոները հաղթանդամ ու հսկա եղբայրներ են եղել։ Ամեն աոավոտ վաղ արթնանալիս՝ նրանք սովորություն են ունեցել նախ կապել իրենց գոտիները, հետո միայն բարևել իրար։ Բայց երբ եղբայրները ծերանում են, էլ չեն կարողա­նամ վաղ վեր կենալ։ Մի օր էլ, ուշ արթնանալով, նրանք մոոանում են կապել գոտիները և, հակաոակ սովորության, իրար բարևում են աուսնց գոտիները կապելու։

Աստված տեսնելով ւսյդ, պատժում է եղբայրներին, նը– րանք քարանում են, դաոնում են լեոներ, գոտիները՝ կանաչ դաշտեր, իսկ արցունքները՝ անմահական աղբյուրներ։

Մասիսն ու Արագածը շատ սիրով քույրեր են լինում։ Այնպես է պատահում, որ մի օր նրանք կովում են, սոսկալի վիճում, մեկն ասում է.

- Ծ ս եմ լավը, քեզանից էլ բարձր։Մյուսն ասում է.- Ես քեզանից էլ լավն եմ, քեզանից էլ մեծ ու բարձր։վ ե ճ ի ժամանակ վրւս է հասնում Մարաթա սարը՛, փոր­

ձում է քույրերին հաշտեցնել, բայց չի կարողանում։ Նա վրդովված հեռանալով, անիծում է քույրերին, որ նրանք իրա­րից բաժանվեն և երբեք իրար չհանդիպեն։ Մասիսը դաո­նում, անիծում է Արւսգածին, որ ամբողջ տարին վիշաը նրա սրտից դուրս չգա, արցունքներն էլ աչքերից չպակասեն։ Արւսգածն էլ հետ չի մնում, իր հերթին անիծում է Մասիսին, որ աշխարհի երեսին մւսրդ չբարձրանա նրա գագաթը, վրան էլ մատաղ չմորթվի։

Այդպես էլ լինում է. Արագւսծի կատարին արտասուքից լիճ է գոյանում, իսկ Մասիսի վրա մինչև օրս մարդ չի բարձ­րացել և մատաղ չի մորթվել։

՚ Մ ա ր ա թ ա ս ա ր ր գ տ ն վ ո ւ մ է Ա ր և մ տ յ ա ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի Ս ա ս ա ն գ ա վ ա ռ ո ւ մ Ա ե ղ ե լ Լ ս ա ս ա ն ց ի Ս ե ր ի ս ի ր ա ծ ու պ ա շ տ ե փ ս ա ր ը ։

Կ ո չ վ ե լ Լ ն ա և Ս ա ր ա թ ո ւ կ կ ա մ Բ ա ր ձ ր Մ ա ր ւ ս թ ա կ ։

21

Մարութա սարի պաշտամունքը խիստ զայրացնում է Ա ն դ ո կ ի ն 1, Ա նսւ Մարութա սարին մարտի Լ հրավիրում։ Մարտի ժամանակ Անդոկն իր կայծակե թրով խփում, ճեղքում է Մարութա սարի գլուխը, որի ւտստճաոով էլ նրան ջղ լա գլա խ ( զ ա յ գ գ լխ ո վ ) Մ ա րա թ ա կ են անվանում։ Ա նդոկի հարվածից վիրավորված Մարութա սարը հսկա մի ժայո է պոկում իր կողերից Ա խփում նրան։ ժ ա յ ո ը խրվում է Անդոկի կուրծքը, թաղվում կողերի մեջ. դարս է մնում միայն ժւսյոի երկու ջրա ղա ցա քա րի չա փ մի կտոր, որի վրա այժմ էլ երեում են Մա րա թա կի ձեոքի հետքերը։

Զագրոշի լեոները եղջյուրներով վիշապ են եղել ։ Զ ա գրոշն ուզեցել է ուտել Տա վ ր ո ս ի ն ՝ Ա կովի է ելել նրա դեմ։ Տավրոսր թեպետ մարմնով փոքր, բա յց ավելի ուժեղ լինելով, այնպես է հարվածում Զ ա գ ֊ րոշի ճակատին, որ նրա եղջյուրները պոկվում, ընկնում են դ ես ու դեն։ Մի եղջյուրը թ ո չա մ ընկնում է Արգեոլից հեոու Ա ցցվում է գետնի մեջ, որ մինչև այսօր Մասիուս՛ է կոչվում։ Մյուս եղջյուրը թռչում, խրվում է Արարատի կողը, որ մինչև այսօր Մասիս է կոչվում։ Զա գրոշը շշմած, մեջքը դեմ է տալիս Տա վրոսի Աոնոս և Արտոս5 եղջյուրներին։ Տա վրոսը բա րկա ցա ծ, այնպես ուժեղ է հարվածում Զագրոշի մեջքին ու փորին, որ մի մեծ ձոր է բացում Կոթուրից սկսած մինչև Տիա րտխուր ։ Այդ ձորով է հոսում Զ ա բ գետ ը6, որը Զագրոշի արյունն է։ Տա վրոսի հարվածից նոր լեռներ են բարձրանամ, իրարից ջրերը բաժանում։ Զագրոշի փորոտիքի աղի ջրերի մի մասը գ ն ա մ է. վ ա ն և կազմում վսւնա լիճը։

Այդ օրվանից Զագրոշն իր գլուխլ ա ռա ծ քաշվում է մի կողմ, նրա մարմնի մի ծ ա յր լ հասնում է Արարատ, իսկ գլուխը՝ Շիրա զ ա Հն դկ ա ստ ա ն։

Դաղստանի ւեռն ա Մռավը՜ վիճում են իրւսր հետ։ Դ ա ղ ս տ ա նի լեռն ասում է.- Դու ինձ մոտ ինչ ես որ. ես քեզանից շատ բարձր եմ։Մոավն ասում է.- Ո՞նց կարող ես դա ինձանից բարձր լինել, երբ իմ դիրքը այնքա ն վեր է քեզա նից։Դաղստանի լեռն ասում է.- Ձ ա յն դ կտրի, թե չէ՝ ձեոիս ափսեն կտամ երեսիդ։Ասում է ա ձեռի ափսեն շպրտում Մոավի վրա։ Ափսեն չի հասնում Մ ռա վի գլխին, այլ ընկնում է

մոտիկ մի հւսրթ տեղ։ Մ ոավն ասում է.- Որ դու ինձ վրա ափսե շպրտեցիր, անիծում եմ ք ե զ թող գ լխ ի դ ձյունը երբեք չհալվի։

Սև ու Կարմիր սարերը ժամանակին մարդ են եղել ։ Սև սարը եղել է մի բռնակալ, իսկ Կարմիր սարը՝ մուրազաբեր մի աղջիկ։ Բռնակալը ա ժով տիրացել է ա ղջկա ն և ժողովրդի անեծքով՝ քա րացել ։ Բայց քանի որ չի կարողացել վայելել աղջկա սերը, Սև սարը մինչև հիմա չի կարողանում նրան մո­տենալ։ Դրա համար էլ Սև սարը անզոր կատաղությունից լալիս է և իր վրեժը մարդկա նցից հանում։ Ամառվա կեսին հանկարծ մթնում է, բուք ու բորան անում, մարդ ու անասուն խեղդում։

Ադբակում. Բարդաղիմեոս առաքյալի վանքից դեպի արևելք գտնվում է մի քարայր, որը կոչվում է վ ի շա պ ի այր։ Այստեղ բնակվել է մի վիշապ, որը կալ է տվել մոտակայքից ա նցնող մի ա ղջկա ։. Բար– դաղիմեոս առաքյալը երբ տեսնամ է այդ, ձիով հարձակվում է վիշապի վրա։ վ ի շա պ ը քարայրից դուրս է փախչում և փսխում աղջկան։ Այդ փսխուկը դարձել է սպիտակ քարակույտ, որ փ ռվա ծ է մինչև այժմքարայրից դեպի հարավ՝ բլրի լանջին։

Մ ն դ ո կ ր ս ա ր Լ Ս ա ս ա ն գ ա վ ա ռ ո ւ մ , Հ ա յ կ ա կ ա ն Տ ա վ ր ո ս ի գ ա գ ա թ ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։

Հ– Այգւ ՚ ո; ՝ ; ւ լ ՚ < ո ն ա ; ւ | թ ա ն ը ն կ ա ծ I. վ ս ւ ն ա ե ( և ր մ ի ա լ ճ ե ր ի մ ի շ Ա , վ ա ն ա լ ճ ի ց հ ա ր ա վ - ա ր և ե լ ք ՝ հ յ ո ւ ս ի ս ի ց հ ա ր ւ ս վ ձ գ վ ո ղ գ ծ ո վ ։

« – յ ա ս ի ս ա յի ն ծ ա յ ր ը մ ի ա ն ա լ ո վ Կ ո տ ա ր ի լ ե ռ ն ա շ ղ թ ա յ ի ն , հ ա ս ն ո ւ մ Լ մ ի ն չ և Ս՝եծ ու Փ ո ք ր Մ ա ս ի ս ն ե ր ը ։

Տ ւ ս վ ր ո ս ի |1 .ոներր կ ա մ Հ ա յ կ ա կ ա ն Տ ա վ ր ո ս ը ը ն կ ա ծ է Վ ա ն ա լ ճ ի ց հ ա ր ա վ ՝ ե ր կ ա ր գ ծ ո վ , ա ր և մ ո ւ տ ք ո ւ մ հ ւ ս ս ն ե | ո վ մ ի ն չ և Ծ ո վ ք

կ ա մ (* ) ո լ ջ ի կ | ի ճ ը , ա ր և ե լ ք ո ւ մ հ ա ս ն ե լ ո վ Կ ո ր դ վ ա ց | ե ո ն ե ր ի ն , մ ո տ ե ն ւ ս | ո վ Զ ա գ ր ո շ ի | ե ո ն ա շ ղ թ ա յ ի ն ։Մ ա ս ի ո ւ ս ի լ ե ո ն ե ր ը գ տ ն վ ո ւ մ են Դ ի ա ր թ ե ք ե ր ի ց հ ա ր ա վ – ա ր ե ե լ ք ։

Ս.ռ(ասը 1ւ Մ ր տ ռ ս ը Հ ա յ կ ա կ ա ն Տ ա վ ր ո ս ի լ ե ռ ն ա գ ա գ ա թ ն ե ր ի ց ե ն ։

Զ ա ք կ ա մ Մ ե ծ Զալ– գ ե տ ք գ տ ն վ ո ւ մ I. Հ ա յ կ ա կ ա ն Տ ա վ ր ո ս ի ե Զ ա գ ր ո շ ի լ ե ռ ն ա շ ղ թ ա յ ի մ ի ջ և ։Գ ա վ ա ռ հ ա ր ա վ ա յ ի ն 1 ' րանում ։

Մ ա ս վ ի լ ե ռ ե ե ր ը ՚ ք ա ե ձ ս ւ կ ի ( ե ռ ն ե ր ի ա ր և ե լ յ ա ն մ ա ս ն եԱ կ ա գ մ ա մ Ա հ ա ս ն ո ւ մ մ ի ն չ և Թ ա ր թ ա ռ գ ե տ ի ս տ ո ր ի ն հ ո ս ա ն ք ը ։• 1և ա Կ ա ր մ ի ր ս ա ր ե ր ը Դ ե ղ ա մ ա | ե ռ ն ե ր ի գ ա գ ա թ ն ե ր ի ց ե ն ։

22

4

^ Մթնաձորում միշտ թուխպ ու անձրև է լինում։ Ժամանակին մի սիրուն աղջիկ է եղել, երր ծիծաղել է, չորս կողմր վարդեր ու ծաղիկներ են բացվել, երր լաց է եղել, անձրև է եկել։ Դևերը հափշտակում են նրան, տանում Մթնւսձոլ^՝ ամենամութ տեղը, ուր ոչ արևի լույս է ընկնում, ոչ էլ կենդանի շունչ։ Աղջիկը գերության մեջ անընդհատ լալիս է, որից էլ Մթնաձորում շարունակ թուխպ ու անձրև է լինում։ Իսկ մեկ-մեկ էլ, երբ քնած ժամանակ երազում ծիծաղում է, Մթնաձորը պարզվում է, լուսանում։

Սե լճի ջրի կեսը ժամանակին եկել խմել է քառասուն գլխւս– նի մի վիշապ, հետո պառկել, հանգստացել է, որ մյուս կեսն էլ խմի, ցամաքեցնի լիճը։ Աստծո հրամանով սարերը մոտեցել են իրար, վերցրել են լիճը, բարձրացրել, հասցրել են մինչև երկինք և ազատել վիշապից։ վիշա պ ն այլևս չի կարողացել վերև բարձրա­նալ, ջուր խմել, ծարավից ճաքճքել է, տրաքել, ցրիվ եկել։

Սև լճում ապրում է նաև մի գեղեցիկ աղջիկ։ Երբ արև է լի­նում, նա դարս է գալիս ջրի երեսը, խա ղամ ալիքների հետ։ Այս աղջիկը կպչում է լճի մեջ ընկած կենդանիների ոտից, չի թողնում նրանց ջրից դուրս գալ։

Եփրատ գետը կին է՝ խռիվ մազերով, քուրձեր հագած։ Ամեն տարի նա հարյուրավոր մարդիկ է կուլ տալիս։ Երբ գալիս է վ ա ր ­դավա ռը, Եփրւստը նայում է դիմացի ժայռին ու ասում.

- վւսրդևորն եկավ, մեկը չեկավ։

Մեղրագետի ակունքի տեղը առաջ թոնիր է եղել։ Մի օր գյուղի քահանայի կինը հաց է թխում։ Դալիս է մի մուրացկան և Քրիստոսի սիրո համար թարմ հաց խնդրում։ Երեցկինը հաց է տալիս, մուրացկանը պանիր էլ է խնդրում։ Պանիր էլ է տալիս։ Մուրացկանը Քրիստոսի սիրո համար համբույր է խնդրում։ Երեց­կինը դեմքը մոտեցնում է մուրացկանին, համբույր էլ է տալիս։ Այդ միջոցին քահանան ներս է մտնում, տեսնամ կնոջ և մուրացկանի համբուրվելը, խիստ զայրանամ է կնոջ վրա։ Կինը արդարանում է, թե մուրացկանը Քրիստոսի սիրո համար հաց խնդրեց տվեցի, պանիր խնդրեց տվեցի, համբույր էլ խնդրեց՝ չկարողացա մերժել։

- Դ ե որ այդպես է , – ասում է ք ա հ ա ն ա ն ,– Քրիստոսի սիրո համար քե զ թոնիրը գցիր։

Կինն իսկույն իրեն գցում է բարկ թոնիրը։ վ ա ռ թոնիրն ան­միջապես լցվում է մեղրահամ ջրով, գետ է դառնամ։ Երեցկինը ձուկ է դառնամ, մնամ գետի ակունքի մեջ։

1 Դ ա ճ վ ո ւ մ է Հ ի ն Գ ո ր ի ս ի ց վ ե ր և , ս ա ր հ ր ի մ Ա ։

Գ տ ն վ ո ւ մ Լ Գ ո ր ի ս ի ց վ ե ր և , 1'շԻԱՈ» կ ո յ վ ւ ս ծ ա ս ր ե ր ի մեջ։1 տ , ՈՈա գ ե ւ ո ր Ա ր ա ծ ա ն ի գ ե տ ի վ տ ա կ ն ե ր ի ց մ ե կ ն է , ս կ ի գ ր է ս ա ն ո ւ մ Տ ւ ս ր ո ն ա շ խ ա ր հ ի ( Ա ր և մ տ յ ա ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ) , ‘ ուխուրի

դ ա շ տ ի ց ։

28

Ւ

Բույսեր

Մանուշակը սկզբում հղել է գեղեցիկ, բայց շատ խաբարբզիկ աղջիկ, իրենց տան գաղտնիքները հաղորդել Է ուրիշներին, արիշներինն Էլ՝ տանեցիներին։ Մայրը շատ Է խըւստել աղջկան, բայց աղջիկը մնացել Է անուղղելի։ Ստիպված անիծել Է նրան՝ ասելով.

- Չոլերն ընկնես, լեզուդ ծոծրակիցդ դուրս գւս։Աղջիկն անմիջապես ընկել Է դաշտերը, ծաղիկ դարձել։

վ ա ր դ ն ու Մանուշակը քույր ու եղբայր են եղել։ վ ա ր դ ը փշերով միշտ ծակծկել Է Մանուշակին, նա Էլ ծծել Է վա ր դ ի արյունը Ա քսել իր երեսին։ Մւսյըը տեսնելով, որ քրոջ ու եղբոր կռիվները վերջ չունեն, անիծում Է նրանց՝ միմյանցից կարոտ մեռնեն։ Այդ օրից վ ա ր դ ն ու Մանուշակը այլևս իրար երես չեն տեսնում։ Ով նրանց փորձի իրար մոտ բերել՝ փափագը անկատար կմեռնի։

Աղբըանց արյանը կարմիր, արյունագույն ծաղիկ Է։Ք ա ր դ ավազակները սարերում սպանել են յոթ եղբայրների։ Ն րա նց թ ա փ վա ծ արյունից թասել Է

տխուր ու արնագույն ւսղբրանց արյունը։ Ն ր ա կողքին գրեթե միշտ բուսնում Է լալան, որն իր զա ն ­գակաձև գլախր կախած, ողբամ Է սպանված եղբայրներին։

Նունուֆարը բուսել Է Սասունցի Դւսվթի թափված արյան կաթիլներից, երբ դարանակալ թշնամինՄեղրագետում լողանալիս սպւսնե| Է նրան։

Սիրի-սիրի։ Երեք եղբայր սիրահարված են լինում մի աղջկա։ Իրար շատ են խանդում ու նա­խանձում, վերջում երեքն Էլ սպանում են իրար։

Այդ երեք եղբոր թափված արյունից գոյանամ Է եռատերև սիրի-սիրի ծաղիկը։

Գիհի։ Գրիգոր Նարեկացին մեկի մոտ հոտաղ Է լինում։ Մի անգամ տան պառավը բարկանալով նրա վրա, անթրոցը (թոնրի կրակը խաոնելու երկաթ) նետում Է նրա հետևից։ Նարեկացին վերցնում Է անթրոցը, տնկում հողի մեջ, ինքն անհայտանում։ Անթրոցը ծաղկում Է, դառնում գիհու ծառ։

խաղողի որթ։ Հրեշտակը հյուր Է գալիս Աբրւսհամի տ ա ն։ Տա նը ուտելու բւսն չի լինում, Աբրահամը ստիպված մորթում Է հորթր։ Երեկոյան, երբ կովը նախրից վերադառնում Է, բառաչելով փնտրում Է հորթին։ Զայնն ընկնում Է հրեշտակի ականջը։ Ն ա պատվիրում Է Աբրւսհամին՝ բերել հորթի կաշին ու ոսկորները։ Աբրահամը բերում Է, բայց հորթի ազդրոսկրը չի գտ ն ա մ ։ Հրեշտակն օրհնում Է, հորթն իս­կույն կենդանանում Է և ոտի կանգնում։ Ք իչ անց Աբրահամը գտ ն ա մ Է նաև հորթի կորած ոսկորը և բերում հրեշտակի մոտ։ Հրեշտակը պատվիրում Է Աբրահւսմին ոսկորր թաղել այգում։ Աբրահամը ա յդ ­պես Էլ անում Է։ Մեկ տարի անց հորթի ոսկորից բուսնում Է խաղողի որթը։

Բամբակ։ Աստված մարդուն կավից Է պատրաստել։ Երբ պատրաստել, վերջացրել Է, ձեոները իրար Է քսել, կավի մնացորդները թափվել են գետին, և դրանցից Էլ գոյացել Է բամբակը։

Լոշտակ : Մի վարդապետ Լոշտակ անունով ծառա յող Է ունեցել, որին շատ Է տանջել։ Մի օր Էլ, երբ վարդապետը քնած Է լինում, Լոշտակը կանթեղից ձեթ Է լցնում նրա մորուքին և կրակ Է տալիս։ վարդապ ետը զարհուրած՝ քնած տեղից վեր Է թռչում և տեսնելով Էոշտակին, ասում.

- Գետինը մտնես։Լոշտակն իսկույն գետինն է մտնում։ վ ա ր դ ա պ ե տ ը զղջա լով իր անեծքի զորությունից, մեղմաց­

նում է խոսքր և ասում.- Ամենայն հիվանդության դեղ (ինես։^ 1սա ՐԻ* ա % զգալով այրվածքի ցավը, նորից է անիծում Լոշտակին, ով որ նրան հողից հանի՝

ինքը մտնի նրա տեղը։

Ա բ ր ա հ ա մ կ ա մ Հ ա յ ր Ա ր ր ա հ ս ւ մ Ա ս տ վ ա ծ ա ն ո ւ մ ՜ հ ի ն հ ր ե ա ն ե ր ի ն ս ւ հ ա պ ե տ ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։

Լ ո շ տ ա կ ը մ ե ծ և ( ա յ ն տ ե ր և ն ե ր ո վ , ե ր կ ա ր ու հ ա ս տ ձ և ա վ ո ր ա ր մ ա տ ն ե ր ո վ դ ե ղ ա բ ո ւ յ ս Լ, Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ շ ա տ տ ա ր ա ծ վ ա ծ ։ Դ ր ա ( յ ա ս ո ւ մ են ն ա և « հ ա յ կ ա կ ա ն ժ ե ն շ ե ն » ։

215

Ա յդ է պատճառը, որ մարդիկ լոշտակ հանելիս, շուն են կապում արմատներից Ա քաշհիհանել են տալիս հողից :

Ձմերուկ։ Դագիկ թագավորի ծաոաներր պալատի աոջԱ մի օձ են տեսնում, որն անհանգիստ գետ– նին է քսում իր եղջյուրները։ Թագավորն իմանում է այդ Ա հրամայում կտրել օձի եղջյուրները։ Երր կտրում են եղջյուրները, օձը հանգստանում է Ա գոհ հեուսնամ։

Ժամանակ անց օձը կրկին է հայտնվում պալատի մոտ, քերանից մի կորիզ գցում գետնին Ա ան­հայտանում։ Դագիկ թագավորը խորհուրդ է տալիս կորիզը թաղել հողում Ա հետևել դրան։ Ամոսւնը ա 1Դ ԿՈՈԻԳԻ9 մԻ հսկայական կլոր պտուղ է աճում։ Թագավորն ու պալասսսկաններր չեն համարձակ­վում այդ անծանոթ պտուղն ուտել։ Որոշում են այն փորձել մի մահամերձ ծերանա վրա։ Պտուղից մի կտոր են կտըում և տալիս ծերա նա ն։ Ծերունին պտուղն ա տ ա մ հ թե չէ, անմիջապես կազդուրվում է, երիտասարդանամ։ Դագիկն ու իր պալատականները ուտում են պտուղի մնացած մասը, իրենք էլ են կազդուրվում և ջահելանում։ Այդ օրվանից այդ պտուղի անունը դնում են չմեոակ ( չմեռցնող), որը հետագայում քերանից բերան անցնելով, դաոնում է ձմերուկ։

Կենդանիներ

Արջը ժամանակին ջրաղացպան է եղել։ Բայց երր շատ գողություններ է արել, աստված զայրա­ցել է նրա վրա և արջ դա րձրել

Դայլ և շուն։ Կենդանիներին ստեղծելիս՝ ա ստված գայլին հոտառության է տալիս, իսկ շանը՝ ուժ։ Դայլը հարձակվում է գոմեշի վրա, ուզում է նրան պատառոտել, բայց չի կարողանամ։ Դայլր գնամ է աստծո մոտ և հոտառության փոխարեն ուժ խնդրում։ Աստված առնում է գա յփց հոտառությունը, տալիս է շանը, իսկ շան ուժն էլ տալիս է գայլին։

Սկզբում գայլերը բնակվելիս են եղել մարդկանց մոտ, իսկ շները՝ անտառում։ Մի անգամ շները խնդրում են գայլերին, որ թույլ տան իրենք մնան մարդկանց մոտ։ Դայլերը խղճում են հիվանդ շներին և թույլ են տալիս մարդկանց մոտ բնակվել։ Մարդիկ շներին շատ են դար գալիս, և շներն այլևս չեն ուզում անտառ վերադառնալ։ Մինչև հիմա էլ գայլերը հարցնում են շներին.

- Առողջացւնք, դե վերւսդարձեք։Իսկ շները ոռնոցով պատասխանում են, որ իրենք դեռ չեն առողջացել և ուզում են մարդկանց

մոտ մնալ։

Շ ա ն ։ Սկզբից աշխարհում հաց չի եղել։ Մի օր քա ղցա ծ շանը սկսում է անընդհատ ոոնւսլ և եր­կինք նայել։ Այնքան է ոռնամ, որ երկնքից մի հատիկ է ընկնում գետին։ Հատիկը ծլամ է, աճամ, արտը լցնում ցորենով։ Շան տերը քաղում է արտը, ծեծում հասկերը, ցորենը աղամ։ Դրանից հետո աշխարհը հացով է լցվում։

Ժամանակին երկինքը շատ մոտ է եղել երկրին։ Մի կին ցորենի հասկով սրբում է երեխայի կեղտը և շպրտում երկինք։ Դրանից երկինքը խիստ բարկանում է, անիծում ցորենին, որ նա այլևս հասկ չտա։ Անեծքը կատարվում է. ցորենը զրկվում է հասկից և մնում է ցցված միայն իր դատարկ ցողունով։ Աշ­խարհում սով է ընկնում։ Շներն սկսում են քա ղցից ոռնալ ու կաղկանձել, երկնքից հաց խնդրել։ Եր­կինքը խղճում է շներին։ Նւս պատվիրում է ցորենին՝ իր ցողունի վրա մի փոքրիկ հասկ ունենալ։ Հացը նորից է աշխարհ գալիս, բայց մարդիկ շներից խլում են նրանց այդ բաժինը և իրենք ատում։

Հ ա յ ա ս տ ա ն ի շ ա տ վ ա յ ր ե ր ո ւ մ ա յ ն հ ա վ ա տ ա լ ի ք ը կ ա . թ ե հ ա լ ի ց հ ա ն ե լ ի ս լ ո շ տ ա կ ի ա ր մ ա տ ն ե ր ը ա յ ն պ ի ս ի ճ ի չ ե ն ա ր ձ ա կ ո ւ մ , որ

մ ա ր դ ա յ դ ճ ի չ ը լս ե լիս ՝ մ ե ո ն ա մ է ։ 1 հ ս տ ի լ ո շ տ ա կ ի կ ո ղ ք ե ր ը փ ո ր ո ւ մ ե ն , շ ա ն ը կ ա պ ո ւ մ են ա ր մ ա տ ն ե ր ի ց , ի ր ե ն ք բ ա վ ա կ ա ն հե

ո ա ն ա մ , որ ճ ի չ ը չ լ ս ե ն ։ է7վ ե ր բ շ ո ւ նը ք ա շ ո ւ մ հ ա ն ո ւ մ է լ ո շ տ ա կ ն իր ա ր մ ա տ ն ե ր ո վ , հ ա վ ա ս տ ի ա ց ն ո ւ մ են. թ ե շ ա ն ն ա յ դ ճ ի չ ի ց

ս ա տ կ ո ւ մ է ։

Կապիկը ժամանակին մարդ է եղել Ա զբա ղ վ ել է ներկարարությամբ։ Ն ա աշխատելուց աոաջ ոչ հրեսն է խաչակնքել, ոչ էլ աղոթել։ Աստված զայրացել Է նրա վրա, անիծել, դարձրել կապիկ։ Մինչև հիմա Էլ կապիկի եղունգները կապույտ են, որ մնացել Է նրւս ներկարար եղած ժամանակներից։. /

Կատու։ Նոյի տապանում գտնված ժամանակ սայածը հանկարծ փոշտում Է և քթից դուրս Է ընկ­նում կատուն։ Դրա համար Էլ կատուն շւստ նման Է սայածի։

Օձն աոաջ թևեր Է ունեցել։ Մի օր աստված կանչում Է նրւսն, ասում.- Թռիր գնա, մեռածին ասա պատանդ մւսշի, տա ն արի։Օձը թռչում, գնամ, ասում Է.- Ք ա ր դ մւսշի, տուն արի։Ապա գալիս Է աստծո մոտ։ Աստված հարցնում Է.- Ասացիր։Օձը թե՝- Այծ, ասացի։Աստված թե՝- Ի* նչ ասացիր։Օձը թե՝- Ասացի՝ քարդ մաշի, տուն արի։Աստված բարկանամ Է, անիծում օձին, ասում.- Կերածդ հող լինի, շարժմունքդ Էլ՝ վարսող։Այդ օրից օձը զրկվում Է թևերից, սկսում Է փորսող տալով շարժվել ու հող ատել։

Օձն ու մարդը աոաջ բարեկամ են եղել և հաշտ ու խ ա ղ ա ղ ապրել։՝ Մի օր մարդի տղան կացնով սպանում Է օձերի թագավորի գեղեցիկ կնոջը։ Դ րանից հետո օձերը թշնամանում են մարդկանց հետ ևձգտում են միշտ վրեժխնդիր լինել նրանցից։

Ջրհեղեղի ժամանակ մուկը ապաստան Է գտնում Ն ոյի տ ա պ ա նա մ, կրծում, ծակում Է տապանը։ Ջուրը սկսում Է ներս լցվել։ Նոյը բարկանում Է մկան վրա, սա Էլ փախչում, թաքնվում Է անկյունում։ Նոյն առաջարկում Է բոլոր կենդանիներին փակել տապանի անցքը, բայց ոչ ոք չի կարողանամ։ Դ ա ­լիս Է օձը, ոլորվում, տարածվում անցքի վրա, փակում անցքը ջրի հոսքից։ Երբ ջրհեղեղն անցնում Է, Նոյը առաջարկում Է օձին՝ իր կատարած լավ ծառայության համար վարձատրություն ուզել։ Օձը հա ­նում Է լեզուն, մարդու արյուն պահանջում։ Ծիծեռնա կը, որ նստած Էր Ն ոյի ոտին, հարձակվում Է օձի վրա, կծում լեզուն։ Դրանից հետո օձերի լեզուն մեջտեղից մնամ Է ճ ե ղ ք վ ա ծ ։ Օձն Էլ հարձակվում Է ծ ի ­ծեռնակի վրա, կծում Է նրա պոչը։ Այդտեղից Էլ ծիծեռնակների պոչը մինչև այժմ երկու մասի բա ժա ն­ված Է մնամ։ Օձի խայթած տեղից երկու կաթիլ արյուն Է ընկնում, մեկը՝ Ն ոյի վրա, դաոնում ոջիլ, մյուսը՝ գետնին, դաոնում լա, թռչում։

Օձերի թագավորը ապրում Է Մասիսի վրա, գլխին ունի թանկագին թ ա գ։ Ց ո թ տարին մեկ անգամ շրջապատի բոլոր օձերը գալիս են նրան տեսության։ Մի անգամ օձերի թագավորը որոշում Է իր հրեղեն կառքով զբոսանքի դարս գալ։ ճանապարհին կառքը դիպչում Է մի սարի և նրա կատարը կիսում, բ ա ­ժանում երկու մասի։ Այդ օրվանից այդ ճեղքվա ծ կատարով սարը կոչվում Է Օձասար՜։ Օձւսսարի վրա են բնակվում յոթ օձ եղբայրներ, որոնք շատ մեծ սիրով կապված են իրար։ Եթե նրանցից վեցին ա ն­գամ սպանեն, ապա մնացած վերջին օձը կընկնի սպանողի հետևից և անպայման կլուծի եղբայրների վրեժը։

(1ստ ա ս տ վ ա ծ ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա շ խ ա ր հ ա յ ի ն ջ ր հ ե ղ ե ղ ի ց փ ր կ վ ա ծ հ ե ր ո ս , ո ր ն իր ն ա վ ո ւ մ ՝ տ ա պ ա ն ա մ , պ ա տ ս պ ա ­

րում Է ր պ ո ր կ ե ն դ ա ն ի ն ե ր ի ն ա թ ռ չ ա ն ն ե ր ի ն , փ ր կ ո ւ մ խ ե ղ դ վ ե յ ա ց ։ Ն ր ա ե ր ե ք զ ա վ ա կ ն ե ր ի ց ( Ս ե մ , Ք ա մ . Հ ա ր ե թ ) հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ ա ռ ա ջ ա ն ա մ են հ ե տ ջ ր հ ե ղ ե ղ յ ա մ ա ր դ կ ա յ ի ն ց ե դ ե ր ր ։

Գ տ ն վ ո ւ մ Է Հ ի ն Ն ա խ ի ջ և ա ն ի շ ր ջ ա ն ո ւ մ ։

28

Օձասարի վրա է ապրում նաև օձերի թագավորը, որի գլխին երկու եղ­ջյուր կա։ Ամեն օր կեսօրին, երր ուժեղ շոգ է լինում, Ա արևը երկնքից հուր է թափում, օձերի թագավորը հավաքում է իր հպատակ բոլոր օձերին, խմբեր կազմած սարի բարձունքից իջնում ցած աղբյուրի մոտ, ջուր խմում Ա նորից բարձրանում Օձասար։

Արագած սարի վրա Աս օձեր են ապրում։ Երկու տարին մեկ Մասիս սարի օձերը մեծ զորք կազմած կոիվ են մղում Արագած սարի օձերի դեմ։

է յ

Մշո դաշտի Դ ա ղոնք կոչված լեոան մոտակայքում գտ ն վ ող մի մեծ ժայոի մեջ շատ օձեր են բնակվում։ Ն ր ա ն ք ունեն իրենց թագավորն ու թագուհին։ Օձերի թագավորը գլխին ունի արեգակի նման վաովոուն թանկագին քար, իսկ թագուհին՝ բոցագույն մազեր։ Ն ր ա ն ք ունեն իրենց թիկնապահները, զորքը, զորապետները Ա երթեմն մեծ բանակ կազմած գնում են Դիարբեքիրի հողը, որտեղ նույնպես օձեր են բնակվում՝ իրենց թագավորներով։ Դ ի ա ր բե­քիրի օձերը, սակայն, ենթակա են Ա հարկ են վճարում Դ ա ղոնքի օձերի թ ա ­գավորին։ Բայց երբ Դիարբեքիրի օձերը ապստամբում են իրենց տիրակալ Դ ա ղոնքի օձերի թագավորի դեմ, վերջինս մեծ զորքով գնում է Դիարբեքիր, կովում տեղական օձերի դեմ, շատերին կոտորում Ա մեծ ավարով ու գերի ներով վերադառնամ։

Օձեր կան, որոնք տան պահապաններ են, բնակվում են մարդկանց հետ միևնույն տանը և ոչ միայն մարդկանց չեն վնասում, այլև ապահովում են տան բարիքն ու հաջողությանը։

Մի հարուստ գյուղացի շատ արտեր, ջրաղացներ, անասուններ է ունե­ցել։ Այդ ունեցվածքի և հաջողության պատճաոը եղել է մի սև օձ, որ բնակ­վել է նրա տանը և ազատ շրջել տան բոլոր անկյունները։ Գյուղացին ունեցել է նաև մի փոքրիկ միամորիկ տղա։ Մի անգամ օձն ու երեխան տանը միասին խաղում են։ Տղ ա ն բոնում է օձի պոչը և շատ ուժեղ սեղմում։ Օձը ցավից գ ա ­լարվելով, ինչքան ուզում է պոչն ազատել երեխայի ձեռքից, չի հաջողվում։ ճարը կտրած խայթում է տղայի թաթիկը։ Տղ ա ն բաց է թողնում պոչը, խայ– թոցից թունավորվում։ Օձը հասկանալով իր խայթոցի ծանր հետևանքը, փախչում, կծկվում է տան մի անկյունում։ Երեխան օձի թույնից տանջվելով, մահանում է։ Գյուղացին որդու մահվան կսկիծից հուսահատ վերցնում է ուրագը, խփում օձին։ Ուրագը դիպչում է օձի պոչին, պոչը կտրում։ Օձը տա– նից դուրս է փախչում, գյուղից դուրս է գալիս, գնում մոտակա քարքարուտ­ների մեջ բնակվում։ ժա մա նա կ անց գյուղացու բախտը շուռ է գալիս, անհա­ջողությունը անհաջողության հետևից է գալիս, ա ղքա տ ա նա մ է։ Մի օր էլ կնոջ հետ խորհուրդ են անում, թե՝ «Գ ն ա ն ք , մեր օձին տան հրավիրենք, բ ե ­րենք, որպեսզի մեր բախտը նորից դառնա »։

Գնում են քարերի մեջ, ձայն տալիս օձին, կանչում։ Օձը պատասխա­նում է, ասում.

- Գիտեմ, որ իմ գալը թե ձեզ է հաճելի, թե ինձ, բայց դւս անկարելի է։ Դուք ինձ նայելիս միշտ պիտի ձեր զավակի մահը հիշեք, ես էլ ձեզ նայելիս՝ իմ կտրած պոչը։ Մենք այլևս իրար հետ հաշտ ու խա ղա ղ չենք կարող ապրել։

Մարդը կարող է կախարդանքով օձ դառնալ, իսկ երբ կախարդանքը վերացվի, նւս նորից դառնում է մարդ։

29

ւ դ ւտսոավ շատ բարեգութ ւողա է ունենում։Տղա ն մի քանի անգամ կենդանիներ չարչարող չսւրսւճճի աղաների ձեոից, իր դատա ծ վերջին

կոպեկներր տսղով, ազատում Ւ. չարչարված կենդանիներին, փրկում նրանց կյանքր։ Մի օր է( տուն վ ե ­ր ա դ ա ռ ն ա լ ս , տեսնում է՝ գյուղի տղաները մի օձ են բսնեի չարչարում։ Մոտենում է, իր դատած փողի մնւսցորդր տափս է տղաներին, ազատում օձին, դնում կճուճի մեջ, բերում տուն։ Հա ջորդ օրը անտւսո փայտի գնալիս, տղան օձին կճուճով տանում է անտառ։ Կեսօրին, երբ պաղ աղբյուրի մոտ նստում է հաց ուտելու, հանում Լ օձին, իր ձեռով մի պւստաո հւսց Լ տալիս նրան։ Օձը հանկարծ դառնում է մի գեղեցիկ տղա Ա պատմում, որ ինքը թագավորի տղւս է, կախարդներն իրեն գողացել են, օձ դարձրել։ Կախարդանքը կվերանար այն դեպքում, եթե մարդ իր ձեռքով հաց տար օձին։ Եվ ահա պառավի տղան միամտաբար լուծել է այդ կախարդանքը Ա օձին մարդ դարձրել։

Մի թագավոր է լինում, որը զավակ չի ունենամ։ Ինչքա ն բժիշկներ է բերում, ոչ մի օգուտ չեն կա ­րողանում տւսլ։ Հուսահատությունից իրեն նվիրում է որսորդության։ Մի օր տեսնամ է, որ օձը փ ա թ ա թ ­վել է իր մանրիկ ձագերին, գուրգուրում է ։ Թագավորը հոգա խորքում ախ է քաշում, գանգատվում աստծուն, թե միթե ինքր մի օձի չափ էւ չկա, որ իր զավակներն ունենա։ Ժամանակ անց թագավորին տղւս է ծնվում՝ կեսը օձ, կեսը՝ մարդ։ Թագավորը հրամայում Է, որ այդ Օձամանակին տանեն, գցեն քաղաքից դարս գտնվող հորը։ Այդպես Էլ անում են, բայց բժիշկների Ա իմաստունների խորհրդով շա­բաթը մեկ մի աղջիկ են տանում գցում հորը, որ Օձամանուկն ուտի, մեծանա։ Հերթը հասնում Է խորթ մայր ունեցող մի ւսղյոստ մարդու աղջկա։ Աղջկան երազում խորհուրդ են տալիս իր հետ վերցնել երեք կուժ կւսթ, դանակ, վսսթւսթվել գոմշի կաշվի մեջ Ա պարանով իջնել հորը։ Օձը, երբ ներքևից կանչի, թե՝ «Դ ա ր ս եկ գոմշի կաշվից, քեզ ա տ եմ», աղջիկր երեք անգամ պ ետք Է ասի. « Դ ա ր ս ելիր այդ օձի շապի­կից, որ քե զ կաթով լողացնեմ»։ Օձը դրանից կպատռվի։ Աղջիկը այդ ժամանակ պ ետք Է դանակով կտրի պարանը, իջնի հորի հատակը, դարս գա գոմշի կաշվից և տղային կաթով լողացնի։

Աղջիկն այդպես Էյ անում Է, օձը բարկությունից պատռվում Է, օձի շապկից դուրս Է գալիս մի սի­րուն տղւս, որին աղջիկը կաթով լողացնում Է։ Թագավորը, թագուհին, բոլոր պալատականներն ուրա­խանամ են, աղջկան ու տղային հորից հանում, հարսանիք անում, ամուսնացնում։

Իշխան ձուկ։ ժամանակին ճըոան գետից միայն մի տեսակ սև ձուկ Էր դարս գալիս, որը վնասում Էր ուտողին։ Այդ կողմերում ապրում Էր Իշխան անունով մի մարդ, որը թողել Էր իր աշխարհիկ կյանքը, դարձել ճգնավոր։ Իշխանը փայտից ձուկ Է շինում, գցում ջուրը։ ժ ա մ ա ն ա կ անց նույն գետից սկսում Է դուրս գալ մի նոր հրաշալի ու համեղ ձուկ, որը ճգնավորի անունով կոչվում Է Իշխան։

Կրիան առաջ եղել Է գող և շատ վարձ առնող ագահ ջրաղա ցպա ն։ Ն ա մի աղքատ մարդուց ան– 4՝ափ շատ վարձ Է վերցնում, որից զայրացած աղքատը անիծում Է նրան, ասում.

- Ք ե զ տեսնեմ Էդ կոկոշր (աղուն կամ ալյուր չափելու դդմե աման) գ լխ իդ ման գալիս։Աղքատի անեծքն անմիջապես կատարվում Է, ջրաղացպանը դառնա մ Է կրիա, գլխին՝ կոտ։

Գորտը առաջ հղի հարս Է եղել։ Սկեսրայրը նկատում Է, որ հարսն առանց մեկից քաշվելու, վերց­նում ատում Է սրտի ուզածը։ Ն ա բարկանում Է հարսի վրա, թքում երեսին։ էսեղճ հարսը ամոթից իս­կույն գորտ Է դառնում, մտնում ջուրը։

Թռչուններ

Բուն առաջ ծույլ ա անպետք մարդ Է եղել և չի կարողացել անգամ իրեն շոր ճարել։ Մոտիկ մար– դիկ մի օր նրան շոր են տալիս և հետները եկեղեցի տանում։ Հանկարծ նրանք հարձակվում են ծույլի վրա, հետ վերցնում տված հագաստներր և մերկ վիճակով թողնում բազմության մեջ։ Ծույլին օգնության («(< հասնում երկնքի թռչունները։ Ամեն մեկը մի-մի փետուր Է տալիս նրան, ծածկում մերկությանը, դարձնում բու, թռցնում, տանում իրենց հետ։ Սակայն բուն ապերախտ Է գտնվում թռչանների նկատ­մամբ. նա ամեն գիշեր ատում Է նրանցից մեկին։ Թռչունները որոշում են՝ նրան տեսնելուն պես, պատ– ժել։ Դրա համար Էլ բան փախչում Է լույսից, ցերեկները թաքնվում, գիշերներն Է միայն դարս գալիս։

80

Մի պ ա ռ ա վ եկեղեցուց տուն գ ա փ ս , իր Պողոս անունով մինուճար որդուն մեռած I գտնում։ Ծանր վշտից սկսում է ողբալ, ձեոներր գլխին խփել Ա աստծուն խնդրել, որ իրեն թռչուն դարձնի։ Պաոավր բու է դաոնում և ա յդ օրվա նից ոչ հանգիստ ունի, ոչ քուն, գիշերները շարունակ աղիողորմ կանչում Ւ. որդան՝ Պողոս, Պողոս.. .

Քույր ա եղբայր մի խորթ մայր են ունենում։ Ամեն օր իրենց եզր տանում են արածեցնելու։ Մի օր խ ոսքով են ընկնում, եզը կորցնում։ Շ ա տ են փնտրում, չեն գտնում, վերադառնում են տան, խորթ մորր պատմում եղա ծի մասին։ Մայրը զայրանում, անիծում է նրանց, տանից դուրս անում, պատվիրում, որ ա ոա նց եզի չվերա դա ռ նա ն։ Երկար ու գա ր որոնումներից հետո քույր ու եղբայր հուսահատված դիմում են աստծուն, թևեր խնդրում։ Ա ստ վա ծ խղճում է նրանց, թևեր է տալիս, դարձնում բու։ Մ ինչև հիմա էլ խ եղճ քույր ու եղբայրը փնտրում են իրենց կորած եզը, ձայն տալիս իրար, հարցնում.

- Սհակ...- Հ 6յ . . .- Գ տ ա ր . . .- Զ Հ . . .Տա տ րա կը ժամանակին աղջիկ է եղել ։ Մի անգա մ հայրը քա ղա քից նրա համար շորացու կտոր է

բերում, աղջիկը չի հավանում և շոր չի կարում։ Հա յրը բարկանում է, անիծում, ասում.- Որ իմ բերած կտորը չես հավանում, գնւե, թող ա ստ վա ծ քե զ բմբուլից շորեր տա։Աստծո հրամանով աղջիկն իսկույն տատրակ է դառնում, թոչում և շարունակ կրկնում.

— Դուքը կ ա - գ ա , ամին էկել ա,Գուքը կա-գու, ք»նչ բերել ա.Դ ա ք ը կա-գու, թոփով շիլա.Դուքը կ ա -գ ա , էրեսն քՏնչ ա.Դուքը կա-գու, ես ուզում չեմ։

Կաքավը սկզբում հարս է եղել ։ Մի օր խմոր անելիս, սկեսուրը բարկանում է վրան, թե ինչու է խմորը պ ինդ հունցել։ Հա րսը հակառակում է սկեսուրին, պնդելով, թե խմորը կակուղ է։ Սկեսուրը զ ա յ­րացած՝ անիծում է հարսին։ Հա րսն անմիջապես կաքավ է դառնում և մինչև այսօր էլ հակառակում սկեսրոջը, ա նդա դա ր կրկնում է. «Կ ա կուղ ա, կակուղ ա » ։

Խ ռ պ ո տ ձայն ունեցող թռչունները նախանձում են կաքավներին, գ ն ա մ են արծվին բողոքում, որ կա քա վներն անբան ու ա նգործ օրնիբուն երգում են և իրենց հանգիստը խանգարում։ Արծիվը, որ ինքն էլ երգ չէր սիրում, հրամայում է կաքավներին այլևս չերգել ։ Կաքավները հնազանդվում են և մնում լուռ ու մունջ։ ժ ա մ ա ն ա կ անց արծիվը զ ղ ջ ա մ է իր արարքի համար, կաքավներին թույլ է տալիս երգել։ Բայց նրա նք այլևս երգել չեն կարողա նա մ, միայն « կ ը ղ - կ ը ղ ա ,» են ասում։

Կռա պ աշտ Սուրեն իշխանի որդին, հոր կամքին հակառակ, քրիստոնեության է ընդա նա մ և հոր հա լա ծա նքներից թաքնվում։ Սուրեն իշխանը, երբ ելնում է որդա ն փնտրելու, կաքավները մատնում են նրւս տեղը։ Սարենը գտնում է որդա ն, սպանում։ Կաքավները իրենց կտուցներն ա ոտները թաթախում են նա հա տ ա կվա ծ որդու արյան մեջ, և ա յդ օրվա նից նրանք դա ռնա մ են կարմրակտուց, կարմրաոտիկ։ ժ ա մ ա ն ա կ անց նրա նք զ ղ ջ ա մ են իրենց արարքի համար։ Եվ երբ Գրիգոր Լուսավորիչը գալիս է, նա ­հա տ ա կվա ծ տղայի տեղը վա նք շինում, կաքավները գալիս են Լասավորչից ներում խնդրում։ Գրիգոր Լուսավորիչը թեպետ նրանց ներում է շնորհում, բայց արյան հետքը մնամ է կտուցներին։ Դրւս համար էլ նրանք ա մբողջ օրը իրենց կտուցները քսում են հողին ու քարին, որպեսզի վրայի արյան հետ– քերը ջնջեն։ Բայց արյան հետքը միշտ մնում է նրանց կտուցներին, որպեսզի միշտ հիշեն իրենց կա­տա րա ծ սխալը։

Ծ իծեռնա կը ճարտար ու քա ղցրա խոս երեխա է եղել։ Խ ո ր թ մայրը սաստիկ ւստել է նրան։ Մի ա ն­գ ա մ մայրը սուտ հիվա նդ է ձևա նա մ և ամուսնուց պահանջում, որ կտրի երեխայի ճկույթը, տա իրեն ուտի, որպեսզի ինքն ա ռողջանա ։ Ամուսինը ստիպված կատարում է չւսր կնոջ կամքը։ Երբ կտրում է

31

տղւսյի ճկույթը, տղան մհոնամ է։ Իսկ երք կտրած ճկույթը տալիս է կնոջը, ոը ատի, ճկույթը հանկաըծծիծեռնակ ք դ ա ո ն ա մ , թռչում ու ե ր գ ո ւ մ ի

Ծիծեոն եմ, հւե, ծիծեոն եմ,Հոըը մոըթւսծ ծիծեոն եմ,Մոըը կեըած ծիծեոն եմ.Թոել, ծիծեոնւսկ եմ դւսոել։

Մի անգամ խայթող սողաննեըը հավաքվում են խորհրդի՝ ոըոշելա համար, թե որ կենղա նա ար­յանն Լ ամենից քաղցր։ Շատ վիճելուց հետո տեսնում են, որ համաձայնության չեն գալիս, մոծակին են կանչում։ Մոծակին պատվիրում են գնալ, բոլոր կենդանիների արյունը համտես անել Ա գալ, իրենց հայտնել։ Մոծակը գնում, խայթում Է բոլոր կենդանիներին Ա գտ նա մ, որ ամենաքաղցրը մարդու ա ր ­յանն Է։ Երբ մոծակը վերադառնում է սողուններին հայտնելու իր եզրակացությունը, ծիծեռնակը հար­ձակվում է նրա վրա, սպանում։

Արագիլներն իրենց երկրամ մարդ են, մարդկային կերպարանք անեն։ Չվելու ժամանակ նրանք գալիս են գետափ, լողանամ ջրերում, հագնում են թռչունի փետուրներ Ա ճանապարհ ընկնում մեր եր­կիրը։ վերա դա րձի ժամանակ նրանք հավաքվում են մի բարձր սարի վրա, մատաղ անում, լողանամ գետում, նորից մարդ դաոնում ա գնում են իրենց երկիրը։ Արագիլն ամեն տարի խեղդում է իր ձագերիցմեկին աստծուն մատաղ անելու համար։

Մի կին լվացվելիս ապարանջանը մոռանում, թողնում է աղբյուրի մոտ։ Հետ ո հիշելով՝ վերա դա ռ­նում է ապարանջանը վերցնելու, տեսնամ է՝ չկա։ Ընկնում է երկրից երկիր ապարանջանը փնտրելու։ Մի տեղ հանդիպում է վար անող մի գյուղացու։ Սա մտերմաբար խոսում է կնոջ հետ, տալիս նրա անունը։ Կինը զարմանամ է։ Պարզվում է, որ վար անող գյուղացին կնոջ բակի ծառին բույն դրած ա րա ­գիլն է, որ հասնելով իրենց երկիրը, նորից հողագործ է դարձել։

- Մի փնտրիր ապարանջանդ, - ասում է գյուղացին, - ես եմ վերցրել, որ ուրիշները չ գ ո ղ ա ­նային. թաքցրել եմ բնիս տակ, հանգիստ կաց։

Երբ գարունը սկսում է բացվել, արագիլների երկրի հողագործները գալիս են գետափ, լողանում, թևեր հագնում, ապարանջանի տեր կնոջն էլ մի զույգ թևեր պարգևում, բոլորն էլ դաոնում են արա գիլ­ներ, երամ կազմած վերադառնում են մեր երկիրը։

Կոանկ սպանելը մեծ մեղք է։ Երբ մարդ հրացան առնի ձեռը Ա նշան բոնի կռունկին, կռունկն իս­կույն դառնում է գեղանի հարս՝ ծծկեր երեխան կրծքին։

Հոպոպը գեղեցիկ աղջիկ է եղել՝ սիրահարված մի կտրիճ երիտասարդի։ Ծնողները, հակառակ աղջկա կամքին, նրան ամուսնացնում են ուրիշի հետ։ Հա րսնա բա ղնիքի ժամանակ աղջիկը հիշում է իր սիրածին Ա կարոտով ինքն իրեն ասում. « Ա խ, երանի թռչուն լինեի, սար ա ձոր ընկնեի, սիրածիս գըտ– նեի * : Աստված անմիջապես կատարում է նրա բա ղձա նքը։ Աղջիկը դաոնում է թռչան՝ սանրը գլխին, ե բաղնիքից դուրս թռչում։ Մինչև հիմա էլ նա հառաչելով թռչում է սար ա ձոր, փնտրում սիրածին, կան­չում «Իպ իպ .. . կուկու . . . »

Հարսը խմոր հունցելիս գործը կիսատ է թողնում, սկսում մազերը սանրել։ Հա նկա րծ ներս է մտնում կեսարը, տեսնում հարսր գործը թողած, մազերն է սանրում, ասում է.

- Հ6 , պհ, պհ, պհ, էդ ինչ ես անում։

Հարսը ամոթից ու վախից դաոնում է հոպոպ սանրը գլխին, տանից դարս թռչում։ Մինչև հիմա էլնա կրկնում է սկեսրոջ խոսքերը՝ « Հ ծ , պհ, պճ, պ հ» ։

Սհակ թռչուն։ երկու որբեր են լինում՝ քույր ու եղբայր, եղբոր անունը Սահակ է լինում։ Մի երեկո Սահակը քրոջ մազերն է սանրում, հանկարծ նրան հափշտակում, տանում են։ Քույրը եղբոր կսկիծից խնդրում է; աստծուն իրեն հավքի թևեր տալ, որ գնա, եղբորը գտնի։ Աստված անմիջապես կատարում Է

32

նրա փա փ ա գը։ Քույըը դաոնում է թռչուն՝ սանրը գլխին, թռչում լեոնեըն ու անտառները, ամաչկոտ ու ողբալի ձայնով կանչում եղբորը՝ «Սըհսւկ, Սըհէսկ, Սըհէսկ...»

0 Կկուն հարս է եղել ։ Մի օր ծաոից ճոճք է կապում, երեխային դնում մեջը, գնում քաղհան անելու։ Երբ քաղհանից վերա դա ռնա մ է, երեխային ճոճում չի գտ ն ա մ ։ Ցա վ ի ց ու սկեսրոջ վախից թ ռչա ն է դառնում, «կ/ռ–կւ։ւ» կանչելով, փնտրում երեխային։

Խ ո ր թ մայրը տղային ու աղջկան ուղարկում է անտւսո փայտ բերելու։ Անտառում սև օձը խայթում է եղբորը, սպանում։ Քույրը շատ է ողբում եղբոը դիակի վրա, հետո ինքն իրեն ասում. «Ե ղ բո ր ի ցս հետո ինչ պիտի անեմ, ավելի լավ է կկու դառնամ, ընկնեմ սարերը»։ Խոսքը դեռ չավարտած՝ աստծո հրամանով կկու է դառնում, ընկնում սարերը, «կծւ-կծւ, պ /ռ-պ /ռ» կանչում։

Բեբուկ թ ռչա ն ։ Բեբուկ անունով մի որբ ու տ ա նջվա ծ աղջիկ է եղել, ունե­ցել է մի եղբայր։ վ ա ղ գարնա նը, ձնհալը հա զիվ սկսած, երբ տ եղ-տ եղ սա­րերում նոր էր ծլում բանջարը, խորթ մայրը ստիպում է քըոջն ու եղբոըը, որ ման գա ն սարերը ու առաջինն իրենք տա ն բերեն գարնան նորաբույս բա ն­ջարը։ Թշվառ որբուկները՝ բոբիկ ա կիսամերկ, ընկնում են սար ու ձոր բա ն­ջար հավաքելու։ Բեբակի տոպրակի տակը ծակ է լինում, քույր ու եղբայը ինչքան բանջար են հավաքում, լցնում տոպրակը, տեսնամ են՝ տոպրակը դատա րկ։ Եղբայրը զա յրա նա մ է քրոջ վրա, բանջար հանելու բութ դանակը խրում է քըոջ կողը։ Տեսնելով , որ քրոջ կողից արյուն է հոսում, սկսում է լալ ու ողբալ, վերցնում է նույն դանակը, խփում իրեն, վիրավորում ա հուսահատ կանչում.

- Բեբքսկ, Բեբէսկ, Բեբքսկ, խղճա եղբորդ, արթնացիր.. .Այնքան է աղեկտուր ձայնով քրոջը կանչում, ծնկի գալիս, համբարում,

աղերսում, որ Բեբակը դառնում է թռչուն, թառում եղբոր ուսին Ա նըւս նման ողբում ա կանչում.

- Բեբքսկ, Բեբքսկ, Բեբքսկ...Անտ ա ռի սուրբ ոգին խղճում է նրանց, եղբորն էլ է թռչուն դարձնում։

Ա յդ օրվա նից քույր ու եղբայր սկսում են Բեբուկ կոչվել, թռչում են սար ա ձոր, «Բեբհւկ, Բեբքսկ» կանչում։

Հա վա լա սա ն։ Մի կին իր ամուսնուն շատ-շատ էր սիրում։ Ամուսինը գնամ է պ ա նդխ տ ությա ն Ա ւսյլԱս չի վերա դա ռնա մ։ Կինն իր ա մբողջ սերը տալիս է իր նորածին որդա ն։ Մի օր էլ արծիվը օրորոցից հափշտակում, վսսխցնամ է երեխային։ Ահավոր վշտից ճնշված, խեղճ կինը դա ռնա մ է հավալասան թռչուն։ Թռչում է շարունակ, ողբագին կանչում Ա դադարում է միայն այն ժամանակ, երբ սրտից երեք կաթիլ արյուն է կաթում։

Կաչաղակը մարդուն բարեկամ է եղել, հասկացել նրւս լեզուն, նրա տ ա ­նը բնակվել։ Նւս միշտ բարի լուր է բերեւ մարդուն։ Մի անգամ կաչաղակը միամտորեն երեխայի աչքն է հանում։ Մարդը զա յրա նա մ է, կաչաղակին տանից դուրս անում։ Կաչաղակն ընկնում է սար ու դւսշտ, բայց չի մոռանում հին բարեկամությունը։ Երբ մի նորության է իմանում, գալիս նստում է մար­դու տան պատին կամ ծւսռի ճյուղին, կչկչում, մինչև որ մեկը տանից դուրս է գալիս, շնորհակալություն հայտնում բերած լուրի համար։ Դրանից հետո նոր միայն կաչաղակը թռչում, գնում է։

3 . Հ ա յ « ի ն վ ի պ ա շ խ ա ո հ ր

Մի սւնգամ կաչաղակը գա փ ս նստում է մի պ ա ոավի տան կտուրին, ավետում նըան, ոը ոըղին վ ե ­րադառնալու է օտարությունից։ Պաոավն աոանց հասկանալու կաչաղակի բերած բարի լարը, մի կտոր հաց է նետում նրան։ Կաչաղակն իսկույն կտուցն է սանում հացը, տանում, տալիս է պաոավի տղային, որը խիստ քաղցած է լինում։ Ն որից է վերաղւսոնամ պաոավի մոտ, ղւսրձյալ նույն լարն ավետում,էլի մի կտոր հաց ստանալով, տանում է պաոավի որդան։

Կաչաղակը նայն բւսնը մի քանի անգամ էլ է անում, մինչև որ պաասվը ձանձրանամ է, քար է նե­տում կաչաղակին։ Սա սանում է քարը, տանում գցում պաուսվի տղայի գլխին, սպանում։ Պաոավը գա՜­լիս է մեոած որդու մոտ և իսկույն ճանաչում իր նեսսսծ քարը։ Դ րա նից հետո այլևս քար չեն նետում կա ­չաղակին, միայն հաց են տալիս ու ասում.

- Բարին՝ մեզ, չարը՝ թշնաման։

Չափա րծիտ։ Աստված թռչուններին հայտնում է, թե ով որ ամենից շուտ հասնի իր մոտ, թագավոր կնշանակի։ Արծիվն իսկույն թևերը բարձրացնում է և թռչում դեպի երկինք, բայց ճանապարհին հոգ­նելով, նստում է մի տեղ հանգստանալու։ Չւսփարծիտը, որ թաքուն մտել էր արծվի թևի տակ և հան­գիստ վեր բարձրացել, այդ ժամանակ դարս է թռչում արծվի թևի տւսկից և առաջինն ինքը ներկայանամաստծուն։

- Ինչհւ ես եկել, - հարցնում է աստված այդ փոքր թռչա նին ։- Եկել եմ, որ ինձ թռչունների թագավոր նշանակես, - պատասխանում է չա փա րծիտը։

Դ ե որ այդպես է, - ասում է ա ստված, - գնւև մի ճիպոտ բեր, որ ոչ կարճ լինի, ոչ երկար,ոչ ծուռ, ոչ ուղիղ։

Այդ օրից ի վեր փոքրիկ ծիտը չափարների (ցա ն կա պ ա տ ն եր ) տւսկ ճիպոտներ է փնտրում և երբգտ նա մ է, ասում.

- Չի, չի, էս չի, էն չի.. .

Հա վ ։ Բոլոր թռչունները հավաքվում են և որոշում, որ եթե ա ստված հաջողի, միասին թռչեն մի տեղ։ Հավը վեր է կենամ տեղից և ամբարտավւսն-ամբարտավան ասում.

- Ուզում է աստված հաջողի, ուզում է չհա ջողի, միևնույն է, ես թռչելու եմ։Լուսաբացին բոլոր թռչունները թևերին տալով օ դ են բա րձրա նա մ։ Հա վ ը ինչքան թափահարում է

թևերը, չի կարողանում գետնից կտրվել։ Այդ օրից մինչև հիմա հավը չի կարողանում թռչել, թեպետ առաջ նւս է| բոլոր թռչունների նման թռչել է իմացել։

Աքաղաղը օրվա լույսի ավետաբերն է։ Երբ սկսում է լուսանալ, նախ կանչում է երկնային ա քա ­ղաղը։ Ն րա ձայնը լսում է երկրային ա քա ղա ղը, ձայն տալիս, արթնացնում մարդկանց խոր քնից, որը ժամանակավոր մահ է գիտակցվում։ Դ րա համար էլ ա քա ղա ղը համարվում է «գ ի շեր վ ա մեոելհա րա յց» , այսինքն քնած մարդկանց հարություն տվող, արթնացնող։

Ամեն առավոտ աքաղաղը տեսնամ է, թե ինչպես են բացվում երկնքի դռները, դրա համար էլ արևածագի ժամանակ նա ավելի հաճախ է կանչում։ Ն ա ա յդ պահին տեսնում է մարդկանց պահապան հրեշտակներին, որոնք մարդկանց քնած ժամանակ երկինք են բա րձրա նա մ և լուսադեմին վ եր ա դա ռ ­նամ։ Ն ա տեսնում է նաև հոգեառ հրեշտակին և բոլոր չար ոգիներին։

11ոկսամ գտ նվող Փ ա թ կ ա սուրբ Դ ևորգի վանքի վանահայրը միշտ ա ք ա ղ ա ղ է եղել, որը կ ա ռ ա ­վարել է վանքն ա նրա տնտեսաթյանր։ Աոանց այդ ա քա ղա ղի կանչի վանքում իջևանած կարա վա ն­ները երբեք ճանապարհ չեն ընկել։ Երբ վախճանվում է ա յդ ա քա ղա ղը , ժողովուրդը նրա փոխարեն վանահայր I. կարգում այն աքաղաղին, որը երազում երևացել է որևէ բարեպաշտ մարդու։

Թիթեռը գնում է սատանայի մոտ, նրա աղջկան կին ուզելու։ Սատանան ասում է.- Դնմւ ինձ համար ճրագ բեր, աղջիկս տամ քեզ։Թիթեռը գնում է, ճրագի շուրջը պտտվում, ընկնում է ճրագի մեջ, այրվում։ Դ րա համար էլ թիթեո–

ներր շարունակ ճրագի շուրջն են պտտվում։

34

Մի թագավոր շատ սիրուն աղջիկ է ունենամ, երթ աղջկա ամուսնության ժամանակը հասնում է, հայըն ասում է.

- Ք ե զ կտամ այն կտըիճին, ոըը կկարողանա անհանգչելի կրակ բերել։Շ ա տ կտրիճներ են գալիս թագավորի պայմանը կատարելու, բայց ոչ ոքի չի հաջողվում անմար

հուր բերել ։ Գնացողները բոլորն էլ ընկնում են կրակի մեջ, այրվում։ Կրակի շուրջը պտտվող թ իթեռ­ները, որ փարվանա են կոչվում, թագավորի աղջկան ուզող փեսացուներն են։

Կարիճը աստված չի ստեղծել։ Կարիճները գոյացել են հետագայում՝ դավաճանների Ա ազգուրաց­ների գերեզմաններից։ Սրանք մեռնելուց հետո ժառանգություն են թողել կարիճներին, որոնք խայթե­լով ոչնչացնում են մարդկանց։

ե ր կ ր ո ր դ ւա ս

ԱՍՏՎԱԾնԵՐ ԵՎ ձեՐՈՍնԵՐ

ԱՍՏՎԱԾՆԵՐ

Արամազդ

Հի ն հայերի գերագույն աստվածն էր Արամազդը, երկնքի Ա երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Ն ա կոչվում էր «Մ ե ծ Ա արի Ա րա մա զդ», որի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի Կամախում։ Այնտեղ էին գտնվում հայոց Արշակունի թագավորների տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։

Անահիտ

Արամազդի դուստրն էր կամ կինը Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի Ա պաշտելի դիցուհին։ Ն ա մւսյը աստվածուհի էր, պատկերվում էր երեխան գրկին՝ հայ մայրերին կամ կանանց հատուկ գլխի հարդա­րանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Ն ա կոչվում էր «Մ եծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհե­մությունների ու պարկեշտությունների մայր, մարդկանց բարերար, հայ ժողովրդին պահող ու փառսւ– բա նա ^/Հ ա վ ա տ ում էին, թե նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա Հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Մեծ տիկին Անահիտից էին հովանավորություն և առողջու­թյուն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան մարմնացումն էր։ Ն ա Արամազդի և վ ա հ ա գ ն ի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր աստ­վածային սուրբ երրորդություն։

Հի ն Հայաստանում լայնորեն սիրված ու տարածված էր Անահիտի պաշտամունքը. Եկեղյաց գ ա ­վառում, Տարոնում, վասպարականում, Արմավիրում, Արտաշատամ կառուցված էին Անահիտի տա­ճարները։ Ամենանշանւսվորը Եկեղյաց գա վառի Երիզա ավանի (հետագայում՝ Երզնկւս) Անահիտի տաճարն էր, որին նվիրաբերում էին սպասավորներ ու սպասուհիներ։ Մեծահարուստ և նշանավոր ըն­տանիքները իրենց հասուն դստրերին նվիրում էին այդ տաճարին, որտեղ որոշ ժամանակ ծառայելուց հետո միայն նրանք իրավունք ունեին ամուսնանալու։ Անահիտի սրբավայրերին նվիրում էին նաև պի­սակավոր (ճակատին սպիտակ նշան ունեցող) երինջներ, որոնք նախիրներով արածում էին նրա տա­ճարների շուրջը։

Երիզա ավանի տաճարում էր դրված Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, որի համար էլ Անահիտին կո­չում էին Ոսկեծղի (ոսկեբա զուկ) , Ոսկեհատ, Ոսկեծին-Ոսկեմւսյր։ Ն րա արձանին ծառերի թւսվ ու թարմ ճյուղերից հյուսված պսակներ էին դնում։ Այդ ոսկեձույլ արձանն այնքան մեծ էր, որ երբ հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսը մեր թվականությունից առւսջ 34 թ. իր պարթևական արշավանքի ժամա­նակ մտնում է Երիզա ավանը, նրա զինվորները ջարդում են Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, կստր–կսար անելով, բաժանում իրար մեջ և տանում Հռոմ։ Այդ ավարին մասնակցած հռոմեացի մի զինվոր ճոխ ճաշկերույթ է կազմակերպում Օգոստոս կայսեր պւստվին։ Երբ կայսրը հարցնում է Անահիտի արձանի մասին, զինվորը պատասխանում է, թե ինքն է եղել աոաջինը արձանի վրա հարձակվողներից, և այդ ճաշկերույթի ծախսը հոգացել է Անահիտի արձանի սրունքի մի կտոր ոսկով։

վւսհւսգն

ԻՀայոց դիցաբանի երրորդ աստվածն էր Վ իշապ ա քա ղ վ ա ­

հագնը, մի վաովոուն ու խարտյաշ պատանի՝ հրեղեն մազերով, բոցա վառ մորուքով Ա արեգակնափայլ աչքերով։ Ն ա ծնվում է տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ նրա երեք բաղկացու­ցիչ մասերը՝ երկինքը, երկիրն ու ծովը բռնվում են երկունքի ցա ­վերով։ ե վ երկանքից շառագունած ծիրանի ծովի մեջ վառվող եղեգնի ծուխ ու բոց արձակող փողից վազելով ելնում է պատանի վա հա գնը ։

երկնում էր երկինքը, երկնամ էր երկիրը, երկնում էր Ա ծիրանի ծովը.Երկունքն էր բռնել ծովում նաև կարմիր եղեգնիկին.

ե դ ե գ ա ն փողից ծուխ էր ելնում,Իղեգա ն վաղից բոց էր ելնում,ե վ բոցից դուրս էր վազում մի խարտյաշ պատանեկիկ.

Ն ա հուր մազեր ուներ,(եներ բոցեղեն մորուք, ե վ աչքերն էին արեգակներ1։

Նւս ծնվելուն պես կռվի է բռնվում սև ու ամեհի վիշապների դեմ, սպասում նրանց, ազատում տիեզերքը կործանման սպ ա ռնա ­

լ ի ց ։վ ա հա գնը հայերի ամպրոպի ա կայծակի աստվածն էր, որից

թագավորներն ու զորավարները քաջության էին աղերսում։վ ա հ ա գն ի գլխավոր պաշտամանքատեղին Ա սրբավայրը գըտ–

նրվում էր Տարոնի Աշտիշատում՝ Հին Հայաստանի հոգևոր կենտ­րոնում։

վ ա հ ա գն ի ն հետագայում ժողովուրդը մարդեղենացրել է և դարձրել իր սիրած ա մեծարած Տիգրան Մեծ թագավորի երրորդզավակը։

11տո|)Ա ա ր վ ո ւ մ Լ վ ա հ ա գ ն ի ծ ն ն դ յ ա ն ե ր գ ի հ ի ն հ ա յ ե ր ե ն բ ն ա գ ի ր ը .

« Խ ր կ ն է ր ե ր կ ի ն . 1'Ոկնէ.ր ե ր կ ի ր ,

1 ' ր կ ն է ր Ա ծով(ւ ծ ի ր ա ն ի .

է*րկն ի ծ ո վ ո ւ ն ո ւ ն է ր Ա ( ( կ ա ր մ ր ի կ ե ե ղ ե գ ն ի կ .

Ը ն դ ե դ ե գ ա ն փ ո դ ծ ա խ ե լ ա ն է ր ,

Ը ն դ ե դ ե գ ա ն փ ո դ ր ո ց ե լ ա ն է ր ,

>;լ ի ր պ ո յ ն վ ա գ է ր խ ա ր տ ե ա շ պ ա տ ա ն ե կ ի կ .

Ն ա հուր հ ե ր ունէ ր ,

( ՚ ո ց ա ն է ր մ օ րու ս ,

Ա ա կ ո ւ ն ք ն է ի ն ա ր ե գ ա կ ո ւ ն ք » ։

։1Տ

Աստղիկ

X*՝ ֊ վ ա հ ա գ ն ի տարփածուն էր Աստղիկ դիցուհին՝ հայոց

սիրո Ա ջրի աստվածուհին, որի պաշտամունքը կապված էր Արուսյակ ( վ ե ն ե ր ա ) մոլորակի հեսԱ>Աշտիշւստում գտնվող նրա տաճարը կոչվում էր « վ ա հ ա գ ն ի սենյա կ», ուր Աստղիկը հանդիպում էր իր սիրած վ ա հ ա գ ն ի ն ։ Աստղիկի Ա վ ա հ ա գ ն ի ամուսնությունը համարվում էր սրբա զա ն. ա յդ ամուսնության հետ ևա նքով անձրև էր տեղա մ երկրի վրւս, ծաղկեցնում եր­կիրը* բերք ու բա րիք տալիս մարդկանց։

^ Աստղիկին պատկերում էին մերկ, չք ն ա ղ գեղեցկուհու տեսքով, հաճախ՝ լողանալիս։ Ն ա ամեն գիշեր լողա նա մ էր Եփրատ գետում։ Ն ր ա սիրով տարված երիտասարդ տղաները Տա րոնի Դ ա ղ ո ն ա ց սարի վրւս գիշերները խարույկներ էին վաոում, որպեսզի դրանց լույսի տակ կարողանան տեսնել Ե փ ր ա տ ա մ լողա ցող դիցուհուն, հիանան նրա չքնա ղ գ ե ղ ե ց ­կությամբ։ Բայց Աստղիկը ամեն գիշեր Տա րոնի դաշտը մշու­շով էր պատում, որպեսզի իրեն ոչ մի օտւսր աչք չկա րո­ղա նա տեսնել։

Ուշ շրջանի մեկ այլ ա ռ ա ս պ ե լո վ Աստղիկը Ն ոյի (Քսի– սութրիոս)դուստրն է։ Ջ ր հ եղեղի ց և Նոյի Հա յա ստ ա ն նա ­վարկելուց հետո, աշխարհի տիրակալներն են դաոնում Նոյի երեք զավակները՝ Ջրվա նը, Տիտ ա նը և Հա բե թ ոս թ ե ն : Երբ նրանք ա մբողջ աշխարհը բաժանում են իրար միջև, Ջրվանը բռ ն ա ն ա մ է մյուս եղբայրների վրա և կամենամ է նրանց երկրներում իր որդիներին թա գա վորեցնել ։ Տի տ ա ն ն ու Հ ա ­բեթ ոսթ են ըմբոստանում են ա վ ա գ եղբոր՝ Ջրվա նի դեմ և պ ա տ երա զմի մեջ մտնա մ նրա հետ։ Տիտ ա նը հափշտակում է Ջ ր վ ա նի երկրների մի մասը։ Այս խռովություններին մի­ջամտում է նրանց քույր. Աստղիկը, խնդրելով եղբայրներին դա դա րեցնել կռիվները։ Տի տ ա նն ու Հ ա բե թ ո ս թ ե ն համաձայ­նում են, որ առայժմ իրենց վրա թա գա վորի ա վա գ եղբայր Ջ ր վ ա ն ը , միայն մեկ պայմանով, որ նրանից ծնվելիք բոլոր արու զա վա կներին սպանեն, որպեսզի հետագայում Ջրվանի թագավորությունն իրենց վրա սերնդից սերունդ հա վերժա ­կան չլինի։ Համաձայնում են, դաշինք կնքում։ Տի տ ա նն ա Հ ա բ ե թ ո ս թ ե ն իրենց հզոր մարդկանցից վերահսկիչներ են նշանակում Ջրվա նի բոլոր կանանց ծննդաբերության վրա։

Մ . Խ ո ր ե ն ա ց ի ն հ ա ղ ո ր դ ե լ ո վ ա յ ս զ ր ո ւ յ ց ը , գ տ ն ո ւ մ է., ո ր Ջ ր վ ա ն ը , Տ ի տ ա ն ը

Ա Հ ա բ ե թ ո ս թ ե ն Ա ս տ վ ա ծ ա շ ն չ ո ւ մ հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ Ն ո յ ի ե ր ե ք ո ր դ ի ն ե ր Ս ե մի ,

Ք ա մ ի և Հ ա ր ե թ ի ա ն ո ւ ն ն ե ր ի փ ո խ ա կ ե ր պ վ ա ծ ձ և ե ր ն ե ն ։ Ջ ր վ ա ն ը պ ա ր ս ի ց

զ ր ա դ ա շ տ ա կ ա ն կ ր ո ն ո ւ մ ժ ա մ ա ն ա կ ի ա ս տ վ ա ծ ն Է ր , ո ր ի ց ծ ն վ ո ւ մ ե ն ր ա ր ի

Օ ր մ ի գ դ ն ու չ ա ր Ա հ ր ի մ ա ն ը ։ Տ ի ս ս ս ն ն ե ր ր հ ո ւ ն ա կ ա ն դ ի ց ա բ ա ն ո ւ թ յ ա ն մեյ>

ւ Ա ր ւ ս ն ո ս - Ի ր կ է փ ի Ա Դ ե ա – Ե ր կ ր ի ա մ ո ւ ս ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ծ ն վ ա ծ ա հ ե ղ հ ս կ ա ն ե ր Էին,

ո ր ո ն ք հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ կ ւ ւ վ ե ց ի ն Զ Ա ս ի Ա մ յուս ա ս տ վ ա ծ ն ե ր ի դ ե մ ։

39

Եվ երբ Զ ովա նի նորածին ա րա զա վա կներից երկուսին սպանում են, Աստղիկը խղճահարվում է Ա Ջրվա նի կանանց հետ միասին քխւմոզում մի քանի տիտանների՝ Ջ ր վ ա նի մյուս տղաներին կենդանի թողնել Ա ուղարկել արևմուտք, այն լեոը, որ կոչվում է Օլիմպոս կամ հայերեն՝ Դյուցընկեց (այսինքն՝աստվածների ընկնելու տ ե ղ ) ։

Աստղիկը Տարոնի կողմերում շինել է սոսլիս Ա ս տ ղ ն ա բ ե ր դ (հա մա ռոտ վա ծ՝ Ա ս ղ ն բ ե ր դ ) ամրոցը իր Ջ ր վ ա ն եղբոր ապահովության համար։ Այն հետագայում կոչվեց նա և Մոկաց բերդ։

Բացի Աշտիշատից, Աստղիկին նվիրված տաճարներ կային վ ս ւն ա լճի մոտակայքում գտ ն վ ո ղ Արտամետ ավանում, Անձևւսցիք կոչված գավառում, Արտւսշատամ և այլ տեղերում։ Աստղիկին նվիրում Լին վարդեր և աղավնիներ, որոնք սուրբ էին համարվում։ վ ա ր դ ե ր նվիրելա սովորությունից էլ ըստ երևույթին ա ռա ջա ցել է Աստղիկի « վ ա ր դ ա մ ա տ ն » (վ ա ր դ ե մատներ ունեցող) մականունը։

Աստղիկի տոնը կատարում էին ամառվա կ ե ս ե ր ի ն յ հա մա ժողովրդա կա ն մեծ հանդիսություններով ու արարողություններով։ Ա յդ տոնը կոչվում էր վա ր դ ա վ ա ռ , որ մինչև այժմ էլ կատարվում է ժողովրդի մեջ։ Այդ տոնակատարության ժամանակ Աստղիկին վարդեր էին նվիրում, ա ղա վնիներ թռցնում, իրար փոս ջուր էին ցողում, ուրախանամ։

Ն ա ն ե

Հի ն հայերի հաջորդ դիցուհին Նւսնեն է՝ Ա րա մա զդի դուստրը, հա վա նա բա ր ռազմի աստվածուհի, որի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր մայր դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքին։ Ե վ պ ա տ ա հ ա ­կան չէր, որ Ն ա ն եի հարուստ տաճարը գտնվում էր Ե կեղյա ց գ ա վ ա ռ ի Թիլ ավանում, Անահիտի տ ա ­ճարի մոտակայքում։ ժ ո ղ ո վ ր դ ի մեջ մինչև այժմ էլ մեծ մորը, այսինքն՝ տատին, նանե են կոչում, մի բան, որ վկայում է Ն ա ն ե դիցուհու մայր ա ստ վա ծությա ն հետ ունեցած կապի և ժողովրդա կա ն խ ա վ ե ­րում նրա անվան ա պաշտամունքի լայն տ ա րա ծվա ծության մասին։

Միհր

Երկնային լույսի և արեգակի ա ստվա ծն էր լուսաճաճանչ Միհրը՝ Ա րա մա զդի մյուս որդին, Ա ն ա ­հիտի և Նանեի եղբայրը։ Ն ր ա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Դ եր ջա ն գ ա վ ա ռ ի Բագսւհաոիճ գյուղում։ Միհրին էր նվիրված նաև Դ առնիի հեթանոսական տաճարը։

Միհրի պաշտամունքը լայն տարածում ուներ հին Հա յա ստա նում ։ Հի ն հայկական օրացույցի յու­րաքանչյուր ամսի 8-րդ օրը կոչվում էր նրա անունով՝ Միհր, իսկ յոթերորդ ամիսը, որ հ ա մ ա պ ա տ ա ս ­խանում է այժմյան փետրվար ամսին, դարձյալ կոչվում էր նրա անունով՝ Մեհեկան։ Միհրի անունից են ծագում նաև հին հայոց հեթանոսական սրբավայրերի ընդհանուր կոչումը՝ մեհյան։

Միհրի անունն ու արարքների հիշատակը որոշ ձևափոխումներով պ ա հպ ա նվել են «Ս ա սնա ծ ո ե ր » հերոսավեպում, հանձին Մեծ և Փ ոքր Մհերի անունների և վեպերի։

Ըստ «Սասնա ծռերի»՝ Մեծ Մհերը ծովա ծին Սանասարի որդին է։ Ն ա տ ա կա վին 15 տ ա րեկա ն պ ա ­տանի էր, երբ Սասանում սով ու թանկություն է ընկնում։ Պարզվում է, որ Սասնա լեոներա մ մի ւսմեհի առյուծ է լույս ընկել, փակել Սասուն տանող բոլոր ճանապ արհները, ւսնցնող-դարձողներին հոշոտում է, չի թողնում հաց կամ որևէ ապրանք մտնի Սասուն։

Մհերն իմանալով հացի պակասության և թանկության պ ա տ ճա ռը, հաջորդ իսկ օրը գ ն ա մ է ա ռ ­յուծի դեմ կռվելու։ Առյուծը որ տեսնում է Մհերին, գ ա զ ա զ ա ծ գալիս է ընդա ռա ջ, պոչը գե տ ին է խփում, փոշու ամպեր բարձրացնում։ Մհերը, երբ ուղեկիցներից իմանում է, որ եկողը առյուծն է, ա նզեն գ ն ա մ է նրա դեմ, գոտեմարտի է բռնվում առյուծի հետ, կանչում իր պ ա պ ենա կա ն երդումը՝ « Հ ա ց ն ու գինին, տեր կենդա նին», մի ձեոը գցում է առյուծի վերին ծնոտից, մյուսը՝ ներքինից, քաշում ճղ ա մ է առյուծին, անում երկու կես, կեսը դնում ճամփի մի կողմը, մյուս կեսը՝ մյուս կողմը, վ եր ա դա ռ նա մ Սասուն։ Այդ օրվա նից նրան կոչում են Ա ռյուծա ձև1 Մհեր։

Ա ռ յ ո ւ ծ ա ձ և մ ա կ դ ի ր ը է ւ ս ա կ ա ց վ ո ւ մ է ե ր կ ո ւ ի մ ա ս տ ո վ , ա ռ յ ո ւ ծ ձ և ո ղ , ճ ղ ա լ Ա ա ռ յ ո ւ ծ ի ձ և , ա ռ յ ո ւ ծ ի կ ե ր պ ա ր ա ն ք ո ւ ն ե ց ո ղ ։

« Ս ա ս ն ա ծ ռ ե ր ի » ա յ ն պ ա տ ո ւ մ ն ե ր ո ւ մ , ուր պ ա տ մ վ ո ւ մ է Մ ե ծ Մ հ ե ր ի ա ռ յ ո ւ ծ ս պ ա ն ե լ ո ւ ՝ ձ ե ռ ք ե ր ո վ ե ր կ ո ւ կ ե ս ա ն ե լ ո ւ , ճ ղ ե լ ո ւ

40

Մեծ Մհերին խորհուրդ են տալիս գնսւլ Աղջա ղլա Յ ա ­լերի թագավորի աղջկան՝ Արմաղանին ուզելու։ Երբ Մհերը գնում է այդ թագավորի քա ղա քը, տեսնում է՝ բոլոր ք ա ղ ա ­քա ցի ք սև են հագել Ա լաց են լինում։ Մհերը հարցնում է սգո պ ա տ ճա ռը։ Պարզվում է, որ քա ղաքի մոտ գտ ն վ ո ղ սարի քարանձավում, որտեղից քա ղաքի ջուրն է գալիս, վիշապ է մտել, փակել աղբյուրի ակը Ա կտրել ջուրը։ Ամեն անգամ, որպեսզի մի քիչ ջուր տա՝ վիշապը մի աղջիկ է ուզում։ Ցոթ օր է, ինչ քա ղաքը ծ ա րա վ է։ Այդ օրը թագավորի աղջկա հերթն է, նրան պ ետ ք է տան վիշապին, դրա համար էլ ք ա ­ղաքը սուգ է մտել։ Մհերը գնում է ա յդ քարանձավը Ա պ ա տ ­վիրում քաղաքացիներին՝ թա գա վորի աղջկան բերել ա յն­տ ե ղ ։ Մհերը գնում, կանգնում է քա րանձավի մոտ. այնտեղ են բերում սև հագած թագավորի աղջկա ն։ Երբ վիշապր տ ես­նում է աղջկան, դուրս է սողում քա րա նձա վից, որպեսզի ա ղջկա ն կալ տա։ Մհերը քաշում է թուրը, վիշապի յոթ գը– լուխն էլ թռցնում, գլուխներից թանձր կրակ ու ծա խ է բա ր ձ ­րա նա մ։ Մհերը սպանված վիշապին քարայրից գլորում է ցա ծ, անմիջապես քարայրից պղտոր արնաջուր է հորդամ ներքև, ապա աստիճա նա բա ր սկսում է զուլալվել։ Մարդիկ ուրախությունից իրենց ջուրն են նետում, խմում, զվարճանում։

Թ ա գա վորի դուստրը արնաջուր գալու պահին ձեռքը թաթախում է արյան մեջ, խփում Մհերի մեջքին, վ եր ա դա ռ ­նա մ պալատ։ Թ ա գա վորը աղջկան տեսնելով, շատ է ուրա­խ ա նա մ, հարցնում է, թե ինչպես է ա զա տ վել, հվ է ազատել։ Աղջիկը ոչինչ չի պատասխանում։ Թա գա վորը կարգադրում է գտ նել վիշապ սպանողին, բերել, խոստանալով աղջկան նրան տւսլ կնության։

Շ ա տ երն են գալիս ներկայանում թա գա վորին, ասելով, որ իրենք են վիշապին սպանել։ Արմաղանը բոլորին հետ է դարձնում, բացահայտում նրանց սուտը։ Դալիս է Մհերը։ Թ ա գա վորը հարցնում է.

- ԴոՏ ես իմ ա ղջկա ն ա զատել։- Ես եմ ազատել, - ասում է Մհերը, - իմ սրով վ ի ­

շապի յոթ գլուխներն եմ թռցրել ։Թա գա վորը նրան էլ չի հավատում։ Երբ Մհերը շրջվում

է գնւսլա, Արմաղանը նկատում է նրա մեջքին դրոշմված իր ձեռքի արյունահետքը, մոտենում է Մհերին, բռնում թևից, ներկայացնում հորը։

- Հւեյր թ ա գա վոր, այս տղան ինձ ա զատեց, ես պ ետք է նրա հետ ամուսնանամ։

մ ա ս ի ն , վ ի պ ա ս ա ց ն ե ր ը Ա ռ յ ո ւ ծ ա ձ և մ ա կ դ ի ր ը ա ռ ա ջ ի ն ի մ ա ս տ ո վ ե ն հ ա ս կ ա ­

ց ե լ , ի բ ր և ա ռ յ ո ւ ծ ձ և ո ղ ։ Բ ա յ ց կ ա ն պ ա տ ո ւ մ ն ե ր է լ , ուր ա ռ յ ո ւ ծ ս պ ա ն ե լ ո ւ

մ ո տ ի վ ը չ կ ա , բ ա յ ց Ա՜հերը կ ո չ վ ո ւ մ Լ Ա ռ յ ո ւ ծ Մ հ ե ր ։ Ն ա խ ն ա կ ա ն ը , ը ս տ ե ր ե ­

վ ո ւ յ թ ի ն , ե ղ ե լ է մ ա կ դ ի ր ի ե ր կ ր ո ր դ ի մ ա ս տ ը ՝ ա ռ յ ո ւ ծ ի ձ և , ա ռ յ ո ւ ծ ի կ ե ր պ ա ­

ր ա ն ք ո ւ ն ե ց ո ղ , ո ր ո վ հ ե տ և Մ ի թ ր ա - Ս ՚ ի հ ր ա ս տ ծ ո ւ ն պ ա տ կ ե ր ո ղ հ ի ն հ ռ ո մ ե ա ­

կ ա ն մ ի շ ա ր ք ք ա ն դ ա կ ն ե ր ո ւ մ Մ ի հ ր ը ( Մ ի թ ր ա ) պ ա տ կ ե ր վ ա ծ է ա ռ յ ո ւ ծ ի

գ լ խ ո վ և մ ա ր դ ո ւ մ ա ր մ ն ո վ ։ Ա յ ս տ ե ղ ի ց է լ ՝ « Ս ա ս ն ա ծ ո ե ր ի » ո ր ո շ պ ա տ ո ւ մ ­

ն ե ր ո ւ մ պ ա հ պ ա ն վ ա ծ Ա ռ յ ո ւ ծ Ա հ ե ր ա ն վ ա ն ո ւ մ ը ։

41

Հա յրն ուրախանում է, Արմաղանին տալիս է Մհերին, Մհերն աոնում է Արմաղանին, բերում

Սասուն։Մեկ արիշ պատումով՝ Արմաղանին Սպիտակ դԱն է փախցնում, տանում իր բնակարանը, որը

գտնվում է ջուր բխ ող մի սարի գա գա թին։ Մհերը հա րցա փորձով գ տ ն ա մ է դևի բնա կա տեղին, քնած դևին արթնացնում է, հետը մենամարտում, սպանում Սպիտակ դևին, Արմաղանին ազատում, բերումՍասուն, հետն ամուսնանամ։

Փոքր Մհերը Մեծ Մհերի թոոն է, Դ ա վ թ ի որդին, երբ ծնվում է մորից, մի ձեոը փակ է լինում, որ­քան չարչարվում են, չեն կարողանամ բա ցել։ Կանչում են հորը՝ Դ ա վ թ ի ն , կամ Ք ե ռ ի Թորոսին, որը շփելով կամ աղոթելով, բացում է Մհերի բա ո ը, բա սն մեջ՝ մի գ ա ն դ լերդացած արյուն։ Գուշակում են, որ Մհերը աշխարհը մի գ ա ն դ արյուն է շինել ա աոել բոի մեջ։

Մի շաըք պատումներով՝ Դ ա վ ի թ ը օտարության մեջ է լինում, երբ ծնվում է Փ ոքր Մհերը։ Մ ե ծ ա ­նամ է, դաոնա մ պատանի, հարցուփորձով մորից՝ Խ ա ն դ ո տ ի ց , իմանամ է հոր մասին։ Ուզում է գնալ հորը փնտրելու։ Մայրը, իբրև նշւսն, Մհերի բա զկին է կապում Դ ա վ թ ի տ վա ծ ապարա նջանը։ Մհերը ճանապարհին հանդիպում է հորը, իրար չեն ճանաչում Ա սկսում են մենամարտել։ Մեծ դժվարությամբ Դ ա վթ ին հաջողվում է մի կեըպ հաղթել պատանի Մհերին (կամ, ընդհակաասկը, Մհերն է հաղթում) Ա երբ գետին դնելով՝ կամենում է սպանել, տեսնում է իր տ վա ծ ապարա նջանը։ ճանաչում են իրար, հաշտվում։

Որոշ պատումներով՝ մայրը՝ Խանդութը, լսելով հոր ե որդու մենամարտի շոինդը, գալիս է մի­ջամտելու, բայց կովից տաքացած հարազատները չեն լսում խա նդութի ա ղերսա նքը։ |Աանդաթն ստ իպ ­ված դիմում է աստծո միջամտությանը։ Երկնքից իջնում է Դ ա բ ր ի ե լ հրեշտակը, միջամտում կովին, հորն ու որդուն բաժանում իրարից։ Դ ա վիթը այդ կովից զա յրա ցա ծ՝ անիծում է Մհերին, որ նա անմահ ա անժառանգ մնա։ Հոր անեծքը կատարվում է. Մհեըը մնամ է անմահ Ա ա նժա ռա նգ։

Իր երկւսը թափառումների ընթացքում Փ ոքր Մհերը կռվում է Սասնա թշնամիների, դԱերի, կաս– պաշտների դեմ, բոլորին հաղթում։ վ երջում ծերա ցա ծ ա անարդար հողը այլևս չի դիմանում անմահ ու անժառանգ Մհերի ոտքերի տակ, ոտքերը խրվում են հողի մեջ, տանջում։ Հուսա հա տ վա ծ, հայրենի տնից հալածված Մհերը օգնության է հայցում մեռած ծնողների գերեզմա ններից ։ Ծ նողները խորհուրդ են տալիս գնալ Հա լեպ կամ Ագոա վա քա ր, ա յնտ եղ պ ատ սպ ա րվել ։ Մհերը ճանապարհին դիմում է աստծոն, կռիվ խնդրում։ Աստված ուղարկում է իր յոթ դաս հրեշտակներին Մհերի դեմ կռվի։ Մհերը կռվում է, բայց չի կարողանում հրեշտակներին հաղթել ։ Աստծո հրամանով վ ա ն ի մոտ գ տ ն վ ո ղ Ա գ ­ոավաքար ժայռը բացվում է, Մհերը ձիով մտնում է ժայռի մեջ, փակվում։ Մհերը ժայռից դուրս կգա այն ժամանակ, երբ հին աշխարհը քանդվի և մեկ էլ շինվի, երբ անարդարությունը աշխարհից վերանա, բարիքների առատություն լինի՝ գարին դառնա ընկույզի չափ, ցորենը՝ մասուրի, երբ հողը դա ռնա ա ր­դար, դիմանա նրա ոտների տակ։

Տիր

Հին հայերի իմաստությունների, ուսման, գիտության ա ստ վա ծն էր Տիրը՝ Ա ր ա մա զդ գերագույն աստծո գրիչը կամ քարտուղարը, որի պաշտամունքատեղին գտնվում էր հին Արտաշատի մոտ ա կա յ­քում և կոչվում էր Արամազդի գրչի դիվա ն կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Ա յսօրվա լեզվով ասած դա Արամազդ աստծո քարտուղարի, այսինքն՝ Տիր աստծո գրասենյա կն էր, որը միաժամանակ գիտությունների ուսուցման տեղ էր, որտեղ հեթանոսական կրոնի պաշտոնակատար քրմերը գիտու­թյուն և իմաստության էին սովորում։ Քրմա կան գիտությունների կամ իմաստությունների մեջ էր մտնում ամենից աոաջ գուշակությունը, հատկապես երազների մեկնությանը, երազահանությունը։ Դրւս համար էլ Տիր աստվածը կոչվում էր նաև երազացույց ու երազահան, այսինքն՝ քրմերը նրանից սովորում էին երազների գուշակության արվեստը, իսկ Տիրի պաշտամունքի վայրը հին հայերը կոչում էին «Երւս– զամոյն տ ե ղի ք» (երա զա լից կամ եըա զա ռա տ տ ե ղ ե ր ) ։ Այստեղ ուխտ եկողները քրմերի միջոցով Տիր աստծոց ստանում էին իրենց տեսած երազների գուշակությունը։

42

Հա յեր ի հա մա ժողովրդա կան սիրո ու ճանաչման ա րժանացած աստվածներն էին Ամանորը և վ ա ­նատուրը։ Ամանորը, որ հին հայերենում նշանակում է նոր տարի, հին հայերի նոր տարին անձնավորող ա ստ վ ա ծն էր Ա համարվում էր «նոր պտուղների ա մենա բեր» ։ Ն ր ա տոնն ու պաշտամունքը կատար­վում էր հայոց նոր տ ա րվա օրերին՝ Ն ա վ ա ս ա ր դ ի ն , որ հայոց հին տոմարով համընկնում էր հուլիսի վերջերին Ա օգոստոսի սկզբներին, տ ա րվ ա այն ամիսներին, երր հասունանում էին նոր մրգերն ու պտուղները։ Ն ա վ ա ս ա ր դ յա ն տոնախմբությունները համաժողովրդական մեծ շուքով ու ցնծությամբ կատարվում էին հատկապես հայոց հին հոգևոր կենտրոններից մեկում՝ Բագրևսւնդ գա վա ոի դաշտա ­վայրում գ տ ն վ ո ղ Բ ա գա վ ա նա մ , որ նշանակում է դիցա վա ն կամ ա ստ վա ծա վա ն։ Այս ավանում էր գտնվում նոր տ ա րվա աստվածների՝ Ամանորի Ա հյուրընկալ վա նա տ ուրի պաշտամունքատեղին։ Եթե Ամանորը խորհրդանշում էր նոր տարին ու նրա բերա ծ նոր պտուղները, ապա վա նա տուրը, որ բաոացի նշանակում է օ թ և ա ն տ վ ո ղ, հյուրընկալ, խորհրդանշում է Ն ա վ ա սա րդ ի ն և այլ օրերի Բագսւվան ա յ­ցելա ծ բա զմ ա հ ա զա ր հյուրերին և ուխտավորներին հյուրընկալելու, տեղ ու օթևա ն տալու իրողությանը։ Հա յո ց Տ ի գ ր ա ն վերջին թա գա վորը Բա գա վա նում իր եղբոր՝ Մաժան քրմապետի գերեզմանի վրա սրբա– վայր է շինում, որպեսզի բոլոր ա նցորդները վայելեն ա յդտ եղ զոհա բերվող կենդանիների միսն ու խմիչքը, միաժամանակ նույն տեղում գիշերեն և հյուրընկալվեն։

Ա մա նոր Ա վ ա ն ա տ ո ւ ր *

Սպանդարամետ

Հ ի ն հայերի ստորերկրյա թագա վորությա ն ա ստ վա ծն էր Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը, որ հաճախ նույնանում էր ստ որգետ նյա աշխարհի, մեոելների թագավորության կամ ուղղակի դժոխքի հ ե տ լ ք

Հնում Սպա նդա րա մետին նույնացրել են այգիների և գինու հովանավոր հանդիսացող հունական Դիոնիսիոսի կամ Բաքոսի հետ, հետագայում նա համարվել է երկրի, անդունդների, դժոխքի տիրակալ Ս ա նդա րա մետ ա պ ետ ։ Ե րբեմն հոգնակի «Ս ա նդ ա ր ա մ ե տ ք ա ն դ ն դ ո ց » ձևով հասկացել են Ա դժոխքի անդունդները, Ա դժոխքի չար ոգիները։

Կ ա ր ծ ի ք ն ե ր կ ա ն , որ վ ա ն ա տ ո ւ ր ն ու Ա մ ա ն ո ր ը Սեկ ա ս տ վ ա ծ ե ն , վ ա ն ա տ ո ւ ր ք Ա մ ա ն ո ր ա ս տ ծ ո մ ա կ դ ի ր ն է և ն շ ա ն ա կ ո ւ մ է օ թ և ա ն

տ վ ո ղ , հ յ ո ւ ր ը ն կ ա ւ Ա մ ա ն ո ր ։ Կ ա մ է լ , կ ա ր ծ ո ւ մ ե ն , վ ա ն ա տ ո ւ ր ը հ յ ո ւ ր ը ն կ ա լ Ա ր ա մ ա զ դ ա ս տ ծ ո մ ա կ դ ի ր ն է ։

43

\

ձԵՐՈՍնեՐ

Հայկ դյուցազն*

Ահեղ և երևելի էին աոաջին աստվածները, որոնք ստեղծեցին աշխարհն ու մարդկությանը, միա­ժամանակ և աշխարհի մեծամեծ բարիքները։ Այդ աստվածներից են սերում հսկաների սերունդը՝ վ իթ ­խարի ու հաղթանդամ դյուցազուններ, որոնք ամբարտավանանալով և ըմբոստանալով, վճոամ են կա ­ռուցել Թաբելոնի հսկա աշտարակը, հասնելու երկինք՝ աստվածներին։ Երբ կառուցում են աշտարակը, աստվածների ցասումից վիթխարի հողմ է բարձրանում, կործանում աշտարակը։ Միաժամանակ աստ– վածների կամքով, յուրաքանչյուր մարդ և հսկա մյուսներին անհասկանալի մի նոր լեզվով է սկսում խո­սել, որի հետևանքով մեծ խառնաշփոթության և իրարանցում է ընկնում նրանց մեջ։

Այդ հսկաներից մեկն էր նաև Հա րեթոսթյան Հ՛ակը՝ մի անվանի և քաջ նախարար, վիթխարի աղեղնավոր և կորովի նետաձիգ։

Հայկը վայելչակազմ էր, թիկնեղ, հաստաբազուկ, գանգրահեր, գեղեցիկ վ ա ռ վ ռ ա ն աչքերով։ Ն ա միակը եղավ հսկաների մեջ, որ քաջաբար ըմբոստացավ բոլոր նրանց դեմ, ովքեր ձեռք էին բա րձրա ց­նում մյուս հսկաների ա դյուցազունների դեմ և կամենում էին նրանց վրա գերիշխել։ Այդ այն ժամանակ էր, երբ բաբելոնյան խսանաշվտթության հետևանքով մարդկային ցեղը ցրվել ու սվավել էր ամբողջ երկ­րով մեկ՝ բազմամբոխ, հզոր ու դաժան հսկաների մեջ, և յուրաքանչյուրը մոլի կատաղությամբ սարը իր ընկերոջ կողն էը խրում իշխելու համար։ Եվ հսկաներից մեկին՝ Տիտ ա նյա ն Թելին, պատահաբար հաջողվում է բռնանալ մյուսների վրւս, ամբողջ երկիրն ու մարդկային ցեղը իրեն ենթարկել և իրեն հռչակել թագավոր և աստված։

Հայկը ըմբոստանամ է Թելի դեմ, չի հնազանդվում նրան և արհամարհանքով հրաժարվում է նրան աստված կոչել։ Այնժամ Թելը կռվով հարձակվում է Հայկի վրա, բայց արի Հայկը հսկա ա ղեղով հալա­ծում է նրան։

Այդ ընթացքում Թաբելոնամ ծնվում են Հայկի որդիներն ա դուստրերը, թոռներն ա ծոռները։Հայկի անդրանիկ որդին էր Ալսսմանյակը կամ Արամենակը, սրա անդրանիկ որդին էր Արա–

մայիսը, սրա անդրանիկը՝ Ամասիան, սրանը՝ Դեղամը, Դեղամի անդրանիկը՝ Հարման, Հարմայինը՝ Արամը, իսկ Արամի անդրանիկ որդին՝ Արա Գեղեցիկը։

Հայկը չկամենալով հնազանդվել Թելին, իր ամբողջ գերդաստանով, թվով մոտ երեք հարյուր հոգի, բոլորն էլ զորավոր մարդիկ, իր բոլոր ծառաներով ու աղախիններով և իրեն հարած եկվորներով գ ա ղ ­թում է Թւսբելոնից դեպի հյուսիս՝ Արարադի երկիրը՜։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է լւստ Ս՜ովսես Խ ո ր ե ն ա ց ա յ Հ ւ ս յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն * և Ս ե ր ե ո ս ի « Պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » գ ր ք ե ր ի ։

է ՛ստ հին պ ա տ մ ի չ ն ե ր ի ( Խ ո ր ե ն ա ց ի , Ս ե ր ե ո ս ) Հ ս ւ յ կ ր ս ե ր ո ւ մ է Ն ո յ ի ( Ք ս ի ս ա թ ր ի ո ս ) ե ր ր ո ր դ ո ր դ ո ւ ց ՛ Հ ա պ ե թ ո ս թ ե ի ց կ ա մ Հ ա –ր ե թ ի ց ։ Ա յ ս տ ե ղ ի ց կ Հ ա ր ե թ ո ս թ յ ա ն ս պ գ ա ն ա ն ր ։

Ա ր ա ր ա դ ի ե ր կ ի ր է ր Կոչվո ւմ I ւ ՚ ի յ է ա գ ե տ ք ի ց դ ե պ ի հյուսիս ր ն կ ա ծ ե ր կ ր ա մ ա ս ը , որ ա ս ա ր ա ր ա ր ե լ ա կ ա ն ա դ ր յ ա ր ն ե ր ո ւ մ կ ո չ վ ո ւ մ Է

ն ա ե ( հ ր ա ր տ ո ւ , ա յ ս ի ն ք ն ՜ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ա ր ս ս տ ա հ ա ր ա վ ա յ ի ն մ ս ա ր , ՛ է ա ն ա լճ ի ց դ ե պ ի հ ա ր ա վ ։

44

Հա յկն այստեղ սկզբում բնակվում է մի լեոան ստորոտում գտ նվող դաշտավայրում, որտեղ ապրում էին իրենից աոաջ ա յդտեղ եկած սակավա թիվ մարդիկ։ Հայկը նրանց իրեն հնազանդեցնելով, այստեղ կալվածքներով բնակատեղի է շինում Ա ժառանգության տալիս թոռանը՝ Արամանյակի որդի Կադմոսին։ Իսկ ինքը իր մնացած մարդկանցով ու գերդաստանով շարժվում է դեպի հյասիս-արԱմուտք, գալիս հաստատվում է մի բարձրավանդակ դաշտում Ա այդ լեռնադաշտը կոչում է Հա ր ք՛ , այսինքն՝ այդտեղ բնակվողները հայրեր են, Թորգոմի տան սերնդից։ Հայկն այստեղ շինում է մի գյուղ Ա կոչում իր անու­նով՝ Հայկաշեն։ Դաշտի հարավային կողմում՝ մի երկայնանիստ լեոան մոտ, դարձյալ նախապես բնակ­վելիս են եղել սակավա թիվ մարդիկ, որոնք հոժարակամ ենթարկվում են դյուցազնին։

Իսկ ա յդ ժամանակ Բաբելոնամ թագավորում էր հսկա որսորդ Տիտանյան Բելը, որն իրեն էր հնա­զա նդեցրել ամբողջ երկրում սւիոված բոլոր ազգերին Ա իր կախարդական հնարագիտությամբ Ա ա ր­քայական հրամանով պարտադրել էր բոլոր ազգերին երկրպագելու իր հպարտ ու ամբարտավան պատ­կերին, իբրև աստծո Ա զոհ մատուցել։

Բոլոր ազգերը անմիջապես կատարում են նրա հրամանները, բացի Հայկ նահապետից, որը ո՝ նրան է հնազանդվում, հչ իր տանը նրա պատկերը կանգնեցնում Ա ոչ էլ մեծարում նրան աստվա­ծային շքով։

Բելը ոխակալվամ է Հայկի դեմ, բայց առժամանակ իր ոխը թաքցնում, նա իր որդիներից մեկին, հավատարիմ մարդկանց ուղեկցությամբ, պատգամավոր է ուղարկում հյուսիս՝ Հայկի մոտ, որպեսզի նա հնազանդվի Ա խա ղա ղ ապրի։

- Դու ցուրտ սառնամանիքների մեջ բնակվեցիր, - ասում է Բելը իր պատգամախոսի բերանով Հայկին, - սակայն տաքացրու Ա մեղմացրու քո հպարտ բնավորության ցուրտ սառնությանը Ա ինձ հնազանդելով խ ա ղա ղ ապրիր իմ երկրում, որտեղ դա կհաճես բնակվել։

Հայկը խստությամբ մերժում է Բելի պատգամավորներին, Ա նրանք ձեռնունայն վերադառնում են Բւսբելոն։

Զ ա յրա ցա ծ Տիտ ա նյա ն Բելը զո րք է ժողովում և հետևակ զորքի մեծ բազմության գլուխ անցած, գալիս հասնում է հյուսիս՝ Արարւսդի երկիրը, այնտեղ, ար բնակվում էր Հայկի թոո Կադմոսը։ վերջինս խուսափելով Բելից, փախչում գալիս է Հ ա ր ք , նախապես սուրհանդակներ առաքելով Հայկին, հայտնե­լով հետևյալը.

- Գ իտցիր, ով մեծդ դյուցազուններից, որ Բելը ուղիղ գալիս է քեզ վրա հավերժական քաջերով և երկնադեզ հասակով մրցող հսկաներով։ Եվ ես լսելով, որ նա մոտեցել է իմ տանը, կնոջս ու զա վա կ­ներիս հետ փախստական ահա տա գնա պ ա ծ գալիս եմ քե զ մոտ։ Ուստի շտւեպ մտածիր անելիքդ։

Հա յկն իմանալով այդ, վերցնում է Արամանյակին և Կադմոսին իրենց որդիներով, ինչպես նաև իր յոթանասուն դստրերի որդիներին, բոլորն էլ հսկա տղամարդիկ, և դուրս է գալիս Բելի վիթխարի զորքի դեմ։

Հայկն իր սակավա թիվ մարդկանցով չի կարողանում Բելի սպառազեն հսկւս տղամարդկանց բա զ­մության դեմն առնել։ Բհլն անգա մ փորձում է Հայկին գերել, բւսյց Հայկը խույս է տալիս Բելից և նա­հանջելով հեռանամ։ Բելը ամրակուռ զրա հով զրահապատված՝ իր զորքով հետապնդում է Հայկին։ Հայկը հետ է դառնա մ և ասում Բելին.

- Ինչհւ ես ինձ զուր հետապնդում, վերադարձիր քո տեղը, որպեսզի այսօր չմեռնես իմ ձեոից,

քանզի իմ նետը բնավ չի վրիպում։Բելը պատասխան է տալիս և ասում.- Որպեսզի չընկնես իմ զինվորների ձեռը և չսպանվես, եկ հանձնվիր, ապրիր իմ տանը խ ա ղա ­

ղությամբ, դարձիր իմ տան որսկան զինվորների ղեկավարը։Հայկը զայրույթով ասում է.- Շուն ես դ ա և շան երամակից եք դա և ժողովուրդը քո։ Դրա համար էլ այսօր իսկ քո վրա

կթափեմ իմ կապարճի նետերը։

1 Հ ւ ս ր ք ( « ի ն հ ա յ ե ր ե ն ո ւ մ ն շ ա ն ա կ ո ւ մ է հ ա յ ր ե ր ) գ տ ն վ ո ւ մ է վ ա ն ա լ ճ ի ց հ յ ա ս ի ս - ա ր Ա մ ո ւ տ ք , 17շո դ ա շ տ ի ց հ յ ու ս իս Ա կ ո չ վ ո ւ մ է ն ա և

Բ ո տ ս ն լ ւ խ կ ա մ Բ ա լ ա ն լ ւ խ ի դ ա շ տ ։

45

Տիտ\սնյան արքան վստահ իր սպառազինության Ա իր հանդուգն ամբոխի զորության վրա, շա­ր ո ւն ա կ ա ն է հետապնդումը։ Թելի զինվա ծ ամբոխը զառիվայրից գա հա վիժող հեղեղի նման շտապում է հասնել Հայկի բնակության սահմանները։

Իսկ ուշիմ ու խոհեմ Հայկը իր սա կա վա թիվ Ա քաջ ա ղեղնավորներով հասնում է մանր ձկներով հարաստ մի մեծ աղի լճի՛։ էճափին նա կանգ է առնում, հավաքում իր զորքը, դիմում նրան հետևյալ խոսքերով.

- Երբ մենք դուրս գա նք Բելի հրոսակների դեմ, ձգտ ենք հանդիպել Թելին այնտեղ, ար կանգնած կլինի նա իր քաջերի խուռն բազմության մեջ, կամ պ ետ ք է մեռնենք և մեր ամբողջ գերդա ստա նը ընկնի Թելի ծառայության տակ, կամ մեր մատների կորովը ցուցադրենք, ցրենք Թելի խառնամբոխը և հա ղ ­թանակ տանենք։

Հայկը իր սակավաթիվ զորքն աոաջ է տանում, հասնում բարձր լեոների արանքում գտ ն վ ո ղ մի դաշտաձև տեղ և գետի հոսանքի աջ կողմում՝ բարձրավանդակի վրա, ամուր դիրք գրավում։ Այդտ եղից պարզ երևում էր Թելի բազմամբոխ հրոսակը, որ սփռված բռնել էր շրջապատի ա մբողջ տարածքը, և զինվորները ազատ ու հւեմւսրձակ սուրում էին ւսջ ու ձախ։ Իսկ Թելը հանդարտ ու խ ա ղա ղ կանգնած էր բազմության մեջ, գետի ձախ ափին գտ ն վ ող բլրակի վրա իբրև դիտանոցի։

Հայկն իսկույն նկատում է այդ սպա ռազինվա ծ ջոկատը, որ բավական երկար տարածությամբ անջատված էր զինված ամբոխից։ Այդ ջոկատի մեջ նւս ճանաչում է Թելին, որը գլխին կրում էր երկաթե սաղավարտ նշաններ ունեցող վերջույթներով, թիկունքի և լանջի վրա աներ պղնձե զրահ, սրունքների և թևերի վրւս պահպանակներ, մեջքին կապել էր գոտի՝ ձախ կողմից կա խ վա ծ երկսայրի սրով. ւսջ ձեռքում բռնել էր հսկայական նիզակ, իսկ ձախում՝ վահան և աջ ու ձախ կողմերից շրջա պ ա տ վա ծ էր ընտիր զո ր ակ աններով։

Հւսյկը տեսնելով կ ա ռ սպառազինված Տիտ ա նյա ն Թելին և նրան աջ ու ձախ կողմից շրջսւպատած ընտիր զորականներին, Արամանյւսկին զ ա յգ եղբայրներով կանգնեցնում է իր աջ կողմը, Կադմոսին զույգ որդիներով՝ իր ձախ կողմը, իբրև կորովի աղեղնավորներ և սրամարտիկներ, իսկ ինքը կանգնում է աոջևում, իր զորքի մնացած մարդկանց կանգնեցնում իր հետևում և ամբողջ զորքը եռանկյունաձև դասավորելով, հանդարտ աոաջ է շարժվում։

Երբ երկու կողմի հսկաներն իրար է«ն հասնում, և սկսվում է ահեղ ճակատամարտը, երկրի վրա սոսկալի դղրդյուն է բարձրանում, հսկայազուններն իրենց ահռելի գրոհի թափից միմյանց վրա ահ ու սարսափ են տարածում։ Երկու կողմից բա զմա թիվ հաղթանդամ մարդիկ են սրահարվում և գետին տապալվում, և երկու կողմն էլ մնում են անպարտելի։

Այս անսպասելի հարձակումից ա ճակատամարտի ելքից սարսափած Տիտ ա նյա ն արքան, որ բլուրի բարձունքից իջել էր ներքև, հետ քաշվելով սկսում է բարձրանալ բլուրը, մտածելով ա յնտ եղ իր թիկնա ­պահների մեջ ամրանալ, մինչև ամբողջ զորքը հասնի և կարողանա երկրորդ ճակատամարտը տալ։

փԱղեղնավոր Հայկը այս տեսնելով, իսկույն կռահում է Թելի մտադրությունը, իրեն աասջ է նետում,

մոտենում արքային, մինչև վերջ ձգում է իր լայնալիճ, հզոր մայրավսսյտյա աղեղը և ե ռա թ և նետն ա ր­ձակելով՝ ուղիղ հարվածում է ք՛ելի կուրծքը զրահա վորող պղնձե տախտակին։ Ն ետ ա սլա քը շեշտակի թափով ծակում անցնում է զրահը, Թելի թիկունքից դուրս գալիս և խրվում հողի մեջ։ Ամբա րտ ա վա ն արքան մսե հսկա արձանի նման տապալվում է գետին և շունչը փչում։

Թելի զինված խառնամբոխը, տեսնելով այս անլուր քաջագործությունն ա իրենց արքայի կործա ­նումը, սարսափահար դիմում է փախուստի։ Հայկի զինվորները հետա պ նդե|ով նրանցից շատերին՝ խլում են ձիերի, ջորիների և ուղտերի բա զմաթիվ երամակներ։

Հայկը ճակատամարտի վայրում շինում է մի դաստակերտ,2, անունը դնում Հայք՝ ի նշան վարած հաղթական կովի։ Այդ անունից էլ մինչև այժմ ամբողջ գա վա ռը կոչվում է Հա յո ց ձ ո ր 1։ Այն բլուրը, ուր ընկնում է Թելը իր քաջ մարտիկների հետ, Հայկը կոչում է Գ երեզմա նք, որը հետագայում հայտնի է

I Խ որենացին նկատի անի Վ ա ն ա լիճր, որ « ն ա մ կոչվում էր նսւե քկ ն ա ն յւս ց ծ ով ։Ն ո ր շեն կամ քաղաք՜ իր կ ա լվ ա ծ քն եր ով ։

Հ ա յ ո ց ձորր գտնվում է վ ա ն ք ա ղ ա ք ի ց հարավ, Խ ո շ ա բ գ ե տ ի ստորին հոսանքի շրջանում։

48

Գերեզմանակք անունով։ Իսկ Բելի դիակը Հայկը զմռսել է տալիս, տանում է Հարթ Ա թաղում մի բարձրա­դիր տեղում՝ ի տես իր կանանց Ա որդիների։ Արարադ երկիրը, ար բնակություն է հաստատում Հայկը, հետագայում նրա անունով կոչվում է Հա յք ։

Հայկը հետագայում հայերի համար դաոնում է պաշտելի նախնի, նրա անունով է կոչվել երկնային Օրիոն համաստեղությունը՛, ինչպես նաև Կշիո կենդանակերպ համաստեղությանը, որ կոչվել է նաև Շամփուրք Հայկին կամ Պատրվակ Հայկին։ Հայկի որդիների Ա դստրերի անուններով է կոչվել նաև հին հայոց տոմարի ամիսների մի մասը։

Հայկի զավակներն ու թոռները*

(Արամանյւսկ, Ագամայիս, Ամասիա, Գեղսւմ, Հարմա)

Բելին սպանելուց հետո Հայկը վերադառնամ է իր բնակատեղին՝ Հարք, իր Կադմոս թոռանը պա­տերազմի ավարից բազմաթիվ ընծաներ է տալիս, ինչպես նաև անվանի մարդիկ՝ իր գերդաստանի ծառայության մեջ գտնվողներից։ Միաժամանակ հրամայում է Կադմոսին վերադառնալ իր նախկին տանը Ա այնտեղ ընդմիշտ բնակություն հաստատել։

Հայկը երկար տարիներ Հ ա յք ա մ ապրելուց հետո մեռնում է, իր ամբողջ ազգը հանձնելով Արա– մանյակ որդուն։

Արամանյակը իր եղբայրներից երկուսին՝ Խոռին Ա Մանավազին, ինչպես Ա Մանավւսզի որդան՝ Բազին, թողնում է Հարքում։ Մանավազը ժառանգում է Հարքը, իսկ որդին՝ Բազը, ժառանգում է աղի լճի հյուսիս-արԱմտյան ափը, Ա գա վա ռն ու լիճը կոչում է իր անունով՝ Բզնանիք Ա Բզնունյաց ծով։ Մանավւսզից են հետագայում սերում Մանավազյան, իսկ Բազից՝ Բզնունյաց նախարարական տոհ­մերը։ Իսկ Խոռը հյուսիսային կողմերում շեներ է շինում, բազմանում, Ա նրանից է սերում Խոոխոոունի– ների ցեղի մեծ նախարարությունը։

Արամանյակն իր գերդաստանն առնելով, շարժվում է դեպի հյասիս-արեելք, գնում հասնում է մի խոր ընդարձակ դաշտավայր, շրջապատված բարձրագագաթ լեոներով, որոնց ստորոտներից բը– խում էին բազմաթիվ ականակիտ աղբյուրներ, որոնք միանալով գետեր էին կազմում և հոսում լեոնե– րի ստորոտներով ու դաշտի ափերով։ Դաշտի հարավային մասում բարձրանամ էր արեգակնաճեմ լեռը՝ սպիտակափառ գա գա թով։ Արամանյակը բնակություն է հաստատում այս խոր դաշտում, շենացնում դաշտի հյուսիսային կողմը Ա այնտեղ բարձրացող լեռը կոչում է իր անունով՝ Արագած, իսկ կալված­քը՝ Արագածոտն։ Արւսմանյակի մահից հետո նրա որդին՝ Արամայիսը, բնակության է հաստատում դաշտի արևմտյան կողմից հոսող գետի ափին, մի բլուրի վրա կառուցում իր բնակատեղին և ւսյն կո­չում իր անունով՝ Արմավիր, իսկ գետը իր թոռ Երաստի անունով կոչվում է Երասխ։ Արամւսյիսը իր բազմազավակ և շատակեր որդուն՝ Շարային, իր տունուտեղով ուղարկում է Արագած լեասն թիկուն­քում գտ ն վ ող բերրի ու արգավանդ դաշտը, որտեղ շւստ ջրեր էին հոսում։ Գավառը հետագայում նրա անունով կոչվում է Շիրակ։ Այդ օրից Շւսրայի շատակերության մասին գեղջուկների մեջ պահպանվել է հետևյալ առածը. « Թ է քո Շւսրայի որկորն է՝ մեր Շիրւսկայ ամբարքն չեն» («Ե թ ե դա Շւսրայի վւորն անես, ապւս մենք Շիրւսկի ամբարները չո ւնենք») ։

Արամայիսի մահից հետո Արմավիրը ժառանգում է նրա որդին՝ Ամասիան։ վերջինս ունենամ է երեք զավակ՝ Գեղւսմ, Փւսոոխ և Ցոլւսկ։ վերջին երկու որդին ունենալուց հետո Ամասիան անցնում է գետը, մոտենում հարավային բարձրաբերձ լեռւսն ստորոտին, լեռւսն խորշերում խոշոր ծախսերով շինում երկու բնակատեղ, մեկը դեպի արևելք, լեռւսն ստորոտից բխող աղբյուրների ակունքների մոտ, մյուսը՝ դեպի արևմուտք։ Այդ տները նւս ժառանգության է սսսլիս իր երկու որդիներին՝ արի Փւսոոխին և կայտառ Ցոլակին, որոնք բնակվելով այնտեղ, կոչում են իրենց անուններով՝ Փւսռիխոտ և Ցոլւսկերտ։ Իսկ այդ բարձրաբերձ լեռը Ամասիւսն կոչում է իր անունով՝ Մասիս։

1 Օրիոնը հւսնւսկան ա ոասպ հլա րանոտ յէսն մեջ Ա» որսորդ էր, քսւջ աղեղնա վոր։* Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ ըստ Մ՜ովսես 1սորենացւս «Հսւ յոց պ ա տմութ յա ն» ։

4 . Հ ա յ հին վիւտսշխարհը 49

Ամասիայի մահից հետո ա վա գ որդին՝ Գեղամը, ժառանգում է Արմավիրը, բայց շուտով այն թ ող ­նում է իր որդան՝ Հւսրմային, իսկ ինքը գնում Է հյոաիս-արեելյան լեոների հետևում գտ ն վ ող ծովակի մերձակայքը։ Այստեղ նա շենացնում Է ծովակի ափերը, բնակեցնում, լեոը իր անունով կոչում Է Դ եղ , շեները և ծովակը՝ Գեղարքունի։ Այստեղ Է ծնվում Գեղամի Սիսւսկ անունով որդին՝ մի սեգ, թիկնեղ, վայելչակազմ, կորովախոս ու գեղեցիկ աղեղնավոր։ Գեղամը նրան տալիս Է իր ունեցվածքի մի մասը, բազմաթիվ ծսաաներ և հիմնում նրա հողային ժառանգության սահմանները։ Գեղամը իր որդուն Է նվի­րում Գեղարքունի ծովից դեպի արևելք ընկած տարածությունները, մինչև այն դաշտը, ար Երւսսխը ճեղքելով սեպացած լեոները, նեղ ու երկար կիրճերով անցնելուց հետո, թափվում Է ա յնտեղ։ Սիսւսկը բնակություն հաստատելով այս երկրամասում, այնտեղ կառուցում Է բա զմա թիվ շեներ, գյուղեր, շինու­թյուններ և ւսյդ աշխարհը կոչում իր անունով՝ Սյունիք, կամ ինչպես պարսիկներն են անվանում՝ Սի– սւսկան։

Գեղամը վերոհիշյալ դաշտի արևելյան կողմում՝ լեոան ստորոտում գտ նվող մի ամուր ձորակում, շինում Է մի դաստակերտ, անունը դնում Գեղամի, որը հետագայում նրւս թոռ Գառնիկի անունով կոչ­վում Է Գառնի։ Հետագայում, Արսսսշես թագավորի ժամանակ, Գեղամի սերնդից մի պատանի Է եղել վ ա ր ա ժ անունով՝ քաջ և դիպակ նետաձիգ, եղջերուների, այծյամների Ա վարազների հմուտ որսորդ, որին Արսսսշես թագավորը նշանակում Է արքունական որսապետ և նրւսն պարգևում Հ ր ա զ դ ա ն գետի հովտում գտնվող բազմաթիվ շեներ ու ավաններ։ Այս վարւսժից Է սկիզբ առնում վւսրաժնունիների իշ­խան ւսկ ւսն տանը։

Ս»րամ՛

Արամը Գեղամի թոռն Էր, Արմավիրի տեր Հարմւսյի որդին, մի աշխատասեր, եռանդուն, հայրենա– սեր մարդ, որը գերադասում Էր մեռնել հայրենիքի համար, քան տեսնել, թե ինչպես են օտար ցեղերն ու ազգերը ոտնակոխ անում իր հայրենիքը և տիրում ու շահագործում իր արյունակից հարազատներին։

Արամը նեղվելով շրջակա ազգերի ա ցեղերի ասպատակություններից, իր ընտանի քաջ և ա ղ ե ղ ­նավոր մարդկանցից հավաքում Է շուրջ 50 հազար հոգի, որոնք բոլորն Էլ վարժ նիզակավորներ Էին, հմուտ նետաձիգներ, ուժեղ և անվեհեր երիտասարդ մարտիկներ։ Հայաստանի սահմանների մերձա­կայքում Արամը հանդիպում Է մեդացի (մա րացի) երիտասարդ զինվորների մի զորախմբի, որի ա ռա ջ­նորդն ու հրամանատարն Էր ոմն Նյուքար Մադես, մի հպարտ ա ռազմասեր մարդ։ Նյուքար Մադեսն արդեն մի քանի անգամ արշավել ա ասպատակել Էր Հա յոց աշխարհը և իր ձիերի սմբակներով ոտնա­կոխ արել երկրի բոլոր սահմանները և երկու տարի Հայաստանը ենթարկել իրեն։

Արամը հանկարծւսկիի Է բերում թշնամուն։ Արևածագից առաջ Արամն իր զո րք ով անսպասելի հարձակում Է գործում մեդական զորքի վրա, գլխովին ջախջախում, իսկ նրա առաջնորդին՝ Նյուքար Մադեսին, գերում և ձերբակալելով բերում Արմավիր։ Այստեղ Արամի հրամանով Նյուքար Մադեսին հանում են քաղաքի աշտարակի ծայրը, երկաթե ցից մեխելով ճակատի մեջ, գամում են պատին՝ ի ցույց բոլոր անցորդներին ա քա ղա ք եկողներին։ Արամը Նյուքար Մադեսի աշխարհը՝ Մարաստանի, մինչև Զարասպ լեռը իրեն Է ենթարկում, դարձնում հարկատու։

Հարևան Ասորեստանում գահ Է բարձրանամ Նինոսը, որին երկար տարիներ հանգիստ չէր տալիս իր նախնի Թելի սպանության հիշատակը։ Ն ա վրեժխնդրության դավեր էր որոճում՝ քաջ Հայկի սերունդ­ներին արմատից ոչնչացնելու և սպասում էր հարմար ժամանակի։

Նինոսը տեսնելով Արամի քաջություններն ա հաղթանակները, առերևույթ բարեկամ է ձևանում, հրամայում է նրան աներկյուղ վարել իր իշխանությանը, անգամ նրան մարգարտե վարսակալ կրելու իրավունք է տալիս Ա իր երկրորդը համարվելու պատվավոր կոչում։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է րստ Մովսէս Խ ո ր ե ն ա ց ա « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ութ յա ն » ։ւՈւդիա, Միդիա կամ Մարաստան — Հ ի ն Ա րևելքի հզոր պետություններից մեկը, գտն վո ւմ Էր վ ա ն ա ծ ո վ ի ց հ ա ր ա վ - ա ր և ե լք , Ջագրոշի լեոների և Կասպից ծովի հ ա ր ա վ ՛ ա ր և մ տ յա ն ափերիՕ, գ ո յա տ և ե լ Է մ. թ. ա. 7 – 5 -րդ դարերում։

50

Արամը արևելքում իր երկրի սահմանները ապահովելուց ու ամրացնելուց հետո նույն զո րք ով իջ­նում է հարավ՝ Ասորեստանի կողմերը։ Ա յստ եղ Բւսրշամ՛ անունով մեկը՝ ծագումով հսկաների ցեղից, իր քառասուն հազար հետևա կներով և հինգ հազար հեծյալներով^ պարբերական ասպատակություն­ներով և ծանր հարկերով ամւսյացրել էր շրջակա երկրները։

Արամը ընդհա րվելով Բարշամի զո րքին , հալածում է նրան Կորդուքի միջով մինչև Ասորեստա ­նի դաշտը, շատերին կոտորում է, ա յդ թ վ ա մ նա և Բարշամին։ Ասորեստանի դաշտերի բնակչության մեծ մասին Արամը երկար ժամանակ իրեն դարձնում է հարկատու։ Իսկ Բարշամին, իր քաջարի ա րա րք­ների համար ասորիները ա ստ վա ծա ցնում են և պաշտում երկար ժամանակ։

Արամը Հա յա ստ ա նի հարավային՝ Ասորեստանի կողմի սահմանների տնօրինությանը հանձնում է Կադմոսի տա ն հաջորդներին, իսկ ա րևելյա ն սահմաններինը՝ Սիսակյաններին, իսկ ինքը իր զորքի վրա ա վելա ցնելով ևս քառասուն հազար հետևակ և երկու հազար հեծյալ, շարժվում է դեպի արևմուտք՝ Կւսպադովկիական Կեսարիա։ Ա յս տ ե ղ նրա դեմ կ ռվ ո վ դա րս է գալիս Պայապիս Քւսղյա Տիտ ա նյա նը2, որը բռնութ յա մբ գրա վել էր Պոնտոսի (Ս և ծ ո վ ) և Օվկիանոսի (Միջերկրա կա ն ծ ո վ ) միջև ընկած տ ա ­րածությունը։ Արամը ընդհա րվելով նրա հետ, հալածում, փախցնում է Միջերկրական ծովի կղզիներից մեկը։

Արամը Կւսպադովկիական Կեսարիան պահպանելու համար այնտեղ տիրակալ է կարգում իր ց ե ­ղակիցներից մեկին՝ Մշակին, նրան թողնում 10 հազար զինվոր, ինքը վերադառնում է Հա յա ստ ա ն։ Մ ինչև ա յդ Արամը հրաման է տալիս Կեսարիայի բնակիչներին՝ սովորել և խոսել հայերեն։ Ա յդ պ ա տ ­ճա ռով էլ հույներն ա յդ երկրամասը անվանում են Պ ռոտ ին Արմենիան, այսինքն՝ Առա ջին Հ ա յք ։ Իսկ այն դա ստ ա կերտ ը, որ իր անունով շինում է Արամի կարգա ծ կողմնապետ Մշակը, տեղացիները ա ղ ա ­վ ա ղ վ ա ծ ձև ո վ կոչում են Մ ա ժա ք. այն հետագայում նոր շինություններով ընդարձակվելով այլոց կող­մից՝ կոչվում է Կեսարիա։

Ար ամն իր կա տ ա րա ծ աշխարհաշեն գործերով դ ա ռ նա մ է այնքան անվանի, որ նրա անունով են մինչև այժմ մեր երկիրն ու ա զգը կոչում շրջակա ժողովուրդները, հույները՝ Արմեն, պարսիկներն ու ասորիները՝ Արմենիկ։ Արամը երկար տարիներ ապրելուց հետո ժառանգ է թողնում իր գեղեցիկ որ­դան՝ Արային։

Ա րա Գ ե ղ ե ցի կ Ա Շամիրա մ*Փ

Արամի մահից հետո Հ ա յա ս տ ա ն ի խնամակալությունը անցնում է որդան՝ Արա Գ եղ եցիկի ն ։ Այդ ժամանակ Ասորեստւսնամ տ ա կա վին թագավորում էր Ն ինոսը, որը նույնպիսի արքայական շնորհների է արժանացնում Արային, ինչպես նրւս հորը՝ Արւսմին։ Իսկ Նինոսի կինը՝ վավաշոտ և այրասեր Շ ա մ ի ­րամը, բա զում տարիներ լսած լինելով Արայի անզուգական գեղեցկության մասին, անհուն տ ա րփ ա ն­ք ո վ տ ե ն չա մ էր տեււնել նրան, բա յց ամուսնու ահից չէր համարձակվում իր ցանկությունն իրականացնել։

Երբ վախ ճա նվում է Ն ին ոս ը , Շամիրամը չի կորցնում պահը, իր տարփա նքը համարձակորեն բա– ցահւսյտելով, պ ա տ գա մա վորներ է առաքում Արա Գեղեցիկի մաո, ճոխ ընծաներով, բազում ւսղեր–

1 Բսւրշամ, բ ա ն ա ն վ ա ն ա ձ և ը ՝ Բ ս ւա լշ ա մ ե մ - ա ր և մ տ յա ն ս ե մ ա կ ա ն (Խ ղ ո վ ա ր դ ն ե ր ի երկնքի Ա ա ր և ի ա ս տ վ ա ծ ո ւ թ յ ա ն ը , որի պ ա շ ­տ ամունքը տ ա ր ա ծ վ ա ծ է ե ղ ե լ Ա ս որի քո ւմ ա ն գ ա մ մինչև մ. թ. 5 - ր դ դ ա ր ը ։ 1‘ արշամր ( ն ա և Թարշամին, I ւսրշիմնիա) պ ա շ տ վ ե լ է ն ա և հա յե ր ի մեջ ։ Տ ի գ ր ա ն 2 - ր դ ը նրա փ ղ ո ս կ ր յ ա ար ձա ն ը Մ ի ջ ա գ ե տ ք ի ց քերե լ և տ ե ղ ա գ ր ե լ է Երգնկւսյի մոտ գ տ ն վ ո ղ հ ո ր ­

դ ա ն ա վ ա ն ի տ ա ճ արում ։՝ Պ ա յ ա պ ի ս Ք ա ղ յ ա (հունարեն՝ Պ ա պ ա յ ո ս է ս ի մ ա յ ր ա գ ե ն ե ս -Պ ա պ ա յո ս ա յ ծ ա ծ ի ն , ք ա ղ հին հայերենում նշանակում Լ ա յ ծ ) հու­

ն ա կ ա ն ա ա ս ս պ ե ւ ա բ ա ն ա թ յ ա ն մ եջ Զ և ս ի դե մ կ ո վ ո ղ գ ի գ ա ն տ ն ե ր ի գ լ խ ա վ ո ր Տ ի փ ո ն ի ( հ ր ա բ խ ա յ ի ն լեոների 1ւ կործւսևող Փ ո ­թորիկների խ ո ր հ ր դ ա ն ի շ ը ) ՝ ո ր դ ի Ք ի մ ա յ ր ա ն Է, այծւսկերպ մի հրեշ, որի ե ր ա խ ի ց կրակ Է դ ա ր ս ժ ա յթ ք ում ։ Հ ե տ և ա բ ա ր ՝ Արա– մի կ ո ի վ ը Պ ա յ ա պ ի ս Ք ա ղ յ ա յ ի դ ե մ նմա ն Է Զ և ս ի կ ո վ ի ն Տ ի փ ո ն ի դեմ, որին ճ և ս ր դ ն ա մ Է Մ ի ջե րկր ա կ ա ն ծ ո վ ի Ի ն ա ր իմ (Է ն ա րի ւս)

հ ր ա բ խ ա յի ն կ ղզու տ ա կ ։* Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Է ը ս տ Ս ՚ո վ ս ե ս Խ ո ր ե ն ա ց ա « Հ ա յ ո ց Պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » ։

51

սանրներով ու պարգևների խոստումով խնդրում է Արային դւսլ Նինվե , կամ ամուսնանալ իր հետ Ա բոլորի փոս թագավորել, կւսմ Լլ իր տարփալից ցանկությունը կատարել 1ւ մեծամեծ Ավերներով ա խաղաղությամբ իր երկիրը վերադաոնալ։ Շամիրամի պատգա– մավորներլ դալիս են Հա յաստա ն, բայց Արան կտրականապես մերժում Լ Օսւմիրսսփ կամքը կատարել։ Պատգամագնացություն­ները կրկնվում են մի քանի անգամ՝ Շամիրամի նորանոր խոս­տումներով, հորդորներով ու աղաչանքներով, սակայն ամեն ա ն­դամ արժանանում են Արայի մերժմանը։

Երբ այդ բազում բանագնացությունները դաոնում են ա նա րդ­յունդ, Շամիրամը սաստիկ զայրանամ Լ, դադարեցնում Լ պ ա տ ­գամագնացությանը, զորք Լ հավաքում Ա շտա պով մեկնում Լ Հ ա ­յոց աշխարհ՝ Արայի դեմ պատերազմելու։ Բայց նա շտապում Է ոչ թե Արային սպանելու կամ հալածելու, այլ նրան իր ձեռքը գցելու, նվաճելու, իր մոլեգին ցանկությունը կատարել տալու Ա սափւսն– քը հագեցնելու։

Շամիրամը փութով գա փ ս հասնում Է Արայի դաշտը, որ հե­տագայում նրա անունով կոչվեց Այրարսէտ։ Այստեղ, ճա կա տ ա ­մարտից առաջ, Շամիրամը պատվիրում Է իր զորապետներին՝ ամեն կերպ ջանալ կենդանի պահել Արային։ Բայց մարտի ժ ա ­մանակ Արայի զորքը կոտորվում Է, Արան էլ ընկնում Է պ ա տ ե­րազմի դաշտում Շամիրամի կտրիճներից։

Հաղթությունից հետո Շամիրամ տիկինը ճակատամարտի վայրն Է առաքում դիահավւսքներին՝ դիակների մեջ փնտրելու իր բաղձալի տարփածուին։ Արային գտնում են մի խումբ քա ջա մա ր­տիկների մեջ սպանված։ Շամիրամը հրամայում Է Արայի դին դնել ապ սւ ր ան քի վեր ն ա տ ա նը:

Իսկ երբ գրգռվա ծ հայոց զորքը պատրաստվում է նորից մարտնչել տիկին Շամիրամի դեմ Արայի մահվան վրեժն առնելու համար, Շամիրամը դիմում Լ նրանց, ասելով.

- Ես հրամայեցի իմ աստվածներին՝ նրա վերքերը լիզել, Ա նա կկենդանանա։

Շամիրամը հույս ուներ իր հմայական դյութությամբ վերա ­կենդանացնել Արային։ Բւսյց երր դիակն սկսում Է քայքայվել, Շ ա ­միրամը գաղտնի թաղում Է Արային, իր հոմանիներից մեկին պա– ճուճապատում Է Արայի կերպարանքով Ա լուր Է տարածում, թե «Արալեզները Արային լիզելով վերակենդանացրին Ա մեր փ ա ­փագն ու ցանկությունը կատարեցին։ ԱյսուհետՍ նրանք առավել Աս արժանի են մեր պաշտամունքին ու փւսւսսրւսնմսւնք»։

Շամիրամը արձան Է կանգնեցնում Արային հարություն տվող աստվածների անունով Ա նրանց պատվին մեծամեծ զոհեր մատու­ցում։ Արայի հարության լարը տարածելով Հա յոց աշխարհում Ա բոլորին համոզելով՝ Շամիրամը խաղաղեցնում Լ ժողովրդի հուզ­մունքը։

Ասորեստանի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը ։

52

Շա միրա մա կերտ ի շինարարությունը*

Ամեն ինչ բ ա ր եհ ա ջո ղ ա վա րտելուց հետո, Շամիրա մը մի քանի օր մնում է Այրա րա տ ի դաշտում, բարձրանում երկրի հա րա վա կողմն ընկած լեոնա յին գ ա վ ա ո ը ։ Ե վ քանի որ ամաոային եղա նա կ էր, նւս կամենում է զ բո ս ն ե լ տեղի զովաշունչ հովիտներում ու ծ ա ղ կ ա վ ե տ դաշտերում։ Զ մ ա յլվա ծ երկրի գ ե ­ղեցկութ յա մբ , օդ ի մա քրությա մբ, վճիտ ու սա ոնորա կ ա ղբյուրներով, կարկաչահոս գետերով՝ Շ ա ­միրամը մերձա վորներին հայտնում է իր վճիոը.

- Այսպիսի բ ա ր ե խ ա ռ ն օ դ ո վ ու մաքուր ջր երո վ երկրում պ ետ ք է ք ա ղ ա ք Ա ա պ ա րա նք շինենք, որպեսզի ա մ ա ո վ ա ամիսներին վ ա յե լեն ք Հ ա յո ց աշխարհի զո վ ը , իսկ զ ո վ եղա նա կներին ա պ րենք Ն ի ն վ ե ո ւմ ։

Շ ր ջ ե լո վ Հ ա յո ց աշխարհի տարբեր– վայրերում, Շամիրա մը հասնում է աղի ծովակի արևելյան ափը, որի եր կ ա յն քո վ դեպի ա րևմուտ ք ձգվում էր մի երկար բլուր, հյուսիսակողմից փոքր-ինչ թեք, իսկ հա ­րավից՝ ուղիղ երկինք խ ո յա ց ո ղ զ ա ռ ի վ ա յր ա պ ա ռ ա ժ ո վ ՛ ։ Ռլուրից հարա վ տարածվում էր լայն ու երկա յ­նա ձիգ հովիտ, որ լեուսն ա րև ե լ յա ն կողմից ընդա րձա կ ու գ ե ղե ցի կ ձորի ձևով իջնում էր ծով ա փ ։ Այդ հո վտ ո վ հոսում էին լեոներից իջնող ք ա ղ ց ր ա հ ա մ ա ռվ ա կ ն ե ր , որոնք ծործորներից ու հովիտներից ծորելով , լեոների ստորոտներում միանում էին, ծա վա լվում, կազմում գեղեցիկ գետ եր ։ Այս հովտաձև ձորակում ջրերի աջ ու ձա խ ա փ երին բ ա վ ա կ ա ն թ վ ո վ շեներ կային կա ռուցվա ծ։ Իսկ այս հաճելի բլրից դեպի ա ր և ե լք բա րձրա նում էր մի փոքրիկ սար՜։

Այս տեղը շա տ է դուր գա լիս Շա միրա մին, և տ ռփ ոտ ու քաջասիրտ տիկինը հրամայում է Ասո– րեստ ա նից և իրեն ե նթ ա կ ա ւսյլ երկրներից ա նմիջա պ ես բերել քառասուներկու հազար անա րվեստ գ ո ր ծա վ ո ր ն ե ր (ս և ա գ ո ր ծ բ ա ն վ ո ր ն ե ր ) և վեց հազար ընտիր ա րհեստա վորներ, որոնք կատարելապես հմուտ էին փ ա յտի, քա րի, պ ղնձի և երկա թի արհեստներին։

Թագուհու հրամա նն իր ուզած ձև ո վ իսկույն կատա րվում է. գւսլիս են ա նա րվեստ բանվորների և բ ա զ մ ա ր վ ե ս տ հ ա ն ճ ա ր ե ղ վա ր պ ետ ն եր ի բազմություններ։ Շամիրամը հրամայում է կառուցել նախ գե տ ի ա մբա րտ ա կը՝ ա ն բ ա վ լայնությամբ ու բա րձրությա մբ, ա պ ա ռ ա ժն եր ո վ և խոշոր վեմերով, կրի և ա վ ա զ ի շա ղ ա խ ո վ ա մ ր ա ցվ ա ծ ՝։

Դ ետ ի ա յդ ա մբա ր տ ա կը մինչև այժմ էլ մնում է կանգուն, և այնպես ամրակուռ, որ եթե մեկը փորձի ա յդ շի ն վ ա ծ ք ի ց պոկել թեկուզ մի փոքր քար պարսատիկի հւսմւսր, երբեք չի հա ջողվի ։ Ե վ կրաշաղախը

Iշուրջը ա յնպ ես է ծ ե փ վ ա ծ , որ թվում է, թ ե հալած ճա րպ ով է ա գուցվա ծ։

Ա յդ պ ես երկար տ ա րա ծութ յա ն վրւս ա մբա րտ ա կը կառուցելով, Շամիրամը այն հասցնում է քա ղա քի հիմնա դրմա ն համար որոշվա ծ տ ե ղ ը ։ Ա յս տ ե ղ թագուհին հրամայում է գործա վորների բազմությունը բա ժ ա ն ե լ մ ա ս ն ա գի տ ա կ ա ն տ ա րբեր դասերի և յուրաքանչյուր դասի վրւս ղեկա վա ր նշանակել վ ա ր պ ե տ ­ներից լա վա գույններին։ Ն մ ա ն խիստ լա րվա ծ ա շխ ա տ ա նքո վ մի քանի տ ա րվ ա ընթացքում ավարտվում է հրաշա կերտ ք ա ղ ա ք ի կառուցումը՛ ա մրա կուռ պ արիսպ ներով և պ ղնձա կոփ դ ռ ն ե ր ո վ ։ Ք ա ղ ա ք ի մեջ Շամիրա մը կառուցում է բ ա զ մ ա թ ի վ ընտիր ա պ ա րա նքներ՝ կրկնահարկ և եռա հարկ, գույնզգույն պ ես­պես ք ա ր եր ո վ զ ա ր դ ա ր վ ա ծ , յուրաքանչյուրում պատուհաններ՝ ըստ պատշա ճի։ Ք ա ղ ա ք ի թաղամասերը միմյա նցից բա ժա նվում են գե ղ ե ցկ ա գո ւ յն և ընդարձա կ փ ո ղո ցներ ո վ ։ Շինում է նա և չք ն ա ղ բաղանիքներ՝ ք ա ղ ա ք ի դիրքին ու կա րիքներին հ ա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն ։ Դ ե տ ը բաժանում է երկու մասի, մեկը անց է կ ա ց­նում ք ա ղ ա ք ի միջով, ք ա ղ ա ք ը պատում առուների ցանցով՝ քա ղ ա ք ա ցի նե ր ի տա րբեր կարիքները հո­գալու, բուրա ստ ա ններն ու ծ ա ղկա նոցները ոռոգելու, իսկ մյուս մւսսը անց է կացնում ծովա կի ւսջ և ձւսխ

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ը ս տ Մ ո վ ս ե ս խ ո ր ե ն ա ց ո ւ « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » ։ Շ ա մ ի ր ա մ ա կ ե ր տ ք , Շւսմ ի ր ա մ ա շե ն ը կ ա մ Շ ա մ ի ր ա մ ի ք ա ղ ա ք ր ը ս տ մ ի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ա ն , վ ա ն ք ա ղ ա ք ի անունն է , ո ւր ա ր տ ա կ ա ն հգ ո ր պ ե տ ո ւ թ յ ա ն Տ ո ւ շ պ ա անունով մ ա յ ր ա ք ա ղ ա ք ը , որ հա յե ր ե ն ո ւմ կ ո չ վ ե յ Է ն ա և Տ ո ս պ կ ա մ վ ա ն տ ո ս պ ։Խ ո ս ք ը վ ւ ս ն ա լճի և վ ա ն ք ա ղ ա ք ի մ ոտ գ տ ն վ ո ղ Տ ո ս պ ա ն բ լրի մա սին Է։Ա յ դ վ ա ք ր ի կ սարը վ ա ր ա գ ւ ս ս ա ր ն Է։Խ ո ս ք ը վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ Է վ ա ն ք ա ղ ա ք ի մ ո տ ա կ ա յ ք ո ւ մ ո ւ ր ա ր տ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր Ս ե ն ո ս ս յի կ ս ս տ ւ ց ա ծ ջ ր ա ն ց ք ի ն , որ տ ե ղ ա ց ի ­

ն եր ը մ ի ն չ և 191(5 թ. գ ա ղ թ ը , ը ս տ ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ա ն , կոչում Էին Շ ա մ ի ր ա մ ի առու ։

53 \

ափերով, քաղաքի ողջ շրջակայքի այգիներն ու հողերը ջրելու համար։ Ք ա ղ ա ք ի բոլոր կողմերը զ ա ր ­դարում է դաստակերտներով, վա րսա գեղ սաղարթախիտ ու պտղատու ծաոերով, տնկում բա զմաթիվ բարեբեր ու գինեվետ այգիներ։ Պարսպապատ քաղաքը ամեն ինչով դարձնում Է հրաշալի ու հոյակերտ, մեջք բնակեցնում մարդկանց ա նթիվ բազմություն։

Շամիրամը պարսպապատում Է քա ղաքի վերին ծայրում գտ ն վ ո ղ ժայոի գա գա թը, ժայոի մեջ կ ա ­ռուցում գաղտնի ելք ու մուտք ունեցող քարակոփ արքայանիստ շինություններ, զա ն ա զա ն սենյակներ, ննջարաններ, գանձարաններ, վիհեր, որոնք բոլոր թագավորական մեծագործությունների մեջ ա ռհ ա ­սարակ առաջնակարգն ու վեհա գա յնն են համարվում։ Իսկ քարաժայռի արեգունի կողմը հարթեցնելով, ինչպես մեղրամոմն են երկաթե գրչով հարթում, Շամիրամը բա զմ ա թ ի վ գրեր է գրել տալիս, որոնց միայն տեսքը մարդկանց զարմանքն ու հիացմունքն Է շարժում։ Ե վ ոչ միայն այստեղ, ա յլև Հ ա յո ց աշ­խարհի շատ վայրերում Շամիրամն արձաններ Է կանգնեցնում Ա նույն գրերով իր մասին ինչ-ինչ հիշա­տակներ գրել տալիս Ա շատ տեղերում նույն գրով սահմաններ հաստատում1։

Շամիրամի արարքներն ու վախճանը*

Շամիրամը իր ամառանոցային քա ղա քք Հայաստանում շինելուց հեստ սովորություն Է դարձնում ամեն ամառ գւսլ Հայաստան՝ իր շինած քաղաքում հանգստանալու։ Հա յա ս տ ա ն գալուց ա ռա ջ նա Ասո– րեստանում իբրև կողմնապետ Ա Ն ինվեի վերակացու Է թողնում Զ րա դ ա շտ մոգին՜ մարաց նա հա պ ե­տին, վստահելով նրան իր իշխանությանը։

Մի ամառ Էլ, Հայաստանում եղած ժամանակ, Շամիրամը դուրս Է գալիս վ ա ս պ ա ր ա կ ա ն գ ա վ ա ­ռում զբոսանքի, տեսնամ Է՝ մի տեղ երեխաները խմբված գետնից ուլունքներ են գտել Ա ուշադիր զննում են։ Թագուհին իսկույն կռահում Է ուլունքների արժեքն ու նշանակությանը, լա վ վարձատրում Է երե­խաներին Ա ուլունքները ձեռներից առնում։

Այդ ուլունքներով Շամիրամն սկսում Է կախարդել ա հմայել Ա իր ա պ ա կա նվա ծ սրտով երկրով մեկ ամեն տեսակ չարիք գործել։ Ում ուզում Էր, որ նա իր տոփալից ցանկությունը կատարի, ուլունքների զորությամբ նրան իսկույն բերում Էր իր մոտ, իսկ ամ կամենամ Էր ոչնչացնել, դարձյալ դյուրությամբ ու առանց որևէ ջանքի կատարում էր ա յդ ։ Բոլորն սկսում են սարսափել թագուհուց, Ա ոչ ոք չէր հան– դըգնում ծպտուն հանել։

Շամիրամն աներ մի ծերունի խորհրդական, որը վայելում էր թագուհու վստահությանը, տեղյակ էր նրւս բոլոր գաղտնիքներին Ա ազատ ելամուտ ուներ նրա պալատում։ Թագուհու գործա ծ չարիքները շատ են մտահոգում ծերա նա ն, Ա նա երկար ժամանակ մտածում է, թե ինչպես նրա ձեոից կամ ուլունք­ների կախարդական զորությունից աշխարհն ազատի։

Մի օր էլ, երբ թագուհին ծ եր ա նա հետ դուրս էր եկել Արտամետ զբոսա նքի , ծերունին հարմար պահ է գտնում, հափշտակում է ուլունքները Շամիրամի ձեոից Ա փախչում։ Զ ա յր ա ցա ծ Շամիրամը հետա– պընդէսմ Է նրան, բայց տեսնելով, որ չի կարողանում հասնել, ցասումից կա տ ա ղա ծ իր թ ա վ ու երկար

՚ Լ ե ն ա ց ա խոսքն ա յ ս տ ե ղ վ ա ն ի քաք սւժայոի « Մ հ ե ր ի դ ո ա » կ ո չվ ա ծ հ ա ր թ ե ց վ ա ծ երեսի, ինչպես ն ա և վ ա ն ի շրջա կա յքում և հա յա ս տ ա նի տ ա րբ ե ր վայրերում ք ա ր ե կոթո ղն երի վր ա ք ա ն դ ա կ վ ա ծ ուր ա ր տ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի սե պ ա գ ի ր ա ր ձ ա ն ա գ ր ա ­կ ա ն ն ե ր ի ն Է վերաբերում, որ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ա մ բ թ ե Խ որե նա ց ու ժ ա մ ա ն ա կ ե թ ե հ ե տ ա գ ա յո ւմ վ ե ր ա գ ր վ ե լ Էա ռ ասպ ելա կա ն Շա մի րա մ թագուհուն։

1 Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Է ըստ Մ. Խ ո ր ե ն ա ց ա « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » Ա Ն ե ր ս ե ս Սարգիսյանի « Տ ե ղ ա գ ր ա թ ի ն ք ի Փ ո ք ր և ի Մ ե ծ Հ ա յ ս »գրքերի։

Զ ր ա դ ա շ տ յ ա » պա րսկական հին կրոնի՛ զ ր ա դ ա շ տ ա կ ա ն հիմնադիրն է , ա պ ր ե յ ե գ ո ր ծ ե լ Է մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս մ. բ . ա. 7 - ո դ դա– րամ։ հա յկ ա կ ա ն «ին զրույցներում նա հա ն դես Է գ ա յ ի ս իբրԱ մեդա ցին երի կ ա մ մարերի ն ա խ ն ի ։

Արտ ամետ ր գ յուղ Լ վ ա ն ի մերձակայքում ։ Ա ր տ ա մ ե տ ց ի ն ե ր ի և ա ռ հ ա ս ա ր ա կ վ ա ն ե ց ի ն ե ր ի մեջ մ ի ն յ և վե րջ երս տ ա ր ա ծ վ ա ծ Էր տ և յա յ ա ս ա 9վ ա ծ » ր . երր որԱԷ ա ղ ջի կ ս իրա հե տ ե , է տ ա րրե ր տ ղ ա ն ե ր ի , ասե յ են. « 1 * յ շան ա խ ճ ի գ , Ա ր տ ա մ ե տ ո ւ ախէփգն ա,

ւմեն տղի ծ ո ց կարմիր խնձոր կր դ ն ա , ։ « Ա ր տ ա մ ե տ ո , ա խ ճ ի գ , ւսսեյով, րստ բ ա ն ա ս ա ց ն ե ր ի , ն կա տի են ունեցեյ Շ ա մի րա մ ին , տ ղ ա մ ա ր դ կ ա ն ց հետամտելու նրա հեշտասեր բ ն ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը ։

54

ծամերը պարսատիկ է դարձնում, վերցնում է մի վիթխարի ա պ ա ոա ժ, դնում ծսւմերի վրա, պտտում Ա նետում ծ ե ր ա ն ա հետևից։ Ահոելի ծանրությունից մազերը գլխից պոկվում են, իսկ հսկ»ս ապաոաժը գ լո րվ ե լո վ ընկնում է Արտամետի մոտ գ տ ն վ ո ղ մի փոսի մե9 , ուր րսկած է մինչև այժմ։

Իսկ ծերունին ուլունքները ձեոին՝ փախչում հասնում է Դ ա տ վա նի ծովեզերքը և այնտեղ ուլունքնե­րը նետում ծովը, աշխարհն ազատում Շամիրամի հմայական չարագործությունից։ Այդ դեպքից էլ մնա ­ցել է «Ուլունք Շ ա միրա մա յ ի ծ ո վ » ա սա ցվ ա ծ քը ։

Շամիրամը իր բոլոր գա նձերն ու պաշտոնները նվիրում է իր հոմանիներին և բնավ չէր հոգամ իր զա վա կների մասին։ Երր զա վա կները չափահաս են դաոնում, սկսում են հանդիմանել իրենց մորր նրա անաոակ վարքի, գա նձերն ու պաշտոնները ուրիշներին շոայլորեն նվիրելա համար; Շամիրամը սաստիկ զայրանում է զա վա կների վրա, բոլորին կոտորել է տալիս, բա ցի կրտսեր որդուց՝ Նինվա սից ։

Պատահում է այնպես, որ Ասորեստանում Շամիրամի տեղապահ Զրա դաշտ մոգը սխալմունք է գործում թագուհու հանդեպ, և նրանց միջև հակասության է ծագում։ Այդ հակամարտությանն ավելի է խորանում, երբ մարացի Զ րա դ ա շտ ը մտադրվում է ա մբողջ իշխանությանն իր ձեոքն աոնել և իր բըո– նապետությունը տ ա րա ծել բոլորի վրա ։ Շամիրամն ա յդ իմանալով, պատերազմ է սկսում Զրադաշտի դեմ։ Երբ պ ա տ երա զմը սաստկանում է, Շամիրամը զգում է իր մոտալուտ պարտությանը և Զրադաշտի ձեոից հետիոտն փախչում է Հ ա յա ս տ ա ն ։ Թշնամիներից հետա պ նդվելով, Շամիրամը ճանապարհին վ ա զ ք ի ց ու հոգնածությունից սաստիկ ծարավում է, հասնում է վ ա ն ա ծովին, ջուր խմում, հագեցնում ծա րա վը։ Բայց տեսնելով, որ իրեն հետ ա պ նդ ող սուսերավորները մոտենում են, իր կախարդական հու­ռութները ծովն է նետում և ինքն էլ տեղնուտեղը քարանամ։

Իսկ մեկ այլ զրույցի համաձայն, երբ Շամիրամը պ արտվելով ու հետա պ նդվելով Զրւսդաշտից, փախչում է Հ ա յա ս տ ա ն , որդին՝ Ն ի ն վ ա ս ը , վրա է հասնում, վրեժխ նդրաթյամբ սպանում հեշտասեր մորը և Ասորեստանում ինքը թագավորում։

Ա րա յա ն Արա և Անուշավան Սոսանվեր*

Երբ Արա Գ ե ղ ե ցիկ ը ընկա վ Շամիրամի դեմ մղած ճակատամարտում, նւս ուներ արդեն տասներկու­ամյա մի տ ղ ա , ծ նվ ա ծ իր սիրելի կնոջից՝ Ն վ ա ր դ ի ց ։

Շամիրամը Ա րա Գ եղ ե ց ի կ ի նկատմամբ տ ա ծա ծ իր անհուն սիրո պ ա տ ճա ռով, Արայի անունով է կո­չում նա և նրա ո ր դ ա ն ։ Շա միրա մն ա յնքա ն է սիրում ա վստահում Արայան Արային, որ նրան մտերմա­բար նշանակում է Հ ա յո ց աշխարհի վերակացու։ Արայան Արան ևս հավատարիմ է մնում Շամիրամին և նրա հետ միասին սպանվում պատերազմում։

Ա րա յա ն Ա րա ն սպանվելուց հետո թողնում է մի ւսրա զա վա կ անունը Անուշավան, գործով հզոր, խոսքով հանճա րեղ։ Նւս կրում էր Սոսանվեր մականունը, որովհետև, ըստ հին պաշտամունքի, նա նվիր­ված էր Արմավիր քա ղ ա ք ի Արամանյւսկի տնկած սրբազա ն սոսիներին։ Այդ սոսիների սա ղա րթ նե­րի սոսափյունից, կա խ վ ա ծ քամու ա ժից և ուղղությունից, Հ ա յո ց աշխարհում հնաց ի վեր ընդունված էր հմայություններ և գուշակություններ անել։

Ա նա շա վա նը գնում է Ասորեստան՝ Շամիրամի որդի Ն ինվ ա ս ից ձեոք բերելու Հա յո ց աշխարհի խնամակալության իրավունքը։ Ն ա երկար ժամանակ տ ա ոա պ ա մ է արքունի դուսնը, արժանանալով միայն Ն ի ն վ ա ս ի ա րհա մարհանքին։ Ի վերջո բարեկամների օժանդակությամբ նրան հաջողվում է ձեոք բերել Հ ա յո ց աշխարհի մի մասի խնամակալությանը՝ իբրև հարկատու, հետագայում՝ նւսև ա մբողջ Հ ա ­յաստանի խնամակալության իրավունքը։

Դ ւ ս տ վ ա ն ը գ յո ւղ է Ա ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ վ ա ն ա լճի ա ր և մ տ յ ա ն սսիին։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Ս՝. Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։

Տ ո ր ք Անգեղյա*

■ Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Մ. Խ ո ր ե ն ա ց ա « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։Տ ո ր ք ը հին ա ն ա տ ո լ ա կ ա ն Տա րու , Տ ա ր ք ա , Տ ա ր խ ո ւ , Տ ր ք ա անվւսնա– ձևե րով հայտնի ա մ պ րոպ ի ե փ ո թ ո ր կ ի ա ս տ վա ծո ւթյունն էր, որ հայոց հին ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն մեջ փ ո խ ա ր կ վ ե լ է Տ ո ր ք ի կամ Տուր քի ։ Ա յդ դ ի ց ա ն վ ա ն հետքերն ա հիշատ ակը պ ա հ վ ե լ է Սեմի որդի Տար– բանի աոասպեւի և Տ ա ր ո ն տ ե դ ա ն վ ա ն մեջ։Անգեղյսւ մակդիրը Ա . Խ ո ր ե ն ա ց ի ն ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ս տ ո ւգ ա բ ա ն ո ւ­թ յա մ բ բ ա ցա տ ր ում է իբրԱ ա ն - գ ե ղ , այսինքն՝ տ գ ե ղ ։ Ս՜ինչդեո Ա ն գ ե ղ ը եղեւ է հին հայերի ա ս տ վ ա ծ ն ե ր ի ց մեկը, որի անունով է Ա ս տ վ ա ծ ա շ ն չ ա մ հայերեն թ ա ր գ մ ա ն վ ե լ շ ա մմ ե րա ա կա դա կ ւսն ս տ ո ր ­գ ե տ ն յա թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն աստծո՛ Ն ե ր գ ա լ ի անունը։ Հ ե տ և ա բ ա ր Տ ո ր ք Անգեղյւս ա ն վ ա ն մեջ միացել են երկու տ ա ր բ ե ր դիցանուններ՝ Տ ո ր ք ի և Ա ն գ ե ղ ի , և Տ ո ր ք ը դ ա ր ձ ե լ է կամ Ա ն գ ե ղ ա ս տ ծո սերունդ՝ Անգեղյւս, կամ Ա ն գ ե ղ ա ս տ ծո տ վ ա ծ պ ա ր գ և ( Տ ո ւ ր ք ա ն վ ա ն ա ձ և ի դ ե պ ք ում ) ։

՜ Ա ն գ ե ղ տ ա ն ը Հ ի ն Ծ ո փ ք ա մ ( Վ ա ն ա լճից դե պ ի ա ր և մ ո ւ տ ք ) գւսվաո էր և նախարարություն ։ Ա յ դ տ ե ղ հն ա մ, հ ա վ ա ն ա բ ա ր , տ ա ր ա ծ վ ա ծ է եղ ել Ա ն գ ե ղ ա ս տ ծո պաշտամունքը ։

Խ ո րե ն ա ց ին հա ղորդում է, որ ջր հ ե ղ եղ ի ժ ա մ ա ն ա կ , երբ Ք ս ի ս ա թ ըիոսը ( Ն ո յ ) նավարկում է դե պ ի Հ ա յ ա ս տ ա ն և հանդիպում է ց ա մ ա ք ի ,

նրա որդիներից մեկը՝ »)եմ անունով, գ ն ա մ է դե պ ի հ յա ս ի ս- ա ր և * մուտք՜ երկիրը դ իտ եւա ։ Ն ա դ ա ր ս է գ ա լի ս մի ե ր կա յն ա ն իստ լեւսսն մոտ գ տ ն վ ո ղ փոքր դա շտ , որի միջով գ ե տ է ր հոսում դե պ ի Ասորե ս ­տանի կողմերը։ Այս գ ե տ ի մոտ նա կ ա ն գ է սանում և մ ն ա մ մոտ երկու ամիս։ Ա յդ լեոը նա իր անունով կոյում է Սիմ և նորից վ ե ր ա դ ս ա ն ա մ իր եկած տեղը։

Իսկ Սեմի կրտսեր որդիներից մեկը, որի անունը Տ ա ր բ ա ն էր , բ ա ­ժանվում է հորից և իր եր ես ա ն որդ ին երո վ ու տ ա ս ն հին գ դուստրերով ա նրանց ամուսիններով բնակություն է հա ստ ա տ ո ւմ ա յ դ գ ե տ ի ա փ ին ։ Տ ա ր բ ա ն ի անունով այդ գ ա վ ա ո ը կոչվում է Տ ա ր ո ն , իսկ այն տ ե ղ ը , ուր բն ա կ վ ե լ էր Տ ա ր բ ա ն ը , կոչվում է Ց ր ո ն ք , այսինքն թե՝ ա յս տ ե ղ ի ց ա ո ա ­ջին ա ն գ ա մ Սեմի որդին ու թ ոռները ցրվ ե ց ի ն , բ ա ժ ա ն վ ե ց ի ն նրանից։

Տ ա րոն ի կամ Ս՚շո տեղանունները ս տ ո ւ գ ա բ ա ն ո ղ այս վա ղ ե մ ի ա– վ ա ն դ ա թ յ ա ն ր կապվում է ջր հ ե ղ եղ ի ա ո ա սպ ելին , այսինքն՝ հետջրհե– ղ ե ղ յա ժամանակաշրջանում Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ա ո ա ջ ին բնակիչների աոաս– պ ե լա բա ն ա կ ա ն պատմությանը և վկայում Տ ա ր բ ա ն - Տ ա ր ա ւ ն - Տ ա ր ո ն ա ն վ ա ն խոր հնության և դ ի ց ա կ ա ն ծ ա գ մ ա ն մասին։

5)«

Տորքը Հա յկի թո ո Պասքամի որդին էր՝ մի տգեղ, բարձրահասակ, կոպտավուն կա զմ վ ա ծքով , տ ա փ ա կա ­քիթ, փոս ընկած աչքերով ու դժնահւսյաց մարդ, որին խիստ տգեղության համար Անգեւլյա՛ էին կոտում։

Հա յոց վսւղարշակ թագավորը այս հզոր ու վ ի թ ­խարահասակ Տորքին նշանակում է Հա յո ց աշխարհի արևմտյան մասի կուսակալ և նրա ցեղի անունն էլ կոչում է Ա նգեղ տուն՜։

Տորքը օժտվա ծ էր վիթխարի ուժով, նա ձեոք էր զարկում ողորկ որձաքար ապառաժներին, ուզած ձևով ճեղքում, եղունգներով տաշում էր ապաոաժը, տ ա խ ­տակի նման հարթեցնում և դարձյալ եղունգներով վրան արծիվներ էր քանդակում։

Մի ա նգա մ Պ ոնտոս ծովի՛ ափին Տ ո ր ք ը հանդիպում է թշնամու նավերի. հարձակվում է նավերի վրւս, ուզում է խորտ ա կել, բ ա յց նա վ երն ա ր ա գ հեռանում են ծովի խ որքերը ։ Տե ս ն ե լո վ , որ դրանց չի կա րող հասնել, Տ ո ր ք ը ծ ո վ ա փ ի ն ե ղ ա ծ լեոներից բ լր ա չա փ ժա յռեր է պոկում Ա նետում նավերի հետևից։ Ն ե տ ա ծ ժա յռերից ծովում խիստ ալեկոծություն է բարձրանում, նա վերից շատերը ընկղմվում են ծովի հա տ ա կը, խորտակվում, իսկ մ ն ա ցա ծն ե ր ն էլ, ճ ե ղ ք վ ա ծ ջրերի ալեբախումից, բազում մղոններ հեռու են մղվում։

1 ՍԱ ծով։

57

ԵՐՐՈՐԴ ՄԱՍ

ձԱՅՈՑ ձԻԼ ՎԵՊԵՐԸ

58

«ՎԻՊԱՍԱՆՔ» ՎԻՊԱՇԱՐԸ

« Վ ի պ ա ս ա ն ք » վիպաշարը*

Տ Ի Գ Ր Ա Ն Մ Ե Ծ

Տի գր ա ն ք հայոց թա գա վորներից ամենահզորն էր, ամենախոհեմը Ա ամենւսքաջը։ Ն ա պարսից Կյուրոս Մեծ թա գա վորի աջակիցն էր մարաց իշխանությունը տապալելիս։ Ն ա հնազանդեցնում ու նվաճում է հույներին, ընդարձակում Հա յո ց աշխարհի սահմանները։

Իր բա ցա ռիկ արիությամբ ու քաջությամբ նա բարձրացնում է հայոց ազգի հարգն ու պատիվը, և հայոց ա զգը, որ մինչև ա յդ օտարների լծի տակ էր հեծում, դարձնում է օտարների վրւս գերիշխող ու հարկապահանջ։ Ն ա լիացնում է Հա յո ց աշխարհը ոսկով ու արծաթով, թանկարժեք քարերով, շքեղ ու գունա գեղ զգես տ ներո վ ։ Ն ր ա օրոք հայոց հետևակ մարտիկները դաոնում են ձիավորներ, պարսա­վորները՝ դիպուկ ա ղեղնա վորներ, մահակավորները զինավառվում են սուսերներով ու տեգավոր նիզա կ­ներով, անզրահ մարտիկները վահանավորվում են ու զրահավորվում։ Եվ երբ բոլոր այդ զորատեսակ– ները ի մի էին հավաքվում, ւսպա նրանց շքեղ զինավառության, շողշողուն զե նք ու զրահի գե թ փայլը բա վա կա ն էր թշնամուն ընդմիշտ վանելու և հալածելու համար։

Ն ա խաղաղություն, շենություն, լիություն բերեց Հա յո ց աշխարհին։Տ ի գր ա ն ը խարտյաշ, գանգրա հեր տ ղա մա րդ էր՝ գունեղ երեսով, մեղմւսհայաց, թիկնեղ ու վայել­

չա կա զմ. ուտել-խմելու մեջ պարկեշտ էր ու չափավոր, խրախճանքների մեջ՝ օրինավոր, վարքուբար­քով՝ ժուժկալ։

Ի բրև թագավոր՝ արդարամիտ էր, ա րդարա դա տ, հավասարակշռված, ոչ լավագույններին էր նախանձում, ոչ էլ նվաստներին արհամարհում, միշտ ձգտում էր բոլորի վրա տարածել իր խնամքն ու հովանավորությունը։

* Ա յս շա ր ք ն ա մ բ ո ղ ջ ա պ ե ս շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Ա. Խ որե ն ա ց ու « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։ « վ ի պ ա ս ա ն ք ը » կամ « Ի ր գ ք վ ի պ ա ս ա ն ա ց ը » հայ հ ն ս պ ա յ ն Ա ա ո ա ջ ի ն ա ո ա ս պ ե լ ա բ ա ն ա կ ա ն վ ե պ ն է, հ յուսված հայոց Տ ի գ ր ա ն , Երվւսնդ, Ա ր տ ա շ ե ս , Ա ր տ ա վ ա զ դ , Տ ր դ ա տ անուններով տ ա ր բ ե ր թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ա ր ա ր ք ն ե ր ի շուրջը՝ ա ո ա ս պ ե լ ա բ ա ն ա կ ա ն մ ոտ ի վներով հ ա ր ա կ ց վ ա ծ կամ գ ուն ավորված։

Տիգրւսն և Աժդահակ ք

Աժդահակը՛ Մարաստանի թագավորն էր Ա Տիգրանի դաշնակիցը։ ք՝ւսյց Տիգրա նը միաժամանակ դաշնակիցն էր Մարաստանի թշնամի պարսից Կյարոս թագավորի։ Այս դաշնակցությունը շատ էր մտ ա ­հոգում Ա անհանգստացնում Աժդահակին։ Ն ա ամեն անգամ հիշելով Կյուրոսի Ա Տիգրա նի դաշնակ­ցությանը, անհանգստանում էր, մնում էր անքուն Ա հաճախ իր խորհրդականներին հարց էր տալիս, թե ինչ հնարներ ա միջոցներ կարելի է գտնել՝ քանդել տալու սիրո կապը պարսիկի Ա բազմաբյուր զորքունեցող հայ Տիգրանի միջև։

Այս տևական մտատանջություններից ու կասկածներից ալեկոծված, մի գիշեր Աժդահակը այնպի­սի երազ է տեսնում, որ ոչ արթուն ժամանակ էր ա չքով տեսել Ա ոչ էլ երբևէ ականջով լսել։

Աժդահակը այդ երազից սարսափահար, քնից վեր է թոչում Ա կեսգիշերին, չսպասելով լուսանա­լ ն , շտապ կանչում է իր խորհրդակիցներին։ Երբ խորհրդակիցները հավաքվում են, Աժդահակը տըր– տամ ու մտահոգ, հայացքը գետնին հւսոած, խոր թաոանչ է արձակում։ Խորհրդակիցները հարցնում են պատճսաը, իսկ նա ժամերով լսում է և, ի վերջո, հեծկլտանքով նրանց պատմում իր տեսած ա հա ­վոր երազը։

- Իմ սիրելիներ ,–ա սում է ն ա ,– ե ր ա զ ո ւ մ ս ես մի անծանոթ երկրռւմ էի, մի բարձրաբերձ լեոան մոտ, որի գագա թը թվամ էր պասսսծ սարսափելի սառնամանիքով։ Կարծես մեկը ասելիս լիներ, թե դւսՀայկազանց երկիրն է։

Երբ ես երկար նայում էի այդ լեսանը, հանկարծ մի ծիրանազգեստ կին երևաց՝ ծա ծկվա ծ երկ­նագույն քողով, բարձր լեոան գագաթին նստած։ Կինը բարձրահասակ էր, խոշոր աչքերով, կարմիր այտերով և ծննդաբերության ցավերով էր բռնվա ծ։

Ես հիացմունքով ու ակնապիշ երկար ժամանակ նայում էի այդ կնոջը։ Հա նկա րծ կինը ա զա տ վեց և բերեց երեք զավակ, երեքն էլ հասակով ա տեսքով՝ կատարյալ դյուցազուններ։ Առաջինը առյուծի վրա նստած սլացավ դեպի արևմուտք, երկրորդը՝ ընձի վրա հեծած, դիմեց հյուսիս, իսկ երրորդը վիթխարի վիշւսպ սանձած՝ բոա ն թափով հարձակվեց մեր տերության վրա։

Այս խասն երազների մեջ մեկ էլ ինձ թվաց, թե ես կանգնած եմ իմ ապարանքի տանիքին, ուր ց ա յ­տում էին բազմաթիվ գունագեղ շատրվաններ, այնտեղ էին կանգնած նաև մեզ պսակող աստվածները՝ իրենց հրաշալի տեսքով, և ես, ձեզ հետ միասին, նրանց պատվում էի զոհերով և խնկով։ Ա յդ պահին հանկարծ վեր նայեցի և տեսա այն վիշապ հեծած մարդուն, որ արծվի նման վայր սլանալով հարձակ­վեց մեզ վրւս և մոտենալով, ուզում էր կործանել մեր աստվածներին։ Այդ պահին ես կռվի մեջ մտա և այդ սքանչելի դյուցազնի հարձակումն ինձ վրա ընդունեցի։ Ն ա խ նիզակների տեգերով սկսեցինք միմյանց մարմիններլ խոցել և արյան վտակներ հոսեցնել, որի հետևանքով ապարանքի արեգակնւստիպ երեսը դարձավ արյան ծով։ Հետո երկար ժամանակ կռվեցինք այլ զենքերով։

ք՝սւյց զա ր եմ խոսքս այսքան երկարացնում, որովհետև կռիվը վերջացավ իմ կործանումով։ Տ ա գ ն ա ­պալի հուզմունքից սաստիկ քրտնել էի, քունս վսսխավ, և թվամ էր, թե այլևս կենդանի չեմ։ Կարծում եմ, որ այս երազս արիշ բան չի նշանակում, քան այն, որ Հա յկա զյա ն Տիգրա նի կողմից մեզ վրա անակնկալ հարձակում է սպասվում։ Ուստի խնդրում եմ ձեզ, աստվածների օգնությամբ, խոսքով ու գործով, բարի խորհրդով մեզ աջակից ա օգնական լինել։

Խորհրդակիցները բազմաթիվ օգտակար մտքեր ու խորհուրդներ են առաջարկում Աժդահակին, նա շնորհակալությամբ ընդունում է, ապա դիմելով նրանց ասում.

- ք1 վ սիրելիներ, ձեզանից բազում հանճարեղ և իմաստուն խորհուրդներ լսելուց հետո կասեմ և իմը, որլ աստվածների օգնությունից հետո, կարծում եմ, լավագույնն է և օգտակարը։ Թշնամիներից

Աժդահակը իրանական աոասպեւարանության չար վիշապն է՝ Աժի Դ ա հ ա կ ա ն ։ Աժի նշանակում է իժ, օձ , վի շա պ , որի դեմ կովում I ամպրոպի ա ս տ վ ա ծ (<>՜րայետաոնան։ « Շ ա հ - Ն ա մ ն ա մ » Աժի Դ ա հ ա կ ա ն հա ն դես Է դա լիս ի բր ե օ տ ա ր բոն ա կ ւպ թ ա գ ա ֊ վոր .7ոհակ անունով, որի դեմ կովում, հաղթում Ա որին շղթայում Է Հրուդեն ը ։ Այս աոասպե|ւսկան վիշապ Աժի Դ ա հ ա կ ա ն հայոց հին վեպում դարձել է (քարաստանի թ ա գ ա վ ո ր , որին հաղթում ե սպանում Է Տ ի գ ր ա ն ը ։

«0

զ գ ո ւ շ ա ն ա լ ս , (տանց մ տ ա դ ր ութ յա ն ը գուշակելու Ա նրանց կործանելու համար ա ռհա սա րա կ լավագույն ձևը սիրո մ իջոցով դ ա վ ելն է ։ Ե վ քանի որ ա յդ միջոցն այժմ ա նհնարին է գ ո ր ծա դր ե լ գ ա ն ձ ե ր ո վ կամ կ եղ ծ ա պ ա տ իր խ ո ս քե րո վ , ա պ ա , կարծում եմ, որ Տ ի գ ր ա ն ի դեմ որոգա յթ լարելու ամենա հա րմա ր ձևը նրա քրոջը՝ գ ե ղ ե ց կ ա գ ո ւ յն Ա խոհեմ Տ ի գ ր ա ն ա հ ա ն , կնության ւսոնելն է ։ Մեր խնամիական կապերը նա խ լայն հնարավորություն կընձեոեն ա զ ա տ ու համա րձա կ երթևեկությա ն, ա պ ա և Տ ի գր ա ն ի մտ երիմ­ներին գ ա ն ձ ե ր ո վ ու պ ա տ վ ի խոստ ումներով կաշառելու, որպ եսզի նրա նք կամ թ ա ք ա ն սպ ա նեն Տ ի գ ր ա ­նին, կա մ էլ նրան լքելով մ ա տ ն են մեր ձեոը, ի բ ր և մի ա նզոր տ ղա յի ։

Բ ա րեկա մներն այս խորհուրդը իմաստուն համա րելով, անցնում են գործի ։ Աժդա հա կը իր խոր– հըրդւսկիցներից մեկին մեծ գա նձ է տա լիս և ուղարկում Տ ի գ ր ա ն ի մոտ հետևյա լ նամակով.

« Ք ո եղբա յրութ յունը գ ի տ ե , որ աշխարհում ոչ մի բա ն ա յնքա ն օ գ տ ա կ ա ր չէ, քա ն ա ստ վա ծների պ ւսրգևա ծ սերն ու միա բա նությունը , մ ա ն ա վ ա ն դ իմաստունների և հզորների միջև։ Ա յդ դեպքում դրսից խ ռովություններ չեն ծ ա գ ի , ծա գելու դեպ քում էլ՝ իսկույն կընկճվեն, իսկ ներքին խռովությունները կ հ ա լա ծ վ ե ն , ո ր ո վ հ ե տ և դրսից ն պ ա ս տ ո ղ չի լինի։ Բա րեկա մությա մբ պ ա յմ ա ն ա վ ո ր վա ծ այս շահավետ օգուտը նկատի ա ռ ն ե լո վ , ուզում եմ ա ռ ա վ ե լ խոր ու հաստատուն դարձնել սերը մեր միջև, որպեսզի երկուսս էլ ա պ ա հ ո վ զգա լով ՝ հա ստ ա տ ուն և ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն պ ա հենք մեր տերությունները։ Ա յդպ ես էլ կլինի, եթ ե դու ինձ կնությա ն տ ա ս քո քրոջը՝ Հ ա յո ց մեծ օրիորդ Տ ի գ ր ւս ն ա հ ա ն ։ Ե վ եթե համաձայնես, ւսպա նա կ դ ա ռ ն ա թա գուհիների թ ա գո ւհ ի ։ Ողջ եղիր, մեր թ ա գ ա կ ի ց և սիրելի ե ղ բ ա յր » ։

Պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ը գ ա լի ս է Տ ի գ ր ա ն ի մաո, հանձնում նամակը։ Տ ի գ ր ա ն ը համաձայնում է իր գեղեցիկ քրոջը՝ Տ ի գ ր ա ն ա հ ա ն , կնությա ն տ ա լ Ա ժ դ ա հ ա կ ի ն ։ Տ ի գ ր ա ն ն ա ն տ ե ղ յա կ իր դեմ նյութվող խ ա ր դ ա վ ա ն ­քին, քրոջն ա ր ք ա յա վ ա յե լ ուղարկում է Մ ա ր ա ս տ ա ն ։ Ա ժ դա հա կ ն ամուսնանամ է Տ ի գ ր ւս ն ա հ ա հետ և նրա ն իր կ ա ն ա ն ց մեջ ա ռ ա ջ ի ն ն է դարձնում։ Պ ա տ ճ ա ռ ը ոչ միայն իր նենգ մտադրությունն էր, այլև Տ ի գ ր ւ ս ն ա հ ա ա ն չա փ գե ղե ցկ ո ւթ յո ւն ը ։

Ա ժ դ ա հ ա կ ը Տ ի գ ր ա ն ա հ ա ն տ իկնութ յա ն կա րգի մեջ է հաստատում և իր թ ա գա վորությա ն մեջ ամեն ինչ կա տա րում նրա կ ա մ ք ո վ ու ցա նկ ո ւթ յա մ բ , հրամայում է ա նգա մ, որ բոլորը Տ ի գ ր ա ն ա հ ա հրամանին ե ն թ ա ր կ վ ե ն և ա մեն ինչ կ ա տ ա ր ե ն նրւս ուզածի պես։

Ա ժ դ ա հ ա կ ն ա յն ո ւհ ե տ և սկսում է մեղմ շո ղոքորթ ութ յա մբ Տ ի գ ր ա ն ա հ ա ն տ ր ա մ ա դր ե լ եղբոր դեմ։- Դ ո ւ տ ե ղ յա կ չես, - ասում է Ա ժ դ ա հ ա կ ը , - որ քո եղբա յր Տ ի գ ր ա ն ը կնոջ՝ ձա րուհու դրդմա մբ,

նա խ ա նձում է ք ե զ Արյւսց տիկին դ ա ռ նա լուդ համար։ Այս նա խանձի հ ետ և ա ն քը կլինի իմ մահը, որից հետ ո ձ ա ր ո ւ հ ի ն ինքը կ դ ա ռ ն ա Արյւսց վ ր ա տիկին և ա ստվա ծուհիների տ եղը կգր ա վ ի ։ Այժմ ամեն ինչ ք ե զ ն ի ց է կ ա խ վ ա ծ , կւմ մ պ իտ ի լինես ե ղ բ ա յր ա ս ե ր և հանձն ա ռնես մեր խ ա յտ ա ռ ա կ կործանումը Արյւսց առւսջ, կամ քո բա ր ին գ ի տ ա կ ց ե լո վ , մի օգւոակար խորհուրդ խ որհես մեր ա պ ա գա յի մասին։

Ա ժ դ ա հ ա կ ի այս ն ե ն գ խ ոսքերի սսսկ թ ա ք ն վ ա ծ էր ն ա և մի սպ ա ռնա լից ա կնա րկ, որ եթ ե Տ ի գ ր ա ն ա հ ի ն իր կւսմքի հա մա ձա յն չգ ո ր ծ ի , ա պ ա նա կ ս պ ա ն վ ի ։ Իսկ խ ո ր ա գ ետ Տ ի գ ր ա ն ա հ ի ն լա վ կ ռ ա հ ե լո վ ամուս­նու դ ա վ ա դ ի ր մ տ ա դ ր ո ւթ յա ն ը , մեղմ ու սիրալիր խ ո ս քերո վ հա նգստ ա ցնում է Ա ժ դ ա հ ա կ ի ն , մ իա ժա մ ա ­նակ մտերիմների մ իջոցով շտ ա պ հայտնում եղբորը նրւս դեմ ն յութվող դ ա վ ա ճա նո ւթ յա ն մասին։

Ա ժ դ ա հ ա կ ն ա յնո ւհ ետ և ա նցնում է իր խ ա ր դ ա վ ա ն ք ի ի րա գործմ ա նը ։ Ն ա պ ա տ գա մ ա վ ո ր նե ր է ա ռա քում Տ ի գ ր ա ն ի մոտ, ա ռ ա ջ ա ր կ ե լո վ բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն տեսակցության՝ իրենց երկու պետությունների ս ա հ մ ա ն ա գ լխ ի ն ։ Ա յդ ա նձնա կ ա ն հանդիպումը Ա ժ դա հ ա կ ը պ ա տ ճ ա ռ ա բա ն ո ւմ էր խիստ գ ա ղ տ ն ի և կա րևոր գո ր ծի ա նհ ր ա ժե շտ ո ւթ յա մ բ, որն իբր և թ ե հնա րա վոր չէր հա յտ նել նա մա կով կամ պ ա տ վ ի ­րակների մ իջոցով ։

Տ ի գ ր ա ն ը ն ա խ ա պ ե ս տ ե ղ յա կ լինելով Ա ժ դ ա հ ա կ ի ն ե ն գ դ իտ ա վորութ յա նը, նա մա կով բա ց ա հ ա յտ գրում է նրա հոգում թ ա ք ց ր ա ծ խ ա ր դ ա խ խ ո ր հ ա ր դ ն ե ր ի մա սին։ Երբ այս ձ և ո վ ա մեն ինչ բա ցա հւս յտ վա մ

1 Ա ր ի ն ե ր կա մ ա ր ի ա ց ի ն ե ր էի ն կոչվում վ ա ղ ն ջ ա կ ա ն իմաստով՜ հ ն դ կ ա կ ա ն Ա իրա նա կա ն ց ե ղ ե ր ը միա սին վերցրւս<\ ա ո ա վ ե լ ուշ ստ ումով՝ ի ր ա ն ա կ ա ն ց ե ղ ե ր ը մ ի ա յն ։ Ք ա ն ի որ մ ա րերը (մ ե դ ա ց ի ն ե ր ը ) Աս իր ա նա կ ա ն ց ե ղ ե ր էին , ա ստ ի ա յս տ ե ղ ա յդ վ ե ր ­ջի ն ա ռ ո ւմ ո վ է գ ո ր ծ ա ծ վ ա ծ ։ Հ ե տ և ա բ ա ր Ա րյւսց տ ի կ ի ն , նշա նա կում է ի ր ա ն ա կ ա ն ( ա յ դ թ վ ա մ ն ա ե մ ա ր ա կ ա ն ) տ իկին, այսինքն՝մարւսց թ ա գ ո ւհ ի ։

է , Աժդահակի համար այլևս անհնար է դաոնում որևէ խորամանկությամբ կամ պատրվակով իր չար խորհուրդը քողարկել։ Եվ երկու տերությունների միջև ծայր է սանում լարված թշնամության։

Տիգրանք սկսում է նախապատրաստվել պատերազմի։ Նւս Կապադովկիայի սահմաններից, Վրա ց Ա Աղվանից աշխարհներից, Մեծ ու Փոքր Հւսյքից հավաքում է իր ընտիր զորագնդերը և իր ամբողջ զորությամբ, սքանչելի զինավսաված՝ դիմում մեդացոց կողմերը։

Ահագնացող վտանգը հարկադրում է Աժդահակին ևս զորքերի մեծ բազմությամբ ելնել պ ա տ ե­րազմի Հայկազունի Տիգրանի դեմ։ Բայց Տիգրւսնը քրոջ Մարաստանամ գտնվելու պ ատճառով պ ա ­տերազմն առայժմ չի սկսում։ Այս լարված հակառակությունը տևում է մոտ հինգ ամիս, այդ ընթացքում Տիգրանին հաջողվում է իր սիրելի քրոջը՝ Տիգրանուհան, հնարամտությամբ փրկել և ա զա տ ել Ա ժ դ ա ­հակի ձեոից։ Երբ այդ բանը հաջողվում է, Տիգրւսնը սկսում է պատերազմը։

Կռիվը տևում է բավական երկար, որովհետև քաջերը քաջերի հա նդիպ ելով մեկը մյուսին դյու­րությամբ թիկունք չէր դարձնում։ Կռվին վերջ է տրվում միայն այն ժամանակ, երբ քաջամարտիկ նիզակավոր Տիգրւսնը դեմ առ դեմ հանդիպում է Աժդահակին։ Տիգրանն իր երկար նիզակով այնպես է հարվածում Աժդահակի կրծքին, որ երկաթե ամար զրահը ջրի պես ճեղքելով, նրան շամփրում է նի­զակի լայնաթև տեգին, և երբ նիզակը դուրս է քաշում՝ Աժդահակի թոքի կեսը մնամ է զենքի ծայրին։

Կռիվն ավարտվում է Տիգրանի վսսոահեղ հաղթանակով։ Կռվից հետո Տիգրւսնը Տիգրանուհան մեծ բազմությամբ և արքայավայել ուղարկում է իր անունով կառուցած Տիգրւսնակերտ քա ղաքը և հրա­մայում շրջակա գավառները դնել քրոջ ծառայության տակ։

Հետագայում Տիգրանուհա սերնդից է սկիզբ սանում այս կողմերում հայտնի «Ո ստան ազատու­թյան» կոչված արքայազարմ ազնվական դասակարգը։

Իսկ Աժդահակի աոաջին կնոջը՝ Անույշին, և Աժդահակից սերված բա զմա թիվ պատանիների ու աղջիկների, գերիների բազմությամբ հանդերձ, ավելի քան տասը հազար մարդ, Տիգրւսնը Մւսրաստա– նից բերում, բնակեցնում է Մասիսի արևելյան փեշերին՝ մինչև Դ ո ղթ ն գւսվսաի սահմանները, Նւսխճա– վւսնի ամրոցի դիմաց։ Այդ բնակավայրերն են Տւսմբատ, Ոսկիողա, Դ ա ժ գ ա յն ք և Երասխի ւսվփն գըտ– *Վ (ող այլ դաստակերտներ, որոնցից մեկն էլ վ յո ս նջա ն ի ք ն է։

Տիգրւսնը մւսրացիներին է թողնում նաև գետի մյուս ափին գտ ն վ ո ղ Խրամ, Զ ա ղ ա և Խորշւսկանիք ավանները և մինչև Նախ ճա վա նի ամրոցն հասնող ամբողջ դաշտը։ Անույշին, իր զա վա կներով հան­դերձ, Տիգրւսնը խաղաղ բնակեցնում է Մասիս լեոան փեշի երկրւսշարժից ա ռա ջա ցա ծ վղվածքի վեր­ջում և նրանց տրամադրում սպասավորներ։

ՍՍ.ՆՍ.ՏՐՈԻԿ

Հայոց Սանատրուկ թագավորը Ասորիքի թագավոր Աբգարի քրոջ որդին էր։ Աբգա րի քույր Ավդեն ձմեռ ժամանակ իր ծծկեր երեխայի հետ դեպի Հա յա ստ ա ն ճամփորդելիս՝ Կորդվաց լեոներամ ընկնում է բքի տակ։ Ուժեղ ձյունամրրկի պատճառով Ավդեին ուղեկցող շքախումբը մոլորվում է, ցրվում այս ա այնտեղ, իրար կորցնում։

Երեխան գտնվում էր նրա դայակ Սանոտի մոտ, որը Բյարատ Բագրատունու քույրն էր և Խոսրեն Արծրանա կինը։ Սանոտը խմբից անջատվելով ա մոլորվելով Կորդվաց լեոներամ, երեք օր ա գիշեր մնամ է ձյան տակ, փոքրիկին պահում է իր ստինքների մեջ։ Այդ ժամանակ աստվածները Սանոտի մոտ են ուղարկում մի նորահրաշ սպիտակ կենդանի, հավանաբար շան, որը երեք օր պահպանում է երեխային, մինչև բուքը հանդարտվում է, և նրանց վւնտրելա ելած մարդիկ գտնում են նրանց անվնաս։ Այդ պատճառով էլ երեխային կոչում են Սանատրուկ, այսինքն՝ Սանոտի տված, Սանոտի տ ա րք ՛ ։

Ա ն վա ն այս ժողով րդա կա ն ստուգաբանությունը կարելի է հասկանալ ն ա և այլ կերպ Շ ա նատ րուկ , այսինքն՝ շան տ վ ա ծ կաժպ ա հ ա ծ, ի պ ա տ ի վ նրան փրկող շան։

62

Սանատրուկը վերաշինում է երկրաշարժից ա վ ե ր վ ա ծ Մ ծբին քա ղ ա քը, այն շրջապատում կրկնակի պ արս­պով ու պ ա տ վ ա ր ո վ , ք ա ղ ա ք ի մեջ կանգնեցնում իր արձանը, ձեռին մի դրամ բո նա ծ, որ նշանակում է, թե այս քա ղ ա ք ի շինության վրա բոլոր գա նձ ե րս ծա խ սվեցին Ա մնաց միայն այս դրամը։

Սանատրուկը սպանվում է որսի ժա մանակ, պ ա տ ա հա բա ր ա րձա կվա ծ նետից։Օ Ր Վ Ա Ն Դ

Սա նա տրա կի մահից հետո թ ա գա վորութ յա ն մեջ խռովություն է ընկնում, Ա թագա վորությա նն ա ն ց ­նում է ոմն Ե րվա նդ ի ձե ռք ը ։ Ե րվա նդի մայրը Արշակունի արքայա կա ն տոհմից էր՝ մի տգեղ, պ ա ռ ա վա ծ ու վա վա շոտ կին, որի հետ ոչ ոք չէր համարձակվում ամուսնանալ։ Ն ա , ցլի հետ ունեցած խաոնակու– թյունից, երկու մանուկ է ծնում։ Երբ երեխաները մեծանում են՝ մեկի անունը դնում են Ե րվա նդ, մյու­սի նը՝ Եր վա զ ։

Ե րվա նդը հասակն առնելով՝ դաոնում է մի խ իզա խ ա հա ղթ ա նդա մ մարդ։ Ն ա ծառայության է անցնում Սանատրուկի մոտ, վերջինիս կողմից նշանակվում է վերակացու Ա ա ռա ջնորդ, աշխատում է ն վ ի ր վ ա ծ, բոլոր նա խ ա րա րների մեջ դաոնում է նշանավոր ու ա ռա ջն ա կ ա րգ Ա իր խոնարհությամբ ու ա ռ ա տ ա ձե ռ նո ւթ յա մ բ բոլորին իր կողմը գրավում։ Ե վ երբ Սանատրուկը մեռնում է, բոլոր նա խ ա րա ր­ները միաբանվում են Ա Ե ր վ ա ն դ ի ն դնում թ ա գ ա վ ո ր , բա յց առւսնց Բա գրատա նիների կողմից թ ա ­գա դ ր վ ե լո ւ ՛ ։ Ե ր վ ա նդ ն օ ժ տ վ ա ծ էր հմայական չար ն ա յվ ա ծ ք ո վ կամ ինչպես ասում են՝ չւսր ա չքո վ ։ Ա ր ­քունի սպա սա վորները ամեն ա ռ ա վ ո տ , լույսը բացվելիս՝ որձաքարե վեմեր էին բռնում Երվանդի առաջ, նրա >ար ն ա յվ ա ծ ք ի ց որձա քա րերը պայթում էին։

Ե րվ ա նդ , Արտաշես Ա Սմբատ

Ե րվ ա նդ ը թ ա գ ա վ ո ր դառնալուց հետո, կա սկա ծելով Սանատրուկի զա վա կներին, որ կ ա ր ո ղ են իր դեմ դավա դրություն սարքել, բոլորին կոտորում է։ Սանա տ րա կից մնա մ է մի փոքրիկ տղա՝ Արտա– շես անունով, որին իր ստնտուն առնում Ա փախցնում է Հե ր գա վա ռի կողմերը, Մ ա ղխ ա զ ա ն ի հ ո վի վ ­ների մոտ։ Ա յս տ ե ղ ի ց նւս լուր է ուղարկում Արտաշեսի դայակին՝ Սմբատ Բագրատունուն, Բյա րա տ Բագրատունու ո ր դ ա ն , որ բնակվում էր Սպեր գ ա վ ա ռ ի Սմբատավւսն գյուղում։

Սմբատը, երբ ի մա նա մ է Սանատրուկի մահվա ն և նրա զա վա կների կոտորածի գույժը, վերցնում է իր երկու դստրերին՝ Սմբւստանույշին Ա Սմբատուհուն, տանում տեղավորում է Բա յբերդի ամրոցում, քաջարի մ ա ր դ կ ա ն ց Տ ս մ ր ո ցի ն պ ա հ ա պ ա ն դնում, իսկ ինքը իր մի կնոջ Ա ւիոքրաթիվ մարդկա նց խմբով գնում է մանուկ Արտ ա շեսին որոնելու։

Ե րվ ա նդ ը Սմբատի մտադրությունն իմա նա լով, մարդիկ է ուղարկում նրան գտնելու Ա ձ ե ր բ ա կ ա ­լելու։ Սմբատը գտնում է մանուկ Ա րտա շեսին, բա յց երկյուղելով հետապնդումից, ծպտվում է և կերպ ա ­ր ա ն ա փ ո խ վ ա ծ ու հետիոտն երկար ժամանակ երեխայի հետ թափառում է լեռներա մ ու դաշտերում, պ ա տ սպ ա րվում հովվա կա ն վրաններում, սնվում հովիվների մոտ, մինչև որ հարմար պահ գտնելով անցնում է Պ ա րսկա ստ ա ն, գնում պ արսից Դ ա ր ե հ թա գա վորի մոտ։ Ք ա ն ի որ Սմբատը քա ջ մւսրդ էր և պ ա րսիկներին վ ա ղ օ ր ո ք ծա նոթ , պարսից զորա պ ետ ներին հավասար մեծ պ ա տ վի է արժանանում թ ա ­գա վ որ ի կողմից ։ Ե րեխ ա ն նույնպես ապրում է թա գա վորի որդիների հետ հավասար պայմաններում։ Թ ա գ ա վ ո ր ն ա ն գ ա մ Արտաշեսի և իր զ ա վ ա կ նե ր ի համար բնակության հատուկ տեղեր է հատկացնում Բա տ և Ողոմն գա վա ռներում ։

Արտաշեսի ւիախուստը շատ է ա նհա նգստ ա ցնում Ե րվա նդին. նրան շարունակ տանջում է այն միտքը, որ Պ ա րսկա ստանում Սմբատի կողմից իր թագա վորությա ն դեմ չա րի ք է նյութվում։ Արթուն

1 Բ ա գ ր ա տ ո ւ ն ի ի շ խ ա ն ա կ ա ն տ ոհմ ի ա վ ա գ ն ե ր կ ա յ ա ց ո ւ ցի չն ե ր ը Արշակունի ա ր ք ա յ ա կ ա ն տոհմի ծ ի ս ա կ ա ն թ ա գ ա դ ի ր ն ե ր ն Լին, ա յս ի ն ք ն ՝ թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ն պ ա շ տ ո ն ա պ ե ս թ ա գ ա դ ր ո դ ն ե ր ր , ւսոանց ն ր ա ն ց թ ա գ ա դ ր ո ւ թ յա ն , թ ա գ ա վ ո ր ո ղ ը ա պ օ ր ի ն ի էր հ ա ­մարվում ։

63

ժամանակ կասկածները կրծում են նրա սիրտը, քնում էր խիստ ա նհա նգիստ, իսկ քնւսծ ժամանակ Էլ սարսափելի երազներ Էր տեսնամ։ Եվ նա վճո ա մ Է գործի դնել բոլոր հնարավոր միջոցները՝ կ ա ն խ ե ­լու սպա ռնա ցող վտանգը։

Նւս պ ատգամավորներ Է ուղարկում Պարսից թա գա վորի մոտ մեծամեծ նվերներով, ւիորձամ հ ա ­մոզել նրան՝ Արտաշեսին իր ձեռքը հանձնելու։

« Ի մ արյունակից, իմ հարա զա տ , - գր ա մ Էր նւս պարսից թա գա վորին, - ինչքս ես ա յդ մւսրացի Արտաշեսին պահում, ինձ Ա իմ թագա վորությա ն հա կա ռա կորդ սնուցում, ինչու ես ա կա նջ դնում ւսյդ ա վա զա կ Սմբատի խոսքերին, որ իբր թե Արտաշեսը Սանատրակի որդին Է։ Ն ա ջա նա մ Է հովիվների և նախրորդների որդա ն Արշակունի դարձնել, ւասրւսձայնելով, թե իբր նւս քո արյունակիցն ա հ ա րա ­զատն Է։ Նւս Սանատրակի որդին չէ. Սմբատը խաբվելով՝ մի մւսրացի տղւս է գտ ել Ա զուր տեղը ա ղ ­մուկ բա րձրա ցրել» ։

Նույն կերպ Ե րվա նդը բա զմիցս Սմբատի մոտ էր պ ա տ գա մա վորներ ուղարկում, ասելով, թե «Ինչքո ես զուր տեղը ա յդքա ն նեղություններ կրում, խ ա բվելո վ ստնտուից՝ ւսյդ մարի տ ղա յին ինձ հ ա կ ա ռ ա ­կորդ ս նա ցա ն ա մ » ։

Եվ ամեն անգամ Երվանդը երկուսից էլ տ հա ճ պատա սխաններ է ստ ա նա մ։Տեսնելով, որ ուրիշ ելք չկւս, Ե րվա նդը մարդիկ է ուղարկում Բա յբերդ, կոտորել տալիս ամրոցի

պահապան քաջերին, գերում Սմբատի դստրերին, տանում փակում է Անի ամրոցում։

Երվանդաշատի, Ծ ն ն դ ո ց անտաոի Ա Երվա նդա կերտի շինարարությանը

Երվանդի թագավորության ժամանակ Երասխ գետ ը արդեն բավակւսնաչաւի հեռա ցել էր Ա ր մ ա ­վիրի բլրից, իսկ երբ ձմեռը երկա րա տ և էր լինում, հյուսիսից փչող ցուրտ քամիները լրիվ ս ա ռ ց ա կ ա ­լում էին գետի վտակը, Ա արքունիքը զրկվում էր խմելու ջրից։ Դ ր ա ն ից նեղվելով՝ Ե րվա նդը արքունիքը Արմավիրից տ եղա վա խ ա մ է արևմտյան կողմում գտ ն վ ո ղ միակտուր ա պ ա ռ ա ժ բլրի վրա, որի մի կողմը շրջափակում էր Երասխը, իսկ դիմացից հոսում էր Ախուրյան գետ ը։ Ե րվա նդը պ արսպ ա պա տում է բլուրը, պարսպից ներս շւստ տեղերում ժայռի քարերը կտրել տալով՝ փ ո րվա ծքներ է բացում, հասցնում մինչև բլրի հատակը, հավասարեցնում գետնի մակերևույթին, այնպես, որ գե տ ի ջրերը սկսում են հո­սել փորվածքի մեջ և խմելու ջուր մատակարարել քա ղա քին ։

Այնուհետև Երվանդը կառուցում է միջնաբերդը, ամրացնում բարձր պարիսպ ներով, պարիսպների մեջ կանգնեցնում պղնձակոփ դռներ և ներքևից վերև, մինչև դուռը, երկա թե ա ստիճաններ դնում, սւսն– դա ղ քի վրւս, աստիճանների միջև գ ա ղտ ն ի որոգայթներ է սարքում։ Եվ եթե մեկը կամենար թա գա վորին դավել և թաքուն բարձրանալ ա յդ ա ստիճաններով, իսկույն կ բռ նվ ե ր ։ Աստիճանները երկկողմանի էին. մի կողմինը կոչվում էր ցերեկային, ծառայում էր արքունի սպասավորների և ա ռհա սա րա կ բոլոր պ ա լա ­տականների ելամուտի համար, մյուսը կոչվում էր գիշերային, հատուկ շինված դ ա վ ա դիրներին բռնելու նպատակով։

Երվանդն այդ նոր քա ղաքը կոչում է իր անունով՝ Ե րվա նդա շա տ , Արմա վիրից ամեն ինչ տ ե ղ ա ­փոխում այնտեղ, բացի կ ուռքերի ց1, և ա յդ անում է իր անձի ա պա հովության նպ ա տ ա կ ո վ։ Մ տ ա ծելով , որ կուռքերը Երվանդաշատում դրվելու դեպքում կրոնական արարողությունների, հատկա պես զ ո հ ա ­բերությունների ժամանակ ա յնտ եղ կհավա քվի ժողովրդի հոծ բա զմութ յա ն, Ա քա ղա քի ա նվ տ ա նգո ւ­թյան պահպանումը կդժվա րանա, Երվանդը քա ղ ա ք ի ց դեպի հյուսիս, մոտ քառասուն ա սպ ա րեզ՜ հե­ռավորության վրա, Ախուրյան գետի ափին շինում է մի փոքրիկ քա ղ ա ք , նման իր ք ա ղ ա ք ի ն և կոչում նա գա րա ն : Արմավիրից նա ա յստեղ է տեղափոխում բոլոր կուռքերը, շինում մ ե հ յա ն ն ե ր 1 և իր եղ–

՚ հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն ժամանակներում պ ա շ տ վ ո ղ Ա ա ս տ վ ա ծ ա ց վ ո ղ մ ա ր դ ա կ ե ի Ա կ ե ն դ ա ն ա կ ե ր ս , ա Ո5ա ն ն ե ո ։ երկա րութ յա ն չ ա փ , հ ա վ ա ս ա ր հՕՕ ո տ ն ա չ ա փ ի ։

1 աո ո " ^ 7 հն | ,րԱ,նաԿա “ / ս“ *<" - “ –“ “ " է ՝ " » » “ " > ի ց I* նշանակում է ա ս տ վ ա ( ,0 ե ,փ վ ա 1Ո, տ ե ղ ։ V . կ ե ն ա ց ի ն Բ ա գ ա Ոա ն Ը «ա –

տ ա ճ ա ո հ ^ 2 ո” ՝ " հ 7 " Ից՛ " ՞ " “ " ՚ 411" 1 ® ՚ " “ “ “ “ ՚ ՛ 9 Է 1" ՜ | տ , մ ե Է Գ ր ա ս ե ղ ա ն , ղ ո հ ա ր ա ճ ,^ ն ք էո ո 1 ց ո ղ տ ե ղ ։ ՞ Ի ^ * * էԻն 0 ս . * . ո ոե ն ա ց ո , ՛ * ա Գա Րա ն նշա նա կում է

ւքեհյան՜ հե թա ն ոսա կ ա ն տ ա ճ ա ր։

>14

բորը՝ Ե ր վսւզինէ նշանակում ք ր մ ա պ ե տ 1։Ե րվա նդը գե տ ի հյուսիսային կողմում տնկում Է նա և մեծ ան–

սւաո, պ արսպ ա պ ա տում, դարձնում որսա րգելա նոց, մեջը թողնում ա ր ա գ ա վ ա զ ա յծ յա մներ, եղնիկներ, եղջերուներ, (վահր՜՛ ու վ ա ր ա զ ­ներ, որոնք աճելով ու բա զմանալով՝ լցնում են ա նտ ա ռը , Ա Եր– վա նդը իր ա րքա յա կա ն որսի օրերին որսում Էր դրա նց ու զ վ ա ր ­ճանում։ Ա յդ որսա րգելա նոցը Ե ր վ ա ն դ ն անվանում Է Ծ ն ն դ ո ց ա ն ­տ ա ռ։

Ե րվա նդը, դարձյալ իր անունով, կառուցում Է Երվանդակերտը՝ մի չնաշխա րհիկ դա ս տ ա կ երտ , գ ե ղ ե ց ի կ ու չք ն ա ղ հորինվա ծքով։ Ն ա մեծ հովիտը բնակեցնում Է մ ա ր դ կա նցով , կառուցում պ ա յծա ռ շենքեր, լուսավոր, ինչպ ես ա չքի բի բը ։ Բ ն ա կ ե ցվ ա ծ այդ շենքերի շուրջը կա նա չա պ ա տ ում Է ծ ա ղ կ ա ն ո ց ն ե ր ո վ ու բուրաստաններով, ինչպես բիբը շր ջա նա կող ւսչքի բոլորակ։ Իսկ նրւս տնկած բազում ա յգեստ ա նները նման Էին գ ե ղ ե ց ի կ , խիտ ա րտևա նունքների, որոնց հյուսիսային կողմի կա մա րա ձև դիրքը իսկապես հիշեցնում Էր գ ե ­ղատեսիլ կույսերի հոնքեր։ Հ ա ր ա վ ո ւմ ընկած դաշտերի հարթու­թյունը նման Էր ծնոտների գ ե ղ ե ց ի կ ողորկության, գետը բերանի Էր նմանվում, իսկ նրա զույգ սսիերի դա րա վա նդները՝ երկթերթ շրթունքների։ Եվ այս գ ե ղ ա դ ի ր համալիրը թվում Էր, թե իր ա նքթ իթ հա յա ցքն ուղղել Է ա րքա յա նիստ բա ր ձր ա վ ա ն դ ա կ ի ն ։

Սմբատի և Արտաշեսի կռիվը Երվանդի դեմ

Ա յդ ժամանակ մանուկ Արտաշեսը Պարսկաստանում արդեն հասուն տ ղ ա մ ա ր դ Էր դարձել։ Նրւս դայակ Սմբատը իր ռազմական հմտությամբ շւստ քաջա գործություններ Է կատարում հօգուտ Պ ա րս­կաստանի և արժանանում արյւսց նա խարարների ջերմ համակրան­քի ն ։ Ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ը բարեխոսում են իրենց թագավորին՝ Սմբատին ա րժա նա ցնել պ ա րգևների ըստ նրա ցա նկության։ Թա գա վորը սի­րով համաձայնում Է և հանձնարարում նախարարներին.

- Ի մ ա ցե ք , ինչ Է ցանկանում ա յդ քաջ տ ղա մա րդը։— Ջ ե ր դ անմահ բարերարություն, - ասում են նա խ ա րա րնե­

րը, - Սմբատն այլ բան չի կամենում, քա ն քո արյունակից Ա ր տ ա ­շեսին՝ Սանատրուկի որդուն, որ զր կ վ ա ծ Է իր թագավորությունից, դա րձյա լ իր թ ա գա վորությա ն մեջ հաստ ա տ ես։

Ա րքա յից ա ր ք ա ն հոժարում Է, Սմբատին Է հանձնում Ատրպւս– տակւսնի զորքերը և Ասորեստ ա նի զորքերի մի մասը, հա նձնա րա ­րում, որ Արտաշեսին տանեն և իր հայրենական գւսհին հա ստ ա ­տեն։

Ե րվ ա նդ ը գտ նվում Էր Ուտիք գա վա ռում , երբ նրան լուր Է հաս–. նամ, թե Սմբատը պ արսից թա գա վորի մեծ զո րք ով գալիս Է քո

վրա՝ թագավորությունը մանուկ Արտաշեսին հանձնելու։Լուրն առնելով՝ Ե րվ ա նդ ը Ուտիքում իր նա խ արարներից շ ա ­

տերին կողմնա պ ա հներ Է նշանակում և ինքը շտւսպ վերադառնում իր քա ղ ա ք ը , Հ ա յո ց , Ղրւսց, Կեսարիայի և Միջւսգետքի կողմերից մեծ զ ո ր ք հավաքում։

4Հւս|սք հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն կրոնի ս պ ա ս ա վ ո ր ։ Ք ր մ ա պ ե տ ՝ թ ա րմերի պ ե տ , ա վ ա գ րուրմ։ Տիւ»՝ վա յրի Էշ։

5 . Հ ա յ հին վիպւսշխ արհր ՚ 1,1

Գարնանային օրեր էին, ուստի Ա բոլոր զորքերը շուտով հավաքվում են Երվանդաշատ։ Իր հետևակ զորքի բազմությամբ գալիս է նաև Աժդահակից սերված Մարացյան ցեղի տանուտեր Արգամը, որին Երվանդը վերադարձրել էր իր թագավորության երկրորդության գահը։ Երվանդը Արգամին և բոլոր նա­խարարներին արժանացնում է մեծ պատիվների ա պարգևների, իսկ ժամանած զորքերի բոլոր զի ն­վորներին՝ ւսոատորեն վարձատրում։

Այդ ժամանակ Սմբատը մանուկ Արտաշեսի հետ իր զորքով շտապ մոտենում է Ուտիքի սահման– . ներին։ Այստեղ Երվանդի թողած կողմնապահ նախարարներն իրենց զորքով ընդաոաջ են գալիս Սմբա­տին և միանում նրան։ Երբ այդ լարը հասնում է հայոց մյուս նախարարներին, նրանց մեջ խլրտում է ընկնում, բարոյալքվում են և մտածում անջատվել Երվանդից, մանավանդ, որ Հոոմից աշանում էր սպասվող զինվորական օգնությունը։ Որքան նախարարները բարոյալքվում էին, այնքան Երվանդը առատացնում էր պարգևները, յուրաքանչյուրին մեկւսոմեկ բաշխում իր գանձերը։ Եվ որքան շատ էր բաշխում, այնքան ավելի ատելի էր դառնում, քանզի բոլորն էլ լավ գիտեին, որ դա ոչ թե ա ռա տ ա ձեռ­նությունից է բխում, այլ երկյուղից։ Ն րա նց, ում շւստ էր բաշխում, չէին համակրում իրեն, իսկ ամ քիչ էր բաշխում՝ դառնում էին իրեն թշնամի։

Սմբատը մանուկ Արտաշեսի հետ գալիս հասնում է Գեղւսմա ծովի ափերը և շտապում օր առաջ հասնել Երվանդի զորքերի բանակատեղին։ Երվանդի զորքերի բազմությանը արժեք չտալով, Սմբատը փոքր ֊ի ն չ երկյուղում էր Մարացյան Արգամից, քանի որ նւս քաջ մարդ էր և իր ձեռքի տւսկ աներ բ ա զ ­մաթիվ տեգավորներ։

Երվանդն իր զորքով ճամբար էր դրել Երվանդաշատից ավելի քան երեք հարյուր ասպարեզ դեպի հյուսիս՝ Ախուրյան գետի վրա։ Իմանալով Սմբատի զորքերի մոտենալը, Երվանդը նրանց դեմ է հանում իր զորքերի բազմությունը և ճակատ կազմում իր ճամբարից ոչ հեռա։ Արտաշեսը պատգամավորներ է ուղարկում Մարացյան նահապետի մոտ, բազում երդումներ տալիս, որ ինքը Երվանդից ստացած նրա բոլոր արտոնություններն ու ունեցվածքը նրան կթողնի, դեռ կրկնակին էլ կավելացնի, միայն թե նա լքի Երվանդին և հեռանա։

Երբ Երվանդի զորքերի ճակատի դիմւսց երևում են Արտաշեսի առաջապահ ջոկատների զ ի ն ա ­նշանները, Արգամը իր հետևակների բազմությունն առնում և մի կողմ է քաշվում։ Այդ ժամանակ Սմբատը հրամայում է պղնձե փողեր հնչեցնել ի նշան պատերազմի և իր զորքի ճակատն առւսջ տանելով՝ խո­յանամ է Երվանդի զորքերի վրւս, ինչպես արծիվը՝ կաքավների ՜երամի։ Հա յոց նախարարները, որոնք իրենց զորագնդերով Երվանդի բանակի աջ ու ձախ թևերն էին կազմում, միանում են Սմբատի զորքին։

ճակատամարտում սոսկալի կոտորած են կրում Երվանդի գունդը և Միջագետքի զորքերը։ Իսկ տավրոսցի քւսջերր, որոնք Երվանդին խոստացել էին, թե կսպանեն Արտաշեսին, մահը աչքերն առած մաքառում են Արտաշեսի դեմ։ Տավրոսցիների դեմ հետիոտն դարս է գալիս Արտաշեսի ստնտուի որդի Գիսակը, կովի մեջ մտնելով՝ կոտորում նրանց, բայց ինքն էլ սրի հատու հարվածից կորցնում է դեմքի կեսը և մահանամ։

Երվանդի մնացած զորքերը պարտվելով՝ փախուստի են դիմում։Պատերազմի դաշտից փախչում է նաև Երվանդը։ Ն ա ձիով բազմաթիվ ասպարեզներ է կտրում

անցնում, ճամբարից մինչև իր քաղաքը հաստատած իջևաններում նորանոր ձիեր է փոխում, հեծնում, շարունակում փախուստը։ Երվանդին կրնկակոխ հետապնդում է Սմբատը, հալածում գիշերով մինչևքաղաքի դուռը։

Իսկ մարաց զորքերը, որ Երվանդի գնդի բանակատեղն էին անցել, մթության մեջ իջևանում են դիակների վրա։ Արտաշեսն էլ գալով հասնում է կաշվից և կտավից պատրաստված Երվանդի կլոր վրա­նին, իջնում, գիշերում է այդտեղ։ Առավոտյան նա տիրաբար կարգադրում է զորքին՝ սպանվածներին թաղել, իսկ այն հովիտը, ար դիակների վրա բանակել էր մարաց զորքը, կոչեց Մարաց մարգ, ճա կա ­տամարտի տեղն է| Երվանդւսվան, այսինքն՝ Երվանդին վանելու տեղը։

Արտաշեսը զորքով շարժվում է դեպի Երվանդաշատ։ Կեսօրից առաջ հասնում է Երվանդի դաս­տակերտը և զորքին հրամայում միաձայն աղաղակել «Մ ար ամատ», որ հայերեն նշանակում է՝ «Մւսրը եկավ»։ Դրանով Արտաշեսը հիշեցնում էր այն վիրավորանքն ու թշնամանքը, որ Երվանդը տածելով իր նկատմամբ, իրեն մար էր համարում և նույնն ուզում էր հավատացնել պարսից թագավորին ու Սմբա­տին։ Զինվորների այս միաձայն բացականչության հետևանքով էլ Երվանդի դաստակերտը այնուհետև

կոչվում է Մարմետ, հավանորեն, Արտաշեսի կամքով, որպեսզի Երվանդի անունը այդ դաստակերտի վրայից ընդմիշտ վերա ցվի։

Սմբատը գիշերով հետ ա պ նդելով Ե րվա նդին, իր փ ոքրա թ իվ վաշտով հասնում է Երվանդաշատի դարպասների մոտ, քա ղ ա ք ի դա ոը պահում, սպասելով Արտաշեսի գալուն։ Երր Արտաշեսը ամբողջ զ ո ր ք ո վ հասնում է քա ղ ա ք ի ն , սկսվում է հարձակումը քա ղաքի վրա։ Դիմադրությունը երկար >ի տևոսք. չդիմա նա լով Արտաշեսի քաջերի ճնշմանը, ամրոցի մարդիկ անձնատուր են լինում Ա բացում քաղաքի դ ա ո ը ։ Զինվորներից մեկը ներս մտնելով ամրոց, վ ա ղրով հարվածում է Երվանդի գլխին, ջախջախում գլուխը, ուղեղը ցրում հատակին։ Բայց Արտաշեսը հիշելով, որ Երվանդի մեջ Ա րշա կանյաց տոհմի ա ր­յան խ ա ո ն ա ր դ կա, հրամայում է թա ղել նրան ե վրան մահարձան կանգնեցնել ։

Ս .ՐՏԱՇԵՍ

Ե րվ ա նդ ի մահից հետո Սմբատը մտնում է արքունական գա նձա րա նը, ստուգում գանձերր Ա այն­տ ե ղ գտնում Սանատրուկ արքայի թա գը։ Ն ա թւսգը դուրս է բերում, դնում Արտաշեսի գլխին, թա ­գ ա դ ր ա մ և համայն Հ ա յո ց աշխարհի վրա կարգում թա գա վոր։

Արտաշես թա գա վորը մեծ պ ա րգևներ է բաշխում իրեն օգնա կա ն դարձած մարաց ու պարսից զ ո ր ­քերին և նրանց պ ա տ վ ո վ ու հա րգա նքով ճանա պ արհ դնում իրենց երկիրը։

Արտաշեսը կատարում է իր խոստումը նա և Մուրացյան Արգւսմի նկատմամբ, նա քաջ Արգւսմին արժանացնում է իր խ ոստ ա ցա ծ արքայա կա ն երկրորդության գահին, նրան պարգևում հակինթազարդ պսակ, զույգ ականջներին գինդեր, մի ոտին կարմիր կոշիկ կրելու, ոսկե գդա լ և պ ա տ ա ոա քա ղ գ ո ր ծ ա ­ծելու, ոսկեղեն գ ա վ ա թ ն ե ր ո վ և ն վ ա գո վ գինի խմելու իրավունք։

Ն մ ա ն պատիվների է արժանացնում նաև իր դայակ Սմբատին, բացա ռությա մբ գինդեր և կարմիր կոշիկ կրելու իրավունքի։ Թ ա գա դիր ասպետության և արևմտյան զորքերի հրամանատարության աս­տ իճա ններից բա ցի, նւս Սմբատին է վստահում նա և հայոց բոլոր զորքերի, երկրի բոլոր գործակալների և ա մբողջ արքունական տան տնօրինությանը։

Արտաշեսը անմասն չի թողնում նա և իր ստնտուի ժա ռա նգներին։ Նւս Գիսակի թոո Ներսեհի ցեղը արժա նացնում է նախարարական տոհմի պ ատվի և տոհմանունը կոչում Դիմա քսյա ն ի նշան Գ ի ­սակի քա ջա գործութ յա ն, երբ նրա դեմքը սրով կիսվեց՝ Արտաշեսին պաշտպանելիս։

Արտաշեսը ւսյդ օրերին նախարարական տոհմի պ ատվի է արժանացնում նա և Տա ր ի տասնհինգ զա վ ա կ նե ր ի ն , տոհմը կոչում նրանց հոր ւսնվամբ՝ Տ ր ա ն ի ։ Բայց նրանք ւսյդ պատվին են արժանանամ ոչ թե իրենց հոր քա ջա գործությա ն համար, այլ լրտեսության։ Տ ա ր ը Սմբատի լրտեսն էր Երվանդի ա ր­քունիքում, մտերիմ էր Երվւսնդին և վայելում էր նրա վստահությունը։ Ն ա արքունիքի բոլոր կարևոր լարերը ժամանակին հաղորդում էր Սմբատին, որի պատճւսոով էլ սպանվում է Երվանդի կողմից։

Այնուհետև Արտաշեսը հրաման է տալիս Սմբատին՝ գնւսլ Ախուրյանի վրւս գտ ն վ ող Բագարան ամրոցը և սպանել Ե րվա նդի եղբորը՝ Ե րվա զին։ Սմբատը գնում է Բագարան, բոնում Երվւսզին, հրա­մայում է վ զից երկանաքար կապել Ա նետել գետ ի հորձանուտը։ Ե րվա զի ւիոխարեն Սմբատը բա գի նն ե ­րի վրա քրմապ ետ է նշանակում Արտաշեսի մտերիմ, մի երա զա հա ն մոգի աշակերտի, որին իր ուսուցչի ւսոիթով կոչում էին Մոգպւսշտե։ Սմբատը ավարի է ենթարկում Ե րվա զի գանձերն ու հինգ հարյուր ծա– ոաներին, վերցնում է նա և մեհյաններում կուտակված գա նձերից լավագույնները և բերում Արտաշեսին։ վ ե ր ջ ի ն ս Ե րվա զի ծւսոաներին պարգևում է Սմբատին, իսկ բերած գանձերի վրւս նորերն ավելացնելով, հրամայում է տ ա նել պարսից Դւսրեհ արքային նվեր՝ ի նշան շնորհակալության ու երախտագիտության, իբր և հոր և օգնա կա նի ։

Սմբատը Բ ա գա րա նից գերա ծ Ե րվա զի ծւսոաներին տանում բնակեցնում է Մասիսի թիկունքում գ տ ն վ ո ղ իր ձեռակերտում և այն ւսնվւսնամ դարձյալ Բագարան։

1 Ղ ս ւղր - սա կ ր, տ ա պ ա ր ։Մ. Խ ո ր ե ն ա ց ի ս Դիւէայ յս յան տոհմանունը բ ա ց ա տ ր ո ւ մ է ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ս տ ո ւգ ա բ ա ն ո ւ թ յա մ բ , կ ա զ մ վ ա ծ իբրԱ դիմա Ա կես

բ ա ռ ե ր ի ց ։

67

Արտաշատի շինարարությունը

Մի անգամ Արտաշեսը գնամ է այն տեղը, ուր հրասխն ու Մե­ծամորը միմյանց են խաոնվում։ Տեղը նրան շատ է դուր գսւփս, մա­նավանդ տեղում բարձրացող բլուրը։ Եվ նա վճոամ է բլրի վրա քա­ղաք կաոացել։ Ք ա ղա քի 1|ւսոուցմանը մեծապես նպաստում էր Երասխ գետը, որի վրայով դյուրությամբ կարելի էր անտւսոափայտ տեղափոխել։ Արտաշեսը կարճ ժամանակում բավական արագ Ա հեշտությամբ կառուցում է քաղաքը Ա այն իր անունով կոչում Ար– տաշւստ։

Արտաշսսոում Արտաշեսը մեհյան է կանգնեցնում, Բագարա­նից այնտեղ փոխադրում Անահիտ դիցուհու արձանը Ա մնացած բոլոր հայրենական կուռքերը։ Տիր աստծո արձանը, սակայն, կանգ­նեցնում է քաղաքից դուրս, ճանապարհի եզրին։ Արմավիրից տար­ված Ա Երվանդաշատում վերաբնակեցված բոլոր հրեա գերիներին Արտաշեսը դարս է բերում Ա բնակեցնում Արտաշսսոում։ Հրեա գերիներից բացի, Արտաշեսը Երվանդաշատի բոլոր վայելչություն­ները, որ դարձյալ տարված էին Արմավիրից կամ էլ Երվանդի կող­մից էին կառուցվել, հանում բերում է Արտւսշատ։ Դրանց վրւս Ար– տաշեսն ավելացնում է նաև նոր կառույցներ ու կերտվածքներ, կարգավորում Ա Արտւսշատը դարձնում արքայանիստ քաղաք։

Ար տաշես ե Սսւ թենի կ

Այս նույն ժամանակներում աւանները՛ կովկասյան բոլոր լեռ­նականների հետ միաբանվելով Ա վրսւց աշխարհի կեսը գրավելով, մեծ բազմությամբ դալիս տարածվում են Հա յոց աշխարհով մեկ։ Ալանների ներխուժման դեմն առնելու համար Արտաշեսը հավա­քում է իր զորքերը Ա ելնում պատերազմի։ Աւանները հայոց զոր­քերի ճնշումից փոքր –ինչ հետ են նահանջում, անցնում Կուր գետը Ա բանակ դնում գետի հյուսիսային ափին։ Արտաշեսն է| հետա­պնդելով նրանց, իր զորքով գափս, բանակ է դնում Կուրի հարա­վային ափին։ Դետը դաոնում է թշնամի երկու բանակների սահ­մանաբաժանը։

Հայոց Ա ալանների զորքերի ընդհարման ժամանակ ալանների արքայազնը գերի Լ ընկնում Արտաշեսի ձեռքը։ Ալանների թա գա ­վորը ստիպված հաշտության է խնդրում։ Նւս պատգամավորներ է ուղարկում Արտաշեսի մոտ, խոստանալով այն ամենը, ինչ Արտա­շեսը կամենա, միաժամանակ առաջարկում երդմամբ դաշինք կըն– քել, որ դրանից հետո ստսնների կտրիճները այլևս չեն ասպատակի Հայոց աշխարհը։ Արտաշեսը հրաժարվում է պատանի ա րքայազ­նին վերադարձնել։ Երբ ւսյդ մասին իմանամ է արքայազնի քույրը, ալանների չքնաղ արքայադուստր Սւսթենիկը, որ գտնվում էր հոր մոտ, նրա բանակում, գալիս կանգնում է Կուր գետի ափին գտնվող մի մեծ դարավանդի վրա և թարգմանիչների միջոցով ձայն է տա­փս Արտաշեսին.

Կովկասյան |1.ւ>(ւ1.|ւում |<նսւկւ|ող |ւրսւ(հս1|սւ(ւ ւսսղմսսոէւՕչ ցէ<ղէ)|>, այժմյան ո ս կ փ 1աւ|ս(փ(ւկ)|ւ։

(18

Ք ե զ եմ ասում, |)սւջ այր Արտ ա շես ,11ր հ ա ղ թ ե ց ի ր ք ա ջ ա զ գ ի ն ա լ ա ն ա ց ,է/ կ ւ սիր սզսւնների գ ե ղ ա չ յ ա դ ս տ ե ր խոսքը՝■Տուր պ ա տ ա ն ո ւ ն ,Ք ա ն զ ի սոսկ ք ե ն ի հա մ ա ր օ ր ե ն ք չ է , որ դ յո ւցա զն ե ր ը Ա)| դ յ ո ւց ա զ ն ե ր ի զ ա վ ա կ ն ե ր ի ն զր կ ե ն կ յա ն ք ի ց Կ ա մ ծա ո ս ւ դա րձն ելով ՝ ս ա ր ա կ ն ե ր ի կ արգում պա հե ն ,Ե վ հ ա վ ե ր ժ թշնամությունԵրկու ք ա ջ սւզգերի միջև հ ա ս տ ա տ ե ն ՛ ։

Ա րտ ա շեսը լսելով այս իմաստուն խուփերը, գնում Ւ. գ ե տ ա փ Ա տեսնելով չքնւսղ կույսին, սրտանց ցա նկա նում է նրան կին ւսոնել։ Իսկույն կանչում Է իր դայակ Սմբատին, նրան հայտնում իր սրտի փա– վսսգր։ Մ իա ժա մա նա կ նա Սմբատին հայտնում Է, որ կին առնելով ալանների ա րքա յա դստ երը, ինքր դա շինք Ա ուխտ կկնքի երկու քաջ ա զգերի միջև Ա պատանուն խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա մ բ կվերադա րձնի։

Սմբատը հավանություն Է տալիս Արտաշեսի ա ռա ջա րկին, անմիջապես մա րդ Լ ուղարկում ա լա ն­ների թ ա գ ա վ ո ր ի մոտ, առաջարկում ալանների օրիորդ Սւսթենիկին կնության տալ Արտաշեսին։

Ա լա նների թ ա գա վ ո րն ասում Է.

Ե վ ո ր տ ե ղ ի ց պ ի տ ի սոս ք ա ջ Արտ ա շեսը Հ ա զ ա ր հ ա գ ա ր ն ե ր ու բ|ուր բյուրեր Ա լ ա ն ն ե ր ի ք ա ջ ա զ գ ի կ ա յս օր ի ո ր դ ի փ ո խ ա ր ե ն ՝:

է7րբ Արտ ա շեսին հայտնում են Սւսթենիկին կնության առնելու այս թանկ պայմանները, այնժամ

Հ ե ծ ա վ արի ա ր ք ա Ա ր տ ա շ ե ս ը գ ե ղ ե ց ի կ Սևուկը ( ձ ի ն ) ,Ե վ հ ա ն ե ց ո ս կ ե օ ղ շի կա փ ոկ պ ա ր ա ն ը ,Ե վ որ պ ես ս ր ա թ և ա ր ծ ի վ ա ն ց կ ա ց ա վ գ ե տ ք ,Ե վ ն ե տ ե ց ո ս կ ե օ ղ շ ի կ ա փ ո կ պ ա ր ա ն ը ,Գ ց ե ց մեջքը ա լ ա ն ա ց օրիորդի,Ե վ շ ա տ ց ա վ ե ց ր ե ց մեջքը փ ւտիակ օրիորդի,Ա ր ա գ հ ա ս ց ն ե լո վ բ ա ն ա կ ը ի ր 1։

; Ս տ ո ր և դ ր վ ո ւ մ Լ ա յս վ ի պ ա կ ա ն հ ա տ վ ա ծ ի հին հա յե ր ե ն բ ն ա գ ի ր ը .

Ք ե զ ա ս ե մ , ա յ ր ք ա ջ Ա ր տ ա շ է ս ,Սր յ ա ղ թ ե ց ի ր ք ա ջ ա զ գ ի ն Ա լա ն ա ց ՝Տ ս զ զ պ ա տ ա ն ի դ .Ջ ի վ ա ս ն միոյ ք ի ն ա ոչ է. օ ր է ն դ ի ւ ցա զ ա ն ց ՝Զ ս պ ո ց դ ի ւ ց ա զ ա ն ց զ ա ր մ ի ց բ ա ո ն ա լ զ կ ե ն դ ա ն ո ւ թ ի ւ ն ,Կ ա մ ծ ա ո ա յ ե ց ո ւ ց ա ն ե լ ո վ ի ս տ ր կ ա ց կ ա ր գ ի պա հել ,Եւ թ շն ա մ ութ իւն յ ա ւ ի տ ե ն ա կ ա նI՝ մ է ջ եր կ ո ց ո ւ ն ց ա զ գ ա ց ք ա ջ ա ց հ ա ս տ ա տ ե լ ։

՜ Բյուրը պ ա ր ս կ ե ր ե ն բւսո Լ, հա յե րեն ում փ ո խ ա ռ վ ա ծ , և ն շա նա կո ւմ է. տ ա ս ը հ ա զ ա ր ։Խ ո ս ք ն ա յ ս տ ե ղ վ ա ր ձ ւ ս ն ք ո վ կ ա մ գ լ խ ա գ ն ո վ կին ա ո ն ե լ ա հին ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն ն է վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ , երբ հա րսնացուի հ ա մ ա ր փեսացուն

պ ա ր տ ա վ ո ր Էր վճարէդ մեծ գ ո ւ մ ա ր , ո ւ ն ե ց վ ա ծ ք կ ա մ ա ն ա ս ո ւն ն ե ր , որ կ ոչվում Էր « վ ա ր ձ ա ն ք » կամ « գ լ խ ա գ ի ն » ։ Ա յ դ սովորույթը

ա յ ժ մ Էլ հ ա ր ա տ և ո ւ մ Է որոշ հ ե տ ա մ ն ա ց ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր է կ են ցա ղո ւմ ։

1 Ս տ ո ր և դ րվ ում Է հիշյալ հ ա տ վ ա ծ ի բ ն ա գ ի ր ը .

Եւ ա ս տ ի տ ա ց է ք ա ջ ն Ա ր տ ա շ է ս

Հ ա զ ա ր ս ի հ ա զ ա ր ա ց և բիւրս ի բիւրուց Ը ն դ ք ա ջ ա զ գ ւ ո յ կոյս օ ր ի ո ր դ ի ս Ա ր ս ն ա ց ։

Հ ե ծ ա ւ արի ա ր ք ա յ ն Ա ր տ ա շ է ս ի սեա ւն գ ե ղ ե ց ի կ ,Ե՛ւ հ ա ն ե ա լ ո ս կ է օ ղ շ ի կ ա փ ո կ պ ա ր ա ն ն ,

է>9

Արտաշեսը բռնությամբ ա ռևա նգելով գեղեցիկ Սւսթենիկին, բերում է Արտաշւստ, մեծ ու շքեղ հար­սանիք հրավիրում, հետը ամուսնանամ։ Հա րսանիքի ժամանակ, ըստ արքայական սովորության, երբ Արտաշեսն իբրև փեսացու մտնում է դահլիճը՝ գլխին ոսկե դրամներ են շաղ տալիս, իսկ երբ Սաթենիկն Լ մտնում ամուսնական առագաստը՝ մարգարիտներ են գլխին թափում։ Եվ այնքան վսեմ ու շքեղ էր այստեսարանը, որ գուսանները երգել են ւսյն հետևյալ ձևով.

Ոսկի ա ն ձր և էր տ ե ղ ա մ Արտւսշեսի փ եսա յութ յա ն պահին,Մ ա ր գ ա ր ի տ էր տ ե ղ ա մ Սւսթենիկի հարսնության պ ա հ ի ն 1։

Արտաշեսը Սւսթենիկին դարձնում է իր կանանց մեջ առաջինը։ Սաթենիկից ծնվում է Արտավւսզդըև ուրիշ շատ գավակներ։

Արտաշեսի ե Արտավսւգդի կռիվը մարացի Ա րգա վանի դեմ

Արտավւսզդը երբ մեծանամ է, դառնում է քաջ, ինքնա հա վա ն և հպարտ ա րքա յա զն։ Մայրը՝ Սաթե– նիկը, գաղտնի սիրային կապեր է ուզում հաստատել վիշապազուն Արգա վա նի՝ (Մ ա ր ա ց յա ն Արգամի) հետ, սաստիկ տենչալով նրա սերը, և, հավանաբար, զա նա զա ն հմայական միջոցներով կամենում է նրա սիրտը գրավել ։ Արտա վազդն, ըստ երևույթին կռահելով այդ, հորը՝ Արտաշեսին, գրգռում է Ա ր ­գավանի դեմ, որ իբր թե նա ուզում է խլել նրա թագավորությունը և բոլորի վրւս իշխել։ Արտաշեսը հա­վատում է որդան և արքայական երկրորդության գահը վերցնում է Ա րգա վա նից և հանձնում Արտւս– վազդին։

Մի անգամ Արգավանը Արտաշեսի պատվին խնջույք է կազմակերպում իր պալատում և Ա ր տ ա ­շեսին |ւր զավակների հետ ճաշի հրավիրում։ Ո՚աշի ժամանակ պարզվում է, որ Արգավանը դա վ է նյու–

Եէ ա ն ց ե ա լ ո ր պ է ս զ ա ր ծ ո ւ ի ս ր ա թ և ընդ գետն,Եւ ձ գ ե ա լ զ ո ս կ է օ դ շ ի կ ա փ ո կ պ ա ր ա ն ն՝Ը ն կ է ց ի մ է ջ ք օ ր ի ո ր դ ի ն Ա լ ա ն ա ց ,Եւ շ ա տ ց ա ւ ե ց ո յ ց զ մ է ջ ք փափուկ օրիորդին,Ա ր ա գ հ ա ս ո ւ ց ա ն ե լ ո վ ի բ ա ն ա կ ն իւր։

Ս տ ո ր և դ ր վ ո ւ մ է հին հ ա յեր են բ ն ա գ ի ր ը .

Տ ե ղ ոսկի տ ե ղ ա յ ր I՛ փ ե ս ա յ ո ւ թ ե ա ն ն Արտաշիսի,Տ ե դ ա յ ր մ ա ր գ ա ր ի տ Ի հ ա ր ս ն ո ւ թ ե ա ն Սաթինկանն։

Ա ր գ ա վ ա ն ր մարաց Ա ժ դա հ ա կ թ ա գ ա վ ո ր ի սերնդից էր , որին Տիգրւսնը Անայշի հետ միասին բերում վե ր ա բն ա կ ե ցն ո ւմ է Մ ա ­սիսի փեշերի ն ։ Հ ի ն վ ի պ ա կա ն երգերում, որոնք կոչվում էին ն ա և թ վ ե լ յ ա ց երգեր, Ա ժ դ ա հ ա կ ը ըմբռնվում էր իբրև վ ի շ ա պ , նրա կին Անույշը վիշապների մայր, իսկ նրա նց սերունդը՛ վ ի շա պ ա զ ուն նե ր , այսինքն՝ վիշապ ի զ ա վ ա կ ն ե ր ։ Մար անունը, որ հին մ ե դ ա ց ի ն ե ր ի ագ գ ի անունն էր (ա յդտ եւլից էլ նրա նց երկրի անվանումը՝ Մ ա ր ա ս տ ա ն ) պ ա րս կ երե ն նշանակում է օձ ։ Ե վ քանի « ր մա րերի թ ա գ ա վ որ Աժդա հ ա կ ի անունը վիշապ էր նշանակում, ուստի ժ ո դ ո վ ր դ ի գ ի տ ա կ ց ո ւ թ յ ա ն մեջ « մ ա ր » ցեղա ն ուն ը ըմ­բ ռ ն վ ե լ է իբրև օձ կամ օձեր, որոնց թ ա գ ա վ ո ր ը վիշապն է ( Ա ժ դ ա հ ա կ ) ։ Մ ա ն ա վ ա ն դ որ հա յկ ա կ ա ն հին ու նոր հ ա վ ա տ ա լ ի ք ­ն ե ր ո վ Մասիս լ ե ո ա ն վրա վիշապ օձեր են բնակվում, իսկ Ա ժ դ ա հ ա կ ի սերունդ մարերր վ ե ր ա բ ն ա կ վ ե լ էին Մասիսի փեշերին, ուստի ե մարերն ու Մասիսի օձերը ժ ո դ ով րդի մտա ծող ութ յա ն մեջ խ ա ո ն վ ե լ են միմյանց և նու յնացել ։ Ա յդ հին վ ի պ ա կ ա ն ե ր գ ե ­րում Արգա վանին ն նրա զա վ ա կ ն ե ր ի ն , նույն այդ մ տ ա ծ ո ղ ո ւթ յ ա մ բ , կոչում էին վի շա պ ա զ ո ւն նե ր ։ Խ ո ր ե ն ա ց ի ն հ ա վ ա տ չընծայե– | ո վ առասպելներին, երգերում հիշատ ակվա ծ Ա ր գ ա վ ա ն անունը, հ ա վ ա ն ա բ ա ր պ ա տ մ ա կ ա ն աղբյուրների հիման վրա, դարձնումI 11ուրացյան տոհմի նահ ա պ ետ Ա րգա մ։ Այնպես որ Ա ր գ ա վ ա ն և Ա ր գ ա մ անունները նույն անձի տ ա րբե ր ա ն վանումներն են։ Մենք գ ե ր ա դ ա ս ե ց ի ն ք այս հատվածում Արգամի փ ոխա րեն գ ո ր ծ ա ծ ե լ նրա ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ձևը՝ Ա ր գ ա վ ա ն ։

70

թել Ա ր տ ա շեսի դ ե մ ՛ ։ Արտաշեսի զ ա վ ա կ ն ե ր ը մեծ իրարանցում են բարձրացնում, քաշում Ա րգա վանի ա լևոր մ ա զե ր ը ։ Արտաշեսը խիստ հուզվա ծ ու ա լեկոծվա ծ վերա դա ռնում է Արտաշատ Ա իսկույն իր որդի Մաժւսնին մեծ զ ո ր ա գ ն դ ո վ ուղարկում է Ա ր գա վ ա ն ի վրա, հրամայում Մ ա րա ցյա ն տոհմի ա ն ­դ ա մ ներ ից (վ ի շ ա պ ա զ ո ւն ն ե ր ի ց ) շատերին սպանել, Ա ր գա վ ա ն ի ապւսրանքր (վիշա պ ների տա ճա րը) ա յրել, Ա նրա չ ք ն ա ղ ա գ ե ղ Ա սիգա ճեմ հա րճին2 Մ ա ն դ ա ի ն , բերել իրեն հարճության։

Մաժսւնը կատարում է հոր կամքը։ Սակայն երկու տարի անց Ա ր գա վ ա նը դարձյալ հնազանդվում է Ա ր տ ա շե ս ի ն ։ վ ե ր ջ ի ն ս ամեն ինչ վերա դա րձնում է Ա ր գա վ ա ն ի ն , բա ցի հարճից։

Իսկ Ա րտ ա շեսի քա ջ որդի Ա ր տ ա վ ա զ դ ը , որ Ա ր գ ա վ ա ն ի ց վերցրել էր արքայա կա ն երկրորդության պ ա տ ի վ ը , Ա րտ ա շա տ ում իր ա պ ա րա նքը կառուցելու համար տ ե ղ չգ տ ն ե լո վ , անցնում է մարաց մեջ ե Շարուրի դ ա շ տ 1 կ ոչվ ա ծ տեղում կառուցում է Մ ա ր ա կ ե ր տ ը Տ Ն ա Ա ր գ ա վ ա ն ի ց խլում է նա և Նա խ ճա – վանը և Ի ր ա ս խ ի ց հյուսիս գ տ ն վ ո ղ բոլոր գ յուղերը, նրանց մեջ գ տ ն վ ո ղ բերդերն ու ապարա նքները դարձնում ս ե փ ա կ ա ն ժա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն ։

Ա ր գ ա վ ա ն ի զ ա վ ա կ ն ե ր ը չհա նդուրժելով Ա ր տ ա վ ա զ դ ի ա րա րքները, դիմադրում են, բա յց Ա ր տ ա ­վ ա զ դ ը հա ղթում է , կոտորում է Ա ր գա վ ա ն ի ն իր բոլոր զ ա վ ա կ ն ե ր ո վ , կոտորում է նա և Մ ա րա ցյա ն տոհ մի բոլոր երևելի մ ա ր դ կ ա ն ց , գրավում նրանց շեներն ա ա մբողջ իշխանությունը։ Արտավւսզդի սրից գ ր ե թ ե ոչ ոք չի փրկվում, բա ցա ռո ւթ յա մ բ մի քանի աննշան մա րդկա նց, որոնք փախչում են Ա ր տ ա ­շեսի մոտ և ա պ ա ս տ ա ն գ տ ն ա մ արքունիքում։

Ա հ ա ի ն չ պ ե ս է ն ե ր կ ա յ ա ց վ ո ւ մ ա յ դ դ ի պ վ ա ծ ը հին վիպ եր գո ւմ .

ճ ա շ ա ս ե ն գ ո ր ծ ե ա լ Ա ր գ ա ս ս ն ա յ Ի պ ա տ ի ւ Ա ր տ ա շ ի ս ի ,Եւ խ ա ր դ ա ւ ա ն ա կ ( ե ս դ նմին է՝ տ ա ճ ա ր ի ն վ ի շ ա պ ա ց ։

( « Ա ս ո ւ մ են՝ ճ ա շ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե ց Ա ր գ ա վ ա ն ը ի պ ա տ ի վ Ա ր տ ա շ ե ս ի ,Ե վ խ ա ր դ ա վ ա ն ք ն յո ւ թ ե ց ն ր ա դ ե մ վ ի շ ա պ ն ե ր ի պ ա լ ա տ ո ւ մ » ) ։

* Հ ա ր ճ - օ ր ի ն ա կ ա ն կնոջ հետ պ ա հ վ ո ղ սիրուհի։3 Ը ն կ ա ծ Է Ա ր ա բ ս գ ե տ ի ա ր Ա ե | յա ն ա փ ի ե ր կ ա յ ն ք ո վ , Մ ա ս ի ս ի ս տ ո ր ո տ ի ց մ ի ն չ և Ն ա խ ի ջ և ա ն ի դ ա շ տ ը ։

4 Գ տ ն վ ո ւ մ է վ ա ս պ ա ր ա կ ա ն ա շ խ ա րհո ւմ , Ն ա խ ի ջ և ա ն ի ց հ ա ր ա վ - ա ր և մ ա տ ք ։

Մ ա ր ւս կ ե ր տ ի կ ա ո ա ց մ ա ն մա սին հ ա տ վ ա ծ ը հին վ ե պ ո ւ մ ն կ ա ր ա գ ր վ ո ւ մ Լ հ ե տ և յ ա լ ձ և ո վ .

Ա ր ս ս ս ս ս զ դ ա յ ոչ գտեւսւ, ա ս ե ն ,•Սաջի որդ ւո յն Ա ր տ ա շ ի ս ի ,Տ ե դ ե կ ի կ ա պ ա ր ա ն ի ց I՝ հ ի մ ն ե ս դ ն Ա ր տ ա շ ա տ ա ՝Ն ա ա ն ց , ա ս է , գ ն ա ց և շինեւսց Ի մ եջ Մ ա ր ա ց զ Մ ա ր ա կ ե ր տ .Որ է ի դ ա շ տ ի ն ՝ որ ա ն ո ս ս ն ե ս դ կոչի Շ ա ր ա ր ա յ ։( « Ա ր տ ա վ ա զ դ ը ՝ ք ա ջ ո ր դ ի ն Ա ր տ ա շ ե ս ի , չ գ տ ա վ , ասում են,

Մի վաքրԻԿ ա ե դ ա պ ա ր ա ն ք ի Ա ր տ ա շ ա տ ի հ ի մ ն ա դ ր մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ .Ն ա ա ն ց ա վ , ա ս ո ւմ Լ, գ ն ա ց և շինեց Մ ա ր ե ր ի մեջ Մ ա ր ա կ ե ր տ ր ՝Այն դ ա շ տ ի մ եջ , ոը կ ոչվում է Օ ա ր ո ւ ր ա » ) ։

71

Ս ՄԲԱՏ, Ա Ր ՏԱ Ծ Ե Ս Ե վ Ա Ր Տ Ա Վ .Ա Ջ Դ

Սմբատի արշավանքները Կովկաս Ա Կասբից աշխարհ

Սմբատը գեղեցիկ տղամարդ էր՝ քաջ Ա վայելչակազմ, թեպետ փոքր-ինչ ծերացած, ալևոր մ ա զե­րով, բայց աշխույժ էր, եոանդուն, արագաշարժ։ Զ ա յգ աչքերի մեջ արյան փոքրիկ նշաններ կային, որոնք շողում էին ոսկու Ա մարգւսրտի մեջ ագուցված կարմիր թանկարժեք քարի նման՛։

Սմբատը միաժամանակ ամեն բանում զգուշավոր էր, հավասարակշռված, պատերազմներում, իր խելքի ա շրջահայեցության շնորհիվ, միշտ հա ղ թ ող էր դուրս գալիս։

Արտաշեսին լար է հասնում, որ ալանների թագավորի՝ Սւսթենիկի հոր մահից հետո, մի բոնւսկալ մարդ խլել է իշխանությանը, բոնա թյա մբ թագավորում է Ալանաց աշխարհի վրա Ա հալածում է Սա– թենիկի եղբորը։ Արտաշեսն իսկույն կարգադրում է Սմբատին մեծ զորքով գնալ Ալանաց աշխարհ՝ Սա– թենիկի եղբորն օգնելու։

Սմբատը զորքով գն ա մ է Արսնաց աշխարհ, հաղթում Ա երկրի սահմաններից դուրս քշում ինքնա ­կոչ բռնակալին, Սւսթենիկի եղբորը կարգում իր ազգի վրա թա գա վոր։ Այնուհետև Սմբատը արշավում է ալանների թշնամիների երկիրը, ավերում, րնւսկիտներին բոլորին գերի վերցնում Ա մեծ բազմությամբ բերում Արտւսշատ։ Արտաշեսը հրամայում է Սմբատի բերած գերիներին բնակեցնել Մասիսի հարա վ­արևելյան կողմը՝ Շւսվարշական գավառում , միաժամանակ ւսյդ գա վա ոի վրա թողնելով վերա բնա ­կեցված գերիների բնիկ հայրենիքի անունը՝ Արտւսզ։

Պարսից Արշւսկ վերջին թագավորի մահից հեստ Արտաշեսը Պարսից աշխարհի վրա թ ա գ ա վ ո ր ե ց ­նում է նրւս որդուն՝ պարսիկ Արտաշեսին։ Բայց նրան չեն կամենամ հնազանդվել Պատիժւսհար կոչ­ված գավաոի, ինչպես նաև Կասպից ծովի եզերքի բնակիչները։ Այս ա ռ թ ի վ հայոց Արտաշես թ ա գ ա ­վորի դեմ է ապստամբում նաև Կասբից երկիրը։ Արտաշեսը ապստամբների դեմ է ուղարկում Սմբա­տին՝ հայոց բոյոր զորքերով, ինքն էլ յոթ օր հետը գնում է՝ նրանց ուղեկցելու։

Սմբատը բոլոր ապստամբներին հնազանդեցնում է, ավերում Կասբից երկիրը, բնակիչների մեծ մասին՝ նրանց թագավոր Ջարդամանոսի հետ, գերեվարում, բերում Հա յա ստ ա ն։

Արտաշեսը ըստ արժանվույն գնահատելով Սմբատի ծառայությունները, նրան է պարգևում Դ ո ղ թ ն գավաոի շեներում եղած արքունի հողերը, (Աղտի ակունքները և, դրանցից բացի, նրւսն է թողնում նաև պատերազմից ձեոք բերած ամբողջ ավարը։ Այս ա ռթ իվ Արտավւսզդը սաստիկ նախանձում է Սմբա­տին, անգամ կամենամ է նրան սպանել, բայց նրա դիտավորությունը բա ցա հա յտ վա մ է Լ մեծ ցավ պատճառում Արտաշեսին։

Այս դեպքից հետո Սմբատը խոհեմաբար հրաժարվում է հայոց զորքի հրամանատարությունից, որի վրւս աչք ուներ Արտավւսզդը, թողնում գնում է Ասորեստանի կողմերը։ Սմբատը իր ծեր տարիքում կին էր ւսոե| մի ասորեստանցու, որին շատ էր սիրում, աստի գերադասում է գնւսլ, կնոջ հայրենիքի կողմերը բնակվել։ Արտաշեսի հրամանով նւս բնակություն է հաստատում Տմորիքում3, իսկ իր բերած գերիներին բնակեցնում Ա|կիում4։

Խ ո ր ե ն ա ց ա րնագրում ւսյդ քարր կոչվում I գրակոնտիկոն, որ հունարեն րս ա ա ց ի Ամանակում I. վտքրիկ վ ի շա պ ։ Դրւսկոնտի– կոնր սւսրդււնիկսն է՝ եդնգնւսքարը, կարմիր թ ա ն կ ա ր ժ ե ք քար, ւ«րի հունարեն անունը, ր ա ց ս ա վ ա ծ չէ , որ ծ ա գ ա ծ լինի օձերի թագավորի՜ Շա հմարի գլխին պ ա տ կ ե ր ա ցվ ա լ անգին քարի աււասպե|ական հ ա վ ս ա ս պ ի ք ի ց ։

Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն ում է այժմյան Մ ա կո փ շրջանին, որ հ ն ա մ կոչվել է ն ա և Շ ա վ ա ր շ ա ն կամ Արսսսզ։

Հ ե տ ա գ ա յո ւմ կոչվել I Կորդրիք, գտն վո ւմ է ՛էանա |6՜ից հարավ՛ 1սուսիս–ս<րԱե|յան Ս ՚ի ջ ա գ ե տ ք ի մերձակայքում, Կ որճեք ա շ ­խարհում։

Բ ե ր դ ա ք ա ղ ա ք Կորդրիք գ ա վ ա ո ա մ ։

72

Ա րտ ա շեսի որդիները

Ս մբա տ ի գնա լուց հետո հայոց զորքերի ընդհանուր հրա մա նա տ ա րությա նն Արտաշեսը հանձնում է Ա ր տ ա վ ա զ դ ի ն ։ Ե ղ բ ա յր նե ր ը , իրենց կա նա նցից գ ր գ ռ վ ե լո վ , սկսում ե ն ՚ն ա խ ա ն ձ Ն լ Ա ր տ ա վ ա զդ ի ն այդ պ ա շտ ոնի համա ր։ Ա րտ ա շեսը եղբա յրների միջև գժտ ութ յա նը վերացնելու նպ ա տ ա կով յուրաքանչյու­րին մի մի պ ա շտոն է շնորհում։ վ ր ո ւ յր ի ն , որ իմաստուն ու բա ն ա ս տ ե ղ ծ մա րդ էր, նշանակում է հ ա զ ա ­ր ա պ ետ ՛ և նրան վստահում արքունի տա ն բոլոր գործերի կառավարումը։ Մ ա ժա նի ն նշանակում է Անիի2 Ա ր ա մ ա զ դ ի տ ա ճա րի ք ր մ ա պ ե տ ։ Զ որ քե ր ի ընդհանուր հրամանատարությունը բաժանում է չորս մասի, ա րևել յա ն կողմի զո ր ք ի հրամանատարությունը թողնում է Ա ր տ ա վ ա զ դ ի ն , ա րևմտ յա ն կողմի զորքր հանձնում է Տ ի ր ա ն ի ն , հա րա վա յինը վստահում է դարձյալ իր դայակ ու բա րերա ր Սմբատին, իսկ հյու­սիսա յին զո ր ք ի հրամանատարությունը տալիս է վերջին որդան՝ Զ ա ր ե հ ի ն ։ Ջ ա ր եհ ը հպարտ մարդ էր, որսի սիրա հա ր և որսորդության մեջ խ ի զա խ , բա յց ռազմի գործերում՝ թ ա յլ և դա նդա ղ կո տ ։ Զարեհի այս հա տ կությա նը ք ա ջ ա ծ ա ն ո թ էր վ ր ա ց թ ա գա վ ո ր Ք ա ր ծ ա մ ը , որը ա պ ստ ա մբեցնում է իր երկիրը Զա– րեհ|–, դեմ, գերում նրան և բա նտ ա րկում Կովկասում։ Բայց Ա ր տ ա վ ա զ դ ն ու Տ ի ր ա ն ը , Սմբատի հետ հա ­մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ե լո վ , պ ա տ երա զմում են Քսւրծա մի դեմ, իրենց ե ղբորը բա ն տ ի ց ազատում, դարձնում հ ա յր ե ն ի ք ։

Սմբատը փրկում է Արտաշեսի զա վա կներին

Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կայսրության մեջ հուզումներ են սկսվում։ Արտաշեսը օ գ տ վ ե լո վ ա ռիթ ից , ա պ ստ ա մ­բում է հ ռ ոմ եա կա ն տերության դեմ և հարկ վճարելուց հրաժարվում։

Դ ո մ ե տ ի ա ն ո ս կայսրը զ ա յրա նա լո վ , զ ո ր ք է ուղարկում Արտաշեսի վ ր ա ։ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն զորքերը ա ռ ա ջ շ ա ր ժ վ ե լո վ , հասնում են Կեսարիայի մոտերքը և Տ ի ր ա ն ին , հայոց ա րևմտ յա ն զորքի հետ ա ասջ խ ա ռ ն ա ծ , քշում բերում են մինչև Բասենի մեծ դա շտ ը։ Ա ր տ ա վ ա զ դ ը անցնում է հայոց արևելյան և հյուսիսային զո րք եր ի գլուխը, հա վա քում իր բոլոր եղբա յրներին և Բասենում դա րս է գալիս հ ռո ­մ եա ցի նե ր ի դեմ ։ ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ժամանակ հայոց զորքերը շատ նեղն են ընկնում։ Ա յդ ժամանակ հ ա ր ա վ ա յի ն զ ո ր ք ե ր ո վ եղբա յր ների ն օգնութ յա ն է հասնում Սմբատը և մարտի մեջ մտնելով, ծանր վ տ ա ն գ ի ց դուրս է բերում Ա րտ ա շեսի զ ա վ ա կ ն ե ր ի ն ։ Չ ն ա յա ծ իր պ ա տ կա ռելի տարիքին, Սմբատը ե ր ի տ ա ս ա ր դ ի ա ռույգությա մբ կազմա կերպում է ճա կա տ ը, հերոսա բա ր կռվում, կատ ա րյա լ հաղթու­թյուն տանում և հռոմեա ցիներին հ ետ ա պ նդելով , հալածում մինչև Կեսարիայի սահմանները։

Մւսժան

Հոոմում կայսր է նստում Տր ա յա ն ո ս ը ։ Նւս սկզբում խ ա ղ ա ղ ե ցնո ւմ է արևմուտքը, ա պ ա անցնում է ա ր և ե լք , դա ր ձյա լ իրեն ենթարկում ե գիպ տ ա ցին ե րի ն ու պ ա դ ես տ ի նցի նե ր ին և զ ո ր ք ո վ շարժվում պ ա ր ­սիկների վ ր ա ։ Ա րտ ա շեսը կռահում է իրադրությունը, իսկույն մեծա մեծ ընծա ն երո վ դուրս է գալիս Տրա– յա ն ո ս ի ն ը ն դ ա ռ ա ջ , ներում հայցում իր ա րա րքների համար, նա խ որ դ տարիների չվ ճ ա ր վ ա ծ հարկերն էլ դնում նրա ա ռ ա ջ և ա ր ժ ա ն ա ն ա լո վ ներման, վերա դա ռնում Հ ա յո ց աշխարհը։

Երբ Տ ր ա յա ն ո ս ը հնա զա նդ եցնո ւմ է պ ա րսիկներին և Ա ս որիքով հետ վերադառնում, նրան ը ն դ ա ­ռ ա ջ է դուրս գա լիս Արտաշեսի որդի քր մ ա պ ե տ Մ ա ժա նը և ա մբա ստ ա նում իր եղբա յրներին ։

Ս ր բ ա ն ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն գ ո ր ծ ե ր ի կ ա ա ս վ ա ր ի չ ։• Ն կ ա տ ի է ա ո ն վ ա ծ հին Ա ն ի ն , որ գ տ ն վ ո ւ մ Էր Դ ա ր ա ն ւ ս ղ ի գ ա վ ս ա ա մ , Ի փ ր ա տ ի ձսւխ ա փ ի ն ։ Ա ն ի ն հ ն ա մ հ ա յտ ն ի էր իբրև անմսաւչէգի ամրոյ) Ա հ ո գ և ո ր կ ե ն տ ր ո ն ։ Ա յ ս տ ե ղ Էր գ տ ն վ ո ւ մ հ ա յո ց գ ե ր ա գ ո ւ յ ն ա ս տ ծ ո ՝ Ա ր ա մ ա զ դ ի մ եհ յա ն ը, իր կ ա լ վ ա ծ ք ն ե ր ո վ ։ Ա ր տ ա շ ե ս յ ա ն ն ե ր ի և Ա ր շ ա կ ո ւն ի ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն շր ջա նո ւմ ա յս ամ րո ցո ւմ Էին պ ա հ վ ո ւ մ ար քո ւնի գ ա ն ձ ե ր ի մի մասր։ Ա յ ս ­տ ե ղ Էին գ տ ն վ ո ւ մ ն ա և հ ա յո ց Արշակունի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի դ ա մ բ ա ր ա ն ն ե ր ը ։ Ա ն ի ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ Է մ. թ . ա . 2 - ր դ հ ա զ ա ր ­ա մ յ ա կ ի կ եսերի Հ ա յ ա ս ա յ ի Կ ա մ մ ա խ ա ն շ ա ն ա վ ո ր ք ա ղ ա ք ի տ ե ղ ի ն , որ մ ի ջ ն ա դ ա ր ի ց հ ա յտ ն ի Է ն ա և Կ ա մ ա խ կ ա մ ուղղակի Ա ն ի - Կ ա մ ա խ բ ա ղ ա դ ր յ ա լ ա ն ո ւ ն ո վ ։

73

- Իմացիր, - ասում է, - ծվ թագավոր, եթե Արտա վազդին Ա Տիրւսնին երկրից չվտարես Ա հայոց զորքերը Զարեհին չհանձնես, ապա Հա յո ց աշխարհի հարկերին դու րնավ դյուրությամբ չես տ ի ­րանա։

Մաժանը քենով էր լցված իրեն սնուցող Սմբատի դեմ ե մի կողմից կամենում էր իր վրեժն ւսոնել նրանից, մյուս կողմից Տիրւս– նին հեռացնելով՝ դաոնալ թե արևմտյան զորքի հրամանատար և թե միաժամանակ մնալ քրմապետ։

Տրայանոսը, սակայն, զա նց է առնում այս ամբաստանությունը և Մւսժանին հետ դարձնում ձեռնունայն։

Արտավւսզդն ու Տիրւսնը իմանալով Մաժանի չար խորհուրդն ու արարքը, որսի ժամանակ դարան են սարքում, սպանում Դ ա ժ ա ­նին, և իբրև քրմապետի՝ տանում թաղում են Բագավանում։

Արտաշեսի բարենորոգումները

Արտաշեսի թագավորության ժամանակ Հ ա յո ց աշխարհում մեծ ու նշանավոր գործեր են կատարվում։ Ամենից աոաջ նա շենացնում ու բազմամարդ է դարձնում Հա յոց աշխարհը։ Ն ա տարբեր երկրնե– րից շատ տարբեր ազգություններ է բերում և վերաբնակեցնում Հ ա ­յաստանի լեոնային վայրերը, դաշտերն ու հովիտները։ Մշակել է տալիս երկրի լեոնային ու դաշտային բոլոր հողերը, և Հա յո ց աշ­խարհում նրա օրոք գրեթե անմշակ հող չի մնում։ Արտաշեսը սահ­մանաբաժանման է ենթարկում գյուղերի և ագարակների հողա տ ա ­րածությունները։ Այդ սահմանները որոշելու համար նա տաշել է տալիս քաոակասի քարեր, մեջտեղում պնակաձև փոսեր փորում, թաղում հողի մեջ, իսկ քարե փոսորակների վրա ա մրա ցնելով կանգնեցնում քարե քաոակուսի կոթողներ՛։

Արտաշեսը Հա յո ց աշխարհի ծովակների և գետերի վրա նա ­վագնացություն է սահմանում, զարգացնում երկրագործությունը, ձկնորսությունը, շինել տալիս ձկնորսական տարբեր գործիքներ, սահմանում ու կարգավորում Հա յոց բուն տոմարը, այսինքն՝ տարին տարբեր շրջանների, ամիսների, շաբաթների, օրերի բաժանելու գիտությունը։

|քեր օրերում Արտաշեսի ւսյս սահմա ն ա ք ա ր երից Հա յա ս տ ա ն ո ւմ շատ են հ ա յ տ ­ն ա բե րվե լ ։ Դ ր ա ն ց վրա ւսրամեերեն արձանագրություններ են վա ր ա գ ր վ ա ծ ՝ Ար– տաշես Ե ր վ ա ն դ ա կ ա ն ( է ր վ ա ն դ ո ւ ն ի ) թ ա գ ա վ ո ր ի ա ն վ ա ն Ա սահմաններ դնե(ու մ ա ­սին հիշատակություններով։

74

Արտաշեսի Սահը Ա թաղումը

Հոոմի Ադրիա նոս կայսրի հրամանով Արտաշեսը գն ա մ է Պարսկաստան, նրա հետ հ ա ն դ ի պ ե ի ։ Հա նդիպ ումը կայանում է Մարսքում, Սոհուդ կոչվա ծ տեղավայրում։ Սակայն Արտաշեսր Մւսրանդում՛ հիվանդանում է ։ Ն ա Արեղյա ն տոհմի նահապետ Աբեղոյին ուղարկում է Եկեղյաց գավաոի Երիզա ա վա նի Անահիտի մեհյանը՝ կուոքերից բուժում Ա երկար կյանք խնդրելու։ Մ ի նչև Արեղոյի վերադարձը՝ Արտաշեսը վախճանվում է ։ Մ ա հվա նից աոաջ Արտաշեսը երազում էր տեսնել հայրենի ծխանի ծուխն ու Ն ա վ ա ս ա ր դ ի ՝ հին հայոց նոր տ ա րվա աոա վոտը, արքայական ծիսական որսով ու տոնախմբություն­ներով։ Ե վ նա մեռնելիս ասում է.

Ո* վ կ տ ա ր ինձ ծուխը ծ խ ա ն ի Ե վ ա ո ա վ ո տ ը Ն ա վ ա ս ա ր դ ի ,Ե ղ ն ի կ ն ե ր ի վ ա զ ք ը և եղջերուների ա ր շա վ ը .Մ ե ն ք փ ո ղ է ի ն ք փչում Ա թմբուկ զարկում,Ի ն չ պ ե ս կա րգ ն էր թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ՛ ։ Հ

Արտաշեսի մահվա ն Ա թաղման ժամանակ բազում մարդիկ՝ նրա սիրելի կանայք, հարճերը, մտե­րիմ ծա ոա ները ինքնակամ մահ են ընդունում, չեն ուզում ապրել աոանց իրենց սիրելի թագավորի։ Ար­տաշեսի դիակին շքեղ Ա բա զմապ իսի պատիվներ են մատուցում։ Ն րա ն դնում են ոսկեղեն դագաղում, մարմինը պատում ոսկեթել պատմուճանով, գլխին թ ա գ դնում, աոջԱը՝ ոսկյա զ ե ն ք , գահը Ա անկողինը բե հ ե զ ո վ հարդարում։

Հուղա րկա վորութ յա ն ժամանակ գահը շրջապատում են որդիներն ու ա զգականների բազմությու­նը, նրանց ա նմիջապես հարում էին զինվորա կա ն պաշտոնյաները, նահապետները, նախարարական գնդերը և ա ռհա սա րա կ զինվորա կա ն վաշտերը՝ բոլորը կուո զի նվ ա ծ, ինչպես ճակատամարտի դուրս գա լիս ։ ԱոջԱից հնչում էին պ ղնձե փողերը, հետևից գալիս էին սևա զգեստ ձայնարկու կույսերը և ո ղբա ­սաց կանայք , իսկ ամենից վերջում գալիս էր ոամիկների հոծ բազմությունը։ Այդպիսի շ ո ւ ք ո վ ու հա ն­դիսավորությամբ համայն հայոց ազգը թաղում է իր սիրելի թագավորին։

Ա Ր Տ Ա վ Ա Ջ Դ

Արտաշեսի մահից հետո թագավորում է որդին՝ Ա ր տ ա վ ա զդ ը ։ Նւս իր բոլոր եղբայրներին, բ ա ց ա ­ռությամբ Տի ր ա ն ի, արտաքսում է Ա յրա րա տ ից՝ , որպեսզի Այրարւստի արքունի կալվածքում ոչ մի ա ր­քա յա զն չբ ն ա կ վ ի ։ Ն ա միայն Տիրւսն եղբորն է մոտը պահում, իբրև իրեն փոխանորդ, որովհետև ինքը զ ա վ ա կ չուներ։

Գ տ ն վ ո ւ մ է Ուրմիա լճից հ յասիս-ա րԱելք ։

Ս տ որև բեր վ ո ւմ է ա յս հին վ ի պ ե ր գ ի բ ն ա գ ի ր ը , որ պ ա հ պ ա ն վ ե լ է 1 1 - ր դ դ ա ր ի ն շա նա վոր գ ր ո ղ ու ք ա ղ ա ք ա կ ա ն գ ո ր ծ ի չ Գ րիգոր

Մ ա գ ի ս տ ր ո ս ի նամակներում.

11՜ սոսյր ինձ զ ծ ո ւ խ ծ խ ա ն ի ,Եւ զ ա ո ա ւ օ տ ն Ն ա ւ ա ս ա ր դ ի ,Զ վ ա զ ե լ ն ե զ ա ն ց և զ վ ա զ ե լ ն եղջե րոսսց .Մ ե ք վ ա ղ հ ա ր ա ա ք և թ մ բ կ ի հւսրկա նէաք,Ո ր պ էս օ ր է ն ն է թ ա գ ա ւ ո ր ա ց ։

Ա յ ր ա ր ա տ ը Հ ի ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ( Մ ե ծ Հ ա յ ք ի ) ը ն դ ա ր ձ ա կ ա շ խ ա րհն ե րից մեկն էր, որի սահմանները տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ էին Ե րա սխի միջին հո ս ա ն ք ի ա վ ա գ ա ն ա մ և Մրածսւնիի վ ե ր ն ս ւգ ա վ ա ա ս մ ։

Բայց Արտավւսզդը գտնվում էր հոր՝ Արտաշեսի անեծքի սոսկ՛։Արսոսշեսի մահվան ժամանակ, երր շատերն են հոժարակամ սպանվում իրենց սիրելի թագավորի

համար Ա, շատ կոտորածներ են լինում՝, Արսսսվազդը վրդովվում է Ա գիմում հորը.

Մինչ դ ա գ ն ա մ ես,Ե վ ա մ բ ո ղ ջ երկիրք քեզ հետ ես տանում,Ես ա վ երա կն ե րի վր ա հւմ թ ա գ ա վ ո ր ե մ ։

Արտաշեսը անիծում է որդուն հետևյալ խոսքերով.

Երբ դ ա ձի հեծնես, որսի գ նաս,Ա ղ ա տ ն ի վեր , ի Մասիս,Ք ա ջ ք ե ր ը ՛ բեղ բ ս ն են , տանեն՝Ա ղ ա տ ն ի վեր, ի Մասիս,Ա յն տ ե ղ մնաս ե յա յս չ տ եսն ե ս ՛ ։

Շուտով կատարվում Լ հոր անեծքը։ Մի անգամ Մասսի փեշերին որսի դուրս գալիս, քաջքերը բըո– նում են Արտավազդին, շղթայում, բանտարկում են Մասիսի քարանձավներից մեկում։ Երկու շուն շա ­րունակ կրծում են Արտա վազդի շղթաները, որպեսզի նրան ա զա տ են կա պ անքներից։ Արտավւսզդը իրեն թւսփ Լ տալիս, ջանում է փշրել շղթաները, դուրս գւսլ քա րանձավից և աշխարհը կործանել։ Ամ­բողջ տարվա ընթացքում շների կրծոցից շղթաները բարակում են և տարեմուտին դաոնում ա նգա մ մ ա ­զի չափ։ Սակայն յուրաքանչյուր տարեմուտի երեկոյան, այսինքն՝ Ն ա վա սա րդ ի (հին նոր տ ա րվա ) սկզբին դարբինները երեք ւսնգամ կոանները հարվածում են սալին, որի հետ ևա նքով Արտ ա վա զդի շղթաները կրկնակի հաստանամ են ու ամրանում, և Ա ր տ ա վ ա գդ ը այլևս չի կարողանում դուրս գալ քարանձավից։ Մինչև վերջերս էլ, դարբինները հետևելով հին սովորության, յուրաքանչյուր կիրակ­նամուտք», երեք-չորս ւսնգամ մուրճով հարվածում էին սալին, որպեսզի Ա րտ ա վա զդի շղթաներն ամ­րանա ն՚ ՛։

Ըստ հին ավանդության, երբ Արտավւսզդը ծնվել է, Աժդահակի սերնդի վիշապազուն կանայք կախարդել են նրան, գողացել են Արտա վազդին օրորոցից և նրա փոխարեն դև են դրել։

ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն հա վա տ ա լիք ով ՝ մոր ա ն եծքը չի բոնում որդուն, մինչդեո հոր ա ն ե ծ ք ը ա ն պ ա յմ ա ն իրա գործվում է։Հին հե թ ա ն ո ս ա կ ա ն Հա յա ստ ա նո ւմ ե առ հա սա րա կ հին աշխարհում թ ա գ ա վ ո ր ի կամ իշխանի մ ա հ վ ա ն և թ ա ղ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ

նրա մտերիմներին՝ կանանց, ծւսոաներին զոհու I Էին ի պ ա տ ի վ հա նգուց յսղի և նրա հետ թաղում։Մասիս սարը հնում կոչվում Էր նաև Ա ղ ա տ ն Մասիս, հ ա վ ա ն ա բ ա ր իր մեծութ յա ն և բար ձրութ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ Առասպելական ոգիներ, երբեմն չար, երբեմն Էլ բարի բ ն ա վ որութ յա մբ ։

Ստորե դրվում են վիպա կա ն այս հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ի հին հայերեն բ ն ա գ ր ե ր ը .Մինչ դ ա գնա ցեր ,Եւ զերկիրս ամենայն րնդ թեզ տարար,1.՝ս ւաերակացս հւմ թ ա գ ա ա ր եմ ։

Ե թ է դու յորս հեծցիս յՍզսւտն ի վեր ի Մասիս,Զ ք ե զ կսզցին բաջյ»,Տ ա ր ց ի ն յ Ա լ ա տ ն ի վեր ի Մասիս,Անդ կայցես, ե զլոյս մի տեսցես։

•>–րդ դարի հեդինակ Եզնիկ 1 աղբաւքս հ ա դոր դմ ա ն հա մ ա ձա յն , հին հայերը իրենց փ րկութ յա ն հույսը կապում էին Ա ր տ ա վ ա զ դ ի հետ, անձկությամբ սպասում, որ Ա ր տ ա վ ա գ դ ը մի օր դուրս է գալու բա ր անձւսվից 1ւ հայ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ու Հ ա յ ա ս տ ա ն ը ազա տ ելու է օ տ ա ր բռնակալների |ծից։

76

ՏԻՐԱՆ ԵՂ ԵՈԱսնՍվՈԻ

Ա ր տ ա վ ա զդ ի ց հետո թագավորում Լ նրա եղբայր Տիրւսնր՝ որ սի Ա զբոսա նքի մոլի սիրահար։ Նսւ ուներ («րկու թեթևաշարժ էս խիստ արագւսվսւ(| ձիեր, որոնք այնպես Էի(« սուրում, կարծես թե օդի միջով էին թոչում։

1’զն ա ն յա ց Դասսսքե իշխւսնբ Տիրանին խնդրում I. թույլ ւուսլ ՈեծԱե| այդ վսսոարանված արա գընթաց ձիերը։ 1;վ երբ հեծնում Լ պարծենում I., թե ինքը թագավորից կ հարուստ

Մնձևացյւսց ցեղից կար Սրախնւսվա անունով ս՞ի քաջ ս|սւտտ Սի, որն ամոանսւցե| 1.ր Մրտավւսզղի Հունաստանից բերած վերջին կնոջ հետ։ է;վ քանի որ Մրտսւվազդը ժասանգ չուներ, աստի Տի րւսնր Սրտավսւզդի ամբողջ տունը 1ւ անեցվւսծքր հանձնում I. Իրա խ նա վ ա ի ն ։ վ ե ր ջ ի ն ս ոչ միայն քաջ էր, այլև համեստ, պար կեշտ, ընտիր Ա օրինավոր տղւսմսւրդ։ Թագւսվորր նրան այնքան I. սիրում 1ւ ընդանում, որ անգամ արքայական երկրորդության գսւ հր, որ նախկինում Ա ըտ ա վա գղն էր Ասաանգամ, հանձնում I. Իրախ– նա վա ին, նրան ւ(ստսւհե|ու( նաե արևե|յան կողմի (|ոը|)1.րի հրւս– մաճսւտարաթյանր։

Տիրւսնր Խրախնավուի մոտ է. թողնում իր հավատարիմներից մեկին՝ վ ա ս պ ա ր ա կ ա ն ի նախարարների հետ խնամիացած Դրվւսսպ անունով մի պարսիկի, իսկ ինքը արքունիքը տեղափոխում I. Իկեղ– յւսց գւսվաոի Չրմես ավանը, հաստատվում այնտեղ։ Տիրւսնր քսան­մեկ սսսրի թագավորելուց հետո մեոնում Է. ս|սւտահաըից՝ ձմոանը ճամփորդելիս մնամ Է ձյան հյուսի սոսկ ե խեղդվում։

Տ Ր Դ Ա Տ Բ Ա Գ Ր Ա Տ Ո Ւ Ն Ի

(Կսգրատունյաց ցեղից Տրդա տ անունով մի քաջ, անվեհեր մարդ կար. նւս Սմբատ Բագրսսոանա թոոն էր, Սմբատահա որդին, թեպետ հզոր ա սրտոտ, բայց կարճահասակ Ա տ գեղ կերպարանքով։

Տիրւսն թագավորը իր դստերը՝ Երանյակին, ամուսնացնում Լ Տր դ ա տ ի հետ Ա նրան դարձնում փեսա։ 1‘ այց էդսսնյակը սկզբից իսկ չի սիրում ամուսնուն, արհամարհում I նրան, հոնքերը վրան կիստա՛, շարունակ դժգոհում ու վայ տալիս, որ իր նման չքնա ղ ա ա զ ն վ ա ­զա րմ կինը ստիպված I. սւպրե| մի տ գեղ Ա քսսսսւբակ ծագումով մարդու հետ։

Տ ր դ ա տ ը , չկարողանալով տանել այս արհամարհանքը, մի օր Լլ սաստիկ զայրանում Լ, չարաչար ծեծում Երանյսւկին, կտրում նրւս շեկ մազերը, խոպոպիկները փետում Ա հրամայում Է նրան քարշ տ ա ­լով՝ սենյակից դարս գցել ։ Իսկ ինքը ապստամբում է, թագավորի դեմ, գ ն ա մ դեպի Մարաստանի ւսմար և անմատչելի կողմերը։ 1‘ այց դե ո նոր Էր հասել Սյունիք, երբ այստեղ նրան Է հասնում Տիրւսնի մահվան լուրը։ Տր դ ա տ ն այլևս Մարաստան չի գնա մ, մնամ Է Սյու­նիքում։

Մի օր Սյունյաց 1‘ ւսկար նահապետը Տրդատին ընթրիքի Է հրա վիրում իր ապա րա նքը։ ե ր բ ընթրիքն ավարտվում Է և սկսվում I. գինարբուքը՝ ուրախ խնջույքն ա գինեխումը, գուսանների ե վար*

ձւսկների երգով ու պարով, Տրդա տ ը նկատում է մի վարձակի՝ չքնա ղ գեղեցկությամբ մի կնոջ, անունը Նւսզենիկ։ Նա զենիկը երգում էր ու նրբա գեղ պարում։ Գ ինովցա ծ Տր դ ա տ ը զմայլված նայում է չքնա ղ Նւսզենիկին, նրա սքանչելի պարին Ա ամբողջ էությամր ցանկանում նրան։ Շ ո ա գալով դեպի Բակուրը,Տրդատը հրամայաբար պահանջում է.

- Այդ վարձակն ինձ տուր։- Չեմ սոս, - խանդոտ զայրույթով աոարկում է Բակարը, - նա իմ հարճն է, չեմ տա։Տրդա տ ը տեղից վեր է կենամ, մոտենում Նւսզենիկին, բոնում նրան, քաշում թերում իր մոտ, նըս–

տեցնում ծնկներին ե բոլոր սեղանակիցների աոաջ սիրահար երիտասարդի անզուսպ կրքով ու կարո­տով գգվում նրան, սեղմում կրծքին, կատաղորեն համբուրում։

Բակոտը խանդից կարկամած՝ տեղից վեր է կենում, որ Նւսզենիկին Տր դ ա տ ի ձեոից խլի։Տրդա տ ն ընդոստ ոտքի է ելնում, սեղանից վերցնում կավե հսկա ծաղկամանը, նետում դեպի Բա–

կուրը, հետ վանում նրան ու բոլոր սեղանակիցներին, հափշտակում չք ն ա ղ Նւսզենիկին, դուրս գալիս ապարանքից, հասնում իր կացարանը, արագ ձի նստում, Նւսզենիկին սանում իր գավակը Ա սլանում դեպի Սպերք*։

Վ Ա Ր Դ Դ Ե Ս Մ Ա Ն Ո ԻԿ Ե վ Վ.ԱԴ.ԱՐՇ

Հա յոց Երվանդ Սակավակյաց թագավորի ժամանակ* Տուհաց գա վ ա ո ի ց մի կտրիճ երիտասարդ վ ա ր դ գ ե ս անունով, գաղթում գալիս է Այրարատ, ամուսնանում ե ր վ ա ն դ Սակավակյացի քրոջ հետ Ա Շրեշ բլրի մերձակայքում, Արտեմիդ քա ղաքի Ա Ք ա ս ա խ գետի մոտ շինում է մի ավան Ա իր անունով կոչում վ ա ր դ գ ե ս ա վ ա ն ։ Այդ մասին հին վիպասաններն այսպես են վիպել իրենց երգերում.

Թ ո ղ ե ց գ ն ա ց վ ա ր դ գ ե ս մանուկը Տ ո ւ հ ա ց գ ա վ ա ռ ի ց , Ք ա ս ա խ գ ե տ ի մոտ,Ե կ ա վ ու ն ս տեց Շ ր ե շ բլրիԱ րտ եմ իդ յո ս ղ ա յփ , Ք ա ս ա խ գ ե տ ի մոտ,Ե ր վ ա ն դ ար քա յի դուոը թ ակելու5։

վա ր դ գե սա վ ա ն ը հետագայում Տի գր ա ն Մեծը բնակեցնում է հրեա գերիներով Ա դարձնում վա ճ ա ­ռաշահ գյուղաքաղաք։

Տիրանի եղբայր Տիգրա ն վ ե ր ջ ի ն թագավորի կինը Այրարատի ձմեռանոցից գնալու ժամանակ ճանապարհին բռնվում է երկունքի ցա վերով Ա Բասեն գավառում՝ Մուրց Ա Արա քս գետերի միա խ ա ռ­նը ման տեղում, ծնում որդուն՝ վա ղ ա րշին ։

Երբ վա ղա րշը թագավոր է դաոնում, նա հավերժացնում է իր ծննդյա ն տեղի հիշատակը Ա գ ե տ ե ­րի այդ միախառնման տեղին մոտ կառուցում մի ավան Ա այն կոչում իր անունով՝ վ ա ղ ա ր շ ա վ ա ն ։ վ ա –

վ ա ր ձ ա կ - կին գուսան, որ ն երգում էր, ն պարում։

11պերյ> գսւվաււ Բարձր Հայսում , տ ա րա ծվ ում էր (էորոխ գ ե տ ի վերին հոսանքներում, Տ ա յ յ փ ց հարավ-արԱմատյշ ։Հ ի ն դարից եկող այս վ ի պ ա կա ն գ ե ղ ե ց ի կ գրու յցն է րնկած Դ ա ն ի ե ( վ ա ր ո ւ ժ ա ն ի « Հ ա ր ճ ը » սյ>անշե|ի պոեմի հիմքում։

Ե րվ ա ն դ Սա կա վա կյաց - Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ա գ ա վ ո ր , թ ա գ ա վ ո ր ե լ է մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս մ. թ. ա. 5 7 0 — 5 6 0 թ թ . ։Շրեշ բլուրր գտն վո ւմ է նախկին վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ի ց ( ա յժ մ է ջ մ ի ա ծ ի ն ) հյուսիս, ո ր տ ե ղ ի ց հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ե լ են բ ա զ մ ա թ ի վ հ ն ա ­

գ իտ ա կա ն նյութեր, իրեր ե աուսրկաներ։Ստորն դրվում է այդ վ ի պ ա կա ն երգի « ի ն հայերեն բ նա գ իրը .

Հ ա տ ո ւա ծ գ ն ա ց ե ա լ վ ա ր դ գ է ս մանուկն Ի Տո ւհ ա ց գա ւա ոէն , զ Ք ա ս ա ղ գ ե տ ո վ ,Եկեալ նստաւ զ Շ ր է շ բլրով, զ Ս ր տ ի մ է դ յ յաղաքա», զ Ք ա ս ա ղ գ ե տ ո վ ,Կոել կոփե| զդոսւնն Երուանդայ արքայի ։

78

ղսւրշը վերանորոգում է նաև հին վա ր դ գե ս ա վ ա ն ը , այն ամրացնում ամուր պատվարով, պարսպապա­տում Ա կոչում իր անունով՝ վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ 1։

վ ա ղ ա ր շ ի ժամանակ Կովկասյան լեոներից դեպի հյուսիս բնակվող խազարներն ու բասիլներըդ

ճորա դոնից դուրս են գալիս ե իրենց բազմությամբ հեղեղում Անդրկովկասը։ Ն րա նք իրենց թագավոր վ ն ա ս ե պ Սուրհապի առաջնորդությամբ գալիս, անցնում են Կուր գետը։ Այս հյուսիսային ցեղերի դեմ է

դարս գալիս հայոց վ ա ղ ա ր շ թագավորը՝ իր զորքերի բազմությամբ Ա քաջակորով մարտիկներով։ վա– ղարշն իր զո րք ով մեծ ջա րդ է տալիս թշնամուն, ամբողջ դաշտը ծածկվում է թշնամու դիակներով։ Թրշ– նա մա մնացած բազմությանը հալածվելով վա ղ ա րշի կողմից, անցնում է (էորա դուոը։ Այստեղ թշնա­մին վերա դա սավորելով ուժերը, նորից ճակատամարտ է տալիս։ Թեպետ հայոց քաջերը հաղթում են թշնամուն Ա վւախուստի մատնում, բայց վա ղ ա րշը աղեղնավորներից նետահարվում է Ա սպանվում։

1 վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ը ա յժմյան է ջ մ ի ա ծ ի ն ք ա ղ ա ք ն է , « ի ն վ ա ր դ գ ե ս ա վ ա ն ը , որ վա ղ միջնադարում հույների կողմից կոյվել Լ նաև

Ն ո ր ք ա ղ ա ք ։2 ճ ո ր ա դ ո ւ ս կամ ճ ո ր ա պ ա հ ա կ - Կ ովկ աս յան ւեոնաշղթայի արևել յան ծայրի և Կ ա ս պ ի ց ծ ո վ ի միջև գ տ ն վ ո ղ անցման տեղ, այն միակ ճ ա ն ա պ ա ր հ ը , որով անցնում էին հյուսիսային ց եղե րը և արշավում Ա ն դրկովկաս։ Այդ տեղում է կաոուցված այժմյան Դեր–

բ ե ն դ ք ա ղ ա ք ը ( բ ա ո ա ց ի ՝ փ ա կ դ ո ւ ս ) ։

79

«ՊԱՐՍԻՑ Պ Ա ՏեՐ Ա Ջ մ» ՎԷՊԸ

քււՈՍՐՈվ Մ Ե Ծ *

Պարսկաստանում Սասանի որդի Արտաշիրը դա վա դրությա մբ սպանում է պ ա րթևների թա գա վոր Ա ր տ ւսվանին և վերջ դնում պ ա րթ և Արշակունիների թա գա վորությա նը ։ Հ ա յո ց Արշակունի թ ա գ ա վ ո ր ­ները, որոնք պ արթև Արշակունիների տոհմակիցներն ու ա զգա կա ններն էին, չէին կա րող ւսնտարբե– րությամբ նայել կատարվող իրադարձություններին։

Երր Ա րտւսվւսնի սպանության գույժը հասնում է Հ ա յա ս տ ա ն , հայոց Արշակունի ն ո ս ր ո վ թ ա գ ա ­վորին, վերջինս մեծ ցա վով է ընդունում այդ լուրը և նա խ ա պ ա տ րա ստ վում պ ա տ երա զմի։ էսոսրովը նախ օգնության Է խնդրում Հոոմի Փիլիպոս կայսրից, ապա հավաքում ւսդվանից ու վրւսց զորքերը, բացում Ալանաց ու ճորա պահակի դոները հոների ւսոաջ, հնարավորության տալով ա յդ ոազմի ց ե ղ ե ­րին՝ ասպատակելու և սփռվելու Պարսից աշխարհով մեկ։ էակ ինքը՝ Խ ո սրովը, հսկա զ ո ր ք ո վ ա րշա ­վում Է Ասորեստանի կողմերը, հասնում մինչև Տ ի զ բ ո ն , ավարում Պարսից աշխարհը, ավերում շեն ք ա ­ղաքներն ու բա րեկարգ ավանները, ջնջում, քանդում, հիմնահատակ անում ա վերացնում պարսից տ ե ­րությունն ու կարգերը։

Խոսրովր ամեն կերպ ուզում Էր վրեժ լուծել Արտաշիրից իր տոհմակից Արշակունիների իշխանու­թյունը խլելու և Արտավանի արյան համար։ Խոսրովը պ ա տ գա մա վորներ Է ուղարկում պ ա րթ ևա կա ն տոհմերին ա նախարարներին՝ ի մի հավաքվելու, իրեն զ ո ր ա վ ի գ կանգնելու և Ար տաշի րի դեմ կովելու համար։ Սակայն պ արթև ազնվականների մեծ մասը հ նա զա նդվել Էր Արտաշիրին և չէր ուզում Խոսրո–վի հետ միաբանվել։

Այն ժամանակ Խոսրովը հայոց զորքեր ո վ և իրեն օգնության եկած կովկասյան ցեղերի զորքի հսկա բազմությամբ ճակատամարտի է ելնում պարսից զորքի դեմ։ Արտաշիրը չի դիմա նա մ Խ ոսրովի զ ո ր ­քերի ճնշմանը և փախուստի է դիմում։ Խոսրովր հետ ա պ նդելով պարսիկներին՝ դաժա նա բա ր կոտորում է նրանց ամբողջ զորքը, դաշտերն ու ճանապարհներն ա մբողջա պ ես ծածկում դիակներով։

Խոսրովր կատարյալ հաղթանակ է տանում, բազում ա վա ր ով և մեծ ցնծությամբ վերադառնում է Հա յոց աշխարհ՝ վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ քա ղաքը։

I՝ պատիվ իր տարած մեծ հաղթանակի, Խ ոսրովը հրամայում է բոլոր կողմերի հայությանը՝ ախտի գնալ յոթ մեհյանների բագիններին, Արշակունի տոհմի հայրենական պաշտամունքի վայրերը մեծարել մեծ նվիրատվություններով։ ք^ոլոր բագիններին նվիրաբերում են բա զմ ա թ ի վ սպիտակ ցուլեր ու նո­խազներ, սպիտակ ձիեր ու ջորիներ, ոսկյա և ա րծա թյա զա ր դ ե ր , փ ո ղփ ո ղ ա ն ծոպ երով մետաքսե շքեղ զգեստներ, ոսկյա պսակներ ա արծաթյա զոհարաններ, թա նկա րժեք քա րերով լեցուն գ ե ղե ցի կ ա մա ն­ներ, ոսկի ու արծաթ, ընտիր զա րդեր ա հանդերձանք։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է րսսւ Ա գ սւթա ն գե ղոս ի Ա II՝. Խ ո ր ե ն ա ց ա « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն » գ ր ք ե ր ի ։ I կ ա ն ա ց դոն ե րը Դ ա ր ի ս ղ ի կիրճն Է Կ ովկ աս յան ւեոներում։

է80

Բերած ավարի մեկ հինգերորդը Խոսրովը բաժին է հանում քրմերին, նրանց տայով նա և մեծ պ արգևներ, իսկ իր հետ ե ղ ա ծ զորքին բազում ընծաներ է սսսլիս և արձակում։

խոսրովը հաջորդ տարին ավելի մեծ զո րք է հ ա վ ա ­քում» նրան օգնության Լ գալիս նաև արաբական զ ո ր ­քը, արշավում և ասպատակում է Ասորեստանի կ ո ղ ­մերը և մեծ ա վա րով ու հաղյծույփյամբ վերադառնում։

Ա յդպ ես, տասնմեկ տարի շարունակ Խոսրովը ա ր­շավում, ավարի է ենթարկում ու ավերում բոյոր այն երկրները, որոնք գտնվում էին պարսից թագավորի իշ­խանության սոսկ։

Ի»ոսրով և Ան ակ

Այս բոլոր ա րշավանքները, ավարներն ու ա վ ե ր ­ները մեծապես շւիոյծեցնում, նեղում ու մոլորեցնում են Աոտաշիրին։ Ն ա իր մոտ է կանչում երկրի բոլոր թագւս– վռրներին, կուսակալներին, նախարարներին ու զ ո ր ա ­վարներին և խորհրդի նստում։ Արսսսշիրր բոլորին ա ղ ա ­չում էր հնար գտ նել , խնդրում, մեծամեծ պ արգևներ էր հաստանում, ասում.

— Գուցե գտ ն վ ի մեկը, որ կարողանա Խոսրովից վրեժ լուծել։

Խոստանում Էր անգա մ իր վրեժը լուծողին շնորհել իր պ ետությա ն երկրորդության գա հր, ով Էլ նա լիներ, թեկուզ ա նա րգ և արհամարհված մեկը։

Այդ խորհրդին Էր մասնակցում պարթևական տ ե ­րության գ լխ ա վոր նահապետներից մեկը՝ անունը Անւսկ։ Էսելով թա գա վորի ցանկույ*յունը, նւս ոտքի է կանգնում և խոստանում իր ա զգա կիցներից վրեժ լուծել, իբրև թշնամիների։

— Ե*^ե հավատարմորեն ւսյդ վրեժը լուծես, - ա– սում է թւսգավորր, - ձեր պ ա րթ ևա կա ն հայրենի իշ­խանությունը և պ ահլավա կա ն սեփական տիրույթները ձեզ կվերա դա րձնեմ, ք ե զ արքայական թ ա գո վ կպսա– կեմ, կդա րձնեմ իմ երկրորդը և իմ թագավորության մեջ կդա ոնա ս երևելի ու փա ոա վոր։

— Իմ ա զգի մնացած անդամներին եթե դու պ ա ­հես, — ասում է Անւսկր, - - ւսպա այսօրվա նից ես ու եղբայրս ք ե զ հրաժեշտ կտ ա նք և կգնա նք քո վաւփւսգը կատարելու։

Ա նակն ու եղբայրը ելնում են, վերցնում իրենց ըն­տանիքներն ու ունեցվածքը և ճամփա ընկնում դեպի Հա յո ց աշխարհի կողմերը։ Ն ր ա ն ք ձևացնում են, թե իբր ա պ ստ ա մբել են Արտսւշիրի դեմ, հալածվում են նրանից և այժմ ա պա ստ ա ն են որոնում Հւսյոց աշխարհում։

I*. Հ ա յ քփԱ »յ|1պաշխաւ>1ւ՚ |*

խուփովն այդ ժամանակ գտնվում Լ|ւ 1հա|ւյւի իր արքայական ձմեռանոցում՝ Խւսղխաղ |>սււլսւ|>ոււք։ |,՝|ւ|> (ւսւ իմանամ I. Անակի գալստյան պատճառն իրրԱ ապստամբի ու փախստականի, մեծ ցնծությամբ ա խնդությամբ դիմավորում է. նբւսն, սիրով րնդա նա մ։ Անւսկը Խոսրովին հավատացնում Է, թե՝

Եկել եմ քե զ մոտ, որպեսզի միաբանվենք Ա միասնական ուժերով ընդհանուրի վրեժը (ածենք։Խոսրովը տեսնելով, որ Անւսկն իր ա մբողջ ընտա նիքով Լ եկել, լիովին հավատում ու վստահում

Է նրան, արքայավայել ընդանամ, ւսնգւսմ նստեցնում իր թագավորության երկրորդ ւսթոոին Ա ամբոդջ ցուրտ ա բքաշունչ ձմեովւս ընթացքում իր օրերը նրա հետ Է ուրախությամբ անցկացնում։

ե րբ գսւրանր բացվում Է, Ա օրերն սկսում են սռսքանսդ, Խոսրովր թուլնամ է Ուսփքր, վերադաո– նամ վա ղա րշա պ ւ ւտ Ա գարնան հետ սկսում մի նոր ա րշավանք նախապատրաստել պարսից կողմերը։ Անակն այդ իմանւս|ով, հիշում Լ պարսից թագա վորին տված իր երդումը, նրւս պարգևների խոստում­ները, ինչպես նաև նրա մոտ ջերմ փ ա փ ա գ Լ ա ա սջա նա մ նորից տեսնելու իր բնիկ Պահլավ աշխարհը։

Էւվ Անւսկը եղբոր հետ որոշում Է սպանել Խոսրովին։ Ն ր ա ն ք մի օր Խոսրովի հետ դարս են գալիս զբոսանքի, ե թագավորի հետ մեկուսի խորհրդակցելու պատրվակով, Խոսրովին թիկնապահներից հե­ռացնում, մի կալ մ են տանում և անսպասելիորեն սուսերները մերկացնելով՝ թագավորին գետին են տապալում, սրախողխող անում։ Ամբոխն անմիջապես իրազեկ Է դաոնում դավադրությանը և ա ղ ա ­ղակով գուժամ թագավորի սպանության լուրը։ Այդ միջոցին դավադիրները հասցնում են նստե( իրենց երիվարներն ու վսսխչել։

Հա յոց զորքերի նախարարներն այդ իմանալով, իսկույն զորքը բաժանում են գնդերի I» դ ա վ ա դ ի ր ­ներին հետապնդում։ Մի գունդը աճապարելով, ձգտում Էր ա րա գ հասնել Արտաշւստ քա ղաքի դռների մերձակայքում գտ նվող կամարջի գլուխը և ճանապարհը վւակել։ Գարնա նա յին ջրերից ւաիեսսի հոր­դացած երասխը իր ձյունախառն ելման ջրերով անհնար Էր դարձնում գ ե տ ա ն ցն առանց կամուրջի։ Մյուս գունդն արագ հասնում Է վ ա ղ ա րշա պ ա տ ի կամրջին, որ կոչվում Էր Մեծւսմորի կամուրջ և փ ա ­կում ւսյն։ Մյուս գնդերը փակում են ճանապարհից դեպի կիրճերը սսսնող մատքեըր։ Եվ հենց ւսյդ մուտ­քերից մեկի մոտ կանգնեցնում են դավադիրներին, Տա փ երա կա ն կսւմուրջի մոտ շրջապատում նրանց, գցում գետը, խեղդում։ Ապւս այդտեղից զորքն ա ամբոխը մեծ ճիչ ու ողբ բարձրացնելով վ եր ա դա ռ ­նամ են վ ա ղ ա րշա պ ա տ , ուր ամբողջ երկիրը հա վա քվա ծ, ս գա մ Էր սիըեփ թագավորին։

Խոսրովր, որ դավադիրների սրահարումից անմիջապես չէր մահացել, մահից առաջ արձակում է իր վերջին հրամանը՝ ոչնչացնել Անակի և եղբոր ամբողջ ազգատոհմը, որ գտնվում էր Հայաստանում։ Սկսում են ւսնխնա կոտորե| բոլորին, ւսնգւսմ կանանց ու նորէվուկ մանուկներին։ Մի մարդու հաջողվում է դայակների միջոցով փրկել պ արթև Անակի երկու մանկահասակ զա վակներին, որոնցից մեկին վ ա խ ց ­նում են Պարսկաստան, մյուսին՝ Հունաստան։

1’ ՐԲ Պարսից թագավոր Արտաշիրը լսում է Խոսրովի սպանության լարը, շատ է ուրախանում, մեծ տոնախմբություն է կազմակերպում, ատրուշաններին բա զմ ա թ ի վ զոհեր մատուցում։ Ապա մեծ զորքով արշավում է Հայաստանի վրւս, ասպատակում երկիրը, մեծ ու փոքր, ծեր ա մանուկ՝ բւղորին գերի տ ա ­նում։

Այդ ժամանակ մի մարդ կարողանում է փրկել Խոսրով թա գա վորի որդիներից մեկին* Տ ր դ ա տ անունով մի վւոքրիկ մանկան, որին Արտավւսզդ Մանդսւկանին վերցնելով, վսսխցնում տանում I. Հռոմ։ Իսկ Խոսրովի դստերը՝ Խոսրովիդուխտին, Օտա Ամատունին վերցնում և ապահով թաքցնում է Անի ամրոցում, դաոնալով նրա սնուցողը։

Արտաշիրը նորից արշավում է Հա յա ստ ա ն, հալածում այնտեղ գտ ն վ ո ղ հունական զորքերին, գ ր ա ­վում երկիրը և դարձնում իրեն հպատակ։ Ապա իմանալով, որ Խոսրովի զա վա կներից Տր դ ա տ ի ն Ար– տավազդ Մանդակունին է փրկել և փախցրել, տարել Հռոմի կայսրի պսղատը, նւս հրամայում է կոտո– րե| 11 աեդակունիների ամբողջ ցեղր։ Մանդականիների ցեղից ազատվում է միայն Արտւսվազդի քույ­րը, որին Աշոցան ցեղից Տա ճա տ անունով մեկր փախցնում տանում է Կեսարիա և հետը ամուսնանամ։

Տ2

Տ ր դ ա տ ը Հոոմում իր ուսումն ու դաստիարակությանը ստանում Է Լիկիանես անունով մ|ւ կոմսի մոտ։ Մանկությունից իսկ սիրում Էր ձի հեծնել Ա հետագայում դաոնում Է կորովի ձիավար։ Ն ա այստեղ ռ ա զ ­մական ա րվեստ Է սովորում, (լենքերի գործածության մեջ դաոնում քաջահմուտ։ Տ ր դ ա տ ն օժտվա ծ Էր ֆ ի զ ի կ ա կ ա ն վիթխարի ուժով ու ճարպկությամբ։ Իր այս բարեմասնությունների պատճառով նա մաս­նակցում Էր կրկեսային մրցումներին Ա միշտ դուրս Էր գալիս հա ղթա նա կով ։

Մի ա նգա մ մեծ կրկեսում Տ ր դ ա տ ի մրցակիցն Էր արգիա ցի Կերասոսր։ վ ե ր ջ ի ն ս մենամարտելով վայրի ցուլի հետ, ճարպկորեն բռնում Է ցլի ետևի ոտքը և կճղւսկր պոկում։ Իսկ Տր դ ա տ ր մենամարտում Է երկու վայրի ցուլերի հետ։ Ն ր ա ն հաջողվում Է մեկ ձ ե ռք ով բռ ն ել զույգ ցուլերի եղջյուրներից, մեկի եղջյուրը պոկել, իսկ մյուսի վիզը ոլորելով ջախջախել։

Մի ա նգա մ Էլ, դարձյալ մեծ կրկեսում, Տր դ ա տ ը մասնակցում Է ձիարշավի մրցումներին։ Մրցման ժա մանակ, երբ Տր դ ա տ ը կամենում Է կառքը քշել, հակա ռակորդի ճարպկությունից կառքից վայր Է ընկնում։ Ն ա իսկույն ձեռքը գցում Է կ ա ռքի ց , կանգնեցնում հզոր ձիեր (ծած կառքը, արժանանալով հա ն­դիսակա նների հիացմունքին։

Տ ր դ ա տ ը նա և քաջ ռազմիկ Էր Ա անվեհեր պ ա տ երա զմող։ Երբ հռոմեացի զորա վա ր Պրոբոսը կըո– վում Էր գոթերի՛ դեմ, պարենի պակատսթյւսն պ ա տ ճ ա ռ ո վ հռոմեական զորքերի մեջ սաստիկ սով Է ընկ­նում։ Սովահար զինվորները կա տ ա ղ ա ծ ելնում են իրենց զորա վա րի դեմ Ա սպանում նրան։ Ապա ք ա ղ ­ցից հարձակվում են իրենց բոլոր իշխանավորների պալատների վրա։ Տ ր դ ա տ ը միայնակ պաշտպան Է կանգնում իր հովա նա վոր Լիկիանեսի ա պա րա նքին Ա ոչ մի զինվորի թույլ չի տալիս ոտք կոխել ա յնտ եղ։

Տ ր դ ա տ ը հռոմեական զորքերի կազմում մասնակցում Է նաև պարսից Սասանյան Արտաշիրի դեմ մղած կռիվներին։

Երբ Ե փ րա տ ի ա փերին պարսիկների դեմ մղած ա նհավասար կռվում հռոմեացի զորավարները սպանվում են Ա զորքը խուճւսպահար փախչում Է, Տր դ ա տ ը ձիու վիրավորված լինելու պ ա տ ճա ռով չի կարողանում զո ր ք ի հետ հեռանալ։ Ն ա վերցնում Է իր զենքերն ու ձիու սարքը, մտնում Եվւրատ գետը և լողալով կտրում անցնում Է լայնատա րա ծ գետը, հասնում բուն հռոմեական զորքերի մոտ, ուր գտնվում Էր Էիկիանեսը։ Նույն օրերին Թ րա կիա յա մ սպանվում է Նոմերիա նոս կայսրը Ա իշխանու­թյունն անցնում է Դ իոկղետ իա նոսին։

Տ ր դ ա տ ի ե գ ո թ ա ց թագավորի մենամարտը

Ա յդ օրերին գոթերի թա գա վորը զորա ժողով է անում Ա բազում զ ո ր ք հավա քելով պատերազմի է ելնում Հ ռ ո մ ի դեմ ։ Ն ա Հռո մ ի թա գա վորին հղում է հետևյա լ պ ա տ գա մր. «Ի նչո ՞ւ ենք զա ր իրար դեմ զ ո ր ­քով ելնում պ ա տ երա զմի, զ ո ր ք սպառում, երկրին ու ժողովրդին վ տ ա նգ ու տա գնա պ պատճառում։ Ես իմ զորքի միջից դուրս կգամ իբրև ախոյան այս կողմից, դու էլ հունական զորքից դուրս արի՝ ւսյդ կող­մից, գ ն ա ն ք հասնենք մարտի վայրը, եթե ես քե զ հաղթեմ, հույները կհնա զա նդվեն ինձ, եթե դու ինձ հաղթես՝ մեր կյանքը քե զ կպատկւսնի և կ հ նա զա ն դվ ե նք ք ե զ ։ Երկու կողմերի համար էլ ամեն ինչ կ ա վ ա րտ վի խ ա ղա ղութ յա մբ, ա ռա նց արյան ու կոտ որա ծի» ։

Երբ Հռո մ ի թա գա վորին հաղորդում են այս պատգամը, ահը սիրտն է ընկնում, որովհետ և ա նգա մ օրինա վոր ռա զմա կա ն պ ա տ րաստության դեպքում նա չէր կարող թշնամու դեմ ճակատել, ուր մնաց թե համաձայներ այդ պ ա տ գա մի պահանջին, մ ա նա վա նդ որ մարմնով տկար էր և անզոր։ IԱստի նւս սար­սափա ծ ու մոլորած չի իմանում ի՛նչ պ ա տ ա սխ ա ն սոս գ ո թ ա ց թ ա գա վորին ։ վ ե ր ջ ա պ ե ս նա վճռում է դի–

ՏՐԴԱՏ ՄԵԾ*

ճ ա ր պ դ ը վ ս ւ ծ է. լւստ Ա գ ա թ ա ն գ ե դ ո ս ի Ա II՝. էսորենացա « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն * գ ր ք ե ր ի ։Գ ո թ ե ր ը գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն ց ե ղ ա խ ո ւ մ բ էին, ո ր ո ն ք 2 - ր դ դ ա ր ի վ ե ր ջ ե ր ի ց շ ա ր ժ վ ե յ ո վ էսսրավ-արԱելք, 1սսճախակի հարձակումնե­րո վ մ շ տ ա կ ա ն վ տ ա ն գ ի տ ա կ Էին պա հում Հ ո ո մ ե ա կ ա ն կ ա յսրութ յանը ։

83

մել իր զորա կա ններին ու զո րքին ։ Նւս հրովա րտա կներ ու պ ա տ վ ի րա կ նե ր է ուղարկում իր տերության բոլոր իշխաններին, նա խ արարներին ու զո րքին , որպ եսզի նրա նք շուտափույթ իր մոտ հ ա վ ա ք վ ե ն ։ Բ ո­լորը շսսսպամ են ներկայանալ թ ա գ ա վ ո ր ի ն ։ Թ ա գ ա վ ո ր ի ն է շտապում ներկա յա նա լ նա և Լիկիանեսը՝ Տ ր դ ա տ ի հետ միասին, իր ձեռքի տակ ե ղ ա ծ զորւսգնդով ։

Այնպես է պատահում, որ բոլոր զ ո ր ա գ ն դ ե ր ը ա րք ա յա նի ս տ ք ա ղ ա ք ի ն են մոտենում կեսգիշերին, երր ք ա ղ ա ք ի դարպասները ա րդեն փակ էին։ Զ ո ր ք ե ր ը գ ա լի ս խ ռնվում են դ ա ր պ ա ս նե րի մոտ գ տ ն վ ո ղ շտեմարանի հրապարակում՝ ա յգեստ ա նի առուների մեջ։ Հ ո գ ն ա ծ ու ք ա ղ ց ա ծ ձիերին կերակրելու հա ­մար հրապարակում խոտ չի գտնվում, մ ի ն չդ ե ռ ք ա ղ ա ք ի պ ա ր սպ ի ց ներս՝ անասունների բակում, խոտի մեծ ֊մ ե ծ դեզեր կային կ ի տ վ ա ծ ։ Պ ա րիսպ ն ա յնքա ն բա րձր էր, որ ոչ ո ք չէր՝կւսրող բա րձրա նա լ Ա ք ա ղ ա ­քից խոտ բերել ձիերին։ Ա յնժա մ Տ ր դ ա տ ը մ ա գլցելով բա րձրա նում է պ ա րիսպ ը, իջնում ք ա ղ ա ք Ա սկսում դ ե զ ֊դ ե զ խոտերը պարսպի վ ր ա յո վ նետ ել զո րք եր ի մեջ, լիուլի բւսվա րա րելով ձիերին։ Ա պ ա նա բոնում է խոտերի վերա կա ցուներից Ա պ ա հ ա պ ա ն շներից շատերին, դ ա ր ձ յա լ նետում զորքի մեջ, իսկ ինքը բա րձրա նա լով պարիսպը, իջնում, գալիս է իր գունդը։

էիկիանեսը Տ ր դ ա տ ի այս վիթխարի ուժից ու ա րա րմունքից մնում է ա պ շ ա ծ ։ Ա ռ ա վ ո տ յա ն քա ղ ա ք ի դռները բա ցվում են, Ա ա մբողջ զորքը մտնում է ք ա ղ ա ք ։ էիկիւսնեսը բոլոր մեծա մեծների Ա զ ո ր ա պ ե տ ­ների հետ ներկայանում է թ ա գա վորին։

Թ ա գա վորը իշխաններին ու զ ո րա պ ետ ն եր ի ն է ներկա յա ցնում գոթւսց թ ա գ ա վ ո ր ի պ ա տ գա մ նե ր ը ։ էիկիանեսը ա նմիջապ ես խոսք է վերցնում Ա դիմում թ ա գ ա վ ո ր ի ն .

֊ Թ ող իմ տիրոջ սիրտը բնւսվ չտ ա գ ն ա պ ի , ք ա ն զ ի այստեղ՝ քո պալատում, կւս մի տ ղ ա մ ա ր դ , որի միջոցով կարող ես գոթւսց թ ա գա վ ո րի պ ա յմա նը կ ա տ ա ր ել ։ Ն ր ա անունը Տ ր դ ա տ է, ինքը՝ Հ ա յո ց աշ­խարհի ա րքա յա կա ն տոհմից։

Ե վ էիկիանեսը թա գա վորին պատմում է Տ ր դ ա տ ի գի շե րվ ա քա ջա գործութ յունը ։ Թ ա գ ա վ ո ր ի հ ր ա ­մանով Տ ր դ ա տ ի ն բերում, ներկայացնում են թ ա գ ա վ ո ր ի ն ։ Թ ա գ ա վ ո ր ն ամեն ինչ կ ա ր գո վ պատմում է Տ ր դ ա տ ի ն , ստանում գոթւսց թ ա գա վ ո րի հետ մենամարտելու նրա համաձայնությունը, որոշում նա և մենամարտի ժամը։

Հ ա ջ ո ր դ օրն ա ռա վ ոտ յա ն կայսեր հրւսմանով՝ ծիրա նի ա րք ա յա կ ա ն պ ատմուճան են գցում Տ ր դ ա տ ի վրա, զա րդա րում կայսերական նշանով ու զ ա ր դ ո վ Ա հրաման արձակում, որ նւս ինքը կայսրն է։

Կայսերակերպ Տ ր դ ա տ ը վերցնելով զորքի համակ բազմությունը մ ա րտ ա կա ն վաղերի ա զ դ ա ն շ ա ­նով ա րա գ մոտենում է գո թ ա կ ա ն զորքին և կանգնում թշնա միներին դեմ հ ա նդ իմ ա ն։ Զ ո ր ք ե ր ի ց ա ն ­ջատվում են կայսերակերպ Տ ր դ ա տ ն ու գո թ եր ի թ ա գա վ ո րը Ա գա լիս կանգնում են իրար դիմա ց։ Ապ ա նրա նք մտրակում են երիվարներին Ա հասնում իրար։ Կ ա յսերա կերպ Տ ր դ ա տ ը հա ղթում է գ ո թ ա ց թ ա ­գա վորին, բռնում նրան և բերում կա նգնեցնում է կայսրի ա ռ ջ և ։

Կայսրը մեծամեծ պ ա տ իվներ ու պ ա րգևներ է շնորհում Տ ր դ ա տ ի ն , գ լխ ի ն թ ա գ դնում, ա րքա յա կա ն ծիրանիով ու զա ր դ ո վ զա րդա րում, մեծարում և բա զում օ գ ն ա կ ա ն զ ո ր ք հա նձնելով նրա ն, ուղարկում իր հայրենի Հ ա յո ց աշխարհը։

Տ ր դ ա տ ը Մեծ Հ ա յք ի թ ա գ ա վ ո ր *

Տր դ ա տ ը հունաց օգնա կա ն զ ո ր ք ո վ գալիս է հասնում Կեսա րիա ։ Ա յս տ ե ղ հւսյ նա խ ա րա րներից շատերը գալիս են ը նդ ա ռա ջ, սիրով ու հա վա տ ա րմութ յա մբ դիմավորում նրա ն։ Տ ր դ ա տ ը մտնում է Հա յա ս տ ա ն, իմանում, որ Օտւս Ամատունին սնուցել է իր Խ ո ս ր ո վ ի դ ո ւխ տ քրոջը, մեծ հ ա վ ա տ ա ր ­մությամբ պահել ու պ ահպանել արքունի գ ա նձ ե ր ն ու ա մրոցը ։ Տ ր դ ա տ ը շնորհակալությամբ պ ա տ ­վում է Օտային, նրան նշանակում Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա զ ա ր ա պ ե տ , իսկ իր դա յա կորդի Ս ր տ ա վ ա զ դ Մւսն– դա կ ա նա ն, որ փրկել էր իրեն և պ ա տ ճ ա ռ դարձել իր հա յրենա կա ն փ ա ռ ք ի ն տիրանալու, նշանակում

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ I. ը ս տ II. 1օորենսւցու « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » ։ 1Ո.ծ Հ ա յ ք ը կ ա մ Մ եծ Հ ա յա ս տ ա ն ը , |ւ տ ա րբերութ յուն Փ ո ք ր Հ ա յք ի , հ ա յ ա ս տ ա ն ի հի մնա կա ն տ ա ր ա ծ ք ն Էր։ 7 - ր դ դա րում իր մ եջ է ր ը ն դ գ ր կ ո ւ մ 15 ն ա հ ա ն գ , բ ա ղ կ ա ց ա ծ հա րյուրա վոր գ ա վ ա ո ն ե ր ի ց ։

Լ հւսյոց զորքերի սպա րա պ ետ։ Իսկ Ա ր տ սւվսւզդի քրոջ ամուսնուն՝ Տւսճատին է նվիրում Ա շոցք գա վա ոը՛ իր բոլոր տիրույթներով։

Այնուհետ և քաջ Տ ր դ ա տ ը մեկր մյուսի հետևից սկսում է հա ղ ­թա կա ն ճա կա տ ա մա րտ եր մղել պարսից զորքերի դեմ թե Հ ա յա ս ­տանում և թե Պարսկաստանում։ Հա յա ս տ ա ն ն ու հայ ժողովրդին հպ ա տ ա կեցրա ծ պարսից զորքերից շատերին էլ հալածելով, քշում է երկրի սահմաններից դուրս։

Մի ա նգա մ պարսից կորովի զորականները, իմանալով Տ ր դ ա ­տի վիթխ ա րի ուժն ու կա ս զրահների ամրությունը, նետերի տսւրափ են տեղում հսկա Տր դ ա տ ի վրա, նրւս ձիան շատ տեղերից վ ի ր ա վ ո ­րում և սպանում։ Ձին դետին տապալվելով՝ Տ ր դ ա տ ի ն վայր Լ գցում։ Տ ր դ ա տ ը ա րա գությա մբ ոտքի է կանգնում, հետիոտն հարձակվում է

թշնամիների վրա, շատերին գետին գլորում, մի պարսիկից էլ օին խլելով, հեծնում և շարունակում է կոիվը։

Մի ա նգա մ էլ Պարսկաստանում ճակատամարտ մղելիս, երբ պարսիկները հայոց զորքի դեմ հանում են փղերի հսկւս բա զմու­թյուն, Տ ր դ ա տ ը ձիուց վայը է ցատկում, սուրը հանելով՝ հետիոտն հարձակվում է փղերի երամակների վրա. ցրում փղերի բազմությու­նը և ապա հովում հայոց զորքերի հսւղթանակր։

Այսպիսի բա զմ ա թ ի վ քաջագործություններով Տր դ ա տ ը լուծում է իր վրեժը պարսիկներից, նրանց Հ ա յա ս տ ա նի ց իսպ աո վտարում, նվաճում հայրենի տերությունը, դաոնում Մեծ Հ ա յք ի թա գա վոր։

Տ ր դ ա տ և Գրիգոր*

Պ ա ր թ և Անւսկի որդիներից մեկը, որին Հունա ց կողմերն էին ւիախցրել տարել, մեծանում և ուսում է ստ ա նա մ Կապադովկիայի Կեսարիա քաղաքում ։ Ա յս տ ե ղ նւս հետևում է նոր կրոնի՝ քրիստ ո­նեության ուսմունքին, հմտանում և ընտելա նա մ Աստ վա ծա շնչին , դաոնում քրիստոնյա և մկրտվում Գրիգոր անունով։ Գրիգորն իր դայա կներից տեղեկանում է իր հոր արարքներին, մասնավորապես Խ ոսրովի սպանությանը և իմանալով, որ Տր դ ա տ ը Խոսրովի որդին է և ապրում է Հոոմում, գնում, գ տ ն ա մ է Տ ր դ ա տ ի ն և կամավոր ծ ա ­ռայության մտնում նրւս մոտ։ Ն ա Տ ր դ ա տ ի ց թաքցնում է իր ո վ լի­նելը, հնա զա նդութ յա մբ սպասարկում է նրան, որպեսզի դրանով քավի իր հոր գործա ծ հանցանքը։

Ա յդ ժա մա նա կ Հոոմում Դ իոկղետ իա նոս կայսրը հալածում էր քրիստոնյա ներին։ Ե վ երբ Տ ր դ ա տ ը զ գ ա մ է, որ Գրիգորը հետևում է քրիստոնեա կա ն ուսմունքին, սկսում է նրան նեղել, պատուհասել, զ ա ն ա զ ա ն տ ա նջա նքներ պատճւսոել, որպեսզի նսւ թողնի քրիստ ո­նեությունը և հետևի հեթանոս ա ստվա ծների պաշտամունքին։

Աշոցքլ . դ ա վ ա ս Լր (Արա րա տ Աահահդում, 1ւատււս|սասսսխսւէտսւ՜ Լ աւ<հէյա(ւ ^ատկ. ւա.» ՚Լւս1|ւսսյսւԱ|ւ շրջանին։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ րսա Ագսւրանգնււոսի «Հա յււց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։

V»

Երր Տր դ ա տ ը հռոմեական զորքով վերադառնում է Հա յա ս տ ա ն, նրա հետ Հա յա ս տ ա ն է գ ա փ ս նաև Գրիգորը։ Իր թագավորության առաջին տարում Տ ր դ ա տ ը մեծ շքա խ մ բով ա խ տ ի է գալիս Ե կեղյա ց գ ա ­վաոի Երիզս» ավանում գտ ն վ ոդ Անահիտ դիցուհու մեհյանը Ա զոհեր մատուցում։ Զոհաբերությունից հետո արքայական շքախամբր իջնում, տեղավորվում է Գ ա յլ գետ ի ափին պ ա տ րա ստ վա ծ արքայական վրանում, ուր թագավորին ընթրիք են մատուցում։

Երբ Տր դ ա տ ը գինովանում է, հրաման է տալիս Գրիգորին, որպեսզի նւս պսակներ ու ծառերի թավ ճյուղեր սսսնի Ա նվիրաբերի Անահիտի պատկերը կրող բա գինին։ Գ րիգորը կտրուկ մերժում է արքայի հրամանը։ Այնժամ Տր դ ա տ ը դիմում է Գրիգորին.

- Մի օտարական ու ա նծանոթ մա րդ էիր, եկար մեզ միացար, մեզ հետ համա կերպվեցիր։ Արդ, ինչպես ես համարձակվում պաշտել այն աստծոն, որին ես չեմ պաշտում։

Տր դ ա տ ի հրամանով Գրիգորին այդ օրն առնում են հսկողության տակ, իսկ հաջորդ օրն ա ռ ա վ ո տ ­յան կանչել է տալիս Գրիգորին իր մոտ Ա ասում.

- Այսքան տարի ես ք ե զ ճանաչում եմ՝ դու քո ա մ բող ջ էությամբ հավատարմորեն ծա ռա յել ես ինձ. ես գոհ էի քեզա նից ու մտադիր էի ք ե զ պահել։ Այժմ ինչհւ իմ կամքը չես կատարում։

- Ա ստ վա ծ հրամայել է, որ ծառաները հնա զա նդ լինեն մարմնավոր տերերին, իսկ աստծո պ ա ­տիվն ու պաշտամունքը չի կարելի որևէ մեկին սսսլ, - պատասխանում է Գրիգորը։

- Գ իտցիր, - ասում է Տր դ ա տ ը , - որ դու կորցրեցիր այն վաստա կը, որ ձեռք էիր բերել ինձ մոտ Ա որին ես եմ վկա եղել։ Արդ, այն կյանքի փոխարեն, որ դ ա պ ե տ ք է վայելեիր, բա զմ ա թ ի վ նեղու­թյուններ եմ տալու քեզ, պ ատվի փոխարեն՝ ա նա րգա նք, պաշտոնի փոխարեն՝ բանտ ու կա պ ա նք ե մահ կտամ, եթե հանձն չառնես ա ստվածներին պաշտամունք մատուցել։ Մ ա ն ա վ ա ն դ այս մեծ Անահիտ տիկնոջը, որը մեր ազգի փառքն է ու կեցուցիչը, որին բոլոր թա գա վորներն են պաշտում, Ա հատկապես Հունաց թագա վորը։ Ն ա է բոլոր զգաստությունների մայրը, բարերարը ա մբողջ մարդկային բնության Ա դուստրը՝ մեծ, արի Արամազդի։

Գրիգորը ճարտարախոսությամբ դարձյալ մերժում է արքայի պ ահա նջը։ Տր դ ա տ ը նորից է փորձում հորդորել Գրիգորին՝ հետ կանգնելու իր նոր դա վա նա նքից, սակայն ապարդյուն։ Այնժամ Տր դ ա տ ը հրա­մայում է Գրիգորի ձեռները հետևից կապել, բերանին բերանակապ դնել, մեջքին մի մեծ կտոր ա ղա քա ր դնել, կրծքին գելարան կապել Ա գելարանի կապերից պարաններ գցելով՝ գ լխիվայր կախել ա պ ա ­րանքի բարձր տանիքից։ Այդպես յոթ օր Գրիգորը մնում է գ լխիվայր կա խ վա ծ։ Ց ո թ օրից հետո թ ա ­գավորը հրաման է տալիս արձակել կապանքները և Գրիգորին բերել իր մոտ։ Գ րիգորը արքայի առաջ դարձյալ մնում է ա նհողդողդ իր հավատի մեջ։ Տր դ ա տ ը քանիցս մեկը մյուսից ծանր մարմնական պատիժների ու չարչարանքների է ենթարկում Գ ր ի գ ո ր ի ն , բա յց նւս միշտ մնում է տոկուն։

Երբ բոլոր տանջանքներն ու պատիժներն ապարդյուն են անցնում, հայոց նախարարներից մեկը՝ Տւսճատը, մոտենում է Տրդա տ ին Ա հայտնում.

- Դ ա որդին է մահապարտ Անւսկի, որն սպանեց քո հորը՝ Խոսրովին, Ա խավար բերեց Հա յո ց աշխարհին, կորստի ու գերության մատնեց այս երկիրը։ Արդ, դա արժանի չէ ապրելու, քանի որ վրի­ժապարտի որդի է։

Տրդա տ ը երբ իմանում է, որ Գրիգորր պ ա րթ և Անւսկի որդին է, անմիջապես հրամայում է կապել ոտ ­քերը, ձեոներն ու պարանոցը Ա տանել Արտաշւստ քա ղա քի բերդի դղյակը, իջեցնել ստորգետնյա բանար Խոր վ ի րա պ ը , որպեսզի այդ խորությունից չկարողա նա դուրս գա լ Ա այնտեղ է| մահանա։

Այդտ եղից Տրդա տ ը շարժվում, գն ա մ է Ա յրա րա տ գ ա վ ա ռ ի իր ձմեռանոցը՝ վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ։Գրիգորը Խոր վիրա պ ում մնում է տասներեք տարի։ Ա յդ տարիների ընթացքում մի այրի կին, որ

բնակվում էր բանտի բերդում, երազում հրաման է ստանում՝ օրական մի նկանակ՜ հաց տանել Ա գցել Խոր վ ի ր ա պ ։ Գրիգորն այս այրի կնոջ նետած հացով Խ ո ր վի րա պ ո ւմ ապրում է ա մբողջ տասներեք

Պ ա տ ժ ի գ ո ր ծ ի ք , որի միջոցով պրկում, պ ո ր ե յո վ սեղմում, ճնշում էին պ ա տ ժ վ ո ղ ի ն ։Հ ա ց ի 1| |որավուԱ տ ե ս ա կ , րոք ո ն , |>|իթ։

8«

տ ա րի։ Խ ո ր վիրապում, ա ր իջեցնում էին բո վա ն դ ա կ Հա յա ս տ ա նի չարագործ մահապարտներին մեռ­նելու համար, ոչ մի մարդ կենդանի չէր մնում։ Բոլորը մեռնում էին անտանելի տեղի, թանձր տիղմի, հեղձուցիչ օդ ի Ա օձերի ու կարիճների ա ռատության պ ա տ ճա ռով։

Իսկ ա յդ ժա մանակամիջոցում քաջ Տ ր դ ա տ ը ավերում ու քանդում էր պարսից տերությունն ու Ա սո­րեստանը, մեծ վնասներ հասցնում պարսից թա գա վորությա նր ։ Ն ր ա քաջություններն այնպիսի համբավ էին ձ ե ռք բերել, որ ա նգա մ դարձել էին ժողովրդա կա ն ա ռա կա վոր խոսքի առարկա. «Ի նչպ ես սեգ Տ ր դ ա տ ը , որն իր հզորությամբ ա վերեց գետ երի թմբերը Ա իր իսկ զորությամբ ցա մա քեցրեց ծովերի հոր­ձ ա ն ք ը » 1։ Ն ա իրոք ս եգ էր իր հ ա ղ թ ա ն դ ա մ ա րտ ա քինով, զո ր ե ղ կա զմ վ ա ծք ով , վիթխարի աժով, քաջ էր ու կա տ ա ղի պ ա տ երա զմ ո ղ ։

Տ ր դ ա տ Ա Հոիփ սիմե*

Տ ր դ ա տ ը զգուշա նա լով քրիստոնեության ուսմունքի հետ ևորդներից, հրովարտակ է արձակում իր իշխանությանը ենթ ա կա բոլոր երկրների մեծամեծներին, իշխաններին, նախարարներին, գոր ծա կ ա լ­ներին, բոլոր մա ր դ կա նց ։ Հ ր ո վ ա ր տ ա կ ն սկսվում էր այսպես.

« Թ ո ղ ողջո՜ւյն և խ ա ղա ղություն հասնի ա ստ վա ծների օգնութ յա մբ, ա ռա տ լիություն՝ արի Արա– մ ա զ դ ի ց , խնամակալության՝ Անահիտ տիկնոջից, քաջություն հասնի ձեզ ու ամենայն Հ ա յո ց աշխարհիս՝ քա ջն վ ա հ ա գ ն ի ց ։ Թ ո ղ հունաց իմաստությունը հասնի կայսերական դաստ ա կերտ իդ և հոգատարու­թյուն լինի մեր դ ի ց ա խ ա ռ ն պ ա րթ ևներից, թա գա վորների փ ա ռքից և քաջ նա խ նիներից» ։

Այնուհետ և հրովարտակի մեջ նշվում էր, որ երկիրը շեն ու լի, աստվածների պաշտամունքի կար­գե րն ու թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն օրենքները, երկրի խաղաղությունն ու անվտանգությունը ամուր պահելու նպ ա ­տ ա կ ո վ անհրաժեշտ է ա ռա վել զորա ցնել ա ստ վա ծների պաշտամունքն ու պատվել նրանց զոհերով, դաժւսն ու ա նխ նա պ ա յքա ր մղել բոլոր նրանց դեմ, ովքեր կհանդգնեն ա նպ ա տ վել ա ստվա ծներին կամ տ ա րա ծել իրենց նոր՝ քրիստ ոնեա կա ն կրոնր։

Ա ռ ա նձ ն ա պ ես պատվիրում էր հայտնաբերել այդ նոր կրոնի հետևորդներին, պատժել, նրանց հա յտ նա բեր ո ղներ ի ն խոստ ա նա լով արքունի պ ա րգևների ու շնորհների արժանացնել։

Ա յդ օրերին Հռո մ ի Դ ի ոկղետ իա նոս կայսրը կամենում է ամուսնանալ։ Նւս նկարիչներ է ուղար­կում իր տերությա ն տա րբեր կողմերը՝ նկարելու բոլոր գ ե ղ ե ց ի կ կանանց և ներկայացնելու իրեն, որին ինքը հա վա նի, նրա հետ էլ ամուսնանա։

Ն կ ա ր ի չն ե ր ը գա լիս են Հ ռ ո մ քա ղա քը և լեոներում մեկուսացած մի գա ղտ նի կուսանոց են գտնում, ուր ժուժկալ կ յա ն քո վ ապրում ու աղոթում էր քրիստոնյա կույսերի մի բազմություն։ Կույսերի գլխավորն էր Դ ա յա ն ե ա նունով մի պարկեշտ կին, որի սաներից էր ա րքա յա կա ն տոհմից սերող, ժամանակի նշա­նավոր մ ա ր դ կա նցից մեկի դուստր, չք ն ա ղ գեղեցկութ յա ն տեր Հռի փ սի մ են ։

Ն կ ա ր ի չն ե ր ը գա լիս, բռնությա մբ մտնում են կուսանոցը և շլանում Հոիփսիմեի սքանչելի գ ե ղ ե ց ­կությամբ։ Ն ր ա ն ք իսկույն Հոիվոփ մեին նույնությամբ նկարում են տա խտ ա կի վրա և տանում, ներկա­յացնում են թ ա գա վ ո րի ն ։ Դ իոկղետ իա նոսը հիանում է Հոի փ սի մ եի նկարով, լցվում տոփւսնքի կատաղի ցա նկությա մբ և անմիջապես հարսանիքի պատրաստություն տեսնում։ Նւս շտապ պատգամավորներ ու պ ա տ վ ի ր ա կ ն ե ր է ուղարկում բոլոր երկրները, որպեսզի ամենքը իրենց օժիտներով ու ընծաներով գա ն ներկա յա նա ն ա րքա յա կա ն մեծ հարսանիքին։

Կույսերն իմա նալով կայսեր մտադրությունը՝ Դայւսնեի գլխա վորությա մբ փախչում են Հռ ո մ ից և երկար ճա նա պ ա ր հ կտրելով, գալիս հասնում են Հ ա յո ց երկիրը։ Ն ր ա ն ք գալիս ապաստանում են ա ր­քա յա նիստ վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ի այգիների հնձաններում, ապրում՝ քաղաքում իրենց ունեցվածքը վա ճ ա ­ռելով ։ Կույսերից մեկը, որ գիտեր ա պա կեգործությա ն արհեստը, ապակյա ուլունքներ էր պ ա տ րա ս­տում, վաճառում, ապւսհովում իրենց օրա կա ն ապրուստը։

Ն ե ր ք և ո ւ մ դ րվ ում է հին հ ա յե ր ե ն բ ն ա գ ի ր ը .« Ի բ ր և գսԼգԱ Տ ր դ ա տ , որ ս ի գ ա լ ո վ ն ւ ա ե ր ե ա ց զ թ ո ւ մ բ ս գ ե տ ո ց , և ց ա մ ա ք ե ց ո յ ց իսկ ի ս իգա լն իւրում զ յորձա նս ծ ո վ ո ւց * ։ Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է րստ Ա գ ա թ ա ն գ ե դ ո ս ի « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » ։

Կույսերի անակնկա| փսւխուսար մեծ տա գնա պ Լ բարձրացնում ա մբողջ հունա-հոոմեական աշխարհում։ Ն ր ա ն ց սկսում են լար­ված որոնել ամենուրեք։ Դիոկղեսփանոսր հրովարտակ է հղում IՈ«<Տ Հա յք ի թա գա վոր Տր դ ա տ ի ն, խնդրելով անմիջապես գտնել Հա յոց աշխարհ վսսխած կույսերին, բոլորին չա րա չա ր մահվան արժանացնել, բա ցի Հոիվաիմեից։

« Ա յ դ խ ա բվ ա ծ չք ն ա ղ ա գ ե ղ կույյփն ա յստ եղ ինձ ուղարկիր։ Իսկ եթե նրւս գեղեցկությանը քե զ հւսճո թ վա , ա յդ տ ե ղ մոտդ կ պ ա ­հես, քա նզ ի նրա նմանր երբեք չգտ ն վ եց մեր Հ ա ն ա ց ա շ խ ա ր հ ո ւ մ » ,– գ ր ա մ Լր Դիոկղետիանոսր Տ ր դ ա տ ի ն ։ Տ ր դ ա տ ն անմիջապես սկսում Լ որոնումները Հա յո ց աշխարհի բոլոր կողմերում։ Փակում են ու հսկում բոլոր գւսվաոների մա տ քերր, ճանապարհները, ք ա ղ ա ք ­ների պ ողոտաները։ Կույսերի հետքերը, սակայն, շա տ ո վ հ ա յտ ն ա ­բերվում են։ Մեկը, որ տեսել էր նրանց, հայտնում է, որ նրանք թ ա ք նվ ա ծ են վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ի ա յգեստանների հնձաններում։

Անմիջապես հանձնարարվում է հետևակ զորքի մի վաշտի՝ շրջապատել հնձանները և կույսերին աոայժմ արգելաւիակել ա յդ ­տեղ։ Երկու օր շարունակ կույսերը մնում են հնձաններում՝ զ ի ն վ ո ր ­ներով վահա նա փա կ շր ջա պ ա տ վա ծ։ Երկու օր անց Հոիվա իմեի պարկեշտության ու չք ն ա ղ գեղեցկությա ն համբավը հոչակվում է բա զմա մբոխ հրապարակներում ու տարածվում։ Ն ր ա գեղեցկու­թյունը տեսնելու համար հնձանների մոտ գալիս ու կիտվում է խուռ­ներամ բազմություն։ Խ ա ռ նի ճա ղ ա ն ջ ամբոխին են միանամ ն ա խ ա ­րարները, ավագանու մեծամեծները, ա զնվա կա ն մարդիկ, թայլ տալով ցոփ ու վավաշոտ արտահայտություններ կույսերի հասցեին։

Երբ կույսերը լսում են դրանք, ողբա ձա յն ողբում են իրենց աստծուն՝ փրկելու իրենց զազրելի հեթանոսների ա նօրեն պ ղծու­թյունից։ Ն ր ա ն ք ծա ծկելով իրենց երեսները, ընկնում են գետ ին, պառկում, ամաչելով լկտի ա կա նա տեսներից։

Տ ր դ ա տ ի ն իր մտերիմ ականատեսները պատմում են Հ ո ի վ ա ի ­մեի աննման գեղեցկությա ն մասին։ Մյուս օրր ա ռ ա վոտ յա ն, ա յգ ա ­բա ցից առաջ, Տր դ ա տ ը հրամայում է Հոիվա իմ եին արքունիք բերել, իսկ Դայւսնեին մնացած կույսերի հետ թողնել հնձաններում։

Արքունիքից շտապ ոսկեպատ գա հա վորա կներ են բերում, սպ ա սա ւորներով հանդերձ, հասցնում քա ղա քից դուրս գ տ ն վ ո ղ հնձանի դոտ ր։ Բերում են նա և ա զնիվ, գեղեցի կ , փափուկ ա պ ա յ­ծա ռ հանդերձներ, ընտիր արդուզարդ, որպեսզի Հռիփ սիմ են հագնի դրանք, զա րդա րվի, շուքով ա պ ա տ վ ո վ ք ա ղ ա ք մտնի 1ւ ներկա յա ­նա թ ա գա վորին։ Թա գա վորը թեպետ չէր տեսել Հոիփ սիմեին, բայց ասածներից գիտեր նրա վայելուչ գեղեցկությա ն մասին Ա որոշել էր կնության առնել նրան։

Դ ա յա նե ն երբ տեսնում Լ արքայական այս շքեղ պատրաստությունը, աղերսում է Հոիփսիմեին, հե­թանոսա կա ն ա յդ շուքից չգայթսւկղվեւ Ա հավատարիմ մնսղ իր հավատին։

Իսկ դրսում սւմրոխվե| Էր արքունի սպասավորների, նախարարների, ավագանու, մեծսւմեծերի բազմությունը, որ եկե| Էր Հոիփսիմեին պ ա տ իվ տալու, արքունիք ուղեկցելու, Տ ր դ ա տ թագավորին կնւս թյւսն տանելու և հայոց տիկնության արժանացնելու համար։

Հոիփ սիմեն աղոթում Է Ա ա մբողջ հոգով վճոում հրւսժարվեւ իրեն մատուցվող այդ բոլոր պ ա ­տ իվներից։

Երբ Տր դ ա տ ի ն հայտնում են Հոիւիսիմեի մերժման մասին, թագավորը կարգադրում I..- Ք ա ն ի որ չկա մեցա վ գա| իր կամքով, սրտովով, շքեղությամբ, թ ող բոնությամբ բերեն մինչև

ա պ ա րա նքս Ա ներս բերեն արքունի սենյակ։Թ ա գա վո ր ի սպասավորները գալիս, Հոիփսիմեին բոնությամբ հանում են հնձանից, մերթ բարձ

րացրւսծ, մերթ քարշ տւսլով տանում են դեպի պալատ։ Իսկ ամբոխր, որ հետևում Էր Հոիփսիմեին, վաղեր Էր հնչեցնում, աղմկում, գոոում, գոչում Էր, երկիր թնդացնում։

Սպասավորները Հոիփսիմեին տանում, մտցնում են թագավորի ապարանքը, փակում արքունի սենյակում։

Հոիփ սիմեն սկսում Է ա ղոթել և փրկություն հայցել աստծուց։ Ա յդ միջոցին ներււ Է մտնում Տրդատը, իսկ ա պ ա րա նքից դուրս, փողոցներում մարդիկ խոնվսւծ՝ սկսում են երգել ու պարել, վագել ու թոչկո տել. մի մասը լցվում Է բերդը, մյուսը՝ քաղաքում պատրաստվում Է հարսանեկան խնջույքի, երգի ու պարի։

Թ ա գա վո ր ը ներս մտնելով, փորձում Է բոնությամբ տիրանալ գեղեցկուհուն։ Հոիփսիմեն իր պւս տիվը փրկելու ներքին մղումից զորացած՝ մաքառում Է Հունաց աշխարհում օլիմպիական խաղերում մարտնչած, բազում կռիվներում միշտ հաղթանակած հզոր ու հա ղթա նդա մ Տր դ ա տ ի դեմ։ Այդ անհա­վասար մաքառումը տևում Է մոտ յոթ ժամ, ցերեկվա ժամը երեքից մինչև երեկոյան տասը և ավարտվում Հոիւիսիմեի կատարյալ հա ղթա նա կով ։ Հոիփսիմեն չի հանձնվում, իսկ Տրդա տ ը մարտնչելուց հոգնում Է, թուլանում։ Պ ա ր տ վա ծ թագավորը դուրս Է գալիս սենյակից և վիզը պարան գցած՝ բերել Է տալիս Դա– յսւնեին, կանգնեցնում սենյակի դռանը, ինքը մտնում ներս և սպասավորներին պատվիրում, որ ստի պեն չհրապուրվող Դւսյանեին՝ դրսից դիմել սենյակում գտ ն վոդ Հոիվաիմեին, կատարելու թագավորի կւսմքր, որպեսզի իրենք փրկվեն։

Դ ա յա ն ե ն հանձն Է առնում խոսել իր սանի հետ։ Ն ա մոտենամ Է դռւսնր, դիմում ներսում գտնվող Հոիփ սիմեին.

- Օրդյմւկ, Քրիստ ոսը քեզ պղծությունից թող հեռու պահի և զորա վիգ փնի. աստծո կենաց ժա ռա ն­գությունից դուրս չգաս՝ ժառանգելու այս անցավոր աշխարհը, որը ոչինչ Է, այսօր կւս և վաղը կկորչի։

Երբ սպասավորները լսում են, թե ինչ խրւստ Է տալիս նւս իր սանին, քարեր են բերում, խփում Դսւյանեի բերանին, ատամները թափում, ստիպում, որ նւս հորդորի Հոիփսիմեին թագավորի կամքը կատարե|ու։

Հ ա մ ա ռ ու ա նզիջա մ Դւսյանեն դարձյալ նայն կարգի խրատներ ու հուսադրական խոսքեր Է դասն ա րա նքից շշնջում իր սանին։ Ն րա ն դռան մոտից հեռացնում են, բերանը քարերով ջարդում, սակայն նա մնում Է անկոտրում։

Իսկ սենյակի ներսում շարունակվում Էր պայքարը Տր դ ա տ ի ե Հոիփսիմեի միջև։ Պայքարը տևում Է ա ռա վոտ ից մինչև գիշերվա առաջին ժամը։ Կամքով արիացած աղջիկը ուժեղ հարվածներ տեղալով թա գա վորի վրւս, նրւսն պարտության Է մատնում։ Տր դ ա տ ը հոգնած ու թուլացած վայր Է ընկնում։ Զ ա յ ­րացա ծ Հոիվա իմեն թուլացած թագավորին մերկացնում Է հանդերձներից, ամոթալի վիճակում թ ող ­նում նրան ընկած և հեռանում։

Հո ի փ սի մ են թ ա փ ո վ բսսց Է անում սենյակի դռները, գ զ գ զ վ ա ծ ա պ ատա ռոտվա ծ զգեստներով դուրս Է գ ա փ ս սենյակից, ճեղքում ամբոխը, անցնում քա ղա քի միջով, դուրս Է ելնում քաղաքի արե– վելյւսն կողմի Արեգ դռնից, գնում հնձանում գտ ն վ ո ղ իրենց կացարանը, ընկերուհիներին ավետում իր հաղթանակը, ասրս անցնում գնում քա ղա քից հեռա հյուսիս-արևելքամ գտ ն վ ո ղ մի ավազուտ սարա վանդ, որի կողքով անցնում Էր Արտաշւստ տանուլ ճանապարհը։ Այստ եղ նսւ ծնկի Է իջնում Ա սկսում աղոթել։

V»

Մինչ Հէփփսիմեն ծնկաչոք աղոթում Էր, գիշերով վրա են հասնում թագավորի իշխանները, դա հճա ­պետը դահիճների հետ միասին, վա ովա ծ ջահերը ձեռներին պ ա հա ծ։ Դ ա հիճներն իսկույն մոտենամ են Հոիփսիմեին, ձեոները հետևը կապում, լեզուն կտրում, ա պ ա կրա յից հանում գ գ գ զ վ ա ծ հանդերձները, գետնին չորս ցից խփում, երկուսը՝ ոտքերից, երկուսը՝ ձեոներից կապում, պրկում ցցերի վրա, ջահերը մոտեցնում, այրում են մարմինը հրով, գոգր քարեր լցնում, մաս-մաս կտրատում Ա ասում.

- Ով որ հանդգնի թագավորների հրամաններն ա նա րգել Ա արհամարհել, այս ձև ո վ կոչնչացվի։Կույսերի հետ վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ Էին եկել նա և այլ քրիստոնյաներ՝ շուրջ յոթանասուն կանայք և տ ղ ա ­

մարդիկ։ Ն ր ա ն ց մի մասը իմանալով Հոիփսիմեի նահատակության լուրը, գիշերով գալիս են հավաքելու և թաղելու նրա մարմնի մասերր։ Հ ա նդ ի պ ե լով դահիճներին՝ բոլորն Էլ սրի են քաշվում։ Իսկ Տ ր դ ա տ ը , մոոացած իր նվաստացումն ու պարտությունը, Հոիփսիմեի գեղեցկութ յա ն սիրով վւսոված, իր արքունի առանձնասենյակում տխուր սգում Էր աղջկա մահը։

վ ա ղ ւսոավոտյան թագավորի մոտ Է գալիս դա հճա պ ետ ը, Դայւսնեի սպանության հրամանը ս տ ա ­նալու։ Տր դ ա տ ը իր սիրո վշտից մոռացած, որ Հոիվա իմեն սպ ա նվա ծ Է, տ ա կա վին մտորում Էր Հոիփսի– մեին համոզելու և իր մոտ բերելու մասին, երբ դահճապետը ազդա րարում Է.

- Այդպես կկորչեն քո բոլոր թշնամիները, արքւև, որոնք ա ստ վա ծներին և ձեր՝ թա գա վորներիդ, հրւսմանը կանարգեն։ Սակայն կւե դեռ այն կախարդը, որն ա պ ա կա նելով կորցրեց չք ն ա ղ ա գ ե ղ աղջկա ն։

Թագավորը երբ նորից Է իմանում, որ գեղեցկուհի Հոիփ սիմեն մեռած Է, դարձյալ տխրում Է, իջնում գահից, նստում գետնին և սկսում լալ ու ողբա լ գեղեցկուհու կորուստը։ Ապւս իրեն հավա քելով ոտքի Է կանգնում և արձակում Դւսյւսնեի մահվան հրամանը։ Թա գա վորը կարգադրում Է նա և Դայւսնեի լեզուն ծոծրակից հանել և ապա սպանել, քանզի համարձակվել Էր նա իր վնասակար խրա տներով կորստյան մատնել այնպիսի կույսի, որը մարդկանց մեջ օ ժտ վա ծ Էր ա ստվա ծների գե ղեցկութ յա մբ ։ Իսկ նա իր խրատներով անշնորհակալ գ տ ն վ ե ց ա ստվա ծների հանդեպ, որոնք Հոիփ սիմեին գեղեցկություն Էին շնորհել։

Դահճապետը պալատից դուրս գալով, կարգադրում Է շղթա յա կա պ անել Դւսյանեին իր երկու ընկե­րուհիների հետ միասին և տանել քա ղա քից դուրս, հանել հարավային դռնից դեպի Մեծամորի կա ­մուրջը տանող ճանապարհի մոտ գտ ն վ ո ղ ճահճուտը, որտ եղ ըստ սովորության, սպանում Էին բոլորմահապարտներին։

Ք ա ղ ա ք ի շուրջը պտտվող խրամ փոսի մոտ յուրաքանչյուրի համար չորս ցից Է տնկել տալիս, մեր­կացնում կույսերին, պրկում ցցերի վրա, լեզուները ծոծրակներից հանում, մորթազերծ անելով՝ գ լո ւխ ­ները կտրում։ Այնուհետև դահճապետը սրի Է քաշում նաև կույսերի հետ Հռ ո մ ից եկւսծ մնա ցա ծ քրիս­տոնյաներին։

Տր դ ա տ ի դիվահարությունն ու բուժումը*

Հոիփսիմեի սպանությունից հետո Տր դ ա տ ը վեց օր սուգ Է մտնում, մնում խոր տրտմության մեջ, ա ն­հուն կարոտով ու կսկիծով հիշում Հոիվաիմեին։ Յո թ եր ո րդ օրը թա գա վորը վճռում Է որսի դուրս գւսլ և որսի մեջ մոասնալ իր վիշտը։ Ն ա որոշում Է որսի ժամը, հրամայում Է զորքին՝ հա վա քել բերել որսի զենքերը, տագնապ բարձրացնել, լարել ցանցերն ու թակարդները և որսի դարս գւսլ Փ ա ռ ա կա ն Շե–մակաց դաշտում։

Երբ Տրդա տ ը արքայական կառքը նստած քա ղ ա ք ից դուրս Է գալիս, հանկարծ դիվահարվում Է և կառքից վայր տապալվում, սկսում Է մոլեգնել ու իր մսերը կրծել։ Նւս վարա զի կերպ ա րա նք Է ընդանում, մտնում եղեգնուտը, դաոնում խոտաճարակ։ Թ եպ ետ քանիցս կամենում են նրան քա ղ ա ք բերել, ար– գելափակել, սակայն նրա ահոելի ուժի և դիվահարության պ ա տ ճ ա ռ ո վ չեն կարողանում։

Թագավորի բոլոր մերձավորները, ծառաներն ու սպասավորներր մնում են շվարած ու ա հա բե կ ­ված այդ ահավոր պատուհաւփց։

Տր դ ա տ ի քույր Խոսրովիդուխտը երազ Է տեսնում, նրան ասում են, որ թա գա վորի վտկությունը

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ I. րսսւ Ս-դաիոսնդԼդուփ « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։

կա խ վա ծ է միայն Խոր վիրա պ ում բա նտ ա րկվա ծ Գրիգորից։ Անհրաժեշտ է մարդ աղարկե| Արտաշատ, դուրս բերել բա նտա րկվա ծ Գրիգորին, որր Ա կդարմանի թագավորի ցավր։

Երբ Խոսրովիդուխտը իր մտերիմներին պատմում Է երագր, սկսում են նրան միայն հեգնել ու ծաղ– րել, թե ինչպես մարդ կարոդ Է տասնհինգ տարի կենդանի մնալ Խոր վիրապում, երբ աոաջին իսկ օրր ա յնտ եղ ընկնողն իսկույն կմեոնի սոսկ օձերի ահոելի տեսքից։

Երազը կրկնվում Է մի քանի անգամ, այն Էլ սպառնալիքով, որ եթե անմիջապես Գրիգորին չազւս– տեն Խոր վ ի ր ա պ ի ց , ապա թագավորի տանջանքներն աոավել կսաստկանան, կմահանա Ա նորանոր պատուհասների կենթարկվեն երկիրն ու ժողովուրդը։

Խոսրովիդուխտը այս անգամ մեծ երկյուղածությամբ ու զգուշավորությամբ պալատականներին պատմում Է իր տեսած երազն ու սպառնալիքները։

Արքունիքից շտապ կարգով Արտաշատ են ուղարկում Օտա Ամատունան։ Երբ Օտան գալիս Է Ար– տւսշատ, ք ա ղ ա ք ա ցի ք հարցնում են գալու պատճառը։ Իմանալով, որ նւս եկել Է Խոր վիրա պ ի ց բա ն­տ ա րկվա ծ Գրիգորին տանելու, շատ են զարմանամ Ա կասկած հայտնում նրա կենդանի մնալու մասին։

Հ ա ս տ պարաններ են բերում, կապում իրար, կախում վ ի ր ա պ ի մեջ։ Օտան վերևից ձայն Է տալիս։- Գ րիգհր, ուր որ ես, դուրս եկ, այդպես Է հրամայված քո պաշտած աստծո կողմից։Գ րիգորն անմիջապես Խոր վիրա պ ում ոտքի Է կանգնում, շարժում պարանը Ա ամուր բռնում։Քաշում, հորից հանում են Գրիգորին, նրա ւսմբողշ մարմինը թխացել Էր, ածուխի նման սևացել։

Իսկույն հանդերձներ են բերում,՜ հագցնում և մեծ խնդությամբ Արտաշատից տանում վա ղա րշա պ ա տ ։Խ ոզի կերպ ա րա նք մտած թագավորն անջատվում Է վայրի խոզերի երամակներից և քաղաքի մոտ

ընդա ռա ջ Է գալիս Գրիգորին։ Ք ա ղ ա ք ի մոտ Գրիգորին դիմավորելու են գալիս նւսխարարներր։Երբ հեռվից նրանք տեսնում են բազմության հետ իրենց մոտեցող Օսսսյին ու Գրիգորին, գալիս են

ընդա ռա ջ, ծունկի գալիս և ասում.— Խնդրում ենք քեզանից՝ ներիր մեր հանցանքները, որ մենք գործել ենք քո դեմ։Գրիգորը մոտենում Է նրանց, ոտքի կանգնեցնում, ւսպա հարցնում նահատակված կույսերի տեղը։

Իմա նա լով, գնում Է ա յնտեղ, հավաքում Է բնւսվ չա պա կանված նրանց մարմիններն ու մարմնի մա­սերը։ Ն ա խ ա րա րները պատա նքի համար շատ հանդերձներ են բերում, սակայն Գրիգորը արժանի չի համարում կույսերին այդ արքայական պատանքներում ամփոփել, այլ նրանց յուրաքանչյուրի մւսրմինր պատում Է նրանց իսկ պ ա տ ա ռոտ վա ծ հանդերձներով և բերում, տեղավորում Է այն հնձանում, որ կույ­սերի օթ ևա նն Է եղել։ Ինքն Էլ մնամ Է այդ հնձանում և մինչև լույս աղոթում։

Հ ա ջ ո ր դ օրը վարազակերպ թա գա վորը, նախարարները, ավագանու մեծամեծները խուռն ամ­բոխի ուղեկցությամբ գալիս, ծնկի են իջնում Գրիգորի և նահատակների մարմինների ա ռջև և իրենց կատարած հանցանքների համար ներում հայցում։

Գ րիգորը նրանց սկսում Է քարոզել նոր կրոնի սկզբունքները և առաջարկում ճանաչել ու րնդլւսյ– նել այդ կրոնը, որպեսզի նրանք ա զա տ վեն իրենց հետ պ ատահած ա յդ դժբախտությունից և նորանոր պատուհասներից։

Թ ա գա վորն ու նախարարները համաձայնում են ընդունել այդ կրոնը, եթե ամեն ինչ կներվի իրենց և պատուհասներն Էլ կվերւսցվեն։

Գրիգորը 65 օր շարունակ նորադարձներին մանրամասն քարոզում Է նոր վարդապետության հի­մունքներն ու պատգամները, 65 օր թագա վորն ու նախարարները պաս են պահում, թավալվում նահա­տա կվա ծ կույսերի օթ ևա նի ւսռջև՝ մոխիրների մեջ, ապաշխարում, բժշկություն խնդրում։

6 6 - ր դ օրը Գրիգորը թագավորին, նախարարներին և ամբոխին պատմում Է այդ գիշեր իր տեսած հրաշալի տեսիլքը՝ աստվածային պատգամներով, որոնցով պահանջվում Էր տեսիլում երևացած ոսկե խարիսխ ունեցող հրեղեն սյւսն տ ե ղ ա մ կառուցել աստծո տաճար, կույսերի զոհված տեղերում՝ վկայա­ր ա ններ1, որպեսզի տուժածներն ու պատուհաս կրողները բուժվեն և իրենց ընդունած նոր հավատի մեջ ամրա պնդվեն։

Ն ա հ ա տ ա կ վ ա ծ վկ այի ն ա հ ա տ ա կ ութ յա ն տ ե ղ ա մ կամ նրա նշխ արներէ ՚ 1 ւ ՚ սւ կ ա ո ա ց վ ա ծ մ ա տ ո տ ։

91

Թսւդսւվորն ու նախարարները խնդրում 1.(1 Գրիգորին՝ հրամա­յել անե| տսւ| այւդ ամենը, ինչպես ին|>ր կկամենա։

Գրիգորն անմիջապես կարգադրում I. շինանյութ հայթայթել հիշյալ տաճարն ու վկայարանները ա րա գ կառուցելու համար։

Հ ա վ ա ք վ ա ծ մարդկային բազմությունն այդ լսելով՝ ա րա գ գո ր ­ծի I. անցնում, յուրաքանչյուրը գնում Լ շինանյութ պատրաստելու Ա բերելու։ Հրա մա յվ ա ծ տեղերում բերում Ա կուտակում են վեմ, քար, աղյուս, մայրի Փ ա յտ ։ Գրիգորը նույն տեղերում նախագծում է կ ա ­ռույցների հիմքերն ու հորինվածքը։ Բազմության նվիրված ջա ն ­քերով՝ արագորեն կառուցվում են երեք վկայարաններ, մեկը՝ ք ա ­ղաքի հյուսիս-արեելյան կողմում, Հոիփսիմեի Ա երեսներկա րն– կերների նա հա տակված տեղում, մյուսը՝ հարավային կողմում, ուր նահասսսկվել Լր Գւսյանեն իր երկու ընկերուհիներով, իսկ երրոր– դր՝ այգիների մեջ՝ հնձանի տեղում, որը նրանց կացարանն է ե ղ ե լ1։

Այնուհետև Գրիգորը հրամայում Լ նա հա տ ա կվա ծներից յու­րաքանչյուրի համար մւսյրավւայտից արկղի նման պ ինդ ու երկա­թագա մ տապաններ շինել։ Արադ պատրաստում են տապանները, բերում հնձանի դա ոը։ Գրիգորը միայնակ, յուրաքանչյուր նա հ ա տ ա ­կի տեղավորում I փա յտե տապանի մեջ, ամրացնում, կնքում։

Իսկ Տր դ ա տ ը , որ բացի մարդաբար խոսելուց և հասկանալուց, ամբողջապես խոզի կերպարանք աներ, ձեոների ա ոտքերի թ ա թ ե ­րը խոզի էին, մարմինը՝ խոզի թա վ մազերով ծա ծ կ վ ա ծ , վարազի նման խոշոր ժանիքներով և գլխին քուրձ գցա ծ ման էր գալիս, մո­տենում է Գրիգորին, աղաչում, որ գոնե ձեոներն ա ոտները բուժե­լու հնար գտնի, որպեսզի ինքն էլ կարողանա ա յդ սուրբ շի ն վ ա ծ ք ­ների կառույցին իր անձնական մասնակցությունը բերել։

Գրիգորը ծնկի է գալիս նահատակների դագա ղների մոտ, ձեո– ները պ ա ղա տ ա գին երկինք բարձրացնում, թա գա վորին և մյուս պա–

• տահասվածներին բուժում հայցում։Թա գա վորի ձեոների և ոտների կճղակները թափվում են, բուժ­

վում։ Տր դ ա տ ը Գրիգորից հարցնում է իր ւսնեփքը։ Գրիգորր նրւսն է տալիս դագա ղների չափը, որպեսզի յուրաքանչյուրի համար վկ ա ­յարաններում գերեզմաններ վարվեն։ Տր դ ա տ ը Գրիգորին խնդրում է, որպեսզի այդ գործին մասնակից դարձնի նա և իր կնոջը՝ Աշխեն տիկնոջը, և քրոջը՝ Խոսրովիդուխտին։ Գրիգորը համաձայնում է, Տր դ ա տ ը կնոջ և քրոջ հետ գն ա մ է նահատակների համար գ ե ր ե զ ­մաններ փորում, պատրաստում։ Գերեզմա նները պատրաստելուց հետո Տր դ ա տ ը գալիս Գրիգորից յոթնօրյա ճամփորդության թայլ տր վու թյուն է խնդրում։

Թագավորը գնում, բարձրա նա մ է բարձր Մասիսն ի վեր և Մասսի գ ա գ ա թ ի ց կարծր, անտաշ, ծանր ու երկար քարեր պոկում, այնպիսի մեծամեծ քարեր, որ դրւսնցից մեկն անգա մ մարդկանց բազմությանր չէր կարող տեղից շարժել։ Հսկա յա զոր թագավորը հսկա Հայկի նման այդ վիթխարի ժայռաբեկորներից ութ քար վ եր ց­ո ղո վ ՝ դնում է իր թիկունքին և բերում հասցնում է նորակառույց

Այս վ կ ա յ ա ր ա ն ն ե ր » եւ|ե| են այմմյսւն Է ջ մ ի ա ծ ի ն պապարում գ տ ն վ ո ղ Հւփփս|ււ1ե|ւ, Դ ա յա նէփ 1ւ Թուլակամի վ ա ն ք ե ր ի տեղերում յ> |փււտոնեական ն ա խ ն ա կ ա ն կա–

ււււ1Ա|ներ|ւ։

112

վկայարանները։ Ն ա մեն-մենակ չորս քար կանգնեցնում է Հոիփսիմեի վկայարանի սեմին, իբրև հու­շարձան կույսի հես» մղած իր անմիտ մարտի։

վ կ ա յա ր ա ն ն ե ր ը կառուցելուց, ավարտելուց, հարդարե|ուց հետո նահատակների դագաղներն ամ­փոփում են խորանների տակ վարված գերեզմաններում Ա յուրաքանչյուրի վրա խաչ կանգնեցնում։

Ապա թագավորն ա մբողջ ժողովրդի հետ գնում Է այն վայրր, ուր Գրիգորի տեսիլի մեջ երևացել Էր ոսկե խարսխի վրա հրեղեն սյունը։ Ա յդ վայրը շրջափակում են բարձր պարիսպներով, դոներ դնում, փ ա ­կում և մեջտեղը խաչ տնկում։

Գ րիգորն այնուհետև ծնկի Է գալիս, աղաչում, աղոթում աստծոն, որ թագավորին և մյուս պատու­հասվածներին բուժում տւս։ Թ ա գա վորը, որ խոզի կերպարանքով կանգնած Էր ժողովրդի մեջ, հանկարծ դ ողով Է բռնվում, վրայի խոզի մորթը, ժանիքներն ու կնճիթսւկերպ դեմքը վայր են ընկնում, խոզի մազի թավությունից կոշտացած մաշկը թափվում Է։ Տր դ ա տ ը ձեոք Է բերում իր մարդկային կերպարանքը փ ա ­փուկ ու մատղաշ մաշկով և լիովին բուժվում։ Նույն կերպ բուժվում են նաև բպոր նրանք, ովքեր պատու­հասվել Էին այս կամ այն հիվանդությամբ։

Մեծ ցնծություն և ուրախության Է պատում ամենքին, սկսում են աշակերտներ հավաքել Հա յա ս ­տանի տարբեր կողմերից՝ նոր՜ կրոնի վարդապետությունն ուսուցանելու։ Արարատյան նահանգի ար քայանիստ վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ը դաոնում Է նոր կրոնի ուսուցման կենտրոն։

Տր դ ա տ ն ու Գրիգորը կործանում են հեթանոսական մեհյանները*

Գ րիգորի առաջարկությամբ թագավորն ու իշխանները խորհուրդ են անում իսպառ վերացնելու հեթանոսությանը, կործանելու հին աստվածների բագիններն ու մեհյանները։

Տր դ ա տ ը հրւսման Է տալիս ւսյդ գործի իրականացումը հւսնձնարարեւ Գրիգորին։Թ ա գա վորն ինքն անձամբ ա մբողջ զո րք ով Գրիգորի հետ միասին, վաղւսրշապասփց շարժվում,

գնում Է Արտ ա շա տ ։ Ն ր ա ն ք նախ Արտաշատի ճանապարհին՝ Երազամույն կոչված տեղամ, ուր բարձ­րանում Էր Որմիզդի գրչի Դ իվա ն անունով Տիր աստծո մեհյանը, ավերում և կործանում են։ Տեղի քրմերը իրենց պահապան գնդերով չկարողանալով դիմւսդրել արքունի զորքին, փախչում լցվում են Արսսս շատում գ տ ն վ ո ղ Անահիտ դիցուհու մեհյանը։ Երբ Տր դ ա տ ր զո րք ով մտնում Է Արտաշատ և շրջապա­տում մեհյանը, նրանք ուժեղ դիմադրություն են ցույց տալիս, պարիսպների վրայից հարձակվողների վրա նետերի ա քարերի տարափ են տեղում, որոշ չա փ ով կասեցնում հարձակումը։ Բայց մեհյանը հար ձա կվողների ճնշման տակ կործանվում Է, կրակի մատնվում, ավերվում։ Այնտեղ ամբարված գանձերը բաժանում են ա ղքատներին, տառապյալներին և չքա վորներին։ Այնուհետև Գրիգորը Տրդա տ ի հետ միասին զ ո ր ք ո վ գն ա մ Է Դ ա րա նա ղյա ց գ ա վ ա ռ ը ՛ ։ Ա յստ եղ Թորդւսն գյուղում Էր գտնվում սպիտակա­փ ա ռ Բւսրշամինա աստծո մեհյանը։ Ն ա խ կործանում են մեհյանը, փշրում աստծո արձանը, կուտակված գանձերը, ոսկին ու արծաթը ավարի են մատնում և բաժանում ա ղքատներին։ Իսկ գյուղը իր բոլոր դ ա ս­տ ա կերտ ներով ու կալվածքներով նվիրում են եկեղեցուն, գա վ ա ռ ի բնակիչներին քարոզում նոր կրոնի վարդապետությունը։

Թ ա գա վո ր ն ու Գրիգորը Թորդանից անցնում են Անի ամրոցը, ար ամփոփված Էին հայոց թ ա գա ­վորների գերեզմա ններն ու գանձերը։ Այստեղ Էր գտնվում նա և աստվածների հայր Արամազդի բա ­գինը ։ Ն ր ա ն ք ավերում են այն, տեղում խւսչ կանգնեցնում, իսկ ա վանն իր ամրություններով հանդերձ նվիրում եկեղեցուն։

Այստ եղից Տ ր դ ա տ ն ա Գրիգորը անցնում են սահմանակից Եկեղյաց գավառը, որտեղ գտնվում Էին հայոց թագա վորների բա ն պաշտամունքի վայրերը։ Դրւսնցից գլխավորը Երիզւս ավանում գտնվող Անահիտ դիցուհու մեհյանն Էր, որը վահանավոր զինվորներով պահպանում Էին քրմերը ընդդեմ

* Թսւ|սսդրված Լ ըստ Ագաթսւնգեււոսի « Հ ա յո յ ) պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։Գ տ ն վ ո ւ մ I 1՝ա|ւծ|> Հ ա լ ո ւ մ , ծփրւսէո դ ն ս փ հ՛ովտում՝ 0|պն1|ւսւ|ս| «ւս|սսվ–ա|ւԱմուտթ։

արքունի զորքի։ Սակայն նրանց դիմադրությունը շուտով կոտրվում Լ, տաճարի բարձրաբերձ պարիսպները կործանվում են հ հա րթեց­վում։ Գրիգորը թագավորով հանդերձ Ա զորքի օժանդակությամբ փշրում են Անահիտ դիցուհու ոսկյա արձանը, քանդում տաճարը, ոսկին ու արծաթը ավարի մատնում։ Ապա ա յնտեղից Գ այլ գետի վրայով անցնում են Թիլ ավանը, ար գտնվում էր Արամազդի դուստր Նանեի մեհյանը։ Զ ա յգ մեհյանների գանձերը ավարի են­թարկելով, կալվածքներն ամբողջությամբ նվիրում են եկեղեցուն։

Այնուհետև Գրիգորն ու Տր դ ա տ ը զորքով անցնում են Գերջան գա վա ոը, քարոզելու նոր կրոնի սկզբունքներն ու դարձի բերելու տեղի հայ հեթանոս բնակչությանը։ Բագահաոիջ գյուղում գտ նվող Արամազդի որդի Միհրի մեհյւսնր հիմքից քանդում են, կուտակված գանձերը ավարի մատնում և աղքատներին բաժանում, իսկ կալ­վածքները նվիրում եկեղեցուն։

Հեթանոսա կա ն մեհյանները քանդելուց, դրանց տեղերում խ ա ­շեր տնկելուց հետո, թագավորն ու Գրիգորը վերադառնում են վ ա ­ղարշապատ։ Տր դ ա տ ն այստեղ իր կին Աշխեն տիկնոջ և քրոջ՝ Խ ո ս ­րովիդուխտի համաձայնությամբ հրաման է տալիս իր բոլոր զ ո ր ­քերին, իրենց զորահրամանատարներով միատեղ ժողովի հ ա վ ա ք ­վել։ է7րբ բոլոր զորքերը իրենց իշխանների, զորապետների և բ ո ­լոր նշանավոր մարդկանց հետ ներկայանամ են թագավորին, վեր­ջինս բոլորի հետ խորհրդակցելով, առաջարկում է Գրիգորին դ ա րձ­նել հոգևոր հովիվ, այսինքն՝ կրոնական առաջնորդ, որպեսզի ժո­ղովրդին քրիստոնյա դարձնի և մկրտի։ Գրիգորը մերժում է թ ա գ ա ­վորի առաջարկը, առարկելով թե՝

- Չեմ կարող համբերել, դիմանալ անչա փ բարձրությանը, քանզի անպատում է քրիստոսատուր փառքի առաջնորդության պատիվը՝ միջնորդ դաոնալու աստծո և մարդկանց միջև։ Լավ կա ­նեք, եթե ուրիշ արժանի մարդ գտ նեք ։

Տրդա տ ին ու Գրիգորին տեսիլ է երևում և պարտավորեցնում է Գրիգորին՝ ստանձնելու քահանայապետության պաշտոնը։ Գ ր ի ­գորը համաձայնում է ։ Այնժամ Տրդա տ ր հավաքում է Հա յո ց աշ­խարհի 16 գլխավոր նախարարներին ու կուսակալներին և հատուկ հրովարտակով Գրիգորի հետ ուղարկում Կեսարիա քա ղա քը, Գ ր ի ­գորին Հա յո ց աշխարհի քահանայապետ օծելու համար։

Իշխաններն ու կասակալներր կազմ ու պատրաստ, իրենց հետ վերցնում են տարբեր ընծաներ՝ ոսկի ու արծաթ, ձիեր ու ջորիներ, զա նա զա ն շքեղ հանդերձներ, Գրիգորին նստեցնում են սպիտակ ջորիներ լծւսծ արքունական ոսկեպատ կառքը, իրենք էլ նստում են կառքեր կամ երիվարներ, յուրաքանչյուրն իր զորւսգնդով, զ ի ն ա ­նշաններով վա ղ ա րշա պ ա տ ի ց մեկնում են Հունաց կողմերր։ ճ ա ­նապարհին, տարբեր քաղաքներում ու ավաններում նրանց դիմա ­վորում են մեծ ցնծությամբ ու ուրախությամբ, բազում պատիվների ու հյուրասիրության արժանացնում։

Այսպիսի հարգով ու պսսովով նրանք հասնում են Կեսարիա, ներկայանում ՂԱոնդիոս կաթողիկոսին, հանձնում Տր դ ա տ ի հրո­վարտակն ու րնծւսներր։ Ղևոնդիոսն ու մյուս քահւսնայապետներր

514

մեծ սիրով ու ուրախությամբ են ընդունում հայոց պատվիրակությանը, պատշաճ պատիվների արժանաց­նում։ Ապ ա ՂԱոնդիոսը եպիսկոպոսական մեծ ժողով է գումարում Ա Գրիգորին ձեոնադրում են Հայոց աշխարհի քա հա նա յա պ ետ , նրան շնորհելով եպիսկոպոսի աստիճան։

Այնուհետև Կեսարիայի կաթողիկոսն ու եպիսկոպոսները մեծ պատվով, հատուկ նամակով ու ըն­ծա ներով հայոց պատվիրակությանը ճանապարհ են դնում դեպի Հա յա ստ ա ն։ Պատվիրակությունը գ ա ­լիս հասնում է Սերաստիա քա ղաքը, որտեղ Գրիգորը հանդիպում է բա զմ ա թ ի վ քրիստոնյա կրոնավոր­ների, համոզում է նրանց իր հետ գալ Հա յա ստ ա ն քահանայության կարգի արժանացնելու, քրիստոնեու­թյունը տարածելու և ամրապնդելու համար։

Կրոնավորների մեծ խմբեր հավաքելով՝ Գրիգորը հայոց պատվիրակության հետ մեծ շուքով վ ե ­րադառնում է Հա յա ստ ա ն։

Երբ գալիս հասնում են Հա յա ստ ա նի սահմանները, Գրիգորը իմանում է, որ տակավին կանգուն է մնում Տա ր ո ն գ ա վ ա ո ի վ ա հ ե վ ա ն յա ն հոչակավոր ու մեծագանձ մեհյանը լի ոսկով ու արծաթով և մե­ծամեծ թագա վորների կողմից նվիրաբերված հարուստ ու բա զմա զա ն ընծաներով։ վ ա հեվա նյա ն մեհ­յանը հայոց ութերորդ հոչակավոր պաշտամունքէս տեղն էր, ձոնված վ ի շա պ ա ք ա ղ վ ա հ ա գն ի ն , որ գտնվում էր Ե փ րա տ գետ ի ափին, Քսւրքե լեոան վրւս Տա վրոս մեծ լեոան դիմաց։ վ ա հ ա գն ի այս մեհ­յանը Մեծ Հա յք ի թագավորների զոհատեղին էր, որր հաճախակի զոհեր մատուցելու պւստճաոով կոչ­վում էր Ա շտ իշա տ ՛։ ^

Ա յստ եղ վ ա հ ա գ ն ի վ ա հ ե վ ա ն յա ն մեհյանի կողքին տակավին շեն ու կանգուն էին մնամ նաև Անա ­հիտին կամ Ոսկեմայր դիցուհուն ձոնված բա գինը, ինչպես նաև Աստղիկ դիցուհու մեհ՜յանը, որ կոչվում էր Սենյակ վ ա հ ա գ ն ի ։

Գ րիգորն, ահա, գալիս է Աշտիշատ, որպեսզի քանդի ու կործանի այս երեք մեհյանները, որտեղ մարդիկ տ ա կա վին հին սովորությամբ շարունակում էին զոհեր մատուցել։

Գ րիգորը Կեսարիայից իր հետ էր վերցրել նաև Հովհաննես Մկրտչի՜ և Աթանագինեսի նշխար­ները։ Երբ պատվիրակությունը գալիս հասնում է Եփրատ գետի ափին, մեհյանների դիմաց և կամենում է վեր բարձրանալ դեպի այն բարձրա վանդա կը, որի վրա կառուցված էին մեհյանները, սպիտակ ջորիներ լծւսծ կաոքը, որի վրա դրվա ծ էին սրբերի նշխարներր, կանգ է սանում և այլևս չի կարողանում ձո­րակն անցնել։

Այդ պահին Գրիգորին տեսիլ է երևում և նրան ցուցում է տրվում նույն այդ տեղամ կսաացել մա­տուռ և սրբերի ոսկորների նշխարներն ա յնտ եղ թաղել։

Գ րիգորի կարգադրությամբ զորքն իսկույն գործի է անցնում, արագ կառուցում է մատուռը, գ ե ­րեզման է վարում և սրբերի ոսկորներն ամփոփում այնտեղ։

Գ րիգորը զորքին հրաման է տալիս՝ բարձրանալ վերև և մուրճերով կործանել հեթանոս ա ստ վա ծ­ների մեհյանները։ Սկզբում ա յդ զորքին չի հաջողվում, բայց Գրիգորի քաջալերանքով ու օգնությամբ հիմնովին ավերում են մեհյանները, քրմերին ու նրանց մոտ ծառայության եղած մարդկանց կոտորում։

Գ րիգորը հավաքում է տեղի բնակիչներին, քրիստոնեություն քարոզում, ապա մեհյանների տեղում եկեղեցու հիմքեր գցում և պաշտամունքի սեղան և մկրտության ա վա զա ն կառուցում։ Եվ քանի որ ինքը օ ծ վ ա ծ եպիսկոպոս էր, այստեղ Տարոնում էլ նւս հիմք է դնում եկեղեցիների շինարարությանը։ Գ րի ­գորը Տւսրոնա մ մնում է քսան օր և տեղացի բնակիչներից մոտ 190 հազ. մարդու մկրտում, դարձնում է

Ց ա շ տ նշա նա կում էր գ ո հ , մ ա տ ա ղ , շատ՝ տ ե ղ , վա յր . հ ե տ և ա բ ա ր յա շտ իշա տ կամ ա շտ իշա տ նշանակում Էր գոհա վսւյր , գ ո ­

հերի տ ե ղ , գ ո հ ա տ ե ղ ի ։՚՛ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Մ կ ր տ ի չը , ըս տ ք րիստ ոնեա կա ն ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն , Ք ր ի ս տ ո ս ի ն Հ ո ր դ ա ն ա ն գետ ում մկրտ ողն էր, որից էլ մակդիրը

Մ կ ր տ ի չ։ Ն ա հա յո ց մեջ կոչվում է ն ա և Կ ա ր ա պ ե տ , ա յսինքն՝ ա ո ա ջի ն ը , ա ո ա ջն եկը , ի բ ր և ա ոա ջինը Ք ր ի ս տ ո ս ի ն մ կրտ ող։ Ա յն­տ ե ղ , ա ր Գ ր ի գ ո ր Լուսա վորիչը թա ղում է Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Մ կրտ չի նշխ ա րները, հետ ա գա յո ւմ կա ռուցվում է Մշո սուրբ Կ ա րա պ ետ ի հ ո չա կ ա վ ո ր վ ա ն ք ը , որը էջ մ ի ւս ծն ի ց հետ ո հա յո ց ա մ ենւսնշա նա վոր ս ր բ ա վ ա յր ն ու ուխ տ ա տ եղին էր ։ վ ա հ ա գ ն ի հին հ ե թ ա ­ն ո ս ա կ ա ն պ ա շտ ա մ ո ւն ք ը , ս ր բ ա վ ա յր ի տ ե ղ ի նույնության պ ա ս՛տ ա ռով միա ձողվո ւմ է ս. Կ ա րա պ ետ ի պ ա շտ ա մունքին, որին

մ ողով ուրդ ը կոչում էր Մշո ս ո ղ թ ա ն , ա յսինքն՝ Մշո թ ա գ ա վ ո ր , տ եր ։Ա թ ա ն ա գ ի ն ե ս ր եղ ե լ է Ս եբա ստ ի ա յի եպ իսկոպ ոս ե ք րիստ ոնեութ յա ն մոլի քա րո գի չ, նահ՛ատակվել է , որի պ սւտ ճսա ով էլ քրիս­

տ ո ն ե ա կ ա ն եկեղեցու կուլմից ս րբա ցել։

քրիստոնյա։ Այնուհետև սւյս նույն օրինակով նւս Տսւրոնի տարրեր վայրերում եկեղեցիներ է կառուցումԱ քահանաներ կարգում։

Տրդա տ ը, երր լսում է Գրիգորի գալաստր, վհրցնոսմ Լ տիկնոջը՝ Աշխենին, Ա քրոջը՝ Խոսրովի­դուխտին, հ մեծ զորքով վաղւսրշապատից ելնում, գալիս Լ Գրիգորին դիմավորելու։ Ն ա գալիս հաս­նում է Բագավսւն գյուղաքաղաքը Ա այստեղ նստում, սպասում Գրիգորին։ Գրիգորն այդ ընթացքում տարրեր գավառներում, շեներում ու ավաններում եկեղեցիներ Լ կառուցում, մկրտություն կատարում, քահանաներ կարգում։ Ասրս գափս է հասնում Բագւսվան։ Թ ա գա վորք ամրողջ զո րք ով դարս է գալիս նրան ընդառաջ ե ծփրւստ գետի ափին դիմավորում նրան։

Տրդատին են հանձնում ՂԱոնդիոս կաթողիկոսի օրհնության նամակը, որն ընդունվում Լ մեծ ցնծու­թյամբ ու ուրախությամբ։ Գրիգորն այնուհետև կարգադրում Լ արքայական բանակին պասով ու ա ղ ո թ ­քով անցկացնել, իսկ ինքը Բւսգավանամ և կից գավառներում շարունակում է նոր կրոնի քարոզը, եկե­ղեցիների կառուցումը, քահանաների կարգումը։

Ծրբ պւսսի ու աղոթքի ժամկետը լրանամ է, Գրիգորը վերցնում է ա մբողջ զորքր, թագավորին, թ ա ­գա նա ն, Խոսրովիդուխտին, բոլոր մեծամեծներին ու իշխաններին, վաղ առավոտյան իջնում էոիրատի սսիր և բոլորին մկրտում։

Այնուհետև նա յոթ օր շարունակում Լ ա յդ արարողությանը և մկրտում շուրջ չորս միլիոն մարդ՝ կին, տղամարդ ա մանուկ։

Քրիստոնեության ուսմունքի նահատակների՝ Հովհաննես Մկրտչի և Աթանագինեսի հիշատակը հավերժացնելու նպատակով, Գրիգորը կարգադրում Է Բագավւսնում պ ա շտ վող Ամանոր և վա նա տ ուր հեթանոս աստվածների տոնը՝ Ն ա վա սա րդի օրր, վերածել այդ քրիստոնեական սրբերի տոնի։

Նւս Տրդատին խնդրում Լ երկրի տարբեր տեղերից աշակերտներ հավաքել, սսսլ ուսման, գիտու­թյուն և քրիստոնեական վարդապետությունը ուսուցանելու համար։ \

Տրդա տ թագավորը Հա յոց երկրի տարբեր կողմերից հավաքում ա բերել Է տալիս ուշիմ, ուսման համար պատրաստ մանուկների բա զմա թիվ խմբեր և նրանց վրա կարգում հմուտ ուսուցիչներ։ Ն ա հատ­կապես հավաքել Լ տալիս քրմերի կամ նրանց ցեղին պատկանող մանուկներին, ապրուստի թոշակ նշա­նակում, խմբերի բաժանում, մի մասին սսսլիս են հունական, մյուս մասին՝ ասորական կրթության։ Ն րա նց մեծ մասը հետագայում դաոնում են եկեղեցական նշանավոր գործիչներ։

Այդպես, Գրիգոր Լուսավորչի և Տ ր դ ա տ Մեծ թագավորի ջանքերով Հա յո ց աշխարհում տարածվում են քրիստոնեությանն ու օսսսր լեզուներով դպրությունն ու լուսավորությունը։

Տրդա տ ե Մամդոն՛

Սասանի որդի Արտաշիրի թագավորության վերջին տարիներին 0'ենաստանից իր ընտանիքով Պարսկաստան Է փախչում Մամգոն անունով մի նշանավոր նախարար, որը գժտվել Լր ճենաց Արբոկ թագավորի հետ և մահից խուսափելու համար ապաստան Լ փնտրում պարսից Արտւսշիր թագավորի մոտ։ Այդ իմանալով, Արբոկը պատգամավորներ Լ ուղարկում Պարսկաստան և պահանջում Մամգոնին։ Արտաշիրը մերժում Լ Ար բոկ ի պատգամավորների պահանջը, որի հետևանքով Արբոկը պատերազմի Լ պատրաստվում Արտաշիրի դեմ, սակայն Արտաշիրը շուտով մեռնում Լ և նրւս փոխարեն թագավորում Լ որդին՝ Շապուհը։

Վերջինս դարձյալ Մամգոնին չի հանձնում Արբոկի ձեռքը, բայց և Մամգոնին չի թողնում Պարս­կաստանում, այլ տունուտեղով ուղարկում Լ Հայաստան իր գործակալների մոտ։ Ինքը՝ Շապուհը, պատգամ Լ հղում ճենաստպնի թագավորին, ասելով.

- Ս՛ի վիրավորվիր, որ ես Մամգոնին չկարողա ցա քո ձեռքը տալ, որովհետև հայրս նրան երդվել Լր արեգակի լույսով։ 1‘այց որպեսզի դու հանգիստ լինես, ես նրան իմ երկրից հալածեցի արևմուտք՝ աշխարհի ծայրր, ուր նրւս համար մահից Լլ վատ Լ լինելու։ (ևրեմն, թ ող իմ ու քո մեջ պատերազմ չլինի։

ճենաց թագավորն այս իմանալով՛ հաշտվում Լ։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ I. րստ 1ք՜ովսնս |ւ>որնեայյու «Հ ս ւ յո յ յ պ ա տ մ ո ւթ յա ն » ։

<ա

Մւսմգոնը երթ Հա յա ստ ա ն է գալիս, հանդիպում է Տրդա տ ին այն ժամանակ, երր նա Հունաստանից Հա յա ս տ ա ն էր վերադառնում։ Մւսմգոնը իր ամբողջ գերդա ստա նով և մեծամեծ ընծաներով գնա մ է Տ ր դ ա տ ի ն դիմավորելու։ Տր դ ա տ ը մեծ սիրով ընդունում է նրան, բնակության տեգ տալիս և ապահովում ապրուստով։

Պարսից Շապուհ թագավորը բոլոր ազգերին գրգոում է Հա յո ց աշխարհի դեմ, խոստանում, որ եթե նրա նք արշավեն Հա յաստա ն, ինքն էլ, մյուս կողմից պարսից զորքերով կգա նրանց օգնության։ Շ ա ­պուհի այս խա րդա վանքը հրապուրում է հայոց Սլկունյաց ցեղի Սղուկ նահապետին։ վերջինս սպա­նում է իր ծերա ցա ծ փեսա Օտա Ամատանուն։ Այդ ժամանակ Տրդա տ ը գտնվում էր արԱմատքում։ Երբ վերադառնում է Ա իմանում ա յդ բոլորը, ինքն է նախահարձակ լինում՝ հավաքում է զորքը և շարժվում հյուսիսային ա զգերի վրա։

Սլկունյաց նահապետը, որ ամրացել էր Սղական ամրոցում Ա ապավինել Սիմ լեուսն բնակիչներին՝ սասունցիներին, դիմակայում էր թագավորին, գրգոում երկրի բնակիչներին, չէր թողնում շրջակա գա ­վառներում որևէ մեկը զբա ղ վ եր պետական գործերով։ Տրդա տ ն ստիպված դիմում է հայոց բոլոր նա­խարարներին, թե՝ ով որ Սլկունյաց նահապետին բռնի Ա ինձ մոտ բերի, Սլկունյաց ցեղի բոլոր գյու­ղերը, դաստակերտները, ունեցվածքն ու իշխանությունը ընդմիշտ նրան կհանձնեմ։

Թ ա գա վորի այս պահանջի կատարումը հանձն է առնում ճենացի Մւսմգոնը։Երբ Տր դ ա տ ը զորքով գն ա մ է Այլվսւնքի կողմերը՝ հյուսիսային ազգերի դեմ կռվելու, Մւսմգոնը իր

ա մբողջ գերդա ստ ա նով գնում է Տա րոնի կողմերը, ձևացնելով, թե իբր ապստամբել է թագավորի դեմ։ ճա նա պ ա ր հ ընկնելիս գա ղտնի սուրհանդակ է ուղարկում Սղական, Սլկունյաց նահապետին հաղոր­դում, որ «թ ա գա վ ո ր ը գնա ցել է Ա ղվա նքի կողմերը՝ հյուսիսային ազգերի դեմ պատերազմելու։ Նա այժմ էլ մեծ վտ անգի մեջ է, ուստի և մեզ համար նպաստավոր ժամանակ է ըստ մեր կամքի գործելու։ Թագավորի՝ իմ նկատմամբ ցույց տված արհամարհանքի պ ատճառով ես ապստամբել եմ նրա դեմ և այժմ կամենում եմ քեզ դաշնակցել» ։

Սլկունյաց նահապետը շատ է ուրախանում, Մւսմգոնին սիրով ընդա նա մ է և երդումով դաշնակ­ցության ա խտ կնքամ։ Սակայն նա Մամգոնին ամրոց չի թողնում, տակավին չվստահելով նրա հավա­տարմությանը։ Իսկ Մամգոնը ամեն ինչով աստիճանաբար շահում է Սղուկի վստահությունը, իբրև հա­

վատարիմ գործա կցի ։ Ի վերջո Սլկունյաց նահապետը համոզվում է նրա հավատարմության մեջ ե թողնում է ա զա տ ելումուտ կատարել իր ամրոցում։

Օրերից մի օր Մամգոնը համոզում է Սղուկին՝ դարս գա լ ամրոցից և որսի գնալ։ Որսի ժամանակ, երեներին հետապնդելիս, Մւսմգոնը նետով թիկունքից հարվածում է Սղուկին, գետնա թա վա լ սպանում, իր մարդկանց հետ ա րա գ հասնում է ամրոցը, բերդը գրավում և ներսում գտնվողներին կապում։ Կո­տորում է Սլկունյաց տոհմի ներկայացուցիչների մեծ մասին, նրանցից միայն երկուսին է հաջողվում վսսխչել և ապաստանել Ծ ո փ ա ց աշխարհում։ Մւսմգոնը շսսսպ ւսյդ ամենի մասին հաղորդում է Տ ր դ ա ­տին։ Տր դ ա տ ը շւստ է ուրախանում և հատուկ հրովարտակով Սլկունիների կալվածքներն ու իշխանու­թյանը Ողւսկան ամրոցով հանձնում է Մամգոնին, նրան ապստամբի փոխարեն նշանակում նախարար, տոհմը նրա անունով կոչում Մամիկոնյան։ Միաժամանակ Տրդա տ ը հրամայում է մնացած Սլկանիներին չվնասել ։

Տրդա տ ի կռիվը բասիլների թագավորի դեմ՛

Տր դ ա տ ը Աղվանքում գարգարացիների դաշտն իջնելով, հանդիպում է հյուսիսական ցեղերին եճակատամարտ է սսսլիս։

Երբ երկու կողմերն իրար են հասնում ու խաոնվում միմյանց, Տրդա տ ը դյուցազնի նման հարձակ­վում ^ թշնամու բազմության վրւս և կիսում, բաժանում է երկու մասի։ Նւս այնպիսի ճարպկությամբ ու

• Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ ըստ Մ . |ս»ըհնսւցու « Հ ա յ » ց պ ա տ մ ա կ ա ն * ։

1՝աւփ(նեըը կովկւսսյաԱ հրոսա կ ց ե դ ե ը էիհ ։

7 . Հ ա յ հիհ վիպսւշ|սսւըհը

արագությամբ է զե նք բանեցնում, որ նրւս ձեռքի թափից միանգա­մից մի քանի հոգի էին գետին տապալվում, ինչպես հմուտ ձկնոր­սի ձկներով լի ցւսնցից ձկներն են գետին թափվում Ա վխտում հողիերեսին։

Բասիլների թագավորը տեսնելով այս անկոտրում հսկայի աժն ու ւսհոելի կոտորածը, ձիով մոտենում է Տր դ ա տ ի ն, ձիու վրայից արձակում ջլերից հյուսված կաշեպատ պարանը Ա հետԱի կողմից ուժգին նետելով՝ գցում է Տրդա տ ի ձւսխ ուսից մինչև աջ թևի անու­թը։ Այդ պահին Տր դ ա տ ը ձեոը բարձրացրել էր դիմւսցինին սրով հարվածե(ու համար, իսկ Տրդա տ ի հագի զրահը ամրացված էր այն­պիսի պահպանակներով, որի վրւս նետերը գիծ անգամ չէին թ ող ­նում։ Բասիլների թագավորը պարանը ձգելով տեսնում է, որ չի կա ­րողանում հսկային տեղից շարժել, պարանը գցում է ձիու լանջին Ա դեո չ հւսսցրւսծ ձին մտրակել, Տրդատը աճապարելով ձեոը գցում է պարանին և սաստիկ աժով ցնցելով, դեպի իրեն է քաշում բասիլ– ների թագավորին և երկսայրի սրի հարվածով կես է անում թշնամի թագավորին, հետն էլ՝ նրա ձիու գլուխն ա պարանոցը։

ե վ երր թշնամու դորրր տեսնում է, թե ինչպես իրենց զորավոր կովող թագավորը կիսվեց այդպիսի մի ահավոր բազկից, խուճա– պահար դիմում է փախուստի։ Տրդատը նրանց հետապնդելով, քշում հասցնում է Հոների երկիրը։ Նւս նրանցից պատանդներ է վերցնում, հաշտության կնքում Ա ամբողջ հյուսիսը իր հետ միաբանեցնելով, մի վիթխարի բանակ է կազմում ե հարձակվում Շապուհի վրւս։

ՈւՈՍՐՈՎ. ԿՈՏԱԿ ե վ Վ.Ա2Ս*

Տրդա տ Մեծից հեսա թագավոր է դաոնում նրւս որդին՝ Խոս– րովը, որը չնայած իր հոր Ա մոր հաղթանդամության, փոքր էր մարմ­նով և կարճահասակ, որի պատճառով էլ ստացավ Կոտակ ( կար­ճահասակ) մականունը։

Խոսրովի ժամանակ հայոց կաթողիկոս վ ր թանե սի որդի Գ ր ի ­գորիս եպիսկոպոսը նշանակվում է Ղ ր ա ց և Ա ղվա նից կողմերի կա ­թողիկոս։ Ն ա իր եկեղեցաշեն գործունեությունն ու քրիստոնեության քարոզը հասցնում է մինչև Մասքութների1 աշխարհը, մինչև մաս– քութների Արշակունի Սանեսան անունով թագավորի ճամբարը։ Դրիգորիսը գնում ներկայանամ I. թագավորին, իբրև հայոց Արշա­կունի թագավորների տոհմակցի ե սկսում նրան քարոզել քրիստո­նեական ուսմունքը։ Սկզբում թագավորն ա զորավարներն ը ն դ ա ­նամ են այդ ուսմունքը, սակայն երբ խորամուխ են լինում նրա սկզբունքների ա պահանջների մեջ, մանավանդ, երբ իմանամ են, որ այդ կրոնին ատելի են ավարառությանը, հափշտակությանը,

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ յ. ըստ Փ ա վ ս տ ո ս Ր-ուզաևդի 1ւ Մովսնս 1*>որենացա « Հ ա յո ց պ ա տ ­մություն» դ | ՚ր 1 ՚ | Փ ։|քւսսյ)ութնհր կամ մւստսկետնէւր, սկյութական (յևւ|ախմրիՕ պատկանող <|է.ւլ, որ րն ս ւկ վ կ I. Կասպից ծււվի ա րևմտ յա ն ափհր|ւԱ, մինչև Դեըրենդ բաղաջը ընկած տ արա ծվում։

ագահությունը, սպանությանը, այլոց զրկելը, այլոց ունեցվածքին աչք դնելը, զայրանում են Ա ասում.- Եթե մենք չհա փ շտ ա կենք, չթա լա նենք , եթե ուրիշների ունեցվածքը չխլենք, ապա ինչո՞վ պ ետք է

ա պ րենք Ա ինչՈ՞ վ պ ա հենք մեր այս բա զմ ա թ ի վ զորքը։Դ րիգորիսը որքան էլ բարի խոսքերով ու պերճախոսությամբ փորձում է նրանց սիրտը շահել, հա­

մոզել, սակայն ամեն ինչ անցնում է ապարդյուն։- Սա եկել է մեզ քաջությունից զրկելու, մեր ապրուստի աղբյուրը կտրելու, - ասում են նրանք, -

եթե մենք սրան լսենք, ընդունենք քրիստոնեական հավատը, ապա ինչո՞վ պիտի ապրենք, մանավանդ, եթե մեր բնիկ սովորությամբ ձի չ հ ա ն ե ն ք Ա չա սպ ատա կենք։ I X չ , սրա խոսքերը իրենը չեն, սրան Հա յոց թ ա գա վորն է հատուկ նպ ա տ ա կով մեզ մոտ ուղարկել, որ ւսյդ կրոնով խափանի մեր արշավանքներն ու ավարառությունն իր աշխարհից։ Ե կեք սրան մեջտեղից վերացնենք, արշավենք Հա յա ստ ա ն, ավարով մեր աշխարհը լցնենք։

Սանեսւսն թ ա գա վո րը , որ սկզբից համամիտ էր Դրիգորիսին, բայց լսելով իր զորապետների Ա զի ն­վորների այս խոսքերը, միտքը փոխում է, հրամայում է Դրիգորիսին սպանել։ Զինվորները բռնում են մի կա տ ա ղի ձի, Դրիգորիսին կապում են նրա պոչից Ա ձին բա ց թողնում իրենց բանակից դուրս՝ ծով ա ­մերձ վ ա տ ն յւս կոչված դաշտում։ Դրիգորիսը տանջամահ լինելով՝ մեռնում է, իսկ նրա հետ գնացած մարդիկ վերցնում են նրա ջա խ ջա խ վա ծ դիակը, բերում Ա ղվա նից կողմերի Հ ա բ ա ն դ գավառը, թ ա ­ղում Ամարաս՛ գյուղի այն եկեղեցու մոտ, որ շինել էր Դրիգորիսի պապը՝ Դ րիգոբ Լուսավորիչը։

Այս դ եպ քի ց հետո մասքութների թագավոր Սանեսանը խիստ թշնամանում է իր ազգակից հայոց Խ ո ս ր ո վ թա գա վորի հետ։ Այդ իմանալով, պարսից Շապուհ թագավորը գա ղտ նի գրգռում է Սանեսանին և ոտքի հանում Հա յո ց աշխարհի դեմ։ Սանեսանը Կովկասի բոլոր վաչկատուն Ա ավարառու ցեղերին իր շուրջն է համախմբում, մեծ զո րք գումարում Ա զինվա ծ խ ա ռնիճա ղա նջ բազմության գլուխն անցած, գալիս անցնում է Կուր գետ ը, սփռվում ու լցվում Հա յոց աշխարհը։ Զ ի ն վ ա ծ բազմությունն այնքան շատ էր, որ թիվ ու համար չկար։ Ի րենք ա նգա մ չէին կարողանում հաշվել իրենց զինվորների քանակը։ Դրւս համար էլ, երբ մի նշանավոր տ ե ղ էին հասնում, հատուկ հանդես էին կազմում ըստ գնդերի, դրոշակների Ա վաշ­տերի, հրամայում էին, որ ամեն մի զինվոր մի քար վերցնի, բերի մի տեղ լցնի, որպեսզի գո յա ­ցա ծ քա րա կույտով գա ղա փ ա ր կազմվի զորքերի քանակի մասին։ ^ ա ց ի ա յդ , նմւսն քարակույտերը նաև ահարկու նշան էին ապա գա յի համար, իբրև հիշատակ նման ասպատակությունների։ Այդպիսի քարա­կույտ նշաններ էին թողնում նրանք ճանապարհների խաչմերուկներում, վտղոցների վրա։

Ա յդպ ես նրա նք գալիս ծածկում են Հա յո ց աշխարհը, քանդում, գերում, ավերում, ծավալվում երկրի բոլոր սահմաններում, հասնում մինչև Սատադ, Դւսնձակ, գալիս կուտակվում են Այրարատյան նահան­գում Ա գոյացնում մի մեծ բանակ։

Հ ա յո ց ն ո ս ր ո վ թա գա վորը խույս է տալիս Սանեսանից Ա վ ր թ ա ն ե ս կաթողիկոսի հետ գնա մ ամ­րանում Կոգովիտ գա վա ոի Դ ա ր ե ո ն ք բերդում, աղաչում Ա աղոթում աստծոն՝ փրկության հույսով։

Ա յդ ժամանակ Մեծ Հ ա յք ի զորա վա ր վ ա չ ե Մամիկոնյանը, որ երկար ժամանակ գտնվում էր Հ ա ­նաց կողմերում, լսելով մասքութների հարձակման մասին, գալիս հավաքում է նախարարներից քա ­ջերին, կազմում մի մեծազոր գ ա ն դ և կռվի ելնում թշնամու ա ռա ջա պա հ զորքերի դեմ։ Մասքութները եկել Ա բա նա կ էին դրել Ցլու գլուխ կոչված լեոան վրա։ էուսաբացին, երբ նրանք զ բ ա ղ վ ա ծ էին իրենց պաշտամունքային արարողությամբ, վւսչեն հանկւսրծակի հարձակվում է մասքութների վրւս, բոլորին սրի քաշելով կոտորում, իսկ գերի տա րա ծ հայերի բազմությունն ազատում, հետ է դարձնում։ Ասրս վ եր ց­նելով թշնամու ա վարը, գնում, իջնում է Ա րա րա տ յա ն դաշտ։ Այստեղ, վ ա ղ ա ր շա պ ա տ քաղաքում էր գտ նվում Սանեսւսն թագավորը՝ բա ն զորքի հետ։

՚ Դ ա ճ վ ո ւ մ է ր պ ա տ մ ա կ ա ն Ա ր ց ա խ ա շխ ա րհում, ա յժ մ յա ն Ա ռ ն ա յի ն Ղ ա ր ա ք ա դ ի Ս ա րստ ւնու շ ր ջ ա ն ո ւ մ ։ Հ ո յա կ վ ա ծ է ր իր ե պ ի ս կ ո ­

պ ո ս ա ն ի ս տ վ ա հ ր ո փ

2 Կ ո գ ո վ ի տ ը Ա յր ա ր ա տ յա ն ն ա հ ա ն գ ի գ ա վ ա ռ ն ե ր ի ց էր , հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ում էր հ ե տ ա գ ա յի Հ ի ն հ ա յա գ ե տ ի շր ջա նի ն ։ Դ ա ր ե ո ն ք կ ա մ Դ ւս ր ո յն ք րե ր դ ը գ տ ն վ ո ւմ է ր Հ ի ն հ ա յա գ ե տ ի տ ե ղ ա մ Ա Ա րշա կունիների մամսւնակ գ ա վ ա ռ ն ու րերդր պ ա տ կ ա ն ո ա էին

ա ր ք ո ւն ի ք ի ն ։

11»

վւստեն ի մի հավաքելով հայոց զորքը, հանկարծւսկի հարձակվում է քա ղաքի վրա։ Թշնամիներս այդ անակնկալ հարձակումից քսուճասյահար՝ փախուստի են դիմում դեպի Օշակւսնի բերդի կողմը։ Հ ա ­յոց գնդերը շրջապատելով թշնամուն, թայլ չեն տալիս նրանց ցրվել, որպեսզի ըստ իրենց սովորու­թյան նետաձգությամբ չկարողանան նեղել հայ զինվորներին, այլ կորովի հեծյալները նրանց ա րա գ ա ոտնակոխ հետապնդելով, նեղում ու մղում են Օշակւսնի քարքարոտ աասպարի դժվար անցանելի տե­ղերը։ Թշնամին ստիպված ճակատամարտ է տալիս։ ճա կա տ ա մա րտ ը եղա վ ծանր ու ահավոր։ վ ա չ ե զորավարի նիզակակիցներն էին Բագրատ Բագրատունին, Մեհա նդա կ Ա Դւսրեգին Օշտանիները, վ ա ­հան Ամատունին, վ ա ր ա զ Կամինւսկանը, որոնք իրենց զինվորներով հասնում ու խփում են ալանների, մասքաթների, հոների Ա մյուս ցեղերի զորքերի բազմությանը։ Ամբողջ աասպարը լցվում է դիակներով, արյունը հոսում է գետի նման, սպանվածներին թիվ ու հաշիվ չկար։

Թշնամու նիզակավորների զորագլուխն էր մի վիթխարի հսկա լւսվ սպ ա ռա զինվա ծ, ամբողջ մար­մինը ծածկված խիտ թաղիքով, նա արագ ու ճարպկորեն արշավում էր զորքի մեջ՝ մեկ այստեղ, մեկ այնտեղ։ Հա յ քաջերը՝ աչքերը նրա վրւս պահած, հարձակվում էին վրան, բայց ամեն անգամ, երբ նիզակներով խփում էին այդ թաղիքակիր հսկային, նւս արագ ու ճարպկորեն շրջվում էր, Ա հար­վածներն անցնում էին ապարդյուն։ Այդ ժամանակ քաջ վահւսն Ամատունին շրջվելով դեպի Կ աթո­ղիկե եկեղեցին, գոչում է.

- Օգնիր ինձ, ասւովւեծ, դու որ Դւսվթի պարսաքարը դիպցրեցիր խրոխտացող Գ ողիա թի ճա ­կատին, իմ նիզակն էլ ուղղիր այս հզորի աչքին։

Ասում ա ձիու գավակից նիզակով խփում է ահարկու հսկային, ձիուց տապալում ներքև։Այս դեպքը աոիթ է դաոնում թշնամիների փախուստին Ա նպաստում հայոց զորքերի հաղթանակին։Հայոց զորքերր մինչև թշնամու երկրի սահմանները հալածում են ճակատամարտից փ րկվա ծ թշնւս–

մա սակավաթիվ փախստականներին, վերա դա ռնա մ, կտրում են ճակատամարտում սպանված Սւսնե– սան մեծ թագավորի գլուխր և բերում Խոսրով թագավորին։ վ ե ր ջ ի ն ս ո ղ բ ա մ է Սանեսանի կորուստը, ասելով.

- Իմ՛ եղբայրն էր՝ Արշակունի ցեղից։Խոսրովր կաթողիկոսի հետ գալիս է ճակատամարտի վայրը, որր ծա ծկվա ծ էր անհամար նեխվող

դիակներով ու բուրում էր գարշահոտությամբ։ Հրա մա ն է տրվում երկրից աշխարհազոր հավաքել, դիակները թաղել տալ և ծածկել քարակույտերով։

Խո սրովն իմանալով վ ա հ ա ն Ա մա տ ա նա քաջագործությունը, նրան է պարգևում ճակատամարտի տեղր՝ Օշականը։ վ ա չ ե Մամիկոնյանին է պարգևում Ջա նջանակի ակունքները, Ջրաբւսշխիքը, Ց լա գլախլւ՝ իր բոլոր գավառներով, այսինքն այն վայրերը, որտեղ վւսչեն կռվել և դարս է քշել թշնամուն։ Նույնպիսի պարգևներ է տալիս բոլոր այն քաջ մարդկանց, ովքեր իրենց անձն էին դրել Մեծ Հա յք ի թա ­գավորությանը պաշտպանելու համար։

Այնուհետև Հայոց ւսշխարհր երկար տարիներ ապրում է խա ղա ղ ա շինարար կյանքով։

Խոսրովը անտառներ է տնկում*

Այս խաղաղ տարիներին Հայոց Խոսրով թագավորը զբա ղվում է շինարարական աշխա տա նքնե­րով։ ՞սա հրաման է տալիս զորավար վ ա չ ե Մամիկոնյանին երկրից մեծաթիվ գործավորներ ու մշակ­ներ հանել Արարատյան գա վա ոա մ անտառներ տնկելու համար։ Հա զա րա վոր մշակներ Հայաստանի տարբեր անտառներից վայրի կաղնիներ են հանում, բերում տնկում Գ ա ռնի արքունի ամրակերտ բերդի մոտակայքից սկսած, մինչև Մեծամորի դաշտր՝ Արտաշատից հյուսիս գտ ն վ ող Գվինի բլուրը։ Նորակերտ

Դ ւ ս վ ի թ ն ա (1ոդ|ւսյ|#|ւ հին հ ր ե ա կ ա ն վի պ ա կա ն ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն հերոսներ են. Դ ա վ ի թ ը ի ս ր ա յկ ա ց ի «1ի պ ա տ ա ն ի հո վիվ էր, որը ■ ե ն ա մ ա ր տ ա մ Լ ի ս ր ա յե | ա ց ի ն ե ր ի ն ^ ն ա մ ի փ դ ;տ ա ց ի ն ե ,փ ա ռ ա ջ ն ո ր դ , ա ն խ ոցեփ որե ն ղ ր ա հ ա պ ա տ վ ա ծ հսկա Գ ո ղ ի ա թ ի դեմ,

պ ա ր ս ա տ ի կ ո վ ր ա րր նետում Ա դ իպ ա կ խփում նրա ճ ա կ ա տ ի ն , սպանում։

Օարադրված է րստ Փավստոս Բոպանդի «Հայոց պատմության»։

100

սւնտւսոը տարածվում է Ա զա տ գետ ի վերին հոսանքներից սկսած, գե տ ի երկայնքով, հասնելով մինչև Տիկնունի ապարանքը։ Խոսրովն ւսյդ ւսն տա որ կոչում է Տա ճա ր մայրի։ Մի արիշ անտւսո էլ տնկում են դրանից հարավ՝ եղեգնուտի ե զե ր քո վ և ա մբողջ դաշտը ծածկում վայրի կա ղնիներով ։ Ա յդ ա նտ ա ռն էլ անվանում են 1սոսրովակերտ։ Զու յգ ա նտ ա ռն էլ շրջափակում են պարիսպներով, անտառներն իրար չեն միացնում, այլ արանքներին ճանապարհ՜ են թողնում ա ն­ցուդարձի համար։ ե ր բ անտառներն աճամ են ու խտանում, Խոս– րովի հրւսմանով որսի բազմապիսի կենդանիներ ու գա զաններ են հավաքում, լցնում դրանց մեջ, որպեսզի անտառները դառնան ա ր ­քայակա ն որսի և խրախճանքի վայրեր։

Խ ոսրովր Դ վ ի ն բլուրի վրւս ա պ ա րա նք է կառուցում և արքու­նիքը Ա րտա շա տ քա ղ ա ք ի ց , տեղի ջերմ օդի և ճահճուտի պ ա տ ճա ­ռով, տեղա փոխ ում է Դ վ ին ի համեմատաբար զովասուն բ ա ր ­ձունքները։

էսոսրով և Դ ա տ ա բ ե *

Մինչ Ի»ոսրովը զ բ ա ղ վ ա ծ Էր խ ա ղ ա ղ շինարար աշխատանքով, հանկարծ Հե ր և Զ ա ր ա վ ա ն դ գա վա ռներից լուր Է հասնում, թե պարսից զորքերը պատերա զմի են գալիս Հ ա յո ց աշխարհի վրւս։

էսոսըովը հրաման Է տալիս քկլնունյաց Դ ա տ ա բե նահապետին՝ երկրից անչավւ ու անհամար զորք հավաքել և Մատենիկ գնդի հետ միասին դուրս գա լ թշնամու դեմ, թայլ չտ ա լ նրան մտնել երկ­րի սահմաններից ներս։

Դ ա տ ա բ ե ն մեծ զ ո ր ք Է հավաքում և գնում պարսից զորքին ըն­դ ա ռա ջ։ Հա ս ն ե լո վ պարսից զորքին, Դ ա տ ա բե ն միաբանվում Է թշնամու զորահրամանա տարների հետ և ծրագրում հայոց թ ա գ ա ­վորին՝ իր տիրոջը, մատնել թշնամու ձեռքը։

Ն ա պարսիկներին հորդորում Է ծուղակ սարքել իր զորքի դեմ։ Հա ն կ ա ր ծ անսպասելիորեն սրի Է մատնվում և կոտորվում հայոց զո ր ք ի ց շուրջ քառասուն հազար զինվոր, իսկ մնացածները դիմում են փախուստի։ Դ ա տ ա բե ն վերցնում Է պարսկական զորքը և հար­ձակման պ ատրաստվում հայոց թա գա վորի վրա։ Սակայն հայ վսս– խըսսսսկան զինվորներն ավելի շա տ են հասնում հայոց թագավորի բա նա կը և գուժում Դատւսբեի դավաճանության լ՛ուրը։

Խ ո ս ր ո վ թա գա վօրը լուրն իմանալով՝ վր թւս նես կաթողիկոսի հետ ընկնում Է գետին, ծնկի գալիս, ջերմ ա րտասուքներով ա սա ­ծոց օգնություն աղերսում։ Ապա Խ ոսրովը փութով իր մոտ Է հ ա վ ա ­քում հայոց զորքերին, շուրջ 30 հազար զինվոր, վ ւս չե զորավարի գլխա վորությա մբ և իր ա վա գ նախարարների հետ միասին դուրս են գալիս պարսիկների դեմ։

* Շ ւսրա դրվսւծ Լ ըստ Բ ո պ ա ն դ ի « Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն » ։՚ Ը ն տ ի ր զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ց կ ա զ մ վ ա ծ գ ա ն դ , որ կ ո յվ ա մ էր նա ն ա ն մ ա հ ա կ ա ն գուն դ ։

101

Հայոց Ա պարսից զորքերն իրար են հանդիպում Աոեստ ավանի մոտ գտ ն վ ող փոքր գետակի վրա կառուցված արքունի ձկնորսարանում։ Պարսից զորքերին թիվ ու համար չկար, ինչպես երկնքի ւսստղե– րին ու ծովի ավազին, եկել էին անթիվ փղերով ու անհաշիվ զորքով։

Հայոց զորքերը, արյունն աչքերն առած, հայսը դրած իրենց աստծո ու արդար գործի վրա, ա ն­ասելի ոգևորությամբ հարվածում են պարսից բանակին։ Ն ր ա ն ք ջարդում, կոտորում, ոչնչացնում են գրեթե բոլորին, գերում մարտական փղերի երամակները, խլում թշնամու ա մբողջ զենքն ու զինամթերքը։ վ ա չ ե Մւսմիկոնյանն ու քաջ վա հա ն Ամատունին բոնում, ձերբակալում են դավաճան Դասռսբեին, բ ե ­րում կանգնեցնում Խոսրով թագավորի առջև։ Խոսրովը հրամայում է քարկոծել դավաճանին, անգամ մարտական զենքի ազնիվ ու հատու հարվածի չարժանացնելով նրան, մի մարդու, որ դւսվել էր իր սե­փական աշխարհին, իր թագավորին, իր հայրենի գնդին ու զորքերին։

Դատաբեին քարկոծելով սպանելուց հետո վւսչե Մւսմիկոնյանը նստում է նավակ ե նավարկում Բզնունյաց ծովի Ադթամար կղզին, ուր գտնվում էր Օշտունյաց իշխանի ամրոցը։ Այնտեղ էին բնակ­վում դավաճան Դատւսբեի կինն ու զավակները, նրւս ամբողջ տոհմը։ վ ա չ ե սպարապետը մտնելով Ա դ ­թամար, սրի է քաշում Դատւսբեի տոհմը, չթողնելով ոչ էգ, ոչ արու։ Ն ա ոչնչացնում է Օշտունյաց նա­խարարական ողջ տոհմը, իսկ նրւս տանն ու ունեցվածքը դարձնում արքունի սեփականության։

Դրանից հեստ Խոսրովը, զգուշանալով նախարարների դավաճանությունից, նախարարական բո ­լոր զորքերը միացնում է արքունի զորքերին, նրանց ընդհանուր հրամանատարությունը կենտրոնաց­նում ա հանձնում իրեն մշտապես հավատարիմ Մեծ Հա յքի բան սպարապետ վ ա չ ե Մամիկոնյւսնի և քաջ վ ա հա ն Ամատանա ձեռքը։ Այս զույգ զորավարները հայոց զորքով երկար ժամանակ հաղթակա­նորեն դիմակայում են պարսիկների պարբերաբար կրկնվող հարձակումներին։ Եվ Հա յոց աշխարհը երկար տարիներ ապրում է շեն ա խ ա ղա ղ կյանքով։

Տ Ի Ր Ա Ն *

Խոսրովի մահից հետո հոր արքայական գահին է նստում որդին՝ Տիրանը։ Տիրւսնի ժամանակ Հ ա ­յոց Ա Պարսից աշխարհների միջե բարեկամություն էր տիրում։ Այդ նույն ժամանակ Ատրպատականում1, որ ենթակա էր Պարսկաստանին, նստում էր մի պարսիկ բարձրաստիճան պաշտոնյա, անունը՝ Շապահ–վ ա ր ա զ։

Տիրանն ուներ մի սքանչելի ձի՝ սպիտակ պուտեր ունեցող և մուգ շագանակագույն մաշկով, բոլոր ձիերից մեծ ու բարձր, ուժեղ ա ճկան, տեսքով բոլորից գեղեցիկ և սիրուն, ամբողջ երկրում հռչակված։ Տիրան թագավորը ուներ Սյունյաց տոհմից մի սենեկապետ , անունը Փիսակ։ Մի անգամ Փիսակը, իբրև հայոց թագավորի պատվիրակ այցելաթյան է գնա մ Ատրպատական Շապուհ վ ա ր ա զ ի ն , հետը մտեր­մանամ ե նենգությամբ պատմում նրան »Տիրանի հրաշալի ձիու մասին։ Այդ իմանալով՝ վ ա ր ա զը Փի– սակի ձեոով նամակ է ուղարկում Տիրանին և խնդրում այդ ձին իրեն նվիրել։

Տրրւսնր չի համաձայնում կատարել Շապուհ վ ա ր ա զի ցանկությանը, բայց և երկյուղելով, որ Շ ա ­պուհ վա րա զր կարող է իր և պարսից թագավորի միջև թշնամության սերմանել, իր ձիու նման մեկ ուրիշ ձի I ճարում և մեծ ընծաներով ու հրովարտակով Փիսակի միջոցով ուղարկում Շապուհ վ ա ր ա զ ի ն ։ Տի– րանը միաժամանակ հորդորում է Փիսակին, ա ս ե ր վ .

Կասես, որ այս այն ձին է, որ դու խնդրեցիր, և մեր թագավորը քո սիրո համար իր սիրած ձինքեզ չխնայեց։

* Շա րա դրվա ծ I. րսսւ Փ ա վս տ ո ս Կ ա ղա ն դի « Հ ա յո ց պ ա տ մութ յա ն»։Հին Ատ րպ ա տ ա կա նը գտնվում Լր Կասպից ծովի հա րա վ ֊ա ր և մ տ յա ն ա փ երից դեպ ի արևմուտք), մինչև I Արմիս» լիճը ընկած

տարածվում։

Պ ա լա տ ի ներյփն գործերը հսկող ա րմա նական պ ա շտ ոնյա ։

102

Սակայն Փիսակը երր դալիս է Շապուհ վ ա ր ա զ ի մոտ, Տիրանի գաղտնիքը իսկույն բացում է, հետն էլ չարախոսությամբ Շապուհ վ ա ր ա զի ն գրգոում Տիրանի դեմ.

- Հա յոց Տիրան թագավորը, - ասում է Փիսակը, - պարսից թագավորի դեմ այնպիսի նախան­ձով, ատելությամբ ու թշնամությամբ է լցված, այնպիսի արհամարհանք է տածում քո Ա քո թագավորի ու զորքի նկատմամբ, որ մինչև իսկ մի կաշի խնայեց քեզ ։ Ն ա իր ձին թաքցրեց ե քեզ խաբելով ու ծաղ– րելով, մեկ արիշ ձի է իմ ձեռքով քեզ ուղարկել։ - Միայն այդ չէ , - ավելացնում է Փիսակը, ֊ Տի– րանը հայսը դրել է հանաց կայսեր ու զորքի վրա. նա իբրև պ արթև Արշակունի, մտադրվել է Սասանի ցեղից խլել պարսից թագավորությանը, որովհետև, ասում է նա, չեմ հանգստանա, մինչև իմ նախնի­ների վրեժը չլուծեմ և նրանց պատիվը վերստին հետ չխլեմ։ Ես, ասում է Տիրանը, մեր նախնի թագա վո­րությանը պ ետ ք է հետ վերցնեմ և հատկացնեմ ինձ ու իմ թագավորական տանը։

Երբ Ատրպատակսւնի մարզպան Շապուհ վ ա ր ա զը նենգ ա խարդախ Փիսակից լսում է այս ամենը, իսկույն ամբաստանության թուղթ է ուղարկում պարսից Ներսեհ թագավորին։ Այս թղթից պարսից թա­գա վորն այնպես է գրգռվում, զա յրա նա մ ու կատաղում հայոց թագավորի դեմ, որ անմիջապես կար­գադրում է վ ա ր ա զ Շապուհին՝ որևէ միջոց ու հնար գտնել հայոց թագավորին նենգությամբ գայթա կղե­լու և բսնելու համար։

Շապուհ վ ա ր ա զ ը պատվիրակ է ուղարկում հայոց թագավորի մոտ, իր գոհունակությունն ու շնոր­հակալությանը հայտնում թա նկա գին նվերի համար, միաժամանակ նրա նկատմամբ տածած իր սերն ու կարոտը պատճառաբանելով, խնդրում է Տիրանին՝ իրեն թույլ տալ ա յցելա թ յա ն կատարել Հայաստան։

Հա յո ց Տիրա ն թագավորը մեծ խանդավառությամբ և ուրախությամբ Շապուհ վա րա զին հրավի­րում է իր մոտ։ Մինչև Շապուհ վ ա ր ա զ ի այցը, Տիրանը հավաքում է իր ներքին սպասավորներին և պատվիրում.

- Մ եզ մոտ եկող հյուրին անհրաժեշտ է զվարճացնել և ուրախացնել որսերով, կերուխումով և ամեն տեսակ վայելքներով։ Բայց մենք նրան չպետք է ցույց սսսնք մեր լավագույն որսատեղիները, որովհետև պարսից ազգը նախանձոտ ա նենգ է և մի օր կարող է այդ լավագույն որսավայրերը մեր ձեոից խլել։ Ուստի պ ետ ք է գտ նել այնպիսի որսատեղեր, որտեղ որսը սակավ է։ Մենք նրա հետ որս կանենք ոչ թե առատ որսի, այլ պարզապես ցույցի համար, որպեսզի կարողանանք նրան սոսկ զվարճացնել։ Այդ իմաստով ամենւսհարմարը Մեծ Մասիսի ստորոտում գտ ն վ ո ղ Աղիորսք որսավայրն է, որտեղ որսի կենդանիներ քիչ կան։

Շապուհ վ ա ր ա զ ը երեք հազարանոց լավ սպա ռազինվա ծ զորա գնդով գալիս է Հայաստան։ Հ ա ­յոց Տիրա ն թագավորը նրան րնդանամ է Ապահունյաց գավառում մեծ շուքով ա պւստվով։ Սակայն տ իրա դա վ ա բանսարկու Փիսակը անմիջապես Շապուհ վ ա ր ա զ ի ն հայտնում է որսատեղիների մասին Տիրա ն թագավորի ասած խոսքերը։ Շապուհ վ ա ր ա զ ը ներքուստ ավելի է գրգռվում Տիրանի դեմ, սակայն խորամանկությամբ իր թշնամությունը թաքցնում է, առերևույթ բարեկամ ձևանում և սպասում հարմար առիթի։

Մի քանի օր շարունակ Տիրան թագավորը Շապուհ վ ա ր ա զ ի հետ ուրախության է անում, որսով զվա րճա նա մ։

Մի անգամ, իրերի բերումով, Տիրանի զորավարները, նախարարներն ու ավագանին թագավորի մոտ չէին, գնա ցել էին իրենց տները հանգստանալու, իսկ արքունական զորքը գտնվում էր զորա­նոցներում։

Թա գա վորի մոտ մնացել էին միայն սակավաթիվ սպասավորներ, որսաշների պահապաններ, ճա ­նապարհների մշակներ, վրանապահ զինվորներ և աշխարհազորայիններ։ Թագավորի մոտ էիս նաև թագուհին և մանկահասակ արքայազն Արշակր։

Տիրա նը այնքան էր վստահ Շւսպահ վ ա ր ա զ ի հավատարմությանը, որ չնայած նրւս հետ եկած երեք հազար սպառազեն զինվորների առկայությանը, բնավ չէր կասկածում որևէ վտանգ և հոգ չէր տ ա ­սում իր անձի ապահովության համար։

Դ ս ւ և փ ս մ I. Տո ւ |1Ո|ր(«րաԱի նա հա նգում, Հ ա ր ք գ ա վ ս ա ի ց հյուսիս–արևելք՜ Ա րա ծա նի գ ե տ ի երկու ափերին։

108

Ա յդ օրերին Շապուհ վ ա ր ա զ ը փ ոխ ա դա րձա բա ր պ ա տ ի վ տալու պ ա տ րվա կով իր մոտ ընթրիքի է հրավիրում Տիըա ն թագավորին։ Երր սկսվում Է կերուխումը, թ ա գա վորն ու իր հետ եկած թ իկնա պ ա հ­ները սաստիկ հարբում են։ Ա յդ ժամանակ Շապուհ վ ա ր ա զ ի դա րանա կա լա ծ զինվորները հւսնկարծակի հարձակվում են սեղանակիցների վրա, բոլորին բոնում, իսկ վա հա նա վոր ու տա պ ա րա վոր զինվորները շրջապատում են Տիրա ն թագավորին։ Ն ր ա ն ք բոնում են թա գա վորին, երկա թե շղթ ա ն եր ո վ ձեո ու ոտը կապում, ապա ավարի են ենթարկում թագավորի բա նա կա տ եղը, արքայա կա ն գույքն ու գանձերը գ ր ա ­վում, գերում թագուհուն ու թա գա ժա ռանգներին Ա Ապահունյաց գ ա վ ա ռ ի ց հեռա նա մ։ Դալիս հասնում են մի գյուղ, որ կոչվում Էը Դ ա լա րիք։ Երբ պարսից զորա վա րը շղ թ ա յա կա պ Տիրա նի հետ մտ նա մ Է Դա– լւսրիք, հրամայում Է իր զինվորներին.

- Ածուխ գտ ե ք , բերեք, որպեսզի երկաթ շիկացնենք Ա շիկացած երկա թով հայոց թա գա վորի ա չ­քերը դաղենք։

Անմիջապես ածուխ են բերում, երկաթը շիկացնում Ա Տի ր ա նի ա չքերը դաղում։ Կուրացած Տիրսւննասում Է.

֊ Ք ա ն ի որ իմ զ ա յգ լուսավոր աչքերը այս տեղում խ ա վա րեցին, թող այսահետԱ Ա հա վիտ յա ն այս Դալարիք գյուղը Ածուխ կոչվի։

Շապուհ վ ա ր ա զ ը շտապ մեկնում է Ածուխ գյուղից, հետը տ ա նելով Տի ր ա ն թա գա վորին, նրա ըն­տանիքին ա մնացած գերիներին։ Ն ա գն ա մ հասնում Է Պարսկաստան, գ ն ա մ Տիզբոն՝ արքայական նստավայրը, և գերվա ծ հայոց թագավորին հանձնում իր տիրոջը՝ պարսից թ ա գա վորին ։

Այս անսպասեւի չարիքի ու դժբախտության գույժն իմանալով, հայոց բոլոր նախարարներն ու իշ­խանները, գործակալներն ա զորագլուխները երկրի տարբեր ծայրերից ի մի են հավաքվում, զո րք կ ա զ ­մում Ա հետապնդում Շապուհ վ ա ր ա զ ի ն , բայց ապարդյուն, այլևս չեն կարողանում նրան հասնել։ Այնու­հանդերձ նրանք մտնում են Պարսկաստան, երկրի մի մւսսը գրավում, կոտորում, այրում, ավարի են­թարկում ամեն ինչ։ (Աղա գսղիս հավաքվում են իրենց երկրռւմ, սգում ա ո ղ բ ա մ իրենց բնիկ տիրոջը՝ հայոց թագավորին, կոծամ իրենց սեփական երկրի անտեր վիճակը։

Հույների կռիվը պարսից թագավորի դեմ և Տիրա նի ազատումը՛

Այնուհետև հավաքվում են Հա յո ց աշխարհի մեծամեծ նախարարներն ա իշխանները, ժողովրդի բո|որ ներկայացացիչներր և ասում.

- Այս ինչ Լ մեր արածը, նստել սուգ ենք անում, իսկ թշնամին կ օգտ վ ի այս հանգա մա նքից և նորից կւսրշաւ|ի մեր երկիրր։ Եկեք մենք մեզ մխիթարենք, գ ո տ ե պ ն դ վ ե ն ք , մեզ ու մեր երկրին տեր կա նգնենք և մեր բնիկ տիրոջ վրեժը լուծենք։

Այդպես, երկրի բոլոր նշանավոր մարդիկ համախմբվում են, միաբանվում, իրար թիկունք կանգնում։Հա յո ց ավագանին մեծամեծ նախարարներից կա զմվա ծ պ ատվիրա կությա ն Է ուղարկում հանաց

թագավորի մոտ, օգնության խնդրում՝ վրեժ լուծելու պարսիկներից։ Պատվիրակությանը գլխավորում է ին Սյունյաց Անդոկ նահապետը և Արշա րանյաց նահապետ Արշավիր Կամսարականը։ Ն ր ա ն ք մեծւս– •II.ծ նվերներով գնում հասնում են Հունաց աշխարհը, մտնա մ կայսերական պալատը, թա գա վորին ներ­կայացնում ա մբողջ ժողովրդի կամքն ա րտ ա հա յտ ող հրովարտակը։ Կայսրը ուշադիր ւսե(ով պ ա տ վ ի ­րակությանը, խորամուխ Է լինում գործի բոլոր մանրամասների մեջ և խոստանում ամեն ինչով օգնել ու զորավիգ կանգնել Հա յո ց աշխարհին։

Ս ինչ հայոց պատվիրակությունը գտնվում Էր Հունա ց աշխարհում, պարսից Ներսեհ թագավորը մեծ բանակ Է կազմուՍ, արշավում Հա յա ս տ ա ն, հրի ա սրի մատնելու երկիրը և ա մբողջ Հ ա յո ց աշխարհը իր բոլոր սահմաններով կցելու իր երկրին։ Ն ա իր հսկա բանակը վերցրա ծ, բա զմ ա թ ի վ փ ղերով, մեծ քարավանով, տունուտեղով՝ կանանցով, տիկնանց տիկինով, մեծա քա նա կ մթերքներով գալիս մտնում Է հայաստան և ամբողջ երկիրը բռնում։ Հ ա յո ց նախարարներն ու իրենց զորքերը թ շնա մ ա ց սարսաւիա–

Շարադրված է րստ Փ. I՝աւ|ւււ(յ||ի «Հայայ պատմական»։

106

հար, իրենց ընտանիքներն աոած փախչում են Հունաց կողմերը, կայսերական բազմագունդ նսւխարաո– ների բանակին գուժամ իրենց երկրին հասած այդ ահավոր աղետը։

Հունաց թագավորը, երբ լսում է այս բոլորը, ինքն էլ զորք է հավարում և շարժվում, գալիս Հայոց աշխարհը՝ պարսից թագավորի դեմ։

Ն ա բանակը թողնում է Սատադ քաղաքի մոտակայքում, իր հետ է վերցնում հայոց պատվիրա­կության ղեկավարներին՝ Ան դոկին Ա Արշսւվիրին, ծպտվում շինականի կերպարանքով Ա իբրԱ կա­ղա մբա վա ճա ռ մտնում պարսից բանակը։ Պարսից բանակն այդ ժամանակ գտնվում էր Բասեն գավաոի Ոսխա կոչված գյուղում։ Ն ր ա ն ք ծպ տվա ծ մտնամ են պարսից բանակը, ամեն ինչ դիտում, զննում, իմա­նում զորքերի քանակն ա դասավորությանը Ա վերադառնում իրենց ճամբարը։ Դալիս պատրաստվում են, կազմակերպվում և հանկարծւսկի հարձակվում պարսից բանակի վրւս, որն անհոգ ո» խաղաղ հան– գըստ ա նա մ էր իր ճամբարում։ Հունական զորքը պարսից ամբողջ զորքին սրի է քաշում, ոչ մեկին կեն­դանի բա ց չի թողնում։ Ավարի ա կողոպուտի են ենթարկում ամբողջ ճամբարը, բռնում են թագավորի կանանց ա տիկնանց տիկնոջը՝ իրենց գանձերով, ամբողջ ունեցվածքով, կայքով ա կարողությամբ, գերի վերցնում։ Աիւսյն թագավորին է հաջողվում մի սուրհանդակի հետ փախչել, մահից ազատվել ե մի կերպ իր աշխարհն ընկնել։

Հա ղ թ ա նա կ ից հեստ հանաց կայսրը շքեղ ու արքայական պերճությամբ զուգված, մտնում է պար­սից ճամբարը, հրամայում՝ պարսից թագավորի բոլոր չավսսհաս ժառանգներին կոտորել, մնացածնե­րին կանանց հետ գերի տանել Հ ա ն ա ց աշխւսրհր։ Ն ա Հա յոց աշխարհի վրա վերակացու է կարգում Ան– դոկին Ա Արշավիրին, նրանց մեծչսմեծ պարգևներով մեծարում, նրանց հանձնում երկիրն ու բոլոր իշ­խաններին, իսկ ինքը վերւսդաոնամ Հունաստան։

Իսկ պարսից թագավորը, երբ հասնում է իր երկիրը, իսկույն խորհրդի է հրավիրում իր իշխանու­թյան տակ մնացած մեծամեծներին, հրամայում վերստին քննել և պարզել, թե ինչքսյ սկիզբ առավ ւսյդ ահավոր պատերազմը։ Քննում են, պարզում և թագավորին հայտնում, որ ամեն ինչ ծագել է մի չնչին բանից, մի վատթար չարախոսությունից, և մոլի Շապուհ վ ա ր ա զ ը երկու երկրների միջև խռովության է հարուցել ընդամենը մի ձիու պատճառով։

Թագավորը հրամայում է Շապուհ վ ա ր ա զի ն զրկել իր բոլոր պատիվներից ա արտոնություններից, պ ատվական պատմուճանը վրայից հանել, ենթարկել սոսկալի չարչարանքների։ Ապա, ըստ պարսկա­կան սովորության, թագավորը նրան մորթազերծ է անել տալիս, մորթին խոտով լցնում և կանգնեցնում քա ղաքի հրապարակում, իբրև նախատինքի նշան։

Պարսից թագավորը զ ղ ջա մ է եղածի համար, պատվավոր իշխաններ է ուղարկում հանաց կայսեր մոտ հաշտության բանակցություններ վարելու և գերիներին հետ վերադարձնելու համար։ Ն ա աղաչում և խնդրում է կայսրին, որ գոնե իր կանանց գերությունից արձակի և ւսյդ խայտառակությունն ու նախա­տինքը իրենից վերացնի։

Հունաց վ ա ղ ե ս կայսրր պարսից թագավորին պատասխանում է հետևյալ հրովարտակով.« Ն ա խ դ ա հետ դարձրու Հայոց աշխարհից տարած գերիներին՝ Տիրան թագավորով և քո տարած բո ­

լոր ավարով հանդերձ։ Երբ դու ւսյդ կկատարես, ապա ես էլ հետ կդարձնեմ այն ամենը, ինչ տարել եմ։ Ուրեմն, առաջ դ ա հւսյեոից առած ավարը վերադարձրու, հետո ես քեզանից տարածը կվերադարձնեմ»։

Պարսից թագավորը երբ այս հրովարտակը կարդում է, անմիջապես հրամայում է Տիրանին բա ն­տից ու կապանքներից ազատել։ Թագւսվորր Տիրանին բերում է իր մոտ, քաղցրությամբ ա մեղմությամբ հետը զրուցում, խոստանում նրան նորից թագավոր կարգել և պւստվով իր աշխարհը վերադարձնեի Տիրանը թագավորին պատասխանում է.

- Անօգուտ ա անիմաստ է, ւսնգամ՝ անկարելի ինձ նմւսն կայր մարդուն նորից թագավոր դարձ­նել։ Իմ փոխարեն թագավորեցրու որդուս՝ Արշւսկին։

Պարսից թագավորը կատարում է Տիրանի կամքը, Հա յո ց աշխարհին թագավոր է կարգում Արշսւ– կին, թագավորի կնոջն ա մյուս բոլոր գերիներին իրենց գանձերով ու ունեցվածքով հանդերձ ազատ I. արձակում և Տիրանին մեծ պւստվով ա ընծաներով ուղարկում Հա յոց աշխարհը։

Այդ ժամանակ պարսից թագավորի մոտ էին գտնվում հունաց թագավորի պատվիրատարը։

Փ ո ք ր Հ ւս յք ա մ , <՝"|Ա՚1.րւ||ւ<ւ ( ւսյԺՄ* 1՝սւյրարւյ) ոչ հ՚եւաւ։

107

Երբ պարսից թագավորը հայերին ագատում Ա ուղարկում է Հա յա ստ ա ն, նա արձակում է նաև հու­նաց կայսրի պատվիրակներին Ա ուղարկում իրենց թագավորի մոտ, որպեսզի նրան պատմեն, թե ինչ­պես ինքը մեկ ւսո մեկ Ա ճշտությամբ կատարել է նրա պահանջը։ Պատվիրակները գալիս են Հունաստան, իրենց կայսրին պատմում պարսից թագավորի արարքը։ Կւսյ«րը պարսից թագավորի վարմունքից գ ո ­հացած՝ ինքն էլ ազատ է արձակում նրւս կանանց* ա մնացած գերիներին Ա մեծ պ ա տ վով, կարգ ու սարքով նրանց վերադարձնում Պարսից աշխարհ, իրենց թագավորին։

Ա Ր Շ Ա Կ *

Արշակի թագավորելուց հեստ Հա յոց աշխարհում խաղաղություն է հաստատվում, երկրից հալած­վածներն ու փախստականներր վերադառնում են հայրենիք, խա ղա ղ ապրում Արշակի թագավորու­թյան հովանու տակ։

Ինքն Արշակը ւսնձամր դուրս է գալիս որոնելու Մւսմիկոնյան քաջ զորավարներին, որոնք գժտվել էին հորից՝ Տիրան թագավորից, Ա գնացել ամրացել էին Տ ա յք ի իրենց տիրույթներում։ Ն ա գնում է Տա յք , գտնում Մւսմիկոնյան եղբայրներին, հետները հաշտվում, ա վա գ եղբորը՝ վ ա ր դ ա ն ի ն , նշանակում է Մւսմիկոնյան տոհմի նահապետ, միջնեկ եղբորը՝ վ ա ս ա կ ի ն , որ իր դայակն էր, նշանակում է Մեծ Հ ա յ ­քի սպարապետ, պատերազմական բոլոր գործերի ղեկավար Ա առհասարակ Մւսմիկոնյան տոհմին տալիս է Մեծ Հա յքի բոլոր զորքերի զորավարության իշխանությունը։ Գնունյաց իշխանական տոհմին էլ տալիս է հայոց հազարապետության պաշտոնը։ Նւս ընդհանրապես բոլոր կողմերից վերանորոգում ու ամրապնդում է երկրի իշխանությունը։

Արշակ Ա Ներսես

Արշակ թագավորը իր մոտ համազգային մեծ ժողով է գումարում, որին մասնակցում են նա խ ա րա ­րական տների մեծամեծ նւսհապետներն ու իշխող տարբեր խավերի ներկայացուցիչները։ ժ ո ղ ո վ ի նպատակն էր Հա յոց աշխարհի համար ընտրել հոգևոր առա ջնորդ։ Բոլոր ժողովականները միահա­մուռ գտնում են, որ հոգևոր առաջնորդ պ ետք է ընտրել միմիայն Գրիգոր էուսավորչի տան ներկա­յացուցիչներից։

Ինչպես Զեր թագավորությունր նորոգվեց, - ասում են նրանք Արշակին, - այդպես էլ պետք է Գրիգորի սերնդից նորոգել հոգևոր նահապետությանը։ Երբ այդ կաթողիկոսական աթոռը նո­րոգվի, ապա և պ այծառ վարքուբարք կնորոգվի Հա յո ց աշխարհում։

ժ ո ղ ո վ ր միաձայն նոր կաթողիկոսի համար առաջարկում է Գրիգոր Լուսավորչի թոռան թոռի՝ Ներսեսի թեկնածությունը։ ՆերսեսԱ ինքը մոր կողմից Տիրա ն թագավորի քրոջ՝ Բամբիշի որդին էր, Արշակի հորաքրոջ զավակը։

Ներսեսր աշխարհական էր, ամուսնացած, փոքր հասակից սնվել ու ուսանել էր Գ ամիրքի Կե­սարիա քաղաքում, վստահելի ուսուցիչների ձեռքի տակ։

Ն ա կրթված ու սիրված անձնավորության էր, զինվորական պաշտոնյա և վարում էր Արշակ թ ա ­գավորի սենեկապետի պարտականությունը։

Ներսեսն ինքը ներկա էր այդ ժողովին և սպասարկում էր Արշակ թա գա վորին։ Ն ա հաղթանդամ տղամարդ էր, բարձր ու վայելուչ հասակով, գեղեցիկ ու գրավիչ արտա քինով, պատկառելի ու վարժ զինվորական, բնավորությամբ հեզ, բարեհամբույր, խոնարհ, առա քինի, ընկերասեր ու մարդասեր, քաջ ու եոանդան։

Ժողովում՝ նա զինվորական համազգեստ հագած, պատրաստ կանգնած էր Արշակ թագավորին

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ ըստ Փ ա վս տ ո ս Բ ա զ ա ն դ ի , մա սա մբ ե II՝. Խ ո ր ե ն ա ց ա « Հ ա յո յ յ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն» գ ր ք ե ր ի ։•Տայրր պ ա տ մա կա ն Հա յա ս տ ա նի նանւսնգներիյյ մեկն Լր, րնկա ծ Կարին (է ՜րգրում ) յսսղսւյփ ց դեպ ի նյուսիս, տ ա ր ա ծվ ո ւմ էր (Խ րոխ գ ե տ ի միջին հոսա նյփ Ա ա ջա կողմյա ն վտ ա կների ա վա գա նում ։

10Տ

սպասարկելու։ Ն ք ա մեջքին կապված էր ակա նա կաո մա րգա րտ ա զա րդ գոտի, իսկ գո տ ա ց կախված էր արքայական պ ողպատյա սուրը ոսկե պատյանով, ուսերին գցա ծ էր վայելուչ զարդերով գեղեցիկ պատմուճան։

Մինչ Ներսեսը ժողովում կանգնած սպասարկում էր թագավորին, ժողովը միաձայն աղաղակում է.- Ներսեսը թող լինի մեր հովիվը՛։Ներսեսն անակնկալի եկած, բողոքում է այդ աոա շա րկա թյա ն դեմ, իրեն ւսյդ պաշտոնի համար

անարժան համարելով։ Բայց ժողովականներր չեն հանդարտվում, թագավորի աոաջ շարունակում են ա ղաղակել.

- Ուրիշ ծչ ոքի չենք ուզում մեզ հովիվ, այլ միմիայն սրան, արիշ ծչ ոք չպ ետ ք է նստի ւսյդ աթո– ո ին, այլ միայն ինքը։

Ներսեսը աոաջ է գալիս Ա սկսում ինքն իրեն բամբասել, սուտ բաներ ասել, որ ինքը իբր շատ մեղ­քեր ու թերություններ ունի Ա անարժան է այդ պաշտոնին։

Ժ ող ով ի մասնակիցները, թագավորի հետ միասին, ծիծաղում են այդ հորինած ստերի վրա։ Իսկ զինվորները միաբերան աղաղակում են.

- Թ ող քո մեղքերը մեզ վրա, մեր գլուխներին թափվեն, քո անօրեն գործերը թող մեր զավակների գլխին թ ա փ վ են, միայն թե դու դարձիր մեզ առաջնորդ, շարունակիր ու նորոգիր քո մեծ հոր՝ Գրիգորի գործը։

Ներսեսը տեսնելով, որ ոչ մի կ՜երպ չի կարողանում նրանց համոզել, ստիպված վիրավորում է նրանց.

- Դուք անօրեն եք ու պիղծ, ես չեմ կարող ձեզ հովիվ լինել Ա ձեր մեղքերը ինձ վրւս վերցնել։ Ես չեմ կա րող աչաոու լինել, չեմ կարող ձեր գործած չարիքներին դիմանալ։ Դուք այսօր զա ր եք ինձ սի­րում, վաղն իմ թշնամիներն ու ատողները կդա ոնա ք։ Դուք ինձ կապում եք ձեր գլխին իբրև ծեծող թակ։ Ինձ հանգիստ թողեք, իմ տ ա ռա պ ա նքներով ու մեղքերով լի կյանքը թողեք աոանց հոգսերի անցկացնեմ։

Բայց զինվորների բազմությունը չէր հանդարտվում, այլ պահանջելով աղաղակում էր.- Հ ե ն ց դքս* մեղա վորդ, պ ետ ք է մեզ հովիվ լինես։Արշւսկի համբերության բաժակը լցվում է ։ Ն ա չարացած ու զա յրա ցա ծ, ձեոը գցում է Ներսեսի գո–

տուց կախած սրից, դեպի իրեն քաշում, սուրը գո տ իով հանում, շպրտում մի կողմ, ապա հրամայում՝ Ներսեսին իր աոաջ կապել, խուզել նրա գանգուր ու վայելուչ մազերը, պաստել, վրայից հ՛անել շքեղ պատմուճանը։

Երբ սկսում են խուզել Ներսեսի մազերը, Ա նա աստիճանաբար կորցնում է իր սքանչելի գեղեցկու­թյունը, շատերը ցա վից արտասվում են։ Ապա թագավորը հրամայում է բերել կրոնավորի զգեստներ Ա հագցնել նրան, կանչում են ծերունի Փավստոս եպիսկոպոսին Ա նրան ձեոնադրել տալիս սարկավագ ՜։

Այնուհետև Արշւսկը իր մոտ է հավաքում երկրի մեծամեծ իշխաններին, խորհուրդ անում, որոշում Ներսեսին տանել Կեսարիա, օծել ամենայն Հա յո ց կաթողիկոս։

Հ ա յո ց նշանավոր իշխանների ուղեկցությամբ և մեծամեծ նվերներով Արշւսկը Ներսեսին ուղար­կում է Դւսմիրքի Կեսարիա մայրաքաղաքը՝ կաթողիկոսների կաթողիկոս Եվսեբիոսի մոտ, կաթողիկոս օծելու։

Ներսեսին տանում են Կեսարիա, Եվսեբիոսին հանձնում Արշւսկ թագավորի հրովարտակն ու նվերները։

Եվսեբիոսը ամենայն սիրով ու մեծարանքով ընդունում է հայոց հյուրերին, հավաքում եպիսկոպոս­ների բազմությունը և Ներսեսին ձեռնադրում Մեծ Հա յք ի եպիսկոպոս։ Երբ եկեղեցում Ներսեսին կա­թողիկոս են օծում, մի սպիտակ աղավնի գալիս, նստում է օծման սեղանին, ապա թռչում նստում է Ն ե ր ­սեսի գլխ ին։ Հ ա վ ա ք վ ա ծ բազմությունը մեծ ցնծությամբ ու երկյուղածությամբ է ընդունում այդ երևույթը, այն համարելով աստվածային սուրբ նախանշան՝ Ներսեսի կաթողիկոս ձեռնադրման արժանավո­րության։

Հ ո վ ի վ բսւոն ա յս տ ե ղ ա ն ի փ ո խ ա բ ե ր ա կ ա ն իմաստ , իբրև հո գև որ հոտի, սւյսինյ)ն՝ հ ա վա տ ա ցյա լն երի և հոգևոր պաշտոնյա– ների ա ռ ա ջն ո ր դ ։

՝ Ց ա ծ ր ա ս տ ի ճ ա ն ի ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն պ ա շտ ոնյա ։

109

Կեսարիայից Ներսեսին ե հայոց իշխաններին մեծ պ ատ վով Ա շուքով ճանապարհ են դնում Հ ա ­յաստան։

է>րբ գալիս հասնում են հայրենիք, Արշակ թագավորը նրանց դիմավորելու Է դարս գալիս Առյուծ լեւսսն մոտ։ Ն րա նք մեծ խանդավառությամբ ու ցնծությամբ հանդիպում են միմյանց, ողջունում, օրհնում, ապա բերում Ներսեսին, նստեցնում հայոց հայրապետության ւսթոոին։

Ներսեսը երկրում մեծ բարենորոգումներ Է ծավալում։ Ն ա Տա րոնի Աշաիշատամ եկեղեցականների Ա աշխարհականների (Խղով Է գումարում, ուր իրավական կանոններ Է սահմանում երկրի թե աշխարհիկ Ա թե եկեղեցական գործերը կարգ ու կանոնի ե նթ ա ր կ ելս համար։

Ն ա նախարարական տներից վերացնում Է երկու շատ կարևոր հեթանոսական սովորություն, ա ոա ­ջինը՝ ամուսնությանը մերձավոր և արյունակից ազգականների միջև, որ կատարվում Էր շահադիտա­կան նկատառումներով, և երկրորդը, երբ նշանավոր իշխանների մահվան ժամանակ սպանում և նրա հետ Էին թաղում նաև նրւս մերձավորներին ու ծսոսսներին։

Ներսեսը Հւսյոց աշխարհի ամեն մի գա վա ոա մ աղքատանոցներ Է շինել տալիս, ուր պատսպարվում ու սնվում են խեղճերն ու չքավորները։ Բոլոր գյուղերում շինել Է տալիս հյուրանոց–իջևանատներ՝ օ տ ա ­րականների համար, սնվելու տեղեր՝ որբերի և ծերերի համար, հեոավոր և անմարդաբնակ տեղերում՝ հիվանդանոց-պատսպարաններ բորոտների, ախտավորների և ւսյ| անբուժելի հիվանդների համար, որոնք մինչ այդ օրենքով հալածվում Էին, իբրև պիղծ մարդիկ։

Ներսեսը Հայաստանի բոլոր գա վա ոներա մ հիմնում Է դպբոցհհր, ուր ուսուցումը կատարվում Է հունարեն և ասորերեն լեզուներով։ Շինում և վերանորոգում Է ավերված եկեղեցիները, հաստատում վանական միաբանությաններ, կարգավորում ու կայունացնում եկեղեցական գործի դրվա ծքն ա ռհա ­սարակ։ Ինքն իր մարդասիրությամբ, աղքատասիրությամբ, խոնարհությամբ ու ողորմածությամբ ամ­բողջ Հայոց աշխարհում վայելում Էր համաժողովրդական մեծ սեր և հեղինակություն։

Արշակավանի կառուցումն ու կործանումը

Ներսեսը հայոց տասը նշանավոր իշխանների հետ բարեկամական այցով գնում Է Հունաստան՝ վ ա – ղես կայսրի մոտ։ վերջինս, որ աղանդավոր Էր և շեղվել Էր բուն քրիստոնեական հավատից, վեճի Է բռնվում Ներսեսի հետ և նրան աքսորում մի անմարդաբնակ կղզի։ Ներսեսն իր բացակայության ժա­մանակ Հայոց աշխարհում տեղապահ Է թողնում Բագրևանդի Խ ա ղ եպիսկոպոսին՝ մի ազնիվ ու բա ­րեպաշտ հոգևորականի։

Արշւսկը որքան հասակ Էր առնում և երկրում ամրապնդում իր իշխանությունը, այնքան դառնում Էր ինքնավստահ և հաճախ զանց Էր առնում եկեղեցու իշխանությունն ու պատվիրանները։

Ներսեսի բացակայության ժամանակ Արշակ թագավորը Կոգ գավսւոի հովտում մի ղաստակերտ Է շինել տալիս և հրամայում իր մունետիկներին՝ երկրով մեկ հայտարարել թագավորական հետևյալ հրա­մանը. «Ո վ որևէ մեկին պարտք է, ով որևէ մեկին մի բանով վնասել է, ով որևէ մեկի արյունն է թափել, ու| որևէ մեկի կինն է հափշտւսկել կամ գույքը բռնագրավել, ով որևէ մեկից երկյուղ ունի, բոլորը, բոլորը թող հավաքվեն գան, բնակվեն թագավորի շինած դաստակերտում, նրանց նկատմամբ ոչ մի դատ ու պահանջ չի լինի, նրանց դեմ բողոքողներն իրենք կենթարկվեն պատժի ու դատաստանի»։

Երբ բոլոր գավառներում, քաղաքներում ու գյուղերում, բոլոր հրապարակներում հայտարարվում է արքունական այս հրամանը, Արշակ թագավորի շինած դաստակերտն են գալիս հավաքվում երկրի բո– |որ գողերր, ավազակները, մարդասպանները, պարտապանները, հափշտակիչները, վնասարարները, բոլոր ստախոսներն ու խաբեբաները։ Շատ շատերը հանցանքներ էին գործում և այնտեղ ապաստան գտնում, շատ կանայք թողնում էին իրենց տղամարդկանց, վւախչում գալիս՝ այնտեղ պատսպարվում, շատ տղամարդիկ իրենց կանանց լքելով, ուրիշների կանանց էին առնում և գալիս այնտեղ ընկնում, շատ ծառաներ իրենց տերերի գանձերր հափշտակելով, փախչում գաւիս էին այնտեղ օթևան գտնում, շատ ավանդառուներ իրենց մոտ պահուստի տրված ավանդները վերցնում, գալիս էին այնտեղ ա պ ա ստ ա ­նում։ Այնտեղ էին գալիս նաև տուժածներն ու հարստահարվածները, զրկվածներն ու հալածվածները։ Դալիս էին, լցվում, դաստակերտը մեծանամ, դաոնում է մի մեծ քա ղաք, ամբողջ հովիտը բռնում։

110

Արշսւկ թա գա վորը հրամայում է այդ քա ղաքը կոչել իր անունով՝ Արշակսւվան, Ա այնտեղ արքա– յսւկան ա պ ա րա նք Է կառուցել տափս։

Արշսւկավանի կառուցումը Արշակի դեմ երկրով մեկ բողոքի ու դժգոհաթյան ալիք Է բարձրացնում։Ներսեսի տեղապահ Ի Ասդ եպիսկոպոսը բազմիցս հանդիմանում Է Արշւսկին այդ քաղաքի համար,

բա յց Արշակը Փոխանա կ Որան լ ս կ ո ւ , փորձում Է զա նա զա ն թանկարժեք նվերներով, ոսկով ու ա րծա ­թ ով, արքունական սւխուփ ընտիր նժույգներով կաշաոել նրան։ Խ ա ղն ընդունում Է ւսյդ թանկարժեք նվերները, բա յց տ եղնա տ եղը բաժանում աղքատներին ու կարիքավորներին, միաժամանակ չդադսւ– ր եցնելով իր հանդիմանությունը։

խ ա ղ ի ն ստիպում են անգամ Արշակւսվանի եկեղեցում սուրբ սեղան կանգնեցնել, որից Խաղը կտրուկ հրաժարվում Է։ Արշակը տեսնելով, որ իր ջանքերն ապարդյուն են անցնում, հրամայում Է իր մոտից հեռացնել Խ ա ղին ։

Հունաստանում մեռնում Է վ ա ղ ե ս կայսրը։ Աքսորավայրից Հա յա ստ ա ն Է վերադառնում Ներսեսը, որին Արշակ թա գա վորն ու ողջ ժողովուրդը դիմավորում են ցնծությամբ։ Ներսեսի վերադարձով կրկին աշխուժանամ Է երկրի ներքին կյանքը։

Ն երսեսն իմանալով Արշսւկավանի կառուցման Ա Արշւսկի գործա ծ անօրինությունների մասին, մտնում Է թա գա վորի մոտ, խստորեն նախատում նրան, ապսւ խորհուրդ տալիս.

- Արդ, լսիր, ինչ որ քեզ ստում եմ, 1ւ կատարիր, որպեսզի կարողանաս քեզ փրկել աստծո բարկու­թյունից, Ա թ շվ ա ռ Հա լոց աշխարհն Է էքո պատճաոով չկորչի ։ Դու հրաման տուր, որ Արշակավանը բա ն­դեն, քո ժողովա ծ մարդկա նց ցրիր, որ գնան տա րա ծվեն ու բնակվեն իրենց նախկին տեղերում, որպեսզի չա րիքների խորքերը չընկնես ու չկորչես։ Իսկ քո գործա ծ մեղքերի համար ամբողջ երկրին հրաման կտանք, որ քո փոխարեն պաս պահեն, ա ղո թ ք անեն։ ե թ ե Արշսւկավանի տեղը շատ ես հավանում, Ա քեզ դժվար է այն լքել, ապա ես ինքս նոր ք ա ղ ա ք կշինեմ քե զ համար Ա արդարությամբ շեն կպահեմ։

Արշակը լսում է կաթողիկոսի խոսքերը, քթի տակ ծիծաղում նրա ասածների վրւս, զանց սանում։Ն եր սե ս ը բարկանում է թագավորի վրա, ա ստ վա ծա յին պատժով սպառնամ նրան Ա թողնում հե­

ռանում գա վ ա ռ ն եր ը ։Արշակւսվանի բնակչության մեջ ժա նտա խտ է ընկնում, սկսում են կոտորվել մարդիկ ու անասուն­

ները։ Հ ա յ նախարարներն էլ, կատաղած Արշակավանում ապաստանած իրենց ծառաների ա հանցա­վորների դեմ, զորքեր ո վ հարձակվում են Արշակւսվանի վրւս, կոտորում բոլոր տղամարդկանց ու կա ­նանց, բա ցի ծծկեր երեխաներից։

Կոտորածի մասին Ն երսեսն իմանում է ուշացումով, Ա չի կարողանում դրա առաջն առնել։ Ն ա հաս­նում է այն ժամանակ, երբ մեծերին կոտորել էին, իսկ նրանց երեխաներին նախարարներն իրենց մեջ էին բաժանում, որպեսզի գերի տանեն ինչպես հեռավոր թշնամիների երեխաների։ Ներսեսը երեխանե­րին ազատում է նախարարների ձեռքից, կողովներով նրանց կրել է տալիս մի գոմ, նրանց համար սնունդ Ա ապրուստ նշանակում։ Հետագայում, երբ այդ երեխաները մեծանամ են, իրենց համար ավան են շի­նում, որ կոչվում է Ո ր թ ք 1, ի նշան այդ բնակավայրը նրանց կողովներով բերելու։

Արշակ, Գնել ե Տի ր իթ

Ներսեսի անմարդաբնակ կղզի ա քսորվա ծ ժամանակ նրա հետ Հունաստան գնացած նախարար­ների մի մասը պ ա տ ա նդ էր մնացել վ ա ղ ե ս կայսրի մոտ։ Ն ր ա ն ց մեջ էին նաԱ Արշակի եղբորորդիներ Դ նելն ու Տիր իթ ը ։

Ն երսեսին աքսորելու պ ա տ ճա ռով հաւոց Ա հունաց միջև եղած բարեկամական հարաբերություն­ները չխաթարելու Ա Արշակի սիրտը շահելու համար, վւսղեսը Ներսեսի փոխարեն պատանդից ա զա ­տում 1ւ մեծ նվերներով, թանկա րժեք քարերով Հա յա ստ ա ն է ուղարկում Արշակի եղբորորդիներ Դնելին ու Տիրիրխ ւ։

|յյււ>Ր հիե հայերենում* կ ա լով ն եր , ա յսինքն՝ որ թ ե յփ ց , ճ յ»Ո |ե|ւ|ս յ հ յուսվա ծ։

I I I

Ն ր ա ն ք հունաց պատվիրակի հետ գալիս հհ Հա յա ստ ա ն Ա Արշակ ին հանձնում վ ա ղ ե ս ի հրովար– տակր, թանկարժեք քարերն ու գանձերը։ Արշւսկն իմանալով կատարվածը, սաստիկ զայրանամ է, ա ն­պատվում հունաց պատվիրակին.

- Այդ ձեր բերած քարերը թող թափվեն ձեր կայսեր ու ձեր գլխին։ Մեր երկրում քարեր շատ կան, ղրւսնք փալի բավարար են այս քարերը տվողի ե բերողի ատամները փ շրեր» համար։

Արշւսկն անմիջապես հրամայում Է վ ա ս ա կ զորավարին զորք հավաքել, գնդեր կազմել Ա գնալ, զարկել, ավարի ենթարկել Դւսմիրքի կողմերը, որ պատկանում Էր հունաց կայսրին։ վ ա ս ա կ սպարա­պետը իսկույն կատարում Է թագավորի հրամանը։ Ն ա հավաքում Է շուրջ երկու հարյուր վաթսուն հա­զար զինվորից բաղկացած մի բանակ, գնում ջարդում, ավարի Է ենթարկում Դւսմիրքի կողմերը, հաս­նում մինչև Անկյարիս քաղաքը։ վ ե ց տարի շարունակ վ ա ս ա կն ասպատակում Է Հունաց աշխարհի սահ­մաններում գտնվող երկրները, թալանամ, կոտորում, ավարի ենթարկում տեսակ-տեսակ հարստություն և ունեցվածք, բերում, լցնում Հա յոց աշխարհը, լիացնում բոլորին։

Դնելը գնամ Է Արագած լեուսն ստորոտում գտ նվող Կվաշ ավանը իր կուրացած պապի՝ Տիրանի մոտ, որ դեո կենդանի Էր։ Տիրանը Դնելին նվիրում Է իր ամբողջ ունեցվածքը, գյուղերը, դաստակերտ­ները, կալվածքները և հրամայում Է Դնելին հենց նույն Կվաշ ավանում Էլ բնակվել։

Սյունյաց Անդոկ նախարարն ուներ մի գեղեցիկ աղջիկ՝ Փաոա նձեմ անունով։ Ն ա իր գեղեցկու­թյամբ ու պարկեշտությամբ հռչակված Էր ամբողջ երկրում։ Պատանի Դնելն ամուսնանում Է այդ գեղե– ցիկ աղջկա՝ Փւսոանձեմի հետ, և մեծ ու թագավորավայել հարսանիք անում։ Նւս իր պապից ստացած ժառանգությունից առատորեն պարգևներ Է տալիս բոլոր նախարարներին, նրանց զավակներին, որոնք շատ են սիրում և գնահատում Դնելին։ Նախարարներն անգամ իրենց զավակներին հանձնում Էին Դ ն ե ­լին՝ զինավարժություն ուսուցանելու նրանց։

Դնելի մյուս հորեղբորորդին՝ Տիրիթը, տեսնելով Փւսոանձեմի չքնա ղ գեղեցկությունը, սիրահար­վում Է իր հարսին։ Նա նախանձում Է Դնելին ոչ միայն գեղեցիկ Փւսոանձեմի համար, այլև իրենց պ ա ­պից ստացված ժառանգության։ Է7վ նւս սկսում է հնար փնտրել՝ Դնելին մեջտեղից վերացնելու, նրւս կնոջն ու պապենական ժառանգությունը հափշտակելու։ Ն ա վճռում է թագավորին գրգռել Դնելի դեմ և նրա միջոցով Դնելին մեջտեղից վերացնել։

Տիրիթը գալիս է Արշակի մոտ և ասում.«Ա րքայիդ հայտնի չէ*, արդյոք, որ Դնելը միտք է դրել քեզ սպանել և քո փոխարեն թագավորել։

^ոլոր նախարարները, մեծամեծները, ւսզատներր սիրում են Դնելին, մեր ամբողջ երկրի նախարար­ները գերադասում են նրա իշխանությունը իրենց վրա, քան քոնը։ Եթե ապացույցներ ես ուզում, թ ա գ ա ­վո՜ր, ահա քեզ ապացույցներ. Դնելը եկավ, բնակվեց Այրարատում, ձեր թագավորական կալվածքում, և բոլոր նախարարները սրտանց նրան են հարում։ Հունաց կայսրերն այդ դավը նյութելով, նրան հյու­պատոսի կոչում տվեցին և շատ մեծ գանձ, որով նա նախարարներին իր կողմը գրա վեց։ Արդ, արքմւ, իմացիր և տես, թե ինչ պիտի անես, ինչպես պիտի կարողանաս քեզ փրկել» ։

Դավին մասնակից էր նաև Աամիկոնյան տոհմի վ ա ր դ ա ն նահապետը, որը թագավորի արևով երդվելով, հավատացնում է Արշակին Տիրիթի խոսքերի ճշմարտությանը։

* ՚ Րշակը հավատալով նրանց խոսքերին, վ ա ր դ ա ն ի ն ուղարկում է Դնելի մոտ հետևյալ պատգամով.«Ինչքս բնակվեցիր Այրարատում և հայրենի կարգը խանգարեցիր2։ Արդ, դու պ ետք է ընտրես

երկուսից մեկը, կւեմ մեռնել, կւեմ Այրարատից հեռանալ և քեզանից հեռացնել նախարարների զ ա ­վակներին»։

Դնելը անմիջապես կատարում է թագավորի պատգամը, թողնում է Այր արատ ր և գնում, բնակվումէ Աղիովիտ և Առբերան գավառներում3։

սոցիալական տերմին է , «ին հայերենում նշանակում էր ա գնվսւկա ն։Արշակունիների արքա յա կա ն տան սովորությա ն «ամա ձսւյն, Ա յրա րա տ ում պ ե տ ք է բն ա կ վ ե ր միայն թ ա գ ա վ ո ր ը և նրա մի որդին, որին պահում էին իրրե թ ա գա վորին «սւշորդ, թ ա գ ա ժ ա ռ ա ն գ ։ Իսկ ՍԼրշսւկուԱյաց տ ա ն մյուս ներկա յա ցուցիչները պ ե տ ք I բնա կվեին ^ա շտ յա նյ* , Ա ղիովիտ և Ա ոբերա ն գա վա ռներում ՝ ա րքունա կա ն եկա մուտ ներով Ա ուտ եստ ով։ Դ ն ե լը փաս–տ ո ր ն ն խ ա խ տ կ էր այս ս ո վո ր ու յբր ։

Դ տ ն փ ս մ էին վ ա ն ա լճի հյուսիսային կողմում։

112

Ա յդ ւսոթիվ Տիրանը սաստիկ զայրանում է որդու՝ Արշակի դեմ, Ա նրան խիստ հանդիմանում։ Արշակի գա ղտնի հրամանով՝ սենե– կապետներր խեղդամահ են անում Տիրանին և թաղում Կվաշ ա վա ­նում, չա րժանացնելով ւսնգամ Անիի արքայական գերեզմանոցում թաղվելու։

Դնելի սպանությանն ու ողբը

Մոտենամ էին հայոց նոր տարվա Նավա սա րդի, օրերը Ա այդ ւսոթիվ Արշակը դարս է գալիս արքայական որսի Ա զվարճություն­ների։ Ն ա գնա մ է Մասիսի թիկունքում գտնվող իր սիրած Կոգո– վիտ գա վա ոը Ա մեծաթիվ կենդանիներ որսում։ երր որսից հետո հավաքվում են արքայական խնջույքի, Արշակը գինի խմելով պ ա ր­ծենա մ է, թե իրենից աոաջ ոչ մի թագավոր մի ժամում այդքան մե­ծաքանակ որսի կենդանիներ չի կոտորել։ Տիրիթն ու վարդւսնը դարձյալ նորոգում են իրենց նենգությանը Ա թագավորին ասում, թե այս օրերին Դնելը Աղիովտի լեոներամ ավելի շատ երեներ է սպանել։

Արշակն այս ւսոթիվ դարձյալ ոխով է լցվում Դնելի դեմ Ա ա ն­միջապես կարգադրում վարդւսնին՝ գնալ, Դնելին հրավիրել իր արքունական բանակատեղը՝ նավասարդյան որսին ա զվարճու­թյուններին մասնակցելու պատրվակով Ա սպանել։

վարդւսնը գալիս է, Ա ա սվյա տ ք կոչված գյուղում գտնում պա­տանի Դնելին ։ Նւս անկեղծ երդումներով ա խորամանկ վարպե­տությամբ համոզում է Դնելին՝ իր կնոջ Ա տնական մարդկանց հետ գա լ արքունի բանակատեղին, հավատացնելով, որ թագավորը նը– րանց մեծարանքի և զվարճությունների համար է հրավիրում։

- Թագավորը չուզեց, - ասում է վարդւսնը, - Նավա սա րդի տոներն աոանց քեզ անցկացնել։ Նւս այժմ շատ բարեհաճ է տ րա ­մադրված քո նկատմամբ, որովհետև համոզվեց, որ քո մեջ ոչ մի չարության չկա, Ա չարախոսները զա ր էին փորձում իրեն հակւս– ոսւկն համոզել։ Ն ա ւսյժմ զ ղ ջա մ է, որ քեզ ատել է Ա կամենամ է իր սիրուն քե զ արժանացնել։

Դնելր համոզվում է Ա իր իշխանական ամբողջ կազմով վւսր– դւսնի հետ ընկնում ճանապարհ։ Ողջ գիշեր նրանք աճապարելով գնում են, որպեսզի լուսադեմին հասնեն արքունի բանակը, քանի որ հաջորդ օրը կիրակի էր Ա արքունի բանակի մերձակայքում գտ նվող Բագավանում մեծ հանդիսավորությամբ նշվելու էր Հովհաննես Մկրտչի հիշատակի օրր։ Այդ սանին Բագւս վանում էին հավաքվել տարբեր գա վաոներից եկւսծ աշխարհիկ մարդկանց մեծ բազմու­թյուն և շատ եպիսկոպոսներ։ Ներսես կաթողիկոսն այնտեղ էր ու­ղարկել իր աթոոակից Ա տեղապահ խւսդին, որպեսզի ամեն ինչ տեղում կարգավորի։ Իսկ ինքը մնացել էր արքունի բանակում, որ­պեսզի իր ներկայությամբ այդ գիշեր մեծ պաշտամունք ու հաղոր­դություն կատարվի։

8. Հ ա յ հին ւ|իպաշ|սա|)հ|ւ 1 1 3

Լուսաբացին Դնելի խումբը հասնում է արքունի բանակը։ Թագավորին անմիջապես հաղորդում են Դնելի ժամանման լուրը։ Արշակը հրամայում է Դնելին բանակից դուրս տանել Ա սպանել։ Եվ երբ Դնելը ձի հեծած անցնում էր բանակի միջով Ա մոտենում արքունի հրապարակին, արքունիքից վրա են հաս­նում բազմաթիվ սպասավորներ, զինված՝ սրերով, նիզակներով, սվիններով ու սակրերով, ինչպես նաևզինված հետևակ զորք։

Ն րա նք հասնում, բոնում են պատանի Դնելին, ձիուց վայր գցում, ձեոքերը հետևը կապելով՝ տանումգլխատման վայրը։

Դնելի կինը՝ Փսաանձեմը, որ գտնվում էր ամուսնու հետ և գալիս էր փափուկ օթոցներով հարդար­ված պատգարակով, երբ տեսնամ է ամուսնուն բսնեցին, իսկույն վայր է ցատկում պատգարակից, վա ­զում եկեղեցի, ար Ներսեսը բանակի մարդկանց ներկայությամբ աոավոտյան ա ղոթք էր կատարում։

Կինը հևիհև իրեն գցում է եկեղեցի և դիմելով Ներսեսին ճչում.- Շտապիր, հասիր, ամուսնուս ւսոանց մեղքի, աոանց որևէ հանցանքի սպանում են։Ներսեսն անմիջապես ընդհատում է արարողությանը և եկեղեցուց դարս գալով, վազում դեպի

թագավորի աոանձնասենյակր։ Հասնելով թագավորի դսանը, աոանց նախազգուշացնելու նա իրեն գցում է թագավորի սենյակը։ Արշւսկն անմիջապես կուսհելով Ներսեսի անակնկալ գալու պւստճաոը, քնած է ձևանում, սամույրե գլխարկը գլխին է քաշում, դեմքը ծածկում և սկսում խոմփւսցնել։ Ներսեսը մոտենամ, բոնում է թագավորի ուսը, ցնցում և ասում.

- Հիշիր, թագավոր, մեր տիրոջը, որ մեր սիրո պատճասով իջավ երկնային բարձրությունից, մեզ՝ անարժաններիս, եղբայր դարձավ, որ մենք միմյանց խնայենք, միմյանց սիրենք, չհամարձակվենք իրար վնասել։ Եթե դու քո եղբորը, ծաոայակցին, ընկերակցին ու հարազատին չխնայես, մեր տերն էլ քե զ չի խնայի։

Լսիր աստծո խոսքը, ինքդ քե զ խնայիր, քո հարազատ եղբոր արյունը մի թափիր, արդար մարդուն անմեղ տեղը անխնւս մի սպանիր։

Արշակք արքայական գահույքում կողքի ընկած, մուշտակով փ ա թա թվել էր, դեմքը ծածկել, քար կտրած՝ ոչ լսում էր կաթողիկոսին, ոչ է| պատասխանում։ Այդ պահին ներս է գալիս թագավորի Երազմակ դահճապետը և զեկուցում թագավորին.

- Արքունի բոլոր հրամանները կատարեցի. Դնելին տարա որսատեղի պատի տակը, սպանեցի և նայն տեղում էլ թողեցի։

Ներսեսը ցնցվում է այս լուրից և զայրացած սկսում անեծքների տարափ տեղալ թագավորի գլխին։- Ինչպես քարբ օձն է 1 խցում իր ականջները՝ ճարտար կախարդի ձայնը չլսելու համար, այնպես

է( դքս, թագավոր, ականջներդ փակեցիր, որպեսզի չլսես աստվածային խրատը և գա զանի նման մարդհոշոտես։

Դու, Արշակ, որովհետև Կայենի՜ գործը կատարեցիր, Կայենի անեծքին գաս. ողջ-ողջ թագավորու­թյունիցդ զրկվես, քո Տիրան հորից ավելի չարչարանքներ կրես և մեծ նեղության մեջ դաոն մահվւսմբկյանքդ վերջացնես։

Ներսեսը անիծում է, բարկացած դուրս գալիս թագավորի մոտից և այլևս արքունի բանակ չի վե–րադաոնամ։

Դնելին տարել գլխատել էին արքունի որսատեղի պատի մոտ գտ նվող էսին բլրի վրա, որն ընկած էր աղբյուրների մոտ սարքված արքունի բազմոցների դիմաց։

Արշակը հրամայում է իր բանակատեղում գտ նվող բոլոր մարդկանց մեծին և փոքրին, գնալ Դ ն ե ­լի սպանված տեղը ե սգալ ու կոծել Արշակունի մեծ սեպուհ1 Դնելի մահը։ Բայց ոչ ոք չի համարձակվում

Թ ո ւ ն ա վ ո ր խոշոր օձ ասպ իդ, որ ապրում է ա ր ևա դ ա րձ ա յին ե մ երձա րևա դա րձա յին շրջաններում։Կայենը, ըստ ա ստ վա ծա շնյյա ն աոսւսպեյի, ա ոաջին մարդու՝ Ա դա մի որդին էր, ա ոա ջին երկրա գործը, որը ն ա խ ա ն ձ ե յո վ իր անասնապահ եդրորը՛ Արելին, սպանում է նրան Ա թա ղում։ Ա յդ ա րա րքի հա մար Կ այենն արժա նանում է ա ս տ վա ծա յին պ ա տ ու­հասի, գ լխ ին եղջյուրներ են բուսնում, մնամ I անմահ, հետ ա գա յում |*յարխ1ացա րսւր սպ ա նվում է հր ա զգա կցի ՝ Ղւսմեքի կողմից։

1և|(ւվակա(ւ ծագում ունեցող անձ, նա խ ա րա րա կա ն տ ոհմից սերվա ծ իշխան։

114

գնալ։ Թ ա գա վորն ինքն է անձամբ ելնում գնում այնտեղ, նստում լացող ու ողբացող կանանց կողքին, ողբում ու սգում իր եղբորորդուն, ոքին ինքն էր սպանել։

Արշակը ինքը լալիս էր Ա հրամայում ողբասաց կանանց լաց ու կոծը սաստկացնել։ էացող կա ­նանց մեջ էր Դնելի կինը՝ Փւսոանձեմը, զգեստները պւստաոոտած, մազերն արձակած, կուրծքը բւսց կոծում էր սպանված ամուսնուն, բարձր ճչամ, աղիողորմ ողբով բոլորին լացացնամ։ Արշակը նայում էր Փա ոա նձեմի չքնա ղ գեղեցկությանը, պ ա տ ա ռոտ վա ծ զգեստների արանքից ցոլացող մարմնին Ա մտքում տ ենչա մ նրան։

Իսկ Տիրիթը, որ Փաոանձեմի սիրուց նախանձելով Դնելին, նենգորեն սպանել էր տվել նրան, լաց ու կոծի թունդ պահին, կր^ե, .Լ. չզսպելով, մարդ է ուղարկում Փաոանձեմի մոտ. ասել տալիս.

- Ք ե զ շատ մի տանջիր ու չւսրչարիր, ես Դնելից ավելի լավ տղամարդ եմ. ես քեզ սիրում եմ, դրւս համար էլ նրան սպանել տ վեցի, որ քեզ հետ ամուսնանամ։

Երբ Փաասնձեմին հայտնում են Տիրիթի այս պատգամը, լաց ու կոծի թա նդ պահին նա ձայնը բարձրացնում է, բո ղ ոքե|ո վ ճչում.

- էսեցնք , մարդիկ, բոլորդ |սեցնք, իմ ամուսնու մւսհր իմ պւստճաոով է եղել, մեկը ինձ վրա ա չք է դրել Ա իմ պ ատճառով սպանել տվել ամուսնուս։

Այս իրողությանը հայտնելով ի լար սւմենքին, Փաասնձեմն ինքը դաոնամ է ողբամւսյր, բոլոր ձայ­նարկուները1 միանում են նրան, հենց տեղնուտեղը սկսում են երգ կապել Տիրիթի սիրահարության, Փա– ոանձեմի վրա ա չք դնելու, մատնության, Դնելի մահվան համար հնարներ որոնելու Ա նենգությամբ սպա­նել տալու մասին։ Բոլոր ողբասացները այս բաները սկսում են երգով պատմել ա ա ղ ի ո ղ ո ր մ ձ ՚ս յն ո վ եր գել ։ Ա յդ ձևով տարածվում Ա բոլորին պարզ է դառնում Դնելի սպանության նպատակն ու հ ա ն գա մանքները։

Արշակն այս ամենը լսելով Ա իրազեկ դառնալով սպանության նպատակին, ապշում, զարմանամ, զղջում է իր ւսրարմանքր, ափսոսանքով ձեռներն իրար խփում, ինքն իրեն ասում.

- Ուրեմն, Տիրիթն անարժան սիրով սիրահարված լինելով Դնելի կնոջը, այս չարիքը հնարեց, դ ա ր ձա վ ա նմեղ մահվան պ ատճառ, մեզ էլ զա ր տեղը արդար արյունի մեջ շաղախեց Ա Ժաոսւնգե| տվեց անանցանելի չա րիք ու անեծք։

Թ ա գա վորը, սակայն, առժամանակ եղւսծ իրողությունն ու սեվսսկան մտորումները իր մեջ է պա­հում, ոչ ոքի չի հայտնում, լռում է Ա սպասում։

Արշակը Դնելի դիակը նախարարների հետ տանում, իջեցնում է Աղիովտի դաշտը Ա թաղում ւսր քա նա կ ա ն Զարիշատ քաղաքում։

Դնելի սպանությունից բավական ժամանակ անց Տիրիթը պ ատգամավոր է ուղարկում Արշակի մոտ ՜հետ ևյա լ խ նդրա նքով. «Բարեհաճիր, արքա, և հրաման տար Դնելի կնոջ՝ Փաոանձեմի հետ ինձ ամուս­նա նա լ» ։

Արշակն այս լսելով, ասում է.- Այժմ հաստատ համոզվեցի, որ իսկապես Դնելի մահը իր կնոջ պատճառով է եղել։Արշակը կտրուկ մերժում է Տիրիթի պահանջը Ա մտադրվում Տիրիթին սպանել Դնելի մահվան հա­

մար։Տի ր իթ ն իմանամ է թագավորի մտադրությունը Ա գիշերով ահաբեկված փախչում։ Երբ Արշսւկին

հայտնում են Տիրիթ ի փախուստը, նա անմիջապես հրամայում է ազատների բանակին՝ Տիրիթին հե­տապնդել և որտեղ որ բռնեն, այնտեղ է( սպանեն։

Ազատները Տիրիթ ին հետապնդելով՝ հասնում են մինչև Բւսսենի անտառները, անտառում բռնում են նրան և տ եղնա տ եղը սպանում։

Տիրիթ ին սպանելուց հհտո Արշակն ամուսնանամ է Դնելի կնոջ՝ Փաոանձեմի հետ։

Ո դք ա մ ա յր , մա յր ո դ բո ց կւսմ եղերա մա յր , նւսԱ ձա յնա րկուներ կամ ձա յնա րկու կ ա ն ա յք , հ ՚նում մ ե ո կ ի ւ|րա ս ա գ կա տ ա րերս հա– մար հրա վիրում Լին հ ա տ ա կ ւալկան կա ն ա ն ց, որոնցից մեկը դա ոնում Էր ո դրի մւսյր, ա յսինքն գ լխ ա վ ո ր ողբա սա ցը, եր գո վ սէ. - ոելի գ ո վ ք ն Լր անում, իսկ մյուսները, որ կոչվում Լին ձա յնարկուներ, ձա յնա կցում Լին ոոբա մորը, կրկԱե|ով նրա երգա ծ ոդբերգը ։

115

Փառանձեմ ե Ոլոմպիադա

Արշակը շատ էր սիրում Փաոանձհմին, բւսյց Փաոանձեմը նյսսն չէր սիրո»ւ1։Եվ որքան Արշակր սիրում էր կնոջը, այնքան կինը ատում էը նրան։ Փաոանձեմը չէր սիրում Ար–

շւսկին նրա մարմնի թավամազության Ա թուխ մաշկ ունենալու պատճառով։ Տեսնելով, որ կնոջ սիրտը իրեն չի կպչում, Աըշւսկը խնաւԱսխոս է ուղարկում Հունաց աշխարհը Ա այնտեղից կայսերական տոհ­մից Ոլոմպիադա անունով մի գեղեցիկ կին է բերում, հետը ամուսնանամ Ա դարձնում իր երկրորդ կինը։ Արշակը ուժգին սիրով ււիրամ է Ոլոմպիադային Ա դրանով իսկ գրգոում Փւսոանձեմի նախանձը։ Փա– ուսնձեմը խանդից ոխակւսլվամ է Ոլոմպիադայի դեմ Ա միջոցներ է փնտրում նրան մեջտեղից վերաց­

նելու։Շուտով Փաոանձեմը պառկում, տղա է բերում, անունը դնում Պապ։ Պապը մեծանում, դառնում է

շատ առույգ ա ուշիմ պատանի։ Աըշւսկը նըսւն պատանդ է աղւսըկում Հունաստան կայսրի մոտ։Պապի ծնունդն ավելի է գրգռում Փւսոանձեմի ոխն ա խանդը, Ա նա ամեն կերպ փորձում է թունա­

վորել գեղեցիկ Ոլոմպիադային։ Բայց Ոլոմպիադւսն, դգալով նրա նախանձը, շատ զգույշ էր իր ատելիքի Ա ըմպելիքի նկատմամբ։ Նւս ատում էր միայն իր նաժիշտների պատրաստած կերակուրները Ա խմում միայն նրանց մսսոացւսծ գինին։

Տեսնելով, որ արիշ հնար չկա, Փաոանձեմը իր խարդավանքին մասնակից է դարձնում արքունի պալատի քահանաներից մեկին, անունը՝ Արջյունիկ։ վերջինս Քրիստոսի մարմինն ու արյանը խորհըր– դանշող սուրբ հաղորդության հացի Ա գինու մեջ թույն է խառնում Ա եկեղեցում իբրԱ սրբազան մասունք մատուցում Ոլոմպիադա թագուհուն։ Թագուհին ճաշակելով թունավորված հաղորդությունը, մահանում է։

Փաոանձեմը իբրև հատուցում այդ սպանության, Մրջյանիկ քահանային է նվիրում Տարոնի նրա հայ­րենի Դոմկունք գյուղը։

Արշակ, վ ա ս ա կ Ա Շապուհ

Պարսից Շապուհ թագավորը, երկյուղելով հայոց և հունաց թագավորների միաբանությունից, ամեն կերպ ջանամ էր հայոց Արշակ թագավորին իր կողմը գրավել ։ Ն ա Արշւսկին հրավիրում է Պարսկաս­տան, փառքով ու պատվով մեծարում, նվիրում մեծ քանակությամբ ոսկի Ա արծաթ։ Նւս Արշւսկին փա յ­փայում է եղբոր Ա որդու նման, նրան նվիրում անգամ Ատրպատակւսնի այն մեծ կալվածքը, որ, սովո­րաբար, տրվում էր պարսից թագավորության երկրորդ անձին։

Խնջույքի Ա ուրախության ժամանակ պարսից Շապուհ թագավորն ա հայոց Արշակը բազմում էին միևնույն թախտի վրա դրված գահերին, հագնում համագույն և միատեսակ զգեստ, կրում միանման թագեր և երկու հարազատ եղբոր նման իրարից անբաժան էին։

Օրերից մի օր հայոց Արշակ թագավորը դարս է գալիս պարսից թագավորի ախոռները դիտելու։ Նա մտնամ է ախոոներից մեկը, որի ներսամ նստած էր թագավորի ախոոապետը։ Ախոռապետը հայոց թագավորին լվի տեղ անգամ չի դնում, ոչ ոտի է ելնում նրան դիմավորելու, ոչ էլ արժանացնում որևէ հարգանքի։ Ընդհակառակը, տեսնելով հայոց թագավորին, նա ծւսղրելով՝ պարսկերեն դիմում է նրան.

- Հա յծց այծերի թագավոր, եկ, այս խոտի խրձի վրա նստիր։վասա կ զորավարը, որն ուղեկցում էր իր թագավորին, սաստիկ զայրանում է, քաշում, մերկաց­

նում լ իր գոստւց կախած սարը և տեղնատեղը հենց ախոռի մեջ գլխատում պարսից թագավորի ախո­ռապետին։

Արբ պարսից թագավորին հայտնում են այս լարը, Շապուհը զարմացած և հիացած է մնում վ ա ­սակի խիզախությունից։ Ն ա վասակին կանչում է իր մոտ, դրվատում, խրախուսում նրա քաջությանն ա տիրասիրությունը և մեծ պարգևների ու պատիվների արժանացնում նրան։

Այդ խաղաղ ու սիրալիր օրերին պարսից թագավորի մտքում դարձյալ երկյուղ է ծագում Արշակի հավատարմության նկատմամբ, աստի նա պահանջում է Արշակ թագավորից իրենց միաբանության ախտին հավատարիմ մնալու երդում տսղ։

ա

- Հա մաձա յնիր, - ասում է Շապուհն Արշակին, - Ա քո հավատով երդվիր, որ ինձ չես խարի, չես դավաճանի։

Շապուհն Արշակին այնքան է նեղում, որ Արշակն ստիպված համաձայնում է երդվել։Կանչում են Տիզրոն քաղաքի եկեղեցու քահանաներին, քահանայապետ Մարիի գլխավորությամբ

բերել են տա փս ավետարանը, Ա Շապուհ թագավորը Արշակին երդվեցնել է տալիս սուրր ավետարանի վրա, որ նա Շապուհին չի խաբի, չի դավաճանի, հաստատ կմնա իր ախտին ե իրենց դաշինքը չի խախտի։

Այդ երդման արարողության մեջ միջնորդի դեր էր կատարում Մամիկոնյան վարդսւն նահապետը, որին Շապուհը սիրում էր ա պատիվներ տալիս։ վ ա ս ա կ ը նախանձելով եղբորը՝ վճոամ է խախտել Շ ա ­պուհի Ա Արշակի միջև եղած դաշինքը։

Այս երդումից հետո մի գիշեր վա ս ա կը հրահրում է Արշակին Շապուհի դեմ և գիշերով երկուսն էլ Պարսկաստանից վսսխչամ, գալիս են Հայաստան։

Այս վոսխաստից Շապուհը խիստ վրդովվում է, իր մոտ է կանչում Մարի քահանային Ա զայրույթով հանդիմանում.

- Եթե դուք երդումը անկեղծ տված լինեիք, Արշակը չէր համարձակվի երդման դեմ գնալ կամերդմնա զա նց լինել։ Ես համոզված եմ, որ դուք կախարդությամբ ինձ խաբեցիք, դա ք սիրեցիք նրան,որովհետ և նա ձեր կրոնին է պատկանում, դ ա ք նրա հետ նենգությամբ խորհուրդ արիք Ա ինձանից հե–

00ոացրիք։ Եվ աոհասարակ բոլորդ կամենամ եք, որ Արշակունիները լինեն ձեր տերերր, և այդ նպատակն եք դ ա ք միշտ հետապնդում։

Հ ե ն ց տեղն ա տեղը Շապուհը երդվում է արեգակով, ջրով ա կրակով, որ ոչ մի քրիստոնյա կեն­դանի չի թողնի։ Ե վ նա հրամայում է Մարի քահանային և Արշակին երդվեցնող մնացած յոթանասուն քահանաներին տանել և մորթոտել։ Իսկ այն ավետարանը, որի վրա երդվել էր Արշակ թագավորը, Շապուհը հրամայում է կապել երկաթե լարերով, իր մատանիով կնքում և հատուկ հսկողության տակ պահել է տալիս արքունի գանձարանում։

վսւրդանի սպանությանը

Շապուհը Արշակի անակնկալ փախուստի ւսոթիվ Մամիկոնյան վ ա ր դ ա նին հատուկ հրովարտա­կով պատգամավոր է ուղարկում Արշակի մոտ և հաղորդում հետևյալը։ «Ի ն չ որ մեր մեջ եղավ՝ եղավ, քո գործա ծ հանցանքը մոռացության եմ տալիս, ներամ, բայց դա այսահետև հաստատ մնա ախտիդ, մի դրժիր երդումդ, որ տվեցիր քո քրիստոնեական հավատով։ Իսկ եթե կդրժես, դու գիտես, պարտա­կան կմնաս քո հավա տին»։

Արշակ թագավորը սիրով լսում, ընդա նա մ է ա յդ պատգամը, համաձայնում Շապուհի առաջարկած խաղաղության ա խտ ին։ Ապւս նա ազատ է արձակում վ ա ր դ ա ն նահապետին, որ գնա իր տունը, երկար ճանապարհի հոգնածությունից հանգստանա։

վւսրդանի գնալուց հետո թագավորի մոտ է գալիս վ ա ս ա կ զորավարը և իմանալով եղբոր գալու նպատակը, սկսում է թագավորին գրգռել եղբոր դեմ.

- Ա յդ վ ա ր դ ա ն ն էր, թագավոր, որ քեզ երդումով կախման մեջ դրեց պարսից թագավորից և ուզում էր քեզ կորցնել տալ։ Եթե դա չշտապես, նրան մեջտեղից չվերացնես, ապա թե դու կկործան­վես և թե ա մբողջ Հա յոց աշխարհը։

խոսակցությանը ներկա էր նաև Փաոանձեմ թագուհին, որը դեռ ոխ էր պահում վւսրդանի դեմ իր առաջին ամուսնու՝ Դնելի ւսնմեղ սպանության համար։ Փւսոանձեմը հաստատում է վա սա կի ասածները և ավելի գրգոում թագավորին վարդսւնի դեմ։ Ն ր ա ն ք համոզում են Արշւսկին, զորք են գումարել տալիս և վ ա ս ա կ ի գլխավորությամբ ուղարկում վւսրդանի վրա։

վ ա ր դ ա ն ը գտնվում էր Տայքում, էրսւխանի կոչված ւսմար բերդում։ Երբ արքունի զորքը վասա կի գլխավորությամբ հասնում է Տա յք , վւսրդանի մարդիկ չեն կասկածում զորքի անակնկալ ժամանման համար, մտածելով, որ վա ս ա կի գունդն է եկել եղբոր մոտ բարեկամական այցով։

Ա մա ռ էր, վա ր դ ա նը վրան էր զարկել բերդի սոսկ գտ ն վող ձորում և այնտեղ էր մնամ։

վ ա ս ա կ ի զինվորները ծածուկ զինվա ծ էին Ա վրայից սովորական զգեստ էին հագել։ Ն ր ա ն ք հասնում են վրանի դուսը այն ժամանակ, երր վարդւսնը դրսամ կիսամերկ կոացած՝ գլուխն էր լվանամ։ Մինչ նւս կռացել էր, որ գլխին ջուր լցնեն, վ ա ս ա կ ի զինվորները մոտենալով՝ մերկացնում են սրերը, չեն թուլնամ անգամ գլուխը բարձրացնի, կողքից սրերով խփում, սպանում են նրան։

Այդ պահին վ ա ր դ ա ն ի հղի կինը նստած էր բերդի պատշգամբում իր բա զմոցին։ Հա նկա րծ ձորից լսում է սարսափելի ճիչ. կինր բազմոցից վայր է ցատկում, վազում դեպի դա ոը, հուզմունքից տ ե ղ ն ա ­տեղը ծննդաբերում։ Երեխային հոր անունով կոչում են վա րդւսն ։

Նախ ա րա րների կոտորածը

Արշւսկր չէր մոռացել Արշակւսվանի կործանումն ու բնաջնջումը ե հարմար առիթի էր սպասում իր վրեժը նախարարներից լուծելու համար։

Երբ Ներս ես կաթողիկոսը Գնելի սպանության ա ռթ իվ նրանից ընդմիշտ հեռանում է, Ա այլևս չկար մեկը, որ խրատեր, հանդիմաներ թագավորին, կանխեր նրւս ապօրինությունները, Արշւսկն իրեն ավելի ազատ ու ինքնագլուխ է զ գ ա մ Ա վճռում իր ոխր հանել։ Ն ա նա խ արարներին հրավիրում է իր մոտ Ա ր ­մավիրի լքված պալատը, իբրև բարեկամների մեծարելու Ա հ յարասիրելա պ ա տ րվա կով։ Երբ նա խ ա ­րարները ժամանում են, Արշակը բոլորին կոտորել է տսղիս, բնաջնջում շատ նախարարական տոհմեր, նրանց կսղվածքները բռնագրավում, միացնում արքունական տիրույթներին։ Ն ա հիմնովին բնաջնջում է Շիրակի և Արշարունիքի տերեր Կամսարականներին, որոնք ուժեղ դիմադրություն են ցույց տալիս Ար– շւսկին։ վ եր ջի ն ս սեփականացնում է Արշարունիքամ գ տ ն վ ո ղ նրանց կ ա ռ և անառիկ Ա րտ ա գերս ամ– րոցր Ա ամբողջ գա վա ռը հատկացնում այդ բերդին, դարձնում արքունի հ ա մ բ ա ր ա ն ո ց1։ Կամսարւսկան– ների ցեղից, վ ա ս ա կ սպարապետի ջա նքերով, փրկվում է միայն մի երեխա Սպւսնդարատ անունով, որին վա ս ա կը փախցնում, տանում է Տւսրոնի կողմերը, Ա որը հետագայում Ժառանգում է իր նախկին հայրենւսկան կալվւսծքները :

Թա գա վորից ապստամբում ե Պարսկաստան են ապաստանում Արծրունյաց նախարարական տան նահապետ Աեհրուժանը Ա նրա քրոջ ամուսին վ ա հ ա ն Մամիկոնյւսնը։

Արշակ Ա Շապուհ

Երբ Արշւսկն իր երդումն անարգում է Ա գ ա ղտ ն ի փախչում Պ արսկա ստանից, Շապուհը չի թ շնա ­մանում Արշակի դեմ, որովհ՛ետև ինքը պատերա զմի մեջ էր հույների հետ Ա չէր ուզում իրեն չորս կողմից թշնամիներով շրջապատել։ Բայց հայն-պարսկական պատերա զմը շատ է երկարում, և Արշակը հա մոզ­վում է, որ այդ կռվող կողմերից մեկը մի օր իրեն օգնության կկանչի։ Արշւսկն, իհարկե, ներքուստ հակ­ված է ր դեպի հույները և սպասում Էր նրանց դիմումին։ Բայց հույները բանի տ եղ չեն դնում Արշւսկին Ա ոչ Էլ նրան օգնության որԱԷ ակնարկ անում։ Այդ բանը ներքուստ վշտացնում ե. վիրավորում է Արշակի ինք­նասիրությանը։ Այդ ժամանակ պարսից Շապուհ թա գա վորը դեսպաններ է առաքում Արշակի մոտ, հի­շեցնում իրենց ա խտն ու երդումը, ասում.

- Բարեհաճիր, եղբայր, այս պատերազմում ինձ օգնել , քո զորքով եկ ինձ օգնության։ Եթե դու մեր կողմը լինես, համոզված եմ, հաղթությունը մերը կլինի։

Արշակը ինքնագոհ ուրախությամբ ընդանում է Շապուհի առաջարկը և խոստանում շուտափույթ օգնության հասնել։ Ն ա հրամայում I, վ ա ս ա կ սպարապետին զո րք գումարել և պ ատրաստվել կովի։ վ ա ս ա կ ն իսկույն անցնում է թագավորի հրամանի կատարմանը։ Ն ա շա տ ո վ հավաքում է չորս հարյուր հազար զինվորներից բաղկացած լավ սպա ռազինվա ծ զորք, կազմվա ծ քա ջ ա ընտիր ռազմիկներից՝

.՛Հա նս»,սւ(1 ււ> ՚.ւփ քւկւ պա1ւե|ւււ շե(ւյ». շտ է,մա րա ն։

զինվա ծ նիզակներով, սրերով, աղեղներով, սակրերով, վաղրերով, դիպակ նետաձիգներից, որոնք րնավ չէին վրիպում իրենց նշանակետից, բոլորն է( թշնամուց երես չդարձնող քաջասիրտ կովողներ։ Իսկ հեծելազորը զրահա վորված էր պահպանակներով ու սաղավարտներով, կրում էր իրենց բոլոր դրոշներն ու զինանշանները Ա ոազմի բազմաձայն փողեր։

Արշակ թագավորը բազմաթիվ նախարարների և զորքի հետ իջնում է Աղձնիք , Աղձնիքի միջով անցնում, ներխուժում Արաաստանի աշխարհը՜ Ա բանակ զարկում Մծբին քաղաքի դիմաց, ար պետք է տեղի ունենար ճակատամարտը։

Երբ հայոց զորքը գալիս հասնում է ճակատամարտի վայրը, հունաց զորքերն արդեն այնտեղ էին խմբվել ու բանակել, իսկ պարսից զորքը տակավին տեղ չէր հասել։ Հունաց զորքը այնքան բազմաթիվ էր, որ եկել կիտվել էր այնտեղ, ինչպես ավազը ծովափին Ա սպասում էր պարսիկներին։ Պարսից զորքն ուշանամ էր, իսկ հայ զինվորներն սկսում էին պարապությունից նեղվել։ Ն ր ա ն ք այլևս չեն համբերում և կամենամ են ժամ ա ոա ջ հարձակվել հունաց զորքի վրա։ Հա յո ց զորագնդերից յուրաքանչյուրդ ինքնա կամ ա համարձակ ոազմի ցույցեր էր անում, իսկ վ ա ս ա կ զորավարը դարձել էր զորքից ավելի անհամ­բեր, անհամբերությունից կտրում էր սանձերը, չէր կամենամ սպասել պարսից զորքերի ժամանմանը։

Հ ա յո ց ամբողջ զորքր գալիս կանգնում է Արշակ թագավորի աոաջ Ա խնդրում, որ չսպասեն Շապուհ թագավորին, այլ թայլ տւս հենց հիմա հարձակվել հույների վրւս, քւսնի որ իրենք մաշվում են օտար աշ­խարհում պարապ նստՒվուց և ժամանակ վատնելուց։

Արշակր, անսալով զորքի թախանձանքին, հրաման է տալիս ճակատամարտը սկսել։ Մեծ Հայքի զորավար վ ա ս ա կ սպարապետն անմիջապես անցնում է մարտի պատրաստության, դասավորում զորքն ըստ գնդերի ու զորատեսակների և սահմանված ժամին հարձակվում հունաց բանակի վրւս։ Հա յո ց զորքր հակառակորդի մինչև վերջին զինվորր կոտորում ու սրի է անցկացնում, և հունական զորքից այնքան ւսվար ա գանձեր սանում, որ փալի բավարարում է բոլոր զինվորներին։

Հույներին ջախջախելուց հետո Արշակ թագավորն իր զորքով մնամ է տեղամ, սպասելով պարսից թա գա վորին։ վ ե ր ջ ա պ ե ս գալիս է Շապուհ թագավորը անթիվ ա անհամար զորքով։ Դալիս, տեսնում է հայ քաջերի գործա ծ աներևակայելի սխրանքը և մնամ զարմանքից հիացած։ Նւս մեծ պատիվներ է տա փս հայոց Արշակ թագավորին, բոլոր մեծամեծներին և վ ա ս ա կ սպարապետին։ Այնուհետև Շ ա ­պուհը դիմում է պարսից զորքին.

- Ի նչ եք կարծում, ինչ արժանի պարգևներ կամ ինչպիսի փոխհատուցում կարող ենք մենք տալ հայոց Արշակ թագավորին այսպիսի մեծագործություն կատարելու համար, այսպիսի քաջության ցույց սոսլա համար, այսպիսի հզոր թշնամու ջախջախելու համար, այսպիսի անակնկալ ճակատամարտ մղե­լու համար, այսպիսի ճակատամարտում հաղթելու համար, մեզ համար այսպիսի անուն վաստակելու համար։

Հ ա մ ո զ վ ա ծ եմ, որ եթե միայն մենք լինեինք արյւսց զորքով հույների դեմ կովողները, հազիվ թե կարողանայինք այսպիսի հաջողության հասնել։ Մենք մեր հույսը դրել էինք հայոց և պարսից միացյալ ուժերի վրա։ Իսկ հայոց թագավորն, ահավասիկ, միայն իր զորքով մեր փոխարեն կովի դուրս եկավ և այնպիսի քաջության գործեց, որ արիշ մեկը անկարող էր։ Արդ, ինչ բարիքներով կարող ենք նրա այս մեծագործությունը հատուցել։

Պարսից նախարարները պատասխան են սսսփս Շապուհին, ասում.- Ինչ որ կամենաս, թագավոր, ինչով որ կամենաս՝ կարող ես նրան գոհացում տալ։ Օսկիդ ու ար­

ծ ա թ դ շատ, կերպասներդ ա մարգարիտներդ՝ շատ, տուր, ինչ որ սրտիցդ անցնում է։Շապուհը պատասխանում է իր իշխաններին.- Արդ, ինչ որ դուք ասում եք, սեր չէ. եկեք, անխզելի սեր հաստատենք հայոց Արշակ թագավորի

հետ, այնպիսի սեր, որ նւս մինչև վերջ անբպժւսն մնա մեզանից։ - Ես, - ասում է նւս, - հայոց Արշակ թագա վորին կնության կտամ իմ դստերը և այնպիսի մեծ կալվածք կտամ նրւսն, որ Հայաստանից

Հ ա յկ ա կ ա ն ա հ ս գ ա յն ա շխ ա ր հ ն ե ր ի » մեկր, դ տ ն վ ա մ էր 1Ո.1* Հս ւ | |փ հարավ–սւրԱմոա»|>ամ, 1Դյ>սպետ|փ<| դեպ ի «յուս|ա–սւրԱմատյ>

Ա մ տ ն ա մ էր 1Ո«ծ Հ ա յք ի Կ“ »|մ|» մեջ։Դ ա ճ վ ո ւմ կ ւ հյուսիսա յին 11՝|ւջսպեա|>ամ, 1^ւլ8նի|>|ւյւ հա ր ա վ ։

1151

մինչև մեզ մոտ հասնելը՝ նա իջևանի իը կւսլվսւ*յ>ոււ1։ Իսկ վա սա կ սպարապետին, մյուս մեծամեծներին ու զորապետներիս կտանք ոսկի, արծւսթ, կերպաս և մարգարիտ։

Բոլոր մեծամեծներն ու խորհրդակիցները հավանության են տալիս իրենց թագավորի այս ցանկությանն ա առաջարկին։

Պարսից Շապուհ թագավորն սկսում է ստիպել ա թախանձէդ հայոց Արշակ թագավորին, իր հետ գնալ Պարսկաստան՝ Տիզ– րոն, որպեսզի նրան այնտեղ մեծ շուքով ու փառքով իրեն փեսա­յացնի։ Սակայն թե Արշակ թագավորը և թԱ հայոց զորքը ձանձ­րալի են համարում այդքան երկար ճանապարհ գնալը, մանա­վանդ, որ ամեն մեկը, հայ մարդու բնական սովորությամբ, կսւրո– տել էր իր տունուտեղին։

Արշակի հետ հայոց զորքի մեջ էր գտնվում նաև Սյունյաց գւսվաոի Անդոկ նահապետը՝ Փւսոանձեմի հայրը։

Երբ Անդոկ(I իմանամ է, որ պարսից թագավորն ուզում է իր աղջկան կնության տալ Արշակ թագավորին, շատ է վախենամ և ընկնում մտատանջության մեջ։ Ն ա գիտեր, որ եթե Արշակը կին առնի պարսից թագավորի դստերը, ապա իր դուստրը՝ Փաոանձե­մը, կանարգվի։ Եվ Անդոկը վճռում է ամեն կերպ խափանել հա­յոց և պարսից թագավորների միջև եդած սերն ու միաբանությունը։ Ամենից առաջ Անդոկը կաշառում է վա սա կ զորավարին։ Ն ա վ ա ­սակին շատ ոսկի է տալիս, ապա կաշառում է նաև հայոց մյուս բոլոր մեծամեծներին։ Բոլորն էլ, ոսկու փայլից շլւսցւսծ, համա­ձայնում են ամեն կերպ խզել տալ երկու թագավորների միջև եղած սերը։ Այնուհետև Անդոկը իր դավին մասնակից է դարձնում պար­սից թագավորի մերձավոր ավագներից մեկին։ Անդոկը նրան ան­յաւի ա անհամար ոսկի է տալիս, խնդրում, որ նւս որևէ միջոցով տարաձայնության հարացի Արշակի և Շապուհի միջև։ Անդոկը պայմանավորվում է պարսիկ այդ ավւսգ մեծամեծի հետ, որպեսզի նա գուշակի կերպարանքով ներկայանա Արշակ թագավորին և ասի. «Գ լխ իդ ճարը տես, պարսից թագավորը քեզ նախանձում է քո տարած հաղթանակի համար և միտք անի քեզ բռնել ու սպա­նել»։ «Ե րբ դա այդ կասես, - խրւստ է տալիս նրան Անդոկը, - ապա Արշակ թագավորին կաոաջարկես, որ մեգ՝ բոլոր ա վ ա գ ­ներիս, թող խորհրդի կանչի։ Մենք կգանք և քո ասածները կհաս­տատենք»։

Պարսից թագավորի խորհրդակիցը գսղիս է Արշակ թագա վո­րի մոտ և անում այն ամենը, ինչ պատվիրել էր նրան Անդոկը։ Նւս ասում է Արշակ ին.

- Արշւեկ թագավոր, գլխիդ ճարը տես, պարսից Շապուհ թա ­գավորը մտադրվել է քեզ բռնել ա սպանել։

Արշւսկն այս անակնկալ հայտնությունից մնամ է ապշած։- Իմ արած այդքան մեծ ծառայության հատուցումը միթե այս

էր լին ելո ւ ,– տարակուսած ու զարմացած հարցնում է նա։Արշակն իր մոտ շտապ խորհրդի է կանչում իր բոլոր մեծա­

մեծներին, խորհրդականներին, վասա կ սպարապետին, իր ւսնե– րոջր՝ Անդոկին, բանակում եղած բոլոր նախարարներին և նրանց

120

հայտնում այն ամենը, ինչ լսեյ էր Շապուհի պարսիկ խորհրդականից։ Հրավիրվածները բոլորը միաբե­րան հաստատում են այդ Ա ասում.

- Մ ենք ւսյդ յոսնր վաղուց էինք լսել, սակայն քե զ չէինք համարձակվում ասել։ Ինչ որ ասացիր հաստատ բան է։ Հիմա, թագւսվծր, տես, մտածիր Ա գործիր այնպես, որ կարողանաս հ քեզ փրկել, ն մեգ։

Արշակը համոզվելով Շապուհի դավադրության իսկությանը, մեծաքանակ ոսկի ա արծաթ է պարգևում պարսից խորհրդականին այդ կարծեցյալ դավադրությանը բացելու համար, ապւս հրամա­յում է զորքին՝ կազմակերպվել, պատրաստվել։

Ե վ մի գիշեր, երբ բոլորը խաղսոլ քնած էին, հայոց բանակում ինչքան որ մարդ կար, Արշակի հրա­մանով ոտքի են ելնում, բանակատեղում իրենց վրանները, խորանները , իրերն ու ունեցվածքը, ասեն ինչ թողնում նույնությամբ իրենց տեղերում, հեծնում ձիերր Ա պարսիկներից գաղտնի սուսուփուս հե­ռանում։

Առա վոտյա ն, երբ, ըստ սովորության, գալիս է պարսից թագավորին բարի լույս մաղթելու ժսւմր, բոլոր մեծամեծներն ու իշխանները գնում են Շապուհին բարի լայս մաղթելու։ Մաղթանքին չեն ներկա­յանամ հայոց թագավորն ու մեծամեծները։ Երբ նրանք շատ են ուշանում, Շապուհը հրամայում է իր մարդկանց, որ գնան տեսնեն, թե քւնչ է պատահել հայոց թագավորին, որ այդքան ուշացավ։ Դնում տես­նամ են, որ հայոց բանակատեղում ամեն ինչ կանգուն՝ վրանները, խորանները, բազմոցները, հովանոց­ները, անկողինները, կահկարասին, անգամ ավար վերցրած գանձերը իրենց տեղերում, են, բայց մեջը դատարկ, ոչ ոք չկա։

Շապուհի մարդիկ գալիս են ե իրենց տեսածը պատմում են թագավորին։ Շապուհը, երբ ւսյդ ւսմենր լսում է, խելոք մարդ է լինում, իսկույն եղելությունը հասկանում է.

- Հա յո ց թագավորի այս ւիախուստն, - ասում է նւս, - իմ մարդկանցից է եղել, մեր արքունի դռան մարդիկ են եղել Արշակին փսխեցնողներն ա փախցնողները։

Ապա Շապուհը իր ա վա գ մեծամեծներից շատերին ձիերով պատվիրակ է ուղարկում Արշակի հետե– վից, սիրո ե միաբանության անկեղծ երդում տալիս, խնդրում, որպեսզի հետ դաոնա, միասին քննեն ու պարզեն չարախոսությունները Ա պսւտժեն նենգ ու տիրադավ բանսարկուներին։

Բւսյց հայոց թագավորը լսել չի ուզում պարսից թագավորի պատգամը Ա այլևս չի վերադառնում Պարսից աշխարհ։ Այդ օրից սկսած թշնամությանը խորանամ է Հայաստանի ա Պարսկաստանի միջև, բազում ընդհարումներ, կռիվներ, ճակատամարտեր են լինում և ծագում է մի մեծ պատերազմ հայոց Արշակ թագավորի և պարսից Շապուհ թագավորի միջև, որը տևում է ավելի քան երեսուն տարի։

Արշակի մղած երկարամյա պատերազմները Շապուհի դեմ

Արշակի գա ղտնի փախուստից հեսա պարսից թագավորը ութ տարի լա ո է մնամ։ Որովհետև Շ ա ­պուհը հունաց թագավորների դեմ ծանր ա երկարատև պատերազմների մեջ էր, աստի նա ոչ միայն հա­յոց Արշակ թագավորի նկատմամբ առայժմ թշնամության չէր ցույց տալիս, այլ, ընդհակառակը, շարու­նակ պատվիրակներ էր ուղարկում Արշակի մոտ, խնդրում, աղաչում, որ իրար դաշնակից լինեն, սիրով ու խաղաղությամբ հաշտ ապրեն։ Սակայն հայոց Արշւսկ թագավորը ամենևին չի ուզում նրան լսել, ոչ էլ նրա մոտ գնալ, ոչ պատվիրակներ ու պարգևներ ուղարկել, նրա անունն իսկ լսե| չէր կամենում։

Հա յն-պ ա րսկա կա ն կռիվներն ի վերջո ավարտվում են պարսիկների հաղթանակով, և հանաց թա ­գավորը նեղն ընկնելով, խաղաղության դաշնագիր է կնքում Շապուհի հետ և նամակով դիմում նրան այսպես.

« Ք ե զ եմ տալիս Արաասսսսնամ գտ ն վ ող Մծբինը և Ասորոց Միջագետքը. Հայաստանի ներքին նահանգներից էլ ձեո եմ քւսշամ. եթե կարող ես՝ հայերին հաղթիր և նվաճիր քո իշխանության տակ, ես նրանց օգնություն չեմ ցույց տսւ»։

ւI

էսոլսսնը նա յնպ էա Վւա ն էո. ,«ս 19 « է . ^ « ա կ . նհ,,ս|.9 ^ . ս փ վ ա Օ , ԱէՈսո,ս Րո ,ո Ո ո,Աէ9ոՈ « հվ է ս ն , հա տ կ ա ցվ ում Էր թ ա գա վորներին ՚ “ մեծա մեծներին ։

121

Հա յն թագավորներին հաղթելուց Ա նրանց հետ խաղաղության հաստատելուց հետո պարսից Շ ա ­պուհ թագավորը կարգի է բերում իր գորշերը, նախապատրաստվում Ա պատերազմի է ելնում հայոցԱրշակ թագավորի վրւս։

Հայոց թագավորի սահմանապահները, որոնք նստում էին Ատրպատականի Գանձակում1, վաղօրոք Արշակ թագավորին տեղեկացնում են Շապուհի հարձակման նախապատրաստության մասին։

Արշւսկն այղ իմանալով, իսկույն հրաման Է տալիս վ ա ս ա կ սպարապետին՝ իր բոլոր զորքերը կա զ­մակերպել Ա Շապուհի դեմ ելնել Հայաստանի սահմաններից դո րս։ վ ա ս ա կն արագությամբ ի մի Է հա­վաքում հայոց զորքերը, զորահանդես կատարում։ Ն ր ա հրամանատարության սոսկ են հավաքվում շուրջ 60 բյուր՜ հեծյալ, բոլորն էլ |սւվ զինված, քաջասիրտ, միաբան ա նվիրված նիզակավորներ։ վ ա ­սակը նրանց գլուխն անցած, աոաջ Լ շարժվում, Ա Շապուհը իր զորքով ղեո Ատրպատականի սահմանը չհասած, պարսից հողում ընդհարվում Է Շապուհի զորքի հետ։ վ ա ս ա կն իր անվեհեր մարտիկներով իս– պաո կոտորում Է պարսից զորքերին, բոլորին բնաջնջում։ Կոտորածից ազատվում Է միայն Շապուհ թա­ղավորը, որը մեկ ձիով փախչում, գնում է իր երկիրը։ Հա յո ց զորքը մտնամ Է Պարսկաստան, գերում, կոտորում, այրում, ավարի ենթարկում Պարսից աշխարհը Ա հաղթանակով վերադառնամ։

Շապուհի երկրորդ արշավանքը

Աոաջին պարտությունից հետո Շապուհը փախչում Է Պարսկաստան, հավաքում իր զորքերի ան­թիվ ա անհամար բազմությունը, ինչպես ավազը՝ ծովափին, հավաքում Է անթիվ ա անհամար փղեր Ա զո; |»ը ; ՚ .սժանամ երեք մասի։ Երկու զորաբանակների հրամանատարներ Է նշանակում Անդիկանին ե «1 սզարավուխտին, իսկ տաս զորաբանակի գլուխն անցնում Է Շապուհն ինքը և հրամայում երեք տսւր– բէ ո տեղերից մտնել և ասպատակել Հայոց աշխարհը։

Շապուհ| այս արշավանքի նախապատրաստման մասին Աս նախօրոք իմանում է Արշակ թ ա գա ­վորը։ Ն ա վա սա կ սպարապետի միջոցով երկրից անթիվ ու անհաշիվ զորք է հավաքում Ա շտապում կանխել Շապուհի մուտքը Հայոց աշխարհ։ Սակայն ինչքան էլ շտապում են, չեն հասցնում կանխել հար­ձակումը, և պարսից զորքերը երեք տարբեր ուղղություններով մտնում են Հայաստան։

Արշակ թագավորը Աս իր զորքերը բաժանում է երեք զորաբանակի, մեկր հանձնում վ ա ս ա կ զորա ­վարին, մյուսը՝ նրա Բագոս անունով եղբորը, մի չտեսնված քաջ ու անվեհեր մարդու, բայց խելքով փոքր–ինչ պակասամիտ, իսկ մյուս զորաբանակի գլուխն անցնում է Արշւսկն ինքը Ա հրամայում աոաջ շարժվել, գնալ, դեմաոդեմ ճակատել պարսից զորքերին։

վասա կ սպարապետը վերցնելով իր զորաբանակը, գալիս Ա վ ա ն ա ն դ գավաոում՝ հանդիպում է Հազարավտխտի զորքերին։ Ն ա հարձակվում Լ պարսից զորքերի վրա, ցրում, հալածում, հասնում կո­տորում է բոլորին։ Հազւսրավախտի զորքից ոչ մեկր կենդանի չի պրծնում, վա սա կը մինչև վերջին մարդը սպանում 1., վերցնում Է մեծ ռազմավար և փղերի վիթխարի բազմություն։

«այն ամսի, նույն շաբաթվա նայն օրը Բագոսը իր զորքերի գլուխն անցած գալիս, Բզնունյաց ծ ո ­վափին հանդիպում I. պարսից զորավար Անդիկանի զորաբանակին, որ եկե| խսնվել ա ճամբար Էր ւլ(ւ*.՛ Աււեստի Արքայական ձկնորսարանում։ Երբ պարսից զորքերն իմանում են հայոց զորքերի մոտե­նալու մասին, •|սւտրաստվամ են ճակատամարտի։ Բագոսն իր զորաբանակով գալիս Ա անմիջապես հարձակվում Է պարսից զորքի վրա, բոլորին կոտորում, այդ թվա մ նաե նրանց զորավար Անդիկանին։ Բագոսի դեմ Է ելնում փղերի գունդը։ Փղերից մեկը շքեղ զարդարված Էր Ա կրում Էր արքունական նշան­ներ։ Բագոսը կարծելով, թե այդ փղի վրւս Է նստած պարսից թագավորը, արագ ձիուց իջնում Է, սարը

ԴտԱվում էր հին Ա տ ր պ ա տ ա կ ա ն ա մ , Թ ա վրիղից հւսրսւվ, այժմյա ն Թ ա խ տ ի Սուլեյման բնա կա վա յրի տ եղում ։ Արշակունիների ժ ա մ ա ն ա կ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ա ր և ե | յ ա ն սա հմա նք Կ ա ս պ ի ց ծովի ա րևմտ յա ն ա փ երից իջնելով, հասնում Էր մինչև ա յդտ եղ ։Վ.Ա| հարյուր հ ս պ ա ր ։

է ա վ ս ա Այրարաւ/ասն նա հա նգում , ոսւմապաէքսսսխաԱում է այժմյան Կւսրւփ 1ւ 1(ւս|փդսւմ|ւշ|ւ ՀրքաԱնելփն։

122

քաշում, մտնում փղի տակ, սուրը փղի փորը խրում։ Բագոսը չի հասցնում փղի տակից դարս դալ, փիղն ընկնում է |ւր վրա, ճզմվում, մեռնում է։

Ն ա յն ամսի, նույն շաբաթվա նույն օրը Արշակ թագավորը գ ա ­լիս, Բասեն գավառի Ոսխա կոչված տեղում հանդիպում I. պարսից Շապուհ թագավորի զորքին։

Արշակը գիշերով հարձակվում է Շապուհի բանակի վրւս, բո ­լորին կոտորում, միայն Շապուհին է հաջողվում մազապուրծ եղած՝ ձիով փախչել, իրեն գցել Պարսից աշխարհը, ազատվել։

Հայոց երեք զորաբանակների հաղթության ավետաբերները գւս|իս, մի տեղամ հանդիպում են միմյանց, շնորհավորում իրենց տարած հաղթանակը, որի Ժամանակ զոհվել էր միայն Բագոսը։ Հայոց զորքերը միանում են իրար, արշավում Պարսից աշխարհը, հասնում մինչև Պարտիզանի կողմերը, ավերում, ասպատակում երկիրը» մեծ քանակությամբ գանձեր, զենքեր, զարդեր ավարի են­թարկում, լիանում են ու հարստանում։

Մեհրուժան, Շապուհ Ա Արշակ

Արշակ թագավորի դեմ ապստամբած և Պարսկաստանում ապաստանած Մեհրուժան Արծրանին ներկայանում է Շապուհ թ ա ­

գավորին, երդումով ուխտ դնում, որ հավիտյան հսլատակ ու հա­վատարիմ կմնա Շապուհ թագավորին։ Իր հավատարմությանն ապացուցելու համար Մեհրուժանը հրաժարվում է քրիստոնեությու­նից» ընդանում պարսիկների զրադաշտական կրոնը՛, երկրպագուս ու պաշտում արեգակին ու կրակին, ինչպես պարսիկները։ Ն ա խոս­տանում է Շապուհին, որ եթե նա կարողանա հ՛աղթել Արշակ թա ­գավորին, նվաճել Հայոց աշխարհը, ապա ինքը կվերադառնա իր հայրենիքը, իր սեփական տունը, իր սսսնր ատրուշան կշինի և կդարձնի կրակապաշտության տուն։

Շապուհը վստահում է Մեհրաժանի ախտին ու երդումին, նրան կնության է տալիս իր Րրմիզդուխտ քրոջը, նրան հրովարտակներով մեծ արտոնություններ է շնորհում, բազմաթիվ գյուղեր, դաստա­կերտներ ու կալվածքներ նվիրում Պարսկաստանում։ Շապուհը Մեհրուժանին է խոստանում սսսլ նաև հայոց թագավորությանր, եթե միայն նա կարողանա հնազանդեցնել նախարարներին և Հայոց աշխարհում տարածել մազդեզական կրոնը։

Մեհրուժանը վստահեցնում է Շապուհին, որ ինքը նրա բոլոր հույսերը կարդարւսցնի գործով։

Մեհրուժանը Պարսկաստանում մեծ զորք է հավաքում, ինքը ւսնցէտւմ պարսից զորաբանակի գլուխը, հանկւսրծակի հ՚արձւս–

Մ ա գ դեզա կա ն կամ զրա դա շտ ա կա ն կրոնը հին պարսիկների կրոնն էր. որի «ի մ ք ն էր կազմում բնության երևույթների՝ ա րեգա կի, կրակի, |ույսի, ջրի պ ա շտ ա ­մունքը։ Մ ա զդ ե զա կ ա ն անունն սաաջացեւ է նրա նց գերա գույն աստծո՛ Ահարա– մ ա զդ ա յի անունից, իսկ զ ր ա դ ա շ տ ա կ ա ն ը ՛ ւսյդ կրոնի հիմունքներն ու կանոնները

մշակաւ Ջ ր ա դ ա շտ մոգի անունից։

123

կում գործում Հայոց աշխարհի վրւս, մտնում իր սեփական հայրենիքը, ոտնակոխ անում այն, անխնա հրի ու սրի մատնում ւսյն ամենը, ինչ պատահում է։ Նւս արագությամբ գրւսփսմ է Հայաստանի վերին գավառները, տղամարդկանց փղերի ոտնատակ տալիս, կանանց սայլերի ցցերի վրա բարձ­րացնելով՝ սպանում, նախարարների կանանց բոնում, բանտարկում է բերդերում, հուսալով ամու­սիններին հւսվատափոխել։ Եպիսկոպոսներին ու քահանաներին բոնում, կապում, ուղարկում է Պարս­կաստան. ինչ գիրք որ գտ նա մ է հունարեն լեզվով, այրում է Ա հրամայում հունարեն գրագիտության չսովորել, այլ միայն պարսկերեն՛, որպեսզի խափանի քրիստոնեությունը ե տարածի պարսից կրոնը։

Հայոց Արշակ թագավորն այդ ժամանակ գտնվում էր Հայաստանի ստորին գավառներում* Անգեղ տանը՜, և զբա ղվա ծ էր արքայական զորքերին ոսոեստ հայթայթելով։

վւսսակ սպարապետը աճապարում է զորք հավաքել, նւս հավաքում, կազմակերպում, կարգի է բ ե ­րում շուրջ տասը հազար քաջ ու ընտիր հեծյալներից բաղկացած հեծելազոր, անցնում է զորքի գլուխը Ա փութով արշավում պարսից զորքի վրա։ Երբ պարսից թագավորի զինվորներն իմանամ են, որ իրենց վրւս է գալիս վա սա կ սպարապետը, կողոպտում են իրենց ձեոքի տակ եղած գւսվաոների մնացած բնակչությանը, մեծ մասին գերի վերցնում Ա իրենց հետ աոնելով, շտապ փախչում են իրենց երկիրը։ վա ա սկ Մամիկոնյւսնը հետապնդում է պարսից զորքին Ա Ատրպատականի սահմանն անցնելիս՝ հաս­նում նրանց։ Պարսից զորքերը հայ գերիներին թողնում են Ա Մեհրաժանի հետ փախչում, ազատվում։ վասա կը անչափ ա անհամար գերիների բազմության է ազատում պարսիկներից և խաղաղությամբ վե­րադառնում Արշակ թագավորի մոտ։

^ւսյց Մեհրաժանը դրանով չի բավարարվում։ Ն ա պարսից Շապուհ թագավորին գրգռում ու լա­րում է Արշակ թագավորի դեմ, հրահրում նոր պատերազմի։ Շապուհը անսալով Մեհրաժանի չարամիտ խորհուրդներին, զորք է հավաքում, միաժամանակ ւրտեսներ ուղարկում Հա յոց աշխարհ՝ հետԱելա Ար­շակ թագավորի գործողություններին։ \

Մինչ Արշակ թագավորը իր զորքով գտնվում էր Ատրպատականի սահմանի մոտ, այդ կողմերից սպասելով պարսիկների հարձակմանը, պարսից զորքերը Մեհրաժանի առաջնորդությամբ Ա Շապուհի գլխավորությամբ շուռ են գալիս Ա բոլորովին հակառակ կողմից մտնում Հա յոց աշխարհ։ Ն ր ա ն ք ա ն ց ­նում են Աղձնիքով, Մեծ Ծոփ քով, Անգեղ տանով, Անձիտ գա վա ռով, Մզարով, Դ ա ր ան աղի ով, Եկեղ– յաց գա վառով։ Պարսից Շապուհ թագավորն անթիվ ա անհամար զորքով մտնում է այս գավառները, հեղեղի նման տարածվում։ Պարսից զորքերը կրակի ու ավերի են ենթարկում երկիրը, անթիվ, անհա­մար մարդկանց սրի քաշում, կանանց ու երեխաներին սայլերի ցցերի վրա հանում, մի մասին էլ գցում են կամերի տակ. կալսելով սպանում, տղամարդկանց բազմություններ գցում են փղերի տակ, ոտնա­տակ անում, մեծ քանակությամբ անչափահաս երեխաների գերի տանում։

Ն րա նք ավերում են շատ ամրոցներ, քանդում շատ անառիկ բերդեր, գրավում են Աղձնիքամ գտնվող Տիգրանակերտ քաղաքը, բնակչության մեծ մասին կոտորում, քառասուն հազար ընտանիք գ ե ­րի տանում։ Դալիս պաշարում են Անգեղ ամուր բերդը, ար կային հայոց Արշակունի շատ թագավորների գերեզմաններ Ա վաղուց ի վեր պահված շատ գանձեր։ Սակայն բերդի անառիկության պ ատճառով պարսիկները չեն կարողանամ այն գրավել, թողնում հեսանում են։ Այդպիսի շատ բերդեր պարսիկների համար մնամ են անառիկ։ Ն րա նք Մեհրաժանի չար խորհրդով գալիս են Դարանաղիի Անի ամրոցը, ուր թաղված էին հայոց քաջ Արշակունի թագավորները Ա պահվում էին արքունի գանձերր։ Պարսիկները մեծ դժվարությամբ պարիսպներով բարձրանամ են բերդը, կործանում պարիսպները, դուրս են բերում անթիվ ու անհամար գանձեր։ Ն րա նք բացում են թագավորների գերեզմանները, հանում ոսկորները և գերի տանում։ Չեն կարողանամ բանալ միայն Սանատրակ թագավորի շիրիմը, իր հսկայակաոայց, մեծ քարերից պինդ ա ճարտար շինված լինելու պատճառով։

՚կ դ ժամանակ հսւյերր դեսԱս սեփական գ|ւ|ւ ա գրա կանություն չունեին, դպ րոցներում ուսուցա նվող (եղուներր հունարենն ու ասորերենն էին, եկեղեցում ժամասացությունն ու կարղր կա տ ա րվում էր հունարեն կամ ասորերեն, խւկ պ ա շտ ոնա կա ն ցրագրու–թյունր՝ հունարեն Ա պարսկերեն։

՚ք ս յվ ա ո յ>ւրրոր>) ^ա յքում , տ ա րա ծվում էր 11՝եհ Ծովւրից ա ր և ե |ր , Ջ ի ր են ե գ ե տ ի վրա րնկած |եսնայ|ւն շրջանում։

ւշյ

Պարսից զորքերը Դարանսւղիից շարժվում հն դեպի Բասենի կողմերը, նպատակ ունենալով թի– կունքից հարձակվել թագավորի զորքերի վրւս։

Այդ ժամանակ գուժկան է գալիս հայոց Արշակ թագավորի մոտ, հայտնում, թե.- Դու ա յդ տ ե ղ Ատրպատականամ նստած, թշնամուն սպասում ես դիմացից, իսկ թշնամիները

անցել են քո թիկունքը, ավերում ու կոտորում են երկիրը Ա հիմա գալիս են քեզ վրւս։Արշակ թագավորն ու վ ա ս ա կ սպարապետը լսելով այս անակնկսղ գույժը, շտապ զորահանդես են

անում։ վ ա ս ա կ զորավարի ձեոքի տակ այդ ժամանակ կազմ ա պատրաստ կային վաթսուն հազար զին­վորներ, բոլորն էլ րնտիր պատերազմողներ, միարան, միասիրտ, հոժարակամ բոլորն էլ պատրաստ պատերազմի, հանուն իրենց կանանց ու երեխաների, հանուն իրենց հայրենիքի, իրենց հավատի ու եկե­ղեցու, հանան իրենց բնիկ տերերի՝ Արշակունիների։ Ն ր ա ն ք պատրաստ էին իրենց կյանքը զոհելու նրանց բոլորի համար, որովհետև թշնամին անգամ իրենց թագավորների ոսկորներն էր հանել և բազում ժողովուրդ տեղահան արած, գերության էր տանում։

վ ա ս ա կ զորա վարն իր վաթսուն հազար քաջերի գլուխն անցած աոաջ է շարժվում, Ատրպատակւս– նի մի ամուր բերդում թողնելով Արշակ թագավորին իր սպասավորներով։ վա սա կն իր զորքով գալիս հասնում է Հա յաստա նի միջնաշխարհը Այրարատյան գա վաոը, ուր պարսից զորքը, ինչպես ծովի ավազ կուտակվել ու բանակ էր դրել։

Պարզելով թշնամու զորքերի դասավորությունը, վա ս ա կը գիշերով անսպասելի գրոհում է պար­սից բանակի վրա, բոլոր զորքերին սրի քաշում, և պարսից թագավորը հազիվ ճողոպրելով, մի ձիով փախչում, ազատվում է ։ Ուրիշ փախչողներ էլ են լինում, որոնց հետապնդում են հայ զինվորները, կո­տորում։ Դ ա վ ա ճա ն Մեհրուժանին ևս հաջողվում է վւախչել ու ազատվել։

Հա յո ց զորքը պարսիկներից հետ է խլում նրանց հափշտակած թալանն ու ավարը, հայոց գերիների բազմությանը և հայ թագավորների ոսկորները, որոնք պարսիկները գերի էին տանում իրենց երկիրը, հավատալով, որ հայոց թագավորների ոսկորներն իրենց երկիրը տանելով, նրւսնց վււսոքը, բւսխտն ու քաջությունն էլ կանցնի իրենց, կտեղափոխվի իրենց աշխարհը։

•Սանի որ հայոց թագավորների ոսկորները պարսիկները խաոնել էին իրար և անհնար էր քրիս­տոնյա թագավորների նշխարները ջոկել հեթանոս թագավորների ոսկորներից, աստի արժանի չեն համարում դրանք թաղել վ ա ղ ա ր շա պ ա տ քա ղաքի սրբերի հանգստարանում, այլ տանում թաղում են Արա գած լեասն ստորոտում գտ նվող Աղձք կոչված ամար գյուղում , տեղի նեղ ա դժվարամուտ ժայ­ռերի խորշերից մեկում։

վ ա ս ա կ ն այնուհետև սկսում է հոգ տանել գերիներին իրենց տեղերը դարձնելու, ավերած երկիրը բարեկարգելու ու նորոգելա, առհասարակ, Հա յո ց աշխարհում խաղաղության հաստատելու վրւս։ Ապա Արշակ թագավորի հետ միասին ամրացնում են երկրի սահմանները և զգուշորեն ու ուշադիր հետևւմ դրանց պահպանմանը։

վրեժխ նդրության պատերազմը պարսից դեմ

Պարսիկների գործած ավարն ու ավերածությունները հանգիստ չեն տալիս հայոց Արշակ թա­գա վորին։

Ն ա Հա յոց ամբողջ աշխարհը աոքի է հանում, մեծ զորահավաք կատարում, իր մոտ է հավաքում ա վա զի բազմությամբ զորք և կռվի գնում Պարսից աշխարհի վրա։ Միաժամանակ Արշակ թագավորը վ ա ս ա կ ի միջոցով օգնության է կանչում Կովկասի լեռնականներին՝ հոներին ու ալաններիս, որոնք զի ն­ված մեծ բազմություններով գալիս են հայոց թագավորին օգնելու։ Այղ նայն ժամանակ պարսից թա ­գա վորն էլ իր հերթին իր ամբողջ զորքերով շարժվում, գալիս է Հա յոց աշխարհի վրա։ Հա յոց զորքերը

Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ Լ ա յմմյա ն Հ1111Հ Ա շտ ա րա կի շրջա նի Հ ա խ ս գ յո ւ ղ ի ն , ւղփ մ ե ր ձ ա կ ա յ ք ո ւ մ է գ տ ն վ ո ւ մ Արշակունի թ ա գ ա ­

վորների ա յդ դ ա մ բա ր ա ն ը ։

125

կանխաւք են պարսիկների առաջխաղացումը Ա հասնում նրանց այն ժամանակ, երր պարսից զորքը դեոԱս գտնվում էր Ատրպատականամ Ա բանակ էր դրել Թւսվրիզ քաղաքի մոտ։

վասակը երկու հարյուր հազար զորքով վրա է հասնում Ա հարձակվում պարսից բանակի վրա։ Հ ա ­յերը կոտորում են բոլորին, միայն պարսից թագավորին է հաջողվում ճողոպրել Ա մի ձիով փախչել։ Ամ­բողջ զորքին կոտորելուց հետո, վա սա կի զորքերը բանակից վերցնում են անհաշիվ ավար, զորքի ամ­բողջ ունեցվածքը, ապա ասպատակում Ատրպատական աշխարհով մեկ, հիմքից կործանում, քարու­քանդ անում երկիրը, աստ ղեր ի բազմությամբ գերիներ են բերում, մնացած բնակչությանը սրի քաշում Ա ավելի ամրապնդում Հայոց աշխարհի սահմաններէ։

Այնուհետև պարսից Շապուհ թագավորը հայոց Արշակ թագավորից վրեժ աոնելու նպատակով քսաներեք անգամ իր տարբեր զորավարների գլխավորությամբ արշավում է Հայոց աշխարհի վրա Ա ամեն անգամ վ ա ս ա կ զորավարի Ա Արշակ թագավորի կողմից չարաչար պարտվում է Ա պարսից բսսզմա– միւիոն զորքեր կոտորածի մատնում։

Նախարարների դժգոհությանՏ ա ապստամբությունը Արշակից և Հայոց աշխարհի քայքայումը*

Երեսունչորս տարի Հայոց աշխարհը պատերազմ է մղում պարսից թագավորի դեմ, որից հետոեոկուկ , ՚ ։ ։.ր .ւայերՅ ու .սարսի•• ՚ներլ.. հոգսում են, ձա նձրա նումտ ևա կսն կռիվներից, բարոյալքվում։

Հայ նախարարներ լ դժգոհում են իրենց թագավորից Ա սկսում են լք րան, փախչել երկրից կամ առանձնանալ։ Այս բարոյալքումն առաջին հերթին սկսվում է ավագներից ու մեծամեծ իշխաններից։

ւ..1ս Արշա , –սգավորից ապստամբում ա առանձնանամ է Աղձնիքի բդեշխն իր ողջ նախարարական տոհմով ա զ՛ քով, բան Հայաստանից պարսպով անջատում իր երկիրը Ա գնում ապավինում պարսից Շ ւ ՚ ՚պ ա հ թագավորին։ Աղձնիքի օրինակին են հետևում Դ ա գա ր քի բդեշխը, Չորա, Կողբ, Դարդմանա– ձոո գավառների իշխանները, որոնք ապստամբվելով Արշակից, դարձյալ գնա մ ապավինում են պարսից թագավորին։ Արշակի դեմ են ապստամբում Արցախի, Տմորիքի, Կորդիքի ամար աշխարհները, իսկ Կորդիքի իշխանը գնամ ապավինում է պարսից թագավորին։

Հայոց թագավորի դեմ են ապստամբում նաև Ատրպատականի հայոց թագավորական տան սե­փական իշխանությանը և Հայաստանի մաս կազմող Կասպից աշխարհը։ Իսկ Անձիտի և Մեծ Ծոփ– քի Իշխաններլ, որոնց աշխարհները գտնվում էին արևմուտքում, ապստամբելով Արշակից, գնամ ապավինում են հանաց թագավորին։

Միջնաշխարհում գտնվող նախարարներն էլ չէին կամենամ հնազանդվել իրենց թագավորին, շարունակ երկընտրանքի մեջ էին և նրանից դժգոհ։

Այսպես սկսվում է հայոց թագավորության քայքայումն ու թուլացումը։Հայոց աշխարհի մնացած մեծամեծները, նախարարները, երկրի կուսակալները,գավառատերերը,

գործակալներն ա գյաղապետները բո|որը հավաքվում, գալիս են Ներսես Մեծ կաթողիկոսի մոտ բո ­ղոքի և ասում.

Տեր. դու հնքդ գիտես, որ արդեն երեսուն տարի է, ինչ մենք պատերազմից հանգիստ չենք ունե­ց ե լ շարունակ մեր երեսի քրտինքը սրբել ենք սրերով, նիզակների տեգերով, նետասլաքներով։ Մենք այլևս չենք կարող դիմանալ, այ|ևս չենք կարող պատերազմի դարս գալ։ Ավելի լավ է մենք ևս հպա­տակվենք պարսից թագավորին, ինչպես արեցին մեր ընկերները։ Եթե Արշակ թագավորը կամենում է Շապուհի հետ կովել, թող վա ս ա կի և իր աներոջ՝ Անդոկի հետ միասին ելնի պատերազմի, Հա յոց աշ­խարհից այլևս ոչ ոք նրան չի գնա օգնության։ Եթե Արշւսկն ուզում է, թող կռվի, եթե չի ուզում, թող չկռվի, իր կամքն է, մենք նրան լքե| ենք արդեն։

՚ւերսսսը , ով Յրա1>յ . ողոքը, իր պաշտոնին վայել սառնասրտությամբ համոզում էր, խորհուրդտալիս։

Շ ա ր ՚ս դ ր ՚ւ ա ձ : րսսւ Փ . ^ա զա Ա դի « Հ ա յո ց պ ա տ մութ յա ն»։

121»

- Լւեվ մտածեք, հիշեցեք տիրոջ պատվիրանը միաբանության սասին, հիշեցեք, որ ծառաները պ ետք է հնազանդ լինեն իրենց տերերին։ Դ ա ք միթե մոռանամ եք, որ բոլորդ այսօր ձեր գոյությամբ պարտական եք Արշականյաց տոհմին, որ ձեզանից շատերը այսօրվա դիրքը, անեցվածքր, պաշտոն­ները ստացել են Արշակ թագավորից։ Մոռացե՞լ եք. որ եթե այսօր ձեզանից ոմանք գավառների տերեր են, աշխարհների կառավարիչներ ա մեծամեծներ, խոշոր ավանների, գյուղերի, դաստակերտների, գանձերի ու կալվածքների տեր են դարձյ,՜ ապա միմիայն շնորհիվ Արշակունիների Ա Արշակ թա­գավորի։

Իհարկե, Արշականյաց պիղծ տոհմր հանցանքներ ունի գործած աստծո աոաջ, բայց միթե դա ձեզ հիմք է տալիս լքել ձեր սեփական արքայատոհմը, որը ձեզ աղբից է վերև բարձրացրել, ապրեցրել, մե­կիդ գործի դրել, մյուսիդ պ ատիվ տվել, երրորդիդ իշխանության, չորրորդիդ՜ գործակալություն։

Արշակ թագավորն ինքն էլ մեղքեր է գործել, - շարունակում է Ներսեսը. - անօրինություններ կատարել, բայց աստված իր մեծ մարդասիրությամբ խնայեց նրան, նրա հետ միասին նաև ձեզ։ Իսկ դուք այժմ եկել կանգնել եք, ուզում եք լքել ձեր սեվսսկան թագավորին, ձեր հովանավորին, ձեր բնի1; տիրոջը Ա կամենամ եք գնալ օտար թագավորի ենթարկվել, հեթանոսների ծառայության տակ ընկնե* օտար տերերի լծին հնազանդվել։ Արշակը որքան –;լ չար լինի՝ աստվածապաշտ է, *՝րքւ՚ւն ՚ | մ > լինի՝ ձեր թագավորն է։

Դուք ինքներդ եք միշտ ինձ ասել ու քիչ առաջ էլ ասացիք, որ այսքան տարի կռվել եք ձեր անձանց ու հոգիների համար, ձեր աշխարհի համար, ձեր կանանց ա երեխաների համար, ձեր եկեղեցիների, ձեր հավատի ախտի համար, Ա ձեր տեր աստվածը ձեզ միշտ հաղթություն է շնորհել իր անվան համար։

Հիմա դ ա ք ձեր Քրիստոսի փոխարեն ուզում եք ծառա յել անօրենների անաստված մոգական կրո­նին և նրա սպասավորներին։ Դրանով դուք ձեզ հավերժ կմատնեք օտարների ստրկատիրական ծառա ­յության Ա այնուհետև որքան էլ բողոքեք աստծուն, նւս ձեզ այլևս չի լսի, որովհետև դաք ինքներո եք մտնում օտար ա խստասիրտ տերերի, անգետ ա անգութ հեթանոսների ծառայության տակ։ Եվ դաք շատ ա շատ չարիքների կհանդիպեք, որոնցից երբեք չեք կարողանա ազատվել։

Ներսեսի այս խոսքերի վրա հավաքվածները սկսում են դժգոհաթյան ձայներ բարձրացնել և ւ ողո­քով աղաղակել.

- Մենք քո այդ խորհուրդներն ա խոսքերը չենք կամենամ ընդունել։ վ ե ր կացեք գնանք մեր տները։Իվ նրանք դժգոհ ու զայրացած ցրվում, քաշվում գն ա մ են իրենց տները։

Շապուհը Արշակին հրավիրում է Պարսկաստան*

Այդ ժամանակ պարսից Շապուհ թագավորը մեծ ընծաներով, հրովարտակներով պատգամավոր­ներ է ուղարկում Արշակ թագավորի մոտ, սիրով ու աղաչանքով խնդրում նրան գւսլ Պարսկաստան, որ­պեսզի խաղաղության ա բարեկամության դաշինք կնքեն։

Արշակ թագավորը թեպետ հաշտության կողմնակից չէր և կամենամ էր շարունակել պատերազմ» բայց տեսնելով, որ ամբողջ զորքը, իշխաններն ու նախարարները հոգնել են կռիվներից և այլևս չեն կամենում պատերազմել, ստիպված ընդանամ է Շապուհի դեսպաններին և ինքն էլ իր կողմից Շապու­հին ընծաներ ու հրովարտակներ ուղարկում։

Շապուհը դարձյալ պատգամավորներ է ուղարկում Արշակի մոտ, խնդրում նրւսն գւսլ Պարսկաս­տան՝ հետևյալ խոսքերով.

- Ե թ ե դա ընդանում ես իմ առաջարկած հաշտության պայմանը և քեզ ինձ հետ հաշտ ես համա­րում, ապա Ակ, հանդիպենք, տեսակցենք միմյանց և այնուհետև հայր ա որդու նման լինենք իրար նկատ­մամբ։ Իսկ եթե չես կամենամ ինձ տեսնել, նշանակում է դարձյալ պատերազմ ես ուզում բորբոքել եր­կուսիս միջև։

է7րբ Արշակին հայտնում են Շապուհի այս պատգամը, Արշակն ապահով լինելու համար Շւսպա ից

• Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է րաւ» Փ . Բազանւ)|ւ «Հ.այ«–<| պ սամուրյան»

127

խնդրում է ուխտի հավատարմության երդում ուղարկել։ Օւսպահ թագավորը հոժարում է, երդման հա­մար սոլ Է բերել տալիս, ւսդի վրա երդվում, աղը կնքամ վարաղագիր մատանիով՛, ատսրկամ Արշակ թագավորին Ա պատվիրում, որ եթե այդ երդումից հետո Էլ Արշակը չգա, ապա թող պատրաստվի պա­

տերազմի։Հայոց աշխարհի մեծամեծներն ու իշխանները Ա առհասարակ բոլոր մարդիկ, երբ իմանամ Ան այդ,

ստիպում եհ Արշակ թագավորին, շտապեցնում, որ նա գնա, ներկայանա պարսից Շապուհ թագավորին։Արշակ թագավորը ստիպված իր հետ Է վերցնում իր դայակ վ ա ս ա կ սպարապետին Ա ճանապարհ

ընկնում, գնում Պարսկաստան, Շապուհ թագավորի մոտ։ Ն ր ա ն ք գալիս, ներկայանում են Շապուհ թա ­

գավորին։Շապուհը խիստ նախատում Է Արշւսկին իբրև ծառայի, իսկ Արշակը իրեն «ա նցավոր ու մահապարտ

Է համարում Շապուհի ւսասջ։Շապուհը Արշւսկին ա վասակին հանձնում Է իր ազնվական թիկնապահ գնդին, որ նրանց պահեն

ազատ, բւսյց հսկողության տւսկ։

Շապուհը Արշակին փորձում Է հայրենի հոդով ու ջրով*

Շապուհն իր մոտ Է կանչում հմայող կախարդներին, աստղագետներին ու աստղագուշակներին և նրանցից Արշակի մասին խորհուրդ հարցնում։

- Ես շատ անգամ կամեցա սիրել հայոց Արշակ թագավորին, - ասում Է Շապուհը, - բայց նա ինձ միշտ անարգեց։ Բյուր անգամ կամեցա նրան բարիքներ գործել, ինչպես հայրը սեփական որդուն, իսկ նա իմ բարիքների դիմաց ինձ միայն չարիքով հատուցեց։ Ես Արա հետ խաղաղության դաշինք կնքե­ցի, որի համար նւս երդվեց քրիստոնեական կրոնի գլխավոր սրբության՝ ավետարանի վրա, բայց նա դրժեց այդ երդումը։

Ես կանչեցի Տիզբոն քաղաքի եկեղեցու քահանաներին, որոնք երդվեցրել Էին Արշակին ա վետա ­րանի վրւս. նախատեցի նրանց, կարծելով, թե է ս ն ք նենգորեն կեղծ երդում են կատարել տվել Արշա­կին։ Նրանց գլխավորը՝ Մարի քահանան ինձ ասաց, որ « Մ ե ն ք նրան արդարությամբ երդվեցրինք, իսկ եթե նւս իր երդումը դրժեց, ապա նայն ավետարանը մի օր նրան ձեզ մոտ կբերի»։

Ես նրան չհավատացի Ա բոլոր յոթանասուն քահանաներին Էլ մորթել տվեցի, իսկ նրանց հավատա­կիցներին սրի քաշեցի։ Այն ավետարանը, որի վրա երդվեց Արշակ թագավորը, շղթաներով կապեցի, ե այժմ պահվում Է իմ գանձարանում։

Հիմա հավատացի Մարի քահանայապետի խոսքերին, թե այդ ավետարանը Արշակին մի օր ինձ մոտ կբերի։

Հայոց Արշակ թագավորը, որ երեսուն տարի անընդմեջ արյւսց հետ պատերազմ մղեց, Ա մենք նրան չկարողացանք հաղթել, այժմ ինքն Է իր աոով մեզ մոտ եկել։

Հիմա դուր ինձ խորհուրդ տվեք, - շարունակում Է Շապուհը, - եթե ստույգ իմանամ Ա համոզվեմ, որ Արշակն այսու հետև հնազանդության անկեղծ ուխտով հաստատ կմնա իմ պայմանին, ապա մեծա­րանքներով, պւստվով ու հարգանքով նրան կրկին խաղաղությամբ կուղարկեմ իր աշխարհը։

Գուշակողները Շապուհին ասում են.- Այսօր մեզ ժամանակ տուր, վաղը քեզ կպատասխանենք։Հաջորդ օրը բոլոր հմայողներն ա գուշակողները հավաքվում, գալիս են Շապուհի մոտ, հարցնում.- Հիմա որ Արշակ թագավորը քեզ մոտ Է եկել, ինչպէա Է իրեն պահում, ինչպէա Է քեզ հետ խոսում,

ինչ լեզու Է բանեցնում։

Հնում թագավորների և իշխ անների կնիքը հա ճա խ իրենց մատ անիների վրա ա մրա ցվա ծ թա նկա գին րսւրերն Էին. որոնց վրա փ ո­րա գրվա ծ Էր յինում կւեմ Իրենց անունը, կւեմ իրենց տո հ մի խ որհրդա նշա նը։ վ ա ր ա գ ը պարսիկների, ա յդ թվում ն ա և պ ա ր թ և Ս.ր– շականիների պաշտած կենդանին Էր, ե նրա պ ա տ կ ե ր ը սուրբ ու խ որհրդանշա կա ն Էր համարվում։ վ ա ր ա զ ա գ ի ր մատանին՝ մա­

տանու քարի վրա վտրսւգրված վ ա ր ա գ ի պատկերն Էր, որ ծա ո ա յա մ Էր ի ր ր ե կնիր, Ա նրա դրոշմր նվիրական ու ա նխ ա խ տ Էր համարվում ինշպես պարսից Սասանյան թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի , այնպես Էյ Արշակունիներ|ւ համար։

Շարադրված Է րստ Փ. 1‘ ագանդի «Հայոց պատմության»։

128

Շւսպուհն ասում է.- Նսւ իրեն համարում է իմ ծաոաներից մեկը, ոպում է անգամ իմ ոտքի հողը դաոնալ։- Այժմ լսիր մեզ Ա արմւ այն, ինչ ասում ենք, - խորհուրդ են տալիս գուշակողները. - Արշակին

ա յստեղ պահիր, մարդիկ ուղարկիր Հա յոց աշխարհ, այնտեղից բերել տուր երկու բեո հող Ա մի աման ջուր։ Ապ ա հրաման կտաս, որ քո սենյակի հատակի կեսի վրւս շաղ տան Հայաստանից բերած հողը, վրան ցանեն հայոց ջուրը, ինքդ կբոնես Արշակ թագավորի ձեոը, նախ կտանես սենյակի այն մասը, որ­տ ե ղ բնական հատակն է Ա այնտեղ նրան հարցուփորձ կանես։ Հետ ո նրա ձեոը բսնած կտանես հայ­կական հող ու ջուր շաղ տվւսծ տեղը Ա կլսես՝ ինչ որ կասի, այն ժամանակ կիմանաս, եթե նրան ազատ արձակելու լինես Հա յա ստ ա ն, քեզ հետ կապած ախտն ու դաշինքը հավատարմությամբ կպահի, թե ոչ։ Իմացիր, եթե Արշակը հայկական հողի ու ջրի վրա քեզ հետ խիստ լեզվով խոսի, ապա համոզված եղիր, որ Հա յա ս տ ա ն հասնելուն պես՝ հենց նայն օրը, նույն լեզուն կբւսնեցնի, ն/ււյն պատերազմը կնորոգի քո դեմ, նծւյն կռիվները, նծւյն թշնամությունը կշարունակի։

Պարսից թա գա վորը լսելով հմայողների Ա գուշակների այս խորհուրդը, ա ղտերով մարդիկ է ուղար­կում Հ ա յո ց աշխարհ՝ հող ու ջուր բերելու։ Մի քանի օր անց նրանք Հա յա ստ ա նից երկու բե ո հող ա ջուր են բերում։ Շապուհը հրամայում է իր սենյակի հատակի կեսի վրւս շաղ տալ Հայաստանից բերած հողը, վրան ջուր ցանել, իսկ մյուս կեսը թողնել իր բնական հողե հատակով։ Ասրս Արշւսկ թագավորին կան­չել է տալիս իր մոտ, մնացած պալատականներին հեոա ցնա մ սենյակից, բոնում է Արշակի ձեոը, ճեմում ընդարձակ սենյակում Ա հետը բարեկամաբար զրուցում։ Երբ ճեմում են պարսկական հողի վրա, Շ ա ­պուհը դիմում է Արշակին հետևյալ հարցով.

- Արշակ թա գա վոր հւսյճց, դու ինչհւ ինձ թշնամի դարձար, չէ որ ես քեզ որդու պես էի սիրում, կամեցա նույնիսկ աղջիկս քեզ կնության տւսլ, քե զ իմ զա վակը դարձնել։ Իսկ դու իմ արած լավության փոխարեն ավելի դեմս խստացար, ինքնահաճ ձևով, հակաոակ իմ կամքի՝ ինձ թշնամի դարձար, Ա ահւս ա մբողջ երեսուն տարի իմ դեմ պատերա զմ մղեցիր։

Արշակը համեստորեն պատասխանում է.- Մեղանչել եմ Ա հանցավոր եմ քո աոաջ. ես եկա քո թշնամիներին հաղթեցի, բոլորին կոտորեցի,

հույս ունեի քեզա նից մեծ պ արգևներ ստանալ, բայց իմ թշնամիներն ինձ մոլորեցրին, քեզանից վա խ եց­րին և ստիպեցին փա խ չել ։ Եվ իմ երդումը, որով քե զ երդվեցի, ինձ քո աասջը բերեց։ Ես ահա եկել եմ քո ւսոաջ, քո ծա ոա ն եմ, քո ձեոքամ, ինչպես ուզում ես՝ վարվիր ինձ հետ. եթե կամենամ ես սպանիր, որովհետև ես՝ քո ծա ա սն, հանցավոր եմ քո դեմ, մահապարտ եմ։

Շապուհն այնուհետև Արշակի ձեոը բոնա ծ, միամիտ ձևանալով, ճեմելով բերում է նրւսն, կանգնեց­նում հայկական հող ա ջուր լցրած հատակի վրա։ Երբ Արշակը ոտը դնում է հայկական հողի վրա, լրիվ կերպարանափոխվում է, ըմբոստանում, հպարտ կեցվ ա ծ ք ընդունում և խրոխտ հանդիմանությամբ դի­մում Շապուհին.

- Հեոու ինձանից, չա րա գործ ծւսոա, որ այսօր քո տերերի վրւս տեր ես դարձել, հափշսոսկել քո տերերի գա հը։ Ես չեմ ների ք ե զ ու քո որդիներին իմ նախնիների վրեժը և Արտ ա վա ն թագավորի մահը։ Դաք՝ ծա ոա ներդ , մեր Արշակունիների՝ ձեր նախկին տերերի, բարձն եք հափշտակել. ես այդ թայլ չեմ տ ա , մենք պ ետ ք է մեր տեղը գ ր ա վ ե ն ք ՛ ։

Ա րշա կ ի խ ո ս քն ա յս տ ե ղ վերա րերում է պ ա ր ս ի ց Ս ա ս ա ն յա ն տ ոհմի կողմից պ ա ր թ և Ա ռ ա կ ա ն ի ն ե ր ի ն տ ա պ ս ղ ելա Ա նրա նց փ ո ­խ ա րեն թ ա գ ա վ ո ր ե լո ւ պ ա տ մ ա կ ա ն իր ո ղ ո ւթ յա նը ։ Ա ր տ ա վ ա ն ը Պ ա րս կա ս տ ա նի Արշակունի ա րքա յա տ ոհմի վերջին թա գա վորն էր , որ իշխել է 2 1 6 - 2 2 8 թ թ . ։ Ն ր ա ն սպ ա նում է պ ա րսիկ իշխ ա ններից մեկը՝ Ա րտ ա շիր Ս ա սա նյա նը, դա ոնում թ ա գ ա վ որ ե հիմյ> դնում Ս ա սա նյա ն ա ր յսս յա տ ո հմ ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ը ։ Շա պ ուհ թ ա գ ա վ ո ր ը Ս ա սա նյա ն տ ոհմի ժ ա ռ ա ն գո ր դ ն ե ր ի ց էր. իսկ Ա ր­շակը՝ պ ա ր թ և Ա րշա կունիների մեկ ճյուղը կա զմող՝ հայոց Արշա կունի ա ր քա յա տ ոհ մ ի ժ ա ռ ա ն գ ն ե ր ի ց ։ Հ ա յո ց Ա րշա կա նիները, ինչպ ես տ եսել ե ն ք ն ա խ ո ր դ գլուխ ներում , իրենց ա զ գ ա կ ի ց պ ա ր թ ե Ա րշա կունիներին գ ա հ ըն կե ց անելու հա մա ր միշտ ոխ ու վրեժ– խ ընդրւոթ յուն էի ն տ ա ծում Ս ա ս ա նյա նների ն կ ա տ մ ա մ բ ։ Ա րշա կի ա յն ա ր տ ա հ ա յտ ո ւթ յա ն ը , թ ե «Դ ո ւք ՝ ծա ո ա ն ե ր դ , մեր Ա րշա կու­նիների՝ ձեր տ երեր ի , բա ր ձ ն ( գ ա հ ) ե ք հ ա փ շ տ ա կ ն )» ա կնա րկում է ա յն իրողությունը, որ Ա րտ ա շիր Սասանյանլւ պ ա ր թ և Ա ր ­շա կունիներին հպ ա տ ա կ , նրա նց ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն մեջ գ տ ն վ ո ղ իշխա ն է ե ղ ե լ ։ Իսկ հա յ Ա րշա կ ա նիներ ը , ա յդ թվում ն ա և Արշակը, իրենց հա մա րում էին Ա րշա կունիների մեջ ա վ ա զ ա գ ո ւ յն ը , ս եր վ ա ծ պ ա ր թ և Արշակ մեծի սերունդներից և իրենց իրա վունք էին վե– րա պ ա հում խոսելու Ս ա սա նյա նների կողմից հ ա փ շ տ ա կ վ ա ծ Ա րշակունիների գ ա հ ի մա սին, ի բ ր և տ ոհմա յին սեփ ա կա նությա ն։

9 . Հ ա յ հին վիպ ա շխ ա րհր 129

Շապուհը, Արշակի ձեււը բոնւսծ, դարձյալ տանում է պարս­կական հողի փոս։ Ոտը դնելով պարսկական հողին, Արշւսկն սկսում Է <1ղջսղ իր ասածների համար, խոնարհւ|ում Շապուհի աոաջ, ոտ­քերն ընկնում, ներողություն խնդրում։

Իսկ Շապուհը նրան նորից տանում Է հայկական հողի վրա, ար Արշւսկը սկսում Լ նախկինից ավելի խիստ ու դաժան խոսքեր ուղղել պարսից թագավորին։ Շապուհը նորից Է Արշւսկին բերում պարսից հողի վրւս, որտեղ դարձյալ Արշւսկն սկսում Է զղջա լ ու ապաշխարել։

Այսպես՝ Շապուհը ամբողջ օրը, աոավոտից մինչև երեկո, բազմիցս վարձում է Արշակ թագավորին, Ա ամեն ւսնգւսմ հայկական հող ու ջրի վրա Արշւսկլ արքայական հպարտությամբ ու խիստ խոսքերով դատապարտում էր պարսից թագավորին, իսկ պարսից հողի վրա՝ զղջամ իր արարքներն ու խոնարհվում նրան։

Երեկոյան պարսից թագավորը սովորություն Էր դարձրել Ա ր­շակ թագավորին միշտ ընթրիքի հրավիրել իր մոտ։

Ն ա Արշակին իր կողքն Էր նստեցնում, միևնույն թախտի վրա, բազմեցնում միևնույն գահին։

Իսկ ւսյդ օրը Շապուհ թագավորը հրամայում Է ամենաբարձր տեղամ իր բւսզմոցլ դնել, ՞որից հետո հերթականությամբ շարել մնացած թագավորների բազմոցները, իսկ հայոց թագավորի բ ա զ ­մոցը դնել բոլորից վերջը, ներքևում և տակը հայկական հող ու ջուր շաղ սսսլ։

Երբ բոլորը հրավիրվում են ընթրիքի, և յուրաքանչյուրը բ ա զ ­մում Է |»|ւ բազմոցին ըստ իր աստիճանի, բերում են Արշակ թագա­վորին և բազմեցնում ւսմևնավերջամ՝ իրեն հատկացված տեղում, ար հայկական հող ու ջուր Էր շաղ տրված։ Արշւսկը մի պահ ուոած– վւքված նստում Է, բայց հետո ընդոստ ոտքի Է ելնում և խրոխտ դի­մում Շապուհ թագավորին.

Ի՛ո՜ն Է ւսյդ տեղը, որտեղ բազմել ես դու, վճր կաց անմի­ջապես այդտեղից, որ ես այդտեղ բազմեմ, դա մեր տոհմի տեղն Է եղել։ Իսկ եթե իմ երկիրը հասնեմ, ապա քեզանից խստությամբ վրեժ կլուծեմ։

Պարսից Շապուհ թագավորն անմիջապես հրւսման Է սսսլիս շղթաներ բերել, գցել Արշակի վիզը, ոտներին ու ձեոներին կապանք դնել և տանել, բանտարկել հեոավոր Անհուշ բերդում, մինչև իրմահը։

Վ ա սա կ ե Շապուհ

Հ ա ջ ո ր դ օրը Շապուհ թա գա վորը հրամայում է իր աոսւջը բերել Մեծ Հա յք ի զորավար սպարապետ վ ա ս ա կ Մամիկոնյանին։ վ ա ս ա կ ը կարճահասակ էր Ա Փոքրամարմին, երր նրան կանգնեցնում են Շւս պահի աոա ջ, վերջինս սկսում Լ անարգել Ա վիրավորել նրա ւսնձը։

- Ա ղ վ ե ս , - ասում Է Շապուհը վւսսւսկին, - դու Էիր այն խանգարիչը, որ այսքան տարի մեզ չա րչա րանքի դ ա տ ա պ ա րտ եցիր , դու Էիր, որ այսքան տարի կոտորում Էիր արիներին, հիմա ինչպես ես, որ քե զ աղվեսի մահով սպանեմ։

վ ա ս ա կ ը ւսներկյադ պ ա տ ա սխ ա ն Լ տալիս նրան, ասում.- Իմ փոքր մարմինը հիմա տեսար, բայց միթե իմ մեծության չավդ չես զգա ցե լ ։ Այդ ինչպես Էր, որ

մինչև այժմ ես քե զ համար սա յա ծ Լի, իսկ հիմա դարձա ա ղվես։ Բայց երր ես վ ա ս ա կ ն Էի՝ Հա յոց մեծ սպ ա րա պ ետ ը, հսկա Էի. մի ոտս մի լեասն վրա Էր դրվա ծ, մյուս ոտս՝ մի ւսյլ լեոան. երր ւսջ ոտիս վրւս Էի հենվում՝ ւսջ լեււն Էր գե տ ին խրվում, երր ձախ ոտիս վրա Էի հենվում ձախ լեոն Էր գետին խրվում։

- Ասա, իմանանք, ա յդ ինչ լեոներ են , որ դու գետ ին Էիր խրում, - հարցնում Է Շապուհը։վ ա ս ա կ ը պատասխանում Է.- Էեոներից մեկը դ ա էիր, մյուսը՝ հունաց թագա վորը։ Ք ա ն ի դ ես ա ստված հւսշտ էր մեզ հետ, քեզ

էլ էի գե տ ին տանում, հունաց թագա վորին էլ։ Ք ա ն ի դ ե ռ մեր հոր՝ Ներսեսի օրհնությանը մեզ վրա էր, նրւս խրատով է ի ն ք շարժվում, կա րողա նա մ էինք քե զ լավ խրւստ տալ։ Հիմա, ափսոս, խորխորատի մեջ ենք ընկել, ուժը քո ձեոքին է, հիմա ինչ ուզում ես արա։

Շապուհ թա գա վորը հրամայում է վ ա ս ա կ զորա վա րին մորթազերծ անել, մորթին տիկ հանել, մեջը խաո լցնել և տանել նայն Անհուշ կոչված բերդը, ուր բա նտ ա րկվա ծ էր Արշակ թագւսվորլ և պահել ա յնտեղ։

Շապուհ և Փ սոսսնձեմ”•

Արշակին բանտարկելուց և վ ա ս ա կ ի ն սպանելուց հետո պարսից Շապուհ թագավորք հինգ հարյուր բյուր զ ո ր ք ո վ իր Զ իկ և Կւսրեն զորա վարներին ուղարկում է Հա յո ց աշխարհի վրւս, որ գա ն կործանեն ա քա րուքա նդ անեն։ Երբ Հ ա յո ց աշխարհի տիկինը՝ Արշւսկ թա գա վորի կին Փաասնձեմը, տեսնում Լ. որ պարսից թա գա վորի զորքերը լցվում են Հ ա յա ս տ ա ն , իր հետ վերցնում է ազատներից բադկացւսծ տասնմեկ հազար լավ ս պ ա ա ս զինվա ծ, քաջ ու ընտիր պ ա տ երա զմող մարտիկներ և պարսից զորքերից խույս տ ա լով, գնում ա մրա նա մ է Ա րշա րա նյա ց գավւսասմ գտ ն վ ո ղ Արտագերս ամրոցում։

Պարսից բոլոր զորքերն ա յդ իմանալով, գալիս, շրջապատում են բերդը, պաշարում, բանակ զ ա ր ­կում, նստում բերդը շրջա պ ա տ ա լ ձորերի շուրջը։ Իսկ բերդում պաշարվածները հայսը դնում են տեղի ամրության և բերդի անառիկության վրա։

Պարսիկները տա սներեք ամիս պաշարում են բերդը, բա յց տեղի ամրության պատճառով չեն կա ­րողանում գրա վել ։ Ա յդ ընթացքում նրա նք գնում, ավերում, քարուքանդ են անում շրջակա գավառներն ու երկրները, ավարի ենթարկում, բա զմ ա թ ի վ մարդիկ ա անասուններ գերում, բերում իրենց բանակը, այլ տ եղերից պարեն ու կենսա մթերք են բերում, ուտում և բերդը պաշարման մեջ պահում։

Արշւսկ թա գա վորի որդի Պապը ւսյդ ժամանակ պ ա տա նդ էր հունաց թագավորի մոտ։Հ ա յո ց ա զա տ ների տոհմերից բա ղ կ ա ցա ծ ա մբողջ րանւսկը, որի զորագլուխն էր վ ա ս ա կ սպարա­

պետի որդի Մուշեղը, գնացել էր Հո ւնա ց աշխարքդ՝ իրենց Պապ արքայորդու մոտ և բանակցություն­ներ էր վարում հունաց թա գա վորի հետ, համոզում նրան, որ իրենց թիկունք և զորա վիգ լինի պարսից Շապուհ թա գա վորին դիմա դրելա համար։ Մուշեղը պարբերաբար սուրհանդակներ էր ուղարկում ^ա– յոց աշխարհի տիկնոջ՝ Փւսռանձեմի մոտ, որ տոկա, համբերի, բերդը պաշտպանի, մինչև իր օգնության .

ճ ս ւ լս ս դ ր փ ս ծ է ըստ Փ . 1 'ուդա նդի « Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն » ։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Փ . 1 'ուտ սնդի « Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն » ։

հասնելը։ Պապն կ իր հերթին, գրեթե յուրաքանչյուր շա բա թ պատվիրակներ Էր ուղարկում Արտագերս, որոնք գալիս, գա ղտնի մ ա տ քով մի կերպ մտնում էին ամրոց, Փաոա նձեմին սիրտ էին տալիս, հու­սադրում, ասում. «Պ ի ն դ կւսց, Պապ որդիդ գալիս է, կայսերական գունդ է բերում քե զ օ գն ութ յա ն » ։ Ա յ դ ­պես, տասներեք ամիս շարունակ նրանք գալիս, քաջալերում էին Փաոա նձեմ տիկնոջը, թե՝ «Մ ի քիչ էլ, մի փոքր ժամանակ էլ համբերիր, քեզ օգնության կհասնենք» ։

Պաշարման տասնչորսերորդ ամսից հետո բերդում ա պա ստանածների մեջ ժա նտա խտ է ընկնում։ Մի անգամ Փաոա նձեմ տիկինը իր սեղանատանը նստած սեղանակիցների հետ ուտում, խմում, ուրա­խանում էր, երբ հանկարծ մի ժամում միանգամից հարյուր մարդ մեոան, մյուս սեղանատա նը երկու հարյուր մարդ։ Պատահում էր, որ ճաշի ժամանակ, բոլորը սեղանի շուրջը բա զմա ծ ճաշում էին, հան­կարծ հինգ հարյուր մարդ էր մահանում։ Ա յդ մահաբեր հիվանդությանը սկսվելուց հետո, մեկ ամիս չանցած, պաշարվածներից մոտ տասնմեկ հազար տղամա րդ Ա վեց հազար կին է կոտորվում։ Բերդում հղածներից կենդանի են մնամ միայն Փաոա նձեմ տիկինը՝ իր երկու նաժիշտներով։

Եվ մի օր, երբ Փաոանձեմը իր նաժիշտների հետ տխուր ու հուսահատ նստած էր իր ա ռա նձնա սենյա ­կում, բերդի գաղտնի մ ա տ ք ո վ ամրոց է մտնում պալատական ներքինի Հա յր մարդպետը՛ Ա սկսում ն ա ­խատել Փաոանձեմ տիկնոջը՝ իբրԱ մի փողոցա յին կնոջ։ Ն ա լուտանքի ու նա խատինքի հեղեղ է թ ա ­փում Արշակունյաց տոհմի վրւս, նրանց համարում տմարդի, չա րա գործ, Հա յո ց աշխարհի կործանման պատճւսո Ա վերջում ավելացնում, թե՝

- Տ ե ղ ն է, ինչ որ ձեզ պատահեց, դուք արժանի եք դրան, դեռ սրանից էլ վա տ թա րն է ձ ե զ պ ա ­տահելու։

Ասում է, անպատվում ս գա ղտ նի մուտքից դուրս գալով՜ փախչում։Փաոանձեմ տիկինը այս ամենից հուսաբեկված, ճարահատյալ բերդի դարպասները բացում է

պարսից զորքի առջև։ Պարսիկները մտնում են բերդ, բոնում Փաոա նձեմ տիկնոջը, բերդից իջեցնում ցւսծ։ Ապա բերդ են բարձրանում պարսից զորավարները, ավարի ենթարկում ամրոցում պ ա հվող հայոց թագավորների գանձերը, բոլորը ցւսծ իջեցնում։ Ինը օր, ինը գիշեր շարունակ պարսից զ ո ր ­քերը բերդից իջեցնում են այնտեղ ամբարված հայոց արքունական ունեցվածքը Ա Հ ա յո ց աշխարհի տիկնոջ հետ գերի տանում։

Այնուհետև պարսից զորքերը մտնում են Հ ա յո ց աշխարհի գրեթե բոլոր նշանավոր քաղաքները՝ Արտաշատ, վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , Զ ա րեհա վա ն, Զա րիշա տ , վ ա ն , Ն ա խ ճ ա վ ա ն , բոլորը քանդում, ավերում, բնակիչների մեծ մասին հայերին ու հրեաներին, տեղահան անում, գերի տանում։ Պարսից զ ո ր ա վ ա ր ­ները Հա յոց աշխարհի մնացած բնակչությանը հպատակեցնելու համար վերակացուներ են թողնում, վերցնում են Փաոանձեմ տիկնոջը իր մեծաքանակ գա նձերով, քա ղա քներից տ եղա հա նվա ծ հարյուր հազարավոր հայ ու հրեա գերիներով, տանում Պարսից աշխարհը։

Երբ Փաոանձեմ տիկնոջը, Հա յո ց աշխարհի բոլոր գերիներին ա գանձերը բերում, հանում են Շ ա ­պուհ թագավորի աասջ, Շապուհը մեծ գոհունակությամբ շնորհակալություն է հայտնում իր Զ իկ և Կարեն զորավարներին, ապա չարախնդությամբ վճռում է ստորացնել, նսեմացնել և մեծ վիրա վորա նք հասցնել Արշակունյաց ամբողջ տոհմին, Հա յո ց աշխարհին ու թագավորությանը։ Ն ա հրամայում է կանչել իր բոլոր զորքերին, մեծամեծներին, ստորին պաշտոնյաներին և իր հպատակ բոլոր մա րդկա նց։ Ն ա այս բազմության մեջ է բերել տալիս, կանգնեցնում Հա յո ց աշխարհի Փաոա նձեմ տիկնոջը։ Ապ ա հրամա­յում է հրապարակում մի սարք պատրաստել, որի վրա պառկեցնում են Փ ա ո ա նձե մ տիկնոջը, ամբողջ բազմության աոաջ խայտառակում նրան, սպանում։ Իսկ գերիներին լուսնամ, մի մասին բնակեցնում են Ասորեստանում, մյուս մասին՝ Խուժաստան երկրռւմ՛։

Մ ա րդպ ետ Արշակունիների ժա մա նա կ ա րքունի պ ա յա տ ի ն ե ր ք ի ն ա պ ե տ , կ ա ն ա ն ց վերա հ ս կի չ։ « Հ ա յ ր * հա տուկ անուն չ է , այլն ե ր ք ի ն ա պ ե տ ի հ ա ր գ ա փ ց կոչումը ։

ւ »աե Ի ՚ո ւ ժ ի ս տ ա ն կա մ Խ ուգիս տ ա ն, գ ա վ ս ա է՛րանում, գտ նվո ւմ Է Պ ա րս ից ծոցի հյուսիս-ա րԱ մա տ քում, ա յժմ յա ն Իրսւքի ս ա հ ­մա նի մ ե ր ձ ա կ ա յ ք ո ւ մ ։

132

Շապուհը խայտառակում է «ա յ ազնվական կանանց*

Պարսից Շապուհ թագավորը հավաքում է իր իշխանության տակ եղա/) բոլոր զորքերը, հայոց դա ­վաճան իշխաններ վ ա հ ա ն Մամիկոնյանի ե Մեհրուժան Արծրունա առաջնորդությամբ գալիս է Հայոց աշխարհը, ասպատակում, բոլորին գերի վերցնում, բերում, հավաքում Բսւգրևանդ գավսաի Զսւրեհա– վան քա ղաքի ավերակներում։ Հա յո ց նախարարներից շատերը թողնում են իրենց ընտանիքները, կին, որդի, փախչում, ցրվում են այս ու այն կողմ։ Պարսից ասպսւտակիչները հավաքում են փախած հայ նա խարարների կանանց, բերում Զա րեհա վա ն քաղաքի մերձակայքում բանակ դրած Շապուհի մոտ։

Պարսից Շապուհ թագավորը հրաման է տալիս գերված բոլոր չափահաս տղամարդկանց փղերի ոտների սոսկը գցել , տրորել, իսկ կանանց ու երեխաներին, բացառությամբ նախարարների կանանց, սայլերի ցցերի վրա հանել։ Ա յդ ձևով հազարավոր ու բյուրավոր մարդիկ են կոտորվում, թիվ ու հաշիվ չկար սպանվածներին։

Այնուհետև Շապուհ թագավորը հրամայում է փախած հայ նախարարների ու ազատների կանանց հավաքել, բերել Զ ա ր եհ ա վա ն քա ղաքի ձիարշավարանի հրապարակը, որի մոտակայքում խփած էր իր արքայական վրանը։ Ն ա մերկացնել է տալիս բոլոր ազնվա կա ն կանանց, նստեցնում հրապարակի եր­կու կողմերում, իսկ ինքը ձի հեծած՝ անցնում էր կանանց միջով, ով որ իր աչքին դուր էր գալիս, մեկ-մեկ տանում էր իր վրանը, անպատվում, բա շ թողնում։ Այդպես օրեր շարունակ նա անպատվում է հայ նա­խարարների բոլոր ւսչքի ընկնող կանանց։ Ասրս Շապուհը հրաման է տալիս Հայաստանի ամուր ու ա նա ­ռիկ տեղերում բերդեր կառուցել, ազնվական կանանց խամբ-խումբ տեղավորել ւսյդ բերդերում։ Ն ա այդ բերդերի վրւս բերդակալներ է նշանակում Ա հրամայում նրանց, որ եթե բերդերում պահված կանանց ամուսինները չհնա զա նդվեն իրեն, չվերադառնան ու իր իշխանության տակ չմտնեն, ապա նրանց բո ­լորի կանանց չարաչար մահով կսպանեն։

Շապուհը բերդակալների վրա իշխան է կարգում Զիկ Ա Կւսրեն զորավարներին, նրանց մոտ թ ող ­նում բա զմ ա թ ի վ զորք, իսկ Հա յո ց աշխարհի մնացորդների վրւս իշխելու իրավունքը հանձնում է վա հ ա ն Մամիկոնյանին Ա Մեհրուժանին, ինքը թողնում հեռանում է Ատրպատական։

Հա վ ա տ ա փ ո խ եղած այս երկու դավաճան իշխանները՝ վ ա հ ա ն Մամիկոնյանն ու Մեհրուժան Արծ– րունին, որոնք ընդունել էին պարսից զրադաշտական կրոնը, սկսում են Հա յոց աշխարհի բոլոր կողմե­րում եկեղեցիներն ւսվերել, իրենց ձեռքն ընկած մարդկանց ստիպում հավասսսվտխ լինել Ա ընդունել մա զդեզա կա ն կրոնը։

Ն ր ա ն ք հրամայում են կանանց պ ահպ ա նող բերդակալներին, որ իրենց բերդերում պահվող նախա­րարների կանանց ստիպեն ընդունել պարսից կրոնը, իսկ հրաժարվողներին չարաչար սպանել։

Բերդակալներն այդ հրամանը ստանալով, սկսում են իրենց բերդերում պահված կանանց ստիպել, նեղել, տանջել ։ Բայց նրանցից ոչ մեկը հանձն չի առնում ուրանալ քրիստոնեությունը։ Այնժամ բոլոր բերդերում պահված բոլոր նախարարների կանանց չարաչար տանջանքներով սպանում են։

վ ա հ ա ն Մամիկոնյանը մի ազգակցուհի ուներ Մւսմիկոնյան տոհմից, անունը Համազասպուհի. նւս կինն էր Ռշտունյաց գա վա ռի Դ ա րեգին իշխանի Ա վ ա ր դ ա ն ի քույրը։ Դ արեգինն էլ մեկն էր այն նախա­րարներից, որոնք Շապուհի ներխուժումից խասավւելով, թողել իրենց կանանց, փախել էին։

Դւսրեգինի կին Համազսապուհին պահվում էր վ ա ն քաղաքի միջնաբերդում՝ պարսիկ բերդակալի հսկողության տակ։

վ ա հ ա ն ն ու Մեհրուժանը հրամայում են վ ա ն ի բերդակալին՝ ստիպել Համազասպուհի տիկնոջը ընդունել զրա դա շտակա ն կրոնը, հրաժարվելու դեպքում նրան ողջ-ողջ կախել բերդի աշտարակից։

Հա մազսա պուհին հանձն չի առնում հավատափոխ լինել Ա ընդունել պարսից կրոնը։ Այն ժամանակ նրան հանում են բարձր աշտարակը, որ գտնվում էր Ժայռի բարձր կատարին, հետևի կողմից դեպի ծովը նայող. Հ ա մ ա զ ա ս պ ա հ ա ն մերկացնում են, դարձնում մորից մերկ Ա ոտքերին կապ գցելով գլխիվայր կախում բերդի աշտարակից։ Ն ր ա մարմինը իր սպիտակսսիաո գեղեցկությամբ փայլում է արեգակի սսսկ, Ա շատ մարդիկ գալիս են նրան նայելու, իբրև մի սքանչելի տեսարանի, իբրև անմեղ զոհաբերու­թյան խորհրդանիշի։

* Շ ա րա դրվա ծ Լ ըստ Փ . Բա գա նդի «Հ ա յո ց պ ատմության»։

վ ա հ ա ն ն ու Մեհրուժանը այնքան չար Է|)Ա, որ իրենց մերձավորներին ա նգա մ չէին խնսւյում, չա ր­չարում էին նրանց, ստիպում հա վա տ ա փ ոխ լ|ւնէ.լ, ատրուշաններ էին կաոա ցում շատ տեղերում, իրենց սեվոսկան. կալվածքներում։ Եվ բանն ա յնտ եղ է հասնում, որ ատելությունից զ ա յր ա ց ա ծ վ ա հ ա ն Մա– միկոնյւսնի որդին՝ Սւսմվելը, զարկում սպանում է հորը՝ վ ա հ ա ն ի ն Ա պարսկուհի խ որթ մորը, ինքը փ ա խ ­չում, ապաստանում է ԻՈսղւոյաց երկրում1։

Մ Ո Ւ Շ Ե Ղ Ե վ Պ ԱՊ*

Հ ա յո ց աշխարհի ա յդ ծանր օրերին վ ա ս ա կ սպ ա րա պ ետի որդի Մուշեղ Մամիկոնյսւնը գտ նվ ում էր Հունաց աշխարհում։ Ն ա հա վա քել էր հայ ա զա տ ներից բ ա ղ կ ա ց ա ծ մի զ ո րա գո ւնդ , գ ն ա ց ե լ էր հունաց թագավորի մոտ խնդրելու, որ նա իր մոտ պ ա տ ա ն դ տ ա րվա ծ Արշակ թ ա գա վ ո րի որդուն՝ Պ ա պ ա ր ք ա ­յազնին ազատ արձակի, թ ա գա վոր կարգի իր հոր փ ոխա րեն Հ ա յո ց աշխարհի վրա ։

Հունաց կայսրը բավարարում է Մուշեղի Ա հայ ա զնվա կա նների ցա նկութ յա նը ։ Ն ա Հա յա ս տ ա նի վրւս թագավոր է կարգում Պապ ա րքա յա զնին, միաժամանակ ռա զմա կա ն մեծ օգնություն ցույց տալիս հայերին։ Ն ա Պապի Ա Մուշեղի հետ միասին Հ ա յա ս տ ա ն է ուղարկում Տ ե ր ե ն տ անունով ստ րա տ ելա ­տին՛ Ա Ա դե անունով կոմսին՝ վեց հարյուր բյուր զորքով , որպեսզի նրա նք Պ ա պ ին հ ա ստ ա տ են Հա յո ց աշխարհի արքայա կա ն գա հին, իսկ զորքը օգնի հայերին պարսիկներին երկրից դուրս քշելու համար։

Պապ ն ու Մուշեղը հունաց զորքի հետ գա լիս են հասնում Հ ա յո ց աշխարհ, Մուշեղը իր հոր՝ վ ա ս ա ­կի փոխարեն դառնում Լ Հ ա յո ց աշխարհի զորա վա ր սպ ա րա պ ետ ։

Հ ա յո ց աշխարհի բոլոր այն նշանավոր մարդիկ, որո նք չէին ենթա րկվել պարսիկներին, վսսխել կամ թաքնվել էին, գալիս, հավաքվում են իրենց նոր թա գա վորի շուրջը։ Բոլորը երկրով մեկ սկսում են փնտրել Ն երսես Մեծ հայրապետին, որի իմաստուն խ ո ր հ ո ւ ր դ ն ե ր ն ՝^ օգտ ա կա ր խ րա տ ներին , ջերմե­ռանդ ա ղոթքներին ու օրհնությանը կարոտ էին իրենք։

Ն երսես կաթողիկոսին փնտրելու է դուրս գա լիս ա նձա մբ ինքը՝ Պ ա պ թ ա գա վ ո ր ը , հայոց ա վ ա գ ա ­նու հետ։ Ն ր ա ն ք գտնում են Մեծ Ն երսեսին , խնդրում, աղաչում, որ հայր լինի բոլոր հայերին, իր իմաս­տուն խորհուրդներով ու օգտ ա կա ր խրա տ ներով զ ո ր ա վ ի գ լինի իրենց, վ ե ր ա դ ա ռ ն ա արքունի բա նա կը։

Մեծ թախ անձանքների ու ջանքերի գնով նրանց հաջողվում է մի կերպ համոզել Ն ե ր ս ե ս ի ն վեր ա ­դառնալ, որովհետև Դնելի սպանությունից ի վեր նա թողել հ եռ ա ցե լ էր արքունի բա նա կ ից և ե ր բ ե ք չէր վերադարձել։

Պապը մեծ ուրախությամբ և ցնծությա մբ հայոց ա վա գա նու հետ Ն ե ր ս ե ս կա թողիկոսին բերում է արքունի բանակ։ Ներսեսը դառնում է (սսյոց թ ա գա վորի, ա վագանու և ա ռհա սա րա կ ա մ բող ջ ժողովրդի հոգևոր վերակացուն ու խրատատուն, կա րգա դրիչն ու իմաստուն ա ռա ջնորդը ։

Մուշեղ սպ ա րա պ ետը հավաքում է հայոց ցրվւսծ զորքերը, կարգի է բերում զո ր ա գն դ ե ր ը , բ ա ժ ա ­նում ըստ զորատեսակների, սպառազինում և կազմակերպում մեծ զո ր ա հ ա ն դ ե ս ։ Հ ա յո ց զո րք ը , բ ա ղ ­կացած տասը հազար ընտիր ու լա վ ս պ ա ռ ա զի ն վ ա ծ մարտ իկներից, գունդ առ գունդ, ծ ա ծ ա ն վ ո ղ դ ր ո ­շակներով ու բա ցվ ա ծ զինա նշա ններով հանդիսավոր կերպով անցնում են Պ ա պ թ ա գա վ ո ր ի , Ն ե ր ս ե ս կաթողիկոսի, Տե ր են տ և Ադե հույն զորագլուխների ա ռջևից , շարժելով նրւսնց ոգևորությունն ու հ ի ա ց ­մունքը։

Հ ա յո ց ՛Կապ թա գա վորը մեծ շնորհակալություն Է հայտնում Մուշեղ զորա վա րին՝ լավ կ ա զմ ա կ ե ր պ ­ված, սպ ա ռա զինվա ծ և մարտունակ զորքի համար, նրան արժա նացնում մ եծա մեծ պ ա ր գ և ն ե ր ի ։ Ն ր ա ն շնորհակալություն են հայտնում նա և հունաց հրամանատարները, իսկ Ն եր ս ե ս Մեծ հայրապետը մեծ գ ո ­րովանքով օրհնում Է Մուշեղ սպա րա պ ետին, ասում.

1 »ա դ տ յա ց երկիր կամ Խ ա ղ տ ի ք , «ի ն փ ո ք ր ա ս ի ա կ ա ն խ ւպ դ տ յն ե ր ի երկիրը, որ տ ա ր ա ծ վ ո ւմ Էր ՍԱ ծ ո վ ի հ ա ր ա վ - ա ր ե ե լ յա ն լե ռ ­նա յին ա փ երին ե հյուսիս–ա րևմուտ քից ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց Էր Տ ա լք ի ն ։

՚ մ ա ն լ է " * Գ1" ,|Ա1՛ ;ա ր ա դ ր վ ա ծ Է Ոիմնա1|Ա՚ " Ո" ՛ Փ– ՚-ո է զ ա Օ դ հ . մ ա ս ս ւ ֊ւբ Ա Մ . 1 "ո ոհ ն ա ց ո , « ձ ա յո ց պ ա » մ ո , թ , » . 0 , գ ո ք եո ի « ի .

Ս պ ա րա պ ե տ , զ ո ր ա վ ա ր , զ ո ր ա հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ։

- Թույ Քրիստոս տերը քեզ օրհնի, քեզ հաջողության տա, քեզ հաղթություն շնորհի քո ամբողջ կյանքում, քո ձեոքով, քո տոհմի ձեոքով թող նւս փրկի Հա յո ց աշխարհը մինչև հավիտյան։

Մուշեղն այնուհետև հայոց զորքը կւսզմ ու պատրաստ հանում Է զորարշավի, իբրև առաջապահ Պապ թագա վորից ու հունաց կայսերական զորքից աոաջ Լ անցնում, շարժվում, գալիս հասնում Է Հ ա ­յաստանի միջնաշխարհը։ Այստ եղ նւս կովի Է բոնվում պարսից Զիկ և Կարեն զորավարների հետ, նրանց սպանում, իսկ ամբողջ պարսից զորքը սրի քաշում։ Ապա աոաջ շարժվելով հասնում Է մինչև Հայտս տանի բուն սահմանը Ատրպատականի Գանձակ քաղաքը, ամբողջ երկիրը թշնամուց հետ գրավում և իր ձեռքին պահում։

Իսկ Հ ա յո ց Պապ թագավորը հունաց զորքի հետ գալիս, պարսիկներից հետ է գրավում Հայաստանի բոլոր ամուր բերղերը, այդ թվում նաև Կոգի գավառում գտ ն վ ող Դարոյնք բերդը, որը, շնորհիվ հավա­տարիմ բերդապահների, անառիկ Էր մնացել պարսից բազում հարձակումներից։ Այստեղ Էին կենտրո­նա ցվա ծ Արշակունի թագավորների գանձերի մեծ մասը, որւ և ամբողջապես հանձնվում Է Պապ թւս գա վորին։ Հունաց կայսերական զորքի մի մասը տեղավորվում Է Եռանդա մ ե Բւսխիշամ, իսկ մնացած մասը բաշխում են Հա յո ց աշխարհի մնացած բոլոր գավառների վրւս։

Այս ընթացքում ուրացող Մեհրուժան Արծրանուն դարձյալ հաջողվում Է մի ձիով փախչել և ապաս­տանել Պարսկաստանում։

Մուշեղ զորավարը սկսում Է շրջել երկրով մեկ և չարաչար պատժել հավատուրացներին և հայրե­նիքի դավաճաններին։ Ն ա ամենից առաջ ավերում ու ոչնչացնում Է այն մազդեզական ատրուշանները, որոնք կառուցել Էին ուրացող վ ա հ ա ն ն ու Մեհրաժւսնը. ասրս բռնել Է տափս հավատափոխ եղած մազ­դեզականներին և հրամայում նրանց խորովել նույն մազդեզական ատրուշանների կրակների վրա։ Բռնում և չարաչար պատիժներով սպանում Է բոլոր այն բերդակալներին, որոնց Շապուհը հւսնձնարա րել Էր պահել ու հսկել հայ նախարարների կանանց։ Բայց ամենից դաժան պատժի Է ենթարկում այն նւս խարարներին և իշխաններին, որոնք անցել Էին պարսիկների կողմը և պարսից թագավորի պատիվ ներին արժանացել ։ Մուշեղը ձերբակալում Է նրանց, մորթազերծ անել տալիս և նրանց տիկ հանած մորթիների մեջ խոտ Է լցնել սսսլիս և կանգնեցնում պարիսպների վրա ի ցույց մարդկանց։ Նւս դյսս նով լուծում Էր նաև իր հոր՝ մորթազերծ արված վա ս ա կի մահվան վրեժը։

Երկրում ամենուրեք վերակառուցում ու վերանորոգում են թշնամու ավերած բոլոր եկեղեցիները, բերդերը, կամուրջները, հայոց թագավորությունն աստիճանաբար նորոգվում Է, ընկնում հունի մեջ։ Ն երսես կաթողիկոսը կարգավորում Է եկեղեցական ծիսակարգն ու պաշտամունքը, վերանորոգում ա ղ ­քա տ ա նոցները, հիվանդանոցները, դպրոցները, իր իմաստուն խորհուրդներով նպաստում թ ա գա վո­րության ամրապնդմանը։

Մուշեղ և Շապուհ

Մեծ Հա յք ի սպարապետ վ ա ս ա կ ի որդի Մուշեղը կազմում Է քառասուն հազարանոց զորք՝ բա ղկա ­ցած ընտիր և հավատարիմ ազնվականներից, նվիրված մարդկանցից, բոլորին ապահովում ձիերով, զե նք ո վ , պարենով և իր հետ վերցնելով գնում նստում Է Ատրպատականի սահմանամերձ գոտում, թշնա­մու ներխուժումից պահպանելու Հա յո ց աշխարհը։

Նույն ժամանակ պարսից Շապուհ թագավորը իր զորքով և ամենայն պատրաստությամբ գալիս Է Ատրպւստական։ Մուշեղ սպարապետը իր քառասուն հազար զորքով մտնում Է Ատրպասսսկան, հար­ձակվում Շապուհի բանակի վրա, բոլորին կոտորում։ Շապուհ թագավորը մի ձիով հազիվ կարողա­նա մ Է վոսխչել, ա զատվել։

Մուշեղը գերի Է վերցնում պարսից ա վագներից շատերին, ինչպես նւսև Շապուհի տիկնանց տիկ­նոջը՝ բոլոր մնացած կանանց հետ միասին, որոնք գտնվում Էին մաշկավւսրզանամ՝ արքայական կա ­նանց վրանում։ Մուշեղը հրամայում Է ձերբակալված պարսից ավագներից վեց հարյուր հոգա մորթա­զերծ անել, մորթիները տիկ հանել, մեջը խոտ լցնել և ուղարկել հայոց Պապ թագավորին։ Իսկ Շապուհի գերվա ծ կանանց Մուշեղը չի թույլ տա փս որևէ ա նա րգանք հասցնել։ Ընդհակառակը, նա հրամայում է բոլոր կանանց համար առանձին ժանվար-պւստգարակներ պատրաստել, նրանց հարգանքով ու պւստ

ւ ։ «

վով մեջը նստեցնել Ա ւսզատ արձակելով, ուղարկել Շապուհ թա ­գավորին։ Եվ որպեսզի կանանց ոչ ՈՔ չկարողանա անարգել, նա գերված պարսիկներից մարդիկ է առանձնացնում, կանանց հետ դնում իբրև ուղեկիցներ, որպեսզի բոլորը ողջ ու անարատ գնան հասնեն իրենց տիրոջը։

Երր կանայք ողջ ու ւսոոդջ, անարատ վերադառնում են, Շ ա ­պուհը մնում Լ ապշած ու զարմացած Մուշեղի քաջության, բարու­թյան, մեծահոգության ու ազնվության վրա։ Մուշեղն ա յդ ժա մա ­նակ մի սպիտակ նժույգ ուներ, որ իր գեղեցկությամբ շարժում էր անգամ պարսիկների հիացմունքը։ Շապուհ թագավորը իր կանանց նկատմամբ Մուշեղի մեծահոգի վարմունքից հիւսցւվծ, Մուշեղի պատկերը՝ սպիտակ ձիու վրա նստած, քանդակում Լ իր գինու գ ա ­վաթի վրա։ Ամեն անգամ խնջույքների ժամանակ այդ գա վա թը լցնում էր գինով, դնում իր առաջ Ա իր զորքին կւսմ հյուրերին հյու– րւսսիրելիս՝ բարձրացնում էր գա վա թը ե ամեն բարձրացնելիս ասում.

- ճերմակաձին թոդ գինի խմի։Իսկ Մուշեղը Շապուհի զորքը ջարդելուց հետո նրա բա նա կա ­

տեղից մեծ քանակությամբ գանձեր ու ունեցվածք է ավարի են­թարկում, բաժանում իր զորքին, լիացնում բոլորին, ապա ւսյդ ա վ ա ­րից մեծ բաժին է հանում Պապ թագավորին, նրւս մոտ մն՛ացած զորքին, ինչպես նաև հունաց զորավարներին ու զորքերին։

Բայց երբ Մուշեղը իր զորքով վերադառնում է Հա յոց աշխարհ, նրւս զինվորներից ու զորապետներից ոմանք Պապ թագավորի առաջ ամբաստանում են Մուշեղ սպարապետին թշնամի Շապուհ թագավորի կանանց ազատ արձակելու համար։ Պապը փոքր-ինչ սառում է Մուշեղից, կասկածում նրա հավատարմության վրա։

Հայր մարդպետի սպանությունը

Պւսպ թագավորին պատմում են Հա յր մարդպետի մասին, որը Արտագերասմ Փաոանձեմ տիկնոջ պաշարման մեջ եղւսծ ժա ­մանակ գա ղտնի մուտքով մտել էր բերդ, անվայել խոսքերով վիրա­վորել տիկնոջը Ա Արշակունիների ա մբողջ տոհմին։ Պապը ոխւս– կալվում է Հայր մարդպետի դեմ ե սպասում հարմար առիթի։

է»վ մի օր, երբ Հա յր մարդպետը ղդւրս էր եկել շրջելու Տա րոն գավառում գտ ն վ ո ղ իր կալվածքները, Պապ թագավորը հրովար­տակով դեսպան Է ուղարկում Մուշեղ սպարապետի մոտ, որն այդ ժամանակ գտնվում Էր Տարոնի իր Ողակւսն ամրոցում։ Դեսպանը գալիս Է Ա հրովարտակը հանձնում Մուշեղին։ Հրովա րտ ա կով թ ա ­գավորը հրամայում Է Մուշեղին՝ բռնել Ա չարաչար մահով սպանել Հայր մարդպետին։

Մուշեղը մարդ Է ուղարկում Հա յր մարդպետի մոտ ե նրան մե­ծարանքի Ա հյարասիրության պատրվակով հրավիրում իր մոտ Ողսւկան ամրոց։

Ձմեռվա ցուրտ օրեր Էին, խիստ սառնամանիք Էր, Ա Եփրսռո դետը, որ հոսում Էր Ողսւկանի կողքով, ամբողջովին սառել Էր։ Հայր մարդպետը մեծարանքի ակնկալիքով գալիս, մտնում Է Ողւս–

136

կւսն ամրոցը։ Մուշեղն իր զինվորներին անմիջապես հրամայում է բռնել Հա յր մարդպետին, մորեմերկ անել, ձեռքերը ծնկներից ներքև կապել, իջեցնել գետ ը Ա դնել գետի սաոույցի վրա։ Հայր մարդպետը ամ– րոդջ գիշեր կապված մնամ Է սաոույցի վրա նստած։ Հ ա ջո ր դ օրը գնում են տեսնամ, որ ցրտից նրա գլխի ուղեղը քթ ից դոզա Էր եկել, թափվել Ա ինքը տեղնուտեղը սաոել, մահացել։

Հա յր մարդպետի փ ոխա րեն Պապ թագավորը մարդպետության պաշտոնին Է նշանակում Դղակին, որը Տիրա նի և Արշակ թագավորի ժամանակ Աս մարդպետ Էր եղել։

Չիրւսվի ճակատամարտը

Պարսից Շապուհ թագավորը նոր զորա հ ա վ ա ք Է կատարում, հավաքում իր ամբողջ զորքն ու զո րությունը, շարժվում, գալիս հասնում Է Ատրպւստական աշխարհը։ Ինքը իր պալատական փոքրաթիվ զ ո ր ք ո վ մնում Է այնտեղ, իսկ մնացած զորքի սւմրողջ բազմությունն ուղարկում Է Պապ թագավորի դեմ պ ա տ երա զմի ։ Պարսից զորքը մտնում Է Հա յա ստ ա ն, ասպ ատա կելով, գալիս հասնում միջնաշխարհ։ Հ ա ­յոց Պապ թա գա վորն Էլ իր հերթին Է զորա ժողով անում, հրամայում Է հայոց Ա հունաց զորքերր հավա ­քել Բագրևանդում, Ն պ ա տ լեուսն մոտ, Եփրատ գ ե տ ից ոչ հեռա՝ Չ ի ր ա վ կոչված դաշտում։ Աղե կոմսր հունաց բոլոր զորքերը, որոնք գտնվում Էին Ե ռ ա ն դ ա մ ու Բւսխիշամ, հավաքում, բերում Է ա յդտեղ։ Ն ա հավաքում Է նա և հայոց տարբեր քաղաքներում նստած հույն հետևակ պահապաններին, բերում, միաց­նում իր զորքին ։ Հ ա յո ց Մուշեղ սպարապետը հավաքում Է հայոց ամբողջ զորքը, ավելի քան իննսուն հազար մարդ, կազմ ու պատրաստ բերում Է Չիրւսվի դաշտ, միացնում հունաց զորքին և այդտեղ զոր­քերը վերա դա սավորելով, պատրաստվում ճակատամարտի։

Դ ե ո Ատրպատականում, երբ Շապուհ թա գա վորը պարսից զորքերը վերադասավորում Էր Հայոց • աշխարհ պատերա զմի ուղարկելու համար, նրա մոտ Էր գտնվում աղվանների Բանայր թագավորը։ Բւո– նւսյրը գւսլիս Է Շապուհի աոաջ և նրան դիմում հետևյալ խնդրով.

- Այրերի մեջ քւեջ, եթե կամենում ես, ինձ իբրև պ ա ր գև հրաման տուր, որ Պապ թագավորի հայ­կական զորքի դեմ դուրս գա մ իմ ա ռա ջա պ ա հ գ ն դո վ ։ Իսկ հունաց զորքի դեմ պատշաճ Է, որ արյւսց գունդը դուրս գւս։ Ոստի թույլ տուր, որ ես իմ գն դ ո վ հայոց իշխանների դեմ դուրս գա մ և ես նրանց հա ­շիվը մաքրեմ։

Շապուհը հավանություն Է տալիս Ուոնայրի ցանկությանը, շնորհակալության Է հայտնում և համա­պ ա տ ա սխ ա ն հրաման սսսլիս։ Մեհրուժան Արծրունին, որ ներկա Էր այս խոսակցությանը, Ոանայրին քաշում Է մի կողմ և ասում.

- Դու փուշ գրկեցիր, շւևտ զարմանալի կլինի, եթե հավաքել կարողանաս։Աղվա նների թագավորի այս պարծենկոտությունը խոցում Է անգա մ դավաճան Մեհրուժան Արծրու–

նու ա զգա յին արժանապատվությունը և նա գա ղտ նի սուրհանդակ Է ուղարկում Մուշեղ սպարապետի մոտ, հայտնում հետևյալը. «Ի մ ա ցի ր և պատրաստվիր, Մուշեղ, ա ղվա նից Բանայր թագավորը մեծ պար­ծ ա ն ք ո վ քե զ Շապուհին պւսրգև Է խոստացել։ Արդ, լսիր և ա նելիքդ իմա ցիր»։

Երբ պարսից զորքը շարժվելով գւսլիս Է Հա յո ց աշխարհ, Բանւսյրը դիմելով ա յդ զորքի մեջ գտնվող իր գնդի զինվորներին, ասում Է.

- Զ ե զ այժմյանից հիշեցնում եմ, որ ձեր մտքերում լւսվ պահեք, հենց որ հունաց զորքերին կգերեք, զինվորներից շատերին կենդանի կթողնեք, որպեսզի նրանց կապ ենք, տա նենք Աղվանք՛ և մեր քա ղ ա ք­ների, ապարա նքների շինարարության վրա նրանց բա նեցնենք իբրև կավագործներ, որմնադիրներ, ծեփ ա գործներ և առհասարակ օգտ ա գո րծեն ք մեր բոլոր կարիքների համար։

Պարսից զորքը գւսլիս և հունաց զորքին մոտենալով, ճակատ Է կազմում։ Հա յոց քաջ նախարար­ների պատանիները Սմբատ Բագրատունա առաջնորդությամբ խիզախելով, գւսլիս մտնում են զույգ ճա ­կատների միջև։ Պարսից զորքից Էլ դուրս են գալիս նրանց հասակակիցները և շարվում, կանգնում իրենց ճա կատի երկայնքով՝ հայ պատանիների դիմւսց։

Ա դվա ն|> ա շխ ա րհը տ ա ր ա ծվ ո ւմ էր 4*ուո գ ե տ ի ց դ ե պ ի Ոյւափս. միէ^Ա Կ ովկ ա ս յա ն յեոներն ու Կ ա սպ ից ծովը, բնա կվա ծ ա ղ ­

վ ա ն ն ե ր ո վ , հ ա ս ր ա թ ն ե ր ո վ Ա ա ; |ե ա յ | ց ե ղ ե ր ո վ ։

137

Հանւայ ոսկեկուռ ա արծաթակուռ զենք ու զրահով սպառազինված զորքերը, փսւԱուն Ա գույնզգույն զարդերով զարդարված ձիերը հեռվից պղնձակոփ պարիսպ Լին հիշեցնում։ Զինվորների գլխին փող­փողացող վիշւսպապատկեր դրոշակները, քւսմմւց ուռչելով րացէվ Լին երախները, գալարվում Ա ամբողջ զորքի հետ միախառնվելով՝ ադամանդակուռ լեո Լին հիշեցնում, որ իջնում Լր պարսիկների րաց կապ­տավուն զրահներով զրահավորված հզոր գետի նմանվող զորքերի վրա։

Երբ զորքերը երկու կողմից պատրաստվում Լին ճակատամարտի, Պապ թագավորը զինված ու զրահավորված, ուզում Լ մտնել կովի մեջ։ Բայց հանաց Տերենտ զորավարը թ ա յլ չի տալիս.

Հունաց թագավորը, - ասում Լ նա, - մեզ ուղարկել Լ քե զ համար, որպեսզի քեզ պահպանենք։ Հիմա եթե քեզ մի բան պատահի, ապա մենք ինչ երեսով պիտի նայենք մեր թագավորին կամ ինչ պա­տասխան կարող ենք տալ։ Դ ա , ւսրքմւ, արմ», ինչ որ ասում ենք քեզ. ւեո Ներսես եպիսկոպոսին, գնմւ Նպւստ լեոը, նստիր մի ւսմար Ա անվտանգ տեղ, Ա թ ող սուրբ Ներսեսը ա ղոթք անի Ա աստծուց խնդրի, որ մեզ հաղթության սոս։ Լեոան բարձունքից կնայես ա կտեսնես մեր ճիգերն ա ջանքերը ճակատա­մարտի ընթացքում, յուրաքանչյուրի քաջությունն ու երկչոտությանը, որ քո աչքի աոաջ կկատարվեն։

Պապ թագավորը համաձայնում Լ. Ներսես քահանայապետին վերցնում իր հետ Ա ելնում, նստում Լ Նպւստ լեասն բարձունքներից մեկում։ Ք իչ անց Ներսեսի մոտ Լ գւսլիս հայոց զորքերի զորավար սպա­րապետ Մուշեղ Մամիկոնյւսնը. նա Ներսեսի մոտ Լր բերել իր դրոշակներն ա զենքը օրհնել տւսլա, որից հետո պետք Լ իջներ ոազմադաշտ։ Պապ թագավորը հիշելով Մուշեղի նկատմամբ եղած նախկին ամ­բաստանությունը, դիմում Լ Ներսես կաթողիկոսին.

Ես հիշեցի, որ Մուշեղը բարեկամ Լ պարսից Շապուհ թագավորին։ Դ ա այն Մուշեղը չէ ՝ , որ պար­սից Շապուհ թագավորի կանանց ազատ արձակեց ժանվարներով ու պահապան վաշտով։ Լսել եմ նաև, ոո նւս գաղտնի բանակցությունների մեջ Լ մտե| պարսիկների հետ, դրւս համար Լլ նա պատերազմին չպԱտք Լ մասնակցի։

Ներսես կաթողիկոսը զարմացած թագավորի ա յդ խոսքերից, սկսում Լ բարեխոսել Մուշեղին Պ ա ­պի աուսջ։

Պապ թագավորը մնում Լ անդրդվելի։Դ ա մի բարեխոսիր, ասում Լ նւս Ներսեսին, - եթե հիմա նա պատերազմի դաշտ իջնի, ան­

միջապես պարսից զորքերին կմիանա։1’ ւսյց Ներսեսն ավելի եուսնդով Լ սկսում բարեխոսել Մուշեղին, մինչև որ կոտրում Լ թագավորի

համառությունը։- Թող քո կամքը լինի, - ասում Լ նա Ներսեսին, - բայց նախ պահանջիր՝ երդվի քո աջի վրւս,

որ նա մեզ չի դավաճանի, ապւս արձակիր, որ գնա պատերազմի։Մուշեղին անմիջապես կանչում են թագավորի աոաջ։ Մուշեղը գալիս Լ, նախ երկրպագում թ ա ­

գավորին, ապա Ներսես կաթողիկոսի աջը բռնելով՝ երդվում։ Հետ ո բոնում Լ Պապ թագավորի ձեոքր,երդվում և ասում.

- Ես կապրեմ ու կմեռնեմ քեզ համար, ինչպես իմ նախնիները ապրեցին, կռվեցին ու մեռան քո նախնիների համար։ ճիշտ այնպես, ինչպես իմ հայրը քո հոր՝ Արշակի համար մեռավ, ես Լլ կմեռնեմ քեզ համար, միայն թե դու, թագավոր, խնդրում եմ՝ չարախոս մարդկանց չլսես։

Սա երդումից հետո Ներսես քահանայապետը օրհնում Լ Մուշեղին մեծ օրհնությամբ, իսկ Պապ թագավորը հրամայում Լ իր ձին ու նիզակը մատուցել Մուշեղ քաջ զորավարին։

Մուշեղը կտրուկ հրաժարվում Լ ւսյդ պարգևն ընդունել։- Ես, արքա, - ասում Լ նսւ, - առայժմ իմ ունեցած ձիով ու զենքերով կգործեմ։ Իսկ հետո ինչ որ

տալու լինես, ես միշտ խոնարհ ու հնազանդ պատրաստ եմ քո հրամանին ծառայելու։Ապա Մուշեղը բերում Է իր դրոշակն ու զենքը Ներսեսի մոտ, որ օրհնի։ Օրհնելուց հետո նւս հեծ­

նում I, ձին, իջնում ոազմադաշտ և ճակատ կազմում հանաց զորքի աջ կողմում։ Իսկ Պապ թագավորն ա սերսես կաթողիկոսը մնամ են կանգնած Նպւստ լեսան վրա։ Ներսեսը իր ձեռքերը բազկատարած երկինք բարձրացնելով, խնդրում Լր աստծուց, որ խնայի իր հավատացյալներին ու եկեղեցուն, խնայի իր ժողովրդին և նրան չմւստնի անօրեն հեթանոսների ձեոքր։

Մինչ Ներսեսր բազկատարած աղոթում Լր Նպւստ լեասն վրա, ներքևում՝ Ձիրսւվի դաշտում,

ա

սկսվում է ճակատամարտը։ Ն ա խ իրար դհմ են ելնում երկու ճակատների արանքում իրար դեմ կանգ­նած հայ ե պարսիկ պատանի զինվորները։

Երր պարսիկ պատանիները հետ Լին դաոնում, հայ պատանիներն անմիջապես հասնում Էին նրանց հետևից, և ինչպես ւսնտաոը տերևսւթափ ա նոդ փոթորիկ, նիզակների հարվածների տարափ Էին տե– դում նրանց վրա, ձիերից վայր գցում, դիակները թավալում գետին։ Պարսիկ պւստանիներր չէին կա­րողա նա մ իրենց ճակատի մեջ մտնել ու պ ատսպա րվեի Իսկ երր հայ պատանիներին պարսիկներն էին հետ դարձնում, մերոնք արագ մտնում էին հանաց՝ վահաններով պատսպարված ճակատը, ինչպես մի ամար ու սւնաոիկ րերդի մեջ, և բնավ չէին վնասվում։

Այնուհետև աոաջ է շարժվում հունաց զորքերի ւսջ կողմում ճակատ բռնած հայոց զորքր, իսկ Մու­շեղի գունդը բոլոր գնդերից աոաջ է անցնում, արագ շարժվելով մխրճվում թշնամու զորքերի մեջ։ Մու­շեղի գնդի դրոշները Ն պ ա տ լեուսն բարձունքից ճակատամարտը դիտող Պապ թագավորի տեսադաշ­տից կորչում են, ձուլվում թշնամու ծով բանակի մեջ։ Պապը հուսահատ ա ղա ղա կով դաոնում է դեպի ւսղոթող Ներսեսը.

- Դ ա իմ տունը քանդեցիր, ինձ արմատախիլ արեցիր, այրեցիր, ես քե զ ասում էի՝ այդ մարդուն պ ա տ երա զմ մի ուղարկիր։ Ահւե, նա գնա ց, միացավ պարսից զորքի հետ և մեզ մեծ վնաս կհասցնի։

Ն երսես կաթողիկոսը ընդհատելով աղոթքը, սաստիչ ձայնով պատասխանում է.- Այդպիսի բան մի մտածիր, թագավոր, նա մեզ չի դավաճանի, դա ինքդ շատով կտեսնես այն

քաջությունը, որ ծ ա ոա դ կգործի քո– սաաջ։Իսկ այդ պահին ներքևում՝ Ձիրւսվի դաշտում, հայոց զորքերի դիմացից բարձրացալ արևը ընկնե­

լով զինվորների պղնձւսկոա վահաններին ու սաղավարտներին՝ բեկբեկան շողերով փայլատակում էր շրջապատի լեոների վրա, ինչպես ամպերի սսսկից շողացող փայլակ։

Հ ա յո ց ճա կատից թշնամու վրա խոյացող լավ զրահա վորված նախարարներն ու զինվորները փա յ­լող ճա ռա գա յթների փնջերի նման մխրճվում էին թշնամու ճակատի մեջ, սարսում, տատանում էին հա­կառակորդի դիմադրությանը։ Երկու ճակատների թեժ ընդհարման ժամանակ Սպսւնդարատ Կւսմսարա– կւսնի դեմ է դա րս գա լիս հակառակորդի լավ սպ ա ռա զինվա ծ մի մեծ խումբ, որի մեջ էր լեկերի ( լե զ գ ի ­ների) քաջ թա գա վոր Շ երգիրը ։ Շերգիրն իր խմբով անսասան պատնեշի նման կանգնած էր ճակատի կենտրոնում, կասեցնելու հայ զինվորների հարձակումը։ 1)պանդարատր կայծակի արագությամբ հար­ձակվելով՝ ճեղքում է խումբը, մխրճվում հակառակորդի զինվորների մեջ և Շերգիրին շանթահարվա­ծի նման գետ ին տապալում։ Խումբը ա յդ անակնկալ հարձակումից երերամ է. խուճապի մատնվում և շուռ գաւով, դիմում վսսխաստի։

Իսկ քա ջ սպարապետ Մուշեղը, որ իր գն դո վ աջ կողմից ճեղքէդ էր թշնամու ճակատն ու խորացել նրա թիկունքում, չարաչար կոտորում է պարսից զորքերին և աչքը պահած աղվանների Ոանայր թա­գա վորի վրւս, կ ռվ ե լով «.մոտենում է աղվանների գնդին ։ Աղվանից գունդը երերամ է Մուշեղի զորքի հարվածների տակ, մեծ կորուստներ սաղով՝ սկսում նահանջել։ Ոանայր թագավորը, տեսնելով իր զի ն­վորների ահռելի կոտորածը, դիմում է վսսխաստի։ Մուշեղը հասնում է նրան և հետևից իր երկար նի­զա կի կոթով սկսում ծեծել Ոանայրի գլուխը և ասում.

- Շնորհակալ եղիր, որ թագավոր մարդ ես, գ լխիդ թ ա գ ես կրում, թե չէ՝ քե զ շւսն նման կսատ­կացննի։ Ես թա գա վոր մարդու չեմ սպանի, թեկուզ կյանքս էլ վտսւնգի տակ լինի։

Ե վ Մուշեղը այլևս չի հետապնդում Ուոնայրին, թողնում է. որ նսւ իր ձիավորների հետ փախչի, գնա Ա ղվա նից աշխարհը։

Ամբողջ ճակատով մեկ, հայոց և հանաց զորքերի ճնշման տւսկ, պարսից զորքերը պարտություն ես կրում, մեծ կորուստներ սսսլով ցրվում, դիմում վսսխաստի, ապաստանելով լեոներում ու խոր ձորերում։ Հ ա յ և հայն զինվորները հետապնդում են նրանց, շատերին կոտորում, քչերին է միայն հաջողվում իրենց ա ր ա գ ա վ ա զ ձիերի շնորհիվ փախչել, ազատվել։

Հ ա յո ց և հանաց զորքերը վերա դա ռնա մ են Պապ թագավորի մոտ մեծ հաղթանակով։ Թիվ ու հա­շիվ չկար սպանված թշնամիների գլուխներին, որ քաջ Մուշեղ զորավարը կտրել, բերել էր Պապ թ ա գա ­վորին, ի նշան մեծ հաղթության։ Անհաշիվ էր նաև թշնամաց խլած ավարը՝ գանձեր, զենքեր, զարդեր, կարասի, ձիեր, ջորիներ, ուղտեր, որոնք լիուլի բաժանում են հաղթանակած հայ և հայն զինվորներին։

Սակայն Մուշեղին դարձյալ ամբաստանում են ՚ ՚ ւ ա պ թագավորի առաջ, ասելով.

18»

- Իմացիր, արքԱւ, Մուշեղը քեզ հետ նենգորեն է վարվում, նսւ անհամբեր սպասում է քո մահվանը։ Այս կ մի քանի ւսնգամ քո թշնամիներին բոնում է, ասրս ըստ իր սովորության՝ ա զա տ արձակում։ Ն<Ա բսնեց քո թշնամի աղվանից Բանայր թագավորին, որի կյանքը իր ձեոին էր, բայց դարձյալ կ յա նք բա շ­խեց քո հսւկաոակորդին Ա ւսզատ արձակեց։

Պապը անմիջապես կանչում է Մուշեղին Ա իր կատարած արարքի համար բացատրություն պ ա ­հանջում։

- Արքւե, - ասում է Մուշեղը, - ես կոտորեցի բոլոր նրանց, ովքեր ինձ հավասար էին, զ ո ր ա ­վարներ կամ զինվորներ էին։ Իսկ նրանք, ովքեր թա գ են կրում, ինձ հավասարակիցներ ու ընկերներ չէին, նրանք քքւ ընկերներն են, որովհետև թագավորներ են։ Գա յիր, ինչպես որ ես ինձ հավասարակից մ ա ր դ ­կանց սպանեցի, դու էլ քեզ հավասար թագավորներին սպանեիր։ Միևնույն է, ուր էլ լինեմ, թեկուզ ինչ էլ լինի, ես թագավոր մարդու վրա, որը իր գլխին թւեգ է կրում՝ 6չ ձեոք եմ մեկնել, ոչ մեկնում եմ, ոչ էլ կմեկնեմ։ Եթե կամենում ես ինձ սպանել՝ սպանիր, դւս քո կամքն է, բայց ասում եմ և իմա­ցիր, եթե աոաջիկայամ ևս ձեոքս թագավոր մարդ անցնի, ինչպես շատ անգա մ է պատահել, ես, միևնույն է, թագավոր մարդու, որ գլխին թւեգ է կրում, չեմ սպանի, թեկուզ ինձ սպանելու լինեն։

Պապ թագավորը Մուշեղի այս անկեղծ խոսքերից խիստ զ գ ա ց վ ա ծ , գահույքից վեր է կենամ, գըր– կում Մուշեղին,– գլուխը դնում նրա ուսին, լաց լինում, ւսսում.

֊ Մահապարտ են բոլոր նրանք, ովքեր հանդգնում են կւսմ ւսյսահետև կհանդգնեն չւսր բերան բանալ Մուշեղի՝ այս քաջ և պատվական մարդու հասցեին։ Նւս մի մարդ է, որն իր ծագումով մեզ նման նույնքան պատվական է։ Նրւս նախնիները մեր նախնիների նման ևս այլ աշխարհից են եկել։ Ն ր ա ն ք թողել են Օ՚ենաց աշխարհի թագավորությունը, եկել մեզ մոտ և ապրել ու մեոել մեր նախնիների հա­մար։ Սրա հայրը իմ հոր համար մեւսսվ, և սւս հավատարմությամբ ծւսոայել է մեզ։ Շւստ անգամ ա ս տ ­ված, մեր հոր՝ սքանչելի Ներսեսի աղոթքներով ու պ աղա տ ա նքներով Մուշեղի ձեոով մեզ հաղթություն է. շնորհել։

է լ ինչպես են կարողանում ինձ հավատացնել, թե Մուշեղն, իբր, իմ մահվանն է սպասում։ Մուշեղը արդարամիտ և հավատարիմ մարդ է. եթե նւս իր ազնվականությամբ օսսսր թագավորներին խնայեց, էլ ինչպես նա կարող է ձեոք բարձրացնել իր բնիկ տերերի վրա։

Եվ Պապ թագավորը մեծ պատիվներ, շատ կալվածքներ ու գյուղեր է շնորհում Մուշեղ զորավարինիր քաջության, ազնվության և հավատարմության համար։

Դւսնձակի ճակատամարտը

Չիրավի հաղթական ճակատամարտից փոքր-ինչ անց ա ղ վ ա ն ն ե ր ի Բանայր թագավորը գա ղտնի սուրհանդակ է ուղարկում Մուշեղի մոտ և հայտնում հետևյալը.

« Ն ա խ շատ շնորհակալ եմ քեզանից, որ աստված ինձ քո ձեոը հանձնեց, բայց դու ինձ խնայեցիր, չսպանեցիր։ Քա նի կենդանի եմ, այդ քո լավությանը երբեք չեմ մոոանւս։ Բայց ես ուզում եմ քե զ հա յտ ­նել հետևյալը, պարսից Շապուհ թագավորր մեծ զորք է հավաքել և պատրաստվում է անսպասելի հար­ձակում գործել քեզ վրւս։ Իմացիր այդ և քո բւսնը տես» ։

Մուշեղն անմիջապես այս լարը հայտնում է Պապ թագավորին։ Պապք շտապ կարգով պ ա տ րա ստ ­վում է պատերազմի։ Նախ՝ հունաց ստրատելատի միջոցով հունաց զորքերը, որոնք կենտրոնացված էին Ատրպւստականի Գանձակ քաղաքի շրջակայքում, շարժում, բերում է դեպի Հա յաստա նի սահման­ն ե ր դ Նույն տեղում է բերում կենտրոնացնում Մուշեղ զորավարը նա և հայոց բոլոր զորքերը, թվով իննսուն հազար մարդ, բոլորն էլ լավ զինվա ծ, ընտիր նիզակավորներ, չհաշված նրանց հետ եկող աս­

պարակիրներին։ Բոլոր զորքերն ու զորավարները կենտրոնանում են Պարսկաստանին սահմանակից Ատրպւստականի մերձակայքում։ Երկրում մնամ են միայն Պապ թագա վորն ու Ներսես կաթողիկոսը, որը հրամայում I. ժողովրդին՝ երկրով մեկ աղոթել պատերազմի ելած զորքերի համար, հանուն նրանց հաղթանակի։

1'սկ պարսից Շապուհ թագավորը, անտեղյակ այս ամենին, իր ա մբողջ զորքով գալիս, հասնում է

140

պատերազմի զայրը Ա մնում զա րմա ցա ծ, հունաց Ա հայոց զորքերը կազմ ու պատրաստ կովի են սպ ա ­սում։ Երկու կողմերն էլ աոանց հապաղելու ճակատ են կազմում Ա անմիջապես անցնում կովի։

Հա կ ա ռ ա կո ր դ ճակատներն իրար են խաոնվում։ Հա յոց նիզակավորների գնդերը մոլեգնաբար հար­ձակվում են պարսիկների վրա Ա հենց Շապուհի դիմաց՝ ձիերի վրայից նիզակներով հարվածում են իրենց ախոյաններին, քա ջա բա ր գետին տապալում։ Հենց որ պարսիկներից մեկը հայ զինվորների հար­վա ծից գետին էր տապալվում, հայոց ա մբողջ զորքը ոգևորված աղաղակում էր.

- Ա* ո, քաջ Արշակ։Ե վ ինչքան պարսիկներից մարդ էր գլխատվում, սպանվում, հայոց զորքը միահամուռ ու միաբերան

բացականչում էր.- Մ ա տ ա ղ եղիր մեր Արշակ թա գա վորին։Ե վ այդպես շարունակ, ա մբողջ ճակատամարտի ընթացքում, յուրաքանչյուր գետին տապալված

կամ մորթված, գ լխ ա տ վ ա ծ պարսից հակառակորդի հայ զինվորները նվիրում էին իրենց նախկին թ ա ­գա վոր Արշակին։

Իսկ հայոց հարձակվող նիզակակիր գնդերի թիկունքը պահում էին հունաց լեգեոնների բազմու­թյունն ա հայ ասպարակիրները, որոնք վահաններով ամուր պատսպարված, կանգնած էին բերդի նման։ Հենց որ պարսից զինվորները փոքր-ինչ վանում էին հունաց կամ հայոց նիզակավորներին, սրանք արագ հետ էին նահանջում, իսկ թիկունքում կանգնած ասպարակիրներն ա վահանավորները բաց էին անաս իրենց վահանները, նահանջողներին.ներս ընդանում, փակում, պատսպարում։ Մի փոքր հանգստանա– լուց ու շունչ քաշելուց հետո նիզակավորները նորից դուրս էին գւսլիս, ինչպես ամուր բերդից, հարձակ­վում պարսիկների վրա, ա նթիվ ա անհաշիվ մարդիկ էին իրենց ոտների տակ գլորում, սպանում կամ գլխատում և կրկնում նույն քաջալերիչ խոսքերը իրենց Արշակ թագավորի հասցեին։

Այդ օրը հայոց գնդերն ու նրանց Մուշեղ զորավարը, հունաց զորքերն ու նրանց Տերենտ ստրատելատը փառավոր հաղթանակ են տանում։ Պարսից Շապուհ թագավորի բազմությանը գլխովին ջախջախվում է, իսկ Շապուհն ինքը սա կա վա թիվ մարդկանցով վոսխչամ է պատերազմի դաշտից։

Մուշեղ սպա րա պ ետն ա Տերենտ ստրատելատը Դ ղա կ մարդպետին երեսուն հազար զորքով սահ­մանապահ են թողնում Գանձակում, իսկ իրենք հաղթական մեծ շուքով ու ավարով վերադառնամ են իրենց Պապ թա գա վորի մոտ։

Երբ Շապուհ թագավորը հասնում է իր երկիրը, յուրայիններին զարմանքով ու հիացմունքով պ ատ­մում է հայոց կռվող գնդերի քաջության մասին։

- Զ ա րմա ցել եմ ես իմ տեսածի վրա, - ասում է նա, - շատ եմ զարմացել։ Մանկությունից ի վեր միշտ կռվի ու պատերազմի մեջ եմ եղել, շատ տարի է, որ թագավոր եմ դարձել և տւսրի չի եղել, որ ա ռա նց կռվի ա նցկացրած լինեմ, բայց այսպիսի թեժ ու եռանդուն, ջերմ ու նվիրված կռիվ ես առաջին անգա մ տեսա։

Երբ հայոց նիզակավորները առւսջ էին գալիս, այնպես էին հարձակվում, կարծես մի բարձր լեռ կամ հաստ ու հզոր, անսասան աշտարակ էր մեզ վրւս գալիս։ Իսկ երբ մենք էինք նլսսնց փոքր-ինչ վ ա ­նում, ապա նրանք ա րա գ պատսպարվում էին հոռոմների՜ լեգեոնների մեջ, որոնք իրենց կից ա ո կից վահանները բա ց անելով, նրանց ներս էին առնում, ինչպես պարսպապատ ամրոցի մեջ։ Այնտեղ փոքր- ինչ շունչ առնելով, նրանք նորից դուրս էին գալիս ու կռվում այնպիսի կատաղությամբ, որ արյւսց զորքերին գլխովին ոչնչացրին։

Մեկ ուրիշ բանի վրա էլ եմ մնացել զա րմ ա ցա ծ. դւս հայոց զորքի միասիրտ համերաշխությունն է, հավատարմությանն ու տիրասիրությանը իր թագավորի նկատմամբ։

Արդեն քանի տարի է, ինչ նրանց տերը՝ Արշակ թագավորը, չկա, նրանց համար կորած է, բայց հայ զինվորները կռվելիս նրանով էին քաջալերվում։ Երբ նրանք իրենց ախոյաններին ձիերից ցած

1 Լեգեոնը հին հոոմեակսւն զ ո ր ք ի մ իա վոր էր , տ ա րրե ր ժա մա նա կներում՝ բ ա ղ կ ա ց ա ծ ՅհՕՕ-ից մինչև ե000–ի հա սնող կ ովա լ զ ի ն ­վ ո ր ն ե ր ի ց ։ Ն ր ա ն ց մեծ մասը լա վ ս պ ա ռ ա զ ի ն վ ա ծ ծ ա ն ր ա զ ե ն մա րտ իկներ էին, փ ո ք ր մա սն էր միա յն թ ե թ և զ ի ն վ ա ծ ։

• Հ ո ռ ո մ ն ե ր - ր յա զ ա ն ղ ա ց ի հույներին տ ր վ ո ղ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա նվա նումներից մեկր, որ ծ ա գում է Հ ռ ո մ , հոոմեա ցի բա ռերից,

իբրև հ ռ ոմ եա կ ա ն կա յսրությա ն՝ Բ յուզա ն դիա յի հ պ ա տ ա կ ն եր կամ պ ա ր զ ա պ ե ս ր յա զ ա ն ղ ա ց ի հույներ։

141

էին գլորում, բոլորը միաբերան բացականչում էին՝ «Արշւսկ, Սա», իսկ եթե սպանում էին՝ նրւսն էին նվիրում, կւսրծհս թե թագավորն իրենց մեջ լիներ, իրենց գ||սին կանգնած, իրենց մեջ կովելիս։

Իսկ Մուշեղի մոլեգնած գնդից, թվում էր, րոց ու կրակ է թսսիվամ, դրոշակներն այնպես էին փող– փողում արագ սուրացող գնդի գ||սավերԱում, կարծես հրդեհի րոց էր անցնում եղեգների միջով։

Շատ, շատ եմ զարմացել հայոց զորքի իրենց կորած թագավորի նկատմամբ ունեցած ջերմ ու նվ ի ­րական սիրուց, իրենց բնիկ տիրոջ հանդեպ ունեցած ւսյդ չտեսնված տիրասիրությունից։

Դղսւկ մարդպետի դավաճանությունն ու սպանությունը

Դղակ մարդպետը, որ երեսուն հազար ընտիր, լավ սպսււսսզինվսւծ զորքով սահմանապահ էր մնա­ցել Հայաստանի Ա Պարսկաստանի սահմանագլուխ Դանձսւկ քաղաքում, գա ղտնի պատգամավոր է ուղարկում պարսից Շապուհ թագավորի մոտ, խոստանում նրա ձեոը հւսնձնե| հայոց Պապ թագավորին, տւնաց Տերենտ զորավարին Ա հայոց սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյսւնին։ Այդ դավադրությունն իրա­

գո ր ծե լս համար, նւս Շապուհ թագավորից մեծ գանձ ու խոստումներ է ստանամ։Պատրաստվող դավադրության մասին իմանում են Դղակի զորքում եղած հայ նախարարները,

որոնք Ա գաղտնի տեւլյակ են պահում Պապ թագավորին։Պապը դեսպաններ է ուղարկում Դղակի մոտ հետԱյսղ պատգամով. « Ք ո ձեոքի տակ եղած զ ո ր ­

քերը հավաքիր Ա հանձնիր Անձևւսցի Դնել իշխանին, իսկ ինքդ շտապ եկ ինձ մոտ. մտադիր եմ բա նա կ­ցություններ սկսել Շապուհ թագավորի հետ նրւս հպատակության սսսկ անցնելու համար Ա քեզ կամե­նում եմ նրա մոտ դեսպան ուղարկել»։

Դղակ մարդպետը այս լարը լսելով, շատ է ուրախանում, մտածելով, որ եկել է հարմար աոիթը Շ ա ­պուհ թագավորին տված իր գաղտնի խոստումն իրագործելու համար։ « Հ ի մ ա իմ գործը շատ հեշ­տացավ, - մտածում էր նւս, - ճանապարհը գտել եմ արդեն. Պապ թագավորին պարապ խոսքերով կքնեցնեմ, որ անհոգ ու միամիտ մնա, և անսպասելի նրա գլխի վերեր կկւսնգնեցնեմ պարսից Շապուհ թագավորին»։

Ոգեորված այն մտքից, որ ինքը պատգամախոս է նշանակված երկու թագավորների միջև Ա կա ­րող է իր դավադրությունն ազատ իրականացնել, Դ ղա կը շտապ ձիավոր դեսպան է ուղարկում Պապի մոտ, հայտնում իր գսղաստը։

՛Կապ թագավորն այդ ժամանակ գտնվում էր Այրարատյան գավաոի Ա րդյա նք կոչված մեծ գյուղի իր արքունական կսղվածքում։ Դղակը գալիս, ներկայանամ է թագավորին Ա մեծ պ ատ վով ընդունվում։ Ընթրիքից աոաջ Պապ թագավորը հրամայում է Դղակ մարդպետին հագցնել փաոահեղ զ գ ե ս տ ։ Բերում են շատ շքեղ հանդերձներ, հագցնում, բայց զգեստներն այնքան մեծ էին, որ վերևից ծւսլ-ծալ իջնում էին ներքև, փաթաթվում ոտքերին։ Դղակը լայն ու երկար պատմուճան հագնե|ուց հետո մեջքին գոտի է կապում, գոտուց կախում թուրը, մյուս կողմից սարը։ Սակայն պատմուճանն այնքան երկար էր, որ ոտ ­քերին չվւաթւսթվելու համար գոտուց վերև ծալում է, և պատմուճանի ծալքը ներքև իջնելով, ծածկում է թուրն ու սուրը։ Ե՛րկար վարտիքը հագնելուց հետո կարճ դաշույնը կապում է ազդրի մոտ, բայց երկար վարտիքի ծսղած դարսը դարձյւպ գա փ ս, ծածկում է դաշույնը, հասնելով մինչև սրունքները։

Դղակը հիանալով ա րքայապարգև շքեղ զգեստներով, հագնում է դրանք, գլխի չընկնելով, թե ինչ փորձանք պիտի բերի իր գլխին զգեստների մեծությանը։

Երեկոյան ժամ| իննին Դղակին կանչում են, ասում.- Ք ե զ ներսամ արքայի մոտ ընթրիքի են հրավիրում։Ուղեկցող արքունի սպասա՛) րւ Դղակին մտցնում են թագավորի տան երկար նրբանցքը, որի

բոլոր երդիկները վւակ էին, իսկ պ ա հ ե րի տակ կանգնած Էին իրենց ասպարների տակ պատսպարված սակրավոր զինվորները։ Ե՛րբ Դւլւսկն անցնում Էր մութ ու երկար նրբանցքով, սակրավորները սկսում են քաշքշել Արան. Դղակը քանիցս ձեոը տանում Է դեպի իր զենքերը, բայց ոչ մի զե նք չի կարողանում հա– (ւել, որովհետև զենքերը խ(ւէւվե| Էին մեծ ու երկար զգեստների ծալքերի մեջ։

Դղակը խոշոր, թիկնեղ, հաղթանդամ մարդ Էր, բայց անզեն չի կարողանում մաքաոել սակրավոր

142

զինվորների բազմության հետ։ Սակրավորները շրջապատում են նրան, բոնում, վերև բարձրացնում Ա այդպես տանում, հասցնում թագավորի սեղանատան դուսը։ Թագավորը տեսնելով, որ Դղակին բերում են սեղանատուն, ասում Լ զինվորներին.

- Ոչ այստեղ, ոչ այստեղ, հանդերձատունը տարեք դրան։Զինվորները Դղւսկի ձեոները հետևն են կապում, նրբանցքով տանում, հասցնում են արքունի հան

դերձատունը, ուր սովորաբար թագավորն էր հանդերձավորվում և գլխին թւսգ դնում։Դղակը դիմում է զինվորներին.

- Թագավորին ասացեք այսպես, ես արժանի էի այս մահվան, բայց քեզ վայել էր ինձ սպանել հրապարակով և ոչ թե թագադրության այս սենյակում, և քո թագը արյունով շւսղախե|։

Զինվորներն արագ բոնում են Դղւսկ մարդպետին, գլուխը կտրում, զարկում նիզակի ծայրին և կանգնեցնում արքունական հրապարակում։

Արշակ և Դրաստամատ*

Այդ ժամանակներում հայոց Արշակ թագավորը դեոևս կենդանի էր և բանտարկված Պարսկաս­տանի հեւսսվոր Անհուշ բերդում։

Պարսիկները դադարեցրել էին հայերի դեմ եղած երկարամյա կոիվները, որովհետև քուշանների Արշակունի թագավորը, որ նստում էր 1‘ ւսլխ քաղաքում, պատերազմ էր սկսել Արշակունիների թշնամի Սասանյան տոհմի ժաուսնգ պարսից Շապուհ թագավորի դեմ։

Շապուհ թագավորը հավաքում է իր բոլոր զորքերը, այդ թվամ նաև Հայոց աշխարհից գերի տար վւսծ հեծելազորը և պատերազմի տանում քուշանների դեմ։ Շապուհի հետ քուշանների կովին մասնակ­ցում էր նաև Արշակ թագավորի հետ Պարսկաստան գերի տարված Արշակ թագավորի ներքինին Ան– գեւլտւսն իշխան Դրաստամատը։

Ն ա դեոևս Տիրան թագավորի ժամանակներից իշխում էր Անգեղտւսն վրա. նրան Լր ենթակա նաև Ծ ոփ քի Բնւսբերդ կոչված բերդը, ուր պահվուս՝ էին արքունի գանձերի մի սասը։ Ն ա մեծ իշխանության տեր էր, սիրված Արշակ թագավորից ու պատիվների արժանացած, և նրա իշխանական դիրքը հայոց մյուս իշխաններից ամենաբարձրն էր։

Շապուհի զորքը քուշանների հետ վարած կռիվներում սաստիկ նեղվում է, մեծ ջարդ կրում, մի մասն է| գերի է ընկնում կամ փախչում։ Այդ ճակատամարտին մասնակցում էր նաև Դրաստամատը։ Նա մեծ քաջագործություններ է կատարում այդ կովում, քուշաններից շատերին կոտորում, գլուխները կտրում բերում Շապուհի ւսոջև։ Ե վ երբ Շապուհը պարտվելով շրջապատվում է քուշաններից, Դրաստամատը անասելի խիզախությամբ մարտնչում է շրջապատողների դեմ և իր մահը աչքն ասած, շրջապատումից դուրս է հանում Շապուհին, ւիրկում նրւս կյանքը։

Պարսկաստան վերադառնալիս Շապուհը մեծ շնորհակալություն է հայտնում Դրաստամսւտ ներ­քինուն նրւս ծառայությունների համար, ապա ասում.

- Դրաստամատ, խնդրիր ինձանից ինչ որ կամենամ ես, ես քեզ ոչինչ չեմ մերժի։- Արքւս, - ասում է Դրաստամատը, - ես քեզանից ոչինչ չեմ ուզում, միայն խնդրում եմ, որ

հրաման տաս ինձ, գնամ տեսնեմ իմ իսկական տիրոջը՝ հայոց Արշակ թագավորին։ Ես քեզանից միայն մեկ օրվա տեսակցություն եմ խնդրում և իրավունք, որ թայլ տաս նրւսն կապանքներից արձակեմ, իմ Տե­ռով նրւս գլովսը լվանամ, օծեմ, սսլնիվ զգեստ հագցնեմ, նրւս համար սեղան պատրաստեմ, նրա աուսջ խորտիկներ դնեմ, գինի մատուցեմ և նվագով նրւսն ուրախացնեմ։

* Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Փ . Տ ա ղ ա ն դ ի « Հ ա յո ց պ ա տ մութ յա ն»։1 1‘ ա լխ կամ Բ ա հ|, հ ն ա գա յն ք ա ղ ա ք հին Ր>ակսւ|փայում, ա յժմյա ն 11*իյ»ին Ասիայում, Ամա Դարիւս գետ ի հովտում, հնաս եղել է պ ա րսիս Կ յա րոս թ ա գ ա վ ո ր ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը . հետա գա յում վ ա ղ միջնադարում, քուշանների թա գա վորությա ն մա յրա քա ղա քը։ Շուշա նները իրա նա կա ն ց ե ղ ե ր Էին, ըն ա կվա մ Էին Միջին Ասիսւյի հարավում, Հն դկա ստ ա նի ե 114»ղանսսոսնի հյուսիսում։

143

- Դ ժվա ր բսւն խնդրեցիր, - ասում I; Շապուհ թ ա գա վ ո րը , - որովհետև պարսից թագա վորությա ն գոյությունից ի վեր ա յդ բեր– դը կոչվել է Անհուշ1 նրւս համար, որ ոչ ոք չի համարձակվել թ ա գ ա ­վորներին հիշեցնել, թե նրանք ա յնտ եղ որևէ մեկին բա նտա րկել են, կամ էլ չի հիշատւսկվել որևէ մեկը այն մարդկա նցից, որոնց այդ բերդում բա նտա րկել են. էլ ուր մնաց, որ հիշատակվի իմ հա կա ռա ­կորդը, ինձ հավասար թ ա գա վորը, որ իմ հրամանով կա պ վա ծ է այդ բերդում։ Մինչդեռ դու խ ա խտեցիր ւսյդ կարգը և մեզ անհանգստւսց–

րիր*Դու, Դ րաստամա տ, մահդ ա չ ք դ առար և հիշեցրիր Անհուշը՝

անհիշելին, մի բան, որ Արյւսց թագա վորությա ն մեջ, իր գոյության սկզբից մինչև օրս բ ն ա վ չէր պ ա տ ա հել ։ Բայց որովհետ և մեծ են քո ծառայությունները իմ հանդեպ, թ ող կատարվի քո ցանկությունը, գնա, ինչ որ խնդրեցիր, տալիս եմ։ Միայն զարմանում եմ, որ դու քո օգուտի համար չես մտածում, փոխանակ ինձանից երկրներ, գա վա ռներ , գանձեր խնդրեիր, քո թա գա վորին տեսնել ես խնդրում։ Թող դա բացառություն լինի Արյւսց թագա վորությա ն օրենքի մեջ, գնա , քե զ տվեցի, ինչ որ խ նդրեցիր քո ծառայության փոխարեն։

Շապուհը Դ րա ստ ա մա տ ին տալիս է մի հավատարիմ թ իկնա ­պահ, արքունական մատանիով կնքվա ծ հրովարտակ, որով թույ­լատրվում էր Դրասսսսմատին մտնել Անհուշ բերդը, տեսնել իր կապված թագա վորին և անել այն, ինչ կամենում է։

Դրաստամատը արքունական հրովա րտա կով ՜ու թիկնապահով գնում է Անհուշ բերդը, հանդիպում իր իսկական տիրոջը՝ Արշակին, արձակել է տալիս երկաթե կապ անքները, հանում ոտնակապերն ու ձեռնակապերը, գլուխը լվանում, լողացնում, ւսպա Արշակին հւսգ– ցընում է ա զնիվ զգեստ ներ, սեղան սարքում, Արշակին բազմեցնում սեղանի գլխին, նրւս առաջ դնում ա րքա յա վա յել ընթրիք, ընտիր գ ի ­նի և ինչպես թագավորների կարգն էր, նրան զվարճացնում է և ուրախացնում գուսանների երգ ու նվա գով ։

Ապա ընթրիքից հեստ սեղանի վրւս ա ղա նդեր ու միրգ են դնում՝ խնձոր, վարունգ, ամիճ, Արշակի ա ռջև դա նա կ են դնում, որպեսզի կտրի և ուտի, ինչպես կամենա։ Իսկ Դ րա ստամա տը իր թագավորի ա ռջև ոտքի կանգնած՝ շարունակ նրւսն էր ծառայում, ուտելիք, գինի ու միրգ մատուցում, ուրախացնում էր ու մխիթարում։

Երթ Արշակը ընթրիքից հագենում է, գինի է խմում, գինին գլուխն է ընկնում, հարբում, հպարտությամբ հիշում է իր նախկին արքայական վիճակը և աղաղակում.

- վ ա յ ինձ, Արշակիս, որտեղից ուր ընկա և ինչ օրի հասա։Դանակը, որ բռնել էր ձեռին և պիտի միրգ կտրեր, ուժգնու­

թյամբ խրամ է իր սիրտը և տեղնուտեղը իր նստած տեղում մեռնում։Դրաստամատը ա րա գ վրա է ընկնում, դանակը քաշում, հ ա ­

նում թագավորի մարմնից և խրամ իր կողը և ինքն էլ նայն ժամին մեռնում իր թագավորի հետ միասին։

Բերդի անունն ա յ ս տ ե ղ ե ն թ ա ր կ վ ա ծ Լ ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ս տ ո ւգ ա բ ա ն ո ւ թ յա ն , իրր թե ա յ դ անունը նշանակում է ան - հուշ, այսինքն՝ սւնհիշե|ի, ա ն հ ի շա տ ա կ ե լի , ա ն ­

հիշատակ, որ ե ն թ ա կ ա չէ հիշվելու կամ հ ի շա տ ա կ վե |ու ։

Մուշեղը վերականգնում է Հա յո ց աշխարհի սահմանները*

Պարսիկների հետ պատերա զմը դադարելուց հետո հայոց մեծ զորավար Մուշեղը սկսում է պ ատ­մել բոլոր նրանց, ովքեր ա պստ ա մբել էին Արշակունյաց թագավորության դեմ, դավաճանել հայրենիքը, անցել պարսից Շապուհ թա գա վորի կողմը։

Մուշեղը նախ նվաճում է հայոց թա գա վորի կա լվա ծքը, որ գտնվում էր Ատրպատականում, ապա ա յդ տ ե ղ գ տ ն վ ո ղ գա վա ռներ ը դարձնում Հա յո ց աշխարհին հարկատու, վերցնում շատ գերիներ ու պ ա ­տանդներ իբրև ռազմա տ ուգա նք։

Մուշեղը նվաճում է Նոշիրակսւն ա շխարհը՛, Կորդիք, Կորդուք և Տմորիք գա վառները, Մարաց կողմերը, Ա րցա խ ի երկիրը, ջարդում բոլոր նրանց, ովքեր ա պստամբել էին հայոց թագավորի դեմ, ւսյդ երկրներն ու գա վ ա ռներ ը հնազանդեցնում, դարձնում հարկատու։

Նւս պատերազմում է Ա ղ վ ա նի ց երկրի դեմ, հաղթում, հետ խլում Ուտին, Շակւսշենը, Դարդմանա– ձորը, Կողթը՜ Ա սրանց շուրջը եղա ծ սահմանակից շատ գա վա ռներ, որոնք գրավել էին հայոց թ ա գ ա ­վորի դեմ ա պ ս տ ա մ բա ծ ա ղվա նները ։ Կուր գետ ը սահման է դարձնում Հա յոց աշխարհի Ա Ադվանքի միջև, ինչպես նախկինում էր եղել։

Ապ ա Մուշեղ սպարապետը խստորեն պատժում է Կասպից երկրի Փայտւսկարան քաղաքի տերե­րին, որոնք ըմբոստ ա ցել ու դա վա ճա նել էին հայոց թա գա վորին։ Ն ա շատերին գլխատում է, շատերիս գերի վերցնում, երկիրը հպատակեցնում Ա ա յնտ եղ թողնում վերակացու պաշտոնյաներ։

Այնուհետև Մուշեղը զ ո ր ք ո վ մտնում է Վրա ց աշխարհը, չարաչար պատժում հայոց թագավորին դ ա վ ա ճա նա ծ և նրա դեմ ա պ ս տ ա մ բա ծ իշխաններին։ Իսկ Դուգարաց աշխարհի բդեշխին, որը ծառայում էր հայոց թա գա վորին, բա յց հետո ա պստ ա մբել էր ու դավա ճա նել, բռնում, գլխատում է, կոտորում նրա տոհմի բոլոր տ ղ ա մ ա րդ կա նց, կանանց ու ա ղջիկներին էլ գերի վերցնում։ Ն ա նվաճում, հնա զա նդեց­նում է Դ ուգա րքը, ապա Հա յա ստ ա նի և վ ր ա ս տ ա ն ի միջև վերականգնում նախկին սահմանը, որ բ ա ­ժանվում էր Կուր գե տ ով ։

Դ ր ա ն ից հետո Մուշեղ զորա վա րը իջնում է Հա յո ց աշխարհի հարավ-արևմտյան գա վառները, մտնում Ա ղ ձնիք , մեծ կ ռվ ո վ հնազանդեցնում բոլորին, ձերբակալում և գլխատում Ադձնյաց բդեշխին, կանանց սպանում, իսկ որդիներին գերի վերցնում։ Մուշեղն այնտեղից արշավում է Մեծ Ծ ոփ ք, Ան– գեղտուն, Անձիտ գա վ ա ռ ն եր ը , ա պ ստամբներին պատժում, իսկ գա վառները դարձնում հարկատու և հպատակ հայոց Պապ թ ա գա վորին ։

Այսպես, հայոց քաջ զորա վա ր Մուշեղ սպարապետը մեծ նախանձախնդրությամբ, ջանասիրու­թյամբ ու հավատարմությամբ օր ու գիշեր աշխատում է Հա յոց աշխարհի և նրա թագավորության վե­րա կա նգնման համար։ Ն ա իր ա մ բող ջ կյանքը դրել էր իր աշխարհի, իր ժողովրդի, իր բնիկ տերերի՝ Արշակունի թա գա վորների գոյության ու անվտա նգությա ն ապահովմանը։ Ն ա մեծ պատերազմներ էր մղում, ճիգ ու ջա ն ք թափում, որ Հ ա յո ց աշխարհի սահւևսններից մի կորեկի արտի չա փ հող անգամ չխլվի և չբռ ն ա գր ա վ վ ի ։

* Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Փ . ք *ա գա ն դի « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն * ։1 Տ ա ր ա ծ վ ո ւ մ է Ուրմիա ( Կ ա պ ո ւ տ ա ն ) լճից հյոսփս-արԱմուտք։2 Բ պ ո ր ն էւ գ ա վ ա ռ ն ե ր է ի ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի Ուտիք նա հ ա ն գ ւսմ , որ ըն կ ա ծ էին հ յո ա ի ս -ա ր և ե լ յա ն Հա յա ս տ ա նո ւմ , « ո տ գ ե տ ի ց դեպի

հ ա ր ա վ ։1 Փ ա յ տ ա կ ա ր ա ն ք ա դ ա բ ը գ տ ն վ ո ւ մ էր Ա ր ց ա խ ի ց դ ե պ ի արԱե\յ>, Աքսսքս գ ե տ ի ց դե պ ի ա ր Ա մա տք։

10. Հ ա յ հին վիպայփււսրհր 145

Պապ թագավորի սպանությունը՛

Պապ թագավորը, երկիրն ամրապնդելով, սկսում է անկախւսնալ, միտքը ծոա մ է հունաց թւսգավո– րից։ ի ր թիկունքն ամրապնդելու նպատակով անգամ փորձում է սեր ու միաբանություն հաստատել պար­սից թագավորի հետ։

Ն ա պատգամավորներ է ուղարկում հունաց թագավորի մոտ հետևյալ պահանջով. «Կեսարիան, նրա հետ նաև արիշ տասը քաղաքներ մերն են եղել, հետ վերադարձրու։ Ուոհա քա ղա քն էլ մեր նախ­նիներն են շինել, ուստի և մեզ է պատկանում։ Եթե չես ուզում, որ խռովության ծագի, ապա այդ ք ա ղ ա ք ­ները մեզ վերադարձրու, հակառակ դեպքում մեծ պատերազմով կկռվենք քո դեմ» ։

Մուշեղ սպարապետը և հայոց մյուս իշխանները շատ են հորդորում իրենց թագավորին, որ հանաց թագավորության հետ իր ախտը չխզի, բայց Պապը մնամ է անհողդողդ։ Նւս բացահայտ թշնամությամբ է սկսում վերաբերվել հույների և հանաց թագավորի հետ։

Բայց հանաց Տերենտ զորավարն ա Ադե կոմսը իրենց զորքով դեռևս գտնվում էին Հա յոց աշ­խարհում։ Հունաց թագավորը գաղտնի դեսպան է ուղարկում Հայաստանում գտ նվող իր զորավարների մոտ և հրամայում հայոց Պապ թագավորին սպանել։

Տերենտ ստրատելատն ու Ադե կոմսը, ստանալով իրենց թագավորի գա ղտնի հրամանը, հարմար առիթ են որոնում այն իրագործել։

Մի անգամ, երբ հայոց իշխաններն ա զորավարներն իրենց թագավորի մոտ չէին, Տերենտ ն ա Ա– դեն որոշում են գործի անցնել։

Պապ թագավորի բանակն այդ ժամանակ գտնվում էր Բւսգրևւսնդ գա վառի էսա կոչված դաշտում, իսկ հունաց զորքերը բանակ Էին դրել մոտակայքում։ Հույն զորավարներն իրենց բանակում փառավոր հացկերույթ են կազմակերպում և հայոց Պապ թագավորին հրավիրում ընթրիքի։ Ն ր ա ն ք մեծ պատվով ու արժանավորությամբ ընդունում են հայոց թագավորին, բերում, բազմեցնում կերուխումի սեղանի գլխին։ Երբ Պապ թագավորը մտնում Է Տերենտ զորավարի սենյակը, տեսնում Է, որ սենյակի չորս պ ա ­տերի տակ կանգնած են լեգեոնի ասպարակիր զինվորները ձեոներին՝ վահան, գոտիներամ՝ սակր։ Իսկ սենյակից դարս դարձյալ կազմ ա պատրաստ կանգնած Էին լավ սպառազինված զինվորներ՝ վրա­յից սովորական զգեստ հագած։ Պապին թվում Է, թե այդ բոլոր զինվորները.իր պատվի համար են պ ա ­հակ կանգնած։ Մինչ Պապը սեղանի գլխին նստած ընթրիք Էր վայելում, նրա թիկունքին կանգնած սակրավոր զինվորներն աստիճանաբար շատանամ են և շրջապատում նրան։

Գինեխումի ժամանակ ուրախության առաջին բաժակը մատուցում են Պապ թագավորին, և նայն պահին հնչում Է թմբուկների ա սրինգների, քնարների ու փողերի ներդաշնակ ձայնը։ Այդ վայրկյանին Էլ վահանակիր զինվորներին ազդանշան Է տրվում։ Եվ մինչ Պապը ուրախության գինու ոսկե թասը ձեռին բռնած՝ բերանին Էր մոտեցնում և նայում գուսանների խմբին, իսկ աջ ձեոը դրել Էր աջ ազդրին կապած դաշույնի կոթին, թագավորի թիկունքին կանգնած երկու սակրավոր զինվորներ, սպասավորման ոս– կեպորտ վահաններով պատսպարված, իրենց սակրերը միասին բարձրացնելով, զարկում են Պապ թագավորին, մեկի հարվածից թագավորի վիզն Է կտրվում, մյուսից՝ աջ ձեոի թաթը, որ դրված Էր դ ա ­շույնի կոթի վրա։ Պապ թագավորը բերանքսիվայր ընկնում Է սեղանին, թասով գինին խառնվում Է պ ա ­րանոցից հոսող արյանը, և նա տեղնուտեղը մեռնում Է։

Սեղանատանը աղմուկ ա շփոթություն Է ընկնում, ընթրիքին ներկա Պապի ուղեկից իշխան Գնել Անծևւսցին իսկույն իր բազմած տեղից վեր Է թոնում, քաշում սուրը և սպանում թագավորին սպանող զինվորներից մեկին։ Այդ պահին հունաց Տերենտ զորավարը քաշում Է սարը և հարվածում Գնելի գլխին։ Սուրը կտրում Է Գնելի գլխի սկավառակը և շաո տալիս աչքերի վրա։ Գնելը ընկնում Է մեռնում, իսկ ներ­կաներից ոչ ոք այլևս չի հանդգնում հույն զինվորների դեմ ըմբոստանալ։

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Է րստ Փ . Բ՝ուզանդի « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ութ յա ն » ։

146

վ ա ր ա զ դ ա տ ե Մուշեղ*

Պւսսփ սպանությունից հետո հայ մեծամեծներն ու իշխանները, հավաքվում են Մուշեղ սպարապե­տի մոտ խորհրդի։

- Ի ՛նչ անենք, - ասում են նրանք, - լուծանք մեր թագավորի վրեժը, թե ոչ։Երկար խորհրդակցելուց հետո գալիս են այն համոզման, թե՝- Մենք չենք կարող հեթանոս պարսիկների հպատակության տակ մտնել, ոչ էլ հունաց թագա վո­

րին թշնամացնել մեր դեմ։ Իսկ երկուսի դեմ կովել Ա երկուսին էլ թշնամացնել՝ իմաստ չունի, որովհետև աոանց մեկնումեկին մեր թիկունքում ունենալու, հնարավոր չէ ապրել։

Եվ որոշում են, աոանց Պապի սպանության վրեժը լուծելու, հնազանդվել հունաց թագավորին։Հունաց թագավորը Հայոց աշխարհի վրա թագավոր է նշանակում վա ր ա զդա տ անունով մեկին,

որը դարձյալ Արշակունիների տոհմից էր։վ ա ր ա զ դ ա տ ը երիտասարդ էր, հաղթահասակ ու անվեհեր և շատ հզոր նետաձիգ։ Պարսից Շապուհ

թագավորից փախչելով, գնա ցել էր Հունաստան և իր քաջության շնորհիվ արժանացել հունաց թա գա ­վորի հովանավորությանը։ Իր քաջությամբ, մարմնական մեծ ուժով և ճարպկությամբ վա րա զդա տ ը Հունաստանում մասնակցում է ոլիմպիական խաղերին։ Պիսա քաղաքում նա հաղթում է բռնցքամար­տիկներին, իսկ Արեգ քաղաքի կրկեսի ըմբշամարտում կես օրվա ընթացքում նա մի քանի առյուծ է սպանում և արժանանում ոլիմպիական, ըմբշամարտում հաղթողի պատվավոր կոչման։

վ ա ր ա զ դ ա տ ը նաև քաջ ու անվեհեր կռվող էր։ Ն ա հունաց զորքերի կազմում մասնակցում էր |ւսն– գոբարդների՛ դեմ մղած կռիվներին։ Մի անգամ պաշարված բերդի համար մղվող ճակատամարտում վ ա ր ա զ դ ա տ ի վրա են հարձակվում հինգ ախոյաններ։ վ ա ր ա զդա տ ը սարը մերկացնելով, մեկ-մեկ բո­լորին կոտորում է և դիմելով դեպի բերդը՝ դիպակ ու ճարպիկ նետահարությամբ բերդի պարսպի վրա­յից թշնամու տասնյոթ զինվորի միանգամից ներքև է գլորում, ինչպես ուժեղ մրրիկից թափվող վաղա ­հաս թզեր։ Ն ա իր հերոսական արարքներով առհասարակ հիշեցնում էր իր քաջ ու անվեհեր նախնուն՝ Տ ր դ ա տ մեծ թագավորին։

վ ա ր ա զ դ ա տ ը մեծ շուքով ա հանդիսավորությամբ գալիս է Հայաստան և թագավորում։ Հայոց բո ­լոր նախարարներն ու մեծամեծները հավաքվում են նրւս շուրջը, ուրախանում իրենց նոր թագավորով։

Իր թագավորության աոաջին տարում վ ա ր ա զ դ ա տ ը երկրռւմ շրջագայելիս, Դարանաղիի դժվար մատչելի տեղերից մեկում հանդիպում է մի խումբ ասորի ավազակների։ վ ա րա զդա տ ը հարձակվում է ավազակների վրա, փախուստի մատնում և հետևներից ընկած՝ հետապնդում։ Եփրատ գետի նեղ հո­սանքներից մեկում ավազակները փայտե կամրջակով անցնում են մյուս ափը և իրենց հետևից կամրջակը վերցնում, գցում են գետը։ վ ա ր ա զ դ ա տ ը վ ա զքով հասնում է գետաբերանին, ցատկում է Եփրատի վրա– յով, թռչում, անցնում է մյուս ափը։ Ավազակները նրանից զարհուրած, զենքերը վայր են դնում և անձ­նատուր ւինում։

վ ա ր ա զ դ ա տ ը թեպետ շատ քաջ էր ու համարձակ, բայց բնավորությամբ մանկամիտ էր և երեխայի պես դյուրահավատ։

Մուշեղ սպարապետը բարի խորհուրդներով միշտ նրան խրատում էր, համոզում՝ շրջահայաց լի­նել, թագավորությունը ամուր պահել, իր թշնամիներին ու բարեկամներին ճանաչել։ Ինքը՝ Մուշեղը, սաաջվանից ավելի խոհեմությամբ ու զգուշությամբ էր հոգ տանում Հայոց աշխարհի սահմանների ամ­րությանը, անվտանգությունը, շենությանն ու բարեկարգությունը հաստատ պահելու համար։ Ն ա Հայոց աշխարհի գրեթե բոլոր գավառներում ամար բերդեր է շինել տալիս, շրջապատում մեկ կամ կրկնակի պարիսպներով, դարձնում զորանիստ տեղեր հայոց զորքերի համար, որպեսզի դրանք դաոնան ռ ա զ ­մական կայուն ամրություններ դրսից ներխուժող թշնամիների դեմ։

* Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ ըստ Մ. Խորենացու և Փ . ^ ո պ ւ ս ն դ ի « Հ ա յ ո ց պա տմություն» գրքերի։

էանգորսւրդներ (րա ոա ց ի՝ երկա յնամորւսսներ) , հին հայերենում՝ դանկվւստներ, գերմանական ցեղեր, որոնք մեր թվականու­թ յա ն ա ո ա ջ ին ւլարում ապրում էին էլրւսյի ձա խ ա փ ի ն , ն րա նք հ ե տ գ հե տ ե տարա ծվում են դեպի Դանուր գ ետ ը, անցնում Ա լ պ ­յա ն լեոներր, նվաճում հյուսիսային Ա միջին Ի տ ա լի ա ն , ա պ ա մինյԱ 8 - ր դ դար հե տ զհետ ե ձուլվում տ ե դ ա կ ա ն ռոմա նա կա ն ագ– գ ա րն ա կչութ յա ն մեջ։ Ն ր ա ն ց անունով մինչև այժմ էոմրարդիւս է կոչվում Իտալիայի հյուսիսում գ տ ն վ ո դ րնդարձակ նահանգը։

147

II՝ուշեղի սպանությունը*

Հայոց նախարարները տեսնելով, որ վ ա րա զդւս տ թագավորը դյուրահավատ մանուկ է, չարը բ ա ­րուց զատել չգքոոե, սկսում են այնուհետև թագավորին խ ա ղացնել իրենց ուզածի պես, անել են տալիս այն, ինչ իրենք են կամենում։

Ռւստ Սահաոունին, որ վա րա զդւստ թագավորի դայակն էր ու ուսուցիչը, մտադրվում է Մուշեղից հափշւոակել սպարապետության պաշտոնը։ Նւս թագավորի մոտ սկսում է բա մբա սել ու չարախոսել Մուշեղին և Մւսմիկոնյանների ամբողջ տոհմին։

- Հ ն ա ց ի վեր, - ասում է (Աս վա րա զդւստ ին, - Մամիկոնյւսններն են կորստի մատնել Ա ռ ա ­կանիներին. նրւսն յ) ի բնե ձեր հակառակորդներն են եղել, կերել են ա մբողջ Հա յո ց աշխարհը և Արշա­կունի թագավորների կործանման պատճառը դարձել։ Ն րա նցի ց ամենւսչարը ու նենգը Մուշեղն է, որը միշտ սիրել ու պատվել է ձեր թշնամիներին, իսկ մեզ ու ձեր սիրելիների հետ վարվել նենգորեն, երկ­դիմությամբ ու չարամտությամբ։ Դ ա այն Մուշեղը չէ՝, որ Պապի թագավորության ժամանակ պարսիկ­ների դեմ պատերազմելիս մի քանի անգամ հնարավորություն ունեցավ Շապուհ թագա վորին սպանել, բայց դիտավորյալ ազատ արձակեց։ Դւս այն Մուշեղը չէ , որ Շապուհի կանանց ձեոք գցելուց հետո նրանց մեծ խնամքով ու հոգատարությամբ հետ վերադարձրեց։ Դ ա այն Մուշեղը չէ, որ ա ղվա նից Բ ա ­նայր թագավորին ձեոք գցեց, բա յց սպանել չկամեցավ, ւսյլ ազատ ա րձա կեց։ Դ ա այն Մուշեղը չէ, որի հրամանով ու խորհրդով հանւսց զորավարները սպանեցին Պապ թագավորին, հենց ինքը Մուշեղն էր, որ հանւսց թագավորին գրգռեց ու թշնամացրեց Պապ թագավորի դեմ, մինչև որ սպանել տվեց ։ Հիմա էլ նայն այդ Մուշեղը Հայոց աշխւսրհր լցրել է բերդերով, մտադիր է դրանք դարձնել զորա նիստներ, հու­նաց զորքին այնտեղ բնակեցնելու համար։ Ե վ դրանից հետո կամ հունւսց թագավորը քեզա նից կխլի հայոց թագավորությանը, կամ հենց Մուշեղը քե զ կսպանի և ինքը կթա գա վորի։ Այնպես որ, արքւս, մտածիր անելիքդ, քանի դեռ ուշ չէ, Մուշեղին մեջտեղից վերացրու։

(“ատ Սահաոունին և նրա համախոհները նման խոսքերով հաճախ էին վա ր ա զդւս տ թագավորին գաղտնի գրգռում Մուշեղի դեմ, մինչև որ թագավորին համոզում են սպանել տալ հայոց մեծ զորավար սպարապետին։

(՝ւսյց Մուշեղին բռնելն ու սպանելը հեշտ գործ չէր. դրւս համար էլ նրա նք երկար խորհուրդ են անում, թե ինչ ձևով կարողանան իրագործել իրենց դավադրությանը։ Ն ր ա ն ք Մուշեղից շատ էին վ ա ­խենում.

Եթե գլխի ընկնի, - ասում էին, - մեծ պատերազմ կհարացի, և ոչ ոք չի կարողանա նրա ք ա ­ջությանը դեմ կանգնել, պ ետք է մի խորամանկ հնար մտածել։

Մի օր հայոց վա րա զդւստ թագավորը հրամայում է մեծ ա ճոխ ընթրիք սարքել և ընթրիքին հրւս– վիրել բոլոր ավագ պատվավոր մարդկանց, մեծամեծներին և Մուշեղ սպարապետին։ Թա գա վորը նա ­խապես շատ հզոր ու հաղթանդամ մարդիկ է հավաքում, հրահանգավորում, նախապատրաստում՛ Մու­շեղի վրա հանկարծսւկի հարձակվելու և ձերբակալելու հասար։

Հրավիրվածները գալիս, թագավորի սեղանատանը ընթրիքի են բազմում։ վա ր ա զդւս տ ը հյուրերին շատ է ուրախացնում, մեծ քանակությամբ գինի Լ խմել տալիս և գուսանների ե րգ ու ն վ ա գո վ զ վ ա ր ճ ա ց ­նում։ Ն ա նախապես պայմանավորվել էր իր մարդկանց հետ, որ գինեխումի թունդ պահին, « ե ր բ կտես­նեք, որ Մուշեղ սպարապետը լավ հարբել է և խելքը կորցրել, դուք այդ (եսմանակ նրան կշրջապւստեք»։

Ընթրիքի ժամանակ բոլոր հյուրերը լավ խմում են, գինովանում, իսկ վա րա զդւստ ը զգուշանամ էր գինի խմելուց։ Երբ վ ա ր ա զ դ ա տ ը նկատում է, որ բոլորն էլ արդեն լավ հարբել են, գլուխները կորցրել, տեղից վեր է կենում դարս գալու համար։ Սեղան բա զմա ծ բոլոր ավագները աոի են կանգնում՝ թ ա գ ա ­վորին պատիվ տալու նպատակով։ Եվ հանկարծ այդ պահին, տասներկու ուժեղ տ ղա վա րդ, ում որ թ ա ­գավորը նախօրոք ցուցում էր տվել, հետևի կողմից բոնում են Մուշեղին, վեց մարդ մի ձեոից է բոնում, վեց մարդ՜ մյուս ձեոից։ Մուշեղը հարցական նայում է ոտի ելած թագավորին, թե այս ինչ է նշանակում։ Թագավորը պատասխանում է.

Շարադ|)վսւծ է րստ Փ . Բ ո պ ա ն դ ի « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն » ։

148

- Դնւս Պապ թագավորի մոտ, հարցրու Ա կիմանաս, թե ինչ պատճաոով Լ։Այս ասելով թագավորն ուղղվում է դեպի դաոը Ա դուրս գալիս։ Մուշեղը դառնությամբ թագավորի

հետևից Է նետում հետևյալ խոսքերը.- Իմ այնքան ծառայությունների, այնքան արյուն ու քրտինք թափելու, քրտինքս նետի սլաքներով

սրբելու վարձատրությանն ւ&յս Էր։ Երանի թե այս մահը ինձ հասներ ձիու վրա, պատերազմի դաշտում կռվելիս.. .

Այսքանն Է միայն Մուշեղը հասցնում ասել, որովհետև նայն պահին թագավորի դայակ Բատ Սա– հաոանին հանում Է կողքից կախած դաշույնր և խրամ Մուշեղ զորավարի շնչափողը և անմիջապես գլուխք կտրում։

Մուշեղի մարմինը վերցնում, տանում են իր հայրենի տանը Ողակւսն ամրոցը։Երբ Մուշեղ սպարապետի մարմինը բերում են իր տունը, տանեցիները չեն հավատում, թե նւս մե­

ռել Է, թեպետ տեսնում Էին գլուխը կտրված, մարմնից անջատված։- Ն ա ա նթիվ անգամ կռիվների մեջ Էր մտել, բայց ոչ մի վերք չէր ստացել, ոչ մի նետ նրան չէր

դիպել, արիշ ոչ մի զ ե ն ք ո վ նա չէր խոցվել, հիմւս ինչ զե նք կարող էր նրւս վրա բանել և ինչ ձեռք կարող էր նրան սպանել։

Հա րա զա տ ներից շատերը հավա տ ա ցա ծ էին, թե նւս կկենդանանա։ Ուստի Մուշեղի գլուխր կարում են նրա մարմնին, մարմինը հանում, դնում են բերդի աշտարակի տանիքը, ասելով.

- Որովհետև Մուշեղը քաջ մարդ –էր, առլեզները կիջնեն և նրան կկենդանացնեն։Պահապան են դնում հսկելու և սպասում նրա հարությանը։ Սակայն մարմինը սկսում է քայքայվել,

նեխել։ Ստիպված Մուշեղի մարմինն իջեցնում են աշտարակից, լւսց ու կոծ անում և թաղում ըստ իշխա­նական կարգի։

Մ Ա Ն Վ Ե Լ ՛

վ ա ր ա զ դ ա տ և Մւսնվե|

Մուշեղի սպանությունից հետո վ ա ր ա զ դ ա տ ը Հա յո ց աշխարհի սպարապետությանը հանձնում է իր դայակ Բատ Սահաոանան՝ Մուշեղի քսու բանսարկուին և սպանողին, իսկ Մամիկոնյան տոհմի տանու­տեր ու նահապետ է նշանակում վ ա չ ե Մամիկոնյանին։

Ա յդ ժամանակ Հա յա ստ ա ն են վերադառնում Պարսից աշխարհ գերի տարված Մամիկոնյան տոհ­մից երկու եղբայր, մեկի անունը՝ Մանվել, մյասինը՝ Կոմս։ Ն ր ա ն ք Շապուհի կողմից Պարսկաստան գերի տ ա րվա ծ այն զինվորների մեջ էին, որոնց Շապուհը տարել էր քուշանների դեմ մղվող պատերազմին մասնակցելու։

Երբ պարսից զորքերը քուշաններից չարաչար պարտվում են և գլխովին կոտորվում, Մանվել և Կոմս եղբայրները ւսյդ կռվում մեծ քաջագործություններ կատարելով, իրենց կյանքը փրկում են, ա զա տ ­վում։ Պարսից զորքերից միայն այս երկու եղբայրներն են կենդանի մնամ և ողջ ու առողջ Քուշանաց աշ­խարհից հետիոտն գալիս հասնում են պարսից աշխարհ, ներկայանում Շապուհ թագավորին։ Բայց որով­հետև պարսից թա գա վորք իր պարտության և զորքի գլխովին բնաջնջման պատճառով շատ տխուր էր և անտրամադիր, երբ տեսնում է, որ զորքերից միայն այս երկուսն են ողջ ու աոողջ մնացել և վերադար­ձել, սաստիկ բարկանում է նրանց վրա, անարգում և իր երկրի սահմաններից դարս քշում։

Մանվելն ու Կոմսը երեսները դարձնում են դեպի իրենց աշխարհը և ոտով ընկնում ճանապարհ։ Դ ա լիս են, գալիս, շատ են գալիս, թե քիչ՝ Մանվելը հոգնում է, չի կարողանամ քայլել ոտների ցավի պ ատ ճա ռով։

1 Ա ոլեզն եր , ա ր ա լե զ ն ե ր կ ա մ հա րա լեզն ե ր , հայոց հին հ ա վ ա տ ա ր ն ե ր ո վ ՝ կովում ընկած հ ե ր ա ն ե ր ի ն վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց ն ո ղ կնա­կերպ ոգին եր , ո ր ո ն բ եր կն ք ից իջնում են գ ե տ ի ն , լիզում զ ո հ վ ա ծ հերոսների վերյ յերր ե վե րակենդա նացնում ։ Նու յն հա վա տա լիրը

տ ես ն ա ե « Ա ր ա Գեղե՜ցիկ Ա Շ ա մ ի ր ա մ » աոասս|ե|ում ։* « Մ ՛ ա ն վ ե լ» գ լուխն ա մ բ ո ղ ջ ա պ ե ս շ ա ր ա դ ր վ ա ծ Լ ըստ Փ . 1 'ուզանդի « Հ ա յ ո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն » ։

14Տ)

Երկու եղբայրն էլ շատ հաղթանդամ էին, իսկական հսկաներ։ Կոմսը, տեսնելով, որ Մանվելը չի կա ­րողանամ քայլել, շալակում է այդ վիթխարի մարդուն Ա օրական տասը փարսախ՛ տարածություն կտրե­լով, բերում հասցնում Լ Հայոց աշխարհ։

Երբ Մանվելն ա Կոմսը գալիս հասնում են իրենց հայրենի Տա րոն աշխարհը, վւսչե Մւսմիկոնյանը, որ վա րա զդա ա ի կողմից նշանակվել էր Մւսմիկոնյան տոհմ նահապետ, իրենց իշխանական տան նա­հապետության Ա տանուտիրության պատիվը հանձնում է Մսւնվելին, որովհետև նա էր իրենց տոհմի մեջ ավազագույնը։ Մանվելր դաոնում է Մամիկոնյանների տոհմի նահապետ տանուտերը, իսկ վա չեն՝ նրւս երկրորդը։

Իր տոհմի առաջնության պատվին ւսրժանանալաց հեստ Մանվելը, աոանց վա րա զդւստ թ ա գ ա վ ո ­րի հրամանի, հետ է խլում հայոց սպարապետության իրավունքը, որ սկզբից ի վեր տրվւսծ էր Մամիկոն– յան տոհմին, և վարազդւստ թագավորին ուղարկում հետևյալ պատգամը.

«Մ են ք ամբողջ տոհմով հին ժամանակներից ի վեր հավատարմությամբ ծառայել ենք ձեզ՝ Ար– շականիներիդ, մեր կյանքը զոհել ենք ձեզ համար, ապրել ու մեռել ենք ձեզ համար. Մուշեղի հայր վ ա ­սակը կորավ Արշակ թագավորի համար, և մենք միշտ աշխատել, չարչարվել ենք ձեր ցեղի թ ա գ ա վ ո ­րության համար։ Ե վ դա ք, փոխանակ մեր ծառայությունների հւսմար մեզ վարձատրելու, դաք՝ Արշւս– կանիներդ, կոտորեցիք մեզ, որոնք թշնամիներից չմեռան ու կենդանի մնացին։

Իմ քաջ եղբայր Մուշեղը, որ մանկությունից ի վեր կյանքը ձեզ համար մաշեց, ձեր թշնամիներին կոտորեց ա երկրից վռնդեց, որին թշնամիներն անգամ չկարողացան սպանել, դ ա նենգությամբ բ ռ ն ե ­ցիր և սեղանին ընթրիքի նստած տեղում՝ խեղդեցիր։

Բայց, ըստ երևույթին, դ ա Արշակունի էլ չես, այլ պոռնկորդի, որովհետև Արշակունիների իսկա­կան վաստակավորներին չճանաչեցիր։

Իմացիր նաև, որ մենք ոչ թե ձեր ծառաներն ենք, ւսյլ ընկերները, անգամ ձեզանից էլ բարձր ենք, որովհետև մեր նախնիները ճենւսց աշխարհի թագավորներ են եղել։ Առաջին Արշակունի թ ա գա վոր­ները լավ գիտեին, թե ովքեր ենք մենք և որտեղացի. բայց որովհետև դու իսկական Արշակունի չես, ա ս ­տի այդ էլ չգիտես։ Թ ծ ղ ու հեռացիր այս աշխարհից, որպեսզի իմ ձեռքով չմեռնես» ։

վարազդւստը ի պատասխան Մանվելի պատգամին, հայտնում է նրան հետևյալը.«Ե ս իսկական Արշակունի եմ և իմ նախնի Արշակունիների թա գն եմ դրել իմ գլխին և տիրել նրանց

աշխարհին, ես իմ հորեղբոր Պապի, վրեժը լուծեցի քո չարագործ եղբորից՝ Մուշեղից։ Իսկ դու այս աշ­խարհից չես, ինչպես ինքդ ես խոստովանում, և քո նախնիները ճենա ց աշխարհից մեզ մոտ են եկել իբրև պանդուխտներ։ Ուրեմն, մի մեռիր քո եղբոր նման, ես պատժելու փոխարեն քե զ ազատ եմ ա րձա ­կում, ել և գնւե քո ճենաց աշխարհը, ապրիր քո երկրում և այնտեղ թագավորիր։ Եթե չկամենաս գնալ, ապա կմեռնես իմ ձեռքով այնպես, ինչպես Մուշեղը մեռա վ»։

Մանվելն ու վարազդւստը մի քանի անգամ պատգամավորներ են ուղարկում միմյանց, ավելի խիստ ու վիրավորական խոսքեր են իրար հղում, ի վերջո իրար դեմ պատերազմելու տեղ ու ժամանակ են նշա­նակում։

վ ա ր ա զդ ա տ թագավորն ու Մանվել սպարապետը վերցնում են իրենց լավ սպա ռազինվա ծ զ ո ր ­քերը, գալիս են Կարինի դաշտը, ար և տեղի է ունենամ ճակատամարտը։

վ ա ը ա զդ ա տ ն ու Մանվելը, նիզակները ձեոներին, ձիերի վրա նստած՝ դուրս են գալիս իրար դեմմենամարտի։

վարւսզդատը, երբ նայում է Մանվելի հսկա հասակին, պինդ ա շքեղ կազմվածքին, ոտից գլուխ անխոցելի զրահավորմանը, ուժեղ զրահապատված երիվարին, նրան թվա մ է, թե իր դիմաց մի բարձր ու անմատույց լեռ է կանգնած։ Հաղթահարելով իր այդ ամեհի տպավորությունը, մահը աչքն առած նա հարվածում է Մանվելին, որովհետև փրկության այլ ելք չկար։ Կարծելով, թե Մանվելն իր զրահի տակ անխոցելի է, վ ա ր ա զդ ա տ ն ամբողշ թափով նիզակը խփում է Մանվել զորավարի բերանին։ Մանվելը բոնում է վա րա զդա տ ի նիզակր, արագ իրեն քաշում, նիզակի տեգը անցնում է Մանվելի թշի միջով,

Փարսսւխր երկարության յ ա փ է, մեկ փարսախը հ՛ավասար է 5 2 5 0 մետրի։

150

ջարդում ատամներից մի քանիսը, բայց Մսւնվելին հաջողվում է նիզակը խլել թագավորի ձեոից։ Մարտի այս անսպասելի ելքից շփոթված, վ ա ր ա զ դ ա տ ը շրջում է ձիու գլուխը, դիմում փախուստի։ Մանվելը ընկնում է վ ա ր ա զ դ ա տ ի հետևից, հասնում, նիզակի տեգից բոնսւծ, կոթով սկսում է ծեծել վ ա ր ա զ դ ա տ թագավորի գլուխը և այդպես քշում, հալածում նրան մոտ չորս ասպարեզ : Այդ ժամա­նակ վրա են հասնում Մանվել զորավարի զավակներ Հմայակն ու Արտաշեսը և նիզակները ձեոնե– րին պահած, ուզում են խփել, սպանել վ ա ր ա զ դ ա տ ի ն ։ Բայց Մանվելը որդիների հետևից աղաղակում ու կանչում է.

- է հ ե յ , տիրասպան մի լինեք, չսպանեք ձեր թագավորին։Զա վա կները լսում են իրենց հորը, իսկույն թողնում հեոանամ են թագավորից։Այդ օրը արքայական զորքը պարտվում է Մանվելի գնդից ։ ճակատամարտի դաշտում ընկնում են

շատ զինվորներ ու նախարարներ, ընկած մնում են բա զմաթիվ ծանր վիրավորներ, շատերն էլ հւսլած– վելով՝ դիմում են փախուստի։ Մանվելի գունդն ընկնում է փախչող արքայական զորքի մնացորդների հետևից։ Այդ ժամանակ դաշտում ընկած դիակների և ծանր խոցված վիրավորների միջով անցնում էր Մամիկոնյան տոհմից Համազա սպյա ն անունով սեպուհը՝՛, իր ասպարակիր զինվորների հետ։ վ ի ր ա ­վորների մեջ էր նաև արքայական զորքերում կովող Ռշտունյաց գավաոի տեր Դարեգինը Համազւսսպ– յանի քրոջ ամուսինը, որի կնոջը՝ Համազասպուհան, պարսիկները կենդանի կախել էին վ ա ն ի բերդի աշտարակից։ Դարեգինը ոչ խոցված էր, ոչ էլ վնասված, պարզապես ձիուց վայր էր ընկել և ոտքը ցա– վեցրել։ Նւս տեսնելով իր կողքից անցնող աներորդուն, ձայն է տալիս.

- Տե ր Հա մազասպյան, ինձ էլ օգնիր, հրաման տուր ձի բերել ինձ, որ հեծնեմ։- Ո՝ վ ես դու, - հարցնում է Համազասպյանը։- Ես Դւսրեգին Ռշտանին եմ, ձեր փեսան։Համազա սպյա նը հրամայում է իր հետ եկող վահանավորներին.- Իջեք, վահաններդ վրան դրեք, պահպանեք, մինչև ձի ուղարկեմ։Համազասպյանը գնում է, իսկ վահանավորները իջնում են ձիերից, վահանները դնում Դւսրեգինի

վրա, պահապան կանգնում։ Այդ պահին նրանց է մոտենում Մանվելի զորքի ասպարակիրների հրա­մանատար Դանուն։ Տեսնելով պահակ կանգնած վահանավորներին, հարցնում է.

- (է վ է դւս, և ինչու եք դ ա ք իջել, կանգնել այստեղ։- Սա Դարեգինն է՝ Ռշտունյաց տերը, - պատասխանում են զինվորները, - մեզ Համազւսսպ–

յանը հրամայեց իջնել, պահպանել նրան։Դւսնան սաստիկ բարկանում է, զա յրա ցա ծ ասում.- Համազասպյանը գուցե ուզում է դրան դարձյալ իր փեսան դարձնել և իր Համազասպահի քրոջը

դրան կնության տալ. դրա համմւր սրան խնայեց և հրամայեց պահպանել։Դանուն իսկույն ձիուց վայր է ցատկում, քաշում թուրը, կատաղած հարձակվում Դւսրեգինի վրա,

կտոր-կտոր անում, ցրում մի կողմ։Մանվելի զորքն աստիճանաբար վերադառնում է հետապնդումից, իր հետ բերում ձերբակալված

շատ նախարարների, նրանց թվում էին նւսև Մուշեղին չարամտորեն սպանող Բատ Սահաոանին՝ իր որ­դու հետ, և բոլոր նրանք, ովքեր նպաստել էին ւսյդ սպանությանը։

Մանվել սպարապետը հրամայում է՝ նախ Բատ Սահաոանու աչքի աոաջ մորթել նրա որդան, ապա գլխ ա տ ել է տալիս Բատին և բոլոր նրանց, ովքեր մասնակցել էին Մուշեղի սպանությանը։ Իսկ վ ա ր ա զ ­դատ թագավորին հալածելով, քշում ե6 Հա յոց աշխարհի սահմաններից դարս։ Ն ա գնամ է Հունաց աշ­խարհ, ուր և մնամ է ա մահանամ։

Մանվել սպարապետը նվաճում է Հա յոց աշխարհը, իր շուրջն է հավաքում երկրի բոլոր մեծամեծ–

1 Ա ս պ ա ր ե զ ը երկարության չ ա փ Լր Հ ի ն Հ ա յա ստ ա նո ւմ ։ Ս՛եկ ա սպ ա ր եզը ս ո վ ո ր ա բա ր հա վա սա ր Լր 230 ,1 մետրի։ Կային ն ա և այլ չւսվփ ա ս պ ա ր եզն եր ։ Բւսոը ծագում է պարսկերենից և նշանակում Լ ձիա րշա վ, ձիընթ ացա րա ն, այսինքն՝ այն հրապարակը, ո ր տ ե ղ ձի են քշում։ Հ ե տ ա գ ա յո ւմ րաոը օգ տ ա գ ո ր ծ վ ե լ է ն ա և երկարության չափի իմաստով։

* Ն ա խ ա ր ա ր ա կ ա ն տոհմից սերված իշխան, ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս ա զ ն վ ա կ ա ն ծագում ունեցող անձ։

151

ներին ո» նախարարներին, կանգնում նրանց գլուխը, դաոնա մ աոաջնորդ, թագավորի փոխարեն իր ձեռն է առնում Հայոց աշխարհի իշխանությանը Ա երկիրը պահում շեն ու լի։ Ն ա իր խնամքի տակ Է վերց­նում Պապ թագավորի կնոջը՝ Զարմանդուխտ տիկնոջն ա նրա զ ա յգ մանկահասակ գավակներին՝ Ար­շակին ա վաղա րշակին։ Պատանի արքայսւզների դայակն ա սնուցողը ինքն Է դառնում, իսկ Զարման– դուխտ տիկնոջը պահում Լ մեծ պատիվներով ա հոգատարությամբ իբրև թագուհու։

Ս՝անվե(, Մեհրուժան Ա Սուրեն մարզպան

Մանվել սպարապետը տեսնամ Է, որ իր կողմից Հայոց աշխարհի ամրապնդումն ա անկախացումը դար չի գալիս հանւսց թագավորին, Զարմանդուխտ տիկնոջ հետ խորհուրդ Է անում իրենց թիկունք ու հովանավոր դարձնել պարսից թագավորին։ Ն ր ա ն ք պարսից թագավորի մոտ Դ ա րջա յլ Մախղազի գւխւսվորությամբ ուղարկում են մի մեծ պատվիրակության՝ բաղկացած հայ նշանավոր նախարարնե­րից։ Դարջայլը մեծամեծ նվերներով, Զարմանդուխտ տիկնոջ Ա Մանվել սպարապետի հրովարտակ­ներով գալիս Է պարսից թագավորի մոտ, հանձնում հրովարտակները ե հաղորդում պարսից տերու­թյանը հնազանդվելու ե հավատարմությամբ ծառայելու հայոց մեծամեծների պատգամը։ Պարսից թա ­գավորը մեծ ուրախությամբ Է ընդունում հայ պատվիրակներին, հարգում, պատվում Ա Դարջույլին մե­ծամեծ պարգևների արժանացնում։ Ապա պարսից թագավորը հայ պատվիրակության հետ Հայոց աշ­խարհ Է ուղարկում իր նշանավոր նախարարներից մեկին՝ Սուրեն մարզպանին, տասը հազար լավ սպ ա ­ռազինված հեծելազորով, որը պետք Է թիկունք ու նեցուկ ծառայեր Մանվել սպարապետին Հա յոց աշ­խարհը թշնամիների ներխուժումից պաշտպանելու համար։ Ն ա միաժամանակ Սուրենի ձեռով Զ ա ր ­մանդուխտ տիկնոջ համար ուղարկում Է թագ ու պատմուճան և արքայական դրոշակ, իսկ նրա երկու մանուկների՝ Արշակի և վաղարշսւկի համար արքայական թագեր։ Պարսից թագավորը մեծ պ ա ր գև­ներ Է ուղարկում նաև հայոց Մանվել սպարապետին։ Ն ա Մանվելի համար ուղարկում Է թա գա վորա ­կան պատմուճան, սամույր քուրք, ոսկուց և արծաթից շինված գլխանոց՝ գա րգմա նագ, գա գա թին ար­ծիվ, կրծքի պատվանշան, ղր կրում Էին թագավորները, շիկակարմիր վրան, վրանի վրա արծվի նշան, մեծամեծ սրւսհակներ և երկնագույն հովանոցներ, ինչպես նաև սեղանի ոսկեղեն սպասք։ Ն ա Մւսն– վելին մեծ իրավունքներ և իշխանություն Է շնորհում Հայոց աշխարհի վրա։

Պարսից թագավորը արժեքավոր նվերներ Է ուղարկում նաև հայոց բոլոր ավագներին, տանուտե­րերին և մեծամեծներին։

Դարջայլ Խորխ ուա ծին Սուրեն մարզպանի և պարսից զորքի հետ գալիս Է Հա յոց աշխարհ, Զ ա ր ­մանդուխտ տիկնոջը, Մանվեւ սպարապետին և մյուս բոլոր մեծամեծներին հանձնում պարսից թ ա գ ա ­վորի ուղարկած պարգևներն ու նվերները։ Էրբ Զարմանդուխտ տիկինն ու Մանվել սպարապետը տես­նում են պարսից թագավորի ցուցաբերած այս սերն ու մեծարանքները, մեծ ուրախությամբ ու պ ա տ ի վ ­ներով ընդանամ են Սուրեն մարզպանին, Հայոց աշխարհը դնում նրա հովանավորության տակ, հնա­զանդվում և ենթարկվում պարսից թագավորի հրամաններին։ Հա յոց ավագանին որոշում Է հարկ տալ պարսից թագավորին, նրան պարգևներ ու ընծաներ ուղարկել, Սուրեն մարզպանին նշանակել ռոճիկ, հասույթներ, ապրուստի միջոցներ, ինչպես նաև հոգալ պարսից տասը հազարանոց հեծելազորին ա ն­հրաժեշտ պարենը։

Հայոց աշխարհի և Պարսկաստանի միջև սերտ, բարեկամական հարաբերություններ են հաստատ­վում, հաճախակի դեսպաններ են գնում գալիս, պարգևներ են տանում բերում, և Մանվելը դառնում Է պարսից թագավորի շատ սիրելին ու մտերիմը։

Դավաճան Մեհրուժան Արծրունին, որ գտնվում Էր պարսից թագավորի ծառայության մեջ, երբ տեսնում Է այս մտերմությունը, պարսից թագավորի կողմից Մանվելին տված փառքն ու պատիվը, սաս­տիկ նախանձում Է Մանվելին և հնար Է որոնում նրան գցել պարսից թագավորի աչքից, որպեսզի իսքը դառնա նրա միակ սիրելին։ (՛այց նա ոչ մի կերպ չի կարողանամ պարսիկներին նենգորեն տրամադրել Սանվելի դեմ, աստի հայսը դնում Է Մանվելի միամտության վրա և վճռում կեղծավորությամբ Մւսն– վելի վստահությունն ու հավատարմությունը շահել։

152

Նսւ բարեկամական կապեր է հաստատում Մանվելի հետ, շահում նրա համակրանքը, ապա իրեն ցա վա կից ու հավատարիմ ձևացնելով, գաղտնի գալիս է Մանվելի մոտ և նրան հաղորդում հետևյալը.

- Իմացած եղիր, ծ վ Մանվել, պարսից թագավորը դեսպան է ուղարկել Սարենի մոտ, հատուկ հրաման է բերել, որ քեզ բոնեն ու կապեն, կամ այստեղ սպանեն, կամ էլ ոտ ու ձեոդ կապած, վզիդ կապ դրած՝ մեծ զգուշությամբ տանեն պարսից թագավորի մոտ։ Հիմա դու գիտես, մտածիր, թե ինչ պիտի անես։

Այս անակնկալ լարից Մանվելը շվարում է և զարմացած հարցնում.- Ա իւր ես պարսիկների դեմ ոչ մի հանցանք չեմ գործել, ուրեմն ինչու պետք է պարսից թա գա ­

վորը այդպիսի հրաման տար։- Ես ստուգել և ճշգրտել եմ այդ լուրը, - ասում է Մեհրուժանը, - և հաստատ համոզվել, որ այն

միանգամայն ստույգ է ։ Ք ե զ շւստ սիրելուց և ցավելուց է, որ այս լուրը քեզ գաղտնի հաղորդում եմ։ Ա յն­պես որ անելիքդ իմացիր և գ լխ իդ ճարը տես։

Մեհրաժանն այնքան կեղծ լեզու է թափում, մինչև որ Մանվելը համոզվում ու հավատամ է նրան։Մանվել սպարապետը մեծ զո րք է հավաքում, կուտակում իր մոտ, լավ սպառազինում, և մի օր.

երբ Սուրեն մարզպանը խ ա ղ ա ղ ա միամիտ իր բանակում հանգստանամ էր, անսպասելի հարձակվում է Սարենի բանակի վրա, պարսից ամբողջ զորքը գլխովին բնաջնջում։

Ն ա միայն Սուրեն մարզպանին է կենդանի թողնում մի ձիով՝ որ գնա, ազատվի։ Սուրենը զարմա­ցած հարցնում է, թե ինչու, ախր, Մանվելն այդ բանն արեց։

Մանվելը պատասխանում է.- Ք ե զ իբրև բարեկամի սիրելով՝ ազատ եմ արձակում, արևդ քեզ ես բաշխում, ողջ առողջ գնա

քո ճանապարհով, բայց ես այլևս պարսիկների թակարդը չեմ ընկնի։Սուրենը այդպես էլ տարակուսած, չհասկանալով բանի էությունը, գնում է Պարսից աշխարհ, իսկ

Մանվելը գիտակցելով, որ իր արարմունքը մեծ թշնամության ու գրգռություն կառաջացնի Հայոց աշ­խարհի ա Պարսկաստանի միջև, հայոց զորքերը գնդերի է բաժանում, սպառազինում, պատրաստում պատերազմի։ Ապ ա իր հետ է վերցնում Պապ թագավորի Զարմանդուխտ տիկնոջը իբրև թագավորի, իր գնդերով նրան շրջեցնում Հա յո ց աշխարհի սահմանները, ամրացնում դրանք և սպասում անակնկալ հարձակումների։

Հայ-պա րսկակա ն կռիվների վերսկսումը

Սպասումը երկար չի տևում։ Պարսից թագավորը իր զորավար Գումանդ Շապուհին քառասունութ հազար զորքով ուղարկում է Հա յո ց աշխարհ, որպեսզի գա, երկիրն ավերի և լուծի իր կոտորված հեծելա­զորի վրեժը։

Մանվելն այդ իմանալով, հավաքում է քսան հազարանոց զորք, ելնում Գումանդ Շապուհի դեմ։ Ն ա Ատրպւստականի մոտ գլխովին ջարդում է պարսից զորքը, Գումանդ Շապուհին սպանում և մեծ հաղթանակով վերադառնում։

Պարսից թագավորն այս անգա մ Հա յո ց աշխարհի վրւս ուղարկում է տասնութ բյուր զինվորներից բա ղ կա ցա ծ մի հսկա բանակ, իր զորավար վ ա ր ա զ ի գլխավորությամբ։

Մանվել սպարապետը վ ա ր ա զ ի զորքի դեմ է հանում տասը հազարանոց լավ սպառազինված հեծելազոր, քաջաբար կռվում, ջարդում, բնաջինջ է ւսնամ պարսից ահռելի բանակը, վա րա զին

Iսպանում, մեծ ռազմա վա րով և հաղթանակով վերադառնամ։

Այնուհետև պարսից թագավորը Հա յո ց աշխարհի դեմ է հանում քառասուն բյուր զորք՝ Մոկան զ ո ­րավարի հրամանատարությամբ։ Պարսից զորքը գալիս, գրավում է Հայոց աշխարհի մի մասը և Ար– տանդւսն դաշտում բանակ դնում։ Մանվելը գիշերով հարձակվում է պարսից բանակի վրա, թշնամու ամբողջ զորքը հենց բանակատեղում սրի քաշում, բոլորին կոտորում, սպանում նաև Մոկան զորավարին և ավարի ենթարկում պարսից զորքի ողջ ունեցվածքը։ Այդ հաղթանակից հետո պարսիկները յոթ տարի շարունակ այլևս չհանդգնեցին արշավել Հա յո ց աշխարհի վրա։ Երկիրը խաղաղվում է, պատերազմների

153

հետևանքով տարբեր տեղեր ցրված փախստականները վերադառնամ են, համախմբվում Մանվել սպա­րապետի շուրջը, և յոթ տարի Հա յոց աշխարհն ապրում է խա ղա ղ ու անհոգ կյանքով։

Այղ տարիներին Մանվել զորավարի մոտ են գալիս Սյունյաց նախարարական տոհմից պարսիկ­ների կոտորածներից փախած Ա ազատված երեք պատանի՝ Բւսբիկ, Սամ և վ ա ղ ի ն ա կ ։ Մանվել սպա­րապետը սիրով ընդանամ է այդ պատանիներին, հովանավորում, նրանց ուղարկում իրենց երկիրը՝ Սյունիք. Բւսբիկին Սյունյաց տեր ու նահապետ է նշանակում, իսկ Սամին ու վաղինսւկին էլ կ ա լվա ծք­ներ, գյուղեր ու ագարակներ շնորհում։ Բաբիկն այնուհետև դառնամ է Մանվել զորավարի նիզակա­կիցն ա աջակիցը իր ամբողջ կյանքի ընթացքում։

Մանվել սպարապետը արիշ իշխանական տներում ու գավառներում էլ է նոր նահապետներ ու տա­նուտերեր նշանակում, խաղաղությամբ կառավարում բոլորին։

Ամբողջ Հայոց աշխարհը Մանվելի հովանու սսսկ ապրում է խաղաղությամբ, ուրախությամբ և լիաոատ կյանքով։

Մանվել և Մեհրուժան Արծրունի

Ցոթ տարի անց, հայրենիքն ուրացած Մեհրուժան Արծրունին, որ գտնվում էր պարսից թագավորի ծառայության սսսկ, դարձյալ պարսից թագավորին գրգռում է հայերի դեմ։ Ն ա գոռոզամտորեն պար­ծենում է պարսից թագավորի աոաջ, որ եթե նա իրեն մեծ զորք տա, ապւս ինքը կամ Մանվելին կգերի և շղթայակապ կբերի պարսից թագավորի մոտ, կամ էլ նրան կսպանի Ա գլուխը նվեր կբերի պարսից թ ա ­գավորին։ վերջինս համաձայնում է, մեծ զորք է տալիս Մեհրուժանին, որը պարսից զորքի բազմության գլուխն անցած, գալիս է Հայոց աշխարհի վրա։

Մեհրուժանը գալիս հասնում է Կորճայք , պարսից զորքը թողնում է այդտեղ, իսկ ինքը իր սեփա­կան գունդը անջատում է արյւսց զորքից, նպատակ ունենալով, գաղտնի ու անսպասելի կերպով հար­ձակվել Մւսնվելի վրւս, նրան ձերբակալել, անձամբ վճռել պատերազմի ելքը Ա պարսից թագավորի մոտ փառք ու անուն վաստակել։

Ն ա իր գնդի անջատումը պարսից զորավարներին խորամանկորեն պատճառաբանում է այսպես.- Ես իմ գնդով նախ կգնամ, կլրտեսեմ Մանվելի բանակատեղին, տեղանքն ու զորքերի դասավո­

րությունը, հետո կգամ, ձեզ կտանեմ նրանց վրա. դրանով շատ կհեշտանա հայոց զորքն ու զորավարին մեր բուռը գցելը։

Մեհրուժանը առնում է իր գունդը, գալիս հասնում է Կոգ գավառը, ինքը իր գնդի հետ ա յդտեղ կանգ առնում Ա լրտեսներ ուղարկում Մանվելի բանակը։

Մւսնվելի բանակը գտնվում էր Ռագրևանդ գավառի Բագավան ավանում, Զարեհա վան քաղաքի ավերակների մոտ։ էրտեսները գալիս, զննում են Մանվելի բանակը, իմանում, թե որտեղ է գտնվում բանակի ձիերի երամակը Ա վերադառնում, Մեհրուժանին հայտնում ձիերի տեղը։ Մեհրուժանը վճռում է իր ձեոը գցել ձիերի երամակը Ա հայոց զորքին զրկել արագ շարժվելու հնարավորությունից։ Իր այս ծրա ­գրով ոգևորված, նա պարծենամ է իր զորքի աոաջ և ասում.

- վ ա ղ ը այս ժամին ես Մանվելին տապալած և ձերբակալած կլինեմ և նրա իսկ աչքի աոաջ կխայ– տաոակեմ իր կնոջը՝ վարդանուշին։

Մեհրուժանն առնում է իր գունդը և շարժվում լրտեսների ցույց տված ճանապարհով։ ճանապարհը անցնում էր լեոների վրայով, որոնց տեղացիները անվանում էին Եղջյուրներ։

ճանապարհին Մեհրուժանը ուղևորների է հանդիպում և նրանց հարցնում.- Որտեղով է ճանապարհը գնամ Ռագրևանդ։Ուղևորները պատասխանում են.- Եղջյուրներով։Մեհրուժանը կարծելով, թե ուղևորներն իրեն ձեո են առնում կամ խորհրդավոր ձևով ինչ-որ վտանգ

Կոչվում է նա ե Կորճէդ կամ Կ ո ր դ ա ց , ընկա» Է Վ ա ն ա լճից « ա ը ա վ , 1/իյ>ագետյփ հյուսիսում։

154

են ակնարկում, նախ այդ պատասխանից շփոթվում է ու տխրում, ապա խիստ զայրանալով, հրամայում է նրանց սաստիկ ծեծի ենթարկել։

Ն ա շարունակում է իր ճանապարհը, բայց ճանապարհին ընկնում է մտատանջության մեջ իր բոնած գործի աոաջիկա հաջողության նկատմամբ Ա սկսում է հմայության գարեր գցել իր գործի ելքը գուշակե­լու համար։ Զարերը բարեգուշակ նշաններ չեն ցույց տալիս, որն ավելի է տրտմեցնում ու վշտացնում Մեհրաժանին։ Ուստի նա վհատված ու զայրացած, հետիոտներին աոաջ գցա ծ, արշավում է երամակ­ների գտ նվա ծ տեղը, որպեսզի կարողանա Մանվելի ձիերը բռնագրավել։ Բայց երբ տեղ են հասնում, տեսնում են այնտեղ ձի չկա։

Բախտը ժպտացել էր Մանվել սպարապետին։ Այդ օրը Մանվելը պատահաբար իր գնդի համար որսի օր էր նշանակել, Ա այդ պատճառով էլ ձիերի երամակները դաշտից բերել էին Բագավան։

Մանվելը այն է՝ պատրաստվում էր ձի հեծնել որսի դուրս գալու համար, երբ գուժկան է գալիս Ա հայտնում, թե.

- Սպարապետ, ճարդ տե ւ, Մեհրաժան Արծրունին մեծ գնդով կռվի է գալիս քո վրա։Մանվել սպարապետը դադարեցնում է որսի նախապատրաստությունը, իր զորքը արագ ոտքի հա­

նում Ա ամբողջ գն դո վ ախտի գնում Բագավանամ գտ նվող Հովհաննես Մկրտչի ոսկորներն ամփոփած գերեզմանին, իրենց հաղթանակի համար օգնության Ա զորություն խնդրում։ Ուխտից հետո Մանվելը Պապ թագավորի տիկնոջն իր զույգ զավակների հետ, ինչպես նաև իր ու իր զինակիցների կանանց ուղարկում է վա րւսգա լեռը կռվից ապահով մնալու համար։

Մանվելը վ ա չ ե Մամիկոնյանի որդի պատանի Արտավազդին Աս հրամայում է կանանց հետ գնալ վա րսւգա սար։ Արտավւսզդը, որ տակավին մանկահասակ տղա էր, Ա ինչպես բոլոր երեխաները գլուխը սավ1րած էր ե միայն խոպոնփք ու ծամ էր պահել, հակառակվում է հորեղբոր հրամանին, առարկելով պնդում, որ ինքը Աս պետք է պատերազմին մասնակցի։ Մանվելը զայրանում է, քաշում է մտրակը Ա սկսում հարվւսծել պատանի Արտա վազդի մերկ գլխին, սաստելով ու հասկացնելով նրան, որ ինքը դեռ մանուկ է Ա իր ժամանակը չէ պատերազմի գնալ։

Արտավւսզդը, ստիպված, առերես համաձայնում է հորեղբոր հետ, գնամ, բայց ճանապարհին թող­նում է կանանց, գաղտնի վերադառնում, զինվում Ա ելնում է պատերազմի։

Մանվելը հայոց տիկնոջը, կանանց ու երեխաներին ամար ու ապահով տեղ ուղարկելուց հետո զորքը սպառազինում է, կազմակերպում, բերում ի մի հավաքում Ա պատրաստվում պատերազմի։

Եվ երբ Մանվելի զորքը զինանշանները բացած, ծածանվող դրոշակներով դուրս է գալիս Բագա– վանից, նրա դեմ է ելնում Մեհրաժանի սպառազինված գունդը։

խորամանկ Մեհրուժանը իր զենքից ա զարդից, սաղավարտի վրւս եղած զինանշանից շատերին էր տվել, շատ զինվորների էր զինւսվաոել իր զենքերով ա համազգեստով, իսկ ինքը հագել էր սովորական զինվորի համազգեստ Ա ոչ մի տարբերանշան չէր կրում։

Մանվելը հենց որ տեսնում է Մեհրաժանի գունդը, առյուծի ու վարազի կատաղությամբ վրա է հար­ձակվում, խառնվում նրա գնդին Ա ուշադիր հետևում նրանց, ովքեր Մեհրաժանի համազգեստն ու նշան­ներն էին կրում։ Դրանց շատերի գլուխները թռցնում է, կարծելով, թե Մեհրաժանն է, բայց ուշադիր զննելուց հետո տեսնամ է, որ նւս չէ ։ Հուսախաբված Մանվելը դիմում է իր նիզակակից Բաբի կին։

- Տեսնում ես, ինչպես է մեզ խւսբամ այդ հավատուրաց կախարդը։ Բայց առաջներում, մեր հաշտ եղած ժամանակ, ես հաճախ եմ հանդիպել նրան Ա լավ գիտեմ նրւս հատկանիշը. Մեհրուժանը երբ ձի է հեծնում, նրւս ազդրերը պինդ չեն գրկում ձիու իրանը, այլ ձիու մարմնից փոքր-ինչ հեռա են մնամ։ Արի երկուսով հետևենք ա յդ նշանին, գուցե կարողանանք ճանաչել այդ դարձվոր կախարդին։

Ապա երկուսով ուշադիր դիտելով՝ ւսյդ նշանից ճանաչում են Մեհրաժանին։ Մանվելն իսկույն առւսջ է անցնում, ձայն սսսլիս, կանչում Մեհրաժանին։

- Ա յ կախարդ, մինչև 6րբ պիտի մեզ խաբես և քո պատճառով ուրիշներին ջարդել տաս։ Մենք քեզ վերջապես ճանաչեցինք, այդ դ ա ես այդտեղ կանգնած, և մեր ձեոից քեզ այսօր ւիրկաթյաԱ չկա։ Աստված այսօր քո կատարած չարիքները քո գլխին թափեց և քեզ մեր ձեոը հանձնեց։

Երբ Մեհրուժւսնն այս խոսքերը լսում է, նիզակը ձեռին անմիջապես առաջ է անցնում և խոյա­նամ Մանվելի վրւս։ Մանվելն էլ իր հերթին է Մեհրաժանի վրա հարձակվում։ Բւսյց որովհետև եր–

155

կոտն է| ծանրամարմին ու հաղթանդամ էին, նիզակներով իրար հարվածելիս երկուսն էլ ձիերից վւսյր են ընկնում։ Այղ պահին Մւսնվելի նիզակակից Բսւրիկն իսկույն վրւս է հասնում Ա նիզակը Մեհ­րաժանի կողից՝ վերից վար խրելով, նրւսն մեխում է գետնին։ Մեհրուժանն ւսյլԱս չի կարողանամ ըն­կած տեղից վեր կենալ։ Իսկ Մանվելի ձիապան սպասավորները անմիջապես Մանվելին բարձրացնում, նստեցնում են ձիան։ Մեհրուժանին երկար չեն թողնում գետնին մեխված, գլուխը կտրում են։ Երբ Մեհրաժանի զինվորները տեսնամ են իրենց աասջնորդի սպանությանը, դիմում են փախուստի։ Ման– վելի զորքը այս ամենը տեսնելով, ոգևորվում է, հարձակվում Մեհրաժանի գնդի վրա, բոլորին ջար­դում, ոչ մի մարդ կենդանի չի թողնում։

Իսկ պատանի Արտավազդը, որ Մանվելից թաքան գնացել էր պատերազմի, զորքից ծածուկ գնում է Եփրւստ գետի ափը և այնտեղ Մեհրաժանի փախչող գնդից բազմաթիվ զինվորներ կոտորում։ Նրսւն– ցից մեկը, որ Մեհրաժանի համազգեստն ու նշաններ էր կրում, տեսնելով գեղեցիկ, կայտւսո ա անմո­րուք պատանի Արտավազդին, տղայի տեղ է դնում և արհամարհանքով նշանը նիզակին է փաթաթում ու հարձակվում Արտավազդի վրա։ Արտավազդը իր ամբողջ աժով լարում է աղեղը և նետը այնպիսի թափով ու դիպակ է արձակում, որ այն հակառակորդի մարմինը ծակելով, անցնում է, ընկնում գետին, իսկ հակառակորդն էլ իր ձիուց վայր ընկնելով, անմիջապես մեռնում է։ Ապա Արտավազդը առնելով նիզակը, ընկնում է Մեհրաժանի փախչող զինվորների հետևից, անչափ ա անքանակ մարդ է կոտորում, խլում նրանց զենքերն ու ունեցվածքը և մեծ ավարով վերադառնամ։ Այդ օրը ամենից շատ թշնամի է կոտորում մանուկ Արտավազդը, դառնում օրվա լավագույն հերոսը և մեծ անուն ու հռչակ վաստակում։

Մինչ պատանի Արտավազդը այդ կովում անլուր սխրանքներ է գործում, նրա հայր վ ա չ ե Մամի– կոնյանը ե Դարջույլ Մախղազը մեռնում են անհեթեթ մահով։ Երկուսն էլ կռվի ժամանակ կորցնելով իրենց երիվարները, հեծնում են անվարժ ձիեր, որոնցից մեկը գլխի վրւս ընկնելով՝ վ ա չե ի ն տապալում է գետին և սպանում, իսկ մյուսը՝ Դարջայլ Մւսխղազին վսսխցնում է և քարեքար տալով, սպանում։

Կովից հետո Մանվելը գնում է հասնում վա րա գի լեռը, ուր ապաստան էր տվել հայոց տիկնոջն ու մնացած կանանց։ Նւս իր հետ է տանում նաե Մեհրուժան Արծրունու գլուխը։ Երբ կանայք տեսնում են Մեհրաժանի գլուխը, մեծ ճիչ ու աղաղակ են բարձրացնում, կարծելով, թե դա վ ա հ ա ն Մամիկոնյանի որդի Սամվելի գլուխն է, այնքան որ Մեհրուժանն ու Սամվելը նման էին իրար։ Բայց երբ գլխի կախված ծամից իմանում են, որ դա Մեհրաժանի գլուխն է, դարձյալ ափսոսում են, ասելով.

- Այնուամենայնիվ, դա էլ մեր եղբայրն էր՜։Ասրս բերում են Արսսսվազդի հոր՝ վա չեի , և Դարջայլ Մախղազի մարմինները, որոնց վրա մեծ

կոծ ու սուգ են անում։ Բերում են նաև Արտավազդի սպանած Մեհրաժանի նշանները կրող մարդու մար­մինը։ Բոլորը նայում և զարմանում են, թե ինչպես է պատանի Արտավազդի նետը ամբողջ մարմնով մեկ թավւանցել և անցել։ Այդ տեսնելով և Արտավազդի մնացած հերոսական արարքները լսելով, Մանվելը ներում է նրան և կյանքն իրեն բաշխում, որովհետև զինվորական օրենքով սպարապետի հրամանին չենթարկվողն ու այն արհամարհողը դատապարտվում էր մահվան։

Իսկ պարսից զորքերը, որոնք Մեհրաժանի հետ եկել և բանակել էին Կորճայքում, լսելով, որ Մեհ­րուժանը սպանվել է, և նրւս գունդն էլ գլխովին ոչնչացել, թողնում փախչում են Պարսից աշխարհը։ Կյանքը Հայոց աշխարհում դարձյալ մտնում է իր խաղաղ հունի մեջ։

ւՈքտուժանր որդին էր Օավասպ Արծրունու, որր Սսւմիկոնյանների փեսան Էր։ ՀետԱարար, Մամիկոնյաններր Զ հ ր ա մ ա ն ի թեէփՍերն էին, որի պ ա տ ճ ա ռ ո վ կ նրան Ս՚ամիկոնյան տան կանայք րսյն ստումով իրենց եւյրայր են համարում։

156

Արշակի թագադրումն ու Մանվելի մահը

Հա ղ թ ա նա կ ից հետո Մանվել սպարապետը Արշակունի տիկնոջ Ա նրա զ ա յգ զավակների հետ, հայոց արքունի ա մբողջ բա նակով, մեծամեծ ավա գներով ու նախարարներով գնում է Կարին գավաոը։ Այստ եղ Մանվել Զորա վա րը իր վ ա ր դ ա ն դ ա խ տ դստերը ամուսնացնում է Պապ թագավորի պատանի որդու՝ Արշակի հետ։ Ապա նրա եղբորը՝ վա ղ ա րշա կ ի ն, ամուսնացնում է Բագրատունի թագադիր աս­պետի դստեր հետ, երկուսի համար էլ մեծ հարսանիք կատարում, որը մեծ ցնծություն Ա ուրախություն է պատճառում համայն Հա յո ց աշխարհին։

Այնուհետև հավա քելով Հա յո ց աշխարհի բոլոր մեծամեծներին ու տանուտերերին, Մանվելը Ար­շակին թագավոր է կարգում Հա յոց աշխարհի վրա, իսկ նրա եղբայր վա ղա րշակին շնորհում թագավորի երկրորդության պ ատիվը։ Հա յո ց աշխարհը դարձյալ մեծ ցնծությամբ է ընդանամ իր նոր թագավորի հաստատումը։

Այս ամենը կատարելուց հետո հայոց մեծ զորավար-սպարապետը հիվանդանում է ծանր ու մա­հաբեր հիվանդությամբ։ Մանվելը մահվան մահճամ իր մոտ է կանչում իր Արտաշիր որդուն, նրան հանձ­նում Մամիկոնյան տոհմի տանուտիրական իշխանությանը և Հա յոց աշխարհի սպարապետությունը։ Ն ա պատվիրում է որդան՝ հնա զա նդ ու հպատակ լինել նորընծա Արշակ թագավորին, հավատարմու­թյամբ ծառայել, կռվել ու մեռնել հարազատ Հա յո ց աշխարհի ու թագավորի համար։

- Ուրախությամբ հանձն ա ո քո ,մւսհը քո հարազատ երկրի համար, ինչպես քո քաջ նախնի­ն ե ր ը , – ասում է Մանվելը Ա ր տ ւ ս շ ի ր ի ն ,– որովհետև դա արդար գործ է և աստծո կողմից ընդունելի։ Երկրի վրա քաջության անուն թ ո ղ ե ք և ձեր արդարությանը երկնքին նվիրեցեք։ Մահից ամենևին մի վախ ենա ք, համարձակ մեռեք ա ստվածապաշտ երկրի համար, ձեր բնիկ տերերի՝ Արշակունիների հա­մար։ Ձ ե զ հեռու պ ա հեք նենգությունից, պղծությունից և չարաթյունից, ձեր ժողովրդին, թագավորին, աստծոն ծաուսյեցեք մաքուր սրտով և հավատարմությամբ։

Ապա Մանվելը հրովարտակ է գրա մ հունաց թագավորին և նրա հովանավորությանն է հանձնում Հ ա յո ց աշխարհն ա Արշակ թագավորին։

Երբ Մանվելի հիվանդությանը խորանում է և նրա առողջական վիճակը ծանրանում, նրա մահճի մոտ են հավաքվում Արշւսկ թա գա վորը, իր կին վ ա ր դ ա ն դ ա խ տ ը , հայոց բոլոր ավագները, մեծամեծ­ները, նախարարները, բոլոր երևելի մարդիկ՝ տղամա րդ թե կին։ Մանվելը ներկաներից աասնց քաշ­վելու մերկանամ է, բացում իր մարմնի բոլոր մասերը և ցույց տալիս պատերազմներում ստացած իր անհամար վերքերի սպիները։ Ներկա ները բոլորը մնամ են զարմացած, որովհետև նրա մարմնի որևէ անդամի վրւս անգամ դրամի չափ մի տ եղ չկար, որ պատված չլիներ սպիներով։ Մանվելն սկսում է լալ և հուզմունքով գա նգա տ վել.

- Մանկությունից ի վեր ես պատերազմների մեջ եմ մեծացել, ամեն մի վերք սոսրել եմ քաջու­թյամբ, բայց ինչքս ինձ բա խ տ չվիճա կվեց պատերազմի մեջ մեռնելու, այլ մեռնել այսպես՝ անասունի պես. ինչքս ես բախտ չունեցա ընկնել կռիվներում մեր երկրի, մեր երկրի բնիկ Արշակունի տերերի, մեր կանանց ա զա վակների, ա ստ վա ծա պա շտ մարդկանց, եղբայրների, ընկերների և մտերիմ բարեկամ­ների համար։ Ես պատերազմներում ինձ շատ հանդուգն էի պահում, կարծում էի՝ կընկնեմ հերոսի մահով։ Բայց տեսմւք, թե ինչ պատահեց, ինձ վիճակվեց մեռնել վասսսգույն մահով՝ անկողնում պ առկած։

Ապա Մանվելը դիմում է Արշակ թագավորին և ասում.- Ես ապրել եմ աստծով իբրև ջերմեռանդ քրիստոնյա, ինձ վրւս անհասությամբ ա անկարգ լաց ա

կոծ չսարքեք հեթանոսների նման։ Ինձ համար ոչ ոք թող կոծ չանի, մեղապարտ լինի՝ ով անի։ Բայց ես անկարող եմ իմ մահից հետո մեկին սաստել, որ չանի այն, ինչ ես չեմ կամենամ։ Ուստի ով ինձ սիրում է, իմ հիշատակի համար թ ող իմ ուզածը անի։ Պատերազմի մեջ մահից մի վախեցեք, որի մեջ, ցավոք, ես չմեռա, դա էլ, երևի, աստծո կամքն էր։

Մահից առաջ Մանվելը կանչում է իր սպասւսվորներին, բեիել է սսսլիս շատ գանձեր և իր ձեոով բաժանում աղքատներին ա կարոտյալներին։ Ն ա իր ունեցվածքից շատ կալվածքներ ու գանձեր է նվի­րում եկեղեցիներին ա վկայարաններին, քահանայապետներին ու եկեղեցու պաշտոնյաներին։

157

Բայց երբ հայոց սպարապետը մեռնում է, ոչ ոք այլԱս ուշադրության չի դարձնում կոծ չանելու նրա խնդրանքին։ Հա յոց աշխարհի բոլոր մարդիկ, ա զնվական, թե շինական, քա ղ ա ք ա ցի , թե գյուղացի՝ դառնապես ողբում, լալիս, կոծում են իրենց սիրելի զորավարի մահը։

Ամեն մարդ սգամ է նրան, ինչպես սեփական հորը, ո ղ բ ա մ էին նրան իր քաղցրության, մա րդասի­րության, հեզության, խնամատար բարերարության համար, կարոտագին մղկտամ էին իրենց քաջ զ ո ր ա ­վարի, իրենց փրկչի, իրենց անհաղթ, անվախ ու բազմարդյուն սպարապետի համար։

158

Զ Ր Ո Ւ Յ Ց Ն Ե Ր « Պ Ա Ր Ս Ի Ց Պ Ա Տ Ե Ր Ա Զ Մ » Վ . Ի Պ Ա Շ Ա Ր Ի Ց *

յ Անդոկ Ա Բ ա բ ի կ "

Սյունյաց Անդոկ նահապետը հայ արիշ նախարարների հետ միասին հաճախ էր լինում պարսից Շապուհ թագավորի արքունիքում։ Անդոկը հայ իշխանների մեջ ամենաճոխն ու փաոավորն էր։

Շապուհ թագավորը իր հզոր աշխարհակալական իշխանությամբ հղփացած, կամենամ է քննել Ա պարզել, թե որ ազգն ու իշխանական տոհմը ունի արքայական բարձի ու պատվի իրավունք։

Այդ ա ոթ ի վ նա մի օր իր պալատում ճոխ խնջույք է կազմակերպում, հրավիրում է պարսից հնամենի տոհմերի նախարարներին, այդ թվա մ նաև արքունի դոանը եղած հայ իշխաններին։ Շապուհը պարսից բոլոր մեծամեծներին, ըստ նրանց իշխանական գահի Ա աստիճանի, պատվում է գա վա թով Ա ուոենու ճյուղով։ Իսկ մոգպետաց մոգպետին արժանին հատուցելով, նստեցնում է արքայական սեղանի ւսմե– նա պ ատվա վոր տեղամ։ Շապուհը խորհրդակցելով պարսից մեծամեծների հետ, դիմում է հւսյ նախա­րարներին հետևյալ խոսքերով.

- Պարսից Ա պ ա րթ և բնիկ պահլավիկների, ինչպես նաև մյուս ազնվականների աստիճանը ես լավ գիտ եմ։ Բայց ահա հայոց ազնվական տոհմերի և նրանց նախապատվության աստիճանի մասին մենք ոչինչ չկա րողա ցա նք իմանալ՝ ոչ մեր նախնի թագավորներից, ոչ էլ հին մատենագիրներից։ Արդ, հայ նախարարներիդ համար երկու ելք կա. կւեմ հնագույն գրավոր վկայությամբ պիտի կարողանաք ապա­ցուցել Ա հաստատել յուրաքանչյուր տան աստիճանն ու պատիվը Ա դարձյալ արժանանաք մեր շքեղա­շուք մեծարանքին, կւեմ էլ, եթե չեք կարողանա արյւսց այս խորհրդի սւոջե ւսյդ ապացուցել, ապա ձեր նախանիստ բարձն ու պատիվը, տունը, հողը, ջուրը Ա ձեր բոլոր ունեցվածքը արյաց ազնվականներին կնվիրեմ ե ձեզ շնորհազուրկ անելով, ազատ կարձակեմ։

Հա յո ց իշխանները հենց նույն ժամին միմյանց հետ խորհուրդ են անում Ա բերում, Շապուհ թագա­վորի ա ոա ջն են դնում Ա գաթանգեղոսի «Հ ա յո ց պատմությունը»։ Թագավորը հրամայում է այն թարգմա­նել պարսկերեն։ Երբ Շապուհն իմանամ է, որ այդ պատմությանը սկիզբ է սանում իր նախնի Արտւսշիր Սասանյանից, շատ է ուրախանում, փառաբանում գիրքը և խա նդա ղա տա նքով վերցնում, դնում աչ­քերին։

• « Պ ա ր ս ի ց պ ա տ ե ր ա զ մ » վ ե պ ն ա վ ա ր տ վ ո ւմ է 5 - ր դ դա րի սկզ բնե րի պ ա տ մ ա կա ն իրադարձություններին վերաբերող վիպական դ ր վ ա գ ն ե ր ո վ ։ Սակայն ա յ դ վե պ ը ժ ո ղ ո վ ր դ ի հիշողության մեջ երկար պ ա հ պ ա ն վ ե լ է ե ենթարկվել հետա գա դարերի պ ա տ ­մական ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն ը ։ 5 - ր դ դարից հեստ եկ ող հայ պ ա տ մ իչն երի երկերում (Սերեոս - 7 - ր դ դար, Հովհսւն Մամիկոնյան - Տ-րդ դար, Մովսես Կ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ց ի - 11-րդ դւսր, Ստ. Օրբել յւսն - 13-րդ դ . ) պ ա հ պ ա ն վ ե լ են « Պ ա ր ս ի ց պ ա տ ե ր ա զ մ » վեպի ա ո ա ն ­ձին դ ր վ ա գ ն ե ր , իբրև հ՛ին ա վ ա ն դ ա կ ա ն զրու յցներ, անշուշտ, կ ե ր պ ա ր ա ն ա փ ո խ վ ա ծ Ա հ ե տ ա գ ա դարերի պատմության ա զ դ ե ­ցությանը ե ն թ ա ր կ վ ա ծ ։ Հ ի ն վեպի ա յ դ ա ո անձին դրվ ա գ ն ե ր ը պահ՛պանվել են Հ ա յա ս տ ա ն ի այն գավառներում, որոնց դրանը վերաըերեւ են. Սյունյաց Անդոկ և Բսւբիկ իշխանների մասին զրու յցներն, օրինակ, պ ա հ պ ա ն վ ե լ են Սյունիքում, Մուշեղ Մամի–

կոեւաևի մասին զրույցներր՝ Տ ա ր ո ն ա մ Ա Սասանում։Այս շարըում, ահա, դրվում են « Պ ա ր ս ի ց պ ա տ ե ր ա զ մ » վիպա շա ր ին վ ե ր ա բ ե ր ո ղ այն զրույցները, որոնք կւեմ իսպ ա ո բ ա ­

ցակայում են վեպն ավանդւսծ 5 - ր դ դա րի պ ա տմիչների ( Ա գ ա թ ա ն գ ե ղ ո ս , Փ . Բ ա զ ա ն դ , Մ. Խ ո ր ե ն ա ց ի ) երկերում, կւեմ կ իրեն­ցի ց ն ե ր կ ա յ ա ց ն ե մ են « Պ ա ր ս ի ց պ ա տ ե ր ա զ մ » վե պ ի ա ո ա ն ձ ի ն միջա դեպերի նոր տ արբերակներ։

• * Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է ըստ Մ. Կ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ց ո ւ « Պա տմութ իւն Աղուանից ա շ խ ա ր հ ի » և Ստ. Օրբել յանի «Պատմութիւն տանս 11ի–

ս ա կ ա ն ի » երկերի։1 Մ ո գ պ ե տ ը պա րսից քուրմն է, մ ոգ պետ ան մոգպետը՝ ք րմապ ետը, զ ր ա դ ա շ տ ա կ ա ն կամ մ ա զ դ ե զ ա կ ա ն կրոնի գ լխավոր

ա ր ա ր ո ղ ա պ ե տ ը ։

1551

Շապուհ թագավորն ւսյդ գրքում գանելով հայոց տասնյոթ իշխանական տների րարձերի ու ա ստ ի­ճանների ցուցակք, հրամայում է ըստ այնմ բաշխել հայոց նախարարների տեղերը արքունական սեղանիշուրջը։

Սյունյաց տեր Անդոկին բաժին է ընկնում տասնչորսերորդ բարձր։ Անդոկը այդ ցածր աստիճանից խիստ վիրավորված, ձեո չի տալիս կերակուրներին Ա սեղանից ոչինչ չի ճաշակում։ Թա գա վորն զ գ ա մ է նրա վիրավորանքը, բայց զանց է առնում Ա ուշադրության չի դարձնում։

Այդ ժամանակ լար է հասնում, թե խազարների՛ բա զմամբոխ հրոսակները դուրս են եկել ճորա դոնից՜ Ա ներխուժել Հա յոց աշխարհ։ Շապուհը մեծաքանակ ա բա զ մ ա զ գ զորք է հավաքում Ա ելնում խազարների դեմ կռվելու։

Շապուհից վիրավորված Անդոկը ւսյդ կռվին չի մասնակցում Ա դա վա ճա նա բա ր մի կողմ է քա շ­վում։ Օգտվելով Շապուհի բացակայությունից, նա առնում է իր հազար յոթ հարյուր ժիր ու ընտիր հեծ­յալներից բաղկացած գունդը, գնամ, հասնում է Տ ի զ բ ո ն ։ Անդոկն իր զորքը թաքցնում է քա ղ ա ք ից դարս Ա մի փոքրիկ ջոկատով մտնում քա ղա ք և անմեղ ձևանալով, հարցնում.

- Որտեղ է Շապուհ թագավորը, ես Շապուհի մոտ եմ եկել։Ք ա ղ ա ք ա ց ի ք նրան ընդունում են մեծ պւստվով ու հարգանքով։Առավոտյան, երբ քա ղաքի դռները բացվում են, զորքը ներս է գալիս և սկսում է կողոպտել բոլոր

մեծամեծների, ինչպես նաև թագավորական տները, հափշտակում ա նթ իվ ոսկի և արծաթ, գոհարեղեն ու թանկարժեք քարեր, առհասարակ ամեն ինչ, որ կարելի էր տանել։ Անդոկն այդ վիթխարի հարստու­թյունները հափշտակելով, բերում է Սյունիք, թաքցնում Բ ա ղ ա բե ր դ ամրոցում։ Ապա հրամայում է իր են­թակա բոլոր գավառներում այրել անասունների համար պ ահեստվա ծ դարմանի պաշարները, իսկ ինչ որ մարդկային ատելիք է, հավաքել և ամբարել Բ ա ղա բերդա մ ։ Ն ա Բ ա ղ ա բե ր դ ա մ հավաքել և կուտակել է տալիս բոլոր զենքերը, զրահները, ձիասարքերը։ Այնուհետև հրամայում է Սյունիքի բոլոր բնա կիչնե­րին՝ այրել իրենց տներն ու ամբարները և երկրից հեռանալ։ Բոլոր եկեղեցիներից հավաքում են թ ա ն­կագին անոթներն ու ունեցվածքը, սրբերի մասունքները, բերում Շ ա ղա տ ի եկեղեցին, ութ օր ա նընդ­մեջ եկեղեցական պաշտոն կատարում, որից հետո Շ ա ղա տ ի եկեղեցին ծածկում են հողով, դարձնում մեծ հողաբլուր, իսկ երկրի բնակիչներն էլ ցրվում, գն ա մ են Սյունիքի սահմաններից հեռու։

Սյունիքն ամայանամ է, դատարկվում և ոչ ոք չէր հանդգնում անգա մ այդ աշխարհի անունը տալ։Պարսից Շապուհ թագավորը վերադառնում է պ ատերազմից, իմանում Անդոկի պ ա տ ճա ոա ծ ա ղ ե տ ­

ները և ցասումով լցված, հրամայում է իր բոլոր զորքերին՝ գնա լ Սյունիք, գերել ու բերել բոլոր մ ա ր դ ­կանց ու անասուններին։

Պարսից զորքերը գալիս են Սյունիք, բացի ամայությունից ու դատարկությունից ոչինչ չեն գտ նա մ։ Ն ր ա ն ք գալիս հասնում են Շ ա ղա տ ի եկեղեցաբլուրը, բարձրա նա մ բլրի գ ա գ ա թ ը ։ Ե վ այդ պահին ահեղ երկրաշարժ է լինում, սարսափած պարսից զորքերը իրենց զորա վա ր Աթաշխոդայի հետ ա յդտեղից արագ թողնում են հեռանում։ Ն ր ա ն ք գալիս, պաշարում են Բա ղա բերդը և սկսում բերդի դեմ կռվել։ Պ ա ­շարվածները բերդի զառիվայրից մեծ-մեծ վեմեր են ցած գլորում և շատերին կոտորում Պարսիկները երկրորդ և երրորդ անգամ են անցնում կատաղի հարձակման, սակայն, բացի մեծամեծ կորուստներից, ոչինչ չես կարողանում անել։ Պարսից թագավորը զայրացած՝ հրամայում է ա ռա վել սաստկացնել հար­ձակումը, բայց բոլոր մեծամեծները ընկնում են թագավորի ոտքերը, աղաչում դադարեցնել կռիվը և բավարարվել սոսկ ամրոցի շրջակայքը ավերհլով։

Անդոկը հարմար ժամանակ է գտնում, թողնում է բերդը և մեծ հարստության հետը վերցնելով, գաղտնի հեռանում է Հոոմեյացոց աշխարհը։ Ա յնտ եղ նա պ ատվի և ընդունելության է արժանանում, բնակվում և այնտեղ էլ մահանում է։

Հ

է ՚ ՚ ՚ ս ղ ա ր ն ե ր կ ա մ խ ա ղ ի ր ն ն ր ր թուրքական ւԼղվ ա ր նտ ա նիք ին պ ա տ կ ա ն ո ղ վա չկատ ուն , ա ն ա ս ն ա պ ա հ ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ է ի ն , որ է.ին Հյուսիսային Դ ա ղ ս տ ա ն ի և ստորին Վ.ոլգայի մի^և։

քքորսւ դ ո տ կամ քքորւս պահակ հ ա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն ում է այժմյան Դ Լ ր բ ե ն դ ք ա ղ ա ք ի ն ։

160

Շապուհը մոխրով լիքը մի պղնձե սանդ է դնում իր պալատի դոանը, որպեսզի ով որ գա պալատ սանդը ծեծի ու ասի.

- Սյունյաց տերությունը, նրւս կյանքն ու խորհուրդը այս մոխրի նման ցած թափվի։Անդոկի որդի Բաբիկը, սակայն, օտարության մեջ երկար չի դիմանամ, ինչպես հարազատ ծնողի՝

կարոտում է իր հայրենիքն ու իր րնիկ աշխարհը։ Ե վ որպեսզի ձեոք բերի իր հայրենական տերու­թ յա նը, նա անցնում է Պարսից աշխարհ, ծառայության մտնում Շապուհ թագավորի արքունիքում։ Ն ա բազում սխրանքներ է կատարում պարսից ոլիմպիական խաղերում, Ա ոչ ոք չի ճանաչում, թե »Տվ է նա կամ ծրտ եղա ցի ։

Այդ ժամանակ հոների ա ռա ջնորդ Հոնա գա րը ավարի է ենթարկում Պարսից աշխարհը, ապա դես­պան է հղում Շապուհ թագավորի մոտ Ա ասում.

- Ինչմւ ենք այսքան զա ր արյուն թափում, բազում զորքեր կոտորում, եկ, մենամարտենք՝ դու Ա ես։Շապուհին հայտնում են Բւսբիկի մասին Ա ասում, որ միայն նա իր քաջությամբ ու հզորությամբ

կա րող է արժանի ախոյան դառնալ Հոնւսգար հսկային։Արքայից ա րքա Շապուհը իր մոտ է կանչում Բւսբիկին, նրան հանձնում վարազագիր մատանիով

կնքվա ծ արքայա կա ն որոշումը Ա ասում.- Եթե դ ա իմ մեծ վրեժը լուծես, ապա ես քե զ մեծագույն պարգևների կարժանացնեմ։Բաբիկը խոստանում է կատարել արքայի կամքը, ապա ձեոները բարձրացնելով, կանչում.- Սյունյաց եկեղեցիներ, ինձ օգնության հասեք։Բա բիկը վերցնում է իր զենքերը, արքայական շքեղ զրահով զրահավորվում, վարդակերպ սա­

ղ ա վ ա ր տ ո վ զարդարում իր գեղեցիկ գլուխը, սուսերը կապում մեջքին, ոսկեկապ վահանը գցում ձախ ա սին, աջ ձեռքին բռնում սրածայր նիզակը, հեծնում սևաթույր ու ա րա գա վա զ նժույգը և մենամարտի ելնում իր ա հե ղ ախոյանի դեմ։

Հ ո ն ա գ ա ր ը վիթխարահասակ հսկա էր՝ պինդ զրա հա վորված, հսկայական գլխին կրում էր բևե­ռ ա պ ինդ սա ղա վա րտ , երեք թ իզ լայնություն ունեցող ճակատը պատել էր պղնձե հաստ թիթեղներով, ձեռին բռնել էր մայրի փա յտից շինված ահռելի նիզակը, կողքից կախել մեծ ու բոցափայլ սուսերը։ Ն ր ա սոսկ արտաքինը դիտողին ահ ա սարսափ էր ազդում։

Բաբիկը տեսնելով վիթխարահասակ հսկային, ասպանդակում է իր սևաթույր նժույգը և խոյանամ ախոյանի վրա։ Հո ն ա գա ր ն էլ իր հերթին է հարձակվում Բաբիկի վրա, և սկսվում է մի ահռելի մենամարտ։ Ն ր ա ն ց նիզակների շառաչյունից դղրդում էր ա մբողջ շրջապատը։ Առավոտից մինչև երեկոյան ժամը ինը նրանք մաքառում են իրար դեմ։ Հ ո նա գա րը հոգնում է, հարվածների ուժը թալանամ, որից օգտվում է Բաբիկը և քա շելով սուսերը՝ ուժեղ հա րվա ծով գլխատում իր արյունռուշտ ախոյանին։

Հ ա ղ թ ա կ ա ն մենամարտից հետո պարսից Շապուհ արքան մեծ ցնծությամբ ընդունում է Բսւբիկին և առաջարկում իր խոստումները կատարել։ Բաբիկը խոսք է խնդրում թագավորից և ասում.

- Արքւե, հրամայիր մեջտեղից վերացնել Սյունյաց տերության անարգանքի սանդը, որ դրված է քո պալատի առաջ։

Թ ա գա վորը այս խոսքերից մնամ է խիստ զա րմա ցա ծ, բւսյց հրամայում է սանդը պալատի ւսոջևից վերցնել ։ Ապա Բաբիկը պարսից թագա վորին խնդրում է իրեն վերադարձնել իր բնիկ ու հարազատ աշ­խարհը՝ Սյունիքը։

Շապուհ թա գա վորը մեծ սիրով Բւսբիկին է շնորհում իր հայրենի աշխարհը և մեծամեծ պ ատիվնե­րով նրան առաքում է Սյունիք։ Ն ա միաժամանակ Բւսբիկին է շնորհում Բագրատունի և Մամիկոնյան նա խ արարա կա ն տներին հավասար իշխանական պ ա տ իվ և իրավունք։

Բաբիկը Սյունիք վերադառնալիս, երբ անցնում է Երասխ գետը, շինում է մի գյուղ, անունը դնում Ակորզ, այսինքն՝ հայրենիքից առաջին կորզվածը։

Բաբիկը գալիս, հաստատվում է Սյունիքում։ Իր իշխանության առաջին տարում նա հաճախ էր դուրս գալիս որսի, շրջում ա դիտում էր իր անմարդաբնակ աշխարհը։ Մի անգամ դարձյալ որսի է ելնում, գալիս հասնում է Շաղւստ, բարձրանում բլուրը, տեսնամ մի փ ա խչող եղջերու։ Բւսբիկն ընկնում է եղ­ջերուի հետևից, հետապնդում։

Եղջերուն փախչում, բարձրա նա մ է եկեղեցու բլուրը և անհայտանամ։ Բլրի վրւս Բւսբիկի ձիու ոտ–

11. Հսւյ (1ին ւլ|սկա;խ»ւ|ւ1ւլւ

ները խրվում են հողի մեջ։ Ձիուց իջնում է Ա հազիվ մի կերպ կարողանում է ձիու ոտները հողից հանել։ Բւսբիկի հետ եղած մարդկանց ահ ու սարսափ է պատում։ Ն ր ա ն ք սկսում են հողը փորել Ա բացում են մի հոյաշեն եկեղեցի՝ աստվածային գա նձերո վ Ա անուշ բույրերով լցվ ա ծ ։ Այնուհետև ամեն տարի այդ օրր Սյունիքում նշվում է իբրև նշանավոր տոն՝ ի հիշատակ եկեղեցու բա ցմա ն։

Դեմետ ր և Դ ի սա նե ՛ *

Դեմետր և Դ իսա նե եղբայրները եղել են հնդիկ իշխաններ, որոնք հնդկաց թա գա վորի կողմից հա ­լածվելով, փախչում, գալիս են Հա յո ց աշխարհ՝ վա ղա րշւսկ թա գա վորի մոտ։ վաղւսրշակը նրանց Լ նվիրում Տա րոն գավաոը՝ իշխանությամբ հանդերձ։ Եղբայրները Տա րոնում շինում են վ ի շ ա պ քա ղաքը, իսկ Աշտ իջատում կանգնեցնում են այն կա ոքերի արձանները, որոնց պաշտում էին Հնդկա ստա նում ։

Տա սնհինգ տարի անց հայոց թագավորը երկու եղբայրներին էլ սպանում է և Տա ր ոնի իշխանու­թյանը հանձնում նրանց երեք զավակներին՝ Կուաոին, Մ եղտ եսին և Հո ո ի ն ։ Կոսսոը մի ավւսն է շինում ե իր անունով կոչում Կուաո, Մեղտեսը Տա րոնի դաշտում շինում է մեկ այլ ավւսն և կոչում Մ եղտ ի, իսկ կրտսեր Հոսը անցնում գնում է Պալունյաց գա վա ոը և այնտեղ դարձյալ ա վա ն շինում և կոչում Հ ո ո յա ն ։

Որոշ ժամանակ անց Կոսսոը, Մեղտեսը և Հ ո ո ը խորհուրդ են անում, բարձրանում Ք ա ր ք ե լեոը, որի գագա թը ընդարձակ որսատեղ էր՝ զովասուն բուսականությամբ ւսոատ։ Ա յն տ եղ մի դա ստ ա կերտ են կառուցում և կանգնեցնում իրենց զ ա յգ նախնիների՝ Դ եմետ րի և Դ իսա նեի արձանները, և պ ա ր տ ա վ ո ­րեցնում իրենց տոհմին՝ պաշտել դրանց իբրև կա ոքերի։ Ք ա ն ի որ Դ իսա նեն գիսա վոր էր, ա ստ ի և նրւսն պաշտողները, ի պ ատիվ իրենց նախնու, երկար մազեր են իրենց գլխին թողնում։ Թ եպ ետ քրիստոնեու­թյուն ընդունելիս Դրիգոր Լուսավորիչը խուզում է նրանց երկար մազերը, իբրև հեթանոսության նշան, սակայն նրանք քրիստոնյա դաոնալուց հետո էլ իրենց մանուկների գլխին ծւսմ էին պահում։

Տր դ ա տ ի ե Դ եդ ո եհ ո նի կռիվը**

Տրդա տ ը և Դրիգոր Լուսավորիչը ճանապարհվում են Հռոմ՝ Կոստանդիանոս թա գա վորի հետ տեսակցելու։ Ն ր ա ն ք գալիս, հասնում են Ապ ա հա նիքի Մւսնազկերտ գ յո ւղ ա քա ղա քը ։ Ա յդ ժամանակ Կովկասի հյուսիսական ցեղերը, իրենց Դ եդ ո եհ ո ն թ ա գա վ ո րի գլխ ա վորութ յա մբ, հարձակվում են վրաց իշխանի տերության վրւս, գերի վերցնում քառասունութ հազար մարդ, իսկ վրաց իշխանին քշում, հա ­լածում իր երկրից, բերում հասցնում մինչև Հա յո ց աշխարհի Կարին քա ղա քը։

վ ր ա ց իշխանը պատգամավոր է ուղարկում Տ ր դ ա տ թա գա վորի մոտ և օգնություն խնդրում։ Տրդա տ ր, Ապահունիքի իշխանի գլխավորությամբ, երեսուն հազարանոց զո րք է ուղարկում վրաց իշ­խանին օգնության։ Հա յո ց զորքը գալիս է, վրաց իշխանի երկիրն ազատում թշնամուց, վրաց գնդերի մի մասր հետ խ|ամ, գերի բռնում հյուսիսական ցեղերի երեք իշխանների, վ ր ա ս տ ա ն ո ւմ Աղձնիքի Դ ռ ո վ իշ­խանի հրամանատարությամբ պահակազոր թողնում, ապա վ եր ա դ ա ռ ն ա մ Տ ր դ ա տ թա գա վորի մոտ։

Տրդա տ ն ու Դրիգորը գնում են Հռոմ , վերադարձին գալիս են Պալունյաց գա վ ա ռ ի Կաա ոս գյուղը և, քանի որ շատ էին հոգնած, վճռում են մեկ օր մնալ ա յդ տ ե ղ, հանգստանալ։

Այդ ժամանակ հյուսիսականների Դ եդոեհոն թագավորը վաթսուն հազար դահեկանով՛ կաշառում է վ ր ա ց աշխարհի պահակազորի զորավար Ա ղձնյա ց Դ ո ո վ իշխանին, որն առնում է իր զո րքն ու հեոա–

Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ I. յւստ < * ո վ հ ա ն Iքաւ1)ւկոԱ)սւԱ|ւ « Տ ա ր ո ն ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն » ։ Այս զրու յցը Ս ՚ա մի կոն յա ն տ ոհմ ի ն ա խ ն ին երի Հ ա յ ա ս տ ա նգ ա լ ո ւ ա վ ա ն դ ո ւ թ յ ա ն մի տ ա ր բ ե ր ա կ ն է ։

Օարւսդրված Լ լւստ Հ ո վ հ ա ն Ս՜ամիկոնյանի « Տ ա ր ո ն ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն » ։

Դ ա ն ե կ ս ւ ն ը հն ո ւ մ դ ր ա մ ս ւ չ ա փ Էր , մեկ դ ա ն եկա ն ր կչւսսմ 1.ր մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 4 , 5 գ ր ա մ ոսկի կ ա մ ա ր ծ ա թ ։

162

նում Աղձնիք։ Հյուսիսականների թագավորը մեծ զորքով գալիս է Ա Կաաոսամ գիշերով գաղտագողի պաշարում Տրդատին։ Տրդատի մոտ այդ ժամանակ մնացել Էր միայն երեսուն հազար զորք, մնա­ցածը գնացել, րւսնակ Էր դրել Մաշ ավանում։ Տրդատն ու Գ րի գո ­րը Սյունյաց Ա Անգեղ տան իշխանների հետ կանգնած, իրենց գ ի ­շերային աղոթքն Էին անում, երբ հանկարծ ամպի որոտի նման ահեղ դղրդյուն Է լսվում, հյուսիսականների հետևազորը գյուղի մի կողմն Էր բոնել, հեծելազորը մյուս կողմը և միաձայն հնչեցնում Էին ոազմի փողերը, որոնց ձայնը միահյուսվելով ձիերի վրնջյունին, գիշերվա մեջ թնդացնում Էին շրջապատը։

Հա յոց իշխանները տեսնելով, որ իրենք շրջապատման մեջ են գտնվում, արագ պատրաստվում են լուսնի լույսի տակ կովի ելնել թշնամու դեմ։ Տրդատը կտրուկ աոարկամ Է իշխաններին, ասելով.

- Դիշեր Է, և մենք չգիտենք թշնամու քանակը, եթե կամենում եք իմաստությամբ գործել, ապա վերցրեք վեց հազար զինվոր և այգեստանների միջով գաղտնի բարձրացեք Արձան բլրի գագւսթր և մինչև լայս այնտեղ թաքնվեք։ Չորս հազար զինվոր Հւսշտենից կողմը, չորս հազար Էլ թշնամիների միջով այգեստաններով անց­կացրեք վերին բարձունքը և թող այնտեղից ուշադիր հետևեն մեզ։ Բայց այնպես արեք, որ չիմանան ձեր անցումը, այլապես կւեմ նեն­գությամբ կփախչեն, կւեմ Էլ կընկնենք շրջապատման մեջ և կվնաս­վենք։

Ապա Տրդատը զորքը իր ասած ձևով բաժանելով՝ ուղարկում Է տարբեր ուղղություններով, իսկ ինքը մտնում Է Գրիգորի մոտ և շա­րունակում աղոթքը։

Կեսգիշերին սյանեցի զինվորներից մեկը հյուսիսականներից մի պատանի Է գերի բոնում և բերում թագավորի մոտ։ Պատանին Տրդատին հայտնում Է, որ այս արշավանքի պատճաոը հայ իշխան­ներն են եղել, որ հարձակվողը հյուսիսականների թագավոր Գեդ– ոեհոնն Է, նա եկել Է 58 հազար զորքով Տրդատին գերի բոնելա նպատակով։

Տրդա տ ն ւսյս իմանալով, զորքերին հրամայում Է պատրաստվել կենաց և մահու պատերազմի։

Աուսվոտյան Տրդատի ձեոքի սսսկ եղած զորքը պարսպելով իրենց թագավորին, պաշտպանելով, շարժվում Է ւսոաջ, որպեսզի Տրդա տ ը կարողանա Արձան բլուրը բարձրանալ։ Սակայն հյուսի­սականների թագավորը հրամայում Է իր զորքին Տրդատի աոաջն ւսոնել. վեց հազար լավ սպաասզինվւսծ զինվորներ արգելում են Տրդատին Արձան լեռը բարձրանալ։ Կռիվը տևում Է բազում ժամեր, և Տրդա տ ը ոչ մի կերպ չի կարողանում հաղթահարել թշնամու պատնեշը։

Այնժամ Գրիգորը արտասվախառն աչքերով դիմում Է սուրբ Կարապետին և ասում.

- (V վ Հովհաննես Մկրտիչ Կարապետ, չէՏս տեսնում՝ ինչ են ւսնամ, քո զորությամբ օգնության հասիր այս նշանավոր ազգին։

Տրդատը միանգամից աժ է սանում, քաջարի ձայնով սուրբ Կարապետին օգնության կանչելով կտրում է թշնամու առաջապահ զորքի պատնեշը, աոաջ անցնում Ա բարձրանամ բլուրը։ Բլրի գագաթին գիշերը բարձրացած Ա թաքնված հայոց զորքր ոտի է ելնում, թշնամու զորքին մեջ սանում, կոտորելով՝ փախցնում, լցնում բլրի հարավակողմի անտաոը։

Հյուսիսականները թակարդ ընկածների նման խճողվում են անտաոամ, իսկ Տրդատի զորքը վրա հասնելով, անխնա կոտորում է բոլորին։

Եվ ւսյդ վայրը այնուհետև այդ դեպքի ւսոթիվ կոչվում է Թակարդ։Հյուսիսականների մնացած զորքերը, օգտվելով ւսոիթից, հարձակվում են գյուղի վրա, բայց այն­

տեղ ամրացած և թաքնված չորս հազար հայ զինվորները ոտի են ելնում, հարձակվում թշնամու վրւս, քշում գյուղի ներքևը, որտեղ նրանցից շատերի երիվարների գլուխները դիպչելով ժայռերին, ջարդվում են, ոմանք Լլ ժայռերից ցած են գլորվում և մեռնում։ Մնացածներին հւսյ զինվորները այգիների մեջ են քշում, կոտորում, և քչերին Է միայն հաջողվում ազատվել։

Տրդատը վերադառնամ Լ կոտորածից, բարձրանամ Արձան բլրի գլուխը և ռազմի փողեր հնչեց­նելով, զորահավաք ազդարարում։ Հայոց բոլոր զորքերն աստիճանաբար գալիս, հավաքվում են այն­տեղ։ Երբ բոլորը հավաքվում են, Գրիգորին իջեցնում են անտառ և երեք հազար զինվոր նրան պահա­պան կարգում։

Իսկ հյուսիսականների թագավորը իր մնացած զորքը առնում, իջնում Լ Հւսշտենից տափարակ տեղը և թուղթ Լ ուղարկում Տրդատին, առաջարկելով.

« վ ա ղ ը եկ, իրար հետ կռվենք, և թող այս օրը հավիտենական օր լինի մեր միջև։ Կւեմ իմ գե ր ­ված իշխաններն ինձ կվերադարձնես և ինձ կվճարես տասնհինգ տարվա հարկը, կւեմ Լլ, եթե կմեր– Ժես, կքանդեմ քո երկիրը սրով և գերեվարությամբ, որպեսզի քո զորքերի առաջ քո խոզության պ ատ­կերը ճանաչես։ Ըստ ւսյդմ քո պատասխանն ուղարկիր»։

Տրդատը հյուսիսականների թագավորի թղթին չի պատասխանում, դրւս փոխարեն վերցնում է երե­սուն հազար զինվոր, գնում, իջնում Լ Հւսշտենից գավառի Մաշեղամարգ կոչված տեղը, թշնամու զոր­քի դիմաց։ Այստեղ Տրդատը ճակատ Լ կազմում, կենտրոնում կանգնեցնում Լ Բագրատանյաց իշխանին իր զորքով, աջ թևի զորքր տալիս Լ Սյունյաց իշխանին, ձախ թևի զորքը՝ Անգեղտան իշխանին, իսկ գահերեց իշխանին իր զորքով իրեն թիկունք Լ կանգնեցնում։

Երբ երկու կողմի ճակատներն Լլ կազմված Լին և կանգնել Լին իրար դիմաց, հյուսիսականների Դեդոեհոն թագավորը ձայն Լ տալիս Տրդատին.

- Հայոց արքա, առաջ անցիր։Տրդատն անցնում Լ աոաջ, ելնում Դեդոեհոնի դեմը, և սկսվում Լ մենամարտը։ Երկուսն Լլ սկսում

են իրար անխնա հարվածներ հասցնել և միաժամանակ պաշտպանվել հարվածներից։ Ն ր ա ն ք հեռվից նմանվում Լին զա յգ քարհատների կամ բուրդ ձաղկողների, որոնցից մեկը մուրճը կամ ձաղկոցը բարձ­րացնում Լր, մյուսը իջեցնում։ Եվ այդպես, երկար ժամանակ փոխադարձաբար միմյանց են հարվածում, ե ոչ մեկը մյուսին չի կարողանում հաղթել։ Թեպետ Դեդոեհոնը ավելի զորավոր Լր ա տեսքով ահավոր, քան Տրդատը, բայց նրա ուժն աստիճանաբար սկսում Լ պակասել և զ գ ա մ Լ, որ կարող Լ Տրդատից վնասվել։ Ուստի նւս արագ հանում Լ օղապարանը և հեռվից նետելով՝ Տրդա տ ի աջ ասը թևատակից առնում Լ օղակի մեջ, պարանը ձգում ա ձիու գլուխը շառ տալով, քաշում։ Տրդատը տեսնելով, որ չի կա ­րողանում աջ ձեոը շարժել, արագ մտրակում Լ ձին և տասը քայլ հազիվ Լր Դեդոեհոնը անցել, Տրդատը հասնում Լ նրան, աջ ձեոով սուրը բարձրացնելով, գոռամ.

- Կատաղի շւՏւն, կապեցիր քո ջղերից։Եվ Տրդատը սուրը իջեցնելով՝ Դեդոեհոնի ձախ թիկունքից մինչև գոտկատեղը կիսում Լ, հետն Լլ

կտրելով ձիու ողն ու գլուխը, և գցում գետին։Անգեղտան իշխանն այս տեսնելով, ձախ թևի զորքն առաջ Լ տանում և Սյունյաց իշխանին ձայն

տալիս.- Սյունյաց իշխւեն, այծերիդ գունդը շրջապւստիր, որովհետև հոների քոշն արդեն ընկել Լ։

Ք ո շը արա այծ(ւ է. որ ա ո ա ^ ո ր դ ո ւ Ս Է այծերի հոտը։ Այստեղ երգի ծա նք ով հ յ ո ւ ս ի ս ա կ ա ն ն ե ր ի կ ա մ հ ո ն ե ր ի զ ո ր ք ը ա յ ծ ե ր ի հ ե տ Էհամեմատվում, իսկ ԱրաԱյյ րագավորը՝ հոտը առաջնորդող ա ր ա այծի։

11(4

Սյունյաց իշխանը շրջապատում է հյուսիսականների զորքը, կոտոըամ, թշնամու զորապետին աջ կողմը քշում Ա ասում.

- Սւստղահւեչ1, աոաջ անցիր, մենամարտենք։Հյուսիսականների զորապետը արւսգ աոաջ է գալիս Ա սրով խփում, կտրում է Սյունյաց իշխանի

երիվարի գլուխը։ Սյունյաց իշխանը վտանգից խուսափելու համար սրով խփում, կտրում է թշնամի զորա ­պետի ձիու ոտը։ Երկուսն էլ ձիերից վայր են ընկնում, և իրար հասնելով սկսում են կռվել։ Այդ միջոցին Սյունյաց իշխանի ծաոսւներից մեկը մի զինվորի ձիուց վայր է գցում, ձին խլում, մոտեցնում իշխանին, ասում.

- Հե ծ իր , տեր։Սյունյաց իշխանն իրեն ւսրագ գցում է ձիու վրա, դաոնում, կտրում է թշնամի զորապետի գլուխը Ա

գցում իր մախաղը։Անգեղտւսն իշխանը տեսնելով, որ թշնամու զորքը փախուստի է դիմում, մտնում է կովի մեջ Ա

Տ ր դ ա տ ի հետ մինչև արևամուտը կոտորում դիմադրողներին, մնացածներին քշում, անցկացնում Հւսշ– տենիցի գետ ի մյուս ափը։

Թշնամու զորքը գիշերը բանակում է գետ ի մյուս ափին, իսկ հայոց զորքը՝ այս ափին։

էասւսրացին հյուսիսականները հա վա քելով իրենց մնացորդ զորքը, հարձակվում են հայոց զորքի վրւս և սկսում կոտորել։ Ն ր ա ն ք շրջապատում են Ծ ո փ ա ց իշխանի գունդը և այն աստիճան նեղում, որ Ծոփւսց իշխանը ա ղա ղա կելով , կանչում է.

- Ռ՝ ւր ես, Սյունյաց իշխւեն, ինձ օգնության հասիր։Սյունյաց իշխանը ա րա գ գալիս է օգնության, ցրում թշնամիներին, իշխանին շրջապատումից

ազատում, բայց քանի որ նա ծանր վիրավորված էր, շուտով մեոնում է։Այդ ժամանակ թշնամու զորապետը դաոնում, հարձակվում է Տրդւստ թագավորի վրա։Տր դ ա տ ը խիստ զայրանալով՝ սրով հարձակվում է Գեդոեհոնի զորավարի վրւս, խփում, կիսում,

բաժանում է երկու մասի, ապա ընկնելով նրւս զորքի հետևից, հալածելով փախցնում է մինչև Հարքի կողմերը։ Ա յստ եղ էլ Հա ր ք ի իշխանն է հարձակվում հյուսիսականների վրա, վեց տեղով ճակատա­մարտ տալիս, կոտորում 8 0 5 6 զինվոր, մնացածները փախչում են վ ր ա ս տ ա ն , դարձյալ կոտորվում, և միայն վեց հազար զինվոր է ազատվում, հասնում իրենց երկիրը։

Իսկ Տր դ ա տ ը և հայոց մյուս բոլոր իշխանները իրենց զորքերով վերադառնում, հավաքվում են Գ րի ­գորի մոտ, բազում այծեր ա գա ոներ մա տա ղ անում, աղքատներին ողորմաթյան բաժանում։ Ապա Տ ր դ ա տ ը հրամայում է բռնել դա վա ճա ն Ա ղձնյա ց իշխանին և նրւս ոտներն ու ձեոները ծայրաքաղ անել կտրել։ Գրիգորը խնդրում է Տրդատին՝ նման դաժան ձևով չպ ա տժել նրւսն։ Տրդատը հարգում է Գրի– գորի միջամտությունը և հրամայում է Աղձնյաց իշխանին Հա յո ց աշխարհից վտարել։

1 Այսինքն՝ շուն, ն կ ա տ ի ա ն ի շան է.րկինք ն ւ ս յկ ն ա .ա ն ա յր ։

165

«ՏԱՐՈՆԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄ» ՎԷՊԸ

ՄՈԻՇԵԴ. Ե վ ԽՈՍՐՈՎ."

Պարսկաստանում Սասանյան Որմիզդ թա գա վորի զորա վա ր վա հրւսմ Մերհեվա նդա կ իշխանը ապստամբում Լ իր թագավորի դեմ։ Աոիթից օգտ վ ե լո վ , պարսից մյուս նախարարները սպանում են իրենց թագավոր Որմիզդին Ա փոխարենը թագավորեցնում նրւս որդան՝ Խ ոսրովին։ վ ե ր ջ ի ն ս փախչում է իր աշխարհից Ա ապստամբ վահրւսմի դեմ կովելա համար, նախարարների խորհրդով, հունաց Մորիկ կայսրից օգնություն Լ խնդրում։

Մորիկը մեծ զո րք է ուղարկում Խոսրովին օգնելու։ Խոսրովին օգնելու են ելնում նա և հայոց զ ո ր ­քերն ա նախարարները՝ Մուշեղի գլխավորությամբ։

Կովից աոաջ վահրւսմ Մեհրեվանդւսկը պ ատգա մավոր է ուղարկում Մուշեղի մոտ հատուկ հրո­վարտակով, գրելով հետևյալը.

«Ե ս այնպես էի կարծում, թե երբ ես ձեր թշնամիների դեմ եմ կովում, դուք ինձ օգնության կգւսք, և մենք միասնական ուժերով մեջտեղից կվերա ցնենք տիեզերա կա ն պատուհաս դարձած Սասանյան­ների իշխանությանը։ Մինչդեո դուք զո րք եք ժողովել և ձեր թշնամու կողմն անցած՝ իմ դեմ եք ելել պ ա ­տերազմի։ Դուք, հայերդ, որ այսքան տարի կովել եք Սասանյանների դեմ, նրանց, որոնք վերացրել են ձեր երկիրն ու իշխանությունը, հիմա ինչպես եք դարձել նրանց դաշնակից և ելել իմ դեմ։ Իմ ա ցեք , եթե Խոսրովը հաղթի, ապա նա, հունաց թագավորի հետ միասին, ձեզ մեջտեղից կվերա ցնեն։ Ուստի ինձ հաճելի կլինի, որ դուք դրանցից հեռանաք, միանաք ինձ, ինձ օ գ ն ե ք ։ Եթե ես հա ղթեցի, երդվում եմ մեծ աստված Արամազդով, արեգակով, լուսնով, հրով, ջրով, Միհր ա ստ վա ծո վ և բոլոր ա ստ վա ծներով, որ ձեզ կտամ հայոց թագավորությանը, և դուք, ւՏւմ կամենաք, նրան կ դա ր ձնեք ձեզ թ ա գա վ ո ր ։ Ես ձեզ կվերադարձնեմ նաև ձեզանից խլած բոլոր երկրները և բոլոր ծախսերը կհոգամ, մինչև ձեր թ ա գ ա վ ո ­րությանը հաստա տվի»։

Մուշեղն ա մնացած հայ նախարարներր Վա հրամի հրովարտակը թողնում են ա նպ ա տա սխ ան։վա հրա մր երկրորդ անգամ է թ ա ղ թ ուղարկում Մուշեղին, այս ա նգա մ արդեն՝ սպառնալիքներով։«Ե ս ձեզ գրեցի, որ հեոու մնաք Սասանյաններից, ձեզ խոստացա ձեր երկրները, թագա վորությա ն

և գանձեր, իսկ դուք լսել չուզեցիք և անգամ չբա րեհա ճեցիք պ ա տ ա սխ ա նել ։ Ա յդ դեպքում վաղը ա ռ ա ­վոտյան ես ձեզ ցույց կտամ իմ զրահա վորված փղերը, իրենց վրա նստած սպ ա ռա զեն քաջերով, որոնք հաստաձիգ աղեղներից ձեզ վրւս կտեղան երկաթակուռ նետեր՝ պ ողպա տե սլաքներով, ես ձեզ ու Խ ո ս ­րովին ցույց կտամ հզոր ու սպառազեն երիտասարդ այրերի, ա րա գընթ ա ց ա րա բա կա ն նժույգների, պ ո ղ ­պատակուռ տապարների և սուսերների ա ժը» ։

1կս ա մ բ ո ղ ջ վիպաշսւրր, բա ցի « Մ ո ւշեղ և Խ ո ս ր ո վ * ղ |խ|ւց , շ ա ր ա դ ր վ ա ծ է Հ ո վ հ ա ն Մամիկոնյան|ւ « Տ ս ւ ր ո ն ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն *հիման վրա։

* * Շ ա ր ա դ ր վ ա ծ I. րստ 1)ևբեոս|ւ պատմության։

16«

Մուշեղը նըան պատասխանում է այսպես.«Ա ս տ վ ա ծ ւԱմ կամենա, թող նըան տա, բայց դա ինքդ ես զղջալու Ա ոչ թե մենք։ ե վ ճանաչիր քեզ,

պոոոտախոս մւերդ, որ հայսդ դրել ես ոչ թե աստծո, այլ քո քաջության Ա փղերի զորության վրա։ Եթե աստված կամենա, վաղը քո փղերի բազմությանը կցրվի ամպերի նման, քո զորությանը հողմի բերան ընկած փոշու պես կվերանա, և քեզ մոտ եղած արքունի գանձերը արքունիք կգնան»։

վ ա ղ աոավոտյան հակաոակորդ զորքերը ճակատ են կազմում, Ա սկսվում է մի ահեղ ճակատա­մարտ։

Ապստամբ Վահրամը չի կարողանամ դիմանալ հունաց, հայոց Ա պարսից զորքերի ճնշմանը, դ ի ­մում է փախուստի։

Հույն Ա հայ զինվորները քաջաբար մարտնչում են փղերի դեմ, շատ փղերի ա փղապան զինվոր­ների կոտորում, շատերին էլ գերում, բերում են Խոսրովի մոտ։

Ն ր ա ն ք մտնում են Վահրամի զորքերի լքած բանակատեղին, Վահրամի վրանում գտնում մեծա­թ իվ արքունի գանձեր, ավարի են ենթարկում ամեն ինչ։ Խոսրովի պարսից զորքը թալանված արքունի գանձերից կարողանամ է մի մեծ մաս ազատել Ա բերել Խոսրովին։ Հաղթանակած Խոսրովը հաստատ­վում է իր թագավորության վրա։

Ապա Խոսրովը հրամայում է Վահրամի գերվա ծ ձիավոր Ա փղահեծյալ զինվորներին մերկացնել, ձեոները ուսերի վրա կապել Ա գցել գերված փղերի ոտների տակ, ոտնակոխ անելով, սպանել։

Հ ա ջո ր դ օրը, երբ Խոսրովի նախարարները նրան ակնարկում են, որ հունաց զինվորները վահրւսմի վրանից արքունի գանձերի մեծ մասը ավարի են ենթարկել, նւս չի ցավում դրւս համար, այլ ասում է.

- Բայց ինձ անհանգստացնում է այն, որ կենդանի մնաց տիրատյաց Վահրամը Ա գնաց։ Նա քաջ մարդ է Ա վերստին կարող է զորք գումարել արևելքի քաջ ազգերից Ա հարձակվել մեզ վրա։

Խոսրովին իր մարդիկ պատասխանում են.- Այդ տիրատյացին հայերն ազատեցին, մենք մեր աչքով տեսանք, թե ինչպես նրան Մուշեղ Մա–

միկոնյանը բոնեց, ապա նրան երիվար ու զե նք տվեց Ա ազատ արձակեց։Խոսրովի մարդիկ վախենալով Մուշեղի ուժից ա բնավորությունից, իրենց արքայի մոտ դիտմամբ

ամբաստանում են նրան։ Իսկ Խոսրովը, որովհետև տարիքով դեո մանուկ տղա էր, խակ ու անփորձ, փոխանակ քննելու իրողությունը, հավատ է ընծայում բանսարկուներին և ասում.

- Կանչեք այստեղ Մուշեղին, ոտ ա ձեոը կապեք, մինչև ես նրւս մասին հաղորդեմ հանաց կայսրին։

Ն ա յն պահին նա մի հուշագիր է գրել տալիս, հանձնում սուրհանդակին, որ սսսնի, տւս Մուշեղին։ Հուշագրում ասված էր. «Շ տ ա պ եկ ինձ մոտ, կարևոր գործ կւս»։

Ապա Խոսրովը հրամայում է իր թիկնապահներին.- Պատրաստ կացեք, հենց որ նւս գա, ես ձեոով նշան կանեմ, դուք անմիջապես ձեոները կոլորեք,

կկապեք նրան։ Բայց ուշադիր եղեք, որովհետև նա քաջ մարդ է, հանկարծ չլինի, որ նւս ինձ սպանի կամ ինքը սպանվի, ես նրւս համար պատասխանատու եմ կայսրի աոաջ։

Ն ա յն ձևով Խոսրովը պատվիրում է նաև դոնւսպաններին.- Զգույշ եղեք, հենց որ Մուշեղը մոտենա իմ վրանի դոանը, նրւս մեջքի գոտին ա սասերը վրայից

կհանեք, կասեք թե՝ թագավորի մոտ զենքով մտնելու իրավունք չկա։Մուշեղն ա յդ ժամանակ շարել էր իր զորքը և մեջը մտած՝ հաշվում էր, թե կովից հետո քանիսն են

կենդանի մնացել և քանիսն են ընկել պատերազմում։ Այդ պահին նրան է մոտենամ Խոսրովի սուր­հանդակը, ողջա նա մ և հանձնում արքայի նամակը։ Մուշեղը վերցնելով նամակը, հարցնում է սուր­հանդակին.

- Ողջույն է և խաղաղություն։- Րղջծւյն է և խաղաղության, - պատասխանում է սուրհանդակը, - բայց ես ուրիշ բան չգի–

#

տեմ, ինձ միայն հրամայված է, որ քեզ շւստ շտապ կանչեմ։Մուշեղը սկսում է արագ զինվել ու պատրաստվել, մտածելով, թե գուցե պատերազմի գործ կւս կամ

գուցե իր վաստակի ա ծառայության համար թագավորն իրեն պարգևներ է շնորհելու, բոլոր դեպքերում

1157

պ ետ ք է զինված ներկայանալ։ Մուշեղը իր հետ վերցնում է նաև երկու հազար լավ ս պ ա ռա զինվա ծ զ ի ն ­վորներ. որոնք քաջահմուտ հեծյալներ էին Ա ընտիր պատերազմողներ։

Մուշեղը թագավորի հրավերի մասին գրավոր հայտնում է նա ե հունաց զորավար Հովհւսն Պ ա տ ­րիկին Ա խնդրում նրւս թույլտվությունը։ Հունաց զորավարը թույլատրում է Ա հրամայում է Մուշեղին՝գնալ զորքով Ա սպւսոազինված։

Երր Մուշեղն իր զինված գնդով մտնում է Խոսրով արքայի բա նա կատեղին և մոտենում արքունա­կան վրանին, արքունիքից հրաման է գւսլիս.

- Այղքան բազմությամբ աոաջ մի գնա. զորքը թ ճղ հեովում նստի, իսկ դա մի քանի մարդկա ն­ցով ներկայացիր արքային։

Մուշեղը զանց է սանում հրամանը Ա իր զինվա ծ գն դ ո վ մոտենում արքունի խորանին։ Պարսից զորքը սպառազինված շրջապատել էր արքունի խորանը։ Մուշեղը իջնում է ձիուց Ա հիսուն զինվա ծ տղամարդկանց հետ մտնում արքունի խորանը, իսկ նրւս զորքը զինվա ծ ու ձիեր հեծած մնամ է խորանի մոտ կանգնած։ Պարսից թագավորն ա նրւս զորքը տեսնելով Մուշեղի սպ ա ռա զինվա ծ գունդը Ա նրա զինված հիսուն թիկնապահներին, սարսափում են ու փորձում իրենց նենգությանը ծածկել։ Երբ Մու­շեղը ոպամ է խորան մտնել, դռնապանները մոտենում են նրւսն Ա առաջարկում.

- Քա նդիր մեջքիդ գոտին, սուսերդ հանիր, մերկացիր քո զ ե ն ք ու զրահից, որովհետև իրավունք չկա թագավորի մոտ զինված մտնել։

Մուշեղի սիրտը կասկած է ընկնում, նա իրեն պատրաստ է պահում անակնկալ հարձակման, ապւս դոնապ ւս ն ն երի ն իւ ստ ո ր ե ն պ ւս տ ւս ս ի» ւս ն ում.

- Ես իմ մանկությունից սննդակից եմ եղել թագավորներին, այդպիսիք են եղել նաև իմ նախնի­ներն ա հայրերը։ Ես այժմ եկել հասել եմ արքունի դռանը՝ այս հանդիսավայրը, և դուք ինձ ւսսամ եք, թե հանեմ իմ վրայից իմ զենք ա զրահը, մերկւսնմւմ, քա նդեմ հանեմ իմ մեջքից իմ գոտին ու թուրը, որոնք իմ տանը ուրախությունների պահին անգամ իմ վրայից չեմ հանում; Ե վ մքւթե ես արժանի եմ ենթարկվելու պարսիկներիդ չարությանը։

Մուշեղը մեկին հրամայում է՝ գնալ իր կտրիճների մոտ և զորքն առաջ բերել իրեն օգնության, ապա շառ է գալիս ա գնում։

Թագավորին անմիջապես իրազեկ են պահում, թե Մուշեղը չկա մեցա վ զինա թ ա փ վա ծ ներս գալ, հետ դարձավ գնաց։ Խոսրովը երկյուղով հրաժարվում է իր չւսր մտադրությունից, կարգադրում.

- Այժմ մեր խորհուրդր հարկ չկա իրագործելու, կանչեք, թող ներս գա , ինչպես ինքն է կամենում։Մուշեղին հետ են կանչում, ասում.- Հրաման կա ներս մտնես, ինչպես ինքդ ես կամենամ։- Թող տեսնենք, ինչ բարի խորհուրդ է ուզում ինձ տալ արքայից արքան, - ասում է Մուշեղը և

յոթ զինված տղամարդկանց հետ մտնում է արքունի խորանր, արքայի աոաջ խոնարհվում, երկրպա­գում, ապւս ոտի կանգնում։

Իսկ արքան ոչ ձեո է մեկնում Մուշեղին ողջա նելա , ոչ եռանդով ընդունում նրւսն, այլ սառած մնամ է կանգնած։ Խոսրովը երկյուղից չի կարողանում հրաման տալ, ինչ որ նախապես մտածել էր ու պայ­մանավորվել և այդպես մնամ է մոլորված կանգնած։

Մուշեղը տեսնելով արքայի սառը վերաբերմունքը, լուռ շրջվում է, արագ դարս գալիս խորանից, հեծնում ձին ու հեռանամ։

Այդ տեսնելով Խոսրովը, խիստ վախեցած իջնում է իր գահույքից, խորանից ելնում դարս և իր նա ­խարարներից մեկին ուղարկում Մուշեղի հետևից, նրան տալով կնքվա ծ ւսղ, իբրև երդման նշան և հե­տևյալ պատգամը.

- Այստեղից պատվով ու մեծարանքով գնա և վատ բան մի մտածիր մեր մասին։Մուշեղը ուշադրության չի դարձնում նրւս պատգամին, հրաժարվում է նախարարի ուղեկցումից ու

մեծարանքից Ա շարունակում է իր ճանապարհը։ Մուշեղը մեկ մտածում է հետ դառնալ, մտնել արքայի խորանը, սպանել Խոսրովին, մանավանդ, որ արքայի խորանի շուրջը կանգնած իր զինվորներն էլ վրդովված էին և կամենում էին խռովության բարձրացնել, բայց հրաժարվում է այդ մտքից և իր գնդի գլուխն անցած շարունակում է իր ճամփան։ ճա նա պ ա րհին Մուշեղին է հանդիպում Խոսրով թ ա գ ա ­վորի թիկնապահներից մեկը։ Մուշեղը հրամայում է բռնել նրւսն և իրենց հետ տանել։

1Ո8

Մուշեղն սկսում է հարցաքննել թիկնապահին ե երդումով սպաոնալ, որ եթե նւս չխոստովանի իր թագավորի մտադրությունը, ապա կսպանի նրան։ Թիկնապահը երդվեցնում է Մուշեղին՝ իրեն հ ա ն ձ ­նել թագավորի ձեոը, Ա ինքը ամեն ինչ կպատմի։ Մուշեղը երդվում է, Ա թիկնապահը նրան հայտնում է Խոսրովի դավադիր խորհուրդը։

Հա ջո րդ օրը առավոտյան, Մուշեղն իր հետ է վերցնում Խոսրովի գերված թիկնապահին Ա գնամ հայն գորւսվար Հովհան Պատրիկի մոտ, հայտնում նրան Խոսրովի դավադրության մասին, Ա իբրև կեն­դանի վկւմ նրա առաջ կրկին խոստովանեցնում Խոսրովի թիկնապահին։

Հունաց բոլոր իշխաններն ու զորքերը սաստիկ վրդովվում են, բայց Ա հիշելով իրենց կայսրի՝ Խոս­րովին տված երդումը, որոշում են առայժմ գաղտնի պահել դավադրության լուրը Ա միայն նամակով այդ մասին տեղյակ պահել իրենց Մորիկ կայսրին։

Մուշեղը դառնությամբ դիմում է բոլորին ե ասում.- Եթե Խոսրովը չսպանվի, ապա լւեվ իմացեք, նրա ձեռով են կորչելու ձեր Հռոմեական տերու­

թյան բոլոր երկրները։Հունաց իշխանները որոշում են Մորիկ կայսրին ուղարկել Վահրամից ավար առած պարսից ար­

քունիքի գանձերն ա դրա հետ նաև ամբաստանության թուղթ՝ Խոսրովի դավադրության մասին։Եվ երբ հանաց չորս հարյուր զինվորներից բաղկացած ջոկատը պարսից արքունիքի գանձերով ու

ամբաստանության թղթով ընկնում է ճանապարհ և գնա մ Հա նա ց աշխարհը, ւսյդ մասին լրտեսների միջոցով իմանամ է Խոսրովը։ Ն ա սաստիկ դառնացած, գաղտնի զորք է ուղարկում հունաց ջոկատի հետևից, հրամայում բոլորին կոտորել, խլել ու հետ բերել իր արքունի գանձերը։ Այդ մասին իմանամ են հունաց, զորավարները, որոնք իրենց հերթին են զորք ուղարկում Խոսրովի պատժիչ զորքի հետևից։

Պարսից զորքը դեռ հունաց ջոկատին չհասած, ենթարկվում է իրեն հետապնդող հույների հար­ձակմանը և գլխովին բնաջնջվում։

Հա նա ց ջոկատը գն ա մ է Հա նա ց աշխարհ, Մորիկ կայսրին հանձնում գանձերն ա Խոսրովին ամ­բաստանելու թուղթը։

Մորիկ կայսրը մեծ շնորհակալությամբ ընդանում է գանձերն ու նվերները, բայց զանց է առնում Խոսրովի դեմ եղած ամբաստանությանը և իր դեսպանի միջոցով հայտնում Պարսից աշխարհում գտ ն վ ող իր իշխաններին.

- Եթե չապահովեք Խոսրովի անձի անվտանգությունը, ապա ձեր գլխով պատասխան կտաք դրւս համար։

ՄԻՀՐՍ.Ն, Մ Ո ԻՇ ԵՂ Ե վ Դ Ա Յ Լ Վ Ա Հ Ա Ն

Հանւսց աշխարհում Փոկասը սպանում է Մորիկ կայսրին և ինքն է նրւս գահին նստում։Պարսից Խոսրով թագավորն ւսյդ իմանալով, մեծ զորք է հավաքում և գնում Մորիկի վրեժը լուծե­

լու։ Երբ Խոսրովը Հունաց աշխարհ գնալիս, գալիս անցնում է Կարին քաղաքի մոտով, մարդ է ուղար­կում Տարոնի և Սասանի մարզպան Մուշեղի մոտ և ասում.

- Ծ կ ինձ հետ հունաց ;ոսգպվորի դառը, եթե չգաս, իմացիր, երբ վերադառնամ՝ երկիրդ քարու­քանդ կանեմ և քեզ, քո ընտանիքի հետ շղթայակապ իմ արքունիքի դուռը կտանեմ։

Մուշեղը չի պատասխանում Խոսրովի առաջարկին, փոխւսրենը սկսում է իր երկիրն ամրացնել։Խոսրովը գնա մ է Հանւսց աշխարհ, բազում գերիներ ա գանձեր ավար առնում, վերադարձին, երբ

գալիս հասնում է Կարին քաղաքը, իր քրոջ որդի Միհրանին 30 հազար զորքով ուղարկում հ Տարոն, հրամայում՝ Մուշեղին բռնել, տանել Բւսլխ, իսկ Տարոնի պաշտամունքի տեղերն ւսվերել, կրոնավոր­ներին էլ կոտորել։

Միհրանը գալիս հասնում է Հա շտ յա նք գավառը, տեղացիներից մեկին վերցնում է իրեն առաջ­նորդ, գալիս մինչև Արձան բլուրը։ Տեղի վանքի վանականների մեծ մասը փախչում, ապաստանում է Սղական ամուր ամրոցում, իսկ յոթ խոտաճարակ ճգնավորներ գիշերը մնամ են վանքում և սկսում աղո­թել աստծուն՝ երկիրն ա ժողովուրդը անհւսվատ թշնամիներից փրկելու հույսով։

ււա

Այդ ժամանակ պարսից զորքը լցվում է վանքը, տեսնում արտասվալից ա չքերով ա ղո թ ող կրոնա­վորներին, բոլորին սրի քաշում։

Մուշեղը հետախույզներ է ուղարկում զննելու պարսիկների զորքերի տեղն ու քանակը։ Ն ր ա ն ք գալիս, տեսնում են կոտորված ճգնավորներին Ա անմիջապես գնում, տեղեկացնում են Մուշեղին։ Մու­շեղն այդ լարից սաստիկ ցնցվում է Ա երեք օր լաո ու անխոս նստում։

Մուշեղի զորքը մխիթարության թ ա ղ թ է հղում իր զորավարին, գրելով.- Մ վ երանելի հայսի ճշմարիտ շաոավիղ, երջանիկ սպարապետ, նրանց համար մի տրտմիր,

նրանք իրենց աղոթքով ամար աշտարակ են կանգնեցրել մեզ համար։ Այժմ արի դու սթափվիր Ա մեզ ուղարկիր մեզ վրւս եկած Միհրանի դեմ կովի։

Մուշեղը զորքի պատգամը լսելուց հետո, քնից արթնացածի նման իսկույն սթափվում է իր մտ քե­րից Ա իր մոտ կանչում վ ա հ ա ն Մամիկոնյանին, որին ինքը իշխան էր կարգել Տւսրոնի վրա։

- Որդյակ վահւեն, - ասում է նրւսն Մուշեղը, - դու գիտես իմ կյանքի պատմությանը, դու գ ի ­տես, որ հարյուր քսան տարի ես պատերազմ եմ մղել Ա քրտինքի տեղակ՝ նետի սլաքով իմ ճակատի արյանն եմ սրբել։ Ես անձամբ ութսուներեք ճակատամարտ եմ կազմակերպել ա վարել, բայց այժմ ա ր­դեն ծեր եմ ա դողդոջան։ Իմ օգնականն այժմ աստված է Ա դքււ, էլ արիշ ծչ ոք։ Իմ քսանամյա որդին, դա գիտես, մեոավ, Ա այժմ ես ոչ ոք չանեմ։

Արդ, լսիր, որդյւեկ, և լավ հիշիր, եթե մեոնես քո եկեղեցու համար, ապա դա մարտիրոս1 ես, իսկ եթե քո ազգի ու աշխարհի համար ես իջնում մարտի, դա քաջության անուն է Ա մեծ հերոսության։

Քա նի որ ես ուրիշ ժաասնգ չանեմ, աստի երկիրս քեզ եմ հանձնում Ա քո զավակին։ Դնւև, կովիր քո թշնամու դեմ, իմաստությամբ որսա Միհրանին, թող սուրբ Կարապետը քեզ օգնական Ա պարիսպ լինի։

վա հա նը խոնարհությամբ ընդանում է Մուշեղի առաջարկը, պատգամավորության է կազմում Ա ուղարկում Միհրանի մոտ, առաջարկում հաշտվել Ա թողնել, երկրից գնալ։

Միհրանը մերժում է վահա նի առաջարկը, ասելով.- Ես այս երկրից չեմ գնա, մինչև Մուշեղ իշխանին չբռ ն եմ և չտանեմ պարսից թագավորի մոտ։վա հա նը պատասխան է ուղարկում Միհրանին.- Եթե այս երկիրը իշխանությամբ հանդերձ ինձ տաս, ապա Մուշեղ իշխանին կբռնեմ և քո ձեոը

կհանձնեմ։ Ես կամենում եմ Մուշեղի դեմ ապստամբել և քեզ մոտ գւսլ, ընդմիշտ ա զատվել նրաերկյուղից։

Միհրանը համաձայնում է վա հա նի առաջարկած պայմանին։ վ ա հ ա ն ը իջնում է Մաշ ավանը, իսկ Մուշեղը մնամ է ամուր Օդականամ։

Միհրանի զորքերր կրոնավորներին կոտորելուց հետո անցնում գն ա մ են, Աստեղոն ամրոցը պ ա ­շարում, երկու օր մնամ են այնտեղ, բայց չեն կարողանում ամրոցը գրավել ։ Ապա վերա դա ռնա մ են Միհ­րանի մոտ և նրւսն նկարագրում անառիկ ամրոցի ձևն ա ամրությունները։

Երբ վահա նը գալիս է Միհրանի մոտ իր խոստումը կատարելու, Միհրանը նրանից պահանջում է Աաոեդոն ամրոցը։ վ ա հա նն ասում է.

- Այդպես չէ, տեր, ինձ տուր չորս հազար զինվոր, որ գնա նք, հարձակվենք ամար բերդերի վրա։ Դրանց մեջ են պահված Մուշեղի գանձերը, իսկ պաշտպանները բոլորը Մուշեղի մտերիմներն են։ Եթե ես մենակ գնամ, ապա ինձ ապստամբ կարծելով, կբռնանան վրաս և գանձերը իմ ձեռը չեն տա։ Ն ա խ գնանք Օձ քաղաքը՛ գրավենք, ապա մյուս բերդերը։

Միհրանը համաձայնում է, վա հա նին է տալիս չորս հազար ընտիր սպառազեն հեծյալ։ վ ա հ ա նը պարսից զորքի գլուխն անցած, գնա մ հասնում է Օձ քա ղաքի դռների մոտ։ Ն ա նախապես քաղաքում իր զինվորների միջոցով մահվան դարան էր պատրաստել։ Հա ջո րդ օրն առավոտյան վ ա հ ա նը համոզում է քաղաքի պահապաններին, որ պարսից զորքը ներս թողնեն։ Եվ քանի որ քաղաքի մուտքր նեղ էր, պար– սից զինվորները մեկ-մեկ էին մտնում քաղաք։ Հ ե ն ց որ զինվորներից մեկը մտնամ էր քա ղաքի դռնից

4'ւփստոնեական «սսվասփ համար մ ա ր տ վ ո ղ , տ ա ն ջ վ ո ղ և գ ո հ վ ո ղ ։

Օձ քա ղ ա քք գտ նվում էք» Տա րոնա մ, Տ ա ր ո ն ի դա շտ ի «ւսրավ–արեէ. | յան կողմ,. , Մ ե ղ ր ա գ ե տ ի ակունքի մոտ։

170

ներս, վ ա հ ա ն ի մարդիկ անմիջապես տուն էին տանում, կողոպտում, գլուխը կտրում Ա գցում քաղաքի պարսպից դարս մի չերևացող տեղ։

վ ա հ ա ն ը չորս հագար զինվորներից հիսունին թողել էր քաղաքի մոտ գտնվող Խարձս գյուղում և պատվիրել, որ եթե ինքը նրանց մոտ մարդ ուղարկի, ապա թող գնան Միհրսւնից օժանդակ զորք բ ե ­րելու։

վ ա հ ա ն ն այդպես էլ անում է. երեք հազար ինը հարյուր հիսուն պարսից զինվոր գաղտնի սպանելուց հետո մարդ է ուղարկում Խարձս գյուղ Միհրանից օժանդակ զորք ուզելու։ Զինվորները գնամ են Միհ– րւսնի մոտ և երկու հազար ընտիր զինվոր բերում վ ա հ ա ն ի մոտ։

Մինչ այդ վ ա հա նը քաղաքացիներին պատվիրում է.- Հ ա գ ե ք սպանված պարսից զինվորների զգեստները, հեծեք նրանց ձիերը և դարս եկեք, շրջա–

պ ա տ եք քա ղա քը։ Հենց որ պարսից օժանդակ զորքը հեովից երևա, միահամուռ հարձակվեք քաղաքի ՎՐա * ւցվ&ք ներս, հաղթության փողեր հնչեցրեք և քաղաքի դաոը բաց թողեք, որպեսզի եկող պարսից զորքը կարծի, թե քաղաքը գրա վվա ծ է։

Այդպես էլ անում են։ Երբ պարսից զինվորների զգեստներով ծպտված քաղաքացիները գրոհ՜ելով մտնում են քաղաք, օգնության եկող պարսից զորքը ցն ծա մ է ուրախությունից և նրանց հետևից սկսում քա ղ ա ք մտնել։ վ ա հ ա ն ն ընդառաջ է գալիս պարսից զորքին, ավետում քաղաքի գրավումը և նրանցից քսւսն զինվոր ուղարկում Միհրանի մոտ, նրան ևս ավետելու իրենց հաղթանւսկր։ վահա նը հետ է դաո­նում և հետևում քա ղ ա ք մտնող պարսից զորքին։ Երբ պարսից զորքից շատերն էին արդեն քաղաք մտել և մյուսներն էլ դեռ շարունակում էին ներս մտնել, հանկարծ զորքի մեջ կասկած է րնկնամ. զինվորներն ուզում են հետ դառնալ, բայց նրանց հետևից գ ն ա ցո ղ վ ա հ ա նր չի թողնում։ Մի կողմից վա հա նը, մյուս կողմից քա ղաքացիները պարսիկ զինվորների մի մասին քշում, լցնում են ճահ՜ճուտները և քառասուն զինվորի ճահ՜ճախեղդ անում։ Մնացածներին էլ արգելում են քաղաքում, կոտորում, գլուխները հանում, շարում պարիսպների վրա։ Երբ հաշվում են սպանված պարսիկներին, տեսնում են, որ վեց հազարից միայն հինգն են պակաս։

վ ա հ ա ն ը հրամայում է բոլոր սպանվածների քթերը կտրել և լցնել իր մախաղը։ Ապա վերցնում է յոթ հարյուր զինվոր, գն ա մ Մաշ։ Երեք հարյուր զինվորի թողնում է Մեղս^Լ ավանի անցքում, երկու հարյուր աշտենավոր զինվորների՝ Սասուն տանող ծմակում, իսկ ինքր երկու հարյուր զինվորներով գն ա մ է Մաշ՝ Միհրանի մոտ։ Դնում, մտնում է Միհրանի սենյակը, ասում.

- Ես քո զորքերից փախել, եկել եմ քեզ մոտ, քո զինվորները մչ թողեցին ինձ քաղաք մտնել, ծ չ էլ ավարից մեզ բաժին տվեցին, իմ զորքն էլ արգելեցին քաղաքում, ես էլ այսպես փախստական դարձած՝ եկել եմ քե զ մոտ։

Միհրանը մտածում է նրանց վրւս ուղարկել հազար զինվոր, սակայն վահա նը ավելացնում է.- Ն ր ա ն ք ապստամբել են քո դեմ և քաղաքը կողոպտելով ա ավարի ենթարկելով, կամենում են

իրենց կողոպուտով Հունաց կողմն անցնել։Միհրանը սոսկալի զայրանում է և նրանց դեմ է ուղարկում երկու հազար զինվոր։ վա հա նը Միհ­

րանի հանձնարարությամբ զորքի հետ է գնում։ Ն ա պարսից զորամասին խորհուրդ է տալիս գիշերով Մեղտ յա գետը չանցնել, այլ մնալ, այս ափին գիշերել և առավոտյան նոր գետր անցնել ու գնալ։

- Դուցե հանկւսրծակի թշնամի հարձակվի ձեզ վրւս, դ ա ք էլ տեղանքին ծանոթ չեք, որ կարողա­նա ք պատսպարվել ։ Ձեզա նից հազար զինվոր թող ծմակը գնա, հազարն էլ մնա, դաշտում գիշերի։

վ ա հ ա ն ը զորքը բաժանում է երկու մասի, հետները տեղացի ուղեկիցներ դնում, ուղարկում։ Ապա ծմակը գ ն ա ցո ղ պարսից զինվորների հետևից ուղարկում է 100 հայ զինվոր։ Ինքր մնացած հազար զին­վորի հետ գիշերում է դաշտում* Մեղտյւս գետի այս ափին։

Երբ պարսից զինվորները քնում են, վ ա հ ա նը հրամայում է սպասավորներին՝ ձիերը զինվոր­ներից հեռացնել, տանել արոտ տեղերը արածելու։ Ինքը իմաց է տալիս նախապես մոտակայքում դա ­րանակալած իր զինվորներին, որոնք շրջապատում են պարսից քնած զորամասին, աջից ու ձախից մարտի փողեր հնչեցնում և սկսում պարսից զինվորներին կոտորել։ Հա յ զինվորները բոլորին գլխա ­տում են և գւուխները գետը նետում։

Ապա վ ա հ ա ն ը հրամայում է ձիերը ծմակը տանել, իսկ ինքը իր զինվորների հետ գալիս է դեպի ծմւսկը։ Պարսից զինվորները դեռ տեղ չէին հասել, որովհետև վա հ ա ն ն այդպես էր կարգադրել Արանց

171

հւսյ ուղեկիցներին, որ ձգձգեն նրանց գալուստը, մինչև ինքը տեղ հասնի։ վա հա նը սպասում է նրանց։ Պարսիկները գալիս են, կա– մըրջով անցնում, իջնում գետի մյուս ափը և իրենց ապահով զ գ ա ­լով, իջնում ձիերից։

վ ա հ ա նը զինվորներով փակում է կամուրջը, ապա դա րա նա ­կալած զինվորները չորս կողմից սկսում են սոսկալի աղաղակ բարձրացնել, հարձակվել պարսից զորամասի վրւս և անխնա կո­տորել։ Բայց մի պարսիկ զինվոր, որ ընկել էր դիակների տակ ու կենդանի մնացել, հեծնում է ձին ու փախչում դեպի Մաշ։ վ ա հ ա նի զինվորներից անմիջապես նկատում են նրան և ընկնում հետևից։ Հետապնդելով՝ անցնում են գետի մյուս ավւը, վրա հասնում, բոնում են և գլուխը ջախջախում։

Զինվորներից մեկը գեսսսվփց մի բ ա ո ա վա զ է վերցնում, տ ա ­լիս մյուսին, որը ջախջախել էր պարսիկի գլուխը և ասում.

- Պ ա րսից խոոտկարւեր, մւո ա ղ ս 1։Եվ այդ օրից սկսած՝ այդ տեղավայրը կոչվում է Աոա ղս, որ­

տեղ հետագայում վ ա հ ա ն Մամիկոնյանը շինում է համանունավանը։

Իսկ վ ա հ ա նը պարսից մնացած զինվորներին քշում, լցնում է ճահիճը, խեղդում։ Ապա կտրել է տալիս բոլոր սպանված պարսիկ­ների քթերը, պահում, գլուխները նետում ճահիճների մեջ կամ թ ո ղ ­նում դաշտում, վերցնում սպանվածների երկու հազար ձիերը, տ ա ­նում Րւղնատ բերդը։

Հա ջորդ օրն առավոտյան վ ա հ ա նը գալիս է Մուշ։Ն ա հրամայում է իր ծաոաներին ճաշ պատրաստել և Միհ­

րանին հրավիրել ճաշի։Երբ Միհրանը իր իշխանների հետ գալիս է վ ա հ ա ն ի մոտ ճ ա ­

շի, վա հա նը քաշվում է սենյակը, հիվանդ ձևանում և դռնապանին կարգադրում, բացի Միհրանից, մյուսներին ներս չթողնել ։

Դռնապանը միայն Միհրանին է ներս թողնում, մնացած իշ­խաններին ասում.

- Հայոց մարզպանը հիվանդ է, չկարողա ցա վ ճաշի գւսլ, և ես չեմ կարող ձեզ ներս թողնել։

Իշխանները հավաքվում են սեղանատան դահլիճում և տրվում գինեխումի։

Իսկ վ ա հ ա նը Միհրանին ներս հրավիրելով, ծաոաներից մե­կին կարգադրում է բերել այն մախաղը, որ լցված էր պարսից զի ն­վորների քթերով։ Ն ա բացում է մախաղը և ցույց տալիս Միհրանին։ Միհրէսնը զարհուրած հարցնում Է.

- Այդ ինչ Է, պատմիր, տեսնեմ։Եվ վ ա հ ա նը ոչինչ չթաքցնելով, մեկառմեկ ճշտությամբ պ ա տ ­

մում Է այն ամենը ինչ կատարել Էր։Միհրանը կատաղած խլում Է ծառայի ձեռքին եղած նիզակը և

Հ ե գ ն ա ն ք ի խոսք, որով հւսյ զին վ որը պարսից ս պ ա ն վ ա ծ զ ի ն վ որին Սա տա դ է հ ա ­մարում, խպ իր ս պ ա ն ո ղ ընկերոջը՛ պարսից մ ա տ ա ղ ի խոհարար, որին ա վ ա զ ն իբրև ա ղ I. առաջարկում, քսւնզի մ ա տ ա ղ ն ա ո ա ն ց ա ղ ի ր ն դ ա ն ե լի յ է ։

կամենամ է վւսհւսնին խփել։ վա հա նը անմիջապես հանում է աո– ջևից կախած սաըը, Միհրանի քիթը կտրում, դնում աոաջն ու ասում.

- Դ/1ւ ես նախատել աստծուն, դմւ ես իմ կրոնավորներին, որոնք աշխարհի սյուներն են, մորթել տվել։

Ապա պւստոամ է Միհրանի փորը, ծաոային լյարդը հանել տ ա ­լիս, դնում քերանը Ա դանակը թողնում փորի մեջ ցցված ա ասում.

- Այժմ տծւր Ապւսհանիքամ գտ նվող պարսիկների նշանա­բանն ու պատվերը, Ա ես քեզ կենդանի կթողնեմ։

Միհրանը բազում երդումներով հայտնում է իր գաղտնի նշա­նաբանն ու պատվերը, որ միայն ինքն ու Ապահանիքի պարսից զորավարը գիտեին։

վ ա հ ա ն ն ամեն ինչ ստույգ իմանալուց հետո, կտրում է Միհ­րանի գլուխը, ապա ծաոաներին պատվիրում՝ հանել վրայից արյու­նոտ շորերը, թաքցնել, հատակի արյունը մաքրել։ Ապա Միհրանի մարմինը դնել է տալիս մահճամ, վերմակով ծածկում, իբրև թե քնած է։ Ինքը ելնում, կանչել է տալիս Միհրանի դպրին իր սենյա­կը և Ապւսհանիքամ գտ նվող պարսից վա շիր զորավարի անունով նամակ է գրել տալիս։ Նամակը սկսվում էր ողջույնով Ա գաղտնի նշանաբանով, որին հաջորդում էր հետևյալը.

«Երկու օրից հետո հազար զինվորով բարձրացիր Կոթ ձորի վրայի բլուրը, որպեսզի գամ, քեզ հանդիպեմ»։

Դպիրը գրում է նամակը, Միհրանի մատանիով կնքում։ վ ա ­հանը կանչում է հիսուն հավատարիմ ծաոա, նամակը տալիս նրանց, պատվիրում՝ տանել, հանձնել վա շիր զորավարին, որն ընդամենը հազար զինվոր աներ։ Ծսաաները նամակն սանում, տանում են։

վ ա հ ա նը կանչում է Միհրանի նվիրակին՜ և ասում.- ԴնԱւ, այսինչ անունով իշխանին կանչիր, գա։Նվիրակը գնամ, կանչում է։ Երբ իշխանը գալիս անցնում է

խավար ւիողոցով,, վ ա հ ա ն ի վեց զինվոր մթության մեջ նրան գ ա ղ տ ­նի հետևում են։ Հենց որ նւս կամենում է սենյակ մտնել, նրանք շտապ վրա են հասնում, կոկորդից բոնում, որ չգոոա, իսկ մեկը դա ­նակն իսկույն խրամ է սրտի մեջ, սպանում, դիակը վերցնում գցում են մի արիշ սենյակ։ վ ա հ ա նը նայն կերպ իշխաններին մեկւսոմեկ կանչում է իր մոտ իբր թե խորհրդակցության և բոլորին մեկ-մեկ սպանել է տալիս։ Այդ երեկո նւս ւսյդ ձևով սպանել է տալիս պար­սից ութսունվեց իշխանի։

Այնուհետև վա հա նը ելնում, գնա մ է այն ճաշասրահները, ուր հավա քվա ծ էին պարսից զինվորները։ Ն ա այդտեղ գտնվող օտար կամ սեփական գւսվսաներից եկած մարդկանց դուրս է հանում և սկսում զինվորներին պարսավեի

- Միթե ձեզ վայել էր գողանալ մարզպանի մարգարայա պսա­կը։ Այժմ հրամայված է ձեզ բոլորիդ մերկացնել, որպեսզի տես­նենք ծւմ մոտ է պսակը թաքցրած։

Դ պ ի ր - այստեղ՝ զրա գ իր , քարտուղար, իսկ քրիստոնեական եկեղեցում՝ ը ն ^ ե ր ց ա յ , երգիյ ։

•՚ Այստեղ՝ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն սպ ա սավոր, սպւսսյակ, հրամանա կա տար, զ ո ր ա վ ա ր ի սպասավոր զինվոր։

Բոլորի զգեստները հւսնել է տալիս, մերկացնում, հետո դոները փակում նրանց վրա։ Ն ա յն կերպ էլ վարվում է մյուս ճաշասրահում գտ ն վ ող զինվորների հետ, որոնց ընդհանուր թիվը հասնում էր 1903-ի։ Սրահների դոները փակելուց հետո բերել է տալիս Միհրանի գլուխը, սրահների երդիքներից կախում, ցույց տալիս զինվորներին Ա ասում.

- Այս այն գլուխն է, որ մտածում էր սուրբ Կարապետի վանքը հիմնիվեր կործանել և կրոնավոր­ներին հրով այրել։

Ապա վահանը հրամայում է այրել երկու ճաշասրահները Ա ասում.- Դուք ինձ վնաս եք անել տալիս, որ այս սրահները այրել եք տալիս։ Բայց եթե աստված Ա սուրբ

Կարապետը կամենան, այս փայտերը, որոնք ափսոսամ եմ, ձեր Ա ձեր թագավորի գլխին կհանեմ։ Որով­հետև ես աշխատել եմ և շինել, իսկ դ ա ք մերկ եք ու մրսած, ուստի իմ մեղքերի թողության և իմ հիշա­տակի համար այսօր դուք տաքացեք և մի ամաչեք։ Եվ թող այս տներն էլ ձեզ գերեզման լինեն, որ եղան ձեր պարսից թագավորի պատճւսոով։

Մինչ պարսից զինվորները ճարպի բոցերի մեջ վա ովա մ էին, վ ա հ ա նը հավաքում է նրանց թալա– նւսծ գանձերն ու ավարը, տանում Ողական՝ Մուշեղի մոտ։ Մուշեղն այդ գանձերն ու թւսլանած ունեց­վածքը նորից վերադարձնում է Օձ քաղաքը։

վահա նը վերցնում է երեք հազար զինվոր, գնում վւսշիրին ընդառաջ։ Դնում հասնում է Կոթ ձորի եզրին գտնվող լեռւսն մոտ, զորքը լեոան երեք կողմը դարան մտցնում, իսկ պարսից դպիրին ու նվիրա­կին, որոնք անտեղյակ էին մնացել վա հա նի արարքներին, ուղարկում է վա շիր ի հետևից, որն այդ ժամա­նակ իջել էր Նիւս լճի ավւը։ վաշիրը վերցնում է իր հազար հարյուր զինվորները, գալիս լեռը։ Երբ մո­տենում է լեուսնը, վաշիրը հիսուն զինվոր թողնում է փոքր-ինչ հեռու, այլ թշնամիներից ապահով լի­նելու նպատակով, ինքը գալիս մտնում է վ ա հ ա նի վրանը, կարծելով, թե Միհրւսնն այնտեղ է։ Երբ վ ա ­հանը նրան տեսնում է, ասում է.

- վա շիր, |ւնչ ես մտադիր անել, ուզում եք պարսից հավատան դարձնել Հա յոց երկիրը։Եվ սկսում է վաշիրին ծեծել ու խոշտանգել, ստիպել, որ հայտնի զորքին կանչելու նշանաբանը։

վաշիրը հարվածներին չդիմանալով, հայտնում է զորապետներին և իշխաններին շտապ կանչելու նշա­նաբանը։

վա հա նը պարսից դպիրին նամակ է գրել տալիս և կաշառելով նրան, ասում.- Այնպես գրիր, որ վաղը գան, քանի որ հույները կարող է հարձակվեն մեզ վրա։վաշիրի մատանիով նամակը կնքում ս և ուղարկում այն զորքերին, որոնք հեռա էին գտնվում։ Իսկ

մոտիկ գտնվող զորքի զորապետներին ու իշխաններին մեկ-մեկ վ ա հ ա ն ը հրավիրում է իր խորանը և գլուխները կտրում։ Պարսից իշխաններից մեկը այդ տեսնելով, փախչում է իր բանակը։ վ ա հ ա ն ը տ ես­նելով, որ գործը բացահայտվամ է, լուր է ուղարկում բլրի շուրջը դարանակալած իր զորքին՝ հարձակ­վելու պարսից զորքի վրա։ Դարանակալած զորամասը հետևից գրոհում է պարսիկների վրա, փախցնում Կոթ ձորի կողմը գտնվող բերդը։ Բերդում գտնվողները սկսում են մեծ վեմեր ու քարեր գլորել պ ա ր­սիկների վրա, շատերին ջարդել։ Պարսիկներին հետապնդող հայ զինվորներն էլ մյուս կողմից են սկսում կոտորել։ Կոտորածից դեպի Ապահանիք է փախչում պարսից մի հարյուրակ, որի վրւս հարձակվում է մյուս կողմում դարանակալած վա հա նի զորամասը և բոլորին գերի բռնում։

Իսկ հաջորդ օրն առավոտյան վաշիրի հեռվում գտ նվող զորքը, անտեղյակ ւսյդ ամենին, գալիս է դեպի լեռը։ վա հա նը դուրս է գալիս զորքին ընդառաջ և ասում.

- Բոլորդ իջեք, թողեք ձիերն արածեն մինչև երեկո, երեկոյան կիջնենք, կհարձակվենք հույներիվրւս։

Այդպես էլ անում են։ վահա նի դարանակալած զորամասերը գալիս են պարսիկների վրւս, ձիերը կտրում են զորքից, փախցնում, Արածանի գետն անցկացնում, քշում, հանում Ք ա րքե լեռը՛։

Պարսից զորքը տեսնելով այս, միաբերան աղաղակում է.- վ ա յ մեզ, կորանք։

Դ տ ն վ ո ւ մ է Ս“շո դաշտի վերին գլուխը, որի վրա 1.ր կ տ ր ա ց վ ա ծ Մշո սուրը Կ ա ր ա պ ե տ ի հռ չա կ ա վ ո ր վա նքը ։

174

Եվ այդ օրվանից լեոան անունը մնում է Կոըյա։վ ա հ ա նը ապահովության պատրվակով վերցնում է պարսից զորքին, տանում, իջեցնում ձորը։ Այդ

ժամանակ նրա դարանակալած զինվորները աջից ու ձախից հարձակվում են զորքի վրա, շրջափակում Ա սկսում անխնա կոտորել։ վա հա նը հրամայում է պարսից զորքից քաոասուն հոգու կենդանի թողնել, որպեսզի դաոնան պարսից թագավորին լրատարներ։

վ ա հ ա նը նրանց է հանձնում Միհրանի գլուխը, պատվիրում՝ տանել իրենց թագավորին Ա ասել.- Այս մարզպանը, երր եկավ մեր երկիրը, մեր Ա ձեր զորքերը հակառակվեցին իրար Ա գանդ՛ ուզե­

ցին խաղալ, բւսյց գնդակ չկարողացան գտնել։ Եվ քանի որ հույները ձեր թշնամիներն էին, չհամարձակ­վեցինք գնալ, նրանցից խնդրել, իսկ ձեր զորքերին էլ գնդակ չկար, աստի կտրեցինք այս գլուխը Ա գունդ խաղացինք։ Հիմա, լսեք, եթե Շահաստանից եկել եք Բաստը քաղաքը, որ գտնվում է տափարակ ու տաշտաձև տեղամ, համոզված ենք և գիտենք, որ գ ա ն դ պիտի խաղաք։ Աոեք ձեր քրոջ որդու գլուխը, և թող ձեզ համար գնդա կ լինի սերնդից սերունդ։

Երր պարսից քաոասուն զինվորները Միհրանի գլուխը տանում են տալիս իրենց Խոսրով թագա­վորին, թագավորը խիստ վիրավորվում է ու ամաչում այդ արարքի համար։ Բայց հաջորդ տարին դարձ­յալ խրոխտանալով, նոր զորք է ուղարկում Հայոց աշխարհ։

Այդ նայն տարին ուժեղ երկրաշարժ է լինում և Իննակնյան տեղամ գտնվող սուրբ Կարապետի վանքը փուլ է գւսլիս։ Տարոնի իշխան Մուշեղը բազում գանձերով վերաշինել է տալիս ս. Կարապետի վանքը և ինքն էլ նայն տարին վախճանվում։ Նրան թաղում են ս. Կարապետ վանքի արևելյան ճա­կատի մոտ։

Մուշեղի մահից հետո Մւսմիկոնյանների տան իշխան է կարգվում վա հա նը, որը գալիս է ս. Կարա­պետի վանքը և նորակառույց վանքում ցնծության մեծ տոն կատարում։

Վ Ս.Խ ՏՍ .ՆԴ Ե վ ԴՍ.6Լ Վ1ԱՍ .Ն

Պարսից Խոսրով թագավորը երկրորդ անգամ է արշավում Հունաց աշխարհ։ Երբ նա արշավանքի է դուրս գալիս, հիշում է իր քրոջ որդի Միհրանի մահը և Տարոնի վրա է ուղարկում Միհրանի հորեղ­բայր վախ տանգին՝ երեսուն հազար ընտիր հեծյալներով։ վա խ տ ա նգը գալիս է Տարոն, տեսնում մի ընդարձակ ու վայելուչ տեղ, շատ է հավանում և այնտեղ կառուցում քաղաք, տնկում այգի ու պարտեզ­ներ։ Ապա բարձրանում է Տորոս լեոան գլուխը և այնտեղ ամրոց կառուցում, իր անառիկ տեղի պատ­ճառով անվանում Դւսհար, որտեղից շատ վայրի գազաններ գահավեժ էին լինում։

վախտւսնգը Պարսկաստանից բերում է իր կնոջը՝ Պորպեսին, և նրա անունով Պորպ կոչում իր նո­րակառույց քա ղաքը։ Այնուհետև Դ ոռոզ լեոան վրա նա ավան է շինել տալիս և կոչում իր որդու անու­նով՝ Գրգռոս։

վախտւսնգը մարդ է ուղարկում վ ա հ ա նի մոտ և ասում.- Ք ա ջ և հզոր բազկի տեր վ ա հ ա ն հսկային՝ աստվածների օգնությամբ ողջույն։Թեպետ շատ տխրեցինք իմ եղբորորդու մահվան պատճառով, բւսյց հիացանք քո խելքով ու իմաս­

տությամբ։ Այժմ եկել եմ սիրո ու հաշտության նպատակով, ուստի եկ ինձ մոտ և երդվիր, որ այսահետև չարիք չես գործի և կապրես խաղաղությամբ։

Իսկ վա հա նը նրան պատասխանում է.- Աղբ ճաշւսկող խոճկորների ցեղից սերված, վատահոգի և թուլամարմին վ ա խ տ ա նգին ողջույն։Թեպետ Միհրանի մահվան համար ուրախացա, բայց քո անմտության համար լաց եղա, որովհետև

Միհրանի մւսհլ լսելով և իմ զորությանը իմանալով, ինչպես ես քեզ թույլ տվել գալ ինձ վրա։ Թե սիրո և հաշտության համար ես ինձ մոտ եկել, կնոջդ ինչու ես հետդ բերել, գուցե ուզում ես մեր ցեղից զւսվակ ունենալ։ Կամ եթե դու սիրո և բարեկամության նպատակով ես եկել, ինչու իմ հողում քո սեփական քա­ղաքն ու բերդը շինել տվեցիր։ Շւևտ լավ գիտեմ, որ դու սուտ ես ասում, շան նման կծկվելով, կյանքդ

1 Գունդ կամ հոլ խ ա ղ ա լը հինավուրց խ ա ղ էր, մ ա կ ա ն ա խ ա ղ , խիստ սիրված ու տ ա ր ա ծ վ ա ծ մ ե ր ձ ա վ ո ր Արևէղքում, այդ թվում ն ա և Հ ի ն Հ ա յա ստ ա նո ւմ ։ Գունդը կամ հոլը կլորավուն ք ար Էր, ոսկոր կամ փայտ, որը խաղում Էին բ ա ց դաշտում մականներով, 1 0 – 12 խ ա ղ ա ց ո ղ ն ե ր ո վ , մ ոտ ա վ ո ր ա պ ես նույնը, ինչ այժմյան խոտի հոկեյը։

175

մահվան վտանգի ես ենթարկում։ է/ կ, երկրիցս դարս ւսրի Ա խաղաղությամբ գնւե, թե չէ՝ էն մահը կ բե ­րեմ քո գլխին, որ ամբողջ երկիրը տեսնի։

վախտանգլ. զայրացած, վեց հազարանոց զորք է ուղարկում Մաշ՝ վա հա նի վրա։ վ ա հ ա նի ն հայտ­նում են ւսյդ մասին.

- Իմացիր, պարսից Ռահւսն զորավարը վեց հազար զորքով քեզ վրա է գալիս։վահանը գիշերով վերցնում է իր զորքը, գնամ Ծծմահոտ կոչված աղբյուրի մոտ, ուր իջԱանել էր

պարսից զ ո ր ք լ : Ն ա սրերով անսպասելի հարձակվում է քնած զինվորների վրա։Այդ ժամանակ վահա նի որդի Սմբատը չի թողնում, որ պարսիկները հեծնեն իրենց երիվարները։

Ն ա չորս հազար ձի կտրում, սաանձնացնամ է զորքից, քշում, անցկացնում Արածանի գետը, տանում Հւսշտենից գավաոի կողմերը Ա երկու հարյուր ձի, իբրև աոաջին հաղթության նշան ե ավարաբաժին, ուղարկում է սուրբ Կարապետի վանքին։

Իսկ վահանը սրերով պարսիկներին քշում, դեմ է անում ճահիճներին, շատերին կոտորում, իսկ երկու հարյուր հոգու էլ լցնում ճահիճները, խեղդում։

վահա նի տրամադրության տակ կար ընդհանուր աոմւսմբ 28 հազարանոց զորք, որից տասը հա ­զարը որդու՝ Սմբատի ձեռին էր, չորս հազարը՝ Արջուց իշխանի, երկու հազար երկու հարյուրը՝ Պա– լանյաց իշխւենի, վեց հարյուրը՝ Հւսշտենից իշխանի, հինգ հազարը՝ Րղնատի իշխանի, իսկ վեց հա– զւսրլ անմիջապես վա հա նի ձեռին։ վահա նը զորքն այդ կերպ բաժանելով, թողել էր տարբեր տե– ղերում, իրենց պարտականությունները կատարելու։

Այդ կռվում մեծ կոտորած է կատարում Հւսշտենից իշխանը իր փոքրաթիվ զորքով ։ Ն ա շտապով կտրում է Ռահանի զորքի գլուխը, մնացած զորքը փախուստի մատնում, զորագլուխն առնում է շրջա­փակման մեջ Ա սկսում սաստիկ նեղել։ Պարսիկները աղաչելով փրկություն են խնդրում Ա առաջարկում՝ փրկագին վճարել։ վ ա հ ա ն ն ասում է.

- Տվ ե ք մեզ Ռահանի գլուխը, մենք ձեզ ազատ կարձակենք։Պարսիկները մոլորված այս առաջարկությունից, ելք չեն կարողանամ գտնել ։ Ապա բռնում են Ռ ա ­

հանի որդի վա հ ի ն Ա հանձնում վ ա հ ա նի ն ։ Այդ ժամանակ առաջ է գալիս Հւսշտենից իշխանն ու ասում.- Կամ մեզ տվեք Ռահանի գլուխը, կամ երեսուն հազար դահեկան ՓրկագիԱ։Պարսիկներն հոժարում են, վճարում են երեսուն հազար դահեկան Ա ազատ թողնում, հեռանում։վահանը տեսնելով նրանց ազատ ու անվտանգ երթը, զ ղ ջա մ է իր արածը, հարձակվում է պ ա ր­

սիկների վրւս Ա սկսում անխնա կոտորել։Պարսից զինվորներլ մեծ աղաղակ են բարձրացնում, ասում.- Առ ինչ (ինչի՝ համար) նորից կռվի մտաք, 6 վ ավելախոսներ։Այդ օրից այդ տեղը կոչվում է մի նոր անունով՝ Առինչ։վահանի զ ո ր ք լ պարսից զինվորներին ցրում է դաշտով մեկ, սաստիկ կոտորում։ Ն րա նցից ա զ ա տ ­

վում է միայն հինգ հարյուր ձիավոր, որոնք փախչում, գնում են վ ա խ տ ա ն գ ի մոտ Ա ամեն ինչ պատմում։վ ա խ տ ա ն գ լ խիստ կատաղում է, իր զայրույթը թափում փրկված զինվորների գլխին Ա հրամայում

հինգ հարյուրին էլ գլխատել։Այնուհետև վա խ սս ս նգլ ցասմամբ լցված, հրաման է տալիս իր Ասուր զորավարին՝ ութ հազար

զորքով գնալ վահանի վրա։ Ասուրը վերցնում է զորքը, գալիս, Մեղրագետի ափին բանակ զարկում, մարդ ուղարկում վահա նի մոտ, ասում.

- Ա յ չարամիտ Դայլ վ ա հ ա ն, լավ գիտես, որ պիտի ծառայես ու ենթարկվես արյաց արքային, ին­չու ես զուր տեղը այդպես անամոթ ձևով լմբոստանում։ Ալփ մեզ մոտ, դարձիր հարկատու, թե չէ՝ շան նման կսատկես։

վա հա նն այդ լսելով, վերցնում է վեց հազարանոց զորք և իր որդի Սմբատի հետ ելնում պ ա տ ե­րազմի։

Երբ գալիս հասնում է Ասուրի զորքի դեմ, կանգնում, Ասուրն սկսում է զայրացնել վ ա հ ա նի ն , նրանանընդմեջ Դայլ կոչելով։ վ ա հա նն ասում է.

- Դա իսկապես իմ անունն է՝ գամ, կոտորեմ, գնամ և նորից գամ։Վահանի որդի Սմբատը աչքլ պահում է Ասուրի վրա, կռվելով մոտենում նրան։ Ասուրը տեսնելով

պատանի Սմբատին, արհամարհում է նրան, իբրև ջահելի, ասում.

170

- Ք ա ր ա պ ա շտ հարճորդի, հեռու կաց, որ կարողանամ դարս դալ իսկական կովող տ ղ ա մ ա րդ ­կանց դեմ։

Սմբատն ասում է.- Սատանայի որդի, իսկապես որ թո անունն Ասուր է, որովհետև քո սարը բւսնի պետք չէ, երբ

կտրիճների դեմ կովես, կզգա ս քո պարտությունը։Եվ Սմբատը միանգամից սուրը բարձրացնելով, խփում, կտրում է Ասուրի ձիու գլուխը և Ասուրին

գետին տապալում։ Ապա հարձակվում է Ասուրի վրա, գլուխը կտրում, գլուխն սանում ձեոին, վերև բարձրացնում, ասում.

- Փ ա ռ ք քեզ, սուրբ Կարապ ետ, որ հաղթեցիր հակառակորդիս։Մինչ Սմբատը Ասուրով էր զ բ ա ղ վ ա ծ , պարսից ինը զինվորներ շրջապատում են վա հա նին ու

սկսում անխնա հարվածել ։ վ ա հ ա ն ի աժը պակասում է, որովհետև ութսուն տարեկան էր, և հուսահատ­ված ձայն է տալիս.

- քք ւր ես, Սմբատ որդյակ, օգնության հասիր։Սմբատը քա ջա բա ր հարձակվում է հոր շրջապատողների վրա, գոչելով.- Օգնիր մեզ, սուրբ Կարապետ։Սմբատը սրով խփում է Ասուրի որդու գլխին, գլուխը թիկունքի հետ կտրում, գցում գետին, իսկ

հորը մյուս շրջւսպատողներին՝ քաջ արծվի նման հալածում, փախցնում։ վա հա նը ոգևորվում է, աուսջ անցնում և մինչև արևամուտ պարսիկներին ջարդում ու հալածում։ Պարսից ութ հազարանոց զորքից միայն երեք հազարն է ւիրկվում, փախչում, գնա մ վա խ սսսնգի մոտ։

վա խ տ սւնգը սաս է մնամ և մի տարի այլևս չի անհանգստացնում վա հա նին ։Այդ ընթացքում մեոնամ է ծերա ցա ծ քսւջ վ ա հ ա ն ը , նրւսն մեծ փ ա ռքով ա հանդեսով տանում, թա ­

ղում են սուրբ Կարապետի վանքի դասնը։

ՍՄԲԱՏ ԵՎ Վ Ա Ր Ա Ն Դ

վ ա հ ա ն ի մահից հետո վա խ տ ւսնգը քսան հազարանոց զորք է հավաքում, ուղարկում Սմբատի վրա, ա ռա ջա րկելով թե.

- Կամ եկ, պւստերազմենք, կամ էլ հնազանդվիր և հարկ վճարիր։Սմբատը հավաքում է ինն հազարանոց զորք , գն ա մ է Անւասք, վա խ սսսնգի դեմ պատերազմի։

Ն ա հինգ հազար զինվոր թողնում է Մահու ագարակ կոչված բլրի մաո, մնացած զորքով գնամ վւսխ– տ ա նգի զորքի դեմ։ վա խ տ ւսնգը կարծելով, թե Սմբատի զորքը միայն նրա հետ եղածն է, ինն հազար զինվոր է նրւս դեմ հանում, որոնք գւսլիս, գիշերով շրջապատում են Սմբատին։ վ երջինս կամենամ է գ ի ­շերով ելնել, հարձակվել շրջապատողների վրւս, բայց իր հետ եղած քահանաները խորհուրդ չեն տալիս։ Իսկ Սմբատն ասում է.

- վ ս տ ա հ եմ աստծո վրւս, որովհետև մաքուր հոգով ա միամտությամբ ծառայել եմ սուրբ Կարա­պ ետին. նւս կօգնի մեզ և իր ձեոից բա ց չի թողնի։

Ե վ կեսգիշերին Սմբատը ելնում, ոտի է հանում զորքին, զինվորները վառած ջահերը ձեռներին բռնած, հարձակվում են պարսիկների վրա։ Այդ պահին հանկարծ մի հերարձակ մարդ է երևում, որի մազերից լույս էր վսսյլատակամ։ Ք ա ջ Սմբատը տեսնելով նրւսն, գոչում է զորքին.

- Ք ա ջա լե ր վ ե ք , զա վա կներս, չվա խ ենա ք, սուրբ Կարապետը մեզ թիկունքից օգնության է հասել և մեզ հետ միացած՝ ինքն էլ է կռվում։

Պարսիկները մթության մեջ շփոթվելով, սկսում են իրար կոտորել։ Մյուս կողմից էլ Սմբատի զորքն է սկսում նրանց ջա րդել։ Այնքան են կոտորում, որ արյան հեղեղ է ելնում, դիակները քշում, տա­նում։ Այդ պ ա տ ճա ռով էլ այդ տեղավայրը այդ օրից կոչվում է Թիլ :

Պարսիկներին կոտորելուց հետո Սմբատը երկու հարյուր զինվորի կենդանի է թուլնամ, որ գնան,

1 Թ իլ կ ա մ թլեր՝ կ ա խ ա ր դ ո ւ թ յ ա ն , հմայութ յան, սնոտի պ ա շտ ամունքի նշան։ Այս դեպ քում օգ տ ա գ ո ր ծ վ ո ւ մ է այն իմ ա ստ ով, որ հայերի հ ա ղ թ ա ն ա կ ը տ վ յա լ տ ե ղ ա մ ձ ե ո ք է բ եր վել սուրբ Կ ա ր ա պ ե տ ի զոր ութ յա մ բ , նրա երևա լով և օգնութ յամբ ։

12. Հ ա յ հին վիպաշխւսրհր

պատմեն իո հաղթանակի Ա հատկապես սուրբ Կարապետի մասին, որ գիշերով երևացել էր և օգնել հայերին իրենց հաղթական կովում։ Ապա պարսիկներից խլված ձիերն ուղարկում է Մաշ, իր որդու՝ վա հա ն Կամսարականի մոտ, որպեսզի շսոսպ քաղաքի հետևակը դարձնի հեծելազոր։

վւսհան Կամսարականը կատարում է իր հոր կամքը, կազմում է երկու հազար հինգ հարյուր հեծ­յալից բաղկացած հեծելազոր և ուղարկում Սմբատին։ վ երջինս ութ օր պատրաստում է իր զորքը և սպասում թշնամու նոր հարձակման։

Ութ օր անց վա խ տ ա նգր մեծ զորքով գալիս է Մշո դաշտ, Սմբատի դեմ պատերազմելու։Սմբատը երկու հազար հեծյալ գիշերով գաղտնի տանում, անց է կացնում պարսիկների թիկունքը

և այնտեղ բլրի հետևում, թաքցնում։ Իսկ ինքը վերցնում է ութ հազարանոց զորք, ճակատ կազմում և ւսոավոտ վաղ արագ հարձակվում պարսիկների վրա, որպեսզի նրանց թույլ չտ ա նկատելու իրենց թի­կունքում դարանակալած հայոց հեծելազորին։

Երբ ճակատամարտն սկսվում է, Սմբատն ուժեղ ճնշմամբ պարսիկներին ստիպում է նահանջել դ ե ­պի բլուրը։ Գրավելով բլուրը, Սմբատը բարձրանում է բլրի գա գա թն ու ձայն տալիս.

- (1* ւր եք, քաջեր, աոաջ անցեք։Բլրի հւսկաոակ կողմում թաքնված հայոց հեծելազորը թիկունքից հարձակվում է պարսիկների

վրա։ Աոջևից Սմբատն իր զորքով, հետևից հեծելազորը շրջապատման մեջ են սանում պարսից զորքին, և սկսվում է օրհասական ճակատամարտ։ Հայերն ու պարսիկները խաոնվում են իրար, միայն փողերիձայնից և դրոշակներով են հազիվ միմյանց ճանաչում։

Կովի թեժ պահին իրար դեմ են դուրս գալիս վախտւսնգն ու Սմբատը։ Սմբատը սպաոնալից ձայ­նով դիմում է նրան.

- Կաց, հարճորդի, թեպետ բազում մարդկանց ես դու ջնջել, բայց այսօր դու չես պրծնի իմ քաջ տղամարդկանց ձեոից, մեր սրերը քեզ գազանների նման պատւսո-պատաո կանեն։

Սմբատն աոաջ է անցնում, թրով խփում, կտրում է վախտւսնգի ազդրի սոնապանը, ծանր խոցում և կամենում ձիուց գետին տապալել նրան։ Իսկ վւսխտանգը նիզակով հարվածում է Սմբատի կրծքին, սակայն չի կարողանում ծւսկել զրահը։ Նիզակը մնում է Սմբատի զրահի մեջ ցցվա ծ։ Սմբատը ձայնը բարձրացնում է ու գոչում.

- Սուրբ Կարապետ, ինձ թիկունքից հասիր, մենք այսօր քեզ համար ենք կովում ու մեռնում։Ապա նիզակով հարվածում է վախտւսնգի թիկունքին, ծակում զրահը, թափանցում սրտի մեջ և

սիրտը նիզակի տեգի հետ դուրս քաշում։ Սմբատը քաշում է թուրը և իսկույն կտրում վա խ տւսնգի գլուխը, գցում գետին։ Բայց չի կարողանում վախտւսնգի գլուխը վերցնել, որովհետև պարսիկներն անմիջա­պես հափշտակում են իրենց զորավարի գլուխն ու փախչում։

Սմբատը, երբ տեսնամ է, որ վախտւսնգի գլուխը նրա ծւսոաներից մեկը ձեոին փախչում է, ձիով ընկնում է հետևից, հասնում և մուրճով ուժեղ հարվածում գլխին։ Մուրճը ծոում է սաղավարտը, մտնում գլխի ջարդված ոսկորների մեջ։ Սմբատը հազիվ է կարողանամ մուրճը ծոված սաղավարտի միջից հա ­նել։ Պարսիկն այդ պահին վախտւսնգի գլուխը ձեոից գցում է ցած ու մեոնամ։ Ն ա յն պահին մեկ ուրիշպարսիկ հափշտակում է վա խ տ ա նգի գլուխն ու դարձյալ փախչում։ Սմբատն ընկնում է նրա հետևից ա կանչում.

- Մի անմտացեք, որովհետև սա արդեն մեոած է, եթե սրտացավ ծաոաներ եք և գլուխն եք աոած փախչում, ապա իմացեք, որ ձեզ էլ նրա օրը պիտի գցել։

Ծաոան հետ է դաոնում, վ ա խ տ ա ն գի գլուխը շպրտում Սմբատի կրծքին, ասում.- «Տար, խորովիր ե կեր, վայ ձեզ, որ վաղր ուրիշի չեք սպանի։Իսկ Սմբատը վերցնելով վա խ տ ա ն գի գլուխը, հետապնդում է պարսիկ ծաոային ու ասում.

Ա յ տիրատյաց պարսիկ, ինչու քո գլուխը չտվեցիր քո տիրոջ փոխարեն; է7վ որովհետև ւսյդ– պ ե ւ ՚ տիրատյաց ես, ես հիմա քո գլուխը քեզանից կհեոսւցնեմ։

Սմբատը սրով խփում, կտրում է պարսիկի գլուխը, գցում գետին 1ւ մեծ հաղթությամբ վերա դա ռ­նամ բլուրը։

Իսկ Սմբատի զորքը պարսիկներին օղակի մեջ էր առել և անխնա կոտորում էր։ Ոչ մեկին ազատ չեն արձակում, բացի պարսիկ չորս հարյուր ուղտապաններից, որոնք ուղտերի մոտ էին կացել։ Սմբատը

հրամայում է նրանցից ոչ մեկին չվնասել, միայն աղտերը վերցնել։ Ուղտապաններից սանոսմ են 1044 ուղտ Ա ութ հազար ձի ու ջորի։

Կոիվն ավարտելուց հետո Սմբատը հրամայում է՝ սպանված պարսից զինվորներին լցնել բլրի մոտ եղած հեղեղատը։ Այդ օրից բլուրն սկսվում է կոչվել Մահու բլուր։

Սմբատը սանում է զորքը Ա գիշերով գնա մ վախտսւնգի շինած Պորպ քաղաքի վրա։ Զորքը մտնում է ք ա ղ ա ք Ա որ տանը պարսից լեզվով խոսող են գտնում, բոլորին սպանում, քթերը կտրում, թելի վրա շա­րում, բերում են Սմբատին։ Հաշվում, տեսնում են, որ սպանվել է քսանչորս հազար պարսիկ կին, տղամարդ, երեխա։

Իսկ վ ա խ սսսնգի կնոջն ու որդուն գերի են վերցնում, տանում, պահում Այծից բերդում։

Ս Մ Բ Ա Տ Ե վ ՍՈԻՐԵՆ

Ապա Սմբատը մարդ է ուղարկում պարսից Խոսրով թագավորի մոտ և պահանջում հետևյալը.- Կամ ինձ հինգ տ ա րվա հարկ տուր՝ փոխարեն նրա, որ քո զորքերը կերան իմ երկրի խոտն ա

հացը, վառեցին իմ փայտը, խմեցին իմ ջուրը, այն սեղանատան սրահների համար, որոնք այրեց իմ հւսյր վ ա հ ա ն ը քո զինվորների պ ա տ ճա ռով, վաթսուն հազար դահեկան այն սապոնի գնի համար, որով քո զինվորների գարշահոտ ու արյունաթաթախ հագուստները լվացինք ու հագանք։ Իսկ եթե չտաս, ապա հարյուր մարդով կգւսմ քո վրա, բոլոր պարսիկներին կգերեմ, կբերեմ, կլցնեմ Տարոն, վզներին շան կապ կդնեմ, կուղղեմ քո վրւս, որ փոխանակ մեզ, ձեզ վրա հաչեն։

Ինչ որ ասացի՝ շւԱւո ուղարկիր, թե չէ՝ գ լխ իդ ինչ ասես կբերեմ։Խոսրովը Սմբատին չի պատասխանում, բայց վա խ սսսնգի եղբայր Սուրենը վերցնում է հարյուր

հազար դահեկան, հետն էլ ինը հազար մարդ, գւսլիս է Տարոն՝ իր եղբոր կնոջն ու որդուն գնելու։Սմբատը դիմավորում է Սարենին, սիրով ընդանում նրան և բերում Մաշ։ Տասը օր մնալուց հեստ

Սուրենը հարցնում է, թե ուր է իր եղբորորդին։ Ցույց են տալիս Այծից բերդր ու ասում.- Ա յնտ եղ է։Սուրենը հարցնում է.- Ա յնտ եղ նա ա յծարած է, թե դիվարած։Սմբատը ծիծաղում է սրամտության վրա և հրամայում՝ Սուրենի մոտ բերել նրւս եղբոր կնոջն ա

որդուն։Երբ նրանց բերում են, Սուրենը դիմում է Սմբատին.- Հա յո ց աշխարհի հզոր իշխան, տմւր այս կնոջն ու երեխային պարսից արքային նվեր։Սմբատը պատասխանում է.- Պարսից արքային, ա ռա նց գնի, սատկած շան չեմ տւս, որ նա տանի ճաշ շինի, ատի, ուր մնաց,

որ սրանց տամ։ Բայց եթե դ ա սրանց գնել ես ուզում, քե զ կտամ, եթե ոչ, ապւս երեքդ էլ գնացեք Արծ– րունիք, այծ ա րածեցրեք։

Բայց որովհետև Սուրենը իմաստուն մարդ էր, չի ա ո ա ր կ ո մ , ասում է.- Ո՞ վ բարեպաշտ իշխան, եթե անգա մ քո դռանը շուն արածեցնեինք, դարձյալ մեզ համար պար­

ծա ն ք էր, որ քո ղռանն ենք կացել, էլ ուր մնաց, թե այծ արածեցնեինք։ Բայց եթե համաձայն եք, վ եր ց­րեք մեզանից հարյուր հազար դահեկան, երկու հազար ուղտ, հինգ հազար պարսկական ձի և մեզ տվեք այս կնոջն ա երեխային։

Սմբատն ասում է.- Այս ամենը, ինչ որ ա յստ եղ ես բերել, իմն են. ես քո գլուխը կկտրեմ և քո ունեցվածքը կվերցնեմ։

Բայց եթե դրանք ք ե զ պ ետք են, դու դարձիր քրիստոնյա և ինձ էլ պարսիկների մոտ տար, քո ունեց­վա ծքն էլ քեզ լինի։ Իսկ եթե հոժար չես, ւսպա ուրիշ հնար մտածիր։

Սուրենը բերում է հարյուր հազար դահեկանը, ուղտերը, ձիերը տսղիս Սմբատին։ Սմբատն ասում Լ.- Տ վ ա ծ ի դ համաձայն եմ, բա յց իմացիր՝ պարսից զինվորները հարյուր ութսուն հազար դահե­

կանի փայտ են տարել Ք ա ր ք ն լեռւսն ա նտա ռից, նրանց ձիերը չորս հազար դահեկանի խոտ են կերել դաշտից, քսան հազար դահեկանի եղնիկ ու նապաստակ են որսացել իմ երկրից, հացի ու ջրի գինն էլ ձեզ եմ բաշխում։ Բայց երկու տարի Խւսռանի, Ասորիքի և Մարհայի գինի են խմել, դրսւ վարձը թող տան.

վեց գավաոի հարկք, որ աոել են, քաղաքների մատքի վարձը, որ կերել հն՝ չորս հազար դահեկան Է անում, այդ թող տան։ Դու Էլ դարձիր քրիստոնյա, ինձ պարսիկների մոտ տար, Ա թող քո հարա­զատներն Էլ քեզ լինեն։

Սուրենը տրտմում Է Ա ոչինչ չի կարողանամ ասել, Սմբատնասում Է.

- Մի տխրիր, ամեն ինչ քո ուզածով կանեմ։ Բայց ւսրի, քո զորքով գնանք իմ վանքը ուխտի։

վերցնում են զորքը, Սարենի եղրոր կնոջն ու որդան, գնում, անցնում Արածանի գետր։ Սմբատը իր որդի վահանի(1 թողնում Է գետի մյուս ափը, պատվիրում, ւ\վ որ գետն անցնի՝ սպանի։ Ինքը չորս հազարանոց զորքը թողնում Է Մեղտիում, պարսից դորրը թող– նում դաշտի Մրտից գյուղում, իր հետ վերցնում չորս հարյուր հայ Ա չորս հարյուր պարսիկ զինվոր Ա Սարենի հետ գնա մ վանքը։ Բայց որովհետև վանք տանող ճանապարհը խիստ նեղ Էր և ձիերով ա ն­հնար Էր անցնել, իջնում են ձիերից, ձիերը թողնում են ներքևում, ոտքով բարձրանամ վանքը։ ե ր բ մոտենամ են վանքի բակին, վ ա ­նականներն ընդաոաջ են գալիս և Սարենի պատճաոով արգելում նրանց վանք մտնել։

Սմբատը զայրացած ասում Է.- Որովհետև դաք՝ պարսիկներդ, այնպիսի պիղծ Էակներ եք,

որ անտառներին անգամ արժանի չեք, ուր մնաց թե ապրելու։Պալանյաց վ ա ր ա զ իշխանը, որ վանականների հետ Էր եկել,

սրով հարձակվում Է Սարենի վրւս և գլուխը կտրում։ Մնացած եր­կու պարսիկ իշխաններին կախում են ծառից, խեղդում։ Իսկ Պա– լանյւսց իշխանի զորքը, որ նախապես դարան Էր մտել շրջակայ­քում, դարս Է գալիս թաքստոցից, պարսիկների ավելի քան երկու հազար ձիերը կտրում զորքից, քշում, տանում մոտակա ձորը։ Պ ա ր­սից զինվորները ոտքով ընկնում են ձիագողերի հետևից, Դողոց աղբյուրի մոտ հասնում նրանց և պարսաքարերով ա նետերով հինգ հարյուր քսան հոգու խփում, սպանում։ Ապա իջնում են ձորը, ձիերը հանում, բերում, խառնում մնացած ձիերին, թվով դաոնում մոտ երեք հազար ձի։

Պարսից զինվորներից շատերը հետապնդելով մնացած ձիա– գոդերին ձորով բարձրանում են անտառը և այնտեղ հարձակվում նրանց վրւս, սկսում անխնա կոտորել։ Ջիսւգողերի ավագը, որի անունը Սերիմ Էր, հետ Է դաոնում, հանում Է սարը և սկսում պար­սիկների դեմ մեն մենակ քաջաբար կռվել, մինչև ընկերները հետ են դառնում և հասնում օգնության։ Սակայն մինչև ընկերների գալը, պարսիկները նետահարում են նրան, նետը դիպչում Է սրտին և սպանում։ Սերիմին ընկերները թաղում են նայն ձորում, և ձորն ու անտառը նրա անունով կոչվում Է Սերիմւսձոր։ Ձիագողերը բոլորը հետ են դառնում և սկսում քարերով ու նետերով հարձակվել պար­սիկների վրա, շատերին սպանում են, մնացածներն Էլ վսսխչում, գալիս, ապաստանում են մի քարայրում և սկսում ճաշել։

Այդ (հսմանակ հարյուր հիսուն հայեր Սղական ամրոցից դուրս Էին եկել որսի։ Ն րա նք գալիս հասնում են այն քարայրին, ուր հա­վաքվել ու ճաշի Էին նստել պարսիկ զինվորները։ Նրանք, երբ տես–

180

նաւք են պարսիկներին անհոգ նստած, հարձակվում են պարսիկների վրա, շրջապատելով՝ ոչ ոքի չեն թողնում ձի հեծնել, բոլորին սպանում են։ Այն տեղը, ար ժողովվել, ճաշի էին նստել ու կոտորվել էին պարսիկները, սկսում է կոչվել Ժ ո ղ ո վ ։

Այս իրադարձությունների ընթացքում Սմբատն ու վ ա ր ա գ Պալանի իշխանը թաքնվում են ս. Կարա­պետի վանքի մոտակա ձորում Ա մարդ են ուղարկում Մեղտի, զորքին շտապեցնում՝ հարձակման ա նց­նել։ Սմբատի զորքից հարյուր զինվոր անջատվում են, գալիս են պարսից զորքին գրգռելու կովի։ Ն րա նք գրոհում են պարսիկների վրա, ապա մեկ-մեկ նահանջելով, գալիս են Սմբատի մոտ Ա Սմբատի հետ բարձրանամ բլուրը։ Պարսիկները հետապնդելով նրանց, գալիս, շրջապատում են բլուրը, աստիճանա­բար բա զմա նա մ Ա սկսում նեղել Սմբատին Ա վ ա ր ա զ Պալանուն։ Սմբատն ու վ ա ր ա զը ծնկի են գալիս, ձեոները վերև բարձրացնում Ա սուրբ Կարապետից օգնություն հայցում.

- Հիշիր մեզ Ա մեր երախտիքը, սւՍրբ Կարապետ, դու, որ սեզ հեովամ օգնեցիր, այժմ քեզ մոտ ե նք՛ , մոտիկից էլ մեզ օգնիր Ա մեզ թիկունքից օգնության հասիր։

Սմբատն ու վ ա ր ա զ ը բլրի վրա եղած զինվորներին բաժանում են երկու թևի, աջ թևի գլուխն է ա նց­նում Սմբատը, ձւսխինը՝ վ ա ր ա զ ը , Ա սկսում են կյանքի ու մահի կոիվ մղել հարձակվող պարսից զորքի դեմ։ Իրենք ու իրենց ձիերը թաթախվում են արյան մեջ։ Սմբատի սուրը արյունից պատյանում մածաց– վում է, կպչում, և որքան վարձում է պատյանից հանել, չի դուրս գալիս։ Շատ զոռելուց՝ թրի դաստակը ձեռքի մեջ կոտրվում է , և չի հասցնում սարը Փոխել։ Պարսիկները այդ որ տեսնում են, ոգևորվում են, իրար ձայնում.

- Շ տ ա պ եց եք , քաջի սուրը կպել՜ է պատյանին, կոթը կոտրվել, չի դուրս գալիս, վրւս տվեք։Ն ր ա ն ք ա րա գ շրջապատում են Սմբատին և սկսում զենքերով անխնա հւսրվածել գլխին, հարված­

ներից այնպիսի ճարճատյուն էր լսվում, ինչպես չոր վռսյտը ճեղքելիս։Իսկ Սմբատը բարձր ձայնով ասում է նրանց.- վ ւս յ ձեր քաջությանն ու արիությանը, որ չեք կարողանում մի գլուխ էլ կտրել։Ապ ա ձայնն ավելի բարձրացնելով, կանչում է.- (7* ւր ես, հզոր ու քաջաբազուկ Պալունյաց իշխւևն, իմ ծեր օրերի նեցուկ, իբրև քաջ արծիվ աոաջ

անցիր, ա նգղներ ու բվեճներ են ինձ վրւս տվել։վ ա ր ա զ Պալանին զորքի ձախ թևը թողնում է իր վ ա հ ա ն որդուն, ինքը արծվի նման կռնչալով,

ահ ու սարսավւ տա րա ծելով, հարձակվում է Սմբատին շրջապատողների վրա, հետևից նիզակով հար­վածում Սմբատի վրւս խոյացած պարսիկի թիկունքին, ձիուց վերև բարձրացնում նրան և այլևս չի կարո­ղանում նիզակը նրւս մարմնից հանել։ Պարսիկն ընկնում է, մեռնում, իսկ վ ա ր ա զ Պալանին ծաղրան­քով ասում.

- Գնա, չափիր նիզակը, թե քանի կանգուն է երկարությանը, եթե մեկն ասի, թե երեք կանգուն է. չհա վա տա ս։

վ ա ր ա զ ը Սմբատին շրջապատումից դարս է բերում։ Սմբատը կովից դուրս գալով, հրամայում է մի պարսիկ բռնել բերել ։ Պարսիկին բերում են, Սմբատը մորթել է տալիս նրան, սոսք արյունը լցնում չորա ցա ծ արյունից պատյանում լռված սրի վրա, թուլացնում, սուրը հանում։ Բայց որովհետև սրի դաս­տակը կոտրված էր, նւս փոխում է սուրն ա արյունոտ երիվարը, նոր ձի հեծնում և մտնում կռվի մեջ։

Սմբատի հինգ հարյուրանոց զորամասը շրջապատում են վեց հազար պարսիկներ։ Սմբւստր տես­նամ է, որ վ ա ր ւս զ Պ ա լա նա ձին հոգնել է և կանգնել։ Ն ա խփում է մի պարսիկի, ձիուց գցում, ձին մո­տեցնում վ ա ր ա զ ի ն , ասում.

- Հեծիր , Պւսլանյաց իշխան։վ ա ր ա զ ը հեծնում է նժույգը, ընկնում պարսիկների մեջ և սկսում մի ա հե ղ կոտորած։ Եվ ամեն ա ն­

գամ, երբ Սմբատի և վ ա ր ա զ ի ձիերն հոգնում էին, նրանք արագ փոխում էին ձիերը իրենց սպանած հա­կառակորդների երիվարների հետ, և որքան բազմանում էր պարսից զորքը, նրանք իրենց նոր փո­խած ձիերի պ ա տ ճա ռով մնամ էին անխոնջ ու անպարտելի։

Շատ թշնամիներ են կոտորում Սմբատն ու վ ա ր ա զ ը , ընկածների դիակներին չափ ա համար չկար։

1 Նկւսսփ ամ ե ն մ ոտ ա կ ա յք ո ւմ գ տ ն վ ո ղ ս. Կ ա ր ա պ ե տ ի վանքլւ։

181

Բայց Սմբատի զորքի մեջ սկսում է երկյուղ ընկնել թվով բա զմա պ ա տ իկ թշնամու պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ Այդ պահին կովի վայրին են մոտենում Հւսշտենից Սմբատ իշխանը Ա Սմբատ Մամիկոնյանի որդի վ ա հ ա ն Կամսարականը՝ վեց հազար զորքով ։ Երբ վ ա ր ա զ Պալանին տեսնում է Սմբատի որդուն, ձայն է տ ա ­լիս, ասում.

- Ք ա ջ որդի վ ա հ ա ն , ուր էիր, որ այսքան ուշ ես գալիս օգնության։Իսկ վահւսն Կամսարականը, կասկածելով, որ հորը վարձանք է պատահել, լալով ձայն է տալիս.- Կւս իմ տաասպյալ ա ծերունի հայրը, թՏ ա րդեն տիրոջ մոտ է փոխվել ա ռհա վետ ։Սմբատը լսելով որդու ձայնը, կշտա մբանքով ասում է.- Սուրբ Կարապետը իմ թիկունքում կանգնած էր, ուրեմն ես պարսիկներից պիտի մեռնեի։վ ա հ ա ն Կամսարականը աստծուն փ ա ռք տւպով, հարձակվում է պարսիկների վրա, նրանց զ ո ­

րախումբը ճեղքում, կիսում երկու մւսսի, զորքը իր հետևից տանում, բաժանում երկու թևի, մեկն ինքն է գլխավորում, մյուսը՝ Հւսշտենից իշխանը։ Ապա կոտորում են պարսից զորագլուխը Ա ա ջ ու ձախ շրջվե– լով, պարսից զորքին առնում են օղակի մեջ և մինչև արևամուտը՝ ա նխ նա կոտորում։ Պ արսից զո ր ք ի ց երեք հարյուր զինվորի է հաջողվում միայն ձիերը թողած՝ փա խ չել ։ Ն ր ա ն ք գ ն ա մ , թաքնվում են մի ձ ո ­րում և սաստիկ հոգնածությունից քնում մինչև հաջորդ կեսօրը։ Կեսօրին հայոց զինվորները գալիս, նրանց քնած են գտ ն ա մ ։ Բերում, ջուր են ցանում նրանց վրա, արթնացնում, տանում Մ ե ղտ ի ։ Իսկ ձռրն այդ օրից, քնած զինվորների պ ատճառով կոչվում է Թմրաձոր։

Պարսիկ զինվորներին տանում են Մ եղտի, վերքերը բուժել տալիս, խնամում, ապա նրանց տալիս են գանձ, ձիեր, զ ե ն ք և խաղաղությամբ ա զա տ արձակում Պարսից աշխարհ։

Հ ա ջո ր դ օրը Սմբատը հրամայում է՝ կռվում սպ ա նվա ծ պարսիկների դիակները իրար վրա կիտել։ Դիակներից մի վիթխարի բլուր է գոյանում, որը քա ջ վա րա զ Պալունու անունով կոչում են վ ա ր ա զ ա բ լ ա ր ։

Երբ դիակները սկսում են նեխել և գա զա ններին բաժին դառնա լ, մոտակա գյուղի բնակիչները այդ առթիվ հետևյալ երգն են հյուսում և ասում.

Գ ա զ ա ն ն ե ր ը կերան դիա կն ե րի մարմիններն ու գ ի ր ա ց ա ն .Կ զա ք իս ը ուտելուց ուոեց, ինչպես արջ.Ե վ ա ղ վ ե ս ը հպ ա ր տ դ ա ր ձ ա վ , ինչպես առ յուծ ,Դ ա յ լ ը , ո ր ո վ հ ե տ և շ ա տ ա կ ե ր էր՝ պ ա յ թ ե ց , ե վ արջը , որ ուրիշներն ա տ ե ն , իրեն ոչինչ չի մնա Սովից մ ե ռ ա վ .Ա ն գ ղ ն ե ր ը , ո ր ո վ հ ե տ և ա գ ա հ էին, նստ ե ցին ե վ այ լևս չ կ ա ր ո ղ ա ց ա ն թռչել .Մկները, ո ր ո վ հ ե տ և իրենց ծակերը շա տ տ ա ր ա ն , նրա նց ոտները մ ա շ վ ե ց ի ն ՛ ։

Ստորև դրվում է երգի հին հա յերեն րնագիրը.

Կերան գսւղանք գ մա րմինս դ ի ա կ ա ց ն և գ ի ր ա ց ա ն . Կուզ կերեալ ա ոեա ւ իր|ւև զ ա ր ջ , ե ւ աղուէս հպարտ ե ղ և ք ա ն զա ո ե ւ ծ .Դ ա յ լ ք ա ն զ ի շա տ ա կե ր էր՝ պ ա յթ ե ա ց .Եւ արջ, գի գ որ ատ էն՝

Չմ ն ա յ աո ինքն, ի սովոյ մեռաւ.Ա ն գ ե ղ ք , զ ի ա գ ա հ էին, ն ստա ն եւ նւյլ ււչ կ ա րա ցին վերանա լ.Մ կ ա ն ք , զ ի շատ տ ա ն է ի ն ի ծակս իւրեանց՝ Ա ա շ ե ց ա ն ոտ ք նոցա։

182

Տ Ի Գ Ր Ա Ն , Վ Ա Հ Ա Ն Կ Ա Մ Ս Ա Ր Ա Կ Ա Ն ԵՎ ՍՄԲԱՏ

Խոսրով թագավորը դարձյալ քսան հազարանոց զորք է ուղարկում Սմբատ Մամիկոնյանի վրա Տի գր ա ն զորապետի գլխավորությամբ։ Տիգրա նը գալիս է Ապահանիք Ա Սմբատին կանչում իր մոտ։

Սմբատը իր որդի վ ա հ ա ն ի ն ուղարկում է Տիգրանի մոտ, որպեսզի իմանա, թե ինչ է ուզում։ վ ա ­հանը գալիս է Տիգրանի մոտ, իմանում բանի էությունը, ապա պատասխան է գրում, ուղարկում հորը Սմբատին, Ա ասում.

- Սա մեր մասին մերթ բարի է խորհում, մերթ չար։ Բայց նա եկել և մեզանից պահանջում է Մու­շեղ իշխանի Ա քո հոր վ ա հ ա ն ի ոսկորներն ու վ ա խ տ ա ն գ ի կնոջն ու նրա որդան, որն ընկավ վա ր ա զի հետ մղված պատերազմում։ «Ե թ ե չտ ա ք, - ասում է նա, ֊ կգամ, ձեր հավատի պաշտամունքատեղին կքանդեմ ու ավարի կենթարկեմ, եկեղեցիները կրակատուն՛ կդարձնեմ Ա ձեզ էլ պարսից արքունի դասը քարշ տալով՝ կտ ա նեմ» ։ Ն ա այսպես ասաց Ա Հաշտենքի կողմից կամենամ է քո վրա գւսլ։ Հիմա ես նրա հետ կգնամ, իսկ դու մեր զորքերը հավաքիր, գնա սուրբ Կարապետի վանք Ա խնդրիր կրոնավորներին՝ թ ող մեզ համար ա ղոթեն։

Սմբատը որդու նամակը կարդալուց հետո գալիս է սուրբ Կարապետի վանքը, ընկնում սուրբ սե­ղանի աոաջ Ա լալահառաչ խնդրում.

- Արթնացիր, տեր, Ա արթնացրու քո զորությունը։ Նա յիր, տեր, և մի լռիր, մի դադարեցնի քո օ գ ­նությունը, որովհետև թշնամին կրկին խրոխտացել է մեզ վրա։ Աղաչում եմ, հիշիր այն ջանքն ու տա­ռապանքը, որ դրեցինք քե զ վրա, հանուն մեր սուրբ ուխտի, որպեսզի քո անունը հավիտյանս փաոա– վորվի։

Ապա Սմբատը բերել է տալիս տասներկու թուր, դնում եկեղեցու բեմի առաջ, բեմի վրա պատարագ մատուցել տալիս։

Հետ ո Սմբատը վերցնում է թրերը Ա ասում.- Այո, տեր, ա նզգամ պարսիկներին կոտորելուց հոգնեցինք, ձանձրացանք, հոգնեցին անգամ

անօրեն պարսիկներն էլ, որոնք մեր թրերի ժանգը իրենց արյամբ սրբեցին։Այնուհետև Սմբատը ելնում է վանքից, գնում ինը հազար ինը հարյուր քառասուն զինվորից բա ղ­

կացա ծ զորք հավաքում, գնում, իջնում Հա շտ ե նք գա վա ոի Դրեհն կոչված գյուղի մոտ։ Իսկ Տիգրանն իր զո րք ով գնում, իջնում է Հոնընկեց բլրի վրա, զինվորական պատվիրակության է ուղարկում Սմբատի մոտ, ասում.

- Արի ինձ մոտ և մի վախենա, ինձանից գանձ ու փառք կստանաս, քո գլխին պսակ կդնեմ, և քեզ կդարձնեմ Հա յո ց մարզպան, միայն թե Մուշեղի և վ ա հ ա նի ոսկորներն ինձ տաս։

Սմբատը բռնում է Տիգրա նի պատվիրակության ղեկավարին, շիկացած երկաթե շամփուրը պսա­կաձև նրա գլխին է հագցնում և ասում.

- Կաց, տեսնեմ, թե դու ինձ ինչ նվեր ես բերել, որ ես քո գլխին պսակ դրեցի։Ապ ա բերել է տալիս պատվիրակության մյուս անդամներին, բոլորի գլուխները կտրում, դիակները

շիկացած շամվտւրով դաղում, գցում մի կողմ։ Եվ այդ գյուղը այդ դեպքի առիթով կոչվում է մոգերի գ ե ­րեզման կամ Մոգտունս։

Սմբատը զորքը հանում է Սերեմավայրք կոչված բլրի վլսս և Տիգրանի դեմ բանակ դնում։Երբ մութն ընկնում է, Սմբատի որդի վ ա հ ա ն Կամսարականը, որ Տիգրանի բանակում էր գտնվում,

մտնում է Տիգրա նի որդու վրանը, որդու գլուխը կտրում, կտրում է նաև այնտեղ գտնվող պարսիկ երեք իշխանների գլուխները, գիշերով բերում Սմբատի մոտ։ Ապա վա հա նը նորից վերադառնում է պարսից բանակը, գնում, գա ղտնի մտնում Տիգրա նի վրանը։ Տիգրանը տեսնելով վահանին՝ մերկացած սուսերը ձեռին, չի հանդգնում ծաոաներին ձւսյն սսսլ, կարծելով, թե նա եկել է կարասի գողանալու։ վահանը անմիջապես մի բարձ է վերցնում, գցում Տիգրանի դեմքին, բերանը փակում և հարձակվում վրան։ Այդ պահին վ ա հ ա ն ի ծւսռան ներս է գալիս, սրով կտրում Տիգրանի գլուխը։ Ն րա նք վերցնում են գլուխը, 1ոս–

1 Կ ր ա կ ա տ ա ն ը զ ր ա դ ա շ տ ա կ ա ն պարսիկների հրո տ ա ճ ա րն էր , ա ր ւստրաշաններ էին դ ր վ ա ծ , Ա միշտ վառվում էր նրանց պ ա ;

տ ե փ ս ր բ ա զ ա ն կրակր։

183

վաքում վրանում հղած թանկարժեք քարերը, ընտիր կարասին ու սրերը Ա գաղտնի գնում Սմբատի բա ­նակը։

Հայոց զորքը ցնծամ է վահա նի քաջագործությունից Ա մեծ գոհություն մատուցում աստծուն։Բայց վահանը դրանով չի գոհանում։ Նւս նայն գիշերը երկու հարյուր կաշվե վահան և հարյուր

ամեհի ջորի է բերել սսսլիս, ջորիների երկու կողքերից վահաններ կապում, վահանների վրա երկաթ­ներ կախում, ջորիներին գցում իր զորքի աոջԱ, քշում դեպի Տիգրանի տեղակալ Հոն զորավարի բանակը։

Հոնը աներ ութ հազար զորք ե բանակ էր դրել պարսից մյուս զորքերից հեոու, մի ժայոի մերձա­կայքում, Տորոս լեոան դիմաց։

վահանը յուրաքանչյուր տասը ջորու վրա մի վերակացու էր դրել, որպեսզի ջորիներին քշեն Ա հըս– կեն։ Ջորիներին ուղարկում է աոաջ, Հոնի բանակի մոտակայքը, իսկ ինքը զորքով հարձակվում է պար­սից բանակի վրւս։ վահանը բանակի չորս կողմից ուսզմի փողեր է հնչեցնել տալիս Ա մտնելով բանակի մեջ, սկսում կոտորածը։ Ռազմի փողերի անակնկալ չարագուշակ կանչը, հայ զինվորների ամեհի գո– ոոցը, անակնկալի եկած պարսից զինվորների սարսափահար աղմուկը, զենքերի շաչյունը մի զարհու­րելի ժխոր են բարձրացնում։ Բանակի մոտակայքում գտնվող ջորիների երամակը այդ ահավոր աղմու­կից խրտնում է, Ա ջորիներն սկսում են տարբեր կողմեր փախչել։ Իսկ նրանցից կախված երկաթները այնպիսի մի ահասարսուո զրնգոց են արձակում, որ պարսից զորքը կարծում է, թե ինքը շրջապատված Լ նաև մեծաքանակ հեծելազորով։

Պարսիկ զինվորներն ահաբեկված վայ են կանչում, մատնվում խուճապի։ Եվ որովհետև խավար գիշեր էր, իրենք էլ տեղանքին անծանոթ, թողնում են ձիերը և փախչում դեպի ժայոաբլարը և մթու­թյան մեջ՝ ահավոր վեմերի բարձունքից գահավիժում են ցած, սպանվում։

Երբ փախչող պարսիկների ճիչն ու աղաղակը վերջանում է, նրանց հետապնդող հայոց զորքը հաս­կանում է արդեն, որ թշնամին գլխովին ոչնչացված է։ վահա նի զորքը վերադառնում է պարսից բա նա ­կատեղին, հավաքում այնտեղ եղած կարասին, ունեցվածքը, գանձերը, պարսիկների թողած ձիերը, ա ղ ­տերը, ավանակները, թվով շուրջ տասնութ հազար, և դրանք բոլորն ուղարկում Պալունյաց գավառ։ Ավարի ենթարկված անասուններն այնքան^շատ էին, որ ծածկում են ամբողջ գավառի մակերեսը։

Լույսը բացվում է։ Տիգրանի բանակում գտնվող զորավարները փնտրում են Տիգրանին և որդան, բայց չեն կարողանում գտնել։ Ապա գտնում են Հոնի բանակից փախած զինվորների հետքը, այդ հետ­քով գնում են, տեսնամ4 բոլորը ժայոաբլրից գահավիժած, մեռած։

Պարսից զորքերը բարկությամբ լցված՝ միաբանվում են, իրենց զորավար նշանակում Միհրխոս– րովին, ճակատ կազմում Ա պատրաստվում են պատերազմի։

Սմբատը վահանին երեք հազար զինվորով կողմնակալ է թողնում, երկու հազար զինվորի դ ա ­րանակալ թաքցնում է իր երեք կողմերում, իսկ ինքը մնացած զորքով ճակատ է կազմում պարսիկների դեմ։ ճակատի աջ թևը հանձնում է քաջ ու հզոր վ ա ր ա զ Պալանան, ձախ թևը՝ Հաշտենից իշխանին, ինքը մնամ կենտրոնում և իրեն թիկնապահ դարձնում վ ա ր ա զ Պալունու որդի վա հա նին ։

ճակատամարտը սկսվում է։ Ս՚իհրխոսրովն ու Սմբատը իրար դեմ են ելնում և սկսում զենքերով իրար գլխի հարվածել։ Պարսից զինվորները մեղուների նման թափվում են Սմբատի վրա, խիստ նեղում։ Սմբատի աժն սկսում է պակասել, որովհետև տարիքով ծեր էր արդեն..նա հուսահատված ձայնը բարձ­րացնում է և որդուն օգնության կանչում.

- Ո՛ւր ես, վա հա ն որդյակ, ինձ օգնության հասիր։վահանը հոր ձայնը լսելով, դիմում է սուրբ Կարապետին.- Ահա հասել է ժամը, ով սուրբ Կարապետ, ուր են մեր կրոնավորների աղոթքները։Ասում է, մտնում կովի մեջ, ճեղքում պարսից զորքը, մոտենում հորը, ցրում նրա գլխին հավաքված

թշնամու զինվորներին։ Սմբատը ոգևորված որդու քաջությունից, սուրը բարձրացնում է, հարվածում իրեն շրջապատողներին, մի քանիսի գլուխը կտրում, մյուսներին՝ վա հա նի հետ միասին հալածում, քշում, հասցնում են դարան մտած զինվորների դիրքերը։ Դարանակալած զորքը միանգամից թաքստո­ցից բարձրանում է և խոյանում պարսիկների վրա, շուրջկալում նրանց և երեք հազար զինվորի ժայ­ռերից ցած թափում։ Օրը մթնում է, պարսիկները, թվով մոտ ութ հազար զինվոր, ստիպված փախչում են Հաշտենք գավառից։

18«

ճակատամարտի տեղում Սմբատը զորահանդես է կազմակերպում՝ հաշվելու համար կովում ըն­կածների թիվը։ Ե վ այդ օրից ի վեր այդ վայրը կոչվում է Հանդիսյանս։

Հա նդեսից հետո Սմբատը հրամայում է հետապնդել փախչող պարսից զորքին։ Հետապնդում են, բայց պարսից զորքը րանակ է դնում Ա կանգնում։ Սմբատի զորքը Աս նրա դիմաց բանակ է դնում Ա մտադրվում հարձակվել պարսիկների վրա։ Սակայն երեկոյան դեմ Ապահունիքից գալիս է հազար զի ն­վորից բա ղկա ցա ծ մի գ ա ն դ , միանում պարսից զորքին։ Սմբատի զորքը, տեսնելով թշնամու զորահա– մալրումը, Մարտից փող կոչված ստորգետնյա անցքով ցած է իջնում Ա բանակ դնում Արածանի գետի եզերքին։ Պարսիկները հետամտելով հայոց զորքին, նայն անցքով իջնում են և հայերին սեղմում Արա* ծանու գետեզրին Ա սկսում սաստիկ նեղել։ Սմբատը դիմում է աստծուն.

- Տե ր իմ, գիտեմ, քո մարդասիրությունը վաղուց ի վեր մեզ հետ է։ Այժմ խնդրում եմ, մեզ նայիր, թե ինչպես է թշնամին մեզ նեղել։

Ապա զորքը ոտքի է հանում, Ա արյունն աչքերն աոած, ելնում են պատերազմի։ Դարձյալ կովի թունդ պահին նրանց է երեում մի ա հեղ Ա լուսաճաճանչ մազերով տղամարդ։ վ ա հ ա ն ն իսկույն գլխի է ընկնում, որ դա ս. Կարապետն է, մեծ ոգևորությամբ ու խիզախությամբ հարձակվում է թշնամու վրա, պարսից զորքերից կտրում, անջատում չորս հազար զինվոր, քշում, տանում մինչև Աստեղոնք ամրոցի մոտակայքը Ա շրջապատած՝ հալածում ընդհուպ եկեղեցու դեմը։ Պարսիկները կամենում են բարձրա­նալ եկեղեցին, կրոնավորներին կոտորել, բայց չեն կարողանում արանքում գտնվող ձորն անցնել, ուստի մտնում, թաքնվում են եկեղեցու դիմացի անտաոում։

վ ա հ ա ն ը զո րք ով շտապ հասնում է նրանց հետևից, բոլորին անտաոում սրի քաշում։ Այդ վայրը սկսում է կոչվել Մահու աոիթ։

Թիկունքից վ ա հ ա ն ի ն է հասնում վ ա ր ա զ իշխանը, որը պարսից մնացած զորքին գետն է թափում, խեղդում, իսկ նրանք, ում հաջողվում է գետն ընկնելուց խուսափել, կանգ են սանում, որովհետև ձիերը սաաջ չեն գ ն ա մ ։ վ ա ր ա զ ը նրանց ձայն է տալիս, ասում.

- Ինչո ւ եք կանգնել, փախեք, որ կոտորենք։Իսկ նրանք ասում են.- Կորանք մենք, մեոանք, վերջացանք։Այդ ւսոթիվ այդ տեղը հետագայում կոչվում է Կարա։ վ ա ր ա զը շատերին կոտորում է, հազար ք ա ­

ռասուն զինվորի է միայն հաջողվում փախչել, գնալ հասնել իրենց Խոսրով թագավորի մոտ։Այդ նույն տարին մեռնում է Սմբատը, որին տանում, թաղում են իր պապերի կողքին, ս. Կարա­

պետի վանքի բակում։

Վ Ա Ր Դ Ո Ի Հ Ր Ի , Վ Ա Հ Ա Ն Ե վ Տ Ի Ր Ա Ն

Տասնութ սսսրի անց նոր գժտություն է ընկնում պարսիկների և Տարոնի իշխան վահա նի միջև։Պարսից ն ո ս ր ո վ թագավորը վարդուհրի զորապետի գլխավորությամբ հիսուն հազարանոց զորք է

ուղարկում Տա րոն։ Պարսից զորքը մեծ ցասումով գալիս է իջնում Մաշ, կամենում բարձրանալ ս. Կարա­պետի վանքը և Տարոնի իշխանների ոսկորները հանել, տանել։

վ ա հ ա ն ը իր մոտ է կանչում որդան՝ Տիրանին, և ասում.- Որդիս, քո մեծության փառքից չգա յթա կղվես և մեղքերի մեջ չընկնես։ Քանի որ ջահել ես, գ ե ­

ղեցիկ կանանցից չխ աբվես, այլ հիշիր մեր հայրերին, որոնք սրբությամբ ծառայեցին հայրենիքին ու եկեղեցուն։ Մի մոռանա նաև ծառայել սուրբ Կարապետին, որ այսքան պատերազմների մեջ մեզ օ գ ­նական ու զորա վիգ եղա վ։ Եթե կամենամ ես երկար ապրել, չարիք չգործես և պղծությամբ չտարվես։ Եթե ես ընկնեմ պատերազմում, ապա ինձ կթաղես սուրբ Կարապետի վանքում, իմ հայրերի կողքին, սրբությամբ կվերաբերվես քո հայրերի հիշատակին և քո եկեղեցուն, ինչպես ես ծառայեցի։

Ես ոչ գեղեցկությամբ գա յթա կղվեցի, ոչ խեղճերին զրկեցի, ոչ տառապածներին նեղեցի. նրանք, ովքեր իմ իշխանության տակ էին գտնվում՝ կանայք թե տղամարդիկ, մանուկներ թե եկեղեցականներ, նրանց խնամեցի ա հոգացի, իբրև իմ սեւիական եղբայրների և ընտանիքի անդամների, ինչպես իմ հայ­րերն էին անում։ Որդյակ, նույն կերպ էլ դ ա վարվիր, և քո բարեգործությամբ կզորանաս։

187

Իսկ այժմ գնա նք պատերազմ։վա հա նը պատերազմի է դուրս քերում նաե ս. Կարապետի վանքի երեք հարյուր հիսունվեց կրո­

նավորների՝ վանքի վանահայր Գրիգորի առաջնորդությամբ։Պատերազմը սկսվում Է Արածանի գետի ափին, Կաղամախիների բյուր կոչված անտառի մերձա­

կայքում։ Այնտեղ Էին խմբվել նաև վանքի կրոնավորները՝ մազեղեն սԱ զգեստներ հագած, մեջտեղը մի ժամհար՝ երկու խաչադրոշ ուսերից վեր բարձրացրած։

Երկու կողմերն Էլ դեմ դիմաց ճակատ են կազմում, Ա սկսվում Է պատերազմը։ վա րդուհրին մնում Է գետի մյուս ափին Ա չի մտնում կռվի մեջ. նւս նկատում Է սևազգեստ կրոնավորներին և զա րմա նքով հարցնում.

- Ն րա նք այնտեղ ինչ են անում։Պարսիկները նեղում են վ ա հ ա նի զինվորներին, որոնք խաճապահար խռնվում են իրար գլխի և

կամենում փախչել։ Այդ ժամանակ վանականները ծնկի են իջնում և բոլորը միաբերան ու ա րտ ա սվ ա ­խառն– աչքերով սկսում աղոթել.

- Ո՛վ զորությւսնց տեր, դու զորացրու մեր զինվորներին և թշնաման ամոթով արա։ IV վ Կ ա ր ա ­պետ, քեզ պաշտողների ձայնից արթնացիր։

Այս ասելով, նրանք բոլորը ոտքի են կանգնում, խաչանիշ դրոշակները պարզում առաջ դեպի թշնա­մին և դիմում հարձակման։ վ ա հ ա ն ն ա յդ պահին նայում Է վանականների գնդին և տեսնում, որ նրանց ւսջ թևից մի վիթխարահասակ երիտասարդ Է գնում, գլխին՝ ծիրանի թա գ և խաչ, որի զգեստ ներից լույս Էր ճառագայթում։ Իսկ նրւս ւսոջևից գն ա մ Էին դարձյալ երկու այլ բարձրահասակ թևավոր երիտ ա ­սարդներ։

Թշնամիները նկատելով այս տեսիլը, վախից խենթանում են, լցվում ջուրը, շատերը խեղդվում են,ոմանց Էլ հաջողվում Է անցնել գետի մյուս ափը։

վահա նը ձայն Է տալիս իր որդի Տիրանին և մնացած զորքին, ասում.- Ահա տեսեք, մեր տերը լսեց իր պաշտոնյաների ձայնը և իջել Է մեզ ու նրանց փրկելու։ Արդ գ ո ­

տեպնդվեցեք և եկեք հետամուտ լինենք թշնամուն։վ ա հա նն անցնում Է գետի մյուս ափը, գնա մ այն գյուղը, որ Պարսից կողմ Էր կոչվում, հավաքում Է

իր զորքը և հալածում պարսիկներին մինչև Մատրավւսնքի դաշտը։Այստեղ հայոց և պարսից զորքերը կանգ են առնում և ճակատ կազմում։ Իրար դեմ մենամարտի

են դարս գալիս պարսից վ ա ր դ ա հ ր ի զորավարը ե վ ա հ ա ն ի որդի Տիրանը։վարդուհրին չարախոսությամբ դիմում Է Տիրանին.- Կախարդագործ, դուք կախարդությամբ եք վսսռավորվել և կախարդությամբ եք կամենում հա ղ ­

թել պարսից քաջերին։Տիրանն ասում Է.- Եթե կախարդ եմ, դու Էլ ինձանից չես ա զատվի, ես հիմա քո ձիու պոչը քո ւսչքի առւսջ կ բ ե ­

րեմ, նայել կտամ։Ասում ու արագ հարվածում Է վարդուհրիին, աջ ոտը սռնապանով հանդերձ կտրում, գցում մի կողմ։վարդուհրին թեքվում Է, ընկնում ձիու մյուս կողմի վրա։ Տիրանն ասում Է.- վարդուհրի, ինձ մի մեղադրի, գլուխդ Է մեղավոր, գլուխդ քեզ ծոեց, գ ցե ց մի կողմի վրա. հիմա

բեռդ կուղղեմ, հետո կբւսրձրացնեմ։Տիրանը սրով խփում, կտրում Է վ ա ր դ ա հ ր ի ի գլուխը, տալիս Է ծառային, ասում.- 11ա պահիր, իջնենք Մատրավանքից, գնա նք սուրբ Կարապետի առաջ, գնդի խ ա ղա նք, որով­

հետև սա Էր, որ նախատում Էր ս. Կարապետի վանքի պաշտոնյաներին։վա հա նի զորքը շրջապատում Է պարսիկներին։ Պալունյաց վ ա ր ա զ իշխանը կտրում, բաժանում Է

պարսից երկու իշխանների զորամասերը և քշում հանում մինչև Հւսշտյանք։ Երբ փախստական պարսից իշխաններից մեկր հասնում Է մի դաշտաձև տեղ, սկսում Է ապշանալ, ոչ կարողանում Է խոսել, ոչ Էլ կռվել, թեպետ հայոց հետապնդող զորքը դեո հեռու Էր։ Ծ ա ռա ն հարցնում Է.

- Ինչո՞ւ ապշեցիր ու մոլորվեցիր, իշխւեն։- Պաղակ իշխանին եմ տեսնում և չեմ կարողանում գնալ։Ասում Է և ընկնում, մեռնում։

188

Ա յդ օրվա նից այդ տեղը կոչվում է Պալկ։վ ա ր ա զ Պալանին գերում է մեոած իշխանի երկու որդիներին, պահել տալիս տեղամ, իսկ ինքը հե­

տապնդում պ արսից փախստականներին։ Հա սնելով փախչող իշխաններից մեկին, վ ա ր ա զ ն ասում է.- Պարսիկ, ընկիր քո կամքով, թե չէ՝ կընկնես ակամւս։Պարսից իշխանը շարունակում է փախչել։ վ ա ր ա զ ը հետապնդելով նրան, նիզակով ուժեղ հարվա­

ծում է թիկունքին, տեգը անցնում է մարմնի միջով, խրվում ձիու ողի մեջ։- Այժմ արդեն կընկնես, - ասում է վ ա ր ա զ ը ։Շարունակելով հետապնդումը, վ ա ր ա զ ը հասնում է պարսից մի այլ իշխանի, ասում.- Կընկնես քո կա մքհվ, թե կընկնես ակամա։Պարսից իշխանը շա ո է գալիս Ա խփում, կտրում է վ ա ր ա զ ի ձիու գլուխը։ վ ա ր ա զ ը ձիուց վայր է

ընկնում, բա յց ա րա գ ելնում է ոտի, վազում պարսիկ ձիավորի հետևից, սրով խփում, կտրում է պարսիկի ձիա ջիլը, ասում.

- Դու էլ ընկիր։Ա յդ օրվա նից ա յդ տեղը կոչվում է վա յրա նկա նիս ։վ ա ր ա զ ը վերցնում է վախից մեոած պարսից իշխանի գլուխն ու նրա զույգ որդիներին, գալիս է իր

որդու՝ Սմբատի մոտ, ապա երկուսով իջնում գալիս են վ ա հ ա նի մոտ։Իսկ վ ա հ ա ն ը բազում պարսիկներ էր կոտորել, մնացածներն էլ փախել, թաքնվել էին դաշտի տար­

բեր կողմերում։Այդ ժամանակ Կւսղամախյաց բլրից ՜ցած են իջնում աղոթող վանականները, գալիս հասնում Մատ–

րավանքի դաշտին նայող մի բլրի։ վ ա ն ա կա նն եր ի մոտ է փութով գալիս պարսիկ փախստականների մի գունդ և աղաչում նրանց՝ փրկել իրենց։ վ ր ա են հասնում փախստական գնդին հետապնդող Հւսշտե– նից իշխանի զորքերը և կրոնավորներից պահանջում նրանց մոտ ապաստանած պարսիկներին։ Կրո­նավորները կտրուկ մերժում են Հա շտ ենից իշխանի զորքերի պահանջը և պարսիկներին չեն հանձնում նրանց ձեոը։ Դալիս հասնում է նա և Հա շտ ենից իշխանը և հարցնում կրոնավորներին.

- Ո՛ւր են պարսիկները։- Ահավասիկ կանգնած են ձեր հայրերի մոտ, - պատասխանում են վանականները։Այդ օրից ւսյդ տեղը սկսում է կոչվել Հայրկերտ։Պատերազմը ավարտվում է ։ Պարսից փախստականներին, թվով չորս հարյուր հիսուն հոգի, բ ե ­

րում են Մ եղտի, նրանց ձիեր են տալիս, գանձեր են տալիս և ազատ արձակում, որ գնան Պարսից աշ­խարհ, պատմեն իրենց ա չքով տեսած սքանչելի հրաշքը։

Տիրան

Տսւրոն աշխարհը աոժամանւսկ խաղաղվում է ։ Երեսուն ս ա ր ի Տարոնի և Ապահանիքի վրա իշ– խելուց հետո մեռնում է վ ա հ ա ն Կամսարականը և թաղվում ս. Կարապետի վանքի բակում՝ իր պապերի կողքին։

վ ա հ ա ն ի որդի Տիրա նը, վրւսց վ ա շ դ ե ն իշխանի և իր հանգուցյալ հոր խորհրդով, գնում է պարսից էսոսրով թա գա վորի մոտ, դառնում նրւս որդեգիրը և Հա յոց աշխարհի վրա մարզպան կարգվում։ Ի՚ոս– րով թագավորը Տիրա նին մեծ զ ո ր ք ո վ ուղարկում Է հունաց թագավորի դեմ պատերազմելու։ Իսկ Տ ի ­րանը նա խ ապ ես պ ատգա մավոր Է ուղարկում հունաց կայսրի մոտ, ասում.

- ^ վ ա խ ե նմա իմ գալուց, ինձ մի ք ա ղ ա ք տար, որպեսզի այնտեղ հավաքեմ հայոց զորքերը և քեզթիկունք ու օգնա կա ն դառնամ։

Հունաց կայսրը սիրով ընդունում Է Տիրա նի առաջարկը, հավատարմության ախտի պայման կնքում և Տի ր ա ն ին համարում ոչ միայն Հ ա յո ց ու Պարսից մարզպան, այլ նրան դարձնում դեմեսլեկոս Հունաց ա մբողջ աշխարհի վրա։

1 Դ ե մ ե պ ե կ ո ս ՝ հունարեն ւյոմեստիկոս բ ա ո ի հա յերեն արտասանությունը , կ ա յսերական թ ի կ ն ա պ ա հ , բ յ ո ւ գ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յ ս ր ո ւ ­

թ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա ր և ե յ յա ն բ ա ն ա կ ի ( |որավսւրին տ ր վ ո ղ տ իտղոս ։

189

վսւշդեն իշխանն այս իմանալով, սաստիկ զայրանում է, մարդ է ուղարկում Խոսրով թագավորիմոտ, ասում.

- Տիրանը քեզ դավաճանեց Ա ա նցավ հույների կողմը։ Այժմ ինձ ուղարկիր ութ հազար ձիավոր վանւսնդ գւսվաոի մոտ, ես կբռնեմ Տիրանին Ա քո ձեոը կհանձնեմ։

Խոսրովը կանչում է վրաց իշխանորդի Ջոջիկին, որին մարզպան էր դարձրել, նրա ձեոով Սյունյաց իշխանին տալիս է խիստ ծեծել, իբր և նենգ ու խարդախ ազգի, իսկ ինքը հազարանոց զո րք է ուղարկումվրաց վսւշդեն իշխանին։

վա շդենը նամակ է գրում Տիրանին, ասում.- Հոգնեցիր պանդխտության մեջ մնալուց, այժմ վերադարձիր, որպեսզի մի բա ն մտ ա ծենք պար­

սից արքայի վերաբերյալ։Տիրանը վա շդենի նամակը ստանալու օրը մեկ այլ նամակ էլ ստանամ է վ ա շ դ ե ն ի քրոջ որդի Հա–

մւսմից, որը հայտնում էր վա շդենի կողմից նրւս դեմ նյութվող դավադրության Ա պարսից զորքերի գ ա ­լու մասին։

Տիրանը շտապ պատասխան է գր ա մ վ ա շդե ն ին Ա նրան ա մոթանք տալիս իր դեմ գա ղտ նի դ ա վ ա ­դրություն սարքելու համար։

վա շդենը խիստ զայրանամ է Համամի վրա, նրւս ոտ ու ձեոը ծա յրատա մ-կտրա մ, վերցնում պ ա ր­սից զորքը, անցնում (1որոխ գետը, գնա մ Համամի քա ղա քը, որ կոչվում էր Տամբուր։ Սրով ա հրով մըտ– նում է քաղաքը, կոտորում, ավերում, գերում։ Ք ա ղ ա ք ի եպիսկոպոսն անիծում է ա նողոք իշխանին։ Վ ա շ­դենը, սրանից զայրացած, կոտորել է տալիս սուրբ Սիոն եկեղեցու բոլոր քահանաներին, եպիսկոպո­սին մորթում սուրբ սեղանի վրա։

Նույն տարին հունաց Հերակլ կայսրը սպանում է պարսից Խոսրով թագավորին, հիշում ՛իր Ա Տ ի ­րանի միջև եղած ախտն ա երդումը Ա Տիրանին կարգում մարզպան համայն Հա յոց աշխարհի վրա, ինքը գնում Կոստանդնուպոլիս։

Ութ տարի անց, արաբներն արշավում են Հա յա ստ ա ն։ Հա յա ստ ա ն է գալիս Մահմեդի քրոջ որդի Աբդոահիմր՝ տասնութ հազար հեծելազորով Ա Հա յոց աշխարհից հւսրկ պահանջում։

Տիրանը հրաման է տալիս՝ ժողովել ամբողջ զորքը ե ելնել արաբների դեմ պատերազմի։ Սակայն վաշդենի որդի վրաց Ջոջիկ իշխանը Հայոց աշխարհը ապստամբեցնում է Տիրանի դեմ, որպեսզի չե ն ­թարկվեն նրա հրամանին Ա չելնեն արաբների դեմ պատերազմի։ Տիրանը տեսնելով, որ ամեն ինչ վեր­ջացած է, դիմում է իրենց կամքով իր մոտ հավաքված ութ հազար հայ զինվորներին.

- քէ ւ( քրիստոնյա ժողովուրդ, ավելի լավ է մեոնել, քսւն մեր երկիրն ու եկեղեցին հարկատու դարձնել տաճիկներին •.

Հա ջորդ օրը աոավոտյւսն Տիրանը Դրգուո լեոան ստորոտում կովի է ելնում արաբների դեմ, մինչև կեսօր կովում ե արաբներին նեղելով, փախուստի մատնում։ Սակայն այդ պահին ԱնձԱացյաց Սահաո իշխանն իր զորքով ապստամբում է Տիրանի դեմ, անցնում արաբների կողմը Ա սկսում կովել հայոց զ ո ր ­քի դեմ։ Արաբները նորից զորանում են, և կոիվր բորբոքվում է նոր թափով։

Տիրանը զայրացած ճեղքում է երկու ճակատները, մխրճվում դավաճան Սւսհաոի զորքի մեջ, հաս­նում նրւսն, գոչում.

- Կաց, ուրացող Սահաո, աստված քեզ իմ ձեոը մատնեց։Ապւս սուրը բարձրացնելով՝ խփում, կտրում է Սւսհաոի գլուխը, բա յց ինքն էլ նայն պահին երկու

իշխանների հետ սպանվում է ։ Արաբները շրջափակում են հայոց զորքը, շատերին կոտորում, ոմանց է| հաջողվում է փախչել, անցնել Օձ քաղաքի մաո գտ ն վ ո ղ ճահիճների հւսկաոակ կողմը։

Աբդոահիմր ւսյդ հաղթանակից հետո անցնում է Հա յոց աշխարհի մնացած գա վառները, հասնում Ջավախք, վրաււտան, վ ա ն ա ն դ , բոլորից հարկ վերցնում, վերադառնամ Տա ճկա ստա ն։

Նույն տարին արաբներն ավերում են Աշտիշատի եկեղեցին, ս. Կարապետի վանքը Ա Թիլում գտնվող Կաթողիկե եկեղեցին։ Իսկ Տիրանին թաղում են Պորպ քաղաքի մոտ գտ ն վ ո ղ Տա րոնի Ձյանա– կերտ եկեղեցու դռանը։

ւ Դ ջ ն ա դ ա ր ո ւմ արաբներին «այերր տաճիկ էին անվանում։

190

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Ա ո ա ջ ա բ ա նՏ

Աոաջին մաս

ԲՆՈՒԹՅՈՒՆ10

Երկրորդ մաս

ԱՍՏվԱԾՆԵՐ Ե վ ՀԵՐՈՍՆԵՐ36

ԱՍՏվԱԾՆԵՐ37

ՀԵՐՈՍՆԵՐ44

Երրորդ մաս

ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ ՎԵՊԵՐԸ 58

« Պ Ա Ր Ս Ի Ց Պ Ա Տ Ե Ր Ա Զ Մ » Վ Ե Պ Ը 80

« Տ Ա Ր Ո Ն Ի Պ Ա Տ Ե Ր Ա Զ Մ » Վ Ե Պ Ը 166

.՛էտ *

■ ^ Հ .Դ Հ

Լ ՝ . & է ա ՝ է

* * . •^ է > – --՚1 . *** ՝ Հ *^ ՜ ^ – ֊ ––,

■ ^ ւ Խ ^ է ձ ՚* ՜ ք > ՝ * % ■ ՚ Հյ ձ ;

* -

–V Տ * ՜ * 1–*.։.«ք "< ՚ – 5՛ ^ 5 »

՝5Լ*

՝& •՝ ՚ ՝ “\ տւ* 7 1 ^ ■՝ ֊ ՝%/ ■■^

քա> V

Ճ Օ

1 ճ 4 ք » .

• * – յ յ ։յ ^ ա ^ յ ա ո ^ տ ո / . - 18 > 4 ա Տ ք յՏ Տ ^ ք Տ ա ա ք – ^ ՜ ՚՜ Հ & Տ

^ յ . ^ յն ձ < 7 ՛ ւ * ւ Տ Տ &ք յ յ ւ ւ | ք 7 7 , է * ձ 3 5 է Ղ ւ շ Տ ւ յ / 1 * - - •■ ^ ՜ ՝ Հ * 4

ճ Տ ճ յ ^ Տ Տ ք ՝ ՜ – * • * ^ 1 ւէ 4 ^ * #

$1ոԹ &յաձ ւՀ ^ " Հ–*ա ̂ ՏտՈ ^ ^ 9 + ա ՜ ա ՜ ^ ՚ , I* •> 2*»ո» • 1 V• ^ - . ւ « * յ ձ * յ • . " յ « • • : ^ V I

ւ ա » , ք ^ ^ ^ ^ ^ Հ յ; ̂ V ։ ։ յ ր յ »տ I% : յ ՛ տ&Պաաէէ&ձձ"

& * է

■ ՚ > ^ 3 նտ

Ւ ։^ –

՚ . –^ 1 * ք > ՛ * " ՝ ^ ֊ 1 . . / > , գ 3 2

. - •«, I »

է ՛ ՝ Հ ՚Լ .4 * է ձ ՝ ՝ ա

հ ՝ + ; ՝ ^ գ & ա՚ ւ * ՜ ^ է # \*Հ Տ Գ վ

■ • , ք* . < ^ . հ Հ ։ է / – կ ՝, . ; ; ^ ք ք

> 1 ք * Հ* 7

ք ~ * * յ « ՛ • - - • ,յ ^ «V. յ / ձ ^ *■ * Հ •->

« « « շ

4.. * * •

■».

՞ * "–՝ - ՝

* > •

-

–՜ > 7 * ՜» 7 ^ . –։^ –

* * % & > * ՚ 3

V ՚՝ ք * * €

ա

լ*» *– » ^ ՜ > - « :

յ ֊ - / * ̂

< « » • > > ,

9ԱԱ </)(10սւրար (Սա. զ™,III 11 II 11ւէէւ««* .... - -

Ո .0 0 7 5 0 4 2

• ՝»■ * * ՚ < ք – 4 Թշ 1 ** • . . . . « Ր :՝ % ^ * %է. Հ 1 | յ ^ | ^ լ յ

ք

* I