КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

б 81.2Каз А37

К Ә £ I П Т I К

А. Ақжанова, К. Өтегенова

КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

(. )кономика, бухгалтерлік есеп және аудит)

Ощ) щралы

К .і і.іқстан Республикасы Білім және гылым министрлігі техішкалііік

КГГАПХАНАІ

КОЛЛЕДЖНАУЧНАЯ БИБЛИОТЕКА И М . С. К Й С С М В А Е В А

- ■ицоп.ммТГ.и.ія,, Ч.І .ОМММ,. ■

/̂ЪИАЫТ Тіі

«Фолиант* баспасы Астана-2010

УДК 811.512.122(075.32) ББК 81.2 я 7

А 37

Пікір жазғандар:К.Қ. Есіркепова — ф.ғ. к ., доцент;РЛ. Таласпаева - арнайы пөндер оқытушысы

^ ^ Ақжанова А., Өтегенова К.Кәсіби қазаң тілі (Экономика, бухгалтерлік есеп және аудит): Оцу щралы / А. Ақжанова, К. Өтегенова.- Астана: Фолиант, 2010. - 128 б.

І8ІШ 9965-35-877-Х

Лексикалық материалдар жинағы болып табылатын бүл оқу қүралының басты мақсаты - қаржы, экономист-бухгал­тер және сақтандыру ісі мамандықтарына қатысты сөйлеу тілі қалыптасқан үйренушілердің қазақша сөйлеуін, жа- зуын, баяндауын жетілдіру, лексикасын байыту.

Жүргізілген сабақтардағы мәтіндер барынша іріктеліп алынды. Тақырыптардың жүйелілік, логикалық байланыс жағы ескерілді, экономикалық терминдердің лексикалык мағынасы түсіндірілді. Таңырыптардың мазмұнына сәйкес сүрақтар, сүхбаттар, тапсырмалар берілді.

Қүрал колледждердің 0518000 «Есеп және аудит», 0516000 «Қаржы» мамандыңтарындабілімалушыларғаар- налған. Әрбір сүраңқа жауап беру оңушының өзінше ойла- уын, сөйлеуін, ой-өрісін кеңейтуге көмегін тигізеді.

УДК 811.512.122(075.32) ББК 81.2 я 7

С.Торайғыров атындағы ПМУ-ДІп

[(академик С .6 ейсвм 6аеғ|Іатында^ы тыпымі* рА қжановаА.,

ӨтегеноваК., 2010І8ІШ 99<

:ДНАС;1 «Фолиант» баспасы, 2010

КІРІСПЕ

Қазаңстан Республикасының «Тілдер туралы» заңын және ҚР Үкіметінің «Мемлекеттік органдарда мемле- кеттік тілдің қолдану аясын кеңейту туралы» қаулысын жүзеге асыру маңсатындағы бүл оқу ңұралы колледж оңуш ы лары на, экономика ф акультеттерічің орташ а және жалғастырушы топтарына арналған.

Экономикалық білім экономика мен басңарудың түр- лі саласында қызмет істейтіндерге, ғалым-экономистер- ге экономика пәні оқытушыларына, сонымен ңатар қо- ғамның әрбір мүшесіне қажеттілігін бүгінгі өмір тала- бы көрсетіп отыр. Ал экономист, бухгалтер, қаржыгер- лер үшін өз мамандығына байланысты терминдер мен сөздік ңолданыстарды мемлекеттік тілде түсініп, айта білу де бүгінгі заман талаптарының бірі.

Кәсіби қазақ тілі пәнінің бүл курсында оңушылар мен студенттерге лексикалың және грамматикалың тапсыр- м алар үсы ны лы п отыр. Оқу қүралы н да қам ты лған мөтіндер мен тапсырмалар типтік оңу бағдарламасына сай іріктеліп алынған, ңазақ тілін, жерін, тарихын сүю- ге, патриоттыққа тәрбиелеуге бағытталған. Сондай-ақ, мамандықңа байланысты іс қағаздарын ңазақш а ж аза білу мәселелері қарастырылмаң. Осы орайда іс қағазда- рының қай түрін өткенде де сол үлгіге тікелей ңатысты, онда кездесетін терминдер мен сөздерге, сөздердің тірке- су мен қолданылуына кеңірек тоңталып, талдау жасау; дайын мәтіннің стилін анықтау, берілген стильдің мә- тінін ңүрау секілді жүмыстар атңарған өте тиімді. Әр түрлі лексикалық-грамматикалың тапсырмалар орын- дату барысында студенттердің зерделенген білімдерін практикада қолдана білу дағдылары қалыптастырылады.

3

1-сабақ

Қ АЗАҚ ТІЛІ - МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ

1. Сөздікпен жүмыс:

топ - группа сияқты - кактараған - распространенный еркін - свободно есептеледі - считается жаңын - близкий

дәуір - эпоха уақыт - время тармақ - здесь: частьөрбіген - здесь: вышедший ңажеттілік - необходимость өтеу - здесь: удовлетворять

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Қазақ тілі туралы қысқаша мәлімет

Қазақ тілі - қазақ халңының ана тілі. Ол түркі тілдер тобына жатады. Қазақ тілі сияңты түркі тілдерінің то- бынан тараған ңазіргі ңараңалпаң, ноғай, татар, баш- ңүрт, қырғыз, өзбек, түркімен, әзірбайжан, үйғыр, чу­ваш, тува, саха (якут), т.б. тілдерінде сөйлейтін хальщ- тар бір-бірімен еркін түсінісе алады.

Сол себепті бүл тілдер өзара туыстас тілдер болып есеп- теледі. Ал қазақ, ноғай, татар, башқүрт тілдері бір-бірі- мен өте жаңын. Өйткені бүлар жалпы түркі тілдерінің бір тармағы - ңыпшаң-ноғай тобынан өрбіген тілдер. Қазақ тілі өзінің көп ғасырлың дамуы барысында рулық тіл дөуірін де, тайпалың тіл дәуірін де, халыңтың тіл дәуірін де басынан өткерді. Ол осы үзаң уаңыт бойы ңазақ халқы н ы ң өзара тілдесу ңаж еттіл ігін өтеп келумен ңатар, оның рухани байлығы - ауыз әдебиетін атадан ба- лағам үраетіпауы зш аж еткізді. Мүны «ЕрТөстік», «Аяз би» сияқты ңазаң ертегілерінен, «Қобыланды батыр»,

4

♦ Ер Тарғын», «Алпамыс» тәрізді батырлар жырынан, «Қыз Ж ібек» , «Қозы Көрпеш - Б аян сұлу» секілді гашықтың жырларынан, сонымен бірге халқымыздың пса мол мақал-мәтелдерінен, жүмбаңтары мен жаңылт- иаштарынан көруге болады.

3. Диалогті толықтыра отырып, өзара сөйлесіңіздер:- Сен қандай жағдайларда қазаңш а сөйлейсің?

- Сенің таныстарыңның арасында кім қазаңш а еркін сөйлейді?

- Қазақ тілін жетік білу үшін сабаңты ңалай оқу керек?

- Қазаң тілін не үшін білу керек?

4. Ана тілі туралы мақал-мәтелдер мен қанатты сөз- дерді мәнерлеп оқып, жаттап алыңыз. М ақалдардың мәнін түсіндіріңіз:

1. Ана сүті бой өсіреді,Ана тілі ой өсіреді.

2. Анам берген туған тілім,Атам берген қүрал тілім.

3. Туған тілім - тірлігімнің айғағы,Тілім барда айтылар сыр ойдағы.Өссе тілім, мен де бірге өсемін,Өшсе тілім, мен де бірге өшемін.

(Ә. Тэжібаев )

4 . Ана тілін білмеген - Аңылы жоң желікбас.Ана тілін сүймеген Халңын сүйіп жарытпас.

(Б. Сарногаев, қыргыз ақы ны )

5. Тәрбие басы - тіл,Өнер алды - тіл.

( М ахмцд Қаиіцари )

5

Сөздік

бой - ростқүрал - инструмент, орудиеайғақ, айғағы - свидетельство, доказательствожелікбас - легкомыслящийжарытпау - неудовлетворить

5. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Қазаң тілінің туыстас тілдер ішіндегі алатын орны

Сцйемін туган т ілім - анам т ілін, Бесікте жатқанымда-ақ берген білім. Шыр етіп жерге тцскен минут ымнан Қцлагыма сіңірген таныс цнін.

(С. Торайгыров )

Қазаң тілі - ңазаң халқының ана тілі. Адам баласы дүниеге келіп, есі кіре бастағаннан-аң адамдың ңасиет- терді қалыптастыратын әдептілікті, ізгілік пен ізетті- лікке толы халыңтың нүрлы, асыл сөздерін, тілдің жан тербетер әсер-күйін ана тілінде үғып үйренеді.

Ана тілінің маңызы мен қоғамдың қызметі аса зор. Біріншіден, ол — ңатынас ңүралы. Әр халың өкілдері бір- бірінің ойын ең алдымен ана тілі арңылы түсінеді, бір- бірімен ана тілінде сөйлейді. Екіншіден, әр адам ана ті- лінде оңып, білім алады, тәрбиеленеді, өнер үйренеді, халықтың тарихымен әдет-ғүрпымен танысып, түрмыс- тіршілігін танып біледі.

Қазақ тілі - қазаң халқы үшін әдебиет, мәдениет ғылым мен білім тілі, оқу ағарту тілі, іс ңағаздарының тілі.

Республиканың Ж оғарғы Кеңесі қабылдаған Қазаң- станның Тіл туралы заңына сәйкес, 1989 жылдың қазан айында қазак тіліне мемлекеттік мәртебе берілді.

6

6. Мақал-мәтелдерді аяқтап жазыңыз:1. Ш ешеннің тілі -2. Басқа пәле -3. Ж аңсы сөз -4. Өнер алды -5. Шешен сөз бастар, ...Керекті сөздер: ортақ, тілден, жарым ырыс, қызыл

тіл, батыр ңол бастар.

7. Сөздердің баламасын жазыңыз:ана тілі - тіл туралы -дүние — мәртебе —ізгілік - тарих -маңызы — мемлекеттік —ңатынас қүралы - өнер -әдет-ғүрып - түрмыс -

2-сабақ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

1. Сөздікпен жүмыс:ңатар ңойып - если сравнить көзге түседі — бросается в глаза талу - здесь: устать үлан-гайыр - обширный, необъятный кідіреді - задерживаться

2. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз:

Егер Еуропа мен Азияның картасын ңатар ңойып ңара- саң, Қ азақстан Республикасының үлан-байтаң жерді алып жатқаны бірден көзге түседі. Еуропаның картасын- дағы Үлыбритания, Франция, Германия, Испания, Авст­рия, Голландия, Дания сияңты елдерді «көзбен әкеліп» қазаң жеріне орналастырып көрейік. Қазаңстанға солар- дың бәрі де сыйып кетеді.

7

Қазақ ж ері - бір шетінен екінш і шетіне дейін ңүс ңанаты талатын үлан-ғайыр кең өлке. Ж ер шарын бір төулікте аралап шығатын күн көзі бір ғана біздің Рес- публикамыздың үстінде үш сағат кідіреді.

Ол солтүстікте және солтүстік-батысы мен шығысын- да Ресеймен, оңтүстік шығысында Қытай Халық Рес- публикасымен, Моңғол Халық Республикасымен, оңтүс- тігінде Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан, ал баты- сында Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан республика- ларымен шектеседі.

3. Өлеңді мәнерлеп оқып, жаттап алыңыз:Отан - жерім, Отан - суым,Отан қуат, нәр береді.Отан - үран, Отан - туым,Отан мөңгі гүлденеді.

(М . Хакімж анова )

3-сабақ

ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН

1. Сөздікпен жүмыс:қүрметтеуге тиіс - здесь: должен уважатьелдің рәміздері - символ страныңолдау - применятьадалдың - здесь: справедливостьтазалық - здесь: честность, порядочностьтулардың алғапщы түрі - здесь: прообраз флаговнегізін салушы - основоположникүш рең - три колора, три цветамемлекеттік түтастың - единство государстванегізі ңаланған - закладывались основысенімділік - уверенностьбейне - здесь: изображение, образаумақ - территорияконе - древний

8

жиынтық бейне - обобщенный образ шекара - граница шексіз дала - бескрайняя степь бейнелейді - выражает, означает

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Егеменді елдің өрбір азаматы ңүрметтеуге жөне маң-

т іты ш етуге тиісті ресми рәміздері бар. Біздің мемле- кстіміздің рәміздері. Ту, Елтаңба, Әнүран. Олардың прқайсысының мәні, өз тарихы бар.

Ту - ертеден келе жатңан мемлекет белгісі. Алғаш рет ту осыдан бес мың ж ыл бүрын Таяу Ш ығыста пайда бол- ды . Бүл қүстардың, аңдардың, қүдайлардың бейнелері снлынған ту болатын.

Ең көне ту Иран елінің аумағында табылған. Ол Гин- иестің рекордтар кітабына енгізілген. Бүл ту төрт бү- рышты матадан жасалған.

Қазіргі қолданылып жүрген тулардың алғаш қысы плып Чжоу деген Қытай императорының туы саналады. Опың түсі аң болған. Бүл түс күш тің, биліктің белгісі болып есептелген, сондай-ақ осыған үқсас тулар Үнді елінде және Таяу Ш ыгыста пайда болған. Біздің зама-11 ымыздың бірінші мыңжылдығында олар Еуропаға кел­ген.

XII ғасырда геральдика ілімінің негізі ңаланған. Г ераль- дика - латын тілінен алынган сөз. Ол «Елтаңба тану» де- генді білдіреді. Геральдика ілімінің негізін салушы XVII гасырда емір сүрген француз ғалымы Менестрэ болган.

Әр елдің үлттық туларында әр түрлі түстер ңолданы- 'іады. Соның ішінде ж иі кездесетіні - үш рең, яғни үш гүрлі түстен түратын тулар.

Біздің мемлекеттік туымыздың түсі - көк. Көк түс - іісианның түтастың идеясын білдіреді. Алғашңы гераль- дистердің бірі Аксельм жасаған кесте бойынша, көк түс

адалдыңтың, тазалы ңты ң белгісі. Сенімділік, үміт гияқты адам қасиеттеріне жақын келеді.

Біздің республикамыздың мемлекеттік рөміздеріне пмугелдік мамандар жоғары баға берген. М емлекеттік

9

рәміздеріміз әлемдік каталогке енген. Туымыздағы күн бейнесі шекарамыздың бүзылмайтындығын бейнелейді.

Ш ексіз далада үшңан қыран, ою-өрнек - еліміздің үлттық жиынтың бейнесі.

(Байрамов «Тцркі тілдес елдердің рэміздері» )

3. Өленді жаттаңыз:

Ңазақстан жалауы

Көк аспандай көкпеңбек - Қазақстан жалауы.Көк емес ол тектен-тек,Елдің ашық қабағы.

Аң ниеті - алтын күн.Асқаң арман - қыраны.Ж алауы бүл - халқымның Мәртебесі, Ту, Ары.

Бүлт баспасын Күнімді,Тарылмасын өрісім.Биік үстау Туымды - Қасиетті борышым.

Елтаңбасы елімнің

Елтаңбасы елімінің Неткен әйбат, әдемі!Түнығындай көңілдің,Ортада аспан әлемі.

Қүт, береке - шаңырақ,Орын алған ол төрден.Қанатты ңос арғымақ Екі жақтан көмкерген.

10

Тәуелсіздік жолында Талай-талай тер тамған...Билігім - өз қолымда,Еркіндігім - Елтаңбам.

( С. Қалицлы )

4-сабақ

М. МАҚАТАЕВ

Үш бақытым

Ең бірінші бақытым - Халңым менің,Соған берем ойымның алтын кенін.Ол бар болса, мен бармын, ңор болмаймын, Қымбаттырақ алтыннан нарқым менің.

Ал екінші бақытым - Тілім менің,Тас жүректі тіліммен тілімдедім.Кей-кейде дүниеден түңілсем де,Қасиетті тілімнен түңілмедім.

Бақытым бар үшінші - Отан деген,Қүдай деген кім десе, Отан дер едім!.. .Оты сөнген жалғанда жан барсың ба? Ойланбай-ақ, кел-дағы от ал менен.

Түтін түтет,Өс, өрбі, көгере бер,Немерелер көбейсін, шөберелер.Ж адыңда үста,Ж ақсылы ң күтпегейсің,От емес, оң сүрасаң менен егер!Үш бірдей баңытым бар алаңанда,(Мені мүндай бақытты жаратар ма?!)Үш күн нүрын төгеді аспанымнан,Атырау, Алтай, Арңа, Алатауға!

11

2. Төменде берілген сөздер мен сөз тіркестерін қүра- мына қарай талдап, бүлардың араларындағы дыбыс үндестігін табыңыздар:

Бүрынғы. Аймангүл. Он бес. Орманбай. Түзсыз. Көре алмадым. Көз сала жүр. Есенгелді. Амангелді. Досжан. Тас жол. Бос жүре.

5-сабақ

ТУҒАН Ж ЕР ТУРАЛЫ М АҚАЛ-М ӘТЕЛДЕР

1. Сөздікпен жүмыс:кісі елі - чуж ая страна үлтан - подошва, подметка ормансыз - без леса бүлбүл - соловей

2. Туған жер туралы мақал-мәтелдердің мағынасын түсіндіріңіз, жаттап алыңыз:

Кісі елінде сүлтан болғанша,Өз еліңде үлтан бол.

Отансыз адам - ормансыз бүлбүл.

Туған жердей жер болмас,Туған елдей ел болмас.

3. Түрақты тіркестерді (фразеологизмдерді) қатыс- тырып, сөйлем қүрастырыңыз:

Тайға таңба басқандай, көзге түртсе көргісіз, ңас пен көздің арасында, қас қарайды, ат төбеліндей, ңырғи қабаң, төбесі көкке жету.

12

6-сабақ

Ж ҮМ БАҚТАР

1. Сөздікпен жұмыс: коне түрі - древний вид кезең - времяозін қоршағандүниенің сыры - тайна окружающей среды шлпынған - стремление тақырыбы - тема

2. Ж үмбақ - бүл да ауыз әдебиетінің ертеден келе жат- і .ім көне түрі. Ол халықтың табиғат қүбылыстарының, і і . і і н қоршаған дүниенің сырын танын-білуге талпынған• мімнан туған. Адам баласының ой-өрісі, дүниетануы игңейіп , хальщ ты ң қоғам ды қ түрм ы сы ны ң, кәсіп- гіршілігінің өзгеріп отыруына байланысты, жүмбаң та іуіішмүны, таңырыбы жағынан үнемі жаңарып, байып отырады. Оның таңырыбы сан алуан.

Сол тақырыптарына, мазмүнына ңарай жүмбаңтар- ді.щ туған кезеңдері өте көп.

3. Оқып, шешуін табыңыз:

Сі.ілдыр, сүйық, су емес, Ішсең, сусын ңанады.А қ болса да ңар емес, ІІІошуін кім табады?

Тілі бар да, үні жоң,Өзін адам түсінген. Ж үрегі бар да, ңаны жоң, Сөйлей туған ішінен.

Дяғы жоң жүреді, (Іылқ-сылң күледі.

Кішкентай ғана бойы бар, АйналДырып киген тоны бар.

1'Ірте түрады, Ж ар салады.

Кок ала костюм киеді, Күннің көзін сүйеді.

'ГІріден өлі туады. Оліден тірі туады.

Екі бала ңатар түрса да, Бірін-бірі көрмейді.

13

Нақыл сөздер

«Жоғары қарап оң атпа, өзіңнің түсер басыңа».(Ы .А лт ы нсарин )

«Өнер-білім - бәрі де оңуменен табылған».( Ы .Алт ы нсарин )

«Ит үреді, керуен көшеді». ( С. М ццанов)«Көп жасаған білмейді, көп тоқыған біледі».

(М. Әуезов )« Қол батыр болмай, жүрек батыл болмас ». (М. Әуезов ) «Жақсы сөзді ел жаттар, ел жаттар сөзде салмаң бар...»

( Жамбыл )«Жер жайын жортңан біледі, мал жайын бақңан біледі».

(Ғ. М цстафин )

Наңыл сөздер белгілі бір заманның туындысы емес. Мүндай сөздер ерте заманнан бастап осы кезге дейін ай- тылып келеді. Қанатты сөздердің түп-негізі тілдің даму эволюциясымен тікелей байланысты. Әрбір үлт тілінің өсіп, қалыптасуымен бірге ңанатты, нақыл сөздер қоры- ның да молайып отырғанын көреміз. Оны ертегілерден, ел аузындағы айтылып жүрген күлдіргі, сыңақ, аңызд ар- дан, батырлар жырынан байңауға болады. Наңыл сөздер өзіндік үлкен ойдан, үшңыр ңиялдан, асңан даналыңтан, бастап кешкен бай тәжірибеден ңайнап, әбден шыңдалып шығады. Олар әдебиет шығармаларында, ғалымдардың еңбектерінде, мемлекет қайраткерлерінің айтңан сөзде- рінде кездеседі. Наңыл сөздер өнер-білімге жетелеу, ту- ған елді сүю, адамгершілік, махаббат, бала тәрбиелеу, оны еңбекке баулу таңырыптарына арналған.

Сөздіктуынды - произведение түп негізі - основа тікелей - напрямую ңалыптасу - формироваться ңор - запас молаю - обогащение

толығу - зрелость күлдіргі - смешные сыңаң - сатира сүю - любить ңиял - мечта тәжірибе - опыт

14

7-сабақ

Қ АЗАҚСТАН РЕСПУБ ЛИКАСЫНЫҢ ТҮҢҒЫШ ПРЕЗИДЕНТІ

1. Сөздікпен жүмыс: төуелсіз - независимыйжоғары партия мектебі - высшая партийная школа сңбек жолы - трудовой путь китардағы жұмысшы - рядовой рабочий кплдан өтті- прошел путь

хатшы - секретарьііартиялың қызметтерді - партийные работы тя с атк ер - политик

2 . Мәтінді оқып, аударыңыз:Н урсултан Әбіш үлы Н азарбаев (1940) - тәуелсіз

К>:іақстанның тұңғыш президенті.'Гуып-өскен жері - Алматы облысының Қарасай ауда-

іп.іііа қарасты Ш амалған ауылы.Днепродзержинск техникалы қ училищесін (1960),

Қлрпганды металлургия комбинатына қарасты жоғары тсхникалың оқу орын (1967), Кеңес Одагы коммунистік мартиясы Орталық Комитетіне қарасты Ж оғары партия мсктебін (1976) бітірген. Экономика ғылымының док- торы, академик.

Еқбек жолын 1960 жылы Теміртау қаласыңдағы Қара- і миды металлургия комбинатында ңатардағы жүмысшы00 нип бастап, домна пешінің ага газдаушысына дейінгі /іш./ідан өтті.

Ж оғары мемлекеттік және партиялың ңызметтерді 1979 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ч лтшысы болып сайланған кезден атңара бастады.

Қазаң Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғар-1 і.і ІСеңесі 1990жылдың24сәуіріндеН.Ә. НазарбаевтыҚазақ ІСецестік Социалистік Республикасының ең алғашқы Пре- шденті етіп сайлады. Қазақстан мемлекетінің ең алғашңы (іін іиысы, дүние жүзіне өйгілі саясаткерлердің бірі.

15

8-сабақ

ҚАЗАҚСТАННЫ Ң ТАБИҒИ БАЙЛЫ ҒЫ

1. Өленді мәнерлеп оқып, жаттаңыз:

Арқаның кербез сүлу Көкшетауы,Дамылсыз сүлу бетін жуған жауын. Ж ан-жаңтан ертелі-кеш бүлттар келіп,Ж үреді біліп кетіп есен-сауын.Сексен көл Көкшетаудың саясында, Әрқайсысы алтын кесе аясында.Ауасы - дертке дауа, жүпар - иісі,Көкірек, қанша жүтсаң, тоясың ба?

( С. Сейфу ллин )

Үлттық табиғи саябақтар

Үлттық табиги саябақтар

Үйым-дасты-рылганжылы

Ж ер көлемі

(мыц га)

Қоргауга алы нган табиғат байлы қтары

О рналасқанжері

1 2 3 4 51 Баянауыл 1985 50,7 Д алалы аймақтың

қарағайлы , кайыңды орманы, қандыағаш тоғайы

Павлодар облысы(Баянауылауданы)

2 Алтынемел 1996 520,0 Д алалы, шөлейтті аймақты ң жер бедері; өсімдіктің 634 түрі; қүлан, қарақүйры қ, арқар, аю, ілбіс, дуадақ, аққу, т.б.

Алматы облысы (Кербүлақ ауданы)

3 Көкшетау 1996 205,8 А йқайңүм, Бесш атыр, Ш оқан бүлағы, Тораң- гылысай. Қүрғақ далалы айм ақты ң қарагайлы , қайынды орманы, осімдіктің 800, балы қтың 22, қүстың 223 түрі

Солтүстік Қазақстан облысы (Арықбалық- Зеренді аудандары)

4 Іле Алтауы 1996 164,8 Іле Алатауының таулы аймағы

Алматы облысы

5 Қатонқарагай 2001 940,7 Таулы аймақты ң орм а­ны; қүстардың 260, сүткоректілердің 30 түрі; 24 тарихи, 11 та ­биги, өлемдік маңызы бар 1 мәдени ескерткіш

ІПығысҚазақстан облысы(Қатонқарагайауданы)

6 Шарын 2004 93,1 4,5-5 млн. жы лды қ тарихы бар ш атқал. Өсімдіктің - 1500, ңүстардың - 103, сүтқоректілердің 17 түрі қорғалады.

Алматы облысы

16

9-сабақ

Қ АЗАҚ Ж ЕРІ

I Олеіщі мәнерлеп оқып, жаттап алыңыз:

Ңазақ жері

Пай! Пай! Пай! Киелі неткен жер?! Батырлар дүрілдеп өткен жер, Тұлпарлар дүбірлеп төккен тер, Ғашықтар бір-бірін өпкен жер. Сарылып сал-сері кеткен жер.Бас иіп, иіскеп топырағын,Тағзым жасамай өтпеңдер!

Мына өлке,Мына аймаң,Бүл маңдаҚүлш ылық етемін түрғанға, Қүлшыльщ етемін қүмдарға,Тағзым жасаймын қырларға! Ш үкірлік етемін қашан да Осы бір Отанда түрғанға!

Ж азы бар жалынмен жандырған, Қысы бар аязға қардырған.Көктемі - балауса, балдырған,Ал күзі - алып бір ақ ңырман,Ақ дәннен ақ нөсер жаудырған, Күрең нан жаңа алған тандырдан. Көлденең көлбеген көкжиек Қыранның қанатын талдырған, Қырына еріксіз қондырған.

С.Торайғыроватындагы^М ^У*^

академик С.Бейсембаеь атыидағы ғылыми

КІТАПХАНАСЫ

Жаңа сөздер:

к и е л і- дүрілдеп - дүбірлеп - өпкен -сарылып сал-сері - иіскеп - тағзым - қүлш ылық - қырларға - ш үкірш ілік - жалынмен жандырған - аязға қардырған - балауса, балдырған - аң қырман -аң дәннен ақ нөсер жаудырған - күрең нан - тандырдан -көлденең көлбеген көкжиек - қыранның ңанатын талдырған - қырына еріксіз ңондырған -

10-сабақ

ҚАЗАҢСТАН ҚАЛ АЛ АРЫ

1. Сөздікпен жүмыс:

бойында - на берегу ежелгі - древнее өркендеген - процветающий үзаң даму - древнее развитие

Астананың ежелгі аты - Ақмола. Ол Есіл өзенінің бо­йында орналасқан. А станаТорғай, Кокшетау, Павлодар, Ж езқазған және Қарағанды облыстарымен корші орна-

18 ^ О Л Н А ■■ .

ласқан. Мүнда сексен үлттың өкілі түрады. Астанада 25 ңабатты «Интер- континенталь» қонаң үйі, екі ста­дион, Конгресс-холл, мәдениет және дем алы с саябағы бар. М үнда үш жүздің төбе билеріне ескерткіш орна- тылған. 1998 жылы 10 маусымда Ас- тананың түсаукесер рәсімі өтті.

Семей - Қазақстанның ірі, мәде- ниеті өркендеген қалаларының бірі.

Семейдің өзіне тән үзаң даму тарихы бар. Ежелгі аты - Доржынкит. Ол патша үкіметінің ресми ңүл^ттары нда ■■'Гас мешіт» деген атпен XVI гасырдың басынан белгілі.

Алматы - саяси, экономикалың және мәдени орта- п.іқ. Халңы 1,5 миллионная асады. Алматының іргета-

гы 1854 жылы Кіші Алматы өзенінің бойында ңаланған, қаланың бүрынғы аты - Верный. 1929 жылдан Алматы

Қазақстанның астанасы болды. Сол жылы Алматыға іілғашңы пойыз келді. Қалада театрлар, кинотеатрлар, модениет сарайлары, саябаңтар бар. Алматының іргесін- дв дүние жүзіне белгілі биік таудағы мүз айдыны - «Ме- деу» орналасңан.

2. Мәтінмен жүмыс:

- мөтінді аударып, диалог ңүрастырып, сүраң қойы- ңыздар.

3. Берілген сөз тіркестерімен сөйлем қүраңыз:

Бойында орналасңан, ескерткіш орнаты лған, үлт ■ •кілдері түрады, өзеннің бойында, биік таудағы.

19

11-сабақ

БЕТАШ АР

1. Сөздікпен жүмыс:

тарт - тянуть (прибери, останови) сауысқан - сорока сақ - осторожныйкөрімдік - подарок при показе невестыкерілу - важничатьбосага - порогқосақ - супруг(а)тен, - равныйбереке - достатокоралу - обвиватьсяжелек - легкая верхняя одеждасүйінші - подарок за хорошую весть

2. Оқыңыз, аударыңыз:

Айт, келін-ау, айт, келін,Аттың басын тарт, келін.Сауысңаннан саң келін,Ж үмыртқадан аң келін.Келін келді, көріңіз,Көрімдігін беріңіз,Ала-қүла демеңіз,Атын айтып беріңіз......Келін, келін, келдің бе?Керілмей сәлем бердің бе?Қүтты болсын босағаң,Қүт келін бол еліңе!Қүтты болсын қосағың,Қосылыпсың теңіңе!Қүт-береке оралсын Ж елегіңе, жеңіңе!

20

12-сабаң

ТОЙБАСТАР

1. Сөздікпен жүмыс:

ой - мысльөліппе — букварьтізілу - выстраиватьсямәні - значениеөріп - букваөуелі - сначалатең қүрбы - сверстник(ца)қүдай - богтөрт түлік - 4 вида скота тольщтыру - пополнить өкпелеу - обижаться қазына - казна

2. Оқыңыз, аударыңыз:

Бір бөлек бозбаламыз, тойға келген, Ж ел сөзді айтпай кеткен ойға келген. Тойыңызды кез келіп бастап түрмын, Сойлесем сөз қалмайды біздей ерден. ...Әуелі сөздің басы әліппеден,Тізілер сез мәнісі әріппенен.'Гойы бар тең ңүрбының дегеннен соң, Ж иналып біздер келдік халықпенен. Қүдайым төрт түлікке толыңтырсын, Қазынаң баңытпенен толып түрсын. Ағалар, айтпады деп өкпелеме, Тойбастар осыменен болып түрсын.

21

13-сабақ

БАТА( словесное благословение)

1. Сөздікпен жүмыс:

«Бата» - қасиетті рухани үғым - ценное духовное по­желание.

«Д астархан бата» - дастарханға ризаш ы лы қпен беріледі - проявление благодарности за угощение, за го­степриимство.

«Алгыс бата» біреудің ңайырымдылығы мен жақсы- лыгы үшін беріледі - дается за благотворительность, за доброту человека.

«Батаның» тәрбиелік мөні зор - «Бата» как метод вос- .питания.

«Бата» - адамды ізгілікке, парасаттылыққа, мейірім- ділікке баулиды.

«Бата» - служит во имя доброты, милосердия, гуман­ности.

Аң тілеудің белгісі - бата. Ол кез келген жерде айты- ла бермейтін ңасиетті рухани үгым. Батаның бірнеше түрлері бар.

1. «Сырым батыр жас кезінде батасын алайын деп Бокен биге барыпты ». Бүл ерлік, онер, өмір жолына үзаң сапарга аттанар алдында әдейі барып тілейтін бата.

Қошқарүлы Ж әнібек жас кезінде Қаракерей Соңыр Абыздан бата сүрай барганда, ол кісі былай депті:

Бедеуің беліңдегі байлаулы болсын,Қазаның ошақтагы ңайнаулы болсын,Есігің апхың болсын,Қабағың жазың болсын,Сонда ағайының кетпес ңасыңнан,Ж аңыныңа бүрмай, төрені түзу бер,Сонда қаумалаган халқың кетпес қасыңнан.

22

Мүндай баталар талапты, халыңты сүйген ер-азамат- тарға берілген.

2. «Дастарханың мол болсын, абыройың зор болсын». Б атан ы ң ек ін ш і түр і д астар х ан га ри заш ы лы қп ен беріледі. Дүрыс мүшелі ңонаңасы берілмесе, шешен, өткір тілді адамдар бата арасына сол үйдің сараңдығын да ңосып айтып жіберетіндер болған.

3. «Бақ берсін, бас берсін, өміріңе үзақ жас берсін». Үлкен кісілер немесе кез келген адам біреудің қайырым- дылығы мен жақсылығы, ізгі қызметі үшін де бата береді. Батаның тәрбиелік мәні зор. «Батамен ер көгерер, жа- уынмен жер көгерер» дегендей, жақсы сөз адамды ізгі- лікке, парасаттылықңа, мейірімділікке баулиды. Енде- ше бата да сол үлы қасиеттерді қалыптастырушы рухани мүра болып табылады. Бата көркем сөзбен, өлеңмен, тақ- пақпен, шешендік тілмен, әсермен ңол жайып айтыла- ды. Батаны елге ңүрметті, өте сыйлы адамдар береді.

4. Теріс бата. Бүл бата деп аталганы болмаса, ңарғыс- тың қатты, жазаның өте ауыр түрі. «Қүнанбай ңос ңолын созып, алақанын сырт ңаратып түр... Бүл теріс батаның, қарғы с батаны ң белгісі» (М. Әуезов). М үндай бата сенімді аңтамаған, өзіне қолы, тілі тиген баласына әкенің қолын теріс жайып берген қарғыс батасы. Батаның бүл түрі ел ішінде өте сирек ңолданылған және ол атадан ба- лаға үмытылмайтын таңба болып ңалған. Атаның теріс батасын алғандарды халың та жек керген.

14-сабаң

НАУРЫЗБАТА

1. Сөздікпен жүмыс:

ақсақалдар - старейшины бүкіл қауымға - всему народу берекелі болсын — пусть будет в достатке еліңе елеулі - почетным для народа

23

Халықта батаның түрі көп. Соның бірі - осы «Наурыз бата». Наурызда «наурызнама» өткізгендерге, осы күнге арнап «Наурыз көжеге» ш аңырғандарға, тойда өнер көрсеткен ақын, өнші, палуандарға, тағы да басқа өнер- паздарға, жас талапкерлерге аңсақалдар мен әжелер, ел ағалары бата береді. Б ата ж алпы ж үртш ы лы ңқа, көпш ілікке, бүкіл қауымға, ауылға да беріледі.

Мысалы:Өркенің өссін!Әр күнің Наурыз күніндей берекелі болсын!Үлың - оңға, ңызың - ңырға ңонсын!Еліңе елеулі, халқыңа қалаулы бол!Айың тусын оңыңнан,Ж үлдызың тусын солыңнан!

Ж астар бүл күні үлкендерден бата алуға тырысады. Ж әне наурызда алған батаның орны болек.

15-сабаң

ТОҒЫЗҚҮМАЛАҢ

1. Сөздікпен жүмыс:

табандылың - упорство жылдамдық - быстрота, ловкость сүйек тастар - кости шешім қабылдау - принять решение жаттықтырушы - тренерСпорттың түрі коп. Бірі күш ті болуға, екіншісі жыл-

дамдыңңа, үшіншісі табандылыңңа баулиды. Ал тағы бір түрі ойлауды үйретеді. Оларға шахмат, дойбы, тоғыз- ңүмалаң жатады.

Тоғызңүмалаң — ңазаң халңының үлттық ойыны. Бүл ойында сүйек тастары үяларға тоғыз-тоғыздан түсіп оты- руы керек.

24

Тоғызқүмалаң жылдам есептеуді, жылдам шешім ңабылдауды қажет ететін күрделі ойын. Тоғызңүмалаң- та бір ойынды жарты күн немесе бір күн ойнайды.

Үлы аңын Абай тоғызңүмалаң ой- ынының шебері болған. Абай тоғыз- ң үм алақң а үлкен мән берген. Ол атаңты ойы нш ы ларды ш аңы ры п, ж иы рм а-оты з күн бойына сайыс

өткізіп отырған. Бүл туралы М. Әуезовтің «Абай жолы» кітабында жаңсы жазылған.

Қазір Қазаңстанда тоғызңүмалақ ойынынан халық- аралың жарыстар өткізіліп түрады. Әбілда Ақшораев тоғызқүмалақтан алты рет республика чемпионы болған.

Ол - тоғызқүмалақ спорты бойынша еңбек сіңірген ж аттыңтыруш ы.

2. Мәтін бойынша сүрақтар қүрастырыңыз:

Алтыбақан

Алтыбаңанды ж азда ойнайды. Алтыбақанды ңүру үшін үзындығы 3-4 метрдей үзын алты сырық агаш және көлденең ңоятын бір сырың пен мықты үш арңан керек. Мосыға үқсатып үш-үштен сырғауылды бір жаң басы­нан байлайды да, екі жерге ңадап, төбесінен көлденең тағы бір сырың ңояды. Сонан соң оны сырыңтармен қосып, жылжып кетпес үшін арқандармен мықтап бай­лайды. Үш арқан да осылай екі жағынан мықтап байла- нады. А лтыбаңан тебуш ілер екі-екіден ж аңтаудағы және ортадағы арқанға аяңтарын тірейді. Арқандар не тым биік, не жерге тиердей тым аласа болмауы керек. Алтыбаңанға отырған екі ойыншы ән бастайды. Жерде түрып, екі жағынан тербетіп түрган екі ойыншы оларға ңосылады да, ңалғандары да бірге қосылып ән айтады. А лтыбаңаннан ш ы ққан өн кеш ке ж ақы н бүкіл ауыл адамдарына естіліп түрады.

25

Сөйтіп, ойнауш ы ларды алты баңанға кезек-кезек оты рғы зы п, алм асты ра береді. Олар өздері білетін әндерін айтады. Қалғандары оларды кезекпен тербеп, әнге қосылады. Ойын осы ретпен жалғаса береді.

16-сабақ

БӘЙГЕ

1. Сөздікпен жүмыс:бәйге - состязание түркі тектес - тюркоязычные дерек - информация ңүрамдас - составляющий ажырамас - неразделимое қатысушылар - участвующие ереже - правиласәйгүліктер - красивые, ухоженные

Бәйге - үлттың спорт ойындары- ның бір түрі. Ат спортының бүл түрі түркі тектес басңа халыңтарда да бар. Мысалы, бәйге өзбектерде - пайға, ңырғыздарда - чабыш деп аталады. Кейбір деректер бойынша, XV ғасыр- ды ң 70-ж ы лдары нда К ерей мен Ж әнібек сүлтандар ңазаң халқының алңалы жиындарының - тойлардың, астардың т.б. аж ырамас, қүрамдас

бөлігіне айналған.Бүрын бәйгеге ңосылған аттар түстік, күндік жерге

үзаң қаш ықтықтарға шабатын. Қазақстанда ңабылдан- ған ереже бойынша ң ү н ан б әй ге-1200,1500,1600, 1800, 2000 метр, дөнен бәйге - 2400, 3000, 3200, 4000, 4800 метр, ат бәйгесі 5000, 8000, 10000 метр ңашыңтықтарға өткізіледі. Көбінесе, ңашыңтыңтар төрешілер алңасы-

26

ның шешімі бойынша бәйге алаңы - ипподром айналы- мының үзындығына байланысты белгіленеді. Бөйгеге мал дәрігерінің карауынан өткен аттар жіберіледі.

Ж арысңа ңатысушылардың кеудесіне және арқасы- на нөмірлер тағылады, шабандоз жеңіл, ыңғайлы, белгісі бар үлттың киім киеді.

Аттың ер-түрманында, шабандоздың киімінде адам жарақаттанатындай заттар болмауы тиіс. Бәйгеге ңаты- сушы атын оздыру үш ін өзі білетін, ережеде рүқсат етілген тәсілдердің бәрін қолдануына болады. Ал қатар- ласып келе жатңан атңа қамшысын үйіріп басңа аттар- ды жасңауға, айқайлауға, ысқыруға, жарыс жолынан шығып кетуге, оның айналмаларынан төтелеп өтуге бол- майды. Бірінші орын межеге атының түмсығы бірінші іліккен шабандозға, ңалған орын аттардың келу ретіне қарай беріледі. Қ азаң халқы бәйге аттары н ерекш е күтімге алған. Қүлагер, Аңбақай, Маңмаңгер сияңты сәйгүліктерді ән-ж ырға ңосқан. Топтан озған түлпар туралы халңымыздың ауыз әдебиетінде, эпостың жыр- ларында, мақал-мәтелдерінде көп айтылады.

2. Мәтіннің ңысқаша мазмүнын айтыңыздар:

Көкпар

Қ азаң х ал қы н ы ң көптеген спорт ойы ндары ны ң ішінде ең ерекше, жоғары бағаланатын - атңа байланыс­ты ойындар. Солардың ішінде, ат жарысы, көкпар тарту ойындары ңазаң өмірінде басты орын алады. Бүл ойын түрлері адам мен жануардың өзара біртүтас тоғысңан, ш еберлік ңим ы л-ңозғалы стары ны ң ерекш еліктерін көрсетеді. Сондыңтан да сонау заманнан келе жатңан, қазір де кең тараған бүл ойын халы ңты ң дәстүрлік ерекшеліктерін көрсететін тарихи дерек деуге болады. Өйткені бүл ойынның бойында көне көк бөрі культі жар- қын көрініс тапқан.

Ж алпы түрік халықтарында ортақ кәк бөрі культі ңазақ халңы ны ң дәстүрлік ойындарында ғана емес,

27

фольклорлық жырлары мен аңыз-ертегілерінде де ерек­ше бейнеледі.

Ауған елінде әрбір ел басшысы билікке келген кезде, көкпар сайысы өтеді.

Кеш егі қазаң өмірінде көкпарды ң ерл ікке баулу, шынығу, соғыс өнеріне үйрену сияқты әскери тәрбиелік мәні зор болды.

Міне, ерте заманнан тамыр алған бүл ойын алғашңы кезде көк бөрі аталып, кейін келе көкпар болып өзгерген.

Ол - ата-бабаларымыздың өзінің шығу тарихын көк бөріден тарататын аңызбен астасып, соның бір бөлігі ретінде бізге жеткен үлттық ойынның жарқын бір белгісі.

3. Мәтін бойынша сүрақтар ңүрастырыңыздар.

17-сабақ

Қ Ы ЗҚУ У

1. Сөздікпен жүмыс: қатысады - участвуют тырысады - стараютсяңызды сүюі керек - должен поцеловать девушку ңараңғы түнінде - темной ночью аныңталады - выясняется көмекке - на помощь көмбеге - на исходное место

2. Мәтінді оқып, орысшаға аударыңыз:

Қыз қуу

Қыз ңуу - халқымыздың көнеден келе жатқан ойын- дарының бірі. Ойын үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, үшңыр, жүйрік аттарға мініп шығады. Қашьщтығы 300, ал ені 30-40 метрлік тегіс, топырағы жүмсаң, ашық алаң таңдалып алынады. Ж арыстың басталатын жері - алан-

28

ның бір маңдайында ңатынасушылар орағытып өту үшін қарақш ы қойылады. Бүл жерге көбінесе ңызыл жалау ңағылады.

Ж арыс жекелей де өтеді. Егер екі топңа бөлінсе, онда қыздар мен жігіттердің саны тең болуы ңажет.

Төреш інің бірінш і белгісі бойынша, қы з ж ігіттен 10 метрдей алға шығып, шабысңа дайындалады. Келесі белгіде олардың екеуі де аттарының басын жіберіп, шаба жөнеледі. Ж ігіт ңызды бүрылысқа дейін ңуып жетіп, жең үшына ілінген орамалды ілгері алып қашуы керек. Егер ж ігіт сол бетімен - ңараңшыдан сөреге дейін ңуғын- шыға жеткізбесе, онда - жеңгені. Ал егер ңыз қуып жет- се, ж ігіттің атын, әйтпесе өзін қамшының астына ала- ды. Мүнда ңыз жеңді деп есептелінеді.

Ж арысңа қатынасушыға бір-бірінің атын тоқтатуға, алаңнан сыртқа шығуға, ңарак;шыға жетпей сөреге ора- луға рүқсат етілмейді.

Ақсүйек

Ойын жаздың айсыз қараңғы түнінде ойналады. Ол үшін кең алаң таңдалынады. Ойын үш ін ірі қараның (крупный рогатый скот), ж ы лқы ны ң, түйенің кепкен ж ілік сүйегі пайдаланылады. Ойынға қатысушылар екі топңа бөлінеді. Ж еребе тасталып, ойынды бастаушы анықталады. Эр топ өз көмбесін белгілейді. Екі топ ой- ыншылары алаңға арқаларын беріп, сапңа түрады. Же- ребеде бірінші кезек алған топтың бастығы сүйекті алыс- ңа лақтырады. Енді екі топтың ойыншылары сүйекті іздеуге кетеді. Сүйекті кім тауып алса, сол комбеге қарай жүгіреді. Қалғандары оны ңуады. Қарсы жаңтың ойын- шысы қуып жетіп, сүйекті тартып алса, бар күш ін са- лып, оны өз комбесіне жеткізуге тырысады. Бүған топ- тын; басңа да ойыншылары көмекке келуі керек. Ойын жалғасып, қайталана береді. Ж еңілген топ ойыншыла­ры ән салуға немесе басқа бір өнер корсетуге тиіс.

Бүл ойын жастарды ңараңғыда бағдарды айыра білуге және жылдам жүгіруге үйретеді.

29

18-сабаң

БЕКЗАТ САТТАРХАНОВ

1. Сөздікпен жүмыс:еңбек сіңірген - заслуженный әлем біріншілігі - первенство мира иегері - обладательсауықтыру кешені - оздоровительный центр

2. Мәтінді оқып, орысшаға аударыңыз:Б екзат Саттарханов 1980 ж ы лы

4 сәуірде Оцтүстік Қазаңстан облы­сы, Отырар ауданы, Балтақал ауда- нында туған. Боксш ы , Олимпиада ойы ндары ны ң чем пионы . Қ азаң- станның еңбек сіңірген спорт шебері, жастар арасындағы Азия біріншілі- г ін ің ж үлдегері. Тайланд-Бангкок әлем біріншілігінің күміс жүлдегері. XXVII Олимпада ойындарының ал­тын жүлдегері (2000, Сидней, Авст­ралия) болды. 1-дәрежелі «Барыс»

орденімен марапатталған. 2002 жылдан Түркістан қала- сында Бекзатты еске алуға арналған халыңаралық тур- нирлер өткізіледі. Сондай-аң, Саттарханов атындағы спорттың-сауыңтыру кешені жүмыс істейді.

3. Байла, жаз етістіктерін рай мен етістіктің барлық түріне қарай қосымша жалғап жазыңыздар.

4. Төменде берілген сөздермен сөйлем қүраңыздар:Білгім келеді, коргісі келеді, барған еді, жазылса игі

еді.

5. Мысал қүрап жазыңыздар:Барса, келсе, жыртса, ексе, токсе.

30

19-сабаң

ШӘКӘРІМ ҚҮДАЙБЕРДІҮЛЫ

1. Сөздікпен жүмыс:рүлама - мудрец ңазіргі - современный қалыптасу - формирование эсер етеді - оказывает влияние адамгершілік - человечность насихаттау -пропагандировать қуу - гонениеаңталғаннан кейін - после реабилитации

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:XIX ғасырдың аягы мен XX ғасыр-

дың басындағы қазақ әдебиеті тари- хында Абайдан кейінгі ірі ақын, ғү- лама ойш ыл Ш әкөрім Қүдайберді- үлының орны үлкен. Ш өкәрім қазір- гі Семей облысы, Абай ауданында- ғы Ш ы ңғы с тауы ны ң бөктерінде 1858 жылы 11 шілдеде дүниеге кел­ген.

Ә кесі Қ үдайберді 37 ж асы нда дүниеден өткенде, атасы Қүнанбай- дың тәрбиесінде болған. Ж еті жасы-

нан бастап өлең сөзге бейімделе берді. Оны Абай өз қам- ңорлы гы на алады . Молда сабағынан басқа, орысш а үйренеді. Ғылым-білім ңуумен қатар, домбыра тарту, гармоньда ойнау, ән салу, сурет салуға бейімделеді.

Абай ж ас Ш әкәрім нің азам ат жөне аңын ретінде қалыптасуына ерекше эсер етеді.

Ж иырма жасынан бастап ол үш ж ыл болыс болып, ел басңарган. Ол адамгерш ілік, азаматтың, имандылық, бірлік, өнер-ғылымды насихаттау мәселелеріне айрық- ша көңіл бөледі. Ж астай орыс, түрік, араб, парсы, тілін үйренуге ден қояды.

31

1905-1906 жылдары Ш әкөрім ел, жер тану мақсаты- мен Араб, Түрік, Еуропа елдерін аралауға шығады. Мек- кеде барады. Ыстамбол кітапханасында отырып жүмыс істейді. Патша үкіметі қүлаған түста Ш әкәрім «Бостан- дың таңы атты» деген өлең жазады. Осы кезде Қазақ- станның ңоғамдың өмірінде болған өзгерістерді түсіне алмай, аңын олардан өзін аулаң үстауға тырысады.

Тау арасында Саятқора деген қыстауда шығармашы- лықпен айналысады. Ш әкәрім Кеңес өкіметінің орнау- ын, негізінен, теріс қабылдамай, оны әділет жолы деп үңңан. Сонда да бай баласы ретінде ол белсенділер тара- пынан қуғы нға үш ы раған. 1931 ж ы лы 2 ңазан күні ақынды мемлекеттік саяси басқарманың өкілдері атып өлтіреді.

Ш. Қүдайбердіүлының өдеби мүрасы өте бай, ол поэ­зия, проза, аударма, трактат саласында жүмыс істеді. 1988 жылы ақын аты ақталғаннан кейін шығармалар жинағы шықты.

3. Мәтін бойынша сүрақтар қойыңыз.

4. Мәтіннен негізгі етіс пен өзгелік етістерде түрған етістіктерді табыңыз.

5. Мына етістіктерге өзгелік етістің жүрнақтарын қосыңыз. Орыс тіліне аударыңыз:

а) ж уу, жіберу, апару, сату, ңосу;ә) танысу, білу, кою, үйлену;б) бітіру, үйрету, тексеру, бастау.

6. Ңазақ тіліне аударыңыз:Гости попросили меня сыграть на домбре.Он попросил меня сделать отчет.Мы заставили Санию посещать занятия.Отец попросил сына прочесть книгу.

32

20-сабаң

АХМЕТ БАЙТҮРСЫНОВ

1. Сөздікпен жүмыс:отарлау еаясаты - колониальная политика патша үкіметі - царское правительство сарп етті - посвятилтіл білімінің атасы - основоположник языкознания ңайта ңүру - перестройка ақталды - реабилитирован

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Ірі ғалым, қазақ тіл білімінің ата­

сы, түрколог, әдебиет зерттеуші, да- ры нды аң ы н -аударм аш ы , өз к ез і үшін белгілі ңогам ңайраткері, ағар- тушы-демократ Ахмет Байтүрсынов талантты педагог та болған.

Ахмет Байтүрсынов 1873 ж ы лы бүрынғы Торғай облысы, Торғай уе- зінде туған . А хм ет Б айтүрсы н ов еңбек жолын бала оңытудан бастаған. Қарңаралыда оңытушы болып жүр-

ген кезінде патша үкіметінің отарлау саясатына ңарсы шығады. Барлық жастың, саналы өмірін халқын отар- лықтан қорғауға сарп етті. Ахмет Байтүрсынов араб гра- фикасына негізделген ңазаң жазуының реформаторы болды. Ол ңазақтың түңғыш әліппесін, оңулықтарын жазды. Ахмет Байтүрсынов қайта қүрудың арңасында ақталды.

3. Сөйлемдерде жалғауларды анықтаңыз:Асыңпаған арбамен ңоянға жетер. Ж үмысшы жүмыс-

та. Мен дүкеннен ет алдым. Кітапханадан алған кітабың- ды кімге бердің? Анам емханада жүмыс істейді. Біздің топтың оқушылары экскурсияға баратын болды.

3 - 29* 33

4. Өз мамандығыңызға байланысты сөздерді атап,5 сөзбен сөйлем қүрастырыңыз.

5. Аударыңыз, сөйлем қүрастырыңыз:Планировать время, цена, фонд, денежные знаки.

21-сабақ

М ІРЖ АҚЫ П ДУ ЛАТОВ

1. Сөздікпен жүмыс:аса көрнекті - очень видныйқоғам ңайраткері - общественный деятельтәрбиеленеді - воспитываетсяазамат - гражданинтілегі - желаниедүр сілкініп - встряхнувшись

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Міржаңып Дулатов (1885-1935) -

қазақтың аса көрнекті ағартушысы, ңоғам ңайраткері, ақы н, ж азуш ы , ж алы нды көсемсөз ш ебері. Туған жері - бүрынғы Торғай уезінің Сары- ңопа болы сы ны ң ү ш ін ш і ауы лы . Әкесі Дулат аймагына аты ш ыңқан шебер кісі болған, ер-түрман жасап, ет ік , мәсі т ік к ен . Ш еш есі Дәмеш ойын-тойдың базары, әнші кісі бол­тан. М іржақып анасынан екі жасын-

да, әкесінен 12 жасында айырылып, ағасы Асңардың ңолында тәрбиеленеді. Ағасы Асңар өкесі Дулаттың Міржаңыптың оқып, білімді азамат болып өсуін арман- даған тілегіне сай, інісінің оқуын әрі жалғап, білім алу- ына ерекше көңіл бөледі. Міржаңып өз бетінше талпы- нып, білім жинап, орыс тілін жетік меңгереді. Бүкіл

34

хнлыңтыц еркіндікке жетуінің басты шарты - түнек бо- 'іып торлаған қ ар аң ғы л ы қ үй қы сы н ан ояну, дүр < ілк ін іп , наданды ңтан ары лу деп білген ол: «Оян, казақ!» деп үрандаудан танған жоқ. Оның публицисти- калың толғауларынан шағын өлеңдеріне дейін, «Бақыт- іы з Ж амал» романынан газет-журналдардағы шагын мақаласына дейін халық мүддесіне арналды.

3. Аударыңыз, сөйлем қүрастырыңыз:Известный, мастер, получить образование.

22-сабақ

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ

1. Сөздікпен жүмыс: сыншы - критикнегізін салушы - основоположник болыс - волостьсауат ашады - получил образования үлтшылдар үйымы - организация нацистов қаза тапты - погиб байланыс - связь

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Жүсіпбек Аймауытов - ақын, про-

зашы, драмашы, сыншы, публицист, аударм аш ы . Ол - ңазаңты ц ж аң а әдебиетінің негізін салушы. Ж . Ай­мауытов 1889 жылы Семей губерния- сы, Павлодар уезі, Қызыл ту болысы- ныц бірінші ауылында туған. 15 жас- ка дейінгі омірі оз ауылында отеді. Ол ауыл молдасынан оңып сауат ашады. Керекудегі орыс-қазак мектебін бі- тіріп , 1914 ж ы лы Семейдегі мүга-

35

лімдер семинариясына түседі, оны 1919 ж ылы бітіріп, 1922-1924 жылдары Қарңаралыда мектеп мүғалімі бо­лы п, 1924-1926 ж ылдары Таш кентте ш ы ғаты н «Аң жол» газетінің редакциясында қызмет атқарды. 1926- 1929 жылдары Ш ымкент педагогикалың техникумы- ның директоры болады. 1929 ж ы лы Қ азаңстандағы үлтшылдар үйымымен байланысы бар деген сылтаумен түтңынға алынады. 1931 жылы 42 жасында ңаза тапты. Ж үсіпбек ңаламынан туындаған шығармалар - «Карт- дожа», «Ақбілек» романдары, «Рабиға», «Шернияз» атты пьесалары, балаларға арналған ертегі кітапшалар, аударма кітап пен оқулыңтар.

3. Мәтін бойынша сүрақтар ңойыңыз.

4. Мына етістіктерге ортақ етістің жүрнақтарын қосыңыз. Орыс тіліне аударыңыз:

Айту, істеу, апару, жуу, пісіру.

5. Мына етістіктерге ырықсыз етістің жүрнықтарын қосыңыз. Орыс тіліне аударыңыз:

Ш ақыру, аудару, ішу, жіберу, ашу.

6. Қазақ тіліне аударыңыз:

Мы помогли сделать задачу.Мы приглашали друг друга.Талгат записался в кружок казахского языка.Рабочий день закончен.Много книг было прочитано.

36

23-сабаң

М АҒЖ АН Ж ҮМАБАЕВ

1. Сөздікпен жұмыс: ресми - официальный тыйым салу - запретить өртелді - сожжены жеке басқа табыну - культ личности жазьщсыз ңүрбан - безвинно осужденный алтын қор - золотой фонд жетекш ілік - под руководством үзбей басылып түрған - печатался без перерыва

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Алпыс жылдан астам Магжан шы-

ғармаларын оқуға ресми түрде ты ­йым салынып, оныц еңбектері жүрт қолынан жинап алынды және өртел- ДІ-

Мағжан - жеке басқа табынудың ж азьщ сы з ңүрбаны болған аңы н. Қазір ол толығымен ақталып, артын- да ңалған мол мүрасы туған халқы- мыздың рухани ңазынасына қайта қосылып отыр.

М ағжан Жүмабаев 1893 жылдың мамыр айында дүниеге келген. Ол Уфа ңаласындағы медресе Ғалияда да, Омбыдағы мүғалімдер семинария- сында да оңыған. Кейіннен орыстың оңымысты ақыны В.Я. Брюсовтың тікелей ж етекш ілігімен Москвадағы Коркем өдебиет институтын бітірген, мектепте, техни- кумда жүмыс істеген.

Өлеңді он торт жасынан бастап жазған М. Жүмабаев шығармалары кезінде қазақ, татар тілдеріндегі газет- журналдарда үзбей басылып түрған. «Шолпан» деп ата- латын түңғыш жинағы 1912 жылы Қазан ңаласында жарың көреді. Оның ңазаң поэзиясының алтын ңорына

37

ңосылған «Батыр Баян» дастаны 1922 ж ылы Ташкентте шығып тұрған «Сана» журналында жарияланады. Ал- ғашқы тандамалы шығармалар жинағы 1923 жылы Таш­кентте басылып шығады. 1924-1925 жылдары М. Горь­кий, Мамин-Сибиряк шығармаларын аударады.

Балалар^а арнап бірнеше кітап жазады. Сондай-аң Лермонтов, Гете, Гейне, Фет, Байрон сияңты орыс, ше- тел классиктерін қазақ тілінде сөйлетеді.

3. Мәтіннен жалғаулықтар тауып, олардың түрін анықтаңыі,

4. Мәтін бойынша сүрақтар қойыңыз.

5. Сөйлемдерді дүрыс қүрастырыңыз:а) жүмысістейді, біраң, ол, мектепте, сотталады, тех-

никумда;ә) жаңсьі, себебі, маман, ол, болғысы келеді, оңиды,

жақсы;б) сондықтан, коп, адам, болып шыңты, білімді, ол,

оңыды;г) бухга.цтерлік, білмесең, бухгалтер, есеп, жақсы,

егер, сен, болмайсың.

24-сабақ

ӘКОНОМИКАНЫ БІЛУ - П АЙ ДА

1. Сөздікіхен жүмыс:көне грек сөзі - древнегреческое слово өзіміздің түрмысымыз - наш быт неке келісімшарты - брачный контракт тыныштьің - спокойствие үй шаруащылығын

басқару - ведение домашнего хозяйства польза - Иайда пайда болды - появился

38

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Экономиканы табиғатпен салыстыруға болады. Эко­

номика да, табиғат та объективті. Экономика заңдары табиғат заңдары сияқты объективтік сипат алады. Егер табиғатты түсінбесек, табиғат байлығын игере алмай- мыз. Экономика да солай. Егер экономиканы жаңсы білсек, ол бізге байлық, пайда әкеледі.

Экономика - бұл үй шаруашылығын басқару өнері дегенді білдіретін коне грек сөзі. Өте ңарапайым түрде айтатын болсақ, экономика дегеніміз — өзіміздің түрмы- сымыз.

Базарға шыңңанда сіз кімнің тауарын аласыз, кімге сатасыз, ңанша аласыз, соның бәрін есептеу - экономи­ка болып табылады. Мамандың таңдар кезде де сіз мү- қият ойланасыз, ңай мамандықтың хальщ ңа көбірек қажет екенін есептейсіз, күнделікті өмірде қандай ма- мандарға сүраныс коп екендігін, дәрігер, экономист, ааңгер, оңытушы, инженер мамандықтарының өзекті- лігі - мүны білу де - экономика, яғни экономиканы біл- месек, түрмысымыз төмендей береді.

Экономика сіз дүниеге келген күннен бастап өмірі- ңізге араласа бастайды. Ж ігіт үйленеді, ңыз түрмысңа шығады, кіш кентай мемлекет пайда болады. Ал кішкен- тай мемлекетіміздің шаруашылыгын басқару - үлкен онер. Сонымен сіздің күнделікті түрмысыңыздың бәрі ж ономикадан түрады. Шет елдерде жастар үйленген кезде неке келісімшартын жасайды. Кәдімгі екі мемле- кет сияңты. Ол келісімшартта коп мәселе қаралады. Бо- іашағымыз - бала десек, сол неке келісімшартында ба- IIIның болашағына дейін ойластырылған. Біздің елде де

Оул қолданысңа еніп келеді. Яғни, үрпаңңа нені ңалды- рамын, үрпағым нені жалғаетырады деп ойлау да - эко­номика. Қысқаша айтқанда, экономика - байлыққа, ба- кытңа, тыныштыңңа барар жол.

8. Мәтінге тақырып қойыңыз. Мәтінді мағынасына карай бөлімдерге бөліп, тақырыпшалар қойыңыз, жос- нар қүрыңыз. Жоспар бойынша мәтінді әңгімелеңіз.

39

4. Мәтіннен зат есімдерді тауып, олардың ішінен септік жалгауларда түрған сөздерді анықтаңыз.

5. Сұрақтарға жауап беріңіз.1. Экономика адам өмірінің қай кезінен бастап арала-

сады?2. Экономика ңандай тілден енген сөз?3. Экономика нені білдіреді?

25-сабақ

БАНК ТАРИХЫ Н АН

1. Сөздікпен жүмыс:сатып алып жатыр - покупают сатып жатыр - продают саудаласу - торговаться таразы — весыайырбастаушы - человек, который занимается обменомжергілікті - местныйңарулы - вооруженныйесеп жүргізу - ведение учетатолем - плата, платежи

2. Сабақ барысында оқушылар екі топқа бөлінеді.Ж аңа сөздерді ңолдана отырып, мөтінді оңу, аудару,

мазмүнын айту керек.

Бірінші топқа тапсырма:

И талия... О ртағасыр...Базардың дағдылы шуы.* Адамдар сатып алып ж а­

тыр, сатып жатыр, тауарды мақтап саудаласып жатыр. Бірақ базарда бір тыныш орын бар. Ол айырбастаушы- лардың лавкасы. Оның үстелінде үйілген ақша жөне та­разы бар. Айырбастаушыда ақш аның сан түрі бар. Олар- монеталардың ескісі, жаңасы, жергілікті, шетелдікі,

40

•і-ағы басңа. Ж ай адамға мұндай аңшаны айыру ете ңиын, сондыңтан ол айырбастаушыға келеді. Ол ірі ақш аны және біреуін-біреуіне айырбастайды, алған заты үшін қанша төлеу қажеттігін есептуге көмектеседі.

Батыс Еуропа елдерінде айырбастаушылар X ғасыр- да, Ш ығыстажәне Грециядаодан ертерек пайда болды.**

Айырбастаушылар ңызметі кеңейе берді. Ерте уақытта ақшаны бір ңаладан екінші қалаға, бір елден екінші елге тасу оңай болған жоң. **** Саудагер ақша мен тауарды қорғау үшін қарулы адамдарды жалдаған. Айырбастаушы аңша- ның сақталуына жауап береді, бүл - өте қатерлі жүмыс,

• • *** біраң оның есесіне жоғары төлем алады.

Екінші топқа тапсырма:

Көптеген ңала байлары аңшаларын айырбастаушыға саңтауға тапсырған. * Егер салымшы ақшаның барлығын немесе бір бөлігін алса, кітапқа жазып отырған.** Осы- лай есеп жүргізу пайда болған.

Саудагер аңша операциясына уаңытын жоғалтқысы келм ейді, сонда кім нен ңанш а алуды , кім ге ңанш а төлеуді айырбастаушыға тапсырған. Сол кезде нақты аңша есептеу туралы ой пайда болды. Егер бір саудагер басңа саудагерге толеу керек болса, айы рбастауш ы бірінші саудагердің есептегі аңшасын төмендетіп, ал алушы саудагердің ақшасын өсірген. А қш а оның сан- дығында жылжымайтын болып қалады.

Есептер салымның қаржылық жағдайды көрсететін айнаға айналды. Айырбастаушы әрбірінің қүпиясын білді. Айырбастаушының сандығында аңша көп жинал- ды, олар қозғалыссыз жатты.

Сол кезде бір ой пайда болды: аңшаның бір бөлігін қарызға беру, белгілі мерзімге бере отырып, оған төлем алу. Егер біреу жарты жылға 100 сольдо алса, жарты жылдан кейін 120 сольдо қайтаруы керек.**** Осылайша ақш а айналы м ы пайда болды.*** А йы рбастауш ы лар қазіргі банкирлерге, ал олардың ңарапайым банктері ірі, қуатты банктерге айналды.

41

3. Грамматикалық тапсырма:

1-топцаа) * сөйлем айтылу маңсатына ңарай қандай?<• \ * * V» • и иб) сөилемді сүраулы сөилемге аиналдырыңыз.\ *** о • . О ив) сөилемді лепті сөилемге аиналдырыңыз.\ * * * * о іг) сөилемге морфологияльщ талдау жасаңыз.

д) айырбастаушы деген сөзді жіктеңіз.

2-топцаа) * сөйлем айтылу маңсатына ңарай қандай?б) ** сөйлемді сүраулы сөйлемге айналдырыңыз.

\ * * * гл • • кг ив) сөилемді лепті сөилемге аиналдырыңыз.\ **** іг) морфологиялың талдау ж асаңы з.

д) саудагер деген сөзді жіктеңіз.

26-сабақ

БАНК ҚЫЗМЕТІ

1. Сөздікпен жүмыс:ағымдағы - текущий атаулы - именной есеп - счет, расчет жалған - фальшивый,

ложный жарғылың - уставной жарна (салым) - вклад ңарыз - долг қүнды (бағалы) - ценный кепіл - гарантия, залог

мерзімділік - срочность (т.е. на определенный срок) пайыз - процент саңтау - хранить сақтандыру - страхование тартылган - привлеченный үтымды - выигрышный

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Банк - несие, есеп айырысу, касса операциялары мен

басқа да операцияларды жүзеге асыратын мамандырыл- ған қарж ы мекемесі.

42

Банктің негізгі қызметі: өзінің айналасында меншік- ті жөне тартылған аңшалай қаражатты шогырландыра- ды. Ж иналған ақшаларды несие түрінде уаңытша пай- далануға береді. Сол сияңты кәсіпорындар, мекемелер немесе жекелеген түлғалар арасындағы өзара төлемдер мен есептеулерде делдалдың ңызмет етеді.

Банктің қүзырына жаңа аңша шыгару мен бағалы ңа-і аздар шығару да кіреді. Банк елдегі, республикадағы, мемлекеттегі аңша айналымын реттейді. Банктер қан- дай саясатты жүзеге асырады? Бірінші, инфляция бол­мас үшін Үлттық банк коммерциялың банктегі аңш а пйналымын үнемі тексеріп отырады. Ақша саясаты аңша нйналымы заңын өмірге келтірген. Осы заңды ескерме- сек, үлкен инфляция болады. Ақш а айналымы заңына Кеңес Одағы ңараған жоң. Неге десеңіз, ол ңажетсіз бол- ды. Ақша айналымының ауңымы өте тар болды.

Дүние жүзіндегі ең бай мекемелер, әрине, банктер. Мемлекеттің өзі де ңарызды банктерден алатын кездері болады. Еліміздің байлығы, беделі ңазір осы экономис- терге, банкирлерге тікелей байланысты.

Балюталың саясат теңгенің күшті болуын қарайды. Ше- телден әкелінген ақшаның заңсыз айналуын бақылайды.

3. Сөйлемдерден мәтіннің мазмүнына сәйкес табыңыз:а) Только специализированные кредитные учрежде­

ния имеют право осуществлять банковскую деятель­ность.

э) Современный банк является посредником между кредитором и заемщиком, при этом осуществляет пред­принимательскую деятельность с денежным капиталом.

б) Все кредитные учреждения вовлечены в мировую банковскую систему.

в) Банк проводит кредитно-денежную политику.г) Банк - юридическое лицо, осуществляющее пред­

принимательскую деятельность.ғ) Банк - специализированное финансовое учрежде­

ние, осуществляющее кредитно-расчетные и другие кас­совые операции.

43

д) Национальный Банк РК выдает лицензии коммер­ческим банкам второго уровня.

4. Сөздерді тәуелдеңіз:Банк, несие, салым, кепіл

5. Сөздердің антоним сыңарын табыңыз:қарыз беруші ңажетсізуақы тш а заңсызүнемі кейдеқажетті түраңтызаңды ңарыз алушы

27-сабақ

БАНК ЖҮЙЕСІ

1. Сөздікпен жүмыс:банк жүйесі - банковская система деңгей - уровеньақша айналымы - денежный оборот тексеріп отырады - проверяют бос капитал - свободный капитал мүқтаж болып отырган - нуждающиеся жүзеге асырады - проводит заңды түлға - юридическое лицо жеке түлға - физическое лицо несие - кредит кәсіпорын - предприятие

2. Сөйлемдерді дүрыс қүрастырыңыз:а) несие, асырады, банктер, саясатын, жүзеге;э) бос, банк, мүңтаж болып отырғандарға, береді, ка-

питалды;б) жеке, да, заңды, да, түлгаларға, банктер, несие, түл-

ғаларға, береді.

44

3. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз:Біздің елде банк жүйесі — екі деңгейлі. Банк жүйесі

момлекеттік және коммерциялың банктерден түрады. Үлттың банк - бірінші деңгейлі банк. Үлттық банк ком- мерциялың банктердің аңша айналымын үнемі тексеріп отырады. Эр банк ашылған сайын лицензия береді. Егер банктің жүмысы нашар болса, онда лицензияны ңайта- рып алады, жабады.

Коммерциялың банктер екінш і деңгейлі банктерге жатады. Олар неше түрлі - жеке де, акционерлік те бо­лады. Коммерциялық банктер негізінен халыңңа ңыз- мет етеді. Банктер бос капиталды өзіне жинап, оны мүқ- таж болып отырған заңды түлғалар мен жеке түлғаларға несиеге береді. Банктер ақша, несие, валюталың саясат- ты жүзеге асырады.

4. Мәтіннен сын есімдерді тауып, олардың түрін анық- таңыз.

5. Мәтін бойынша сүрақтар қойыңыз.

28-сабаң

БАНКТІТАНЫСТЫРУ

1. Сөздікпен жүмыс істеңіз:біріктіру - объединять банк бөлімшесі - отделение банка өнеркәсіп - промышленность мекеме - учреждение үйымдар - организации ңүрылды - создан, образовантікелей корреспонденттік - прямые корреспондентскиеқатынасы отношениямамандар - профессионалытанылды - признанжеке капитал - собственный капитал

45

мыздың бірі. Ол білім үйрену үшін Ирак, Сирия, Мысыр өлкелеріне бар- ран. Сол елдердегі ғалымдардан т а ­лым үйренеді. Өмірінің соңына дейін Шам шаһарында түрды. Өзінің тал ы ­ми ойларын жазды. Әл-Фараби фило­софия, медицина, математика, музы- кадан ғылыми еңбектер жазды. Ол жазған еңбектердің саны 106-дан аса- ды. Б іздің заманымызда ж еткені -

қырық шамалысы ғана. Олар әр елдің үлкен кітапхана- ларында саңталған. Түрлі тілдерге аударылған. Тамаша ғалым туралы аңыздар көп таралған.

3. Мәтіннен түрлаулы, түрлаусыз мүшелерді анықта- ңыз.

4. Баяндауышты дүрыс қойыңыз:а) Айдар лекцияға / шыңдады, барды, ә) оңытушы білім... / береді, шығады.б) суретші сурет... / тігеді, салады.в) дәрігер ауруды... / емдейді, сызады.г) көсіпкерлікпен... / ойлайды, айналысады.

5. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді ңойыңыз. Түр- лаулы, түрлаусыз мүшелерге ажыратыңыз:

Ертіс - Қазаңстандағы... өзендердің бірі.

Ғылым таппай - ...Орын таппай - ...Қүмарланып...Ойнап босңа...

(Абай)

48

30-сабаң

ҚОЖА АХМЕТ ЙАССАУИ

1. Сөздікпен жүмыс: байырғы - древнее айрыңша - особенный уағыздау - агитировать ңадір - достоинство үрпаң - потомок

2. М әтінді мәнерлеп оқыңыз, мазмүнын айты ңы з, аударыңыз.

Қожа Ахмет Йассауи

Қожа Ахмет Йассауи (т.ж.б. -1166 ж.)- қазаң халңының байыргы мәдение- тінің тарихында айрыңша орны бар үлы аңын. Өз аты - Ахмет, есімнің алдындагы «Қожа» мүсылман дінін таратып, уағыздаушылың ңызметіне орай берілген атау, ал соңындағы «Й ассауи» аң ы нны ң ңай ж ерден шыңқандығын көрсетеді. Әкесі Иб- раһим мүсылманш а сауаты бар, өз ңадірін білетін, білікті адам болған.

Ш ешесінің аты - Қарашаш. Ахмет Бүхара ңаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алганнан кейін Түркі- станға келеді.

Оның бүгінгі үрпақңа жеткен көлемді шығармасы - ♦Диуани Хикмет». Бүл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шықты.

«Диуани-хикметтен» қазақ халңының ертедегі мәде- ниетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, эконо- микасына қатысты бағалы деректер жазуға болады.

4 - 29 * 49

3. Баяндауыш қай шақта түрғанын анықтаңыз:Ол университетке келді. Студенттер жақсы білім ала-

ды, білікті маман болып шығады.а) осы шаң ә) келер шақб) өткен шақв) болжалды келер шаңг) наң осы шақ

4. Күрделі баяндауыштарды тауып, олардың түрлерін анықтаңыз:

Қайсыбірі оп-оңды клуб, түрғын үйлер салып үлгер- ген (Ғ. М үстафин). Әмірші ж ан-ж ақтан көзін сатып түрғандарға назар салған жоң (Ә. Кекілбаев). Бүл Қожан дейтін адам еді (Б. Майлин). Түн ол күні ңалың шыңты, салңы н еді (С. М үқанов). Ол күн і болған оңиғаны ң төңірегінен туған әңгіме еді. Бүл - Қосымның қос Шал- ңары (Ғ. Мүсірепов). Алты айғы ңыс тартңаны - аштың- тың зардабы (Б. Майлин).

31-сабақ

АБЫ ЛАЙХАН

1. Сөздікпен жүмыс:күрес - борьба айла - хитростьүйымдастырушы - организатор жергілікті - местный дербес - свободный

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Абылай (1711-1781) - орта ж үздің ханы. Өз аты -

Әбілмансүр. Әкесі Уәли Түркістан ңаласының сүлтаны болган. Абылай 15 жасында қазақтардың жоңғарларға ңарсы согысына ңатысып, асқан ерлік көрсетті. Сонан сон, орта жүз ханы Әбілмәмбетпен бірлесіп, елді шығыс-

50

тан торы ған ж ауға қарсы күрес үйымдастырады. 1771 жылы Әбіл- мәмбет өлгеннен кейін Абылай хан болады. Ол аңылды шебер үйымдас- тырушы, батыл ңолбасшы, іскер дип­ломат өрі айласы мол адам болган. XVIII ғасырда Қазаңстанды жаулап алуды көздеген Ж оңғар хандығы мен Маньчжур-Қытай империясына қар- сы күресте үш жүздің басын ңосуда

Абылай зор рөл атңарады. XVIII ғасырдың орта кезінде жоңғарлар шет жағалап басып алған қазақ жерін толық азат ету үшін Абылай көп айла жасады.

Абылай ңазақ мемлекетін жергілікті дербес султан- дар арқылы басңарды, ш аруашылық пен сауданы дамы- тып, көрш ілес халыңтармен мәдени байланысты ке- ңейтті.

3. Бастауыш пен баяндауыш байланысын анықтаңыз:Марат - менің әкем, мен - баласымын. Самат - до-

сым. Қарағанды - көмірлі ңала.

4. Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына қазақ тіліне тән дауы сты ды бы старды дүры с қойы п ж азы ң ы з, сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз:

1. Түрл... - т .. .рлі байлың бар. Солардың таңдауын бер- се, мен т ...л байлығын таңдар едім. Өйткені т ...л бай- лы ғы б ...р інен де сенімді байлың. 2. П айдасыз мың с...зден бармаңтай ғана пайдалы б...р іс артың.

51

32-сабақ

АБАЙ ҚҮНАНБАЕВ

1. Сөздікпен жүмыс: қатал - строгий ңайырымды - добрый тырысады - старается шығарма - произведение басылған - издан

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Абай Қүнанбаев

Қ азаң х ал ң ы н ы ң ақ ы н ы А бай 1845 жылы бүрынғы Семей, ңазіргі Шығыс Қазаңстан облысының Абай аудан ы нда туған . А байды ң өкесі ңатал, ңатыгез адам еді, ал шешесі Үлжан қайырымды, мінезі жүмсаң, тілге бай адам болған.

Әкесі Қүнанбай Абайды 9 жасын- да Семейдегі діни мектепке береді. 13 жасында Абайды бүл оқудан шы- ғарып алады. Семейде жүргенде Абай

орыс тілін үйренуге тырысады. Үш ай орыс мектебінде оңиды.

Абай Пушкинді, Лермонтовты, Крыловты көп оңып, солардың шығармаларын қазақ тіліне аударды. Абай өзі аударған Пушкиннің «Татьянаның әні», Лермонтовтың «Қараңғы түнде тау қалғып» деген өлеңдеріне ән де шығарады.

Абай 1904 ж ы лы ңайтыс болады. Ол өз ш ығармала- ры ны ң к ітап болып басы лғаны н коре алм ай кетті. 1909 жылы оның өлеңдері Петербургте «Қазақтың акы ­ны Ыбыраһим Қүнанбайүлының өлеңдері» деген атпен кітап болып шықты.

52

3. Сөйлемді аяқтаңыз:Абай - ңазақ халңының үлы...а) суретшісі ә) инженеріб) ақыныг) саяхатшысы

Абай... облысында туған.а) Қарағанды ө) Семейб) Алматыг) Аңмола

4. Қазақшаға аударыңыз:1. Казахский народ2. Ж естокий человек3 . Произведения Абая4. Увидели свет5. Переведены на русский язык

5. Ж ақша ішіндегі сөздерді, сөз тіркестерін аудары- ңыз. Толықтауышты анықтаңыз.

1. Абай ңазақ халңының (великий поэт, композитор, основоположник казахской письменной литературы).

2. Абайдың әкесі (строгий, суровый человек) болса, шешесі (добрая, с мягким характером) болды.

3. Әжесі Зере мен шешесі Үлжан (легенды) айтып, Абайды (воспитывали).

4. Абай 1904 жылы (умер).5. Қ азаңты ң үлы ж азуш ы сы М. Эуезов осы ақы н

өміріне (посвятил свой роман-эпопею «Путь Абая»).

53

33-сабақ

ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН

1. Сөздікпен жүмыс:аса көрнекті — очень видный шекара - граница әскери - военный бекінісі - укрепление белгіленді - назначен ңүрал - инструмент

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Ыбырай Алтынсарин

Ы. Алтынсарин (Ибраһим, 1841- 1889) - қазақтың аса көрнекті ағар- тушы-педагогі, ж азуш ы , этнограф, фольклоршы. Туып-өскен жері - Қос- танай облысының Қостанай ауданы. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасы- на жерленген. Орынбор ш ёкара ко- миссиясының ңазаң балалары үшін

| аш қан мектебіне оңуға түседі (1850). ̂ Мектепті бітірген соң Орынбор ш ека­

ра комиссиясында әскери старшина болып ңызмет атңарған (1857-1859). 1860 жылы Орын­бор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі ол мектепке орыс тілінің мүгалімі бо­лып белгіленді. Ыбырайдың бүкіл өмірін арнаған ағар- тушылық-педагогтік ңызметі осылай басталады. Ыбы­рай оңу-ағарту ж үмы стары на өз заманының ең озың әдістемелерін қолдана отырып, білімнің балаларға ана тілінде берілуіне айрыңш а мөн береді. «Қазаң хрестома- тиясы» атты оңулық, «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш қүралы » атты дидактикалы ң оңу ңүралын жазДы.

54

3. Пысықтауыштарды көрсетіңіз:1. Ертеңіне түске жаңын Абайды үзаң жолға аттан-

дырғалы жақындары тысқа шыңты.2. Бүгін де таңертеңгі шайдан соң Абай әке ңасынан

шығып, Майбасардың пәтеріне келе жатты.3. Абай бүл уақытта бала сияқты емес, жас бозбалаша

ісиінген.4. Дүрыс айтасыз, ңырағылың дәл қазір керек.5. Әңгімемен екеуі баракқа жетті.6. Ескі жүмысшылардың көбі осында түрады. Ермек

пен Сейтңали да осында.

34-сабақ

ТӨЛЕ БИ

1. Сөздікпен жүмыс:жастайынан - с детстваескіше - по-старомушешен - красноречивыйәділ шешімі - справедливое решениеаңыл-парасатты - одаренныйдарабоз - единственный

1. Мәтінді оқып, аударыңыз:Толе Әлібекүлы (1663-1756) қа-

зіргі Ж амбыл облысы Шу ауданы- ның Ж айсаң ж айлауы нда дүниеге келген. Толе ж астай ы нан ескіш е оңып, сауатын ашады. Арабша, пар- сыша тар и х и к ітап тар д ы , аң ы з- әң гім елерд і көп оқи ды . Т өлен ің әкесі Әлібек те сөзге шешен би бол­тан кісі. Толе бала әкесіне еріп жүріп ел көреді, жүрт таниды. Он бес жа- сынан ел билігіне араласып, өзінің

55

11! • ■ .ақыл-парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен

көзге түседі.Ол жас кезінде талай жасы үлкен атақты дарабоз

билердің алдынан өтіп батасын алады. Төле би көршілес елдермен: Бүхар, Қоқан, Ж оңғар хандықтарымен мүм- кіндігінше тату, достың қатынас жасауды жаңтаған.

Қазаң елін нығайтуда, ңалмақ-жоңғар шапңыншы- ларына ңарсы хальщ азаттың күресін үйымдастыруда көрсеткен ерлігі мен сіңірген еңбегі үш ін, сондай-аң аңылдылығы мен әділділігі арңасында Төле би Әлібек- үлы ел алдында үлкен сенімге, беделге ие болған.

3. Анықтауышты көрсетіңіз:Халық шаруашылың жүйесінің тірегін барлық өнді-

рістік қатынастардың негізі болып табылатын өндіріс- тік қүрал-жабдықтар ңүрайды. Ол өндірістің басты ба- ғытын, өндіріс жүргізуде аңырғы нөтижелер мен шы- ғындарды салыстырып, олардың айналысына, бөлінуіне және түтынуына тікелей өсер етеді. Бүл ретіне осы қү- рал-жабдыңтар кімнің меншігінде екендігі және оны кім ңалай пайдаланатыны сол ңоғамның болашағына және халыңтардың түрмыс-тіршілігіне тікелей эсер ет- пек. Меншік дегеніміздің өзі өндіріс қүрал-жабдықта- рын және өндіріс пен өнімдерді иемдену жөнінде адам- дардың арасындағы қоғамдық ңатынас болып табылады. Меншік қоғамдағы барлың қатынастардың ңосындысы ретінде шаруашылық жүйесінің негізін қүрайды.

3. Орысша баламасын жазыңыз:сауатын ашады - ауыз -сөзге шешен - ел көред і- әділ - тату - достың -

56

35-сабақ

ҚАЗЫБЕК БИ

1. Сөздікпен жүмыс: сыпайы - вежливый елші - посол ңаңқылдап - гогочет туыс - родственник жауласңан - враждующие

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Қазыбек би (1667-1764)

Қазыбек би Орта жүзден шыңңан. Ә кесін ің аты - К елд ібек . А насы Тоқмейіл өте ақылды, сыпайы адам болған. Қ азы бек - алты баланы ң ішіндегі ең үлкені. Қалмаңтың ханы Қоңтаж ы: «Сенің дауысың ңаздың дауы сы ндай ң аң қы лд ап ш ы ғады екен, сондықтан сенің атың ңаз дау- ысты Қазыбек болсын» депті. 14 жа- сында Қазыбек елші болып, ңалмақ-

тың ханын таңғалдырған. Қоңтажы Қазыбекке жау бол- са да, Қазыбектің ақылдылығын, шешендігін бағалап, онымен туыс болғысы келді.

«Даудың артын ңыз бітейді,Судың артын шым бітейді,Не қыз ал, не қыз бер»,-

дейді Қоңтажы Қазыбекке. Сонда Қазыбек: «Бір жарым үлым бар»,- дейді. Қазыбектің 5 үлы болған.

«Елге ие болатын үлым біреу-ақ. Аты - Бекболат. Соны бүтінге есептеймін. Ал мал мен ңатынға ие болатын үлда- рымды есепке ал м ай м ы н » ,- деді Қ азы бек. Б алалар үйленеді. Содан кейін қалмақтар мен қазақтар жаулас-

57

қанын ңойды. Қазыбек би - мемлекет қайраткері, пара- сатты емші, шешен аңын. Ел басңарған, әділ ңазы Қазы- бек би тоңсан жеті жасында ңайтыс болады. Денесі қожа Ахмет Йассауи кесенесіне жерленген.

2. Қ азақ тіліне аударып, сандарды сөзбен жазыңыз:а) 1667 год ә) 97 летб) 1764 годв) в 14 летг) 5 сыновей

3. Ң азақш аға аударыңыз:а) звонкий голос - э) посол -б)удивил -в) прекращают враждовать -г) быть главой народа -д) гусиный голос -е) скромный человек -

4. Сүраққа жауап беріңіз:а) Қазыбек би нешінші жылы туған?э) Неше жасында Қазыбек емші болган?б) Қоңтажы Қазыбектің несін багалады?в) Қалмаңтар кіммен жауласады?г) Қазыбек би қандай адам болган?

5. Сөйлемдер мәтінге сэйкес келе ме?а) Қазыбек би Үлы жүзден шыңңан. ә) Әкесі сыпайы, ақылды адам болган.б) Қазыбек отбасындагы ең үлкені болган.в) Қазыбек Қонтажының шешендігін багалаган.г) Қазыбек 92 жасында қайтыс болган.

6. Асты сызылған сөздерге сүрақ қойыңыз:а) Сенің дауысың - қаздың дауысындай. ә) Қалмақтың ханы Қазыбектің аңылын багалады.

58

в) Сонда Қазыбек: «Бір жарым үлым бар», - деді.в) Балалар үйленеді.

36-сабақ

ӘЙТЕКЕ БИ

1. Сөздікпен жүмыс: тәрбиесінде — на воспитании ңабылдау - прием бітім - договор бүл дүниеден - с этого мира

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Әйтеке би

Әйтеке (шын аты Айтың) Бәйбек- үлы - қазаңтың Кіші жүзден шың- қан атаңты шешен биі. Әйтеке жеті ж асы нан атасы А ңш а хан ны ң тәрбиесінде болған. Ел басңару ісіне, басқа елдерден келген ңонаңтарды ңабылдау, халық арасындағы дау-да- май, келісім, бітім істеріне ңатысты- рып отырған.

Екінші жағынан ауыл молдалары- нан оңыған. Он жасынан бастап ата­

сы оны Ж алаңтөс батырдың балаларымен бірге Бүхар- дагы медіресеге оңуга береді. Ол оқуды үздік тәмамдай- ды. Араб, парсы тілдерін үйреніп шығады.

Әйтеке жиырма бес жасында Төртқара еліне би бола­ды. Ал отыз жасында 29 рудан ңүралған бүкіл Кіші жүз- дің, яғни, алты ата Әлімнің, 4 ата Кетенің, 12 ата Байү- лының, 7 ата Ж етірудың төбе биі болып сайланады, со- дан бүл дүниеден өткенше ел билігінде жүреді.

59

3. Төл сөз бен автор сөзінің тиісті тыныс белгілерін қойып жазыңыз.

1. Ж амбыл өзінің Отан соғысы жылдарында жария- ланған өлеңінің бірінде:

Ж асағам жоқ өмірді,Ж ау сойқанын көргелі.Төккенім жоқ терімді,Шер ңылғалы кеудені, - деп жазған болатын.

1. В.Г. Белинский: «Поэзия - искусствоның жоғарғы тегі» десе, А. Қүнанбаев: «Өлең - сөздің патшасы» дейді.

2. «П уш кин поэзиясы теңіз тәрізді» ден ж азады В.Г. Белинский. «Пушкин поэзиясы - деп жазды Белин­ский орыс ш ы нды ғы на таңғаларлы ңтай қоны мды». Гоголь: «Пушкинтуралы бірнеше соз» деген маңаласын- да «біздің тіліміздің барлық байлығы, күш і, икемділігі П ушкиннің лексикасына дарыған тәрізді» деп жазды.

4. Төл сөз бен автор сөзінің орын тәртібін анықта- ңыз, тыныс белгісіне назар аударыңыз:

- Хал қалай, Бәке? - деді анадайдан Жомарт. Шешесі: «Сол кісіні шаңыр, - деді, - кетсін деп үйімізден дэм- туз татып».

Ақынның озі айтқан:«Дүниеге келер әлі талай Қасым,Олар да бүл Қасымды бір байңасын,Өртке тиген дауылдай өлеңімді Қасымның өзі емес деп кім айтасын?» -

деген олең жолдарын оқып, мүңды болған көңілді өзің сабырға шақырғандай боласың.

5. Төл сөз бен автор сөзін анықтаңыз:Сыр алысып қалған Ушаков:- Осы жетінің ішінде екеуін де тауып ж іберейін ,- деп

уәде етті.- Апырым-ай! Қайда барасындар?- деді Әбдірахман.- Біраң м ен ,- деді о л ,- бекініске жалғыз бармаймын,

Ж аймаңпен барамын.- Аман әзір ңайтпас,- деді Қ асен,- Сәкен Сейфуллин

келіп, сол кісіні ертіп кетті.

60

37-сабаң

АСАН ҚАЙҒЫ

1. Сөздікпен жүмыс:аңыз - легенда қоғам - общество күрес - борьба жақтаған - защищал аңылды кеңесші - умный советник

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Асан Қайғы

Асан Қайғы Сәбитүлы. Толық аты Хасан еді дейтін қолж азба да бар. XV ғасырдың басында туып, 80-90 жыл- дарына дейін өмір сүрген. Кейбір аңыз- дарда Асан Қайғы 120 жас жасаған делінеді. Есімі көп өдебиеттерде қа- зақтың түңғыш ханы әз Жөнібекпен (шамамен 1405-1780) қатар аталады. Жәнібек ханға айтңан толғаулары да біздің заманымызға жеткен. Өз зама- нының асқан ойшылы, қара бүңара-

ның ңамын ойлаған, қоғамдық өмірдегі әділдік пен теңдік үшін, жақсы өмір үшін күрескен қайраткер. Түңғыш рет 1430 жылдары қүрыла бастаған ңазаң хандығын жаңта- ған. Еділ мен Ж айы қты ң бойын түрақты ңоныс етуге үгіттеген, әрі ақылды кеңесші, әрі терең ойлы ақын. Асан Қайғының бәйбішесінің есімі - Салиха, жалғыз үлының аты - Абат (қазаң поэзиясының антологиясы).

3. Ж ай сөйлем мен қүрмалас сөйлемдерді амсыраты- ңы з. О ларды ң қү р ы л ы м д ы қ , и н то н ац и ял ы қ ерек- шеліктеріне көңіл аударыңыз, түрлаулы мүшелерінің астын сызыңыз:

61

Көш песек, болыс ңы ры на бізді қатты алды. Өзің кеткелі, ауылдың үстінен күнде ат ойнаңтады. Елге жетіп, ата-бабаның ңонысында сүйегім ңалса, екі дүние- де арманым болмас еді. Көш ейік десек, сенің үйіңді жүртта ңалай ңалдырамыз? Ойым - ойран, аңылым - айран (Ш. Мүртаза).

4. Ж ай сөйлемді бір бөлек, қүрмалас сөйлемдерді бір бөлек көш іріңіз. Неліктен жай сөйлемге не қүрмалас сөйлемге жатқыздыңыз, себебін айтыңыз?

Б ілдім , танымады (X. Есенжанов). А яны ш ты да- уысқа Ш оқан ж алт қараса, Күнтай! Сүрастырса - рас (С. Мүқанов). Әкесі мен ағасының арасындағы осы шарт­ты, бойы кішкене болса да, іш і соншалық сезімтал бала Мағаш та аңғарған еді. Абай Оспанның бүған ең жаңын ін і бола түра, соншалың қаңғы п адасқаны на аса бір ңатты мысқылмен күлді (М. Әуезов). Не күткені белгі- лі - Базарбайдың келуі (Б. Майлин).

5. «Жазғы демалыс» деген тақырыпқа салалас қүр- малас сөйлемдерді қатыстырып шагын шығарма жазы- ңыз.

4. Ы ңғайлас пен қарсылықты салаластарды бір- бірінен ажыратып жазыңыз:

Ж үріп келе жатңан жолдарында шаң жоң, түтас ты- ғыз аласа көк бетеге, жасыл шалғын бар. Біраң, Туған- бай байңамаған болуы керек, А бы лғазы ны ң салалы аппақ ж үм саң қолдары қүсты ң қапталы нан болым- сыз бөлінген майды аса бір сезімталдыңпен айырды (М. Әуезов). Дос жылатып айтады, дүшпан күлдіріп ай- тады. Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер. Еңбек түбі - ңуаныш, сауда түбі - реніш (маңалдар).

62

38-сабақ

АЛТЫН АДАМ

1. Сөздікпен жүмыс: төбесі - макуш ка мер - печать тауешкі - горный козел былғары - кожа алқа - колье семсер - сабля, меч зерлі - позумент етегі - подол

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Алтын адам

Алматыда көптеген мемлекеттік мүражайлар бар. Соның бірі -1973 жы­лы ашылған археология мүражайы. Онда м ы ңдаған ж әд ігерлер бар. Ж әдігердің бірі - сақ жауынгерінің алтындаған киімі. Ол Есік обасынан табылған.

Басына төбесі шошақ бас киім ки- ген. Төжінің ернеуі екі жүзден артың алтын зерлі заттармен әш екейлен- ген. Алтын заттардың әр бөлшегі ба-

рыстың, тауеш кінің, арқардың, ж ы лқы ны ң, қүстың кескінімен таңбаланған. Мойнына бүралган алтын алқа таңқан. Алқада жолбарыстың басы бейнеленген. Сырт киімі - бешпент пен шалбар. Оның жағасында, өңірінде, етегінде жолбарыстың түмсығы бейнеленген. Ол әше- кей алтыннан жасалған.

Шалбарда да алтын әшекей бар. Етіктің қонышына бармаңтай алтын әшекейлер жапсырылған.

әшекейленген - разукрашен өңірі - борта одежды тәж - корона бүралған - обвитое бейнеленген - изображен оба - курган ңоныш - голенище

63

Жейдесінің жағасы мен жеңіне де алтын өрнек ңадал- ған. Қайыс белдік әшекейі де кесек алтыннан ңүйыл- ған. Белдіктің оң жағында - семсер, сол жағында - дан- жар.

Үлкен екі алтын сақинаның біреуінің бетіне ңолына қыран үстаған адамның басы бейнеленген. Бүл ж үзік - мөр.

Есік обасынан біздің заманымыздан бүрынғы У-ІҮ ға- сырларға тән төрт мыңнан артың бүйым табылған.

Алтын киімді адам және оның қабірінен табылған зат- тар - дүниежүзілік маңызы бар жаңалың.

3. Мәтін бойынша он сүрақ қүрыңыз.

4. Мәтіннен септік жалғаулы сөздерді табыңыз.

5. Төмендегі сөздерді сөз қүрамына қарай талдаңыз:мемлекеттік, жәдігердің, жауынгерінің, тауешкінің,

түмсығы, жейдесінің, заманымыздан.

39-сабақ

ҚОЖА АХМЕТ ЙАССАУИ КЕСЕНЕСІ

1. Сөздікпен жүмыс: сауатты - образованный қасиеттер - достоинства әулие - святойанық емес - неизвестно мүра - наследие зерттеу - исследование

2. Мәтінді мәнерлеп оқып, аударыңыз:

64

Қ азаңстандағы ғаж айы п сәулет ескерткіштерінің бірі - XII ғасырда өмір сүрген аңын, философ Қүл Қожа Ахмет Йассауиге салынған Түркістан қаласындағы кесене. -

Ахмед Йассауи - өз кезіндегі сау- атты, білімді адамдардың бірі. Ол білімділігі, аңындығы, дін жолына шын берілгендігі, тағы басқа көпте- ген ңасиеттермен көпшілі^: күрметі-

небөленген. «ӘзіретСүлтан», «Әулие» атянған. Сондың- тан да ңарахандыңтар үкіметі Ахмед Йассауи қайтыс болғаннан соң, ңабірінің үстіне кіш ілеу күмбез орнат- қан. «Әулиеге» деген халың ңүрметі ңаһарлы Аңсақ 'Гемірдің де назарын аударады. 1397 жылы Темір ңүлауға жаңын түрған күмбезді бүзып, орнына жаңа кесене са- луға бүйрың берді.

А. Йассауидің туған және ңайтыс болған жылдары әлі аның емес. Сондыңтан әркім әр түрлі болжам жасайды. X. Сүйіншөлиев: «Ол 1167 жылы 73 жасында ңайтыс бол- д ы » ,- дейді. А. Йассауиді зерттеушілер де көп. Олардың іш інен ағылш ындың ориенталист ғалым Дж. С. Три- мингэмнің, түрік ғалымы Мухаммед Фуад Куприлиза- дені атауға болады. Қазақ ғалымдарының зерттеу еңбек- тері 1902 жылдан басталды. Олардың арасында Н. Келім- бетов, Ғ. Айдаров, М. Томанов, Ғ. Мүсабаевтар ақын хик- меттерін зерттеуге үлес қосты. «Хикметтер» үзаң жыл- дар бойы қазақ тіліне аударылған жоң. Қазір тольщ аудармасын жасау қолға алынуда. Ахмед Йассауидің Түркістандағы кесенесі - қазаң халңының сөулет мүра- ларының ішіндегі жоғары орын алатын бірегей туын- дысы. Қазір кесене мүражайға айналды.

3. Мәтіннен септік жалғаулы сөздерді көшіріп жазы- ңыз.

Кожа Ахмет Йассауи кесенесі

5 - 29 * 65

40-сабақ

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ

1. Сөздікпен жұмыс: бекет - укрепление негіздері - основа зерттеу - исследование ден ңойды - углубился

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Шоқан Уәлиханов (1835-1865)

Шоңан (Мухаммед Қанафия) У эли- ханов 1835 ж ы лы қараш а айында ңазіргі Қ останай облысының Қүс- мұры н бекетінде дүниеге келген . Ж асы нда ауы л мектебінен мүсыл- манша хат таныған ол кейін Омбы- дағы кадет корпусында оқиды. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей географиясы мен тарихы, батыс философиясы, физика негіздері, ше- тел тілдері оқытылған. Шоңан үздік

оқыды.Шоңанның зерттеушілік ңабілеті оңып жүргенде оян-

ған. Ж азғы демалыс кездерінде ол ел іш індегі аңыз- әңгімелерді, халықтьщ жырларды жазып алумен айна- лысады.

Шоңан ңазақ тарихын зерттеуге ерекше ден қойды. Ол, өсіресе, XV ғасырда ңазаң халңы ны ң үйытңысы болған Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Керей, Найман руларын жан-ж ақты зерттеді. Ш оңанның тамаша еңбектерінің бірі - «Алтышаһардың немесе Қытайдың Нанлу (ңазіргі Ш ыңжан) өлкесінің шығыс жағындағы алты қаласының жайы туралы» деген шығармасы. Бүл еңбегінде Шоқан

66

Түркістанның ескі заманнан XIV ғасырдың ортасына дейінгі ңысқаша тарихын жазған.

Ш. Уәлихановтың ең қызық шығармаларының бірі қазақты ң ескі дінінің тарихына арналады. Қазақты ң ескі діні табиғат күш і мен ата-бабаларының аруағына сыйынудан қүралған дегенді алғаш рет айтқан Ш оқан болды.

1864 жылы наурыз айында Шоқан генерал Черняев- тің шаңыруымен Әулиеатаға келеді. Содан Верный қала- сына, кейінірек Тезек төренің ауылына барып тоқтай- ды. Сонда үйленіп, түрып ңалады. Сөйтіп жүргенде, ескі өкпе ауруы қайта ңозып, Шоңан 1865 жылдың сәуір қай- тыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының бауырын- дағы Көшен-Тоған деген жерге қойылады.

3. Мәтіннен қиын және жаңа сөздерді теріп, аудар- масын тауып жазыңыз.

4. Мәтін бойынша сүрақтар қүрастырыңыз.

41-сабақ

ҚАНЫШ СӘТБАЕВ

1. Сөздікпен жүмыс:үйымдастырушы - организатор болжам карталар - карта предположений айқындау - уточнять, конкретизировать негізін ңалаушы - основательзерттеулердің нәтижесінде - результаты исследований ңағидалар - правила

2. Мәтінді оқып, аударыңыз, мазмүнын айтыңыз:

67

Қаныш Сәтбаев

Қ аны ш И м антай үлы Сөтбаев (1899-1964) - аса көрнекті ңазаң гео­лог!, ғылым, ңоғам ңайраткері. Қазаң ССР Ғылым академиясының үйым- дастыруш ысы және оның түңғыш президенті. Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі кендер геологиясын және Қа- заңстанны ң минералдық ресурста- рын зерттеуге арналған . П айдалы қазбаларды ң болж ам карталары н

ңүрастырудың принциптерін айңындаудағы Сәтбаевтың еңбегі өте зор. Сәтбаев - Қазақстандьщ металлогендік мектебінің негізін ңалауш ы. Сөтбаев қалды рған бай ғылыми мүралардың арасында Ж езңазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарңаның металлогендік және бол­жам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Ол ғылымға формациялың металлогендік талдаудың ке- шендік әдісін енгізді. Сәтбаевтің басшылығымен жүр- гізілген кешенді зерттеулердің нәтижесінде Ж езңаз- ғанның ақиңат қоры бүрынғы белгілі өндірістік қоры- нан 2,5 есе көп екені аныңталды. Еліміздегі мысты қүм тас кендеріне және руда белгілеріне өндірістік эконо- микалың баға берілгенде, негізгі критерийлер ретінде Сәтбаевтың ңағидалары негізге алынған болатын.

3. Мына сүрақтарға жауап беріңіз:1. Қаныш Сәтбаев кім?2. Ғылыми еңбектерінің басым көпшілігі нені зерт­

теуге арналған?3. Сәтбаев - ңазақстанда қай мектептің негізін салу-

шы?

4. Мына сөздерді жіктеңіз.Геолог, ғалым, оңушы, оңытушы, зерттеуші.

5. Мәтіннің ішінен толықтауышты анықтаңыз.

68

42-сабаң

САҒЫНДЫҚ САТЫБ АЛДИН

1. Сөздікпен жүмыс: негізгі бағыты - основное направление ауыл шаруашылығы — сельское хозяйство әдістері - методы жүйесі - система шығындар - затраты

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Сағындық Сатыбалдин

Сатыбалдин Сағындың Сатыбал- дыүлы 1937 жылы Қостанай облысы, Семиозер ауданында туған. Эконо­мика ғылымдарының докторы, про­фессор. ҚазМУ-ді бітірген. ҚазМУ- де, А лматы халы қ ш аруаш ы лы ғы институты нда үстазды ң қы зм етте болған. ҚазКСР Ғылым Академиясы- ны ң П резидиум ы ж ан ы н дағы өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі Совет председателінің 1-орынбасары

болып қызмет атқарды.Қазір Қазақтың мемлекеттік Басқару Академиясын-

да оқытушы. Ғылыми жүмыстарының негізгі бағыты - ауы л ш аруаш ы лы ғы көсіпоры ндары мен ңүры лы с өнеркәсібінің шаруаш ылық ңызметін талдау әдістері. «М аш иналы қ есеп пен экон о м и кал ы қ талдауды ң жүйесі», «АҚШ-тьщ өндіріске жіберілетін шығындары- ның есебі» атты еңбектері бар.

3. Мәтін бойынша сүрақтар қүрыңыз.

69

43-сабақ

ТОҢТАР ӘУБӘКІРОВ

1. Сөздікпен жүмыс: ғарыш - космос сынаңшы - испытатель жетім - сиротатемір үстасының әулетінде - в семье кузнеца үшты - полетел апасының - у сестры ңайта қонды - приземлилсяерлігі мен батылдығы үшін - за героизм и смелость ңазан айында - в октябре месяце көтерілді - поднялся, полетел Алтын Ж үлдыз - Золотая Звезда

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Тоқтар Әубәкіров

Тоңтар Әубәкіров - ңазақ халңы- ның түңғыш ғарышкері. Ол - сынаң- ш ы -үш ң ы ш . Тоңтар 1946 ж ы лы Қарағанды облысы, Қарңаралы ауда- нында темір үстасы әулетінде туған.

Тоңтар анасы нан ж астай ж етім қалған. Ол апасының тәрбиесінде бол­тан. О рталау м ектепті бітіргеннен кейін, жүмысшы жастардың кешкі мектебінде оңиды. Күндіз ж үк тасу-

шы, токарь болып жүмыс істейді. Бос уақытында аэро­клуб үйірмесіне ңатысып, парашютпен секіріп, үшңыш болуды армандайды. Одан кейін Армавирдегі үнщыш- тар училищ есіне оңуға түседі. У чилищ ені б ітір іп , үшқыш-инженер атағын алып, Қиыр Ш ығысқа кетеді. 1974 жылы оған I класты әскери үшңыш атагы беріледі.

70

Тоқтар енді сынақшы-үшңыш болуды армандайды. Ол түрлі маркадағы әскери үшаңтарды сынақтан өткізеді. Ол дыбыстан да жылдам МИГ-29 истребителімен Тбили­си авиатасушы крейсерінің әуе техникасы алаңында ас- панға көтеріліп, қайта қонды.

Ж аңа авиация техникасын сынақтан өткізуде көрсет- кен ерлігі мен батылдығы үшін Тоқтарға Кеңес Одағы- ның Батыры атағы беріліп, Алтын Ж үлдыз, Ленин ор­ден! ңоса тапсырылды.

Тоңтар Әубөкіров 1991 жылы ңазан айында ғарыхлңа үшты.

3. Мәтінге байланысты сүрақтарға жауап беріңіз:а) Т. Әубәкіров кім?ә) Сынаңшы-үнщыш дегенді ңалай түсінесіз?б) Тоңтардың өмір жолын әңгімелеп айтыңыз?в) Еліміз Тоңтардың ерлігі мен батылдығы үшін ңан-

дай атақ берді?г) Ол қай ж ылы ғарышқа үшты?

4. Өлеқді мәнерлеп оқыңыз, жаттап алыңыз:

Отаным

Отаным - өзегім сен!От алдым өзіңнен мен.Ж аралдым топырағыңнан,Нәр алдым өзеніңнен.

Өңірді жаңарта алам,Өмірді жалғап ңалам!Сен үшін еңбек етіп,Ел ісін алға апарам.

Ә. Табылдиев

71

44-сабақ

ТАЛҒАТ МҮСАБАЕВ

1. Сөздікпен жұмыс:үңсасын - деген үмітпен - армандаған маңсатына - болашақ жары - бірінші қадамы -

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:

Ғарышкер Талғат Мүсабаев

В 1951 жылы 7 ңаңтарда Алматы об-

лысы Ж амбыл ауданының Фабрич­ный кентінде журналист Амангелді және дәрігер Салиханың отбасында үл туды. Ата-анасы үлдарын Талғат деп атады. Ол қазаң үшңышы, Совет Одағының Батыры Т. Бигельдиновке үқсасын деген үмітпен берілген ат болатын.

Ю. Гагарин ғарыш қа көтерілген- де, Талғат 10 жаста еді. Сол кезден

бастап Талғат ғарышңа үшуды армандады. 33 жылдан кейін ғана армандаған мақсатына жетті.

Ғарышкер болу жолындағы бірінші ңадамы - Рига- дағы азаматтық авиацияның инженерлік институтына оңуға түсу. Прибалтикада оңып жүрген кезде ол өзінің болашаң жары, латыш қызы Викториямен кездесті. Ол кезде Виктория медициналық институтта оқып жүрді.

Т. Мүсабаев бірінші рет ғарышқа борт-инженер ретін- де 1994 жылы 1 шілде мен 4 қараш а аралығында көте- рілді. Ғарыш та болу мерзім і 125 тәулікке созылды. Ашық ғарышңа екі рет (үзаңтығы 11 сағатқа) шыңты.

72

Сонымен, Т. Мүсабаев ғарыпщ а үш рет көтерілді. Қазір Мүсабаевтың отбасы Звездный қаласында түрады. Виктория — стоматолог. Бір үлы, бір ңызы бар. Үлы Да- нияр А лматы Іш кі министрлігінің Ж оғары мектебін бітіріп, ірі авиацияльщ компанияда еңбек етеді. Қызы Кәмила - Ресейде. Психолог мамандығы бойынша білім алған. Олардың үш немересі бар.

3. Мәтін бойынша сүрақтар қүрастырып жазыңыз.

5. Тірек-схема жасаңыз.

45-сабақ

ҚҮРМАНҒАЗЫ САҒЫРБАЕВ

1. Сөздікпен жүмыс: алыбы - гигант қайрат-жігер - сила воли кесене — мавзолей ілтипат - уважение бейне - образ мүсінші - скульптор озбырлық — посягательство аспап - инструмент алып - глыба, великан қажымас - неустанный ңамқорлық - покровительство ңайтыс болды - скончался

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Қүрманғазы Сағырбаев

Б аты с Қ азақстан облысы Ж аң аң ала ауданы ны ң Ж иделі деген жерінде дүниеге келген Қүрманғазы Са- ғырбайүлы - қазаңтың күйші-композиторы, домбыра-

73

шы, халың музыкасының алыбы әрі к л асси гі. Қ үрм ан ғазы н ы ң бүкіл өмірі мен шығармашылығы әлеумет- т ік әд іл етс ізд ік пен озбы рлы ққа ңарсы күрес жолында өтті. Қүрман- ғазы «Алатау», «Сарыарқа», «Адай», «Ақсақ киік», «Балбырауын», «Түр- меден қап щ ан » , «К ісен аш қан » , «Серпер» сияқты күйлер шығарған. Бүл күйлерінде халықтың арманын,

өршіл ойын, қажымас қайрат-жігерін суреттейді.Хамит Ерғалиев «Қүрманғазы» атты поэма жазды.

М үсінш і М. Кенбаев Қ ү р м ан ғазы н ы д п ортреттік бейнесін жасады. Алматыдағы Қазаңтың академиялың халың-аспаптар оркестрі, консерватория, көше, музы­ка мектебі Қүрманғазы есімімен аталады. Данышпан күйші Астрахань облысының «Шайтани батага» жерінде 1879 ж ылы дүние салды. Қазір ол жер «Қүрманғазы тебе» деп аталады. 1996 жылы Қүрманғазының ңайтыс болған ж ері А страхань облысы Володар ауданында Қ азақстан Республикасы Президентінің қамңорлығы арқасында аң граниттен ж асалған кесенесі салынып бітті. Бүл қазақ халқының күйш іге деген зор ілтипа- тымен ңатар, кей інгі үрпаң алдында қалды рған зор ескерткіші болып саналады.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:1. Қүрманғазы кім?2. Ол өмірі мен шығармашылығын неге арнады?3. Қүрманғазының қандай күйлері бар, атын атаңыз.4. Қүрманғазы кесенесі ңай жылы, қайда салынды?5. Алматыда Қүрманғазы атында не бар?6. К імдер ол туралы поэма ж азы п , п ортреттік

бейнесін жасады?7. Мөтіннен күрделі баяндауыштарды тауып, жасалу

жолдарын анықтаңыз.

74

46-сабақ

ӘБІЛХАН ҚАСТЕЕВ

1. Сөздікпен жүмыс:кәсіби бейнелеу өнері — профессиональное

изобразительное искусство алғаш қы жол салғандар - первопроходцы шәкірт - учениктарихи портреттер - исторические портреты халық суретшісі - народный художник мүражай - музейкиіз үйдің іш кі көрінісі — внутренний вид юрты

2. Мәтінді оқып, аударыңыз, мазмүнын айтыңыз.

Әбілхан Қастеев

0Қазаңстан Республикасында бей­нелеу өнері жақсы дамыған. XX ға- сырдың басында ғана ңазақ кәсіби бейнелеу өнерінің негізі ңаланды.

Бейнелеу өнеріне алғаш жол сал- ған суретшілердің бірі - Әбілхан Кас­теев. Әбілхан Қастеев - қазаң бейне­леу өнерінің негізін салушылардың бірі. Ол - орыс суретшісі Н.Г. Хлу- довты ң ш әк ір т і. Ә білхан Қ астеев «Киіз үйдің іш кі көрінісі», «Жай-

лауда», «Күзгітабиғат», «Амангелдісарбаздары», «Шо- ңан Уөлиханов» сияңты тарихи портреттер жасады.

Алматы қаласында Қазақстанның халың суретшісі Әбілхан Қастеев атында мүражай бар.

Қ азақстан Республикасында көптеген кескіндеме шеберлері бар. Олар: Әбілхан Қастеев, Тоңболат Тоғыс- баев, Шәймерден Сариев, Дулат Әлиев, Үкі Әжиев, Еркін Мергеновтер.

75

3. Төмендегі сөздерге фонетикалық талдау жасаңыз:Өнер, суретші, шөкірті, бейнелеу, жайлау.

4. Көп нүктенің орнына керекті әріптерді қойыңыз: Қазаңстан Республикасында к...птеген кеск...ндеме

шеберлер... бар. Б ...здің елім...зде бейнелеу өнер... жа- ...сы дам ы ...ан . Әбілхан Қастеев бейнелеу өнер...н ің негіз...н ңалады.

5. Сүрақтарға жауап беріңіз:1. Ә. Қастеев кім?2. Кәсіби бейнелеу өнері Қазақстанда ңашан көтеріле

бастады?3. Ә. Қастеев кімнің шәкірті?

6) Мәтінді көшіріп жазып, зат есімдердің астын сы- зыңыздар.

47-сабаң

ШӘКЕН АЙМАНОВ

1. Сөздікпен жүмыс.сыйлың - подарок, премия топырақ бүйырған - покоится на земле мемлекеттік - государственный сахна - сценатеатрдың қүрамы - театральная труппа элем драматургиясы - мировая драматургия

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Айманов Шәкен Кенжетайүлы (1914-1970) - қазақ-

тың әйгілі актері, режиссер. Қазақстанның халық ар- тис!, Қазаңстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығы- ның лауреаты, КРСО Халық артисі, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Туып-өскен жері - Павлодар об-

76

лысының Баянауыл ауданы. Топы- рад бүйырған жері - Алматы қаласы. Орта мектеп бітірген соң Семейдегі педагогикалы ң техни кум ға оқуға түскен. Осы кезден бастап театр өне- рімен әуестеніп, 1933 ж ы лы ңазаң драма театрының ңүрамына алына- ды. Осы театр сахнасында жиырма жылдай еңбек етіп, актерлік шығар- машылығын шыңдады. Театрдың бас

режиссері болды. 1953 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін ңазақ кино өнері саласында өнімді еңбек етті. Ш әкен аса дарынды суреткер актер, ойшыл режиссер ретінде ңазақтың сахна өнері мен кино өнерінің ңалып- тасып, ш ыңдалуына айрыңш а ы қпал еткен, өшпес із қалдырған дала дарын иесі. Ол М. Әуезов атындағы Мем- лекеттік драма театрының сахнасында ңазақ драматур- ги ясы н ы ң А қан сері, Қ обы ланды , Қ одар, К ерім («Абай»), Алдар косе, Исатай (I. Жансүгіров, «Исатай- Махамбет») бейнелерін, әлем драматургиясынан Кассио және Отелло (Ш експир, «Асауға - түсау»), т.б. бейне- лерін сомдады. Ш. Айманов қойған «Абай» спектакліне 1952 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Ш. Айманов актер ретінде алдымен кейіпкерінің жан дүниесін аша білуімен және соған лайыңты үтымды әре- кет-ңимыл жасау шеберлігімен ерекшеленген.

Реж иссер ретінде ш ы ғарм аға көркем дік-идеялы қ м азмүн дары туға, үлтты ң ерекш еліктердің бояуын ңанық етуге, заман мен қоғам туралы философиялық ойтолғау жасауға айрыңша мән бере білетін дарынды суреткер Ш әкен кино саласында да осы үстанымдарын шебер пайдалана білді. Оның «Махаббат туралы аңыз» (1953), «Дала ңызы» (1954), «Біздің сүйікті дәрігер» (1958), «Атаманның ақыры» (1970), т.б. фильмдері - қазақ кино өнеріне көркемдік төлтумалың дарытқан өміршең туындылар.

77

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:1. Ш.Айманов кім?2. Қай жылы, ңай жерде шығармашылық жолын бас-

таган?3. Қандай өнер ңайраткерлерімен бірге жүмыс істе-

ген?

4. Өз сөзіңізбен Ш. Аймановтың өмір жолын әңгіме- леп беріңіз.

5. Төмендегі сөздерді септеңіз:Қайраткер, шығармашылық, өнер.

48-сабақ

ІС Қ АҒАЗД АРЫНЫҢ СТИ ЛІ

1. Сөздікпен жүмыс: ңалыптасқан сөз тіркестері - сөйлем үлгілері - дағдылану -бейтарап - марапаттау - мадақтау - намысына тию - мазмүнды - сирек -

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Іс қағаздарының стилі

Іс ңагазы ны ң өрңайсысына тән бүрыннан белгілі бірыңғай сөздері, ңалыптасқан сөз тіркестері мен сөйлем үлгілері болады. Іс ңағаздары жазып жаттыгу, дағдыла- ну арқылы меңгеріледі. Қызметтік қүжаттарды, хаттар- ды жазарда есте болатын кейбір жағдайлар:

78

1. Қызметтік ңүжаттама бейтарап ңалыппен ресми түрде жазылу керек. Қызметтік хат жазу барысында ад- ресатты марапаттап, мадаңтайтын немесе намысына тиетін дөрекі сөздерді қолданудан аулаң болған жөн.

2. Адресаттың сізден ңызмет дәрежесі төмен я жоға- рылығына ңарамастан, өтініш не жауап жазуды тез ара- да орындаңыз.

3. Өз өтініш-талаптарыңызды орынды көрсете білуге тырысыңыз. Қызмет бабындағы кез келген оңиға, жағ- дай, мәселеге баға беріліп, ол ресми қүжатта көрсетіліп, нақты қорытындысы болу керек.

4. Сіздің хатыңыз заңды, мазмүнды, айқын болуы к ер ек . Б үл әсіресе қ ар ж ы , кадр қ ү ж аттар ы үш ін міндетті.

5. Қызметтік хаттар сирек жөне ңысқа ж азы лу ке­рек. Қ ағаз бен сөздердің көптігі істі ж ы лдам датуға септігін тигізе ңоймайды.

6. Қызметтік қүжаттың ңай түрін жазсаңыз да, көп ойды аз сөзбен жеткізуге тырысыңыз.

3. Мына сөздермен сөйлем қүраңыз:Қ ызметтік қүж аттар, марапаттау, адресат, заңды,

мазмүнды.

4. Мәтіннен келер шақ түлғасында берілген сөздерді табыңыз.

5. Мәтіннен жатыс септік жалғаулы есімшелерді та- быңыз, оларды қатыстырып сөйлемдер қүраңыз.

6. Мәтіннен II жақта түрған жіктеу есімдіктерін және басқа жіктеу есімдіктерді табыңыз.

79

49-сабаң

ІС ҚАҒАЗДАРЫ

1. Сөздікпен жүмыс:іс қағаздары - деловые бумагиөтініш - заявлениехабарландыру - объявлениеқолхат - распискааныңтама - справкасенімхат - доверенностьхаттама - протоколшарт - условиеміндеттеме - обязательствоқатынас - отношениешартты түрде айтңанда - условно говорябір түрде - в одном видеқалыптасңан үлгі бойынша - по стандарту

2. Мәтінді оңып, аударыңыз.

Іс қағаздары

Іс ңағаздары деген тіркестің үғымы кең. Олар - адам- ның күнделікті өмірінде ж иі қолданылатын үлгілер. Іс ңағаздарына, яғни ресми ңүжаттарға өтініш, хабарлан­дыру, ңолхат, аны ңтама, хаттама, ш арт, мінездеме, міндеттеме, ңатынас, т.б. жатады.

Ш артты түрде айтңанда, бүлардың ресми деп атала- тын себебі - көбінесе бір түрде, біркелкі қалыптасңан үлгі бойынша жазылатындығы. Дегенмен, олардың ара- сында айырмашыльщтар да жоқ емес. Ондай ерекше- ліктер іс ңағазының кімге арналғанына, не үшін жазыл- ғанына, жіберілетін жері жөне адамына, жазылған мә- тіннің мазмүнына, соған орай, тілек, маңсат, ңорытын- ды пікір, үсыныс, талапңа байланысты болып келеді.

80

Мөселен, хабарландыру, ңолхат, сенімхат, аныңтама көбіне бір түрлі, кейде біркелкі үлгі бойьгаша жазылса, өңгіме, мақала, күнделік, т.б. шығармашылың жүмыс- тар болып есептеледі. Өйткені, олардың біркелкі үлгісі жоқ.

Іс қағаздарының ңай түрін де дүрыс ж аза білу үшін мазмүнын толық, жан-жақты біліп алу керек. Өз ойың- дағыны рет-ретімен дамыта, қарапайым етіп бере білуге жаттыңңан жөн.

3. Үлгі бойынша үсыныс хат жазыңыз.

«Дәуір» АҚ Бас директоры Иванов А.С. мырзаға «Фарватер» фирмасынан

Үсыныс хат

Біздің фирма сауда және делдалдықпен айналысады. Сондай-аң жеткізу қызметтерін көрсетеді. Ж ылдық ай- налымы - 100000 мың теңге. Біз ңысқа мерзімді шарт жасағымыз келеді. Біздің фирма сіздерге өз өнімін са­тура дайын. Біз мына өнімдерді үсынамыз:

1. Ш үжың 90-100 теңге2. Май 50-70 теңге3. Сусындар 28-39 теңгеШарт бойынша жеткізуді ЦентрКредитБанк ңаржы-

ландырады. Біздің фирма бартерлік варианттарды тал- ңылауға дайын.

«Фарватер» фирмасы Қостанай қаласы Таран көшесі, 8-үй 18.11.98ж

«Фарватер» фирмасының менеджері Қолы

4. Мәтін бойынша сүрақтар қүрастырыңыз.

6 - 29 * 81

50-сабаң

РЕЗЮМЕ

1. Сөздікпен жүмыс: хабарландыру - объявление арналған - специальный, посвященный делік - допустимедөуір жеңілдетеді - значительно облегчаетаңпарат - информациялауазым - должностьүміткер - претендентжүмысқа алушы - работодательжүмыс беруші - работодательүсынылған - представленные, предложенныемөтін - тексттолың - полныйотбасылың - семейныйазаматтық - гражданский, гражданствотілді ңандай дәрежеде біледі - в какой степени

владеет языкоммеңгеру - владение түргылықты жері - место жительства төжірибе - опыт таңдау - выбортиімді, пайдалы - эффективный, полезныйқажет - необходимоңосымша - дополнительнокері - обратныйсаңтандыру - страхование

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Резюме

Соңғы кездері, уаңыт талабына сай, газет беттерінен әр түрлі мекемелер мен фирмалар тарапынан берілетін

82

қызметкерлер жинау, азаматтарды жүмысңа шақыру туралы хабарландыруларды көптеп кездестіріп жүрміз. О ларды ң бірінде м екем е телеф оны көрсетілсе , екіншісінде мекен-жай көрсетіледі. Сіз бір хабарланды- руға көңіл аудардыңыз делік. Хабарландыруда мекеме телефоны көрсетілген болса, сіздің жүмысыңыз едәуір жеңілдейді, яғни өзіңізге аңпаратты телефон арқылы білесіз. Ал телефон нөмірі көрсетілмесе ше? Мүндай жағдайда көрсетілген мекен-жайға резюме жіберуге бо- лады.

Резю м е - ғы лы м и м а қ а л а , ш ы ғарм а, адам мінездемесі, қабілеттілігі туралы жазылған ойдың, ха­бар дың түйіні, мазмүны.

Резю ме - белгіл і бір қы зм еттен (орын, лауазы м ) үміткердің өзі туралы жүмыс беруші үшін ңажетті деп саналатын мәліметтерді қысқаш а баяндаған іс қағазы- ның түрі.

Резюмеде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:1) толық аты-жөні;2) туған күні, жылы, жері;3) отбасылық жағдайы;4) азаматтығы;5) т іл білуі (ңандай тілді, ңанш алы қты дәрежеде

меңгергені), компьютерді меңгеруі;6) түрғылыңты жері, мекен-жайы, телефоны;7) қы зм ет істейтін ж ер ін ің м екен -ж ай ы , ж үмы с

орны, қызметі;8) (арнаулы, орта, жоғары) білім алған жерлерін хро-

нологиялың тәртібі бойынша көрсету;9) жүмыс істеген мекемелерін хронологиялық ретпен

көрсету.Қ ы зм етке түру үш ін ж іб ер ілет ін резю меге қоса

үміткердің дәл осы фирманы немесе мекемені таңдау себебін, сонымен бірге ол фирма үш ін өзін таңдаудың тиімділігін, оның пайдалы жаңтарын, өзін неліктен осы мекеме үш ін ңаж етті маман деп санайтынын жүйелі түрде жазып, қосымша хат та жіберуге болады. Өзіңіз туралы мақалаларды, қы зметіңіз, ш ығармаларыңыз,

83

еңбектеріңіз туралы ж азы лған пікірлерді жіберудің үміткер үшін пайдасы зор.

3. Үлгі бойынша резюме жазыңыз.

РЕЗЮМЕ

Аты-жөні:М екен-жайы:Телефон:Туған жері және күні:Азаматтығы:Отбасылың жағдайы:Білімі:Ж үмыс тәжірибесі:Қосымша мәліметтер:

4. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер қүраңыз:

Жүмыс орны, тиімді, жүмыс беруші, ңажетті, түрғы- лыңты жер, керекті, түратын жері, ңызмет орны, пай- далы.

5. Төмендегі зат есімдерге анықтауыш тауып жазы- ңыз:

Орын, ңағаз, қүжат, жағдай, тіл, жер, жүмыс, білім, тәжірибе, жаңтар, маман.

6. Келесі сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңіз:Жүмыс беруші, орыннан үміткер, жүмыс төжірибесі.

7. Мәтіннен төмендегі сүрақтарға жауап табыңыз:1. Резюме дегеніміз не?2. Резюмені кім дайындайды?3. Резюмені не үшін дайындайды?4. Резюмеде қандай мәліметтер қамтылады?5. Резюмеде ңандай қосымша мәліметтер беріледі?

84

51-сабақ

АКТ

1. Сөздікпен жүмыс:ереже - норма, правилоерекшелік — особенностьдәлдік - точностьқысқа - коротконүсқа — яснобейтарап - нейтральныйсөйлеу әуезі - тон речидаусы з- бесспорныйдерек - фактаңпарат - информациятүрпайы сөз - просторечиебүзу - нарушитьауытңу - уклонениелауазымды түлға - официальное лицотексеруші - ревизорсарапшы — аудиторбөлімше - отдел

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Акт

А кт - бірнеш е лауазы м ды түлған ы ң белгіл і бір фактіні не оқиғаны растап қолын қойган ңүжат түрі. Актіні жеке адам (тексеруші, сарапшы, инспектор) тол- ты руы да м үм кін . А ктілер кәсіпоры н ны ц не оның бөл ім ш есін ің ж әне ж еке лауазы м ды түлғаларды ң ңызметін тексеру қорытындысы бойынша, мүлікті не ңүжатты ңабылдау-өткізу, объектіні немесе тауар-аңша- лық бағалы заттарды ңабылдау кезінде жасалады.

Актіде мынадай деректер болады: кәсіпорын атауы, ңүжат түрі, күні, индексі, жасау орны, бекіту белгісі, та- қырыбы, мәтіні, қосымшасы бар екені туралы белгі, қолы.

85

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:1. Актіні кім толтыруы мүмкін?2. Актіні ңай кезде толтырады?3. Онда ңандай деректер бар?4. Актінің мәтіні неше бөліктен түрады?

4. Мына сөздермен сөйлем қүраңыз:ңиға, лауазымды адамдар, қызмет, акт, деректер.

5. Мына сөздердің дүрыс баламасын табыңыз:лауазымды - ревизор түлға - официальный бөлімше - несколько бірнеше - раздел тексеруші - лицо

6. Мына сөйлемге морфологиялық талдау жасаңыз: Акт кәсіпорынның жабылуы кезінде жазылады.

52-сабақ

ІСКЕРЛІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

1. Сөздікпен жүмыс:қызмет бабында - по службе қарым-ңатынас - взаимоотношения көңіл аудару - быть внимательным өдемі жымию - улыбаться

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Кәсіпкерлердің, іскер адамдардың, мекеме қызметкерлерінің арасындагы іс-қызмет

бабындағы қарым-қатынас

Адамдар күнделікті өмірде бір-бірімен сөйлеспей, араласпай, ңары м-қаты нас жасаспай түра алмайды.

86

Ж алпы адамзатқа тән қарым-ңатынастар жиынтығын күнделікті, түрмыстьщ (туысқандьщ, достың, жолдас- тық, көрші-ңолаңдың, т.б) және іскерлік, қызмет бабын- дағы ңарым-қатынастар деп бөліп ңарауға болады.

Бір мекемеде, фирмада немесе бірлескен кәсіпорында қарым-ңатынас түрлері болады.

«Сіз басңаларға қөңіл аудармасаңыз, басқалар бірінші болып неге, не үшін сізге көңіл бөлуі тиіс?» деп орынды сүрақ ңояды Д. Карнеги. Әдемі күлкі, әдемі жымию - іскерлік әлеміндегі ең қажетті қасиеттердің бірі. Адам- дармен тіл табысудың тағы бір кілті - жылы ңабак таны- ту, жымия білу.

Адам үшін өз атын естуден тәтті, маңызды ешнөрсе жоң. Әріптестердің атын есте саңтау, жүмыс барысында оның атын жиі айтып отыру оған жаңсы өсер қалдырады.

3. Сөздердің синонимдерін табыңыз.Қызметкер, достық, іскерлік, мекеме, табыс, жина-

лыс.

4. Мәтін бойынша кестені толтырыңыз:

Ілік септік Барыс септік Көмектес септік

5. Төмендегі үғымдарды пайдаланып, «Кәсіпкерлік қызмет» тақырыбына шагын әңгіме жазыңыз:

Таныстыру - знакомить, представлять ңызмет ету - работать заң кеңесшісі - юрисконсультам қосымша - дополнительно кеңесші - консультант, советник әріптестермен - с коллегами қүрылтайшы - учредитель айналысу - заниматься жылдық айналым — годовой оборот

87

өндіру - производить, производство сату - продавать, продажа ңызмет түрлері - виды услуг қызмет ету саласы - сфера услуг делдалдьщ - посредничество мамандану - специализироваться

53-сабақ

ӨТІНІШ, АРЫЗ

1. Сөздікпен жүмыс: арыз - заявление өтініш - просьба үжым - коллектив жауапты - ответственный тарапынан - со стороны шағым - жалоба жолданган - адресованныйқол ңойылады - визируется, ставится подпись

2. Сөздікті пайдаланып, үжым, басшы, арыз, жауап­ты сөздерінің мағынасын түсіндіріңіз. Олармен сөйлем- дер қүраңыз.

3. Төм ендегі сөз т іркестерінің мағынасын түсін- діріңіз:

Көмек көрсетуіңізді сүраймын;Көмектесіп жіберіңіз;Көмектесуіңізді өтінемін.

4. Мәтінді оңып, тақырып қойыңыз. Аударыңыз.Арыз (өтініш, кейде шағым) - үжым басшыларына,

жауапты қызметкерлерге, мемлекеттік жоғары мекеме- лерге жеке адамдар, үжым мүшелері, кейде адамдар тобы тарапынан бір нәрсе туралы сүрап, тәртіпсіздік пен ңыл-

88

мысңа қарсы шара қолдану туралы, т.б. шағым айтып жазған іс қағазының түрі.

Арыз мазмүнына қарай кең, көлемді де болады. Қағаз- дың жоғарыда бос ңалған бүрышына іс ңағаздары бөлімі арыздың түскені жөнінде белгі ңояды және арыздың кімге жолданғаны жөнінде мекеме басшысының қолы қойылады.

5. Рүқсат етті, өтінемін, сүраймын сөздері мен сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер қүраңыз.

6. Төмендегі сөздердің мағынасын түсіндіріңіз:сүрау, сүраушы, өтініш, өтіну, басқару, басшы, қыз-

мет, ңызметкер, төртіп, тәртіпсіздік.

7. Өтінішті білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін еске сақтаңыз:

рүңсат етіңіз - разрешитеөтінемін - прошусүраймын - прошукөмек көрсетуіңізді сүраймын - прошу оказать по­

мощьм аған... беруіңізді сүраймын - прошу представить

мне...мені... қабылдауыңызды өтінемін - прошу принять

меня...мені... босатуыңызды сүраймын - прошу освободить

меням ен і... ңосуыңызды (тізім ге) - прош у зачислить

меня...маған... рүңсат етуіңізді өтінемін - прошу разрешить

мне...

89

54-сабақ

ӨМІРБАЯН

1. Сөздікпен жүмыс: мәліметтер - данные, сведения жеке - личныйңоса тігу - дополнительно прикрепляетсяаты-жөні - имя, фамилияколем - объемқайраткер - деятельшығармашылың — творчествотарап - сторонаыңғайында - в виде, в формекүнделікті - повседневнаяж иі ңолданылатын - часто используемыеөз қолымен - собственноручножүйелі түрде - в систематизированном виде

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Өмірбаян

Өмірбаян - жеке адамның өмірінен мәлімет беретін іс қағазының бір түрі. Тәжірибеде өмірбаян үш түрлі бо- лып жазылады. Бірі - адамның өз өмірі мен қызметі ту­ралы баяндауы. Ол көбінесе қызметке орналасу кезіндегі жеке іс қағазына ңоса тігілу үшін жазылады. Онда адам өзінің аты-жөнін, туған күнін, айын, туған жерін толың көрсетеді. Одан кейін жаңа жолдан наңты деректермен санамалап жазады.

Өмірбаянның бүл түрі көбінесе ресми түрде жазыла­ды да, көлемі жағынан шағын болады.

Өмірбаянның екінш і түрі - мемуарлар, яғни аңын- жазушылардың, өнер, қоғам ңайраткерлерінің өз өмірін ңоғам өмірімен байланыстыра баяндауы. Бүлар көркем ш ы ғарм аға ж ақы н әдеби тілм ен, шебер ж азы лады . Мүндай шығармалар қай тілде де көптеп кездеседі, қара созбен де, олеңмен де жазылады.

90

Мысалы, Ш. Ж иенқүлованың «Өмірім менің - өне- рім» (1983), Б. Римованың «Өнердегі өнегелі өмірлер» (1998), К. Байсейітовтің «Қүштар көңіл» (1977) атты кітаптары өмірбаяннын, осы түріне жатады.

Өмірбаянның 3-түрінде қоғамға белгілі ңайраткердің өмірі, шығармашылығы, саяси ңызметтері өз тарапы­нан емес, өзге біреулер тарапынан баяндалады. Мыса­лы, Абай, Ш оқан, А.С. Пушкин өмірлері туралы шығар- малар өмірбаянның осы (3-ші) түріне жатады (М. Әуезов «Абай жолы», С. Мүңанов «Ақңан жүлдыз», т.б.)- Өмір- баянның мүндай түрі көркем шығарманың әр түрлі жанр- лары ыңғайында (очерктен бастап роман-эпопеяға дейін) ж азыла береді.

Күнделікті өмірде ж иі ңолданылатын қүж аттың бірі- өмірбаян. Ол әркімнің өз ңолымен, таза, ж үйелі түрде, сиямен жазылады. Арнайы ңағазға жазылуы да мүмкін.

3. Мәтінді мағыналық бөлімдерге бөле отырып, жос- пар қүрыңыз.

4. Мәтінді әңгімелеуге қажетті сөздер мен сөз тіркес- терін жазыңыз.

5. Өз өмірбаяныңызды жазыңыз.

55-сабаң

КЕЛІСІМ

1. Сөздікпен жүмыс: тарап - нығайту - нығайту ниеті - көздей отырып - үмтыла отырып - жәрдемдесу - өткізу -

91

көтермелеп отырады - ынтымаңтастың — алмасу -достың қатынас — бап -

2. Мына сүрақтарды топ болып талқылаңыздар:а) Қ азақстан Республикасының қандай елдермен,

мемлекеттермен мәдени ынтымақтастық туралы келіс- імдері бар?

ә) Біздің елде көршілес елдердің, туысқан елдердің мәдениет пен өнер күндері өткізілді ме?

б) Қазаңстанның, басңа елдердің көрмелері болды ма?г) Б іздің елге мәдениет, әдебиет, өнер қайраткер-

лерінің делегадиясы келді ме?д) Басқа елде Қазаңстанның мәдениет, әдебиет, өнер

делегациясы болды ма?

3. Досыңыздан, көршіңізден екі мемлекет арасында мәдениет саласындағы ынтымақтастық туралы сүхбат алыңыз.

Мысалы: а) Қазаңстан Республикасы мен Қырғызстан Республикасы арасында мәдени салада ынтымаңтастың келісім бар ма?

ә) Тараптар мәдениет саласындағы ынтымаңтастықңа қандай бағыттар бойынша жәрдемдеседі? (Мәдениет пен өнер күндерін, кинофестивальдар өткізуге, гастрольдер үйымдастыруға, көрмелер өткізуге, мәдениет, әдебиет, өнер қайраткерлерін ің делегациялары мен алмасуға, әдеби шығармаларды аудару мен жариялауға жәрдем- десе ме, екі елдің мүражайлары, кітапханалары, мүра- ғаттары арасындағы ынтымаңтастың, екі елдің мәдени- ет мекемелері арасында тікелей ңарым-ңатынас бар ма?

4. Мына сөздердің мағынасын сөздіктен қараңыз, сөйлем қүрастырыңыз:

Жәрдемдеседі, халықаралық негізде, өткізу, үйым- дастыру, декоративтік, қолданбалы өнер, мәдениет, әдебиет, өнер қайраткерлері, тікелей ңарым-қатынас.

92

5. Көп нүктенің орнына нақ осы шақ немесе ауыспа- лы осы шақты қойыңыз.

а) Тараптар мәдениет саласындағы ынтымақтастыңқа ( жәрдемдесу).

ә) Қырғызстан Республикасы аңпан айында Қазаң- станда мөдениет пен өнер күн дер ін .................(өткізу).

б) Қырғызстан мөдениет ңайраткерлері Қазаңстанда кинофестиваль........ (өткізу).

в) Мәдениет мекемелері жеке орындаушылардың га- строльдерін.......... (үйымдастыру).

г) Тараптар екі елдің мүражайлары, кітапханалары,мүрағаттары арасындағы ынтымақтастьщңа ................(жәрдемдесу).

56-сабақ

МӘДЕНИЕТ

1. Сөздікпен жүмыс:орталық мүражай - мәдени ңарым-қатынас - алмасу - әдеби шығарма - ғылыми дәреже - келісім жобасы - орындаушы -

2. Мына сүрақтарды топ болып талқылаңыздар. Ша- ғын әңгіме қүрыңыздар.

а) Сіз Қазаңстан орталың мүражайында болдыңыз ба? ә) Мүражайлар үлттьщ байлыққа жата ма?б) Архив материалдарымен танысып көрдіңіз бе?в) Қазақстан орталың мүражайы үнады ма? Қазаң

өнерін танытатын заттар бар ма? Қазаң тарихын таныта- тын заттар бар ма?

г) Қазақтың қандай әдеби шығармасын білесіз?д) Қазаңтың ңандай өнші, орындаушыларын білесіз?

93

3. Мәтіннен етістіктерді табыңыздар.

4. Көп нүктенің орнына тиісті шақ тұлғасын қойыңыз:а) Тараптар білім беру саласындағы ынтымаңтастың-

ты (жүзеге асыру).ө) Тараптар маман............... (алмасу).б) Тараптар оңулың, әдістемелік қүралдар, бағдарла-

малар........................(алмасу).в) Тараптар куәліктерді, дипломдарды, ғылыми дөре-

желерді өзара танудың мүмкіндіктерін...........(қарастыру).

5. Ойын түрінде әл-Фараби университеті мен Мәскеу Халықаралық университеті арасында келісім жобасын жасаңыздар. Өздеріңіз жасаған келісім жобасын тал- қылаңыздар. Жобаны талқылаушылар: ректор, оқу ісі жөніндегі проректор, Халықаралық қатынастар фа- культетінің деканы және көмекшілер рөлдерін бөлісі- ңіздер.

57-сабақ

МӘДЕНИ Ң АРЫМ-Қ АТЫНАС

1. Сөздікпен жүмыс:бірлесіп жасау -баспа басылымдары -бүқаралық аңпарат қүралдары -іс-шаралар -қол ңою -күшіне енді -мерзім -

2. Мына сүрақтарды топ болып талқылаңыздар:а) Қазаңстан-Қырғызстан Республикаларының бір-

лесіп жасаған телефильм, киноларын білесіз бе?ө) Тағы басқа мемлекеттермен бірлесіп жасалған ки-

нофильмдерді білесіз бе?

94

б) Теле жөне радио бағдарламаларда алмасу бар ма?в) Спорт саласында жаттьщтырушылар мен маман ал­

масу бар ма?

3. Досыңыздан, көршіңізден елдер арасында спорт саласындағы ынтымақтастық туралы сүхбат алыңыз:

а) Соңгы кездерде немесе өткен жылдары Қазақстан- да ңандай халықаралық спорт ойындары өткізілді?

ө) Бүл спорт ойынына қандай мемлекеттерден спорт- шылар келді?

б) Өзіңіз қандай спорт түрін жақсы көресіз?

4. Сүхбатыңыз туралы әңгімелеңіз.

Лексикалық түсініктеме

1. Тараптар - стороны (мемлекеттер атын қайта-ңайта атай бермеу үшін келісімдерде, шарттарда тараптар сөзі қолданылады).

2. Дамытуға жәрдемдеседі - будет содействовать раз­витию.

3. Ынтымаңтастьщқа жәрдемдеседі - будут содейство­вать сотрудничеству.

4. Көтермелеп отырады - будут поощрять.5. Тікелей қарым-ңатынас орнату - установление пря­

мых контактов.6. Өзара танудың мүмкіндіктерін қарастырады - рас­

смотрят возможности взаимного признания.

58-сабақ

АҚША

1. Сөздікпен жүмыс:қүн өлшемі - мера стоимостисатып алу мен сатуда - при купле-продаже

95

жалпыға бірдей бағам рөлін атңаратын - выполняющие роль всеобщего эквивалентабасқа тауарлардың ңүнын көрсететін - выражающие сто­имость всех других товаровтауарлардың кез келгеніне айырбасталатын - обмени­ваемые на любой из них

2. Мәтінді оңып, аудару.А қша - жалпыға бірдей балама ретінде қызмет ететін

ерекше тауар. Ақшаның мәні оның атңаратын ңызметі- нен көрініс береді. А қш а, негізінен, үш түрлі ңызмет атңарады: айналыс ңүралы ретінде - ақш ага кез келген тауарды сатып алуға болады

ңүн өлшемі ретінде - аңшамен нарыңңа үсынылған кез келген тауардың қүны өлшенеді. Өнімді болуге, ай- ырбас жасауға және түтынуға ңызмет ету процестерінде аңша қозғалыс жасап, ақш а айналымын ңүрайды.

Қорлану қоры қызметін атңарады - егер тауар он- діруші тауарды сатңаннан түскен ақшаны өзге тауарлар- ды сатып алуга үзақ уаңыт пайдаланбаса, онда аңша қазына қүрау қызметін атқарады.

Сондай-аң, аңша баңылау қүралы, бага колемін корсе­ту қүралы, толем ңүралы ңызметін атңарады.

Әр уаңыттарда және дүниенің түрлі боліктерінде адам­дар ақш аретінде әр түрлі тауарларды - астьщ, мал, қым- бат тастар жөне металдарды пайдаланды. Үзаң уаңыт бойы аңша есебінде алтын жөңе күміс жүрді. Қымбат металдардың физикалың ңасиеттері (біртектілігі, мық- тылығы, ңүндылығы) аңша атңаруға тиісті талаптарды толың аңтады. Сондай-ақ, металл ақшалардың маңыз- ды қасиеттерінің бірі - оларды болуге болатын еді. Қым- бат металдар, колемі қандай болса да, өзінің пайдалы ңаси- еттері мен қүндылығын жоғалтпайды. Қүнды металдың белгілі бір колемінің сақталуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын және күміс теңгелер пайда болды.

Соңғы ғасырларда алтын және күміс теңгелердің ор- нына қағаз аңшалар жүре бастады. Қағаз ақшаның қүны алтынмен кепілденді және олар алтынға еркін айырбас- талды.

96

Елімізде заңды тәртіппен бекітілген ақш а белгілері гжр.

3. Мәтін бойынша сүрақтарға жауап беріңіз:1) А қш а деген не?2) Аңша ңандай ңызмет атқарады?3) Ақш а қандай тауар?4) Ақш а қозғалысы қандай экономикалың терминді

қнлыптастырады?5) Аңшаның ерекшелігі неде?

4. Мына сөз тіркестермен сөйлем қүраңыз:Қағаз аңша, аңша айналымы, төлем ңүралы, ңолма-

қол ақш а.

59-сабақ

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҮЙЫМЫ

1. Сөздікпен жүмыс:

Үйым Дискриминация ӨнеркөсіпАҚШ Тариф БюджетТМД Инвестиция ТолемДСҮ Рынок ҚаржыСалық Нефть СүранысСауда Экспорт Жүмыссыздық

2. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Қандай халықаралық үйымдарды білесіз?ө) Қандай халыңаралық экономикалық үйымдарды

білесіз?

3. Мәтінді оқып, аударыңыз.Дүниежүзілік Сауда үйымының басңару қүрылымы

Ж енева қаласында орналасңан. Үйымға мүше мемлекет- тер саны 130-дан асады. Олардың ңатарында қуатты мемлекеттерден - АҚШ, Ж апония, Албания елдерімен

7- 29* 97

бірге, аты-жөні көпш ілікке таныс емес, картадан іздеп табудың өзі қиын елдер - Денмарк, Гамбоа сияқты рес- публикалар да бар. ТМД елдерінің ішінде Қырғызстан, Грузия, Молдова - осы үйымға мүше. Әзірге үйымға мүше болуға ойланып отырған мемлекеттер ңатарында Әзірбайжан, Белорусь, Қазақстан, Ресей, Украина және Өзбекстан.

Үйымға мүше болған елдер өндіретін шикізатты, да­йын өнімді, жүмыс қолын, әр түрлі қызмет көрсету мен ой еңбегін үйымға мүше елдерге еш кедергісіз шығаруға мүмкіндік алады. Ж әне олар, ДСҮ-ның ережесі бойын­ша, әлемдік сауда аймағындағы ортаң тәртіпке бағынуы керек. Мысалы, кеден және басңа да салықтар көлемі бөріне бірдей болады.

Сонымен, Дүниежүзілік Сауда үйымына кіру Қазаң- станға тиімді ме?

4. Сөйлемдерді жалғастырыңыз, сөйлемдер мәтіннің мазмүнына сәйкес болсын:

а) Дүниежүзілік сауда үйымы...;ө) Үйымға мүше мемлекеттер саны...;б) ТМД елдерінің ішінде Қырғызстан...;в) Әзірге үйымға мүше болуға ойланып отырған мем­

лекеттер...;г) Үйымға мүше болу - біз үш ін әлемдік рынокңа

шығудың ж аңа...;ғ) ДСҮ-ға мүше болу арңылы Қазақстан дискримина-

циядан... .

60-сабақ

ОТБАСЫ ЭКОНОМИКАСЫ

1. Сөздікпен жүмыс:отбасы экономикасы -рухани мүдделеріне -тірш ілікке қажетті -

98

мүңтажына жүмсалатын - қамтамасыз - үнемдеп жүмсау - зор ықпал - береке-бірлігі -

2. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Экономика үғымы нені білдіреді? ө) Экономика адам өмірінің ңай кезінен бастап арала-

сады?

3. Мәтінді оқып, аударыңыз.

Отбасы экономикасы

Отбасының әр мүшесінің еңбекпен тапңан табысы олардың ортақ игілігіне, тамағына, рухани мүдделеріне, жол және пәтер аңысын төлеуге, т.б. тірш ілікке ңажетті мүқтажына жүмсалатын қарж ыға айналды. Тапқан та- бысты ңажетіне ңарай жүмсау - әркімнің өз ыңтияры. Алайда, кімнің де болсын табан ақы , маңдай терімен келген табысын орынды жеріне үнемдеп жүмсауы отба- сының күнделікті ңажетін толық қамтамасыз етіп, от- басының береке-бірлігі мен бала тәрбиесіне де зор ьщпал ететінін ескермеуге болмайды.

Айтальщ, үйдегі ересек адамдардың, әсіресе, ата-ана- ның ақш аға, дүние-мүлікке көзңарасы мен ңатынасы- ның ыңғайына қарай , баланың да көзңарасы , мінез- қүлңы, әдеттері, тәртібі ңалыптасатыны бекер емес.

Ата-ана отбасында күніне, аптасына, айына қанша ңаржы жүмсалатынын, үйге қанш а кіріс кіретінін, не сатып алу керектігі жөнінде баланы қатыстыра аңылда- сып, тірш ілікке баулып өсіргені жөн.

4. Мағынасына қарай сөйлемдерді дүрыс қүраңыз.1. Тапқан табысын, адамдар, материалдың, рухани,

жүмсайды;

99

2. Төрбиесіне, балалардың, бюджеті, отбасы, жүмсау, эсер етеді, дүрыс.

3. Қатыстырған, бөлгенде, жөн, балаларды, бюджетті.

5. Сүрақтармен танысып, сөйлемдер қүраңыз

(кімнің?)

Отбасының

Ата-ананың

бірлігібюджетіБерекесіакшасы

жұмсалатын

тапқанкүнделікті

(кандай?)каржысы

табысықажеттілік

(қалай?)еңбектеніпұнемдептерменқатыстыратіршіліккебаулып

тапқанжұмсаукелгенвсіру

қаржы (-ны) акша (-ны) табысты акылдасып

(не істеу?)

жұмсау

61-сабақ

НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА

1. Сөздікпен жүмыс:нарыңтық экономика - ерекше заңдары - сатып алуда - бәсекелесуші - басңара алмаса -

2. Мәтінді оңып, аударыңыз:Н арықтық экономиканың өзінің ерекше заңдары бар.

Б ірініні заңы: тауарды сатуда, сатып алуда, өндіруде үсыныс пен сүранысты ескеру керек. Н арықтың эко- номиканың екінш і заңы: сапалы тауар өндіру арқылы нарьщтағы бөсеке шартына жауап бере алатындай болу керек.

100

Бір-бірімен бәсекелесуші фирмалар мен кәсіпорындар гтға белгілеу процесін басқара алмаса, олар тауарларын откізе алмауы мүмкін.

Нарың жағдайында бәсекенің болмауынан рынокта к і і і н і ң бағасын үсынатын монополистер пайда болады. Мгер нарыңтық шаруашылың пен баға белгілеу тетік- терін толың алып тастап, оның орнына экономиканы толың басқару әкімш ілік және саяси шешімдер арңылы жүзеге асырылса, онда «таза» жоспарлыэкономика пай­да болады.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Нарықтың экономика дегеніміз не?ә) Нарықтық экономиканың бірінші заңы ңандай?б) Нарықтың экономиканың екінш і заңы қандай?

4. Мәтіннен шартты бағыныңқы сабақтас ңүрмалас сөйлемдерді анықтап, етістіктердің астын сызыңыз.

5. Берілген сөздерді пайдаланып, зат есімге етістік тіркеп сөз тіркестерін жасаңыз:

Тауар, үсыныс, сүраныс, бәсеке, баға, экономика.

6. Сүрақтарға жауап беріңіз:

(қандай?) (не істеу?)Нарыктық шаруашылық сату

экономика тауарды өткізу сатып алу

әкімшілік,саяси

шешім ұсынысты ескеру

жоспарысапалы тауар

экономикасұраныстыбага белгілеу

101

62-сабаң

ҚАЛТАРЫСТАҒЫ ЭКОНОМИКА

1. Сөздікпен жүмыс:ңалтарыстағы экономика - жекелеген топтар - үйымдастырды - шартты түрде - ңылмыстық экономика - бүркемелі экономика - тыйым салу - жалтару мақсаты - мағлүмдау -

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Ресми экономикалық процестермен ңатарлас жүре-

тін, біраң мемлекет пен ңоғам бақыламайтын мемле- кеттік статистикадағы экономикалың процестерге ңал- тары стағы экон ом и ка ж атады .

Бүл процестер тауар өндіруде, жүмыстарды орындау- да, қызметтер көрсетуде пайдаланы лып, оларға баға белгіленбейді.

Қалтарыстағы экономиканы адамдардың жекелеген топтары баңылайды және үйымдастырады, қалтарыс- тағы экономика шартты түрде былай бөлінеді: ңылмыс- тың экономика, бүркемелі экономика.

Заңға ңарсы және ашың түрде тыйым салынған эко­номика - ңылмыстық экономика деп аталады.

Салыңтардан ж алтару маңсатымен және субъекті- лердің шынайы табыстарын мағлүмдағысы келмегендік- тен бүркемеленетін экономиканы бүркемелі экономика дейді.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Қалтарыстағы экономика дегеніміз не? ө) Қалтарыстағы экономикаға қандай процестер ж а­

тады?

102

б) Қалтарыстағы экономиканы кімдер бақылайды?в) Қ алтары стағы экономика ш артты түрде ңалай

бөлінеді?г) Қылмыстың экономика дегеніміз не? ғ) Бүркемелі экономика дегеніміз не?

4. Сөздердің қазаң тіліндегі баламасын жазыңыз:ИнформацияИзвестныйМировойСвободный капитал Розничная Расчет, счет ДоходДенежный фонд Количество Статус, престиж

63-сабақ

ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРІ

1. Сөздікпен жүмыс:түсауын кесу - презентацияңаулы - постановлениесенімді - надежныйкіріс - доход, поступление, прибыльесеп айырысу - расчетный счетбэсеке - конкуренциятөраға - председательменшікті капитал - частный капитал

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Еліміздегі алғашңы жинаң кассасы сонау 1923 жылы,

төцкеріс ж ы лдары нан кей інгі ж аң а экономикалы ң ңарым-қатынастар қалыптаса бастаған кезеңде, Ақтөбе қаласында ашылған болатын. Кейіннен үжымдастыру

103

және индустрияландыру науқандары жүргізілген түста, 1936 жылы, Алматы ңаласында КСРО Ж инақ банкінің филиалы ашылды.

1988 жылғы банктік реформа бойынша банк жүйесін екі деңгейге көшіру көзделді: орталық банк және арна- улы банктер. Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары КСРО Ж инақ банкіне айналдырылып, халы ққа және заңды түлғаларға қызмет көрсететін мемлекеттік арнаулы банк болып ңүрылды.

Қ азаңстан Республикасы ны ң м ем лекеттік тәуел- сіздік пен егемендікке ңол жеткізуімен жинаң ісінің да- муында үшінші ңайта қүру кезеңі басталды. 1990 жыл- дың желтоңсанынан бастап Қазаңстан өзінің нарыңтық экономика талаптарына жауап бере алатын банк жүйесін ңүруға кірісті. 1991 жылдың ңаңтарында «Қазақ ССР- індегі банктер және банк қы зметі туралы» деген заң ңабылданды.

Мемлекеттік тәуелсіздігіміз ресми түрде жариялан- ған соң бір жылдан кейін, 1992 жылы, Қазаңстан Рес- публикасының Ж инаң банкі ңүрылды, оның заңды түр- дегі ресми ңүқық иеленушісі бүгінгі Қазаңстан Халык Банкі болды.

1993 жылы Ж инаң банкі Қазаңстан Республикасы- ның Ү кім етіне қарай ты н дербес заңды қүры лы м - «Қазақстан Халың Банкі» болып үйымдастырылды.

Ал 1995 жылы Банк жабық түрпаттағы Акционерлік ңоғам болып қайта ңүрылды. 1998 жылдың шілдесінде акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен Банк «Қазаңстан Халың ж инақ банкі» ашың акционерлік ңоғамы болып ңайта ңүрылды. Сол ж ы лы Қазақстан Республикасы Ү кіметінің ңаулыларына, оның ішінде 1998 жылдың 6 шілдесінде шыңңан № 644 «Қазақстан Акционерлік Халың жинаң банкін 1998-2001 жылдары кезең-кезеңмен жекеш елендірудің негізгі бағыттары туралы» деген қаулысына сөйкес акдионерлік қоғам капиталын үлғайту бағытында жүмыс жүргізілді.

Хальщ Банкінің бүгінгі тарихы - бүл оны жекеше- лендіру және қүры лы мды қ қайта қүру процесі ғана

104

емес. Бүл жаңа банктік технологияларды үздіксіз енді- ру, қызметтер спектрін кеңейту процесі, ж инақ салым- дары жүйесін ж аңа талаптар бойынша толық саңтауға жөне жетілдіруге бағытталған ауқымды стратегия, фи- лиалдық инфрақүрылымы дамыған «сатылас бірікті- рілген» банктік қүрылымды жасау процесі. Б үлқазіргі заманғы аңпараттық-коммуникативтік технологиялар­ды ескере отырып Қазаңстан Х алық Б анкін ің басты міндеттерін - зейнетақы, жалақы төлеу, салыңтық, ком- муналдың және басқа да төлемдерді қабылдау, шағын және орта кәсіпорындар мен мемлекеттік мекемелерге есеп айырысу-кассалың ңызмет корсету міндеттерін ше- шуге бағдар жасау процесі.

3. Бір банк туралы ақпарат айтыңыз.

4. Мына сан есімдерді оқыңыз, сөйлем қүраңыз: 1 0 ,3 2 ,6 0 0 ,1 0 4 ,3 4 6 ,5 2 7 4

5. Мәтіннен сан есімдерді тауып, түрін анықтаңыз.

64-сабақ

БАНКИР БОЛҒЫМ КЕЛЕДІ

1. Сөздікпен жүмыс:мамандық таңдау - выбор професиишешім қабылдайтын кез - время принятия решенииҮлы Ж ібек жолы - Великий шелковый путьңарызға алу - брать в долгқарызга беру - дать в долгңорғау - защиташағын бизнес -м алы й бизнесорта бизнес - средний бизнессалымшылар - вкладчикитолем — плата

105

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Әрбір адамның өмірінде мамандық тандау - өте кур-

дел! шешім қабылдайтын кез.Көптеген экономикалы қ маманды қтарды ң ішінен

неге банкир мамандығын таңдадым? Менің болашақ мамандығымның тарихы сонау ертедегі Рим және Гре- кия заманынан, Үлы Ж ібек жолынан, айырбастаушы- лар мен өсімңорлар кезеңінен басталады.

Барлың уаңытта адамдар тауарларды сататын және сатып алатын, аңшаны ңарызга беретін және қарызға алаты н, сонымен ңатар , өз байлы қтары н көбейтіп, ңорғауға тырысатын. Бүрын өсімңорлар, ал ңазір бан- кирлер осы қаржы процестерін барлығын үйымдасты- руға көмектеседі.

Қазір банкілер шағын және орта бизнесті дамыту үшін несие беріп, ңаржылай көмектеседі, кепілдікке несие береді, салымшылармен олардың салымдарын көбейту мақсатында жүмыс істейді, төлем мен аңшаны басңа да тиімді ж ақңа жіберу жүмыстарын жүргізеді. Банкир- лер - еліміздің аңша айналымын үйымдастыра алатын қарж ы интеллектуалдары. Маған банкирлердің адам- дарға жинақтарын көбейтуге көмектесе отырып, еліміз- дің экономикасын нығайтуға үлес қосатыны үнайды. Сіз банкир болғыңыз келе ме?

3. Берілген сөздермен сөйлемдер қүраңыз:Мамандың, байлық, салым, көмектеспейді, үйымдас-

тырады.

4. Сөйлемдерді толықтырыңыз.Мен... мамандығын таңдадым.Мамандық таңдау...Менің мамандыгымның тарихы... басталады.Ақшаны, тауарды...Байлыңтарын... тырысатын.Өсімңорлар мен банки рлер ... үйы мдасты руға кө-

мектеседі.

106

65-сабаң

ЕСЕПШІ МАМАН

1. Сөздікпен жүмыс:тәжірибелі маман - опытный специалист есеп кітапшасы - книга учета бухгалтерлік есеп - бухгалтерский учет шаруашылың қүңығы - хозяйственное право материалдық игілігі - материальное благо шығыс - расходэкономикалық талдау - экономический анализ үжым - коллектив

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.Біз газеттерден «Тәжірибелі бухгалтер қажет» деген

хабарландыруды ж иі кездестіреміз. «Есепші маман- дығы соншалықты мацызды ма? » - деген ойға ңаласың.

Егер тарихты еске түсіріп кореек, кез келген патша сарайында есепші болғанын білеміз. Олар алтынның, малдың санын, азың-түлікті есепке алып, оларды есеп кітапшасына жазып отырған.

Сондықтан бүгін де кез келген кәсіпорында фирма- ның кірісі мен шығысың есепке ала отырып, қаржы қоз- ғалысын баңылап, белгілі ш аруашылық операциялары- на баңылау жасап, есеп жүргізіп отыратын ңызметкер бар. Осы ңызметкерлер ңаржыны үңыптыльщпен дөл (соңғы тиынға дейін) есептеп отырады.

Есепшіден бухгалтерлік есеп саласында, экономика және өндірістің үйымдастырылуында, экономикалың талдау жасауда, несие және ңаржы саласында, статис­тика және ш аруаш ылың қүқы қ жөніндегі тиянақты білім талап етіледі.

Фирма мен кәсіпорынның материалдық игілігі есеп- ші маманга байланысты. Ал сіз есепші маман бола алар ма едіңіз?

107

3. Мәтін бойынша сүрақтар қүраңыз.

4. Мәтіннен етістіктерді тауып, шақтарын анықта- ңыз.

5. Мына сөздердің қайсысы артық?а) есепті жүргізу, есептеу, жазу, санау;ә) есепші, бухгалтер, патша, қызметкер, маман;б) экономикалық талдау, бухгалтерлік есеп, жер ңү-

қығын, шаруашылың ңүқығы;в) кірісті есептеу, ңаржы тексеру, анализ жасау, кө-

лікті жүргізу.

66-сабақ

САЛЫҚ

1. Сөздікпен жүмыс: үкімет - правительствоүстау үшін - для того, чтобы содержать салық - налог төте - прямой жанама - косвенныйңосымша ңүнға салынатын сальщ - налог на добавоч­ную стоимостьтабыс салыгы - налог на прибавочную стоимостьңүнды қағаздар - ценные бумагижер ңойнауын пайдаланушылардың салығы - налогс недропользователеймүлік - имущество

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Салық дегеніміз - үкіметтің көсіпорындардан, адам-

дардан алған төлемі. Ү кіметті, әскерді, милицияны үстау үшін халыңтан салың жиналады. Мемлекеттер қүры ла салысымен, салы қ та дүниеге келді. Салың

108

бірінш і рет Қытайда пайда болды. А. Смит салыңты «өділетті салың» деп атаған.

Қазір нарықтың экономикада салың мақсатты болуы керек: қай жерге өте қажет, салықтан жиналған ңаржы- ны сол жерге жұмсау керек. А. Смитше айтатын болсаң, салың халыңтың өзі үшін жиналады десек те болады. Х алық салықтың жүмсалуын үкіметтен үнемі сүрап, бақылап отырады. Қазаңстан Республикасындағы са- лыңтар: жалпы мемлекеттік салыңтар және жергілікті салыңтар. Ж алпы салықтарға мыналар жатады:

- заңды жөне жеке түлғалардан алынатын табыс са- лығы;

- қосымша ңүнға салынатын салық;- акциздер;- қүнды ңағаздармен жүргізілетін операцияларға са­

лынатын салық;- жер ңойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлем-

дері мен салығы.Ж ергілікті салықтарға мыналар жатады:- жер салығы;- заңды жөне жеке түлғалардың мүлкіне салынатын

салық;- жол салыңтары.

3. Ж оспар қүрып, мәтінді әңгімелеңіз.

4. Мына етістіктерді бүйрық райға қойыңыз:Сүрау, баңылау, қолданылу, атау

5. Берілген сөздердің баламасын табыңыз:жергілікті салық юридическое лицозаңды түлға войскаөскер местный налогқаржы финансыжер салығы дорожный налогжол салығы налог на землю

109

67-сабақ

ЖАРНАМА

1. Сөздікпен жүмыс: түтынушы - потребитель сүраныс - спрос үсыныс - предложение түтыну - потреблять қызмет түрлері - виды услуг үгіттеу - агитировать жарнамалау - рекламировать тарату - распространять бағытталады - направляется

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Ж арнама дегеніміз - түтынушыны хабардар ету және

осы тауарлар мен ңызметтерге сүраныс тудыру маңса- тында тауарлар, өр түрлі ңызмет түрлері жөне тары бас­ка туралы берілетін аңпарат.

Ж арнама маркетингтік ңызметтің бір элементі болып саналады. Ж арнама - тауарлар мен қызмет көрсетудің әр түріне сүранысты өсіру маңсатымен таратылатын ақпарат. Ж арнама фирма мен оның өнімдерінің беделін ңалыптастыруға көмектеседі. Сол сияңты, тауардың түтыну ңасиеттерін, оның тез сатылуына ыңпал ету маң- сатымен үгіттейді.

Ж арнама барлың каналдар арңылы таратылады. Ж ар­нама материалдары түтынушылардың ңолына тікелей өкеп беріледі, пошта арңылы жіберіледі, каталогтерде, проспектілерде қүлақтандырылады, теледидар арқылы жарияланад ы .

Соңғы кезде телекс және телефакс арқылы жібері- летін жарнамалар дамып отыр. Қонақ үйлердің, әмбе- бап дүкендердің, банктердің, саңтандыру компанияла- рының, саяхат бюроларының жүмыстарын бейнежүйе арңылы ж арнамалау кеңінен тарап отырғанын көріп

110

жүрміз. Тіпті жарнамаларды көліктердің сыртынан да көруге болады.

Ж арнама материалдары не өнімдерге, не фирманың имиджін қүруға бағдарланады.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Еліміздегі жарнаманың ж аңа түрлері.ә) Ж арнама нені үгіттейді?б) Ж арнама дегеніміз не?в) Ж арнама таратылатын каналдарды ата?г) Ж арнама материалдары неге бағытталуы мүмкін?

4. Берілген жарнамаларды тақырып бойынша бөлі- ңіз.

Тұтыну Түтыну Қаржы Банктауарлары қызметі қызметі қызметі

1) Тауарларды тек бізден сатып алыңыздар!2) Сапасы жагынан ең жақсы тауар - біздікі!1) Біздің биржа - бүл тәжірибелі брокерлер!2) Біздің сауда үйі сіздің тауарды өзі сатып алады!3) Біздің тауар бағасы - бөсекелестеріміздің бағасы-

нан төмен!4) Сіз тауар сатқыңыз келе ме?5) Ж аңа ғасырға - жаңа компьютермен!6) «Канди» шайы - шынайы ләззат дөмі!7) Әрңашан «Кока-кола!»8) Ж ақсы автокөлікке ең жаңсы саңтандыру қажет!9) Төлем карточкалары - сіздің аңшаңыздың қауіпсіз

сақтау кепілі!10) «Алтел» - мамандырылған байланыстың жетек-

шісі!11) Өз аңшаңызды Казкоммерцбанкте саңтаңыз!12) «Дастархан шайы» - ескі дәстүрдің жаңа дәмі!13) Бурабай өзенінің жагасында - мыңты демалыс!14) «Егемен Қазақстан» - күнде жаңа аңпарат!15) Ж еңіл машина несиеге алу - Казкоммерцбанктің

несие бағдарламасы.

111

5. Төмендегі етістіктерді қалау райға айналдырып, жіктеңіз және сол етістіктерді болымсыз түрде жіктеңіз. Орыс тіліне аударыңыз.

Санау,тарау, өткізу.

6. Ңазақ тіліне аударыңыз:а) Я хочу учиться хорошо.б) Мы хотим поехать в Англию.в) Мой младший брат не хочет работать.г) Вы хотите работать?д) На день рождения он хочет купить машину.е) Тебе хочется написать письмо.

68-сабақ

ТАУАР

1. Сөздікпен жүмыс: ңажет - необходимо арзан - дешевый заттар - вещи айырбас - обменқанағаттандыру — удовлетворить аудару - перевести ңымбат - дорого кепілдік - гарантия

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Біз күнделікті тірш ілікке қажетті заттарды базардан,

дүкеннен сатып аламыз. Міндетті түрде түріне, түсіне, сапасына, багасына қарап, өрине, сапалы, арзан зат са­тып алуга тырысамыз. Мүндай сатылатын және сатып алынатын заттарды тауар дейді.

Сонымен, күны бар және ңоғамда айырбас, сатып алу- сату жолымен бөлінетін еңбек өнімін, сол сияқты қа- жеттілікті ңанағаттандыратын және рынокңа жүрттың

112

назарын аудару, сатып алу, пайдалану не түтыну маңса- тымен үсынылатын заттарды тауар дейді.

Тауар түтыну мақсатына, беріктігіне, төзімділігіне, пайдалануға қолайлылығына, сыртқы түрінің тартым - дылығына, буып-түйілуіне, ңызметіне, кепілдіктеріне, бірге жіберілетін қүжаттары мен нүсқаулықтарына, т.б. ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.

Әрбір тауардың түтынушылық қүны, адамның қан- дай да болсын ңажетін өтеу ңасиеті болады.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Күнделікті тірш ілікке ңаж етті заттарды қайдан

сатып алуға болады?ә) Сатып алатын заттардың қандай ңасиетіне ңарай-

мыз?б) Тауар дегеніміз не?в) Тауардың қандай ңүны болады?

4. Төмендегі сөздермен сөйлем қүраңыз:а) Сатылатын, тауар, және, дейді, заттарды, сатып

алынатын, мүндай.ө) Біз, базардан, қажетті, дүкеннен, сатып аламыз,

күнде-күнде, заттарды.б) Біз, тауардың, ңараймыз, түріне, сапасына, сатып

алғанда, бағасына, заттың.

69-сабаң

АУДИТОР

1. Сөздікпен жүмыс:сенімді түлға - доверенное лицо арнайы лицензия - специальная лицензия тексеруші - проверяющий кеңесші аналитик - советник аналитик қателер - ошибки

8 - 29* и з

2. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.Нарықтық экономика кезінде жаңа мамандық - ауди­

тор мамандығы пайда болды. Аудитор - көсіпорыннын, ңаржылай ш аруаш ылық қызметін тексеретін сенімді түлға. Аудитор - арнайы лицензиясы бар маман.

Бүгінгі аудитор өз қызметінде тек тексеруші ретінде ғана емес, сол сияқты кеңесші-аналитик рөлін де орын- дайды . А удиторлар сізге көсіпоры нн ы ң қарж ы қызметіндегі қателерді тауып, оларды болдырмауға көмектеседі.

Сіз аудитор қызметіне сөйкес бола алар ма едіңіз?

3. Сүрақтарга жауап беріңіз:Аудит дегеніміз не?Аудитті кім жүргізеді?Аудиторлар кімдерге ақыл кеңес береді?А удиторлар клиенттерге не ж өнінде ақы л-кеңес

береді?Қызметтер қандай негізде көрсетіледі?Аудиторлар не үшін қылмыстық жауап беруі мүмкін?

4. Керекті сөздерді пайдаланып сөйлем қүраңыз:Баңылаудың (басқа, ңиын, күрделі, ерекше) түрі. Бух-

галтерлік есепке (егеменді, бағынбай, тәуелсіз), түрінің ерекше түрі. Аудиторлар менеджмент пен салық салу (сүрақтары, мәселелері) бойынша клиенттерге ақыл-ке- ңес береді. А удиторлар клиенттерге ти есіл і ңүпия (мәселелерді, сүрақтарды, қүпияларды) ж ария етпеуі керек.

5. Мына сөздердін баламасын орыс тілінде жазыңыз:ҚаржыҚызметМаманКәсіпорынШ аруашылықКеңесші

114

70-сабақ

ҮЛТТЫҚ БАЙЛЫҚ

1. Сөздікпен жүмыс:ңуат, күш - силаең маңызды - важнейшийкөрсеткіш - показательүлттың байлық - национальное богатствоесептеп шығарды - подсчиталтіркеу - регистрироватьсөулет қүрылысы - архитектурное сооружение бағалау - оценивать

2. Мәтінді оңып, аударыңыз:Үлттың байлық дегеніміз - елдің экономикалың күш-

қуатының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі. Үлттың байлыңты алғаш рет 1664 жылы ағылш ын экономий У. Петти есептеп шығарды. Үлттың байлыңты түңғыш бағалау Францияда 1789 жылдан, АҚІИ-та 1805 жылдан, Ресейде 1864 жылдан жүргізіле бастады. Біздің Қазақ- станда ше?

Э кономикалы қ өдебиеттерде Үлттың байлың деп еңбекпен жасалынатын, өндіріс пен түтыну үш ін пай- даланылатын материалдық игіліктердің ңорын айтады. Кейбір экономистер үлттық байлыңңа табиғи ресурстар- ды да қосады . К ейбіреулері үлтты қ байлы қ үғы мы ғылым-білім мөлшерін, халы қты ң мәдени дережесін, т.б. ңамтуы тиіс деп санайды.

Сонымен үлттың байлықңа не жатады?Үлттық байлық негізінен мына салалардан түрады:а) Қ азақстан аймағы ндағы жөне сырт жерлердегі

ғасы рлар бойы ата-бабаларының қалды рған барлың мүрасы.

ә) Табиғатымыздың жөне жер асты байлығымыз.б) Әдеби, мәдени, тарихи мүралар.Әдеби, мәдени, тарихи мүраларымыз - халықтың,

м ем лекеттің өсіп-өркендеуін, байлы ғы н көрсететін

115

үлттың игілігіміздің күре тамыры. Кез келген мемле- кет өзінің үлттың мүрасын маңтан түтады. Оның қүны- сол елдің байлығының кепілі.

Әлемнің ңай мемлекетін алсаңыз, тіпті дамып келе жатңан ел болсын, әрңайсысының үлттың байлыңтары- ның ңүны бар. Әр тасына дейін есептеп, тіркеп, қүнын анықтап, халыңаралық каталогке тіркеп, бірін кеденіне, екіншісін Интерполға беріп ңойғалы қашан?!

Үлттың байлыңңа жеке коллекционердің ңолындағы коне заттар да жатады.

Венеция хартиясы бойынша, отыз жылдан артық та- рихы бар сәулет ңүрылысы, мекеме, мәдени, ресми, түрғын үй, тағы да басқалары үлттық байлыққа жатады.

Барлы ң мемлекетте ғасы рлар бойы ж инаңталған үлттың байлықтары бар. Олардың ең қүндысын ғалым- дар рет-ретімен ғылыми жүмыстарымен дәлелдеп қана қоймай, ол заттың қүны валютамен есептеліп шығарыл- ған.

3. Мәтіннен есімшелерді тауып, оның жасалу жолда- рын анықтаңыз.

4. Мына етістіктерге есімшенің —ған/-ген/, —қан/-кен жүрнағының бірін қосыңыз, жіктеңіз:

Бар, сөйле, есете, жаса, дәлелде, мақта, айт, сақта.

5. Сөйлемдерді ңазақ тіліне аударыңыз:а) Это колледж, в котором я учился.э) Моя сестра живет в доме, в котором я жил раньше.б) Родители хотят, чтобы сын учился в Алматы.

116

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕЛСІЗДІК

71-сабақ

1. Сөздікпен жұмыс:саяси тәуелсіздік - политическая независимость экономикалық тәуелсіздік - экономическая незави­симостьтиімділік - выгодабасшылыңңа алу - руководствоватьсяозың - передовойдамыту - развиватьпайыз - процентыекіталай - маловероятно, рискованныйжүрдай - совершенно голыйөзек - сердцевина, стержень, ствол

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Егемендік, тәуелсіздіктің екі жағы бар. Бір жағы -

саяси тәуелсіздік. Саяси тәуелсіздік алу - өз алдына үлттың мемлекет болу, жеке ел болу. Екінші жағы - эко- номикалық тәуелсіздік. Ғылыми түрғыдан алғанда, эко- номикальщ тәуелсіздік саяси тәуелсіздіктің негізі бо- лып табылады. Экономикалың тәуелсіздігі жоң елдің тәуелсіз ел болуы екіталай. Елдің экономикалың тә- уелсіздігі үшін не ңажет? Ол үшін, ең алдымен, ел эко- номикасын көтеру, экономика тиімділігін арттыру, ха- лыңтың әл-ауқатын көтеру қажет.

АҚШ пен Батыс Еуропаны айтпағанда, мына өзі- м іздің алып көрш ім із Қы тайды алайы ң. Қ ы тайды ң ақыл-оймен асықпай жасаған реформасы ңазір милли- ардтан астам халы қты ң түрмысын көтеруге қызмет істейді. Жапондар ше, бүл бір ғажап халық қой?! Қазба байлықтан жүрдай, 120 миллион халқы бар, арал бойлап жатқан сол елдің байлығын айтсаңызшы! Соғыстан кейін сол ел оз экономикасын қалай көтерді?

1945 ж ы лы Хиросима мен Н агасаки бомбаланып, ңирап қалғанда жапон императоры өзегі өртеніп түрып:

117

«Бізге білім керек, ғылым керек», деген екі-ақ ауыз сөз айтыпты. Сол сөзді басшылыңка алған жапон халқының б іл ім -ғы лы м ы н ы ң қан дай дөреж еде екен ін ө зің із білесіз. Сондай-аң, Оңтүстік Кореяны алайың. Дүние жүзінің озың техникасын алып, дамытуда.

Бар ісін техника атңаратын АҚШ, Англия, Ж апония сияңты елдердің ауыл шаруашылығына мемлекет дота­ция береді. Ауыл шаруашылығы - өнеркәсіп өндірісіне үқсамайтын ерекше шаруашылық, себебі ол табиғатқа тәуелді. Табиғатпен байланысты экономика тілінде үдайы өндіріс дейміз. Мал өсуі үшін уақыт керек, егін өсіп шығуы үшін уақыт керек. Ең киыны - ауыл шару- ашылығын дамытпай бірде-бір ел өл-ауңатты бола алмай- ды. Ауыл шаруашылығы дегеніміз - азың-түлік. Ал, азы қ-түліктің 50-60 пайызын өзі өндірмей, шетелден өкелетін ел экономикалық тәуелділікке түседі.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:а) Саяси төуелсіздік деген не?ө) Экономикалың төуелсіздік деген не?б) Жапон императоры не деді?в) Ауыл шаруашылығы ңандай шаруашылың?

4. Мына сөйлемдерді жалғастырыңыз:а) Әлеуметтік сала дегеніміз...ө) Ауыл шарушылығы дегеніміз...б) Экономикальщ төуелсіздік дегеніміз...в) Ж апон императоры өзегі өртеніп түрып...

5. Грамматикалық тапсырма:Мәтіннен:а) ңажет сөзімен тіркескен создерді табыңыз;ә) керек сөзімен тіркескен сөздерді табыңыз;б) -лік, -лың, -тік, -тың, -дік, -дың жүрнағымен жасал-

ған сөздерді табыңыз;в) жалңы есімдерді табыңыз;

118

72-саба қ

УАҚЫТ

1. Сездікпен жүмыс: уақыт -өзіне байланысты - бір сағаты - нақтылы - үрпаң өсіреді -

2. Мәтінді оқып, аударыңыз:Уаңыт - адам өмірінің аңшалай қүны. Уақыт - әркім-

нің наңтылы өмірлік капиталы. Адамның босқа кеткен өрбір сәті отңа жатқан теңгемен тең.

Адамның ақш алай уаңыты оның өзіне байланысты. Біреудің бір сағаты мың теңге болса, енді біреулердікі бір тиын.

Уаңыт - ақсүйекті мойындамайды. Ханға да, ңараға да берілетін мерзім - тәулігіне жиырма төрт сағат.

Дүниеде уаңыт белгілегеннен артың демократия жоң. Мүндағы ақсүйектік - уақытты пайдалануға байланыс­ты, кім уаңытын бағалай білсе, сол ғана тектілердің ңата- рына қосылмақ.

Бүгінде іскерлер әлемін басңаратын - үлы мәртебелі уақыт.

Уақыттың көп шашылуы - шығын.Мысалы, бір нәрсені жасау үш ін уақыт көп кетсе,

оның қүны да қымбатқа түспек.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз?Уаңыт деген не?Әрбір өнімге эквивалент не?Ақшаның эквивалента не?Уақыт мемлекет үшін керек пе?Уақытты үнемдеу деген не?Уақытты үқыпты пайдалану деген не?

119

Бос уақытыңыз көп пе?Ж үмыстан тыс уаңытыңызды қалай пайдаланасыз?

4. «Уақыт — алтыннан қымбат» деген шағын шығар- ма жазыңыз.

5. М ына м ақ ал -м әт ел д ер д ің мағы насы н қалай түсінесіз?

Уаңыт - алтыннан ңымбат, уақыт - үлы емші.Бір жылын ойлаған адам күріш егеді, он жылын ой-

лаған адам ағаш егеді, жүз жылын ойлаған адам үрпақ өсіреді.

73-сабақ

ТҮРАР РЫСҚҮЛОВ

1. Сөздікпен жүмыс: көрнекті - видный саясатшы - политик ңиын-ңыстау - трудностьаш аршылықтан аман алып ңалу үшін - чтобы спасти от голодашексіз - безграничный мүдде - интересқаламгерліктен қол үзген жоң - не переставал писать репрессия қүрбаны болды - был жертвой репрессий онеге - пример

2. Мәтінді оқып, әңгімелеңіздер.Түрар Рысңүлов - көрнекті мемлекет, ңоғам ңайрат-

кері, саясатшы, ғалым. Ол 1918-1937 жылдар аралығын- да әр түрлі мемлекеттік басшылың қызметте болды. Т. Рысқүлов ңиын-ңыстау күндерде елді ашаршылың- тан аман алып қалу үшін көп еңбек етті. Республика эко- номикасын, мәдениетін, түрмысын дамыту үшін үлкен жүмыстар атқарды.

120

Түрар Ры сңүлов - елін ш ексіз сүйген патриот. Ол Ресейде басшы қы зм етте ж үрсе де, Қ азаң стан мүддесін көп ойлады.

Түрар Рысқүлов - қоғам қайрат- кер і ған а емес, үлкен ғалы м . Ол көптеген ғылыми еңбектер жазған. Олар: «Қазаңстан», «Қырғызстан», « Түрксіб », « Ж етісу мәселелері », т . б. Т. Рысқүлов журналистік ңызметте

де көп мүра қалдырған. Ж ауапты жүмыста жүргенімен, Түрар ңаламгерліктен ңол үзген жоқ.

1937-1938 жылдары көрнекті мемлекет қайреткері Түрар Рысңүлов репрессия ңүрбаны болды. Т. Рысқүлов- тың халңы үш ін еткен еңбегі - үрпаңтар үш ін үлгі, өнеге.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз.1. Түрар Рысңүлов кім?2. Республика экономикасын көтеру үшін ол ңандай

еңбектер істеді?3. Т. Рысңүловтың қандай ғылыми еңбектерін білесіз-

дер?

4. Көп нүктенің орнына керекті әріптерді қойыңыз- дар.

Түрар - х а л ...ы н ш е к с ...з сү й г ...н п атр ...о т . Ол к ...п теген ғы л ...м и е ...б ек тер ж а з ...а н . Ж ау ...п тыж ...мы ста ж...ргенмен. ...аламнан ңол...н үз...ен ж о...

5) Мәтіннің ішінен анықтауыштарды анықтаңыз.

6) Мына сөздерді тәуелдеңіз:Маңала, мемлекет, қызмет, мәдениет.

121

74-сабақ

ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ

1. Сөздікпен жұмыс:қоғам қайраткері - общественный деятель ғалым - ученый қатысңан - участвовал ңозғалысын - движение партия мүшесі - член партии сайланды - выбран

2. Мәтінді оқып, әңгімелеңіз.Бөкейханов Әлихан Нүрмүхамед-

үлы (1866-1937) - ңазаңты ң қоғам қайраткері, ғалым. Санкт-Петербург орман технологиясы институтының экономика факультетін бітірген.

1904 ж ы лы қазақ даласына кең қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Щербина экспедициясы- ныңңүрамындаболды. 1905 жылдан Ресей конституциялың-демократия- лы ң (кадеттер) п арти ясы н ы ң мүшесі. Сол жылы Семей ңазаңтары-

ның атынан Мемлекеттік думаға депутат болып сайлан­ды. Думаның таратылуына байланысты, оған қарсылық ретінде жазылған Выборг манифесіне ңол ңойды. 1911- 1914 жылдары ш ыңңан «Новый энциклопедический словарьдің» 4-21 томдарына автор ретінде ңатысты. «Қыр баласы» деген атпен «Қазаң» газетіне маңалалар ж азы п түрды . 1917 ж ы лы басқа серіктерм ен бірге «Алаш» партиясын қүрды.

Ү лттық интеллегенция өкілдері ңуғындау кезіңде Алаш партиясының басқа мүшелерімен бірге сталиндік репрессияға үшырады.

122

3. Сұрақтарға жауап беріңіз:1) Ә. Бөкейханов кім?2) Қандай оңу орнын бітірген?3) Кімнің экспедициясының ңүрамында болды?4) Қай жылы Думаға депутат болып сайланды?5) Қай жылы «Алаш» партиясын ңүрды?

4. Мына сөздерді септеңіз:ғалым, экспедиция, маңала, Отан, өкілдері.

75-сабаң

ДІНМҮХАМЕД ҚОНАЕВ - ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ (1912-1993)

1. Сөздікпен жүмыс: үпх мөрте - триждыңоғам ңайраткері - общественный деятель мыс - медьтау-кен - горнодобывающий қорғасын - свинец

2. Мәтінді оқып, аударыңыз.Қонаев Дінмүхамед Ахметүлы -

аса көрнекті мемлекет жөне қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазаң КСР Ғылым акаде- миясының академий, техника ғылы- мының докторы, КСРО, шетел орден- дер! мен медальдарының иегері.

Верный (ңазіргі А лматы) қала- сы нда, ң ы зм еткерд ің отбасы нда өмірге келген. Орта мектепті бітір- геннен кей ін , Қ азаң стан Ө лкелік

комсомол комитеті оны Москваның Түсті металл-алтын институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай

1

123

бітіріп, тау-кен инженері мамандығын алған Д. Қонаев Балңаш мыс ңорыту комбинатының Қоңырат руднигіне ж үмысқа орналасып, онда бүрғылау станогінің маши­нист, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болып істейді.

Екінш і дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде ол тылдағы жүмысты үйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. «Алтайполиметалл» комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО ңорғасын- мырыш өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі - Лениногор кен басқармасының директоры ңызметтерін атңарады. 1942-52 жылдары Қ азақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазаң КСР Ғылым академиясының ака­демии жөне оның президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласының ірі ғалымы Д. Қонаев республика ғылымы- ның дамуы жолында зор еңбек сіңіреді. Ғылыми-үйым- дың ж үмы старды ж ақсарту , ғы лы м и-зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шарала- ры оның басшылығымен жүзеге асырылады.

Д . Қонаев өз заманының үлы саясаткері бола білді. Ол елдің экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, үлттьщ мөдениетін дамыту ісіне айтулы еңбек сіңірді.

1986 жылы Д. Қонаев Қазақстан Компартиясы Орта- лың Комитетінің бірінші хатш ылығынан босатылды. Абзал азамат 1993 жылғы тамыздың 22-сінде, 82 жасңа ңараған шағында кенеттен қайтыс болды.

3. Сүрақтарға жауап беріңіз:1. Д. Қонаев ңай жылы, қай жерде дүниеге келді?2. Еңбек жолын ңай жерде бастады?3. Д. Қонаев заманымыздың үлы саясаткері деп неге

атанды?4. Еліміздің өркендеуіне қандай еңбек сіңірді?

124

Қолданылған әдебиеттер

1. Ж .Д . Абдиева, Г.С. Бағжаева, М.М. Қалимолдин. «Қазаң тілі». - Алматы: Арыс, 2001.

2. Қ. Б ектаев «Үлкен ңазақш а-оры сш а, орысша- қазақш а сөздік». — Алматы: Алтын ңазына, 1999.

3. З .С . Күзекова, Г.Ж. Қарақүлова. «Қазактілі». - Ал­маты: Раритет, 2001.

4. З.С. Күзекова. «Қазақ тілі». - Алматы: Раритет, 2002 .

5. З.С. Күзекова. Қазақ тілінін практикалық курсы.- Алматы: Ғылым, 2001.

6. Орысша-ңазақша қазіргі экономикалық термин- дердің түсіндірме сөздігі. — Алматы: Экономика, 1999.

7. «Қазақ тілі». 11-сынып.8. « Қазаң тілі мен әдебиеті орыс мектептерінде » жур-

налдары.9. «Экономика», «Қаржы», «Саңтандыру» сөздіктері.

125

Мазмүны

Кіріспе ..........................................................................................31 -сабақ. Қазақ тілі — мемлекеттік тіл ..................... ..............42-сабақ. Қазақстан Республикасы .........................................73-сабақ .Тәуелсіз Қазақстан.....................................................84-сабаң. М. Маңатаев .............................................................115-сабақ.Туған жер туралы мақал-мәтелдер........................126-сабақ..Ж үмбаңтар............................................................... 137-сабаң. Қазаңстан Республикасыныңтұңғыш президенті.................................................................. 158-сабаң. Қазақстанның табиғи байлығы ............................169-сабаң. Қазаң жері ............................................................... 1710-сабақ. Қазақстан ңалалары ............................................1811-сабаң. Беташар .................................................................. 2012-сабақ. Тойбастар............................................................... 2113-сабақ. Б ата..........................................................................2214-сабаң. Наурыз бата ........................................................... 2315-сабақ. Тоғызқүмалаң ....................................................... 2416-сабаң. Бәйге ....................................................................... 2617-сабак-Қызқу у 2818-сабаң..Бекзат Саттарханов.............................................. 3019-сабаң. Шөкәрім Қүдайбердіүлы...................................... 3120-сабақ. Ахмет Байтүрсынов.............................................. 3321-сабақ. Міржақып Дулатов................................................3422-сабақ. Жүсіпбек Аймауытов............................................3523-сабақ. Мағжан Жүмабаев ................................................3724-сабақ. Экономиканы білу - пайда.................................. 3825-сабақ. Банк тарихынан ....................................................4026-сабаң. Банк қызметі.......................................................... 4227-сабақ. Банк жүйесі.............................................................4428-сабақ. Банкті таныстыру.................................................4529-сабақ. Әбу Насыр әл-Фараби .......................................... 4730-сабаң. ҚожаАхмет Йассауи ............................. ..............4931-сабақ. Абылай х ан .............................................................5032-сабақ. Абай Қүнанбаев.....................................................5233-сабаң. Ыбырай Алтынсарин............................................5434-сабақ. Төле б и ....................................................................5535-сабақ. Қазыбек би ..... ........................................................ 5736-сабаң. Әйтеке б и .................................................................59

37-сабаң. А санҚ айғы .............................................................6138-сабақ. Алтын адам .............................................................6339-сабаң. ҚожаАхметЙассауикесенесі............................. 6440-сабаң. Шоқан Уәлиханов.................................................6641-сабақ. Қаныш Сөтбаев...................................................... 6742-сабақ. Сағындық Сатыбалдин......................................... 6943-сабақ. Тоқтар Әубөкіров.................................................. 7044-сабақ. Талғат Мүсабаев ....................................................7245-сабақ. Құрманғазы Сағырбаев......................................... 7346-сабақ. Әбілхан Қастеев.....................................................7547-сабақ. Шәкен Айманов.....................................................7648-сабақ. Іс қағаздарының стилі.......................................... 7849-сабақ. Ісқағаздары ............................................................8050-сабақ. Резюме .....................................................................8251-сабақ. А к т ........................................................................... 8552-сабақ. Іскерлік қарым-ңатынас...................................... 8653-сабаң. Өтініш, арыз .......................................................... 8854-сабаң. Өмірбаян .................................................................9055-сабақ. Келісім.....................................................................9156-сабақ. Мәдениет.................................................................9357-сабақ. Мөдени қарым-ңатынас........................................9458-сабақ. А қ ш а....................................................................... 9559-сабақ. Дүниежүзілік Сауда үйымы ................................9760-сабақ. Отбасы экономикасы ............................................9861 -сабақ. Нарықтьщ экономика........................................ 10062-сабақ. Қалтарыстагы экономика................................. 10263-сабаң. Қазақстан банктері............................................. 10364-сабақ. Банкир болғымкеледі........................................ 10565-сабаң. Есепшімаман...................................................... 10766-сабақ. С алы қ................................................................... 1086 7-сабақ- Жарнама .............................................................. 11068-сабақ. Тауар..................................................................... 11269-сабаң- Аудитор................................................................. 11370-сабаң. Үлттық байлық .................................................. 11571-сабақ. Экономикалың тәуелсіздік................................ 11772-сабақ. У акы т................................................................... 11973-сабақ. Түрар Р ы сқүлов ............................................... 12074-сабақ. Әлихан Б өкейханов.........................................12275-сабақ. Дінмүхамед Қонаев -ңоғам ңайраткері................................................................ 123Қолданылған өдебиеттер .................................................127

«Кәсіптпік білім» сериясы

Ардақ Кертайқызы А қжанова Кулянда Бахитқы зы Өтегенова

КӘСІБИ ҢАЗАҚ ТІЛІ(Экономика, бухгалтерлік

есеп және аудит )

Оцу ццралы

Редакторы Маржан Абсалықова Техникалық редакторы Раушан Түрлынова Көркемдеуші редакторы Ж еңіс Қазанқапов

Корректоры Гүлширан Қүлымбетңызы Компьютерде беттеген Данагүл Рахметова

Басуға 17.02.10 қол қойылды. Пішімі 84x108 */ . Қағазы офсеттік. Офсеттік басылыс.

Шартты баспа табағы 8.Тапсырыс № 29*. Таралымы 1000 дана.

«Фолиант» баспасы 0Ю000, Астана қаласы, Ш. Айманов к., 13

«Фолиант» баспасының баспаханасындабасылды 010000, Астана қаласы, Ш. Аймаяов к., 13