1

2

Ғылыми журнал

Халел Досмұхамедов атындағы

Атырау мемлекеттікуниверситетінің

ХАБАРШЫСЫ - ВЕСТНИК Атырауского государственного университета

имени Халела Досмухамедова

Научный журнал

1996 жылдан бастап шығады Издается с 1996 года

ISSN 2077-0197 Куәлік №3631-Ж

Свидетельство №3631-Ж

№ 1 (52), наурыз, 2019 № 1 (52), наурыз, 2019

ISSN 2077-0197 Жылына 4 рет шығады

Выходит 4 раза в год

3

ISSN 2077-0197

Негізгі тақырыптық бағыты ● Основное тематическое направление ғылыми білім беру материалдар жинағы

Мерзімді ● Периодичность жылына 4 рет шығады

Басылым тілі ● Языки публикации қазақша, орысша, ағылшынша

Тіркеу куәлігі ● Свидетельство о регистрации №3631-Ж 14.02.2003 ж.

Редакциялық-баспа кеңесі ● Редакционно-издательский совет Бас редакторы ● Главный редактор

Талтенов А.А.- химия ғылымдарының докторы, профессор Бас редактор орынбасары ● Заместитель главного редактора

Идрисов С.Н. - педагогика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор

Жауапты хатшы ● Ответственный секретарь

Кайргалиева Г. – тарих ғылымдарының кандидаты

Редакциялық алқа • Редакционная коллегия

Жүсіп Қ.Ө. - филология ғылымдарының докторы, профессор Гюндогду А. – тарих ғылымдарының докторы, профессор (Түркия) Ярослав К.– қолданбалы информатика ғылымдарының докторы, профессор (Словакия) Туралай К. – қаржы ғылымдарының докторы (Англия) Аднан Г. - техника ғылымдарының докторы, профессор (Түркия) Ибрахим Р.Г. - ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор (Иран) Шамбилова Г.К. - химия ғылымдарының докторы, профессор Барсай Б.Т.- педагогика ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор Ахмет А.Қ.- тарих ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор Алиреза П.М. - инженер-химия ғылымдарының докторы, профессор (Иран) Кольцов П.М.- тарих ғылымдарының докторы (Ресей) Каражигитова Т.А. - педагогика ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор Санти Эстефан К.А.– профессор, опера әншісі (Италия) Суюнова Н.Х. - филология ғылымдарының докторы, доцент (Ресей) Мухамбетжанова А.У. - педагогика ғылымдарының докторы, қауым.профессор Орлова Л.В. - социология ғылымдарының докторы (Ресей) Дүтбаева С.С. - филология ғылымдарының кандидаты, қауым.профессор Сапанов С.Ж. - тарих ғылымдарының докторы, профессор Абдинов Р.Ш. - экология ғылымдарының PhD Кенжегулов Б.З. - техника ғылымдарының докторы, профессор Мухамбетжанов С.Т. - физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Ганбаров Х.Г.- биология ғылымдарының докторы (Азербайджан) Насиров Р.Н.- химия ғылымдарының докторы, профессор Сағындықова С.З. - биология ғылымдарының докторы, профессор Дүйсеғалиев М.Ж. - ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы, қауым.профессор м.а. Есенаманова М.С.- техника ғылымдарының кандидаты, қауым.профессор м.а. Баймахан А.Р. - философия ғылымдарының PhD, қауым.профессор м.а.

4

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ

МРНТИ 16.21.45

А.С.Гасанова

Азербайджанская Национальная Академия Наук, Институт Языкознания

Страна - Азербайджан, город - Баку aytac.hasanova11@gmail.com

МНОГОЗНАЧНОСТЬ КАК ОДНО ИЗ ОСНОВНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ РАЗВИТИЯ ЗНАЧИМОЙ СТОРОНЫ СЛОВА

Аннотация Статья посвящена основным изменениям, происходящим в

семантической структуре слов, в процессе развития языка, в частности, многозначности, которая является одной из основных направлений развития. Расширение значения слов проявляет себя как результат не только лингвистических, но и экстралингвистических влияний. В раскрытии и конкретизации значения особо отмечены роль контекста и отношение когнитивной лингвистики к расширению значения.

Ключевые слова: значение, семасиология, семантическая структура, многозначность, референт

Языковая система состоит из слов бесконечного количества. Язык и значение слов, являющихся структурными элементами языка, не остаются неизменными. Со временем слова подвергаются смысловым изменениям. Словарный фонд языка постоянно меняется и обновляется. Влияние этого развития проявляет себя в каждом современном языке. Наряду с выходом из употребления референта (обозначенного) эти слова тоже выходят из строя, некоторые слова подвергаются смысловым изменениям, происходят изменения в морфологической и фонетической структуре и т.п. Таким образом, язык регулируется, развивается, совершенствуется и обогащается внутренними законами.

Семасиология – отдел языкознания, изучающий язык как с диахронической, так и синхронической точки зрения. К области семасиологии относятся такие языковые явления, как расширение значения, сужение значения, перенос значения (метафоризация). Хотя в истории языкознания интерес к значимой стороне слова в системной форме существовал с давних пор, оно стало изучаться только с первой половины

5

XIX века. Впервые изучением значения как самостоятельной области науки занимался К. Рейзиг и дал ей название «семасиология». Предмет семасиологии составляет значение языковых единиц. Поскольку значительные единицы языка относятся к уровням морфемы, лексемы и синтагмы, семантические явления проявляются на всех трех уровнях (морфология, лексика и синтаксис). В связи с этим развивались различные отделы семасиологии. Образ, воспроизводимый словом в сознании человека, – значение является центральной проблемой семасиологии. Л.С.Выготский, один из видных представителей психолингвистики, значение слова называл единством слова и мышления: «Оно есть феномен словесной мысли или осмысленного слова, оно есть единство слова и мысли» [1, с. 355].

Термин «сема», образованный аналогично терминам «фонема», «морфема», понимается как минимальная единица значений акустических знаков, системы содержания. Как известно, слово, выражая объективную действительность, имеет предметно-действительное содержание. Предметно-действительное содержание является лексическим значением самого слова. Но значение слова очень широкое и объединяет в себе дополнительную характеристику о выраженном понятии, индивидуальное отношение говорящего к факту действительности, выраженного словом, стилистический оттенок. Например, на английском языке слова to try –работать и to endevour – привлекать означают одинаковые логические понятия, но слово to endevour обладает дополнительной экспрессивностью и эмоциональностью. Прямое значение – это значение, в котором слово больше употребляется в повседневной жизни. Обычно, в семантической структуре языкового знака выделяются основные (ядерный компонент) и периферические компоненты. Основное (первичное) значение слова – это значение, всеми одинаково принятое и общеупотребительное значение слова, первое, которое отображается в сознании, при употреблении в отдельности, вне какого-либо контекста. Второстепенное (периферическое) значение слова – это значение, выражающее в самом начале одно понятие, которое в сознании отображается только одним образом, но со временем относящееся также и к другим понятиям по сходству с точки зрения формы и функции. С этой точки зрения периферическое значение–это значение, связанное с основным значением слова и не совсем отделяющееся от него, проявляющееся на основании сходства.

Помимо того, что язык является продуктом общества, он является средством общения между носителями одного языка, и о несть общее благо общества. Различные классы, составляющие общество, поведение между группами и т.п. следы психологических причин проявляют в языке. Таким образом, язык продолжает свое существование вместе с обществом, развивается, подвергается изменениям, обогащается. Эти изменения наблюдаются также и в семантической части слов.

6

Семантические изменения, происходящие в словах, которые исходят из внутриязыковых и внеязыковых (экстралингвистических) причин, можно комментировать в двух аспектах. Слово, являясь языковым знаком, отражающим в себе звуковой комплекс и значимую сторону, выступает выразителем понятия. Следовательно, здесь речь идет о предмете, о его названии и об образе, который оно создало в сознании. Хотя обозначенный – референт не относится к языку, знак, выражающий его, т.е.слово, относится к языковой системе. Принимая во внимание, что обозначенный (понятие) относится не к языку, а к мышлению, отражение в языке изменений, происходящих в сознании, неизбежно.

Лексическое значение слова определяется рядом факторов, среди которых можно выделить внелингвистические и внутрилингвистические. Внелингвистические факторы являются наиболее важными. К ним относятся: 1) связь лексического значения слова с явлениями реальной действительности (денотатами), 2) связь лексического значения слова с понятием как формой мышления, отражающей эти явления действительности… Внутрилингвистические (внутриязыковые) факторы – это связи, которые существуют между словами, и которые также участвуют в формировании лексических значений. [2, с.19-20]

Обычно, когда называем какое-либо новое понятие, обращаемся к одному из двух способов: назвать его одним новым языком знака, т.е. словом, или расширить семантическую область уже существующего знака, т.е. добавить сюда новые значения. Следовательно, слово в самом начале имело только одно значение.

Слово как единство внешних и внутренних свойств формируется и существует в языке. Здесь под внешним свойством понимается фонетическое звучание, из которого состоит слово, а под внутренним свойством – наличие определенного значения и содержания. Эти свойства, составляя единый комплекс, образуют слово.

Слово – знаковая единица. В нем органически слиты две стороны – форма и значение. Форма слова, которая представляет собой чаще всего комплекс морфем, манифестирует (выражает) определенное содержание – лексическое значение слова. Именно лексическое значение дает возможность слову выполнять основную номинативную функцию и должно быть подробно рассмотрено при характеристике слова как лексической единицы [2, с.19].

A. Aхундов так объясняет термин «денотат»: «Источником значения в широком смысле слова, принимаем предмет, названный словом. Предмет также называется денотатом, или референтом [3,с. 167].

Предметы и ситуации внешнего мира, получившие обозначение с помощью языковых знаков – референты[4, с. 19]. А для выражения значения или содержания слова используется термин «сигнификат».

Многозначность, синонимичность и омонимичность, возникшие за счет расширения значения слова, в различные времена исследованы с точки

7

зрения традиционной лингвистики. В настоящее время в лингвистической науке существование многозначности слова безусловно принимается всеми учеными. В процессе развития языка слова подвергаются различным семантическим изменениям. Слово проходит долгий и многоступенчатый путь развития. На основе обогащения словарного состава языка стоят сужение и расширение семантического значения слов, способы словообразования и заимствования из других слов. Расширение значения слова в большинстве литератур характеризуется как приобретение значения слова более широкую сферу действия. А сужение значения слова характеризуется как выражение только части значения, которое оно имело раньше. Ж.Вандриес сужение значения в словах объяснял как «переход из общего значения к собственному». Примером к расширению и сужению значения слов можно привести устойчивые словосочетания, фразеологизмы. Здесь значение слова ситуативно подвергается изменениям. Сужение и расширение значения слова и приобретение нового значения адекватны. Одним из факторов, вызывающих сужение и расширение значения, является метафоризация.

Одним из характерных особенностей языка является многозначность слов. Очень малая часть слов в языке однозначна. К таким словам относятся термины. А другие слова по своей природе склонны к многозначности. Многозначность – одно из наиболее встречающихся семантических явлений, т.е. один и тот же фонетический и орфографический комплекс выражает несколько предметов, качеств и признаков, различные процессы, отличительные приметы и свойства.

В языкознании многозначность оценена как историческое событие. Изучение истории слов дает нам ценный исторический материал. Слово имеет первичное значение, т.е. значение, из которого образовано, и производное значение, т.е. значение, которое приобрело в процессе развития языка. В процессе исторического развития языка слова подвергаются различным семантическим – смысловым изменениям. Так, мы становимся свидетелями употребления старого слова в новом значении в связи с определенными общественно-историческими процессами. Меняется лексическое значение слова, образуется новое значение, некоторые уже существующие значения стареют и постепенно выходят из употребления языка. Все эти семантические процессы связаны с развитием общества, культуры, науки и техники.

Многозначные слова имеют своеобразную семантическую структуру. Основу этой семантической структуры составляет предметно-действительное значение или номинативное первичное значение. Слово, в основном, обозначая наименование, выполняет номинативную функцию. Производные значения подчиняются прямому значению, слово может иметь одно или несколько производных значений. Например, лист – бумага, лист дерева; машина – автомобиль, стиральная, посудомоечная; золотой – украшение, руки, золотое сердце.

8

Деривационная структура полисемии характеризуется, таким образом, иерархией: главенствующую роль играет всегда одно – основное, или главное значение; все остальные значения прямо, либо косвенно подчинены главному[5, с.59].

Следовательно, в полисемии основным условием является связанность других значений с лексико-семантической основой, так как, если связь между значениями разорвется, тоне следует говорить о многозначности. Хотя между первичными, производными, переносными значениями имеется различие, они объединяются вокруг одного центра. С. Д. Канцельсон объясняет это таким образом: «Все производные значения восходят в таких словах к одному основному значению»[5,с.58].На английском языке слово hand – рука человека, стрелка часов; wood – дерево, лес.

И. В. Арнольд пишет: «Многозначность является характерным признаком для большинства слов во многих языках…Чем выше относительная частота употребления слова, тем больше количество вариантов, составляющих его семантическую структуру. Все лексические и лексико-грамматические значения слова образуют его семантическую структуру или семантическую парадигму»[6, с. 50].

В образовании многозначных слов важнейшим условием является перенос значения (метафоризация). Под переносом понимается в первую очередь, обобщение сходных признаков времени, пространства, процесса и функции, внутренних и внешних качеств, характерных для предмета и явления, перенос их на другие явления и предметы. Изменение значений слов, а также образование новых значений происходит в результате переноса слова как название с одного предмета, действия и явления на другой предмет, действие и явление. Перенос значения возможен на основе прямого значения. Таким образом, многозначные слова являются одной из лексико-семантических групп, большинство которых формируются на основе метафор. Хотя при этом за основу берется внешнее сходство, но образование метафор связано с внутриязыковыми явлениями, т.е. зависит от внутренних связей, существующих в лексико-семантической системе языка. Метафоризация, являясь семантическим процессом, по образованию переносных значений имеет значение расширения значения слова и экспрессивных качеств. Переносное значение – это приобретение слова нового значения, совершенно отличного от прямого значения. Но при определении переносного значения слова все же ссылаются на основное значение.

Таким образом, многозначное слово – это слово, имеющее несколько значений или лексико-семантических вариантов. Здесь первичное значение составляет лексико-семантическое ядро многозначного слова. «Первичное осмысление непосредственно связано с образным способом отражения конкретных объектов и ситуаций, вплетенных во множество связей и отношений, которые формируются в процессе всей жизни человека» [7, с.148].

9

Смысловые изменения, т.е. полисемантичность, в основном характерна для существительных, прилагательных, глаголов. Для таких основных частей речи, как местоимение, числительное, наречие, перенос значения не очень характерен.

Другим, не менее интересным моментом, является различие между многозначными словами и омонимами. Омонимы – лексико-семантическая группа слов, графическая форма (омограф) или звучание (омофон) которых совпадает, но различаются по значению. Например, desert – пустыня, покидать, knew – знал, узнал, new – новый. На английском языке слово bank – банк, которое является финансовым учреждением и берег реки. Хотя часто возникает трудность в выделении омонимов и многозначных слов четкой линией демаркации, можно отмечать важные отличия между ними. В синхроническом аспекте, в отличие от многозначных слов, нет семантической связи между словами, относящимися к категории омонимов. Невозможно определить историко-этимологическую, а также концептуальную связь между омонимами.

Для актуализации отдельных оттенков значений слов семантическое концептуальное условие имеет особое значение. Поскольку устранение многозначности связано, в основном с контекстом, рассмотрим виды контекста: микроконтекст и макроконтекст. Вид микроконтекста состоит из языковых единиц, охватывающих слово, представленное в пределах предложения. А что касается синтаксического и лексического контекста, они оба являются видами микроконтекста. Под синтаксическим контекстом понимается синтаксическая структура, в которой употребляется слово или словосочетание. А лексический контекст является совокупностью определенных лексических единиц, слов и выражений, которые охватывают слово. Лексический контекст позволяет уточнить, конкретизировать значения слова. Но в некоторых случаях для этого недостаточно рассмотреть только микро контекст и в таких случаях требуется рассмотреть макро контекст. Макроконтекст, который в то же время называется широким контекстом, является в общем, контекстом текста, находящийся за пределами предложения. Макроконтекст может состоять из нескольких предложений, одной главы или от одного целого произведения.

Недостаточная семантическая определенность слов, диффузность их значений проявляется и в том, что в разных контекстах одно и то же слово, с одним и тем же значением может быть содержательно не вполне адекватно [2, с.25].

Следует запомнить, что виды контекста, ограничивающиеся предложением, позволяют раскрыть референциальные значения. Если речь идет о прагматических значениях, то при этом решающая роль при выборе между различными значениями принадлежит именно широкому контексту.

Наряду с основными членами предложения, на реализации значения могут оказывать влияние вводные слова, междометия, а также интонация, знаки препинания и другие функциональные категории [8, с. 131].

10

В традиционном языкознании расширение значения слова достаточно привлечено к исследованию. По мнению многих ученых, семантика слова даже на уровне языковой системы имеет многокомпонентную структуру. А когнитивная лингвистика, возникшая во второй половине XX века как новое направление в мировой науке языкознания, предусматривает исследование в новом подходе проблемы развития значения и многозначности. В когнитивной лингвистике язык выступает как главнейшее средство процессов мышления. В исследованиях, проведенных по когнитивной лингвистике, семантика стала играть важную роль. В когнитивной лингвистике в новом подходе излагается значение слова, рассматривается взаимосвязь лингвистического и экстралингвистического содержания. Когнитивная семантика больше предпочитает антропоцентричный фактор. Здесь как в формировании языковых единиц, так и в выборе языковых средств, требуемых для выражения какого-либо мнения, главная и решающая роль принадлежит человеку. Говорящий, мыслящий и познающий человек не только использует готовые значения, но и формирует новое значение.

Н.Н Болдырев объясняет термин многозначность с когнитивной точки зрения: «Многозначность слова, как представляется, заключена не в многокомпонентности семантической структуры его значения (полисемии), а в реальной возможности слова передавать разные смыслы за счет реализации разных концептуальных признаков»[9, с. 199].

В процессе исторического развития языка оба свойства знака являются результатом естественного процесса происходящих изменений с точки зрения обозначенного и обозначающего. Роль многозначности в языке огромна. Так, по мере расширения семантики слова увеличиваются его возможности выражения, грамматические связи. Именно поэтому многозначность слова подтверждает расширение его лексико-семантических связей. Изменение значения зависит не только от лингвистических причин, но и от контекста речи, цели говорящего и других экстралингвистических факторов. Употребление слова в нескольких значениях во время общения не создает недоразумение, поскольку значение слова каждый раз уточняется посредством контекста.

Список литературы: 1. Выготский Л.С. «Мышление и речь», Санкт-Петербург, 2018.–355 с. 2. Кузнецова Э.В. «Лексикология русского языка». Москва, «Высшая

школа», 1982. –19-20 с. 3. A.Ахундов«Общая лингвистика».История, теория и методы

лингвистики. Баку, «Шярг-Гярб», 2011.–167 с. 4. Попова З.Д., Стернин И.А. «Когнитивная лингвистика», Москва:

«Восток-запад» 2007. –19 с. 5. Канцельсон С.Д. «Содержание слова, значение и обозначение».

Москва: «Наука», 1965.– 58-59 с.

11

6. I.V.Arnold. The English Word. Лексикология Современного Английского языка. Издание третье. Москва: «Высшая Школа», 1986.–50 с.

7. Бубнова И.А., Зыкова И.В., Красных В.В., Уфимцева Н.В. «(Нео)психолингвистика и (психо) лингвокультурология: новые науки о человеке говорящем».– Москва: «ГНОЗИС», 2017.–148 с.

8. Семасиология современного азербайджанского языка (очерки).Баку, «Элм», 1985–131 с.

9. Болдырев Н.Н. «Когнитивная лингвистика», Москва: «Берлин», 2016. –199с.

Abstract The article is devoted tomain changes that occur in semantic structure of a

word in the process of language development and especially to polysemy, one of the main directions of development of meaning. The extension of word meaning is indicated to be not only the result of linguistic influence but also that of the extralinguistic factors. The role of context in clarifying and concretization of meaning is especially indicated. The viewpoint of cognitive linguistics to word meaning extension is also explained.

Key words: meaning, semasiology, semantic structure, polysemy, referent ҒТАМР 17.07.65

Қ.Жүсіп., Г.Есенова

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

Т.МОЛДАҒАЛИЕВТІҢ «ХАТТАР - ХАТТАР»

ДАСТАНЫНДАҒЫ БАЛА БЕЙНЕСІ

Аңдатпа Т.Молдағалиевтің «Хаттар, хаттар» дастанында отан соғысы кезіндегі

ауыл баласының соғыс туралы майдандағы батыр ағасы туралы ой-пікірлері баяндалады. Ағасының хаттары арқылы баланың соғысқа деген, ерлікке деген көзқарасы көрсетіледі.

Негізгі сөздер: дастан, кейіпкер, шындық, образ, деректер, жанр, лирика

Дастаншылық Кеңес дәуірінде үлкен үдеріске ие болды. Олардың тақырыптары әртүрлі еді. Жаңа заман өмірін, тарихи тақырыпты қозғаған шығармалар, лирикалық дастан дәстүрі де қолға алынды.

Дастан – поэзияның күрделі түрі. Ол – өмірді кең толғайтын, суреттеулері мол, баяндауы ұзақ желілі шығарма. Дастан табиғаты туралы академик Зейнолла Қабдолов мынадай анықтама береді: «Орта көлемді

12

эпостық повестен басқа тағы бір түрі – поэма (грекше poiema – туынды) – өлеңді повесть, өмірде болған, не болуға тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адам тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу. Сюжетті поэмалар да, сюжетсіз поэмалар да болады. Поэмаларда жасалатын адам образдары да әр алуан, эпикалық образ да, лирикалық образ да, романтикалық образ да, реалистік образ да болады».[1.421]

Кеңес дәуірінде дастан жанры дамып, едәуір биікке көтерілді. С.Мұқанов, І. Жансүгіров, С. Сейфуллин, Б. Майлин, М. Жұмабаев, Қ. Бекхожин, Д. Әбілев, А. Тоқмағамбетов, Ж. Саин, Ә. Тәжібаев, Қ. Аманжолов, Ғ. Қайырбеков, Х. Ерғалиев, Т. Бердияров, Ж. Молдағалиев, Т. Молдағалиев, М. Мақатаев, Ж. Нәжімеденов және т.б. желілі дастандар жазудың үлгісін көрсетті.

«Тұманбай – бір жинағынан бір жинағына сатылап көтерілген ақын. Оның қаламынан жылы да мөлдір лирикалармен қатар, ірілі-ұсақты дастандар да туындады». [2.12]

Осы аты аталған ақындардың ішінде біздің негізгі объектіміз болып отырғаны – Тұманбай Молдағалиевтің «Хаттар-хаттар» дастаны еді.

«ХХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ өлеңі тақырып жағынан да, көркемдік болмысы жағынан да қайта жаңарып, өрлей бастады. Лирикалық поэзияда сол заманның өзекті проблемалары: кеңес адамдарының Отаншылдық сезімі, кешегі болған соғыс пен бейбітшілік туралы, халықтар достығы, адамгершілік, этика мәселелері кең жырланды. Осы тақырыптар арқылы ақындар азаматтық көзқараспен, өмірді сүюді, патриоттық сезімді қалыптастыру мәселелерін ашуға тырысты». [3.19]

Екінші дүниежүзілік соғыстың фашизм күйрегеннен кейін де дүние жүзі халықтарына зардабы тигізгені белгілі. Қазақ халқының жігіттері мен қыздары бұл майданның қақ ортасында болып, жандарын беріп, қанын төкті. Бұл апат еш уақытта ұмытылмайды. Тұманбай ақынның балалық шағы сол алапат соғыс кезінде өтіп, оның кесапатын көрген ұлдардың бірі. Кейін жігіт боп, қаламы төселген ақын, елге таныла бастағаннан кейін соғыстың зардабын өзінің шығармаларының арқауы етті. Осы тақырыпқа өлеңдерімен қатар бірнеше дастанын арнады. Сол дастандарының бірі – «Хаттар, хаттар» деп аталады. Бұл дастандағы оқиғалар жас Тұманбайдың атынан айтылады, оның кішкентай кезіндегі көрген-баққаны көркем баяндалады.

«Хаттар-хаттар» поэмасы – Тұмағаңның майданда жүрген ағасына тұңғыш жазған, сандықта жатып сарғайған сәлемінен сыр шерткен шығармасы». [4.256]

Мұндағы басты лирикалық кейіпкер - Тұмаш бала. Ал дастандағы эпизодтық айтылған жайларға араласатын кейіпкерлер де бар, олар: баланың ағасы мен атасы.

Жас, әлі мектепке бармаған лирикалық кейіпкер өзінің командир ағасын мақтаныш етеді. Ол жөнінде өзімен бірге ойнайтын балаларына айтып, ағаның жақсы адам екенін түсіндіреді.

13

Командир - дейтін ағаны, Сол аты болды маған жыр. Жиып ап барлық баласын, Мақтаныш мен де бағам бір. Бақ көріп соны өзіне, Жиып ап ауыл балларын. Айтамын аға сөзінен, Құлағым шалып қалғаны. [5.204]

Бала командир ағасын мақтаныш етумен қатар, оны өзіне де, өзге

балаларға үлгі қылып бейнелегендей болады. Өйткені бала біткеннің арманы батыр болу, үлкен азамат болып өсу, елдің тұлғасы болу.

Дастанның лирикалық кейіпкері өзінің ағасы туралы қиялын асыра түсіп, оның наганын айтып, балаларды қызықтара түседі.

Өтірік те соғып бағамын, Конфеттен аздап жеп қоям. Ағамның кеше наганын Атып та көрдім деп қоям. Барынша бөсіп алам мен, Сене ме достар тек соған. Самолет мініп ағаммен Алматы бардым деп соғам. Алматы – деген алманың Құжынап тұрған жері деп. Болса да өтірік барғаным, Бардым деп соғам көбірек. Алмасы менің басымдай, Көрді оны кәні, кім-кім жеп. Командир ағам қасымда, Трамвайға да міндім деп. [6.7]

Осылайша ағаның мақтаныш етудің нәтижесінде алуан түрлі өтірікті

айту- бұл балалық қиялдың асқақтығы. Бала психологиясын автордың терең білетіндігі айқын көрінеді.

Тұмаштың командир ағасының баламен жақындығы, олардың көңілдерін аулай білетін тапқырлығы, өзінің ақылмандығымен қызықты әңгімелерімен үйіре білетіндігі көрінеді.

Бәрің де жақсы командир Боласыңдар, - деді ағам. Ағаның осы сөзінде жақсы сырлар жатыр. Өйткені бала

кішкентай кездерінде әскери адам болғысы келетіні – шындық.

14

Алайда лирикалық кейіпкерімізді де, басқаларды өкіндірген бір жағдай – ағаның өзімен қоштасып кеткендігі болды.

Азамат болып өс, - деді Баса алмай ішкі өксігін. «Азамат» болды ұққаным, Көп жүрдім осы сөзді ойлап. Сол күні соғыс шыққанын Кейіннен білдік біз бейбақ.

Командир аға соғысқа аттанып кетіпті. Бұл – қандай соғыс, оны

лирикалық кейіпкеріміз білмейді. Әйтеуір - соғыс. Ал бала ағасының батырлығына сенімді. Ол әрқашан жауды жеңеді деп біледі.

Командир елін сүйген үлкен азамат. Соғыста жүрсе де, өзінің амандығын айтып, жаумен арпалыса жүріп, талай ерліктерін баяндаған хаттары келеді.

Кейіпкердің бір өкініші – келген хаттарды оқи алмауы, өйткені әлі мектепке барған жоқ. Мектепте оқитын басқа балаларға қызғанышпен қарайды. Бұл – жас баланың болашаққа ұмтылыстарының бірі болып есептеледі.

Жүретін үнсіз тым-тырыс, Қуантты сол хат атамды. Біздің үй бір күн үшбұрыш Майданнан сонау хат алды ... Қағазы жылтыр, көкпеңбек, Көзіне ыстық соншама. Оқыды хатты әпкем кеп, Оқыды және көрші аға. Кеудеме бастым сол хатты, Сезіммен, оймен бір бөлек. Менің де атымды атапты, Дені сау, ойнап жүр ме, - деп.

Тұмаштың хатты оқи алмауы, әріп танымауы – үлкен өкініш. Сондықтан

ол басқа балалармен мектепке бірге барып, ішке кіре алмай, сыртта отырып қалады. Бірақ мұғалім «келесі жылы келесің», - деп оның көңілін жұбатқанына мәз болады.

Осы бір суреттелген детальдар бала мінезіне сай, жанашырлықпен бейнеленгені оқырманды қызықтыратыны сөзсіз.

Ақыры, Тұмаштың арманы орындалып, мектепке оқуға баруға жасы да жетеді. Енді ағасының хаттарын оқуға мүмкіндігі бар. Бұл – бала қиялын шарықтатарлық жай. Себебі өзінің жақсы көретін командир ағасының

15

хаттарын оқу ол үшін – ерекше бақыт. Ол алғаш рет ағасының хатын ежіктеп оқиды. Хаттағы ағасының соғыста жүрген жайын оқып, жақсы сезімде болады және оның ерлік жасап жүргенін көзіне елестетеді. Хаттағы ағасы айтқан патриоттық сөздері оған үлкен мақтаныштай сезіледі. Хатта ағаға былай деп жазыпты:

«Күн туды ер басына, ана, қатаң, Жауларды өз көріне «паналатам». Тұрса да ажал қоршап, өзіме емес, Ең соңғы оғымды да соған атам. Жеңеміз! Сенгем оған әлдеқашан, Жеңіспен талай қиын белден асам. Жылама, асыл ана, қасыңда егер Сол жеңіс келген күні мен болмасам. Аламын қас жауымнан ел үшін кек, Кеудемде жүрек тұрса сені сүймек. Сол жеңіс келген күні мен болмасам, Тұмашты құшақтарсың Жеңісім,- деп!»

Хаттағы командир ағаның анасына қарата айтқан сөзі барлығына қарата айтқан жігерлі ант сияқты. Жас баланың көкірегінде ағасына деген мақтаныш онан сайын ұлғая түседі. Ағасын өңінде көз алдына елестеткен бала оның ер тұлғасын түсінде де көреді. Жас болса да, елге деген ағасының сезімі бейне балаға да дарып, күш бергендей. Елге деген сүйіспеншілігі оянғандай болып, ағасының ерлігіне сүйсінеді. Түсін атасына айтады. Түсінде ағасы ылғи қасқырлардың ортасында қалған екен. Ағасы қасқырларды құлаштап шапқанда, оның күшіне шыдай алмай, қалған көкжалдар қаша жөнеліпті. Сол жерде мен де жүр екенмін дейді. Бір кезде ағасы ақбоз атқа мініп, аспанға ұшып кетіпті.

Осы түсін атасына айтқан екен. Атасы жақсы жорыпты. Жауды жайпап жеңеді екен, ал аспанға ұшып кеткені – бізді сағынғаны шығар – депті. Бала атасының бұл жоруына көңілі көтеріледі.

Осылайша, ағасының жеңіске ие болатынын хабарлайтын хатты күтумен жүрген бала почташының мазасын алып, күнде «хат бар ма?» деп сұрай беріпті. Ақыры, ағасынан тағы бір хат келгенде, тағы да қуанышы қойнына сыймапты.

Бұл хат үйдегі сүйген жарына арналған екен. Ағаның әйеліне деген мөлдір сезімін ұғуға болады. Оның тәтті сөздері майданда жүрген ердің елін, әйелін ойлағанда қайраты таса түсетіндей еді. Майдандағы қантөгіс арасында жүрген ерлердің елін ешқашан ұмытпайтындығы, туған ел, сүйген жар олардың арқа сүйер тірегі сияқты болған. Автор осы хаттағы ағасы айтқан жүрек жібітер сөздер ел адамдарына да қуат беретіндігін ақын сезімталдықпен айта білген. Сондай нәзік сөздерді келтіруді жөн көрдік.

16

Махаббат – деген от мәңгі. Өртеді жанды күрсінсем. Тұра ұшқан маған оқтарды Қалқалап қалып жүрсің сен. Толмасын жасқа жанарың, Берілме мұңға бір уақ. Кемпір мен шалдың қабағын Бұлт шалса егер, ыдырат. Айқаста жүремін жыл асты, Жақын тұр, жақын жеңісім. Артыма ерген Тұмаштың Тұлымын сипа мен үшін.

Майдангер жарына арнаған осы хатынан оның соғыстағы оптимистік

ойлары көрінеді. Ол өлім туралы ойламайды, өмірім не болады деп жасымайды, қайта болашақта жеңіске ие болатынына өте сенімді.

Махаббаты бар жүректі Тоқтатар күш жоқ жерде әлі.

Осы сөзінің өзі жауынгердің махаббаттын ешбір күш жеңе алмайды, махаббатқа ие адам жауға кірпік қақпай төтеп бере алады дегенге сендіреді. Командирдің өте жалынды жазылған мына бір сөзі көзге жас үйіретінін қайтерсіз:

Сақтайды мені сол тілеу, Жеңіспен елге барам мен. Сен үшін жауды өлтірем, Сен үшін тірі қалам мен.

Қандай өткір айтылған, махаббатқа берік, жарына деген жүрегі езілген

жігіттің сөзі осылай болса керек. Хат иесі қанша езіле сағынышын тауыса алмай елжіресе де, оның

алдында үлкен трагедиялық жай тұрғанын қайдан білсін. Ол мынадай жай еді: Оқыдым неге сол хатты, Құдай –ау қайдан оқыдым. Жеңешем менің қымбатты Кеткен-ді үйден сол түні. Сұмдықты мұндай кім көрген, Аяққа таптап арманды. Әскерден келген біреумен Сол түні кетіп қалғанды.

17

Ел деп еңірегенде етегі жасқа толып жүрген ердің елдегі трагедиясы өте аянышты түрде осылай баяндалады.

Бұл оқиға лирикалық кейіпкерге үлкен соққы болғанын автор өте аянышты түрде баяндап, оқырманды сол оқиғаға бірге күйінуге шақырады.

Күрсінді атам қатты ойлап, Анашым қалды ауырып. Кәрі әжем ғана айқайлап Жатыр бір қарғыс жаудырып. Найзағай алғаш жарқылдап, Көк бұлтқа кіріп жоғалды. Көк төбет қана арсылдап, Ұзатып салды оларды.

Командирдің келіншегінің әскерден келген жігітке еріп кетіп

қалғанына, автордың суреттеуінше, табиғат та реніш білдіргендей, көк төбет те қарсылық жасағандай. Бұл лирикалық кейіпкер ойының, қиялының көрінісі болып, оқушы көз алдында қалады.

Лирикалық кейіпкерге бұл оқиға қатты әсер етіп, мұңға батырады.

Жеңешем кеткен күнгі хат Есейтіп мені жіберді, - деуі кейіпкерді терең ойға батырып,

өмір туралы ойлантады, үлкен адамдар арасындағы мұндай келіссіздіктердің болғаны таңғалдырады. Оның кішкене кезден көрген мұндай сезім соққысы оны есейтіп жібергендей.

Фашизммен болып жатқан аласапыран қантөгіс бүкіл елімізді тебірентті, соғыстағы майдангерлердің жауды талқандап, ерлердің елге аман оралуын тіледі. Майдангердің де, ел адамдарының, тыл еңбеккерлерінің де арман-үміті жеңісте болды.

Мектепте оқып жүрген лирикалық кейіпкердің сенімін зорайту жолында мұғалімнің де сөзі қатты әсер етеді. Оның көңіліне зор қайрат береді. Оның ендігі арманы – ағасының жеңіске ие болып, елге қауышуы еді.

Фашист қашып, біз қуып баратамыз, Қуанады сол үшін кәрі атамыз. Мұғалімнің «жеңеміз» деген сөзін Үйден-үйге бар бала таратамыз ...

Мектептегі әр оқушының ойларына берік орнаған сенім оларды

болашақ үшін қуантады. Біз жеңеміз. Қызылдар кілең батыр, Басталады шабуыл енді батыл. Алайда кейіпкер жеңістің оңай келмейтінін де біледі, себебі

майдангердің елге қайтқандарының бәрі мүгедек.

18

Екі көзден айрылып келді біреу, Екі аяғы жоқтар да келіп жатыр. Келгендерді көргенде мен шошимын, Жеңіс деген мүгедек солдат па деп.

Жас баланың соғыс зардабынан сезгендері мен көргендері оның ой-

сезіміне, бүкіл болмысына қатты әсер етеді. Ол қатты толғанады. Сондықтан жазуды жаңа үйрене бастаған шәкірт ағасына бар ойын баяндап хат жазады.

Ол өзінің хатында не көргенін, үйде қандай оқиға болып жатқанын, ата-әжесінің жайын және жеңгесінің басқа жігітпен кетіп қалғанын жасырмай жазады. Әрине, бұл балалық қателігі еді. Үйдегі жайды жазуы командирге ауыр тиетінін білетін атасы оның хатын

Ағаң өзі келген кезде оқыр деп, Дәу сандыққа салып қойды үйдегі. Кейіпкеріміздің атасының ақылдылығы, көпті көрген

кемеңгерлігі баланың хатын майданға осылайша жіберуден бас тартады. Балаға деген ақылы өте майда, жазған шындығы үшін ұрыспай: «ағаң өзі келген соң оқыр» деп сандыққа салуы балаға деген тәрбиелік әрекет еді. Бала мұны кейін түсінді.

Ал бала атасының ағасына не жазғанын былайша баяндаған: «Аманбыз тегіс, жарың да аман, шүкірлік, Отыңды жағып отыр ол үйді бүтін ғып. Тұмашың міне хат жазуға да жарады, Айтқанымды істеп, жақсы оқып жүр сабағын».

Бұл хаттағы, жазылған жақсылық жайларға ағасы қуанатыны сөзсіз.

Майдандағы адамды көңілдендіріп қоймаса, жауға оғы дәл тимей қалуы мүмкін ғой деген ой тастайды балаға.

Кейіпкер атасының осы хатының жеткеніне күмәнді. Себебі ағасынан көптен хат келген жоқ еді. Кейіпкер әрі қарай былай баяндайды:

Айтқандай ағам жайында Бір рет бізге хат келді. Орденін жеңіс айында Қаладан атам ап келді.

Бұл неден хабар береді. Демек, ағасы майданда қаза тапқаны туралы хабар келгендігі және ағаның ордендерін атасы барып алып келуі балаға қайғылы жайды аңғартады.

Міне, екінші дүниежүзілік соғыс бала сезімімен, бала ойымен осылай баяндалған.

Автор «Хаттар, хаттар» дастаны арқылы соғыстың бала қиялында қалай көрініс тапқаны, оның жасөспірімнің сана-сезіміне қалай әсер еткені осылайша көркемдікпен суреттелген.

«Тұманбай Молдағалиев әдебиетке айқайға басып, атой салып, ат ойнатып келген жоқ. Талайдан тоңы жібімей, қоңторғай жатқан мұзарттың

19

әлдебір күңгей маңдайын жіпсітіп, тырс-тырс тамшы боп басталып, бірте-бірте ұлғайып, көк мұздың көбесін мұжып, етектегі ерні кезерген жазиралардың ындынын қандыратын рахым кәусарындай шарапатты шабытымен көпшілік көңілін бірден баурап алды.

Көкірек тістейтін, құлақ тырнайтын дөкір бір сөзі жоқ жаймашуақ жырлар жаныңды жайдарлыққа шақырады. Көшолаңды кеңейтіп, төңірегіндегі жақсылықты көбірек аңғаруға, жайсаңдықты тереңірек ұғынуға, жаратылыстың жарасымдылығына жан-тәніңмен елтіп, құлшына құмартуға ұмтылдырады.

Тұманбай – тілінің балы басым ақын. Ешкімнің бетіне жел боп келмейтін қыз мінезді ақпейіл ақын. Адам түгілі ағын су мен жайқалған жапырақтың көңіліне қарайтын сезімтал ақын». [7.142]

Әдебиеттер тізімі: 1. Қабдолов.З. Сөз өнері. Алматы: Өлке., 2014 ж. 424 б. 2. Мақатаев М. Тұманбайдың ақындығы сезімталдығында. «Мұқағали»

журналы, №6, 2018ж. 12 б. 3. Садыкова А. Х. Ерғалиев – заманының заңғар ақыны. Атырау, Х.

Досмұхамедов атындағы АМУ-нің «Хабаршысы», №3.2016ж., 19 б. 4. Тұманбайдың ақындығы (мақалалар жинағы) Алматы, Атамұра

2005ж. 256-б. 5. Т. Молдағалиевтің ІІІ-томдық шығармалар жинағы. І-том, Алматы:

Жазушы, 1990ж. 204-б. 6. Молдағалиев Т. «Хаттар, хаттар» (дастандар жинағы) Алматы,

Жазушы, 1974ж.7 б. 7. Молдағалиев Т. Көптомдық шығармалар жинағы. 24-том.

Ә.Кекілбаев сөзі, Алматы. Ән Арыс, 2016ж. 142 б.

Аннотация В поэме Т.Молдагалиева «Хаттар, хаттар» повестуется душа мальчика

из аула об отечественной войне и а героизме своего брата, участвовашем на этой войне.

Ключевые слова: поэма, реальность, образ, сведения, жанр, лирика, текст

Abstract In the poem of T. Moldagaliyev "Hattar, Hattar" the soul is told a boy from

the village about the Patriotic War and the heroism of his brother, participate in this war.

Key words: poem, hero, reality, image, information, genre, lyrics.

20

ҒТАМР 17.07.41

А.Т.Садықова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы A.tazhigalieva@mail.ru

КӨРКЕМ ПУБЛИЦИСТИКАНЫҢ ШЕБЕРІ

Андатпа Мақалада мемлекет және қоғам қайраткері, жазушы, публицист Әбіш

Кекілбаев шығармашылығының стильдік ерекшелігі, философиялық ой-толғамдары, жазушы туындыларындағы психологизм, суреткердің дара қолтаңбасы туралы айтылады.

Негізгі сөздер: тарихи тұлғалар, тарихи құндылықтар, ойшыл жазушы, психологизм мәселелері, ұлттық мүдде, халық тарихы мен тағдыры

Өткен ғасырдың 60-жылдары әдебиетке келген қаламгерлердің қай-

қайсысының да шығармалары көркемдік деңгейі жоғары, рухани жағынан бай, заман талабына сай келген туындылар еді. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті көптеген ерекшеліктерімен өзгешеленді. Көркем проза мен публицистикада заман жаңалықтары кең ашылып, адамдардың, жалпы қоғамның өсу жолдарының күрделілігін көрсету, сол арқылы дәуір ерекшелігін диалектикалық тұрғыдан түсіндіру, көркем әдебиеттегі психологизм, философиялық лирика, кейіпкерлердің жаңа бейнелерін ашу әдебиеттегі жаңа үдеріс болды. Қазақстандағы әдеби қозғалыстың да қарқынды дамыған кезеңі осы кезең олды. Проза, поэзия, драматургия, публицистика жан-жақты дамыды, көркемдік қуаты артты. Ал 70-90 жылдары тарихи романдар, өмірбаяндық романдар, повесть, әңгіме, эссе-романдар, публицистикалық толғаныстар түрі жағынан да мазмұны жағынан да жетілді. Қазақстан өз егемендігін алып, тұғырын тіктеп, тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін Елбасы Н.Назарбаев елдің қамын ойлап, сол жолда қалам тербеп жүрген ақын-жазушыларды билікке тарта бастады. Ондағы мақсат – ел саясатын жүргізуде білікті азаматтардың кеңесі мен бағыт-бағдарына сүйену болатын. Сол азаматтардың арасында көрнекті жазушы, ҚР мемлекеттік Сыйлығының иегері Әбіш Кекілбаев та бар еді. Белгілі қаламгер, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Әбіш Кекілбаев елдің әлеуметтік, экономикалық мәселелерін терең зерттей отырып, ел болашағы, ұлт тағдыры, мемлекеттің әл-ауқатын көтеру, тұрмыс-тіршілік мәселелерін мақалаларына, публицистикалық еңбектеріне де арқау етті. Оның қай шығармасы болмасын әрқайсысында ұлттық болмыс автордың дүниетанымдық көзқарасымен астасып жатады. Өзінің ойлау қабілеті бойынша елдің рухани тұтастығын, болмысын бүкіл әлемге танытуды көздейді.

21

Көрнекті жазушы Ә.Кекілбаев көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп өркендеп келе жатқан әдеби шығармашылықтың бір тармағы болып келетін публицистикада да ерен еңбек етті. Өйткені ол егеменді еліміздің барлық саяси өмірі мен қоғамдық шаралар, қоғамның тыныс-тіршілігінен хабардар болды. Сондықтан да оның публицистикасында тәуелсіздік тақырыбы, тәуелсіздік құндылықтар жай сезімнің емес, терең ойдың, данышпандықтың, ақыл-парасаттың аясында берілді. Тәуелсіздік туралы салмақты да салиқалы ойлары аз емес. Оның еңбектерінің көпшілігі қазақ халқының асыл мұрасы тіл мен дін, салт-дәстүрді сақтауға арналған.

Қоғамдағы қайшылықты көрсетіп, тәуелсіздікке қол жеткізу, қоғамның саяси – мәдени салаларына елеулі өзгерістердің енуі, мемлекетіміздің іргелі ел болып қалыптасуы жазушы-публицист шығармаларының арқау болды. Өзінің «Сайран-құмарлық санаға тұсау» атты мақаласында қоғамдық ой-толғанысқа толы мәселелерді қозғаса [1], «Заманмен сұхбат» еңбегінде қоғамдық саяси көзқарастар деңгейі, қоғамдық сананың қалыптасу факторлары мен дамуының ерекше көрсеткіштері туралы ой толғайды [2].

Сының арқасында небір саяси ахуалға негізделген сюжеттердің тігісін білдірмей жатып суреттеген. Бұл ерекшелігі жөнінде жазушы Н.Оразалин мынадай пікір айтады: «Әдебиетте жаңа сөз айту екенің біріне бұйырған. Ал, бұйрығы жетіп, дүниеге келген жаңа сөз, шын мәнінде жаңа сөз – әдебиеттің ортақ абыройы, ұлттық көркем ойдың мерейі». Жазушы қаламынан қай шығарма болмасын тереңінде астарлы ой, керемет қуат жатады. Бірінгі күннің көкейкесті мәселелерін, ақиқат шындықты суреттерлік шеберлікпен оқырмандарына ұсынды. Сөз зергері Т.Медетбек қаламгердің осы ерекшелігіне, жазушылық шеберлігіне жоғары бағасын былайша берген еді: «Ә.Кекілбаевтың қай шығармасының да болмасын тереңінде астарлы ой, астарлы қуат жатады. Ол көтерген бүгінгі күннің көкейкесті мәселелері сол астарлы ой мен сол астарлы қуаттан танылып, таралады».

Жазушы еңбектерінің бір тобы – сапарнамалық туындылар. Атап айтқанда «Ұя мен жебе» (1968), «Тырау, тырау тырналар» (1995), «Ұйқыдағы аққудың оянуы» (1984) атты еңбектері – сапарнамалық шығармалар [4]. Бұл еңбектерінде ел мен елді салыстырып ондағы аңыз әңгімелерді оқырманына дәйекті деректер арқылы әр елдің өмір сүру деңгейін, тұрмыс-салтын көркем тілмен жеткізе білген.

Көп жазушылардың көкейінде жүрсе де, қаламына арқау болмаған саяси тақырыптарға батыл барып, қалам тербеген де Әбіш Кекілбаев еді. Әлеуметтік мәселеледі көтере отырып халық тұрмысын оңалту сияқты күрделі мәселелердің шешімін табуға ерекше деп қойды. Оралмандар мәселесі де назарынан тыс қалған жоқ. Олардың туған елім деп келіп, нақты орналаса алмауы, қажетті көмекті алудағы кедергілердің көптігі туралы да аз жазған жоқ. Тек жазып қана қойған жоқ, олардың шешімін табу жолын да көрсетті.

Елдің дамуы кезеңінде кездескен келеңсіздіктер кезінде оны ескерту үшін халқын сабырға шақырған мақалалары, мемлекеттік тілді сан-саққа

22

алып, саудаға салған әрекеттерге қарсы тіл мәртебесін көтеру туралы еңбектері жазушы қаламының құдыреттілігін танытты. Өркениетке бет түзеуге ұмтылған халықтын бағдарын көрген жазушы сабыр мен қанағатты медет тұтты. Ел еңсесін көтеріп, ілгері ұмтылу үшін керек қасиеттерді өз шығармаларында көкке үлгі етті.

Бүгінгі публицистикаға қойылатын талап – шығарма қандай тақырыпқа жазылса да, логикалық жағынан көңілге қонымда да дәлелді болуы. Осы тұрғыдан алғанда Ә.Кекілбаев шығармашылығы – қазіргі публицистикадағы тілдік ерекшеліктердің талаптарына толық жауап беретін, даралық қолтаңбасы бар дүниелері. Қоғамды алаңдатқан істерге әрдайым өз пікірін ашық айтатын, қоғамдық ахуалды жақсартуда, күрмеуі қиын мәселелерді шешуде әрдайым ой қосып, бел шеше кірісетін дара және дана тұлға Әбіш Кекілбаев – бүгінгі заман бейнесін жасаған кемеңгер. Оның публицистикалық еңбектері арқылы оқырман бүгінгі заман бейнесін таныды. Қалам сырдарының міндеті халықтың қорғаны болу болса, жазушы, қоғам, және мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбаев еңбектері осы үдірістен шықты. Ел болып ұйысып Халық болып қамдануды міндеттеген шығармалары өмірдің әр саласына қосқан үлесі, дамудың даңғыл жолын салған еңбектері болды. Әлеуметтік белсенділік қажет болып тұрған тұстарда халқымыздың рухани мерейіне қатысты көптеген іс-шараларды жүзеге асыруға көмектесті.

Жазушылық өнері мен шеберлігі ерекше бағалайтын шетелдік ғалымдар мен жазушылардың өздері де оның шығармашылығы мен туындыларын өте жоғары бағалады. Ол әдебиеттің тарихы мен шежіресіне, тіршілігі мен танымына ешқашан салғырт қарамаған жан, сондықтан да қай кезде қалам ұстаған әдебиет саңлақтарының көне басында тұрды. Қызмет бабымен көптеген елдерді аралады. Сонда да қолынан қаламын тастаған жөн. Тек қана қазақ жерінде емес, сонымен бірге әлем аренасынан ойып тұрып орын алған Әбіш Кекілбаевтың қоғамда алатын орны ерекше. Кезінде замандастары берген «оның тұңғиығы терең, ойлы сөздері, жастайынан көсемдікке, әсемдікке құмартқан даналық бола жастан – ақ қалыптасқан» бағасы көп нәрсені аңғартады.

Сондықтан Әбіш Кекілбаевтың терең мазмұнды ой-пікірлерін, қоғамдық – саяси көз қарастары мен ой-толғаныстарын, дүниетанымын оқып үйрену болашақ ұрпақтың, жастардың парыздарының бірі де бірегейлі.

Әдебиеттер тізім: 1. Ә.Кекілбаев. Әдебиет әлемі-өнер өрісі. Алматы, 1999 ж. 405 б 2. Ә.Кекілбаев. Заманмен сұхбат. Алматы, 1996 ж. 8 б 3. Ж.Дүйсенбаева. Ә.Кекілбаев шығармасындағы тарихи тағлым.

Алматы, 2007. 170 б 4. Ә.Кекілбаев. Сапарламалар. Алматы, 2010 5. Ә.Кекілбаев. ІІ томдық шығармалар жинағы. Алматы, 1989 ж. 400 б

23

Аннотация В статье изложены особенности творческого стиля, философская

концепция, психологизм в произведениях писателя, публициста, государственного и общественного деятеля Абиш Кекильбаева.

Ключевые слова: исторические личности, гуманист-писатель, вопросы психологии, национальные ценности, история и судьба народа.

Abstract The article describes the features of the creative style, philosophical

concept, psychology in the works of the writer, publicist, state and public figure Abish Kekilbaeva.

Key words: historical figures, humanist writer, questions of psychology, national values, history and the fate of the people.

ҒТАМР 904

М.С.Касенов Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы kasenov.1959@mail.ru

САРЫҚАМЫСТЫҢ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Аңдатпа Ескі Сарықамыс ауылы, Жылыой ауданы, Атырау облысы жерінде

орналасқан. Құлсары аулынан оңтүстік - батыста, 140 км., қашықта, Каспий теңізінен шығыста, 10 км., қашықта құмды шағылда жатыр.

Бұл аудан қазіргі кезеңде америкалық «Теңізшевройл» ЖШС-не қарасты жер телімінде жатыр. «Теңізшевройл» ЖШС-гі мұнай өндіру жұмысымен айналысады.Территория жабық өндіріс аумақ болғандықтан бөгде адамдарға кіруге тиым салынған.

Осы ауданда көптеген жаңа ескерткіштер ашылуда. Ескерткіштер орналасқан аймақ құмды, сорлы жер болғандықтан қазіргі кезде көптеген ескерткіштер жойылған. Құрлыс нысандары мен жәдігерлер жер бетіне шығып, шашылып жатады. Ал, үстіңгі қабатында ешқандай ескеркіш нысана белгісі байқалмайды. Жел құмды көшіргенде немесе кездейсоқ жер қазу жұмысы кезінде ғана бұл археологиялық ескерткіштер орны анықталады.

Табылған жәдігерлердің ішінде неолит дәуірінің кремнийден жасалған еңбек құралдары - кескіштер, қырғыштар, тескіштен, жебе ұштары; қола, темір дәуірлерінің қоладан жасалған жебе ұштары, әшекей бұйымдары бар. Сол кезеңнің еңбек құралдары және ескерткіштерден мал сүйектерінің көптеп кездесуі бұл аралықта мал шаруашылығы, аңшылықтың жақсы дамығандығын көрсетеді. Кей жерлерде көптеп ортағасырлық керамика

24

сынықтары мен мыс тиындар табылды. Келешекте бұл ауданды жүйелі зерттеу қажет.

Негізгі сөздер: Сарықамыс, тұрақтар, сарматтар, жәдігерлер, жерлеу дәстүрі.

Қазіргі кезеңде ауыл маңындағы Шадман мен Сарықамыс құмшағылында 10 тұрақтың орны белгілі. Бұл аудан жері құмшағылдар мен сорлы болып келеді. 1 сурет.

Атырау облыстық Мәдениет басқармасының тапсырмасы бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстары кезінде компания территориясы аумағындағы сол жердегі жұмысшыларға белгілі объектілер тіркеуге алынып, қысқаша ғылыми есебі жазылған болатын. Археологиялық барлау жұмыстары барысында 8 археологиялық объекті анықталды [1].

Барлау жұмыстары 2009 жылы мамыр айында жүргізіліп, тарихи және археологиялық ескерткіштер анықталды. Карьерлік топырақ алу жұмыстарының көптеп жүргізілуі салдарынан көптеген ескерткіштер зардап шеккен. Табылған жәдігерлердің ішінде неолит дәуірінің кремнийден жасалған еңбек құралдары -кескіштер, қырғыштар, тескіштен, жебе ұштары; қола, темір дәуірлерінің қоладан жасалған жебе ұштары, әшекей бұйымдары бар. Сол кезеңнің еңбек құралдары және ескерткіштерден мал сүйектерінің көптеп кездесуі бұл аралықта мал шаруашылығы, аңшылықтың жақсы дамығандығын көрсетеді. Кей жерлерде көптеп ортағасырлық керамика сынықтары мен мыс тиындар табылды. Бұл орта ғасырларда осы жерде адамдар мекендегендігінің, сауда айналымының болғандығының дәлелі.

Теңіз кенішін ауданынан 42 ескерткіш орны анықталды. Олар неолит, қола, темір дәуірі, ортағасыр және ХІХ ғасыр құлпытастары мен зиратары. Соның ішінде: 11 тұрақ,3 қоныс, 15 құмтөбелі қабір, 4 қорған, 8 қорым, 1 қазіргі заман қорымы және 1 бұзылып жойылған ескерткіш орны анықталды. Бұл ескерткіштер орналасқан аймақ құмды шөлейті аймақ болғандықтан қазіргі кезде көптеген ескерткіштер бұзылып жойылған. Құрлыс нысандары мен жәдігерлер жер бетіне шығып, шашылып жатады. Ал, үстіңгі қабатында ешқандай ескеркіш нысана белгісі байқалмайды. Жел құмды көшіргенде немесе кездейсоқ жер қазу жұмысы кезінде ғана бұл археологиялық ескерткіштер орны анықталады. Сондықтан оларды анықтау жұмысы өте қиынға түседі [2].

Қазіргі уақыта 2 мұнай зауыты салынуына байланысты бұл аудан толық игерілмек. Ескерткіштердің жойылуына әкеледі. Ескі Сарықамыс ауылы маңындағы ескерткіштерге қысқаша сипатама жасайық [3].

Шадман құмтөбелі қабір. Уақыты: ерте темір дәуірі. Мекен-жайы: Қосшағыл ауылынан оңтүстік – батысқа 102 км., Ескі Сарықамыс кенті құландысынан оңтүстік-шығыста 1 км., қашықта. Шадман зираты ХХ ғасырдың 50-жылдарында салынған. Шадман құмтөбелі қабірлері,бейітерің солтүстігінде 10 м., қашықтықта, құм шағылдың жел үрлеп кеткен аумағында орналасқан. Көлемі: 20х15 м. Жердің беткі қабатында адам

25

сүйектері ретсіз шашылып жатыр. Оның бас сүйегінің тұсынан алтыннан жасалған доға түріндегі сырға табылды. Сондай-ақ, маңында мыс тоға, қыш құмыра, көзе сынықтары, үш қырлы темір жебе, темір қанжар сынығы, тағы да басқа темір қалдықтары жатыр.

Шадман 1 құмтөбелі қабірі. Уақыты: ерте темір дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 1,5 км. Шадман 1 құм төбелі қабірі Шадман зиратының оңтүстік-шығысында 100 м., қашықтықта орын тепкен.

Қабір құм шағылдың жел үрлеп кеткен сайында, аумағы шығыстан батысқа қарай 40 м., солтүстіктен - оңтүстікке 24 м-ге созылған. Қабірдің бетінде көптеген адам сүйектері шашылып жатыр. Оның маңынан ұзындығы 24 см., ені 4 см., қатты тотыққан, нашар сақталған темір пышақ табылды.

Сондай-ақ, осы жерден табылған тас қайрақтың ұзындығы 9,5 см., ені 2 см., қалыңдығы 0,8 см. Қайрақ басында тесігі бар қара түсті сланецтен жасалған. Сонымен қатар, қыштан жасалған диаметрі 3,5 см., 2 ұршық басы және ұзындығы 10 см., ені 1,5 см., темір пышақ пен ені 1 см., ұзындығы 6 см., жебенің ұшы табылды. Қызыл-қоңыр түсті көзе ернеуі мен тұтқа сынығына нүктелеп өрнек салынған 4 құмыра сынығы да осы жерден алынды.

Шадман 2 құмтөбелі қабірі. Уақыты: ерте темір дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 1,55 км. Шадман 2 құм төбелі қабірі Шадман зиратынан оңтүстік-батысқа қарай 50 м., қашықтықта, құм шағылдың жел үрлеп кеткен сайында орналасқан. Көлемі: 6х4 м., болатын алаңда, көптеген адам сүйектері, қыш құмыра, көзе сынықтары, темірден жасалған заттардың қалдықтары табылды.

Сарықамыс 6 тұрағы Уақыты: қола дәуірі. Мекен-жайы:Ескі Сарықамыс кенті құландысынан оңтүстік-шығысқа 5,6 км.Сарықамыс 6 тұрағы құм шағылдың жел үрлеп ашып кеткен тақыр сайында орналасқан. Көлемі шығыстан батысқа100 м., солтүстіктен оңтүстікке 220 м-гесозылған. Алаңда көптеген мал сүйектері, 20 данаға жуық көзе сынықтары және 2дана көзе сынығының ернеуі табылды.

Сарықамыс 7 тұрағы Уақыты: неолит дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 5,65 км.Сарықамыс 7 тұрағы құм шағылдың желүрлеп кеткен тақыр сайында орналасқан.Көлемі:шығыстан батысқа 17 м., солтүстіктен -оңтүстікке 25 м., қашықтыққа созылған.

Бұл жерден 20 дана қыш ыдыс сынықтары табылды. Олар кеуек, сапасыз қыштан жасалған. Сондай-ақ тастан жасалған қырғыш, пышақ, жаңқалар мен жебе ұштары табылды. Олар халцедон тасынан жасалған.

Сарықамыс 8 тұрағы Уақыты: неолит дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кенті құландысынан оңтүстік-шығысқа 5,67 км. Сарықамыс 8 тұрағы құм шағылдың ортасындағы жел үрлеген, көлемі шығыстан - батысқа 23 м., солтүстіктен оңтүстікке14 м., болатын тақыр алаңда жатыр. Үстіңгіқабатында адам сүйектері шашылған. Бұл жерден адамның бас

26

сүйектерінің сынықтары табылды. Одан басқа тұрақтан 20 дана қыш құмыра сынықтары, 15 дана тастан жасалған қырғыш, кескіш, тескіш, тас жаңқасы және тастан жасалған найза ұшы табылды. Табылған жәдігерлер халцедон, кварц тастарынан жасалған.

Сарықамыс 9 тұрағы Уақыты: ерте темір дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 4,7 км., қашықта.Сарықамыс 9 тұрағы құм шағылдыңкөлемі батыстан шығысқа 50 м., солтүстіктен-оңтүстікке 18 м., жел үрлеген сайда жатыр. Тұрақтың беткі қабатынан 10 дана қышыдыс сынықтары, соның ішінде көзелер менқұмыралардың ернеулері мен сүйек, тастанжасалған қырғыш, кескіш жаңқалары табылды. Олардың жасауға пайдаланылғанматериалдар: халцедонит, кварцит тастары.

Сарықамыс 10 тұрағы. Уақыты: ерте темір дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 4,8 км.Сарықамыс 10 тұрағы құм шағылдыңжел үрлеп ашқан жерінде, көлемі батыстан-шығысқа 26 м., солтүстіктен - оңтүстікке 19м-ге созылған сайда орналасқан. Оның беткіқабатынан 5 қыш құмыра ернеуі, 15 қышыдыстың бүйір қабырға сынықтары ментүптерінің сынықтары жиналды.

Сарықамыс 11 тұрағы Уақыты: ерте темір дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 4,9 км.Сарықамыс 11 тұрағы құм басқаншағылдың жел ашқан тақыр жерінде көлемі:50х50 м., болатын аумақты алып жатыр. Бұлжерден қоладан жасалған көптеген заттармен бұйымдар табылды. Атап айтқанда,артында ілгекті шегесі бар, ұзындығы3,5 см., ені 1,3 см., 4 дана қапсырма, кресттүрінде жасалған қола қаңылтырлықапсырма, қола тоға, диаметрі 5,5 см., болатын жұқа қаңылтыр, оюлы күміс пластинкасынықтары, 2 темір жебе ұшы мен темірпышақ табылды. Сонымен бірге ұзындығы6 см., диаметрі 0,5 см., темір шеге мен кварцжәне кремний жынысынан жасалған 3 таспышақ пен қырғыш жиналды.

Сарықамыс 12 тұрағы Уақыты: неолит дәуірі. Мекен-жайы: Ескі Сарықамыс кентіқұландысынан оңтүстік-шығысқа 5,4 км.Сарықамыс 12 тұрағы құм шағылдың желүрлеп кеткен тақырында, көлемі шығыстан-батысқа қарай 18х60 м-ге созылған сайындажатыр. Оның беткі қабатынан кремний менкварцтан жасалған қырғыш, тескіш, кескіш,тас жаңқасы, т.б. тас құралдары жиналды.

Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауы, екі үлкен теңіз - Арал және Каспий арасындағы құрлық, сонымен қатар, осы аралықтағы Жайық, Жем өзендерінің жағасы өмір сүруге қолайлы болған. Сондықтан, бұл территорияны халық ежелден-ақ қоныстанған, осы екі теңіз аралығында көшіп-қонып жүрген, әр түрлі халықтардың мәдениеттерінің тоғысқан, мәдениеттердің бір-бірімен араласқан аймағы. Каспий теңізінің елуден астам әр тілдегі атауының болуы да әр түрлі халықтың болғандығына дәлел. Сөз болып отырған аймақтан тас дәуірінен бергі, қола дәуірінде, көшпелі мал шаруашылығының мәдениеті қалыптасқан тайпалық бірлестіктер: сарматтар,

27

савроматтар, массагеттер, т.б.кезінде (б.з.д. ІІІ-І м. ж.), одан кейінгі орта ғасырлық оғыз - қыпшақтық тайпалық бірлестіктердің дамыған кезеңінде, Алтын Орда империясы кезеңіндегі мекендеген халықтың іздерін көреміз [4].

Тарихи деректерге сүйенер болсақ ежелгі грек жазбаларында Каспийдың алғашқы тайпаларын «сармат-савромат» деп атағаны белгілі. Сарматтар Каспий ойпатын, шығыс европа жазығы мен Орал таулары на дейінгі аймақта өмір сүргені белгілі. Грек ғалымдары Геродот (б.з.б. V ғ.) пен Птолемей (б.з.б. II ғ.) өз еңбектерінде Каспий теңізінің шығысындағы шексіз жазық жер, ондағы өмір сүрген халықтар, Жайық, Жем өзендері туралы мәліметтер қалдырған. Соңғы жылдардағы ғылыми еңбектердің нәтижелері де Каспий теңізінің солтүстік-шығысы мезолит, неолит дәуірлерінен бастап халыққа мекен болған территория екендігін көрсетіп отыр.

Зерттелуге алынған аймақтың табиғи-ландшафты жағдайы тарихи-мәдени мұра ескерткіштерінің орналасу орындарын алдын-ала болжауға мүмкіндік береді. Археологиялық ескерткіштер әдетте биік жерлерде, төбелерде орналасады. Өйткені, жазғы уақытта төбелер жақсы желденіп тұрады, алысты көруге ыңғайлы, құрылыстар алыстан көрініп тұрады, сондай-ақ, жер асты суларына қол жеткізу оңай. Сонымен қатар, қайтыс болған адамдарды да биік төбелерге жерлеген. Бұл территорияларда кездесетін археологиялық ескерткіштердің негізгілері неолиттік, қола ғасырының тұрақтары мен қоныстары, құмтөбелі қабірлері, ерте темір дәуірлік қорғандар, сонымен қатар, облыстың ескерткіштері қатарына әлі кіргізілмеген сәулет ескерткіштері құлпытастар да бар. Қоныстар мен адам жерленген орындар санының көптігінен халық тығыз қоныстанғанын байқаймыз. Территория көлемінен анықталған археологиялық ескерткіштердің жағдайы нашар күйде.

Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауының қолайлы табиғи-климаттық жағдайы (шабындық пен су көздерінің молдығы) халықтың ерте заманнан бастап, орта ғасырда, жаңа заманда да осы территорияны қоныстанып, игеруіне негіз болған. Халықтың бұл ауданды тығыз орналасқандығын анықталып отырған тұрақтар мен қоныстардың, қорғандар мен құмтөбелі қабірлердің, жаңа заманғы рулық қорымдардың көптігі мен жақын орналасуынан да көреміз. Өкінішке орай, тексеру жұмыстары жүргізілген аймақтағы мұнай-газ өндіру мақсатындағы көптеген құбырлардың жүргізілуі, әр түрлі бағыттағы автокөлік жолдары, карьерлік жұмыстардың жүргізілуі сияқты шаруашылық-өндірістік жұмыстар археологиялық ескерткіштердің сақталуына кері әсерін тигізген.

Археологиялық объектілер орналасқан төбелерде негізінен карьерлік топырақ алу жұмыстары жүргізілген. Осы жұмыстар нәтижесінде көне дәуірлерде құмтөбелерде жерленген адам қабірлері қопарылып ашылып, сүйектері жер бетіне шығып қалған, ашық аспан астында шашылып жатыр, ауыр техниканың астында уатылып қалған, көбі топырақпен бірге алынып та кеткен. Адам сүйектерімен бірге көмілген жеке заттары осындай карьерлерде шашылып жатыр.

28

ХІХ ғасырға жататын Құрайыш ата қорымынан да осындай көрініс анықталды. Кейбір нысаналардың сүйек шыққан бөліктері темір сым шарбақпен қоршалған. Карьерлік жұмыстар негізінде қоныстар мен тұрақтардың мәдени қабаттары бұзылып, жәдігерлер топырақпен бірге алынып кеткен. Территорияны тексеру барысында толығымен жойылып кеткен ескерткіштерде анықталды.

Мысалы Тұрланды учаскесіндегі рекультивация жасалған көлемі үлкен карьерден қола дәуіріне жататын керамикалық ыдыс бөліктері анықталды. Яғни, бұл жерде қола дәуірінің ескерткіші болған, жер игеру кезінде ескерткіш толығымен жойылған. Осындай тағы бір объект - Шаңырақ вахташылар қалашығына ншығысқа қарай 2 км., жерде рекультивация жасалған карьерден анықталды.

1 сурет. Карта. Ескі Сарықамыс ауылы

29

2 сурет.Шадман құмшағылы. 3 сурет.Шадман құмшағылы қабірі

4 сурет. Сарықамыс құмшағылы тұрақтары

30

5 сурет. Сарықамыс құмшағылы. Тас құралдар

31

6 сурет. Сарықамыс құмшағылы. Балық аулау құралдары

7 сурет. Сарықамыс құмшағылызаттары.

32

8 сурет. Сарықамыс құмшағылы. Қыш ыдыс бөлшектері

9 сурет. Сарықамыс құмшағылы. Көзелер

33

10 сурет. Ұршық бастары

11 сурет. Тас құралдар

34

12 сурет. Тас құралдар

13 сурет. Семсер

14 сурет. Ақинақ

Ендігі кезекте, аймақтағы бұзылған ескерткіштерге шұғыл құтқару жұмыстарын жүргізіп, ашылып қалған құмтөбелердегі сүйектерді қайта жерлеу қажет. Өйткені, бұл территориядағы ескерткіштердің жойылуына

35

жол беру - қазақ тарихының бір бетінің жойылуына жол беру деген сөз. Құмтөбелі қабірлердегі, қорымдардағы адам сүйектерінің жер бетінде шашылып жатуы - материалдық қажеттілік үшін ешқандай моральсыз өмір сүріп жатқанымыздың дәлелі болмақ. Территорияда жер игеру жұмыстары кезінде жер бетінде ешқандай белгілері байқалмаған ескерткіштер әліде анықталуы мүмкін екендігі ескерілуі қажет.

Әдебиеттер тізімі: 1. Қорғанша қаласындағы, Жолайшағыл құмтөбелі қабіріндегі

археологиялық зерттеу жұмысының және Атырау облысында жүргізілген археологиялық барлау жұмысының 2006 жылғы есебі.

2. Атырау облысы Жылыой ауданындағы «Теңізшевройл» ЖШС- не қарасты территорияда тарихи-мәдени мұра объектiлерiн анықтау жөнiнде жүргізілген зерттеу жұмыстарының ғылыми есебі. Атырау, 2009 ж.

3. Атырау облысының тарих және мәдениет ескерткіштерінің

жиынтығы. Жылыой және Мақат аудандары. Атырау - Алматы, 2013.

4. Касенов М.С. Сарықамыс құмшағыл тұрақтары. Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы археологии Евразии». Алматы - 2016.

Аннотация Старый аул Сарыкамыс расположен на территории Жылыойского

района, Атырауской области. Он расположен на песках на юго-западе от аула Кульсары, на расстоянии 140 км., на востоке от Каспийского моря на расстоянии 10 км.

Этот район в данное время расположен на земельном участке, принадлежащему американской компании ТОО «Тенгизшевройл». ТОО «Тенгизшевройл» занимается нефтедобычей. Так как территория является закрытой производственной площадью, посторонним людям вход запрещен.

В данном районе открываются многочисленные памятники. Из-за того, что регион, где расположились памятники, является песчаным и засоленным, в настоящее время многие памятники затеряны. Строительные объекты и реликвии лежат в рассыпанном виде на поверхности земли. И на верхнем слое не видны никаких знаков объекта памятников. Эти места археологических памятников заметны только тогда, когда ветер уносит пески, или же во время случайных раскопок.

Среди найденных реликвий есть орудия труда, сделанные из кремния эпохи неолит – режущие, скребки, сверла, наконечники стрел; а также наконечники стрел, изделия украшений, сделанные из бронзы бронзового и железного века. Найденные многочисленные кости животных среди памятников и орудий труда той эпохи свидетельствуют о том, что в данном регионе были хорошо развиты скотоводство, охотничество. В некоторых местах были найдены осколки средневековой керамики и медные монеты. Данный регион подлежит тщательному исследованию в будущем.

36

Ключевые слова: Сарыкамыс, стоянки, сарматы, реликвии, погребальный обряд.

Abstract An ancient aulSarykamys is located in Zhylyoi district of Atyrau region. It is

located on sands 140 km south-west of Kulsary village, 10 km east of the Caspian Sea.

This area currently located on the land owned by an American Company “Tengizchevroil” LLP. “Tengizchevroil” LLP is engaged in oil production. As the area is a closed production facility, strangers are not allowed.

Numerous monuments are to be opened in this area. Due to the fact that the region where the monuments are located is sandy and saline, nowadays many monuments are lost. Construction sites and relics are scattered on the earth. And on the top layer there are no signs of the monuments. These archaeological sites are visible only when the wind carries sands or during occasional excavations. Among the found relics there are tools made of silicon of the Neolithic age – cutting tools, scrapers, drills, arrowheads; also arrowheads, items of jewelry made of bronze of the Bronze age, Iron age.

Numerous bones of animals found among the monuments and tools of that time indicate that cattle breeding and hunting were developedwell in the region. In some places fragments of medieval pottery and copper coins were found. The region is subject to a thorough study in the future.

Key words: Sarykamys, sites, sarmates, relics, burial rite.

IRSTI 03.20

A.Shamgonov Professor of Kh.Dosmukhamedov Atyrau State University

Atyrau., Republic of Kazakhstan

A NEW MAP OF THE UPRISING LED BY ISATAI AND MAKHAMBET BATYRS

Abstract This article deals with a new educational map developed by the author,

which shows the path and the areas of the national liberation uprising led by IsataiTaimanov and Makhambet Utemisov (1836 – 1838).

Key words: Isatai Taimanov, Makhambet Utemisov, Bukey Horde, Western part of the Juniorzhuz, national liberation uprising, neweducational map.

After gaining the independence, Kazakhstani historians have discovered

many “shortcomings” in the centuries-old history of our nation. It is clear, that at present there are still unknown aspects of the people’s liberation uprising led by

37

I. Taimanuly and M. Utemisuly students to understand the profound essence of the uprising history.

Since the 90s of the XX century, the books and articles about the uprising history led by Isatay and Makhambetbatyrs were published in large numbers. Among them is the book of famous historian I. Kenzhaliev “Isatay-Makhambet”, [1] the laureate of the National Award A. Saray’s book “The History of Isatay and Makhambet”, [2] and also the first expert in Makhambet’s life and poetry H. Dosmukhamedov’s re-published book “Isatay and Makhambet”, [3] A. F. Ryazanov’s book “IsatayTaimanuly” and many articles by Associate Professor N. Kushekbaev. The archival data on the uprising were announced in 1992. We can especially note the collection entitled “People’s Liberation Movement of Kazakhs in 1836-1838. Documents, Materials, Articles.” The doctor of historical sciences, Professor Zh. Kasymbayev’s textbook on the subject “History of Kazakhstan” for the 9th grade of the secondary school was published in 1993. (This textbook is being studied now in the 8th grade/Author). The uprising led by I. Taimanuly and M. Utemisuly in 1836-1838, especially the archive data of the end of 1838 was described in this textbook. The collection of documents entitled “History of the Bokey Khanate of 1801-1852” was published in 2002. These works, as well as the documentary films “In the footsteps of Makhambet”, shot according to the scenario of A. Lamashev and “Isatay’s horse Aktaban” were the scientific basis for creating this map drawing.

A lot of books about this historical event have been read before drawing this map. On the map, in the beginning we placed lakeZhaltyr and Zhanbai, where Bokeykhan of the Internal Orda moved for the first time. Then, such deserts as Manash, Beketai, Zhanankum, Terektikum, Mintobe, Naizashag were drawn where the battle took place in March 1836. Also, there were drawn the Khan’s Orda during the decisive battle of the soldiers of Imperial Government under the leadership of Hecke and the rebels in Tastobe on November 15, 1837... also places of births, death of many figures (Zhangirkhan, Isatay, Makhambet, Dauletkerey, Kurmangazy) were drawn on this map. There were inserted about 30 changes to the map of BokeyOrda uprising in 1836-1837 in the textbook of E. Bekmakhanov and L. Bekmakhanova “History of the Kazakh SSR”.

I want to say, that after the defeat in the uprising of the Internal Orda at dawn on 13 December, in 1837 from the moment of transition to the side of Asia from Lake Zhayik to Small Zhuz for the rebels of small detachment led by I. Taimanuly and M. Utemisuly this way was not easy. These data were taken only from archival data and the works of researchers. I. Taimanuly and M. Utemisuly due to their organizational abilities, for less than 6 months after passing the Small Zhuz gathered more than 3 thousand soldiers. [4]The reason for joining so many people in the ranks of the rebels was that they were against the colonial policy of the Imperial government and against the Sultan BaimaganbetAishuakov, who directed the western part of the Small Zhuz implementing this policy. The marching routes of the rebels under the leadership of I. Taimanuly and K. Esimov are shown on the map. While studying the teaching aid, students can see that

38

the main centers of the uprising occupied the entire western part of Kazakhstan, according to administrative data they are Western Kazakhstan, Atyrau, Aktobe, Mangystau oblasts. We believe that historian teachers should draw the attention of students to the fact that the people living on the territory of Manas, the Beketai desert, Zhideli, Orda, Tastobe (now called Tasoba/ Author), Taysogan, Zheltau, Doniztau, Imankara, Oymauyt, Akbulak and in many other territories had their own special places in the uprising against colonial policy. In this case, this work will contribute to the development of patriotic feelings, love for the motherland among the younger generation. The map had been discussed at the educational-methodical Council of our University. Doctor of historical sciences, Professor U. Kydyralin, Doctor of philological sciences, Professor K. Zhusip, Professor G. Dayrov, Professor S. Sagyndykova, T. Tolepberteni, Professor A. Saparov, vice-rector of the University for scientific works, Professor B. Taubaev, associate professors R. Alzhanova, G. Mukysheva and others have given their opinions on this work and noted that the map will be a very useful teaching aid for students of schools and higher educational institutions. The University also received favourable reports on this map from the director of the Atyrau branch of the Central Asian University, Professor B. Baymukashev, assistant professor of the Aktobe State University named after K. Zhubanov U. Ismagulov, assistant professor of the Atyrau Engineering and Humanitarian Institute M. Kuanova. These reviews refer to the compliance of the map with scientific and educational-methodological requirements, about how this teaching aid will help students in studying the above mentioned theme.[4]

Based on these opinions, the University’s educational and methodological Council approved the inclusion of the map in the textbook “History of Kazakhstan” as a teaching aid.

The Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan has decided to apply this map as a teaching aid for the subject “History of Kazakhstan” in basic and general education schools, lyceums and gymnasiums, specialized secondary and higher educational institutions from 2004-2005 academic year. In the appendix number-4 of the order number-6 of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan dated on 6 January, 2006, this map was included in the list of textbooks, teaching aids in each oblast in the 2006-2007 school year. The editorial office “Mektep” in Almaty is waiting for an application for printing this map from the regional departments of education. We wish that the regional departments of education will pay attention to this aspect. If this map will be delivered to all schools of our country, as authors we will be glad that our goal is fulfilled

References: 1. Shamgonov A. New educational map about uprising with heads Isatai

and Makhambet. Journal of Atyrau State University 2005, №5. P 209-2012

39

2. Shamgonov A New educational map about uprising with heads Isatai and Makhambet. Scientific journal “Education in class". Almaty 2007, №2. P 21-23

3. Shamgonov A. Map… Kassymbaev Zh., Omarbek T. “The History of Kazakhstan". Book for 8 grade. Publishing houle “School" , 2016

4. Shamgonov A. New educational map about uprising with heads Makhambet and Isatai. Journal “Kazakh history" Almaty, 2014, № 7. P 38-41

Андатпа Мақалада автор өзі дайындаған “Исатай Тайманұлы мен Махамбет

Өтемісұлы бастаған халық-азаттық көтеріліс (1836 – 1838 ж.ж.)” атты картаға түсінік берген.

Негізгі сөздер: Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы, Бөкей ордасы, Кіші жүздің батыс бөлігі, халық-азаттық көтеріліс, жаңа оқулық карта.

40

ҒТАМР 17.82.10

А.Т.Садықова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

A.tazhigalieva@mail.ru

ПОЭЗИЯ ЖАНРЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЗМ МӘСЕЛЕЛЕРІ Аңдатпа Бұл мақалада көркем әдебиеттегі психологизм мәселелерінің орны,

шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын, кейіпкерінің жан-дүниесін, рухани күйзелісі мен шабытын терең бейнелеу құралы екендігі айтылды. Әсіресе, поэзия жанрындағы сипаты ақындар шығармашылығымен, оның ішкі «менімен» тығыз байланысты талданады.

Негізгі сөздер: психологизм, рухани шабыт, ұлттық сөз өнері, поэзия әлемі, ой көркемдігі

Ұлы суреткер М.Әуезов кезінде «нағыз көркем прозаға психологизм

араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы» деп әділ бағасын берген еді. [1] Әдебиетті адамтану ғылымы ретінде зерделеген ғалымдар ұлттық сөз өнерінің даму барысында, мейлі ол қай жанр болмасын кейіпкердің не қалам иесінің көңіл-күйін дәл де нанымды, көркем әрі шебер бейнелеу барысында соншалық мол психологиялық-эстетикалық, суреткерлік ізденістердің жүзеге асырылатынын дәлелдеген болатын. Тарихы бірнеше ғасырға созылған толғау жанрында тұңғыш рет көркемдік категория ретінде танылған психологизм табиғатын А.Байтұрсынов: «Толғанғанда айтатын нәрсесін толғаушы тысқары ғаламнан алмай, ішкері ғаламынан алады, себебі толғау ақын әуелі көңілінің күй-мұңын, мүддесін, зарын күйінішін, сүйінішін айтып, шер тарқату үшін толғайды. Ішкері ғаламында болған жайларды, нәрселерді тысқа шығарып, басқаларға білдіріп, басқаларды сол көңіл-күйіне түсіріп, халін түсіндіру мақсатымен толғайды. Толғау, қысқасын айтқанда, іш қазандай қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі, көңіл құсының сайрауы, жанның тартатын күйі», - деген еді [2]

Жалпы көркем әдебиеттегі кейіпкердің ішкі жан дүниесін бейнелеу барлық жанрдағы шығармаларға тән құбылыс. Өйткені көркем әдебиеттегі психологизм драматургияда да, поэзияда да, ауыз әдебиетің барлық түрлері соның ішінде айтыс өлеңдер, жырларда да тұнып тұр десек қателеспейміз. Егер психологизм шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын, ішкі ойын, толғанысы мен күйзелісін терең бейнелеу құралы болса, өлең ақынның жан-дүниесі, болмыс-бітімі, сырласы, мұңдасы. Адам табиғатына тән жұмбақ жаратылысты, ой мен сезім арасындағы қайшылықтарды, көп қабатты

41

қалтарыстарды, іс-әрекеттегі күтпеген құбылыстарды қадағалай зерттеу, оған асқан сезімдалтықпен қарау, шебер бейнелеу қаламгерден үлкен шеберлікті талап ететіні сөзсіз.

Белгілі әдебиеттанушы ғалым Б.Майтанов: «Психологизм – әрі-беріден соң ойлану, түйсіну, пайымдау типтерінің түрі деуге келеді», - деп тұжырым жасайды [3]

Неміс ғалымы З.Фрейд: «Психологияны талдау әдебиеттің міндеті» - десе Мағжан Жұмабаев: «Әдебиет елдің жадында жүре бастаған толқындардың жарыққа шыққан жаңғырығы», - дейді [4]

Көркем әдебиеттің үлкен бір саласы – поэзия. Кезінде қазақ әдебиетінің жарық жұлдыздарының бірі Шоқан Уәлиханов: «Дала көшпенділерінің поэзия мен шынайы сезімге бейім болуына өмір бойы табиғат құшағында жүруі – жасыл майда дала, ашық мөлдір аспан, көші-қоны көп тұрмыс әсер етпесіне кім кепіл», - деген екен.

Поэзия – адам сезімінің, ақыл – ойының серігі. Ол – сезімнің сөзбен жазылған шындығы.

Қазақ лирикасының дамуына М.Мақатаев, Т.Айбергенов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, С.Жиенбаев, Ф.Оңғарсынова, А.Бақтыгереева, М.Шаханов, М.Айтқожина, Ж.Молдағалиев сияқты ақындар елеулі үлес қосқан.

Әрине, поэзия әлемінде өз ойын көркемділікпен, асқан шеберлікпен бере білу екінің бірінің қолынан келе бермейді. Лирикалық шығармалардың қай-қайсысы болмасын ізгілікке, жақсылық атаулыға толы, шынайы шыншылдығымен, мінсіз көркемдігімен оқушысын баурап алады. Туған жерімен, оның ауасымен, табиғатымен, досымен, замандасымен сырласады, ішкі толқынысын шығарады. Жан-жануар, табиғат құбылыстарын адам өміріне ұқсас, адамзат өміріне орайлас сипаттар табады. Бұлар – тек шабыты өте жоғары, дарыны мол үлкен талант иесінің қолынан келетін дүние. Солардың бірі қазақ поэзиясын жоғары шыңға көтерген әдебиет әлемінде (көркем поэзияда) өзіндік қолтаңбасы бар ақын – Сағи Жиенбаев. Ақын шығармашылығы жөнінде белгілі ақын Қуандық Шаңғытбаев: «Сағидың өлеңдеріне көзінде жас, ерніңе күлкі шақыратын, өзегіңе от тастап, кеудеңді тұңғыш мерей рахатына толтыратын хрестоматиялық дүниелер», - деп ағынан жарыла баға берген еді. [5] Шығармаларының көбі анасына жақсы қасиеттерімен, алуан қырлы істерімен ұштастыра көркем береді, анасымен сырласады.

Енді бір топ өлеңдерінде ауыл адамдарының ақжарқын, кеңпейіл, даладай дархан мінезін асқан шынайлықпен бейнелейді. «Алтын қазыналы қарттарым, көзімнің алдында даланың исі бұрқырап аман-сау жүріңдерші»,-деп тебірене жырлайды. Қарттар бейнесі ақылы бүкіл даланың бейнесін өзінің ішкі толғанысы, арман-тілегімен шебер суреттейді. Ал «Аққулар» поэмасында екі көзі ағып кеткен аққулардың аянышты халі, ауыр халге қушар болған арудың жан жылатар халі, өз бетімен ұшуға дәрмені жоқ аққулардың пысылдаған сиырларды ес көріп, табынға ілесіп келе жатқан

42

көрініс лирикалық кейіпкердің ішкі мазасыздығы арқылы оқиғаның себебін ашып береді. Адамзат қауымының қатыгездігіне талдау жасай отырып, жұмсақ тілмен проблема көтереді. «Жапанда жалғыз ағаш» атты поэмасында адам психологиясы, кейіпкерлерінің адал сезімдері монолог арқылы көрініс табады.

Поэзия падишасы атанған Фариза Оңғарсынова өлеңдерінің өн бойында тұнып тұрған патриоттық сезім, халықтың рухани байлығы, ұлттық психология мен ұлттық мәдениет, кең философиялық толғаныс ақын поэзиясының өзіне ғана тән белгілеріне, ұлттық ерекшелігіне айналды.

«Жүрегім – желкен, жел кернеп, қарсы ағыстарға, сеңге өрлеп, қағілез құйттай денеммен дауылдарды құшып келем мен» - деп жырлаған ақын батыр баба – Махамбет рухынан күш алып, мұңдасады.

Жалпы Фариза ақын жырлары арқылы қайғырса да, мұңайса да, қуанып шаттанса да – шынайы әрі мөлдір бұлақтай таза. Өлеңдеріндегі рух, қуаныш, мұң, сырлы сезім, махаббат бір-бірімен астасып, бірін-бірі көлеңкелемей, ашық та айқын көрінеді. «Мынау менің қиындау тағдырым болып о баста керіскенім үшін өлең мен сені аялап өтем» деп өмірінің ыстығы мен суығын, ақындық әлемінің сан-саласы соқпақ жолдарын, бар болмысын жайып салады, өлеңімен сырласады. Нағыз тұнып тұрған поэзия психологизмі.

Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Жұбан Молдағалиев поэзиясындағы шоқтығы биік туынды – «Мен – қазақпын» поэмасы бүкіл қазақ атынан айтылған монолог түрінде жазылған поэма. Халықтың мың өліп, мың тірілген тарихы, басынан ұзақ кешкен азапты өмірі, жыласа күн тұтылғандай, күлсе күн түрілгендей шын сезімі көрінеді. Лирикалық шегіністер арқылы бүкіл тарих бетін парақтай отырып, қазіргі заманмен салыстыруда айшықты жаңа формалар жасайды. Қазақтың барлық өткен тарихын лирикалық кейіпкер – Меннің» бойына жинақтайды. Поэмада кейіпкерлер өте көп, бірақ тағы бір ерекшелігі сол кейіпкерлер керек жерінде ғана сөз болып, эпизодтық деңгейде қалып отырады. Ақын бүкіл халық атынан сөйлейді. Айтатын ойын керемет сезіммен, көтеріңкі көңілмен қанаттана жырға қосады.

«Мен – қазақпын, мен – бүтін байтақ елмін» - деу арқылы егемендік алып, емін-еркін өмір сүріп жатқан, көк байрағы желбіреген Тәуелсіз мемлекет екенін мақтаныш сезіммен жырға қосады. «Поэзия! Менімен егіз бе едің» Сені мен сезесің бе, неге іздедім?» деп тебірене жырлаған Мұқағали Мақатаев шығармалары да тұнып тұрған лирикалық психологизм

«О, Муза, тағдырыма иембісің? Күрсініп, көкірегім, күйеді ішім. Мен сені жаңартам деп келгенім жоқ, Сен мені жаралғансың сүйеу үшін, - деген

жолдар ақын болмысын, азаматтық кредосын айқара аша отырып, поэзияға Абай арқылы дарыған психологизмді одан әрі қарай тереңдетеді. «Жан азасы» атты өлеңі өмірге, кең дүниеге деген мәңгілік іңкәрлік үні, ақынның оқырмандармен қоштасуы емес, мәңгілік қауышы еді. «Өмір дегенің – бір

43

күндік сәуле екен ғой! – деп жырлаған ақын жүрегі өмірмен де, өлеңмен де етене қауышып дүниеден өтті. «Мұқағали ақынның бір ерекшелігі жай көздің байқамайтын, елемейтін өмір құбылыстарын қырғиша іліп жүрегінен өткереді де, өзінің сүйініші мен күйінішін анық та батыл айтып, керемет өлең кестесін тізеді. Айтатын ойын бір ғана жүрек аясына сыйғызып, жан сырын тоқыған поэтикалық туындылар жазды», - деген еді кезінде М.Мақатаев.

Жалпы поэзия жанрындағы психологизм мәселесі – тың мәселелерінің бірі. Сондықтан алдағы уақыттарда да кең талдауды қажет ететін бұл мәселе еншісіне қалдырылады.

Әдебиеттер тізімі: 1. М.Әуезов Анкетаға жауап. Алматы. «Жұлдыз» 1991ж №10. 6-8 б 2. А.Байтұрсынов Бестомдық шығармалар жинағы. 27 б 3. Б.Майтанов Қаһарманның рухани әлемі. Алматы, 1987 ж №10. 72-81

б.б. 4. М.Жұмабаев Үштомдық шығармалар жинағы Алматы, 1995 ж. 79 б 5. Қ.Шаңғытбаев Шығармалар жинағы. 102 б 6. Ф.Оңғарсынова Мазасыз шақ. Өлеңдер. Алматы, 1972 ж. 297 б 7. М.Қаратаев Көргенім мен көңілдегім. Алматы: Жалын, 1982 ж. 189 б

Аннотация В этой статье рассматриваются вопросы психологии в художественной

литературе. Раскрывается эстетический мир произведения и характер главного героя. Анализируются проблемы психологии в жанре поэзии.

Ключевые слова: Основные слова: психологизм, мир поэзии, духовное вдохновение, искусство слова, художественная мысль.

Abstract This article deals with issues of psychology in fiction. The aesthetic world of

the work and the character of the protagonist are revealed. The problems of psychology in the genre of poetry are analyzed.

Key words: Main words: psychology, the world of poetry, spiritual inspiration, the art of words, artistic thought.

44

МРНТИ17.09.09

С.С.Дутбаева., А.Э.Карпова к.ф.н., ассоц. профессор кафедры русской филологии

Атырауского государственного университета им.Х.Досмухамедова., студент Атырауского государственного университета

им.Х.Досмухамедова г.Атырау., Республика Казахстан

saule_sergo@mail.ru, samarceva_aleksandra@mail.ru

ЖИЗНЬ И ТВОРЧЕСТВО И.А.БУНИНА В ЭМИГРАЦИИ

Аннотация В статье рассматривается влияние эмиграции на жизнь и творчество

русского писателя Ивана Алексеевича Бунина. Основное внимание уделено анализу тем и образов произведений эмиграционного периода. Выявлено, что темы Родины, любви и природы доминируют в произведениях И.Бунина как отражение тоски по России - стране, в которую писателю не суждено было вернуться.

Ключевые слова: Бунин, эмиграция, любовь, Родина.

Русская эмиграция первой волны, часто называемая "Белой", представляет собой уникальное явление, не имеющее аналогов в мировой истории. Оно поражает не только своими масштабами, но и вкладом в мировую культуру. Первая волна эмиграции возникает в результате "великого исхода" русских беженцев с родной земли. Октябрьская революция, введение политической цензуры печати (ноябрь 1917г.), закрытие оппозиционных и небольшевистских газет и журналов, гражданская война и объявленный государством диктатуры пролетариата "красный террор" не могли не наложить отпечаток на жизнь миллионов граждан России, оказавшихся перед нравственным выбором: Родина или Свобода? Отвергая новую политику государства, родные земли вынуждены были покинуть сотни писателей и поэтов, которые за границей создали "Русское зарубежье", оставившее яркий след в истории литературы.

Эмиграция оказала огромное влияние написателей, покинувших Россию. Ярким примером тому является творчество Ивана Алексеевича Бунина, который решительно отвергает Октябрьскую революцию 1917 года. Об этом он пишет в своих дневниках, впоследствии объединенных в цикл под общим названием "Окаянные дни": "12 апреля 1919 г. Почта русская кончилась уже давно, еще летом 17 года: с тех самых пор, как у нас впервые, на европейский лад, появился "министр почт и телеграфов". Тогда же появился впервые и "министр труда" - и тогда же вся Россия бросила работать. Да и сатана Каиновой злобы, кровожадности и самого дикого

45

самоуправства дохнул на Россию именно в те дни, когда были провозглашены братство, равенство и свобода. Тогда сразу наступило исступление, острое умопомешательство"[1,29].

Жить с каждым днём становилось всё труднее и к началу 1920 года Бунин принимает окончательное решение об отъезде, которое далось писателю нелегко– сильнейшие переживания позднее отразятся в его творчестве. Это прослеживается уже в самых ранних заграничных произведениях. К примеру, один из первых рассказов был назван "Конец". Название символично – речь идет о том, как писатель уезжал из Одессы. В рассказе корабль, на котором он отплыл, назывался "Патрос", что является анаграммой истинного названия –"Спарта".

Анализируя произведение, можно отметить, что автор пребывает в растерянном состоянии и не до конца представляет себе происходящее. Об этом свидетельствует бодрое восклицание "Прощай, Россия!", которое он произносит, взбегая по трапу. Лишь после шторма Бунин вдруг осознаёт, что прежняя жизнь закончилась и жизни в России пришёл конец. Эмоциональное потрясение, которое он испытал, прослеживается в следующих строках рассказа: "Вдруг я совсем очнулся, вдруг меня озарило: да, так вот оно что–я в Черном море, я на чужом пароходе, я зачем-то плыву в Константинополь, России – конец, да и всему, всей моей прежней жизни тоже конец, даже если и случится чудо и мы не погибнем в этой злой и ледяной пучине! Только как же это я не понимал, не понял этого раньше?"[2,13].

Бесспорно, рассказ "Конец" – это не единичное произведение, отражающее внутренние переживания Бунина. В рассказе "Солнечный удар", созданном в 1926 году, также описаны чувства писателя, которые он испытывает к девушке, уезжающей навсегда:" И мысль о том, что она так и будет жить в нём своей одинокой жизнью, часто, может быть, вспоминая его, вспоминая их случайную, такую мимолётную встречу, а он уже никогда не увидит её, мысль эта изумила и поразила его. Нет, этого не может быть! Это было бы слишком дико, неестественно, неправдоподобно! – И он почувствовал такую боль и такую ненужность всей своей дальнейшей жизни без неё, что его охватил ужас, отчаяние"[2,14]. Анализ отрывков приводит к выводу, что темы двух рассказов созвучны – расставание с родиной и расставание с возлюбленной.

В рассказах, посвященных теме любви (большинство из которых вошло в сборник "Тёмные аллеи"), Бунин отождествляет это чувство с чувством ностальгии по Родине – такой характерный отпечаток наложила эмиграция на литературную деятельность писателя. Воспоминания о прошлом будут сопровождать его на протяжении всей жизни, став сквозным мотивом в творчестве писателя.

Переживания за Родину, мысли о будущем России послужили причиной возникновения творческого кризиса И.Бунина. Он лишь иногда редактировал дневниковые записи, сделанные ещё в Одессе, и уже тогда

46

начал говорить о том, что дети и внуки будут не в состоянии даже представить ту счастливую Россию, в которой он жил. Бунин всё более убеждается в том, что на родине его ничто не ждёт: "... в их мире, в мире поголовного хама и зверя, мне ничего не нужно". Позднее он стал озвучивать своё отношение к революции в стихотворениях:

Шепнуть заклятие при блеске Звезды падучей я успел, Да что изменит наш удел? Все те же топи, перелески, Все та же полночь, дичь и глушь... А если б даже Божья сила И помогла, осуществила Надежды наших темных душ, Точто с того? Уж нет возврата К тому, чем жили мы когда-то, Потерь не счесть, не позабыть Пощечин от солдат Пилата Ничем не смыть –и не простить, Как не простить ни мук, ни крови, Ни содроганий на кресте Всех убиенных во Христе, Как не принять грядущей нови В ее отвратной наготе. [3]

В стихотворении Бунин называет народ России "тёмными" душами. Он убеждён, что во всех бедах, происходящих на родине, виноваты сами люди, души которых не спасёт даже Божья воля. Сама Россия предстаёт перед писателем в образе кровавого судьи – Понтия Пилата. Если дореволюционным стихотворениям Бунина были присущи лирические, созерцательные картины родного края, тонко подмеченные детали, легкие краски, приглушенные полутона, то в данном случае перед нами резкие высказывания о народе, Гражданской войне и самой России. Отсюда следует вывод, что сердце Бунина всё ещё переполнено обидой и злостью. Он не в силах простить Россию за "кровь и муки", за всех "невинно убиенных", ему отвратно будущее, которое её ждёт. Однако, с течением времени, родные корни писателя дают о себе знать. С каждым днём он всё больше начинает интересоваться событиями, происходящими на родине. Чувство ностальгии перебарывает все обиды, и в поэзии писателя вновь появляются мотивы "тихой грусти", тоски и бесконечной любви к далёкой, но такой родной стране:

У птицы есть гнездо, у зверя есть нора. Как горько было сердцу молодому, Когда я уходил с отцовского двора, Сказать прости родному дому!

47

У зверя есть нора, у птицы есть гнездо... Как бьётся сердце горестно и громко, Когда вхожу, крестясь, в чужой, наёмный дом С своей уж ветхою котомкой! [4]

В этом произведении, проникнутом чувством тоски и одиночества, Бунин просит прощения у России. Поэт с печалью говорит о том, что каждое существо, будь то человек, зверь или птица, должно находиться в своём родном краю, и с горечью осознаёт, что обречён жить в чужом, "наёмном" доме. Такие контрастные описания России позволяют судить о том, что образ Родины в творчестве Бунина сложен и противоречив, полон нерешенных загадок. Автор беспощаден в описании отрицательных сторон русской жизни, показывая подлинную трагедию русского народа, в то же время стихотворения Бунина полны чувства огромной любви и сострадания к родине.

В отличие от многих писателей, покинувших родину подобно ему, Бунин был уверен, что полноценное творчество возможно не только на родной земле. Это вполне объяснимо–в эмиграции были созданы лучшие его произведения, ставшие впоследствии мировым достоянием. Бунин хранил в памяти живой образ России и блестяще воссоздавал его в своих произведениях, говоря: "Мы, писатели, носим родину в себе". Можно сказать, что Бунин и его единомышленники "словом" боролись с большевизмом, проявляя себя больше как граждане, нежели как поэты и писатели. Так отзывалась о Бунине его ученица и возлюбленная Галина Кузнецова, ставшая автором "Грасского дневника": «Сейчас, когда все стонут о душевном оскудении эмиграции… в то время как прочие писатели пишут или нечто жалобно-кислое, или экклезиастическое… среди нужды, лишений, одиночества, лишенный родины и всего, что с ней связанного, "фанатик" Бунин вдохновенно славит творца, небо и землю, породивших его и давших ему видеть гораздо больше несчастий, унижений и горя, чем упоений и радостей… Да, это настоящее чудо, и никто этого чуда не видит, не понимает! Каким же, значит, великим даром душевного и телесного (несмотря ни на что) здоровья одарил его господь!.."[5,23]. Бунин создавал образ России в глубоком и недавнем прошлом, и в современности. Он совмещал разные времена и это стало для него своего рода спасением. По-прежнему не принимая российскую современность, Бунин, тем не менее, находил что-то доброе и светлое, дающее ему надежду.

Одной из доминирующих тем эмиграционного периода в творчестве Бунина является тема любви. Иван Алексеевич Бунин в своих рассказах неразрывно связывает любовь со смертью, соединяет прекрасное и ужасное. Но это не надуманная композиция: автор таким образом пытается показать читателям, как близко граничит любовь со смертью, насколько близки друг другу две крайности. Рассмотрим это на примере повести "Митина любовь", вышедшей в свет в 1924 году. Она представляет собой историю молодого человека, который погибает из-за несчастной любви.

48

Данную повесть литературные критики выделяли из ряда других бунинских произведений, сойдясь во мнении, что она является важным этапом в его творчестве. Из названия ясно, что основной темой произведения является любовь. Несмотря на то, что Бунин прежде неоднократно обращался к теме любви, "Митина любовь" отличается от ранних произведений.

Сюжет произведения на первый взгляд простой: молодой человек по имени Митя влюбляется в ученицу театральной школы Катю. Со временем Митя, заподозрив возлюбленную в неверности, начинает ревновать ее. Скоро Митя убеждается в том, что его подозрения не были напрасны, и, разочаровавшись в любви, пускает себе пулю в висок. Казалось бы, история о неразделенной любви широко распространена в литературе, однако Бунину удалось преподнести её совершенно по-новому.

Отношение автора к чувствам героям прослеживается в самой поэтике текста. Описание "Счастливого дня", подбор лексики ("благостная задумчивость", "детская доверчивость", "сиял Страстной монастырь", "дышала простосердечием и близостью"), переживания Мити заставляют читателя уже с первых страниц почувствовать несогласие между героями. Мите чужда обстановка и общество, к которому привыкла Катя. Несмотря на признание в том, что он для нее "все-таки лучше всех, единственный", Митю задевает слово "все-таки" и манерное чтение стихов. Катя является тем типом героев, внешняя прелесть которых скрывает внутреннюю пустоту. Митя презирает общество, так пагубно влияющее на неё, о чем неоднократно упоминает в диалогах: "… просто на порог не пускал бы всю эту якобы артистическую богему, всех этих будущих знаменитостей из студий и консерваторий… Ты же сама мне говорила, что Буковецкий уже звал тебя ужинать в Стрельну, а Егоров предлагал лепить голую, в виде какой-то умирающей морской волны, и, конечно, страшно польщена такой честью" [6, с.101]. На это Митя получает незамедлительный ответ: "Как ты не понимаешь, что ты для меня всё-таки лучше всех, единственный? – негромко и настойчиво спросила она, уже с деланной обольстительностью заглядывая ему в глаза, и задумчиво, медлительно продекламировала:

Меж нами дремлющая тайна, Душа душе дала кольцо…" [6, с. 102]. По словам современных исследователей творчества Бунина, здесь

проявляется одна из отличительных черт таланта писателя – умение охарактеризовать человека через диалог.

В начале двадцатого столетия наметилась новая тенденция в изображении человеческих чувств – любовные произведения стали отличаться натуралистическими подробностями. Оригинальность и своеобразие творчества Бунина заключаются в том, что духовное и физическое находятся в неразрывной связи. Любовь представляет собой нечто, что сродни стихии – щедро одаривает человека несказанным счастьем и одновременно готовится нанести сокрушающий удар. Однако это не означает, что трагизм является основным в описании любовных чувств.

49

Гораздо больше внимания писатель уделяет возвеличиванию человеческого чувства. Герои Бунина, влюбляясь, познают высшую ценность мироздания, обретают полную гармонию тела и души.

В данном произведении Бунин применяет приём параллелизма, который заключается в том, что изображение природы, окружающего мира соответствует внутренним переживаниям героя. Градация чувств главного героя передана через образ дождя, который становится все сильнее по мере нарастания эмоций Мити, а в момент наивысшего накала событий начинается гроза. Таким образом, сопоставление с природными явлениями позволяет автору передать весь накал чувств и драматизм психологического состояния Мити. Помимо дождя, можно выделить и другие образы природы – сад в деревне, цветы, трели соловья, которые передают различные эмоциональные переживания влюбленного героя. Состояние природы в разное время является отражением разных чувств героя: любви, ревности, страсти и разочарования.

Образы природы имеют важное значение для создания характера главного героя, но образы Кати, её матери, старосты, Алёнки, обрисованных буквально парой слов,также играют значительную роль. Даже нескольких реплик героев достаточно, чтобы читатель отчетливо создал в своем сознании портреты второстепенных персонажей. Данный приём указывает на то, что смысл повести раскрывается в центральном образе–образе Мити, а остальные герои нужны лишь для того, чтобы глубже понять мотивы и поступки главного героя.

Митя сильно переживает все события, происходящие с ним. Именно в душевных страданиях героя Бунин раскрывает всеобъемлющую силу любви и её бесконечную власть над человечеством. С первых страниц мы узнаём, что любовь мальчика связана с давней мечтой, которая привела к тому, что жизнь и любовь для Мити слились воедино. Любовь вносит в его жизнь новые краски, наполняя её смыслом, параллельно действуя на него словно болезнь, постоянно напоминающая о себе. Катя дарит ему несказанное счастье и в то же время обманывает, а вместе с тем, как Митя разочаровывается в возлюбленной, угасает и его интерес к жизни.

Бунин глубоко сопереживает главному герою – простому юноше, способному на столь глубокие чувства. Неудивительно, что гибель Мити автор объясняет не последствиями неразделённой любви, а самой Катей, в которой сосредоточено разрушающее начало, погубившее его жизнь. В этом и есть глубокий смысл произведения, которое не теряет своей актуальности, поскольку Бунин затронул в своем произведении вечные темы – темы любви и смерти: если погибает любовь, то и жизнь уже не нужна. Такова позиция главного героя и автора произведения.

Будущее видится Бунину очень туманно и смутно, поэтому, находясь в эмиграции, он почти не поднимал этот вопрос. Писатель воспринимал только прошлое, которое считал изначальной причиной случившегося. На протяжении всего периода эмиграции Бунин душой и мыслями стремился на

50

Родину. В острой нужде он провел последние годы своей жизни. Эти обстоятельства отягощали мысли Бунина о том, что его книги станут ненужными людям. Переживания писателя были небеспочвенны: его произведения выходили нечасто, лишь сотнями экземпляров, и следует отметить, что Бунин не удостоился громкой славы при жизни.

В творческой карьере И.Бунина были и яркие моменты. Из дневника жены писателя, Веры Николаевны, мы узнаём, что ещё в 1922 году Ромен Роллан выдвинул его кандидатуру на Нобелевскую премию. После долгого периода ожиданий в 1933 году Бунин удостоился заветной награды. Это известие было воспринято каждым русским, жившим в Париже, как личный праздник. Бунин так описывает свои ощущения после получения радостной новости: "И сразу обрывается вся моя прежняя жизнь. Домой я иду довольно быстро, но не испытывая ничего, кроме сожаления, что не удалось досмотреть, как будет играть Киса дальше, и какого-то безразличного недоверия к тому, что мне сообщили. Но нет, не верить нельзя: издали видно, что мой всегда тихий и полутемный в эту пору дом, затерянный среди пустынных оливковых садов, покрывающих горные скаты над Грасом, ярко освещен сверху донизу. И сердце у меня сжимается какою-то грустью… Какой-то перелом в моей жизни…" [7,74].

Иван Бунин, почти полжизни проведя в эмиграции, мечтал вернуться на родину. Об этом он писал в своих письмах и дневниках. Однако, на закате жизни решиться на это было не просто. Бунин, бесспорно, был рад указу "О восстановлении в гражданстве СССР подданных бывшей Российской империи..." и даже назвал его великодушной мерой. Но, появившееся вскоре в газетах "Звезда" и "Ленинград" постановление Жданова, которое в буквальном смысле растоптало Ахматову и Зощенко, отвратило писателя от намерений вернуться домой. Он знал, что, вернувшись, не сможет писать, скрывая правды. По этой причине Бунин прожил свою жизнь, страдая от разлуки с родной землёй. Отказавшись перед смертью от всех званий и наград, он умер в своей маленькой квартире, так и не увидев Родины. В своих дневниках Бунин писал: "Слишком поздно родился я. Родись я раньше, не таковы были бы мои писательские воспоминания. Не пришлось бы мне пережить... 1905 год, потом первую мировую войну, вслед за ней 17-й год и его продолжение, Ленина, Сталина, Гитлера... Как не позавидовать нашему праотцу Ною! Всего один потоп выпал на долю ему..." [8,80].

Таким образом, боль разлуки с Родиной и нежелание смириться с неизбежностью этой разлуки парадоксальным образом приводят к расцвету творчества И.А.Бунина периода эмиграции. Его мастерство достигает предельной филигранности. Почти все произведения этих лет – о былой России. Проанализировав стихотворения, повести, факты биографии Ивана Алексеевича Бунина, мы пришли к следующим выводам. Первый год в эмиграции не был для писателя плодотворным: он делал дневниковые записи, тосковал по родине и, вместе с тем, был ослеплён враждой к

51

Советской России, выражая это в единичных стихотворениях. Возвращение к подлинному творчеству происходит медленно. Рассказы первых лет эмиграции весьма разнообразны по своей тематике и настроению, но в них преобладают пессимистические ноты (рассказ "Конец"). Преобладающее большинство произведений периода эмиграции написано на тему Родины. Только будучи за пределами России, писатель понимает, насколько крепко связан с родной землёй. Россия – это то единственное место в мире, где писатель чувствует себя русским во всей полноте. И, осознав, что не может существовать без России ни как человек, ни как писатель, Бунин нашел свой способ связи, возвратившись к ней любовью в своих произведениях.

Список литературы: 1. Бунин И. А. Окаянные дни / Бунин И. А. Полн. собр. соч.–М.,1926.–

217с. 2. Бунин И.А.Избранные сочинения/С.Р.Федякина.–М.:ОЛМА-ПРЕСС

Образование, 2003.–831с. 3.Бунин И.А. Избранные стихотворения. Электронный ресурс. Режим

доступа: //pesni.voskres.ru/poems/bunin15.htm 4.Бунин И.А. Поэзия. Электронный ресурс. Режим доступа: http:// www.

kostyor.ru/poetry/bunin/?n=32 5.Кузнецова Г. Н. Грасский дневник. М.: Моск. рабочий, 1995.– 85 с. 6.Бунин И.А. "Митина любовь". Мультимедийное издательство

Стрельбицкого, 2018. – 356с. 7. Бунин И.А. Биографические материалы. Воспоминания/И.А.Бунин–

М., Берлин: Директ-Медиа,2017.–201с. 8. Бунин И.А. Искусство невозможного: дневники, письма/И.А.Бунин,

Г.Н.Кузнецова–М: Грифон,2006. – 461с.

Abstract The article discusses the influence of emigration on the life and work of

Russian writer Ivan Alekseevich Bunin. The main attention is paid to the analysis and images of works of the emigration period. It is revealed that the themes of the Motherland, love and nature dominate in the works of I. Bunin as a reflection of longing for Russia - a country to which the writer was not destined to return.

Key words: Bunin, emigration, love, Rodina.

52

ҒТАМР 17.01.07

Ж.Е.Балтоғаева., Г.Сайынова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

филологи ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы., Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің

қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының магистранты Атырау қ., Қазақстан Республикасы

zhaili_1965@mail.ru, Guljok.s@mail.ru

ШЫНДЫҚТАН АЖЫРАМАҒАН СЫНШЫ

Аңдатпа Мақала сыншы Зейнолла Серікқалиевтің зерттеу еңбектері негізінде

адами болмысы мен азаматтық ұстанымы туралы жазылды. Негізгі сөздер: сыншы, болмыс, этос,иман, тіршілік, ұждан,

иммунитет, толық адам, концепция, әдебиеттану, парасат, ғалым, танымдық, даналық мектебі.

Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Қазақстан

Республикасы Мемлекеттік сыйлығының және халықаралық Алаш сыйлығының лауреаты ғалым-сыншы Зейнолла Серікқалиевшығармашылығы − әдебиеттану ғылымының міндеті ауыр, болмысы күрделі жанрына арналған. Сыншының шығармашылықтұлғасының қалыптасуы−ғылыми зерттеу, дүниетану даналығы жолындағы ізденістерімен басталады.

Оның шығармашылық лабораториясын зерделеуде көзіңіздің жететіні, ғалымның алдымен өзінің адами тұлғасын сомдауы мен білімін шыңдауы жүйелі түрде айқын сатыланып дамиды. Ол өзімен бірге оқырманын да үйренуші-шәкірттей өзінің таным сатысымен бірге жетелеп, алдымен білім тереңдігінен сынап, кейіннен даналық ілімімен толықтырады. Ең бастысы ғалым-сыншы З.Серікқалиевтің сындарлы білімі мен дүниетану даналығы − ұлт жастарының танымдық әлемі мен ақылын кемелдендіріп, санасына ой салатындай әсерлі.Себебі, оның шығармашылығына арналған әрбір дәріс − студенттің ғылыми ізденісін туындатып, ал өзіндік күрделі әлемі − білімі мен ақылына сын. Бұл − студентті жылылығымен, парасатты байыбымен, сұлу эстетикасымен баурап, өзі ойламаған жаңа белеске көтеретін әлем. Ғалымның ғылыми кітапханасын көкірегіне көшірген студент –өзін сиқырлы әлемнің күші қалай жетелегенін түсінбей: соңғы сәтке дейін ештеңе білмейтініме сенімді болдым, ал сөз кезегі келгенде аузымнан шыққан сөз бұйдасы өзіме ұстатпай, еселене төгілді, ал менің мақсатым солойларды үлгеріп жеткізу болды деп,− өзінің ғажайыпты сезінгенін айтты. Бұл − сырлы әлемнің сиқыры, сөз киесі, бұл − ғалымның даналық мектебі.

53

Ғалым-сыншы З.Серікқалиевтің сындарлы білімі мен дүниетану даналығын зерттей отырып қазақтың ұлы ақыны Абай сомдаған «толық адам» образы ойға оралады.

Абай адам деген жаратылысты бойындағы биік қасиеттері арқылы таниды, яғни,діни философиямен астарлап адамдықтың деңгейін иманмен өлшеген ақын қара сөздерінде «толық мұсылман болмай – толық адам болмайды» деп келтіреді. Ақынның «толық адам» концепциясы 1986 жылғы «Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегіадам бойындағы ізгі қасиеттерді саралаудан басталады

Абай алдымен адам болып қалыптасудың басты ұстанымдарын айқындап, қашық болу керек бес дұшпан: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер малшашпақты және асық болу керек бес нәрсе:талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақымды атап көрсетеді. Абайдың адамтану ілімінің бастапқы қадамы қарапайым, барлық саналы жаратылысқа таныс болып көрінері хақ, алайда осы негіздерді арнайылап өз бойына тоқып, өмірлік ұстанымына айналдырған «толық адам» бейнесі қоғамымызда санаулы ғана мысал болып табылады.

Зейнолла Серікқалиев біз өмір сүріп отырған қоғамның осындай дара тұлғасына айнала білді. Сыншы туралы жазған ғалымдар мен журналистер, оны адам, азамат ретінде − сыншылық тұлғасының қағидалары мен ұстанымы, білімі мен мәдениеті, сұңғыла ойлары мен тауып және ауыртпай айтатын шешендігімен зерттеп таныған.Мысалы сыншы Әлия Бөпежанова былай дейді, «...таңдамаларыңызды қайтара оқып шыққан соң түйгенім – Сіз нендей іске кіріскеніңізді әу баста-ақ айқын біліп, қапысыз ұғыпсыз. Кітабыңызда уақыттың, заманның ығына жығылып, ойынға басу жоқ: әзілдесуге келмейтін Уақыт, Заман бар. Сіздің кітабыңыз – құпиясын өз тереңіне жасырған Әлем.» [1,76]

«...негізгі кітаптарын атасақ та, оған талдау жасауға жүрегің дауаламайды. Тым күрделі. Ауқымды. Бір-екі ауыз сөзбен оларды тұжырымдай алмайсың. Айтар кеңесің – оларды оқу керек. Өкінбейсің. Санаң байиды. Бұл кітаптарға халықаралық «Алаш» сыйлығы, Мемлекеттік сыйлық жайдан-жай берілген жоқ. Сол асыл дүниелерден Зекеңнің өзін, оның азаматтық келбетін тапқандай боласың.»[2]

«Оның бүкіл қалпындағы бір жаратылыс болмысын әлімсақтан сыр тартып, болашақты алыстан болжайтын сол бір ұлағатты Сүлеймен ишандардың тәлімді тәрбиесі себездеген селкеусіз сәулесімен тербеп жүргендей әсер тастайды. Өйткені бұл кісіні қашан көрсең де өзінің қарапайымдылығы, инабаттылық ишаралығы, тағы басқа да жайдары жұмсақтық мінез дәлелдеп жатқандай.»[3,3]

«Зейнолла айтаққа көнбейтін, өзіндігі болмаса жетекке жүрмейтін, бос хронологияны қойыртпақтап, әрнәрсені бір шалулап, жалпылама, жадағай, айдалаға сөйлемейтін сыншы… Зейноллада бос информация жоқ, өткенге де, бүгінге де өзінің бүкпесіз пікірі бар», [4,3]

54

«Зекең әдебиеттің арғы-бергі тарихын таратып <...> әдебиет, мәдениет жайлы ойларын ірікпей, іркілмей төгіп тастайтын. Зекең Қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын талдағанда, танымдық өресі өте жоғары, сыршыл сыншы еді. Әсіресе, өлеңді өте биік талғаммен талдайтын. Сыналып отырған авторға орынсыз мін тағудан бойын аулақ ұстайтын.»[5,37]Сыншы Зейнолла Серікқалиев туралы айтылған әрбір ой, жазылған пікірлер тәуелсіз еркіндігі және жаттандылығы жоқ табиғилығымен ерекшеленеді. Себебі сыншы-ғалым «иненің жасауындай» жасандылығы жоқ шынайылығымен мойындатын. Жоғары да келтірілген әдебиеттің әр саласында, сыншымен әртүрлі деңгейде шығармашылық барысында таныс болған тұлғалар пікірі Зейнолла Серікқалиевтің кәсіби сын корифейі деп қана танымай, оның әржағындағы адами болмысының өлшемдеріне баға беруге, адами қасиеттеріне бас июге бағытталған. Бұдан әрі сыншының жақын достарымен, қаламдас жерлес аға, іні буындарына шолу жасасаң бұл пікірлер тереңдей түседі, ол кейде сағынышқа, ілтипатқа толы ішкі сезім монологына, жоқтауға, арнауға айналып кетіп жатады. Бұл − уақыт тезіне сынбаған сыншының әділ де білімді, әрі мәдениетті де қайсар болмысының табиғатын ашатын және дәлелдеуді керек етпейтін негізгі атрибуттары яғни, материалдық құралдары.

Зейнолла Серікқалиев туралы айтылған ойлар мен жазылған мақалалардағы пікірлердің біртұтас бүтіндігі және сыншының зерттеу бағыты мен гумманистік идеяға құрылған «Дүниетану даналығы», «Әлем және адам», «Адам деген асқаралы ұғымның өзі –мәдениет туындысы», «Сұлулық әлеміне сапар», «Кітап туралы кітапқа барар жол» тақырыптық концепциялары да − адами болмысы мен азаматтық ұстанымының айқын дәлелі.

Әдетте саналы жаратылыстыңадами болмысын тіршілікте жасаған іс-әрекеті, қоғамдағы қызметі және сөйлеген сөздерінен танимыз. Ал адами тұлғасын тану үшін ол туралы жазылған естеліктердің пікір сәйкестігі, артында қалдырған еңбектерінің идеялық құндылығы және күнделік, яғни эпистолярлық жанрдағы қолжазбалық мұрасындағы түпкісана көріністерін айқындайтын ойлары дәлел бола алады.

Оның ұлт ауқымынан да көлемді жалпы адамзаттық қауымдастықтың бірлігі, тұтастығы туралы эстетикалық ойлары кейінгі буынды жоғары танымдық деңгейге баулитыны хақ. Сыншының өз ортасы, қатысқан қоғамы және жалпы руханият туралы асыл ойларын мақала астарына түйіндеп отырған. Оның ой астарына эстетика мен ақылды қоса өрген, ақиқаттың есігін айқара ашқан шығармашылық бейнесі, құрыштан құйғандай зор тұлғасы және нәзік, жылы жүрегі бірін бірі толықтырып қайталанбас тұлғаға айналдырды. Абай айтқандай ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүректің басты құндылығы –рухани тұрғыда кемелденген толымды адам десек З.Серікқалиевтің адами келбеті осыған лайық тұлға болды.

«Адам деген асқаралы ұғымның өзі де мәдениет туындысы» деп танитын З.Серікқалиевтің қоғамда қалыптасқан азаматтық тұлғасын

55

шығармашылығындағы ойлары арқылы сомдау, сыншының кісілік бейнесін іздеу − оның жалпы адами болмысының ішкі мазмұнымен танысу.

– Шын мәніндегі зиялылық парасаттылық бабына бөленбей, тәрбиеге адамгершілік, мәдениетке қарақан басыңды құлшылыққа байламай, өнегелілік қасиетке айналу мүмкін бола қоймайды;

– Әдептілік, кішіпейілділік тәрбиеге байланысты, бұлар күллі сұлулық әлеміне енер жолда жаныңды жарақтар ізгілік шапағаты;

Сыншының қай тұстағы қоғам болмасын, не қандай ұлт болмасын өзіне азық етер басты рухани материалдарының жеке адам өміріндегі құндылығын мазмұндап түсіндіруі әлемдік ойшылдардың еңбегімен пара-пар, кей жағдайда өз ұлты үшін маңыздырақ, себебі ол – саған сенің өзің туралы ой қозғайды. Сондықтан да ұлт тағдыры үшін құнды ойларды таратып ұрпақтан ұрпаққа жаңғырта жеткізіп отыру парыз болып саналады.

Бұдан кейінгі ой-санаңды тамсандырған ұрпақ тәрбиесі, мәдениеті, келешегі және оның тек жәй маман емес қоғамның саналы мүшесіне айналуын қадағалап назарға алуды сыншы уақытынан бұрын дабыл қағып өз еңбектерінде ашық жазады.

– Білім және мәдениет! Бір-бірінен бөле-жара қарауға дәтің шыдамайды; Біз жас буынның санасына ең болмағанда Этос сияқты әділқазылық ұғымын сіңіруге талпыныс жасадық па?

– Бүгінгі студент келешекте маман қызметкер болу парызын белгілі бір сала бойынша жанына жайлы күн көріс қамына маманданусезінсе, онда арам шөбің не, алаяғың кім бәрі бір, амандығына шүкірлік етеміз де адаматқа /кентавр/ айналған тіршілік жұрағатында ғұмыр кешкен бола береміз.;

– Ұрпақ тәрбиесі алдында қазақ зиялыларына яғни бізге ұрпақ тәрбиесіндегі борыштылықты сезіну, кінәлілікті мойындау жеткіліксіз; себебі, желтоқсанда жазықсыз жазаланған, кейін ақталғандардыңқорланған намысы мен тартқан жан азабын ешқашан бұрынғы бейкүнә қалпына қайта оралту мүмкін емес;

Сыншының асыл сөзді түйіндеген күрделі көркем ойлары ұлт тарихында болған трагедияның адам санасына салған рухани қасіреттерін терең әрі табиғи сезінуі ешкімнің айтар ойының дәнегіне айналмағаны ақиқат. Ал сыншыда ол бүкіл еңбегінің негізгі нысаны, ой ұйытқысына айналған дей аламыз. Ал бүгінгі ұрпақтың халықтық яғни этномәдениеттегі таяздығын ұлт тарихында болған саяси трагедиялар салдарының нәтижесі дей келе, «кадр саясаты ойлантқанда» - деп пікір қалдырады. Дәл осы сұрақ қоғамның бүгінгі күні ең бір өзекті де шектен шыққан мәселесі екені де белгілі болып оыр. Сыншы бұл мәселеге келгенде де көрегендік танытып, ақыл таразысына тартып, алдын-ала болжаған көреміз.

– «Біз тарихымызды білмей келген халықпыз» − деп Р.Бердібаев айтқандай, біз анау қырдың әржағында не жоғалтқанымызда онша шаруамыз болмай өстік. Мәдени мешеулігіміз, кадр саясаты ойлантқанда Жиенқұлға тірелгенде тілі күрмелер Сара апамыздай жерге қарайтын кезіміз аз емес.

56

Жалпы сыншының бүкіл еңбегінің мазмұндық құрылымы өте күрделі рухани құндылықтарды әлемдік деңгейде қарастырып талдай түсіндіреді. Ұлттық сапаны арттыруда ар мен иман бірлігі негізінде қарастырады, яғни сыншы не нәрсені де бастауда алып талдап тереңге үңілдіре зерттейді. Мысалы оның еңбектерінен адамзат құндылықтары туралы мынадай тіркестерді жинақтап жалпы ой жүйесін сипаттап беруге болады.

− Адамзаттық құндылықтардың адамдардың мінез-құлығына әсері тек Этос параметрімен саралануы тиіс;

− Қадам заман /антик/ философиясының өзінде адамдар әрекеті мен ғибраттылық мінездемесін айқындауда дәл осы түсінік ар өлшемі ретінде қолданылған;

− Мораль /имандылық, имансыздық/ адам баласылық өнегелілік құбылыстардың туындысы Этос тамыры, тарихи тағдыры моральдан тереңде жатыр;

− Этос – адамдардың шын пейілмен қауымдасуы, өң-түсің түрлі болғанымен, түбір бір екенін жадыңнан шығармау үшін жаралған, дәстүр жадау тартып, рух сырқатқа шалдыққанда Этос бас көтере алмай қалмайды;

− Этос – ар-иман, намыс бастауларын тас-түйін жұмылдырып, қуат дем береді. Ол тек адам болмысының ең мағыналы ақ тұмасы тәлкекке түскенде ғана жұлқынып бой көрсете алады. Ол тарихи құбылысқа шешуші ықпал жасамағанмен, ізгілікке, адамгершілікке жат сұрықсыздық мәнін саралауға жұрт көңілін, қоғам назарын аудартарлық қасиетпен дараланған;

− Этос – біздің тұлабойымыздың бүкіл жаратылысымыздың әділетсіздікке қарсылығының табиғи көрінісі. Ол – ар-ожданды тұғырына қондыратын қуат, ең құрығанда иммунитет.

Сыншының арнайы жазған күнделігі туралы әзірге ақпарат жоқ, дегенмен еңбектер зерделей қарап отырсаң өзінің жеке ойларымен оңаша қалған тұстарының жазбаларын табуға болатындай. Мысалы,

- Бір ғажап адам пейілі онша адал емес-ау деп ойлаған адаммен қолдасып амандасып қалып, көзді ала бере алақанын қош иісті әтірмен шайды. Бұл- шітірәлік емес, өз бойын, жалпы адами рухының тазалығын сақтағысы келген кісінің тәлім дәрісіндей еді. Ал біз қолдасуға тұрмайтын әлдекімдермен құшақтасып көрісеміз, осындай майысқақ қаратайлық /М.Ә./ психологиямен күресу керек. Дүниеде осындай парықсыз адамдармен пікір таластырудан асқан қиындық жоқ.

- Бізге бөксесі жұмсақ кресломен біте қайнасып кеткен кентаврлаар /адамат/ тәрізді жартылай кісі, жартылай орындыққа айналған рухани мүгедектік емес, арамзалықпен ауылы іргелес қонғанды өзіне сын санайтын, әр қылығын имандылық таразысына тартқызар, рухани тазалықты пір тұтар әділқазылық зерде керек. [6,147-170 б.б.]

Өз жаныңның тазалығы үшін, өзіңді тану өзімшілдік моральмен кереғар ұғым. Бұл бақ пен сорды шатастырғанмен бірдей. Бұл үшін әркім алдымен өзінің жан тазалығын нысанаға алып өзін-өзі таныса, бұлтартпас ақ жол, азаматтық айқындамаң деген осы,- деп келтіреді.

57

Біз осымен сыншының шындықтан ажырамаған ақиқатты тұлғасын өзі туралы және өз еңбектеріндегі өз ойларын негізге ала отырып тануға, танытуға мақсаттандық.

Абай ұсынған «толық адам» концепциясы адамзат өркениетіндегі барлық игі қасиеттер жиынтығын: иман, ғылым, білім, тәрбие, әдеп, өнер, құқық, іскерлік, тапқырлық, қайраткерлік, азаматтық, жомарттық, әділеттік, т.б. бойында жетілдіре білген, дамытқан адам десек сыншы Зейнолла Серікқалиев ешбір анықтамасыз өзінің болмысымен осы адами шыңға жете білген тұлға болып табылады.

Қытай жұртының ғұламасы, дао ілімінің негізін қалаушы Чжан – Цзы: өзінің арғы тегінен ажырамайтын адамды «Аспан адамы», рухани бастауынан бөлінбеген адамды «Қасиетті адам», шындықтан бөлінбеген адамды «Кемел адамға» жатқызған екен.

Қазақтың ХХ ғасыр мен ХХІ ғасыр тоғысында өмір сүрген қазақ әдебиеті сынының тарихында эстетикалық сын корифейі атанған Зейнолла Серікқалиев сиқыры – ғылыммен қаруланған білім тереңдігі мен тегінен ажырамаған мықтылығы, рухани бастауымызды жоғалтпаған адамшылығы және шындықтан ажырамаған кемелдігінде.

Әдебиеттер тізімі: 1. Ә.Бөпежанова. Дүние – имани құбылыс. 76 б. // Кітапта: Дүние

имани құбылыс//Алматы: Өлке, 2001.159 б. 2. М. Жақып. Зейнолла Серікқалиұлы ардың өлшемінде Азамат

еді//Еgemen qazaqstan 09.02.2018 3. С.Оспан. Бекзат болмыс сұңқарға бітеді.//Түркістан газеті, 15 ақпан

2018ж 4. К.Юсупов. Сыншы − Зейнолла Серікқалиев. //Қазақ әдебиеті

газеті//7 ақпан, 2013ж. qazaqadebieti.kz

5. М. Әкімханов. Сыршыл сыншы (Зейнолла Серікқалиұлының рухына) 37 б. //Ақиқат ұлттық-саяси журнал,12 қазан 2017ж. akikat. kazgazeta.kz

6. З.Серікқалиев. Адам деген асқаралы ұғымның өзі − мәдениет туындысы. 147-170 б.б.// Кітапта: Дүниетану даналығы.// Алматы. Білім, 1994. 217 б.

Abstract The article was written on the basis of scientific papers critic of Zeinolla

Serikkalieva on civil position of human life. Key words: critique, essence, ethos, belief, existence, conscience,

immunity, complete and whole human being, concept, literature studies, intellect scientist, educational, wisdom academy.

58

ҒТАМР 03.01.07.

Г.Кайргалиева., Ә.Бегісбаев Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

тарих ғылымдарының кандидаты., Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің

магистранты Атырау қ., Қазақстан Республикасы

g.kairgalieva@asu.edu.kz.

Х.ДОСМҰХАМЕДОВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ЖАЛАҢТӨС БАТЫР

ЖАЙЫНДАҒЫ МӘЛІМЕТТЕР

Аңдатпа Мақалада қазақ халқының азаттығы және қазақ мемлекетттілігі үшін

қызмет еткен қазақ батырларының бірі – Жалаңтөс батыр жайындағы Халел Досмұхамедовтың шығармаларында кездесетін мәліметтер баяндалады. Далалық өркениеттегі батырлар мектебінің маңызы, қазақ батырларының дәстүрлі қоғамдағы атқарған қызметтері болып табылатын ел қорғау, елшілік, қазылық ету секілді қызметтер Жалаңтөс батыр мысалында талданады.

Негізгі сөздер. Жалаңтөс батыр, батырлық дәстүр, дала өркениеті. Ардақты бабамыз Халел Досмұхамедұлы өзінің еңбертеінде жиі

ақпараттар берген Жалаңтөс батыр туралы не білеміз? Қазақ даласында ойраттардың жойқын шабуылдарынан қорғап, мемлекеттіліктің сақталып қалуында батырлар ерен еңбек сіңірді. Батырлар институтының арқасында қазақ мемлекеттілігі қалыптасып, дамып отырды деп нық айта аламыз. 1643 жылы әйгілі Орбұлақ шайқасында қазақ әскерлерінің саны жағынан аздығына қарамастан жаулап алушыларға тойтарыс бергендігі жайында И.Фишер, В.Вельяминов-Зернов, А.Чулошников, А.Левшин, В.Моисеев, С.Кляшторный, С.Асфендияров, М.Тынышбаев және Х.Досмұхамедов еңбектерінде кездеседі. Қазіргі таңда қазақстандық патриотизмді қалыптастыруда біз қазақ батырларының мектебін зерделеуіміз және олардың өмір жолын үлгі ретінде ұсыну арқылы тиімді пайдалануымыз қажет.

Даңқты қолбасшы, батыр, би, әмір Жалаңтөс Сейітқұлұлы 1576 Сырдария өзенінің бойы, Нұрата аймағында дүниеге келген [1,488б]. Арғы атасы Ораз қажы жарты әлемнің әміршісі болған Ақсақ Темірдің бас уәзірі, ақылшысы болған [2]. ХVII ғасырда Қазақ хандығы мен Бұхара хандығы арасында қайшылықтар мен қақтығыстардың көп болғаны тарихтан мәлім. Осындай шиелініске толы уақытта Баһадүр батырдың әкесі Сейітқұл хан

59

Қазақ хандығының билеушілері Шығай хан мен Тәуекел ханның соғыс жорықтарына өзінің әскерімен белсенді түрде қатысып отырған [3,35 б]. Сейітқұл хан 1570 жылы өзіне қарасты алшын руымен Нұрата өңіріндегі өзбек, қарақалпақтардың басын біріктіріп хан болып, 5000 тұрақты жасақ ұстаған.

Жалаңтөс Баһадүрдің тәрбие алған ортасы да өзіндік сырға ие. Сейітқұл хан оны жастайынан Қызылқұмды мекендейтін қазақтар мен қарақалпақтардың ханы Дінмұхаммедтің (Дінмұхаммед Хақназарұлы) сарайына қызметке және бес жасында Нұратадағы мешітке оқуға береді [4]. Жалаңтөс батыр хан сарайында дипломатиялық көзқарасы қалыптасып, шығыстың ұлы тұлғаларының өмірлік жолдарымен танысады.

Жалаңтөсті әкесі 1590 жылы Бұхара ханы Абдулланың жоғары дәрежелі қолбасшылары даярлайтын әскери мектебіне оқуға жібереді. Бұл мектепте Шыңғыс ханның қолбасшылық өнерінен дәріс беретін Бақимұхаммедтің баласы Имамқұл Жалаңтөс батырды байқап, оны өзімен бірге хан ордасында өтетін әр түрлі кеңестерге, шет елдерден келген елшілерді қабылдайтын салтанатты рәсімдерге қатыстырып отырады. Хан ұрпағы Имамқұл мен Жалаңтөс батырдың достығы осы кезден басталады. Бұхараның әскери мектебінде 3 жыл оқып, түменбасылық лауазым алып қайтқан Жалаңтөс батырдың 1593 жылы Бұланғар, Лайыш, Қаттықорған жерлеріндегі әлімұлы тайпасының бір бөліміне би болып сайланады. 1595 жылы Имамқұлдың шақыруымен Бұхараға келеді де, хан кеңесінің ұйғаруымен Бағдад қаласына оқуға жіберіледі. Онда білімнің әр саласынан дәріс тындап, 1598 жылы еліне оралады. 1598 жылы қыркүйекте Бұхара ханы Абдулла қайтыс болады да, орнына баласы Абдулмүмин таққа отырады. Бірақ оның билігі ұзаққа бармайды, бес айдан соң өзінің қарсыластарының қолынан қаза табады да, тақ үшін тартыс басталады. Осындай жағдайда Бұхараның ақсүйектері Жалаңтөс батыр бастаған алшындардың қолдауымен Жәнібектің баласы Бақимұхаммедті хан көтереді, інісі Уәлимұхамедті тақтың мұрагері етіп жариялайды. Жалаңтөс батыр хан кеңесіне мүшелікке қабылданып, әскери істер жөніндегі кеңесші және ішкі істер уәзірлігінің орынбасары болып тағайындалады. 1605 жылы Бақимұхаммед қайтыс болады да, таққа Уәлимұхаммед отырады. Бірақ Уәлимұхаммед ел ішінде тәртіп орнатып, халықтың бірлігін сақтай алмайды. Мұндай саясатқа қарсы болған Жалаңтөс батыр бастаған топ 1611 жылы Уәлимұхаммедті тақтан түсіріп, орнына Имамқұлды отырғызады. Осы кезеңде Бұхара хандығының нығаюына Жалаңтөс батыр көп еңбек сіңіреді [1,489 б.]. Имамқұл хан билік құрған кезеніңде Жалаңтөс баһадүрдің абыройынан, қалың әскерінен қауіптенетін болған. Соның дәлелі 1612 жылы Имамқұл хан көп әскерімен Түркістанға баса-көктеп кіреді. Алдыңғы соққы қазақтар мен қарақалпақтарға берілетін болған соң, Жалаңтөс батыр өз әскерімен көмекке жетеді. Баһадүр батырдың қолынан қаймыққан Иманқұл амалсыздан, соғысты бастай алмай, келіссөзге келеді. Алайда бұл Бұхар ханының уақытша айласы екенін түсінген Жалаңтөс батыр әскер жиып,

60

Иманқұлды түгелдей талқандау үшін дайындала бастайды. Мұны білген Иманқұл Жалаңтөс тұрғанда өзінің Бұхара хан тағында отыра алмайтынын түсініп, оған Самарқан қаласын және сол төңіректегі уәлаяттарды сыйға тартады. Сөйтіп, Жалаңтөс Самарқан әмірі атанып, таққа отырады [5]. Иманқұл ханның Жалаңтөсті Самарқанд шаһарының әмірі етудегі мақсаты хан тағынан алыстату және сыртқы жаулардан қорғану болды. Самарқандтың әміршісі болғанда Жалаңтөс батырға Үндістан, Хорезм, Тибет, Ресей, т.б. елдерден сыйлықтар келіп тұрған. Жалаңтөс батыр тек Самарқанд, Бұхара, Ташкент, Түркістан аймағын қорғаған жоқ, ол қиын қыстау кезеңде қазақ даласының қорғаны бола білді.

Қазақ тарихында Жалаңтөс батырдың есімі «Орбұлақ» шайқасымен кеңінен танымал. Тарихшы Өмірзақ Озғанбаев бұл шайқас жөнінде мынадай мәлімет келтіреді: «Қоңтайшының қазақтарға қарсы жорығы 1643 жылдың қысында басталып, 1644 жылдың жазының ортасына дейін созылады. Жоңғарлар Тянь-Шань қырғыздары мен Жетісу елінің қазақтарына қырғидай тиіп, қырғынға ұшыратады. Мыңдаған тұтқын Жоңғарияға жөнелтіледі. Жорықтың алғашқы кезеңіндегі жеңіске масайған қоңтайшы қазақ жеріне ентелеп, дендеп кіре бастайды. Дәл осы кезде Жәңгір хан жауды Орбұлақта қарсы алуға кіріседі. Ол Жоңғар әскерінің саны, бағыт-бағдары мен жоспары жөнінде үнемі хабардар болып тұрады. Мұны Жәңгірдің Хунделен патшайымен достығының нәтижесі деумізге де болар. Жәңгір сұлтан барлау мәліметтерін ұтымды пайдаланып, жауға қарсы тұратын ыңғайлы, ұрымтал жерді де көрегендікпен талдайды. Жауды шырғалап, тар қысаңға кіргізеді. Әртүрлі амалдармен тосқауылдар қойып, олардың әлсіз тұстарын дәл табады. Бірнеше апта бойы тар жерге кептеліп, қамалған жаудың қалың қолын қазақ сарбаздары үздіксіз шабуылмен титықтап, орасан зор шығынға ұшыратады. Жәңгір бастаған қазақ қолы Орбұлақтың қия беткейіндегі 600 қойтасты паналап, ор қазып алып, жауын улы жебемен қарсы алады. Сонымен қатар Сасықтекенің түтінін де пайдаланады. Улы жебемен жауын сеспей қатырса, сасықтеке деген гүлді суға қайнатып,оған шүберек малып кептіреді де, от тұтатып, жел жақтан улы түтін жібереді». Соғыс өнері хақында А.Левшин: «Ол ашық шайқастан қашып, аздаған адамдарының бір бөлігін екі таудың арасымен сайға орналастырады. Олар жерді терең етіп қазып, биік қорған дуалын жасады, ал жауынгерлердің екінші бөлігі таудың арғы жағында тығылып отырады. Жоңғарлар қорғанға таяп келіп, оған шабуыл жасады. Көп адамынан айырылған соң, оларды қоршап алуға алаңның тарлығы мүмкіндік бермеді. Сол кезде Жәңгір олардың ту сыртынан шабуылдады. Ойламаған жерден болған соққының әрі жауынгерлердің батылдығының арқасында, мылтықтарының өте сапалы болуынан Батыр қоңтайшыға қатты соққы берді» деп мәлімет келтіреді [6, 13 б]. Жоғарыда атап өткеніміздей Орбұлақ шайқасында Салқам Жәңгірдің жеңіске жетуіне бірден бір себепші болған Жалаңтөс батыр еді. Жалаңтөс батыр осындай қиын-қыстау кезеңде 20 мың әскерімен Жәңгірге көмекке келіп жоңғарларды талқандаған болатын. Орбұлақ шайқасы грек патшасы Леонидтің 300

61

әскерімен Фермопила түбінде парсыларға қарсы тұрған аңыз оқиғамен тең болып келеді.

Жалаңтөс баһадүр тарихта тек өзінің батырлығымен, ер жүректілігімен қалған жоқ. Батыр сәулет өнерінің де қамқоршысы бола білді. Батырдың жеке қаражатымен Самарқан шаһарында «Тіллә-қари» және «Ширдар» атты екі медресе салынды. Бұл жөнінде ардақты бабамыз Халел Досмұхмедұлы мынадай мәлімет келтіреді: Самарқан шаһарының көптеген көрнекті орындарының ішінде ерекше көз тартатыны-қалалық Регистан алаңы, оның үш бетінде архитектурасы мен әрлеуі ғажайып көркем үш медресе- «Тіллә-қари», «Ширдар» және «Ұлықбек мырза» сән түзеген. Бұрынғы кездерде Самарқанның тыныс тіршілігінде Регистан алаңының алған орнын Мәскеудегі Қызыл алаңмен салыстыруға болар еді. Үкіметтің барша маңызды жарлықтары мен пәрмендері халыққа осы алаңда жарияланатын және қоғамдық келелі істерді шешу үшін шақырылатын немесе әулиелерге тәу етіп, қауымдасып құлшылық қылатын халықтық жиындардың бәрі де осы алаңда өткізілетін.

«Тіллә-қари», яки «Алтынмен апталған» медресесі іш жағында ауласы бар, тік бұрышты көлемді ғимарат, оның биік, шаршы шатыр жиегі, сыртқы қабырғасы мен мұнаралары әсем нақышты өрнекті жазу түзеген түрлі-түсті, алтын жалатқан жұқа кірпіштермен қапталған. Ал аулада шәкірттерге арналған 25-ке жуық құжыра бар, мешіттің ішкі қабырғасы да түрлі-түсті, алтын жалатқан өрнекті жазу, суреттермен безендірілген.

«Ширдар», яки «Арыстанды медресе» медресесі айбынды да сәулетті ғимарат, оның сыртқы жағы адам таңқаларлық өрнекті жазу түзген түрлі-түсті жұқа кірпіштермен қапталған. «Ширдардың» шатыр жиегі айбынды аспалы дарбаза іспетті, оның жоғары жағына аузын арандай ашып тұрған қос арыстанның бейнесі салынған. Аула ішінде мешіт пен шәкірттерге арналған құжыра бар. Мешіттің ішкі жағы да өрнекті жазулармен безендірілген.

Самарқан тұрғындарының аңыз қылып айтуынша, бұл ғажайып қос медресені салдырушы- әмір Жалаңтөс батыр көрінеді. Шынында да «Ширдардың» порталының ішкі қабырғасында парсы тілінде жазу бар. Бұл жазудың аудармасы мынадай:

«Әмір қолбасшы, турашыл Жалаңтөс оның кемелдігін жеткізе мақтайтын қызыл тіл- інжу маржан; ол тұрғызған медресенің биіктігі соншалық, оның ұшы көкке тірелген; ақылдың қыраны қанатын қанша қақса да жылдар бойы сенің биік аспалы дарбазаңа жете алмас; оның мұнарасының ұшына ғасыр бойы ілмекті арқаны бар айлакер ұры да шыға алмас; сәулетші оның аспалы дарбазаларының тізбегін жасағанда таңғалғандықтан аснан бармағын тістегендей, жаңа толған айды қарпып алды. Осы құрылыстың іргесін Жалаңтөс баһадүр қалағандықтан, ғимараттың тұрғызылған жылы «Жалаңтөс баһадүр жылы» деп аталады:Егер «Жалаңтөс баһадүр» сөзін құрайтын (араб) қаріптерінің сандық мәнін тізсек, онда ғимаратты салу жылы хижра бойынша 1028, ал

62

қазіргі жыл санаумен 1619 жыл болып шығады. [7, 40-41б]. Қазіргі уақытта әлемнің түкпір түкпірінен Самарқан қаласының көрнекті сәулет орындарын көру үшін жыл сайын мыңдаған саяхатшылар келеді. Өкінішке орай Самарқандағы «Тіллә-қари» және «Ширдар» секілді көрнекті екі медресені қазақтаң шыққан Жалаңтөстің салдырғаны туралы көпшілік халық хабарсыз. Түркістандағы Хожа Ахмет Яссауи кесенесін Әмір Темірдің салдырғаны туралы көпшілікке көп айтылады. Алайда Жалаңтөстің Самарқанда әмір болғаны, көрнекті сәулет орындарын салдырғаны туралы жеткілікті деңгейде айтылмай келе жатыр. Баһадүр Жалаңтөстің өмірлік жолы, ұлтжандылығы, ер жүректілігі келешек ұрпаққа ұлттық тәрбие беру мақсатында насихатталу керек.

Әдебиеттер тізімі: 1. Қазақстан Ұлттық энциклопедия /Бас ред. Ә.Нысанбаев.- Алматы:

«Қазақстан энциклопедиясының» Бас. редакциясы, 2001.-720 бет. 2. https://e-history.kz/kz/contents/view/1987 3. Өткелбаев Н. Жалаңтөс баһадүр. Тамыры терең-тарихы кенен-

Қазалы. Алматы: «Телеарна»,-2008.-340 б. 4. Нығметуллаев М. Жалаңтөс баһадүр батыр/Атамекен-2008 жыл, 25

сәуір, 6 бет. 5. Өтениязов С. Жалаңтөс/Ана тілі-2018, №14,5-11 сәуір,6 бет. 6. Қарагөз Сімәділ. Орбұлақ ұлт жеңісі, ұлт мақтаны/Қазақ Әдебиеті

№16-2018, 27 сәуір, 13 б. 7. Досмұхамедұлы Х. «Аламан»-Алматы :Ана тілі, 1991.176-бет.

Abstract The article by Khalel Dosmukhamedov ome of the herols of KZ, is Yalonfos

herol, who serves the Kazakhs and the Kazakh statehood.The role of heroines in a gradual civilization, the role of Kazakh heroes in a traditional facility, such as credit, housing, jurisdiction are anlyxed by Yalposh heroe.

Key words: Kovarian heroe, heroic tradition steppe civilization.

63

ҒТАМР 13.07

Ө.Қ.Бекежан Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

bekezhanok@mail.ru

ИБН БАТТУТА КІТАБЫ: МӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ КУЛЬТУРТРЕГЕРЛІК АСПЕКТ

Аннотация Мақала ортағасырлық саяхатшы Ибн Баттутаның мәдениеттанымдық

көзқарасына арналған. Тек саяхатшы ғана емес ислам өркениетінің өкілі,культуртрегер болған Ибн Баттута өзі болған елдердің салт-дәстүріне, мәдениетіне сыни көзқараспен қараған. Сондықтан ол елдердің мәдениеті жайлы көптеген өз тұжырымын қалдырды. Қазіргі жахандық әлемдегі күрделі, қайшылықты жағдайда оның жазбаларының саяси, діни, мәдени, тіпті геосаяси астарын қарауға болады. Ол Ислам әлемі мен исламдық емес әлем, ислам мен түркі әлемі қатынасының орта ғасырға тән картинасын жасады. Сондықтан осынша ғасырлар ішінде не өзгерді, мәдениеттер сұхбаты мен қайшылығы қалай ауысты деген сұраққа оның шығармасына иек арта отырып жауап іздеуге болады. Ибн Баттута пікірін, тұжырымдарын қазіргі тарихи кезеңдегі еуразия мәдениеті, діні тұрғысынан салыстыра қарастыру қажеттігі тұжырымдалады. Соның ішінде қазіргі қазақ мәдениеті мен діни ұстанымдары тұрғысынан параллель жасау маңызды екендігі көрсетілді.

Негізгі сөздер. Ибн Баттута жиһангер, Ибн Баттута және ортағасырлық ислам мәдениеті, «culture shock», дәстүрлі мәдениет және дін,мәдени сабақтастық мәселесі.

Біз қазіргі әлемді жаханданған дәуір деп санап, бұл процесстің, яғни, мәдениеттер мен ұлттар, халықтар арасындағы тығыз коммуникацияның ХХ-ХХІ ғасырларда орныққанын басып айтамыз. Бірақ бұл қозғалыс, жақындасу траекториясы, өркениеттік диалогтар ерте кезде-ақ бастау алған. Оғанда қазіргі замандағыдай экономикалық, діни-дүниетанымдық, саяси факторлар зор ықпал етті. Бірақ осы құбылыстың әлемге тарауына, мәдени шекаралардың кеңеюіне үлкен ықпал еткен адамдар тобы бар, олар - жиһангерлер болды. Егер оларды «жаһангерлер» деп атайтын болсақ, семантикасы «жаһандану» процессінің тарихи тамырын көрсететін болып шығады. Сондай әлемге әйгілі саяхатшының бірі-Ибн Баттута (1304-1377) еді. Қазіргі интернет кеңістігіндегі мәліметтер оның шын мәнінде әлемді тануға зор үлес қосқан ұлы саяхатшы екенін танытады. Соның ішінде кейбір барынша қазбалап зерттегендер оның жүз жиырма мың жеті жүз шақырым

64

қашықтық жол жүргенін, 69 карта сызғанын, сол дәуірдегі мұсылман әлемін барынша қамтып жүріп өткенін айтады. Шынында ол тарих уақыт араб-ислам әлемінің ренессанстық кезеңі, ғылым мен ислам діні өркениетінің дәуірлеп тұрған уақыты еді. Сондықтан оның саяхаты культуртрегерлік тұрғыдан да зерттеуді қажет етеді және оның осы миссиясын қазіргі дәуірмен салыстыра қарау да белгілі мәдениеттанымдық нәтижесін берері сөзсіз деп санаймын.

Атақты ортағасырлық Мароккадан шыққан араб (бербер) саяхатшысы Ибн Баттутаның «Қалалардың таңқаларлық ғажайыптары мен саяхат тамашасына тамсанушыларға тарту» кітабының (қолжазбасының) мәнін әр түрлі аспектіде қарауға болады. Оның жазбалары жайлы жүздеген еңбектер бар, кейбір келтірген деректері әлі де пікірталас тудыруда[1]. Оның еңбектерін өзінің тарихи өткенін електен өткізіп, тарихи шындықты іздеген халықтар дереккөз ретінде пайдалануға тырысады. Осындай қызығушылықты оған еуразия халықтары да танытуда. Қазіргі бүкіл әлем біртұтас дүниеге айналған жаһандану заманында оның кітабының ақпараттық мәні төмен болуы да мүмкін. Бірақ оған осы жаһандық космостың қалыптасу эволюциясы аспектісінен қарар болсақ оның мәні мен маңызы арта түседі. Осы жағынан алсақ ол да орта ғасырлық әлемдегі мәдениеттердің өзара танымдық процессінің ұлғаюына, кейін Батыс пен Шығыс өркениеттерінің бір-біріне қадам жасауына, қазіргі тілмен айтқанда «мәдениенттер сұхбаты» қалыптасуына ықпал еткенін көреміз. Ибн Баттут әуелі сол кездегі мұсылман елдерінің бір-бірін тануына жол ашты, сонымен қатар әлі ислам мәдениеті қалыптаспаған немесе әлі исламға «өзге» дәстүрлер ықпал етіп тұрған мәдениеттердің кейбір ерекшеліктерін ашуға ықпал етті.

Кезінде оның кітабы еуропа үшін оған дейін белгісіз, тылсым Азияны танытқан сенсациялық шығарма болды. Оны бүкіл ориенталистер ден қойып оқыды, бірден бірнеше еуропа тілдеріне аударылды, оны зерттеген кітаптар, мақалалар жарық көрді. Қазіргі жаһандық әлемдегі күрделі, қайшылықты жағдай үшін де оның жазбаларының саяси, діни, мәдени, тіпті геосаяси астарын қарауға болады. Ол Ислам әлемі мен исламдық емес әлем, ислам мен түркі әлемі қатынасының орта ғасырға тән картинасын жасады. Сондықтан осынша ғасырлар ішінде не өзгерді, мәдениеттер сұхбаты мен қайшылығы қалай ауысты деген сұраққа оның шығармасына иек арта отырып қарауға болады. Ибн Баттута саяхатшы, діни қызметкер, дипломат және культуртрегер болды. Бірақ, сонымен қатар мұсылман және діни қызметкер, миссионер ретінде басқа мәдениет өкілдеріне менсінбей қарағаны да көрініс беріп қалады. Себебі ол бүкіл бітім болмысымен сол кездегі мұсылман мәдениетінің өкілі болды және жүрген жерінде миссионер ретінде де сол діннің мүддесіне қызмет етті. Жоғарыда біз оның шығармаларын әртүрлі аспектіде қарастыруға болады деп өттік, соның ішінде мәдениеттанымдық тұрғыдан қарасақ, біраз қызық деректер мен жағдайларды байқаймыз. Осы жерде айта кету керек мәдениет теориясында

65

әртүрлі мәдениеттердің жүздесуіндегі тосын, «бөтендік» элементтермен кездесудің алғашқы әсері ерекше жағдай туғызады деп саналады. Тіпті осыған байланысты американдық мәдениет зерттеуші антрополог Калерво Оберг (Kalervo Oberg) «culture shock» («культурный шок», «мәдени естен тану, шошу») сияқты терминді енгізді[2]. Әрине, ол тарихи кезең әлемдегі халықтар арасындағы аккультурация үрдісінің басталып жатқан кезі болды, әуелі аккультурацияны өз жеке басынан өткізген (дәстүрлі нанымдағы бербер тайпасынан шығып, ислам діні мен мәдениетін қабылдап, саналы өмірін ислам дінінің таралуына жұмсаған) ибн Баттута да осындай мәдениеттердің сұхбатына үлкен үлес қосты. Ол барған елдеріне ең біріншіден, сүннит мұсылман, миссионер көзімен, ислами дүниетаным тұрғысынан қарады. Сондықтан И. Тимофеев байқағандай ол кейбір барған елдерінде мәдени шошуға тап болса, оның өзі атақты жиһангердің осындай көзқарасымен байланысты болып келеді[3]. Бұл дәуір ислам дінінің дәуірлеп, көптеген елдерге тараған, діни-мәдени ареалы кеңейген кез болды. Сондықтан шынайы мұсылман ретінде ол ислам құндылықтарына жат болып көрінетін құбылыстарға шошына қарады. Ол өзге мәдениеттерге сол кезде әлемдегі озық өркениет болған ислам мәдениетінің қағидаттары, түсініктері, жетістіктері тұрғысынан қарады, сондықтан оның бойында исламдық емес салт-дәстүрлерге, қоғамдық қатынастарға жатырқай қараушылық болды, тіпті өзі ұстанған суниттік ислам дүниетанымы бойынша исламдық шиттерге де теріс көзқарас білдірді.

Енді оны қандай бөтен мәдени құбылыстар таңқалдырды дегенге тоқталып өтсек. Мысалы, оған түріктердің ат қою дәстүрі тосын көрінеді. «Тюрки называют родившегося ребенка по имени первого входящего в шатер при его рождении». Бұл дәстүрді ол пұтқа табынушылықтан қалған деп санайды. Алтын Орданың ханы Өзбектің қызының есіміне таң қалып, оған өз түсінігін білдіреді: «Имя дочери Султана Узбека- Иткуджук (шамасы, толықтай «иттің күшігі»- Ө.Б). Имя это значит «Собачка», потому что «ит-собака, а куджук»-щенок. Мы уже сказали выше, что тюрки получают имена по случаю, как это делалось когда-то у арабов»[4]. Әрине, түрік халықтарының, соның ішінде сол кездегі ноғайлар мен қазіргі қазақтардың мәдениетінде олар ислам дінін қабылдағанына қарамастан дәстүрлі наным-сенім, әсіресе, ырымдар тек Баттутаның заманы емес қазірде кей жерлерде сақталуда екені белгілі. Ибн Баттута ғайыптан қазіргі заманда қайтып келсе де, Самита, Олимпиада немесе Азиада деген есімдерге қайраң қалары сөзсіз. Ол кезде арабтар ислам дінінің кіруімен ондай дәстүрден пұтқа табынушылықтың сарқыты ретінде құтыла келген еді. Сондықтан сұлтанның қызына харам жануардың есімі қойылуы өзін шынайы мұсылман санаған Ибн Баттута үшін нағыз «culture shock» болуы заңды еді.

Бірақ осы жерде оның өз есіміне байланысты мына фактіге назар аударғым келеді. Оның толық есімі- Абу Абдуллах Мұхамммад ибн Абдуллах ибн Мұхаммад ибн Ибрахим ибн Юсуф аль-Лавати ат Танджи ибн Баттута ибн хамид аль-Гази ибн Күрейш аль-Али екені тарихтан белгілі. Ал осы ұзын

66

шұбар есімінен ол бүкіл әлемге тек Ибн Баттута деген атпен таныс. Бір зерттеушілер «Баттута» деген лақап есім араб тілінің маракон диалектісінде«уточка», яғни, қазақшаласақ «кішкентай үйрек»деген мағына береді деп түсіндіреді. Демек, лақап болса да оның өз есімі де ислами ат қою шартынан шет тұр. Бұл да осы адамның бір парадоксі деуге болады.

Ол Персияда мына жағдайға таң қалады. Мешхедте Али Ибн Муса ал-Реза (8-ші шиит имамы) моласымен қатар жатқан атақты Харун ар-Рашид(Абу Джафар Харун ибн Мұхаммед, Аббасид халифі- Ө.Б.) басына барғанда, ал-Резаның жібекпен көмкерілген құлпытасына шииттердің қалай тағзым жасағанын көріп суннит мұсылман ретінде реніш білдіріп, «Харун ар-Рашидке түкіріп жатқандай болды» - дейді[4]. Тағы бір таңқаларлық дәстүрді ол Афғаныстан жерінде көреді. Құрметпен қарсы алып, дастархан жайған сол жердің бір белгілі адамының тамақтан кейін қол жуған суды бұларға құрмет көрсету ретінде ішіп қойғанын айтады. Сондай-ақ осы Афған жерінде сұлтанның өз әйелін бөтен еркекпен сөйлесуге қалдырғаны да оған тосын көрінеді.

Ол Укактан (Саратов) Эль Сарайға бара жатқан жолда бір күндік жерде Орыс таулары бар деп айта отырып, орыстарды: «христиане, народ рыжими волосами и голубыми глазами, весьма хитрый и коварный. У них есть серебрянные рудники, и из их земли получаются сувами, или слитки серебра»- дейді. Оның Алтын Орда туралы жазып отырып, русь туралы ештеңе жазбағанына И.Тимофеевте таң қалады: «Во всяком случае, воспринимая Золотую Орду как могущественное мусульманское государство, он ни словом не обмолвился о Руси, так, словно бы ее и не было вовсе. Случайно или умышленно? Думается, ни то, ни другое. Скорее всего в первой половине XIV века русские княжества представлялись арабскому путешественнику неотъемлемой частью Золотой Орды, ее лесной окраиной, платившей сарайскому хану ежегодную дань и с трепетом ожидавшей его повелений»[3].

Содан кейін өзі мынандай тұжырым жасайды: «Русь выпала из поля зрения Ибн Баттуты еще и оттого, что была населена враждебными ему христианами, а также ввиду нечеткости политической перспективы. Действительно, кто из ордынцев в первой трети XIV века мог предвидеть 1380 год?»[3]. Осылайша орыс зерттеушісі ХХ ғасырда астам сөйлеп, атақты жиһангердің болашақты болжай алмағандығын бетіне басып жазады. Шынында да ұлы саяхатшы тарих көшінің қайда бет бұратынын ол кезде болжай алмады. Ия, осы XIV ғасырда қазақтар тарих сахнасына жаңа шыға бастады. Сондықтан жихангер ол туралы ештеңе жаза алған жоқ. Кейін Русь кезінде өзі тәуелді болған Алтын Орданы өзіне қаратты, жихангер көрген империяның өзі де мәдениеті де, гүлденген қалаларыда жойылды. Тарихта жиі болатындай ортағасырлы қалып империя хандықтарға бөлініп кетті. Бөлінгендерді русь билеп, жаңа империя құрды. Осылайша Ибн Баттута көп назараудар маған орыстар өз билігін орнатты. ХХ ғасырда осы территорияда атеистік мемлекет орнады. ХХ ғасырдың аяғында бұл империя да тарады.

67

Осылайша жихангер келіп кеткеннен кейінгі тарихи кезеңдерде осы географиялық аймақта ол үшін шын мәнінде тарихи-мәдени жағынан нағыз«culture shock» болатын талай оқиға орыналды.

Қырым туралы былай дейді: «Место, где мы сошли на берег, пустыня, называемая Дешт-и-Кипчак. Это зеленая степь, нет в ней ни деревьев, ни холмов, ни домов, ни хвороста. Люди здесь жгут навоз, который называется «тазак» (қазақша «тезек»)[4]. Осы және басқа жерлердегі сөздерінен Батуттың түркілерге менсінбей қарағаны байқалады. Оған олардың мұсылмандығы да сенімсіз көрінеді және әр жерде түркілердің басқа да нәрселерге табынатындарын байқап қалады. Осы жерде қазіргі заманмен де кейбір паралелльдер байқауға болатынын айта кеткен жөн сияқты. Көп жылғы кеңес идеологиясы мен атеизмінен кейінгі орта азияға, жалпы бұрынғы кеңестік мұсылман елдеріне келген, өзін шынайы мұсылман санайтындар сол баяғы Баттута сияқты жергілікті мұсылмандарға скепсиспен қарайтыны жасырын емес.(Тек сол кезде Баттуттың лексиконында «ширк» сөзі оларға қолданылды ма, жоқ па білмеймін-Ө.Б.). Тек біздің кезімізде бұл көзқарас қайшылығы тек мәдени феномен түрінде қалмай, экстремизм, терроризм сияқты діннен өзге саяси сипаттағы қақтығыстарға апарып жүр.

Алтын Орданың ханы Өзбек алыстан, Араб елінен келген мұсылман ғұламасына барынша өзін таза мұсылман, ал елін мұсылман жолын ұстанған империя ретінде көрсетуге барынша тырысып бақты-дейді зерттеуші. Тағы бір зерттеуші М. Крамаровский де оны орданың ислам діні таңқалдырғанын айтады және оны бұл жаққа көп тараған суфизммен және Ханафит мазхабымен түсіндіреді [5]. Оның үстіне ежелгі түрік наным-сенімдерінің де сол кезде әлі жойылмаған (шынын айтқанда, әлі де исламмен қатар сақталып отырғанын) айтқан жөн.

Ибн Баттута Сарайшық қаласы жайлы өзінің қысқа ғана пікірін білдіріп кетеді. Ол екі сарай қаласы бар екенін айта келе, қазіргі атырау жеріндегі сарайшықты кішкене ғана қалашық ретінде суреттейді: «Через десять дней после отъезда из Сараямы прибыли в город Сараджук, джук значит «маленький». Они таким образом хотели выразить, что это Сарай Малый.Город этот расположен на берегу полноводной, крупной реки, называемой Улусу, значение чего «великая вода».Через нее переброшен мост из лодок, такой же, как в Багдаде. В этом городе наше путешествие на лошадях, тянувших арбы, закончилось. Там мы продали их по четыре динара денег за лошадь и меньше этого, ввиду их слабости и дешевизны в этом городе, и наняли верблюдов, чтобы тянуть арбы. В этом городе находится завия праведного старца из тюрков, которого называют «ата» (бұл да әлі күнге өз ерекшелігін сақтаған біздің дәстүрлі исламның көрінісі-Ө.Б.), что значит «отец». Он угостил нас в завии и благословил. Принимал нас также кади этого города, имени которого я уже не помню»[4].

Осылайша ұлы саяхатшы мәдениеттер сұхбаты тұрғысынан да көптеген маңызды мәліметтер қалдырады Ол мәліметтердің танымдық мәні әлі жойылмағанын айта кеткен абал. Ең қызықтысы тарих көшінің дөңгелегі

68

айналып, қайтадан сол заманға ұқсас мәдени сипаттарға, қатынастарға оралуда екендігі. Біз сол заманнның үзіліп қалған тарихын қайта жалғастыруға, ең болмаса тарихын реконструкция жасауға ұмтылыста отырмыз. Соның ішінде мұсылман әлемімен үзіліп қалған байланыс қайта жандануда. Бірақ ол ниетіміз де кейде түсінбестік туғызып, оның өзі көзқарас қайшылығын, тіпті одан да өткен конфликтілер туғызып жүр. Себебі біз сол бір тарихи кездегі сияқты дәстүрлі наным-сенім мен ислам құндылықтарының симбиозын сақтағымыз келеді. Атақты жиһангерді оқығанда тағы бір таласты сұрақ алдымыздан шығады. Ол Жиһангер көрген, кезінде жазып кеткен Алтын Орда тағдыры, оған қазіргі ұрпақтың, оның орнында өмір сүріп жатқан елдердің қатынасы. Қазір «Еуразия» аталып жүрген кеңістіктегі түркі халықтары да, Ресейде Алтын Орданың мұрагері болуға тырысып жатыр, осылайша посткеңестік кеңістікте тарихи бастауларына оралу сияқты құбылыстар өз жалғасын табуда. Осы тұрғыдан атақты жиһангер жазбаларыныңтарихи танымдық маңызы зор және ресей империясы отаршылдығына дейінгі еуразияны зерттеуге маңызды дереккөз бола алатыны сөзсіз.

Атақты жиһангердің Алтын Орда жеріне келіп кеткеніне 5-6 ғасыр өткенімен, осы жерді мекендеген түркі халықтарының базалық мәдени құндылықтары әлі де сақталғанын байқауға болады. Бұл осы жердегі халықтардың (оған қазақтарды да қосамыз) автохтондық екенін дәлелдейді. Сонымен қатар сырттан таңылған мәдени факторлар (әсіресе, ресейлік, кеңестік колониялық) жергілікті халықтардың дәстүрлі мәдениеті мен әдет-ғұрпын түбегейлі жоя алмады, әрбір халықта ежелгі салт-дәстүр сабақтастығы сақталды. Сондай-ақ, осы халықтардың діни көзқарасы да сол дәстүрмен тығыз байланысын сақтап қалды. Бұл елімізде қалыптасқан ислам дінінің тарихи сипатын, өзіндік ерекшелігін және бірнеше ғасырдан келе жатқан сенім екенін көрсетеді. Бұл орта азиялық немесе еуразиялық ислам мен Араб әлемі болмаса таяу шығыстағы ислам дәстүрлерлі арасындағы жиі көрініс беріп қалатын құндылықтық қайшылықтардың тамыры тереңдігін көрсетеді. Соның ішінде исламның осы ерекшелігі қазіргі қазақтарға да тән болып келеді. Сондықтан жоғарыда айтылып өткендей жергілікті, өзіміз «дәстүрлі» деп атайтын сенімге мұсылман елдерінен келген дін иелері баяғы Ибн Баттута сияқты сенімсіз қарайды және кейде өздерін баяғыша жоғары қояды. Осындай культуртрегерлік жағынан қарасақ «culture shock» мәдени феномен ретінде олар тарапынан әлі де көрініс беріп қалады.

Баттута феномені қалай болғанда да жалғасын табуда және мәдениеттанымдық процесте өз орнын сақтауда. Мысалы, «Semaphore Studios» араб студиясы түсірген «Unearthed: Trail of Ibn Battuta»экшен ойыны (ойынның мақсаты Ибн Баттутаның қазынасын табу!) осы бір ұлы саяхатшының өмірі мен аты қазіргі жаһандық бұқаралық мәдениет пенкиберкеңістікте заманауи технология арқылы саяхатын жасап, культуртрегерлік миссиясын жалғастыруда екенін көрсетеді[6].

69

Әдебиеттер тізімі: 1 . Elad, Amikam (1987), "The description of the travels of Ibn Baṭūṭṭa in

Palestine: is it original?", Journal of the Royal Asiatic Society Т. 119: P 256–272 2.Смолина Т.Л. Симптомы культурного шока: обзор и классификация.

Электронный журнал «Психологическая наука и образование» www.psyedu.ru / ISSN: 2074-5885 / E-mail: psyedu@mgppu.ru 2012, №3 1

3.Тимофеев И. В. Ибн Баттута. – М. Молодая гвардия, (Жизнь замечательных людей).1983.- 272с.

4.Ибн Баттута. Сочинения. Электронный источник: http://vostlit. borda.ru/

5.Крамаровский М.Г. Ибн Баттута о тюркском исламе. //Золотоордынское обозрение.№1(3).2014. с.64

6. Электронный источник: https://kanobu.ru/games/unearthed-trail-of-ibn-battuta/

7.Ибрагимов Н. Ибн Баттута и его путешествия по Средней Азии / Нематулла Ибрагимов.– М.:Наука(Главная редакция восточной литературы), 1988.– 128 с.

Аннотация Статья посвящена культурологическому анализу взглядов

среденевекового путешественника Ибн Баттуты. Будучи не только путешественником но и представителем исламской культуры, проповедником, культуртрегером Ибн Баттута критически оценивает традиции и культуру других стран. Он оставил многочисленные замечания о других культурах. В сложной, противоречивой ситуации современного глобального мира его записи имеют религиозно - культурное, политическое даже геополитическое значение. Он создал средневековую картину взаимоотношений исламского и неисламского, ислама и тюркского миров. Как изменился мир за это историческое время, что изменился в диалоге культур, какие ценности сохранились? На эти вопросы можно ответить опираясь на труды этого выдающегося путешественника. Поэтому в статье утверждается что,его взгляды, выводы требуют компаративного анализа в контексте современной евразийской культуры.

Ключевые слова. Путешественник Ибн Баттута, Ибн Баттута и средневековая исламская культура, «culture shock», традиционная культура и религия, проблемы культурной взаимосвязи.

Abstract The article is devoted to the cultural analyses of the medieval explorer Ibn

Battuta s views. Being notonly the explorer, but also a representative of Islamic culture,a preacher Ibn Battuta critically evaluates the traditions and culture of other countries. He left numerous comments on other cultures. In the complicated, controversial situation of the modern global world his records have areligious, cultural, political, even geopolitical meaning. He created a medieval

70

picture of the relationship between Islam and Turkic world. How the world has changed during this historical time, what has changedin the dialogue of cultures, what values hare been pregerved. These guestions can be answered based onthe work ofthis outstanding traverer. Therfare, the article states that his views and conclusions reguire a comparative analysis in the context of modern Eurasion culture.

Key words: Battuta explorer, Ibn Battuta and medieval islamic culture, culture shock, traditional culture and religion, problems of cultural interrelation.

FTAMP 82.09

Г.Б.Аяпова., О.С.Сакенова

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

aiapova-1969@mail.ru

Б.МОМЫШҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ-КӨРКЕМ КЕЙІПКЕРЛІК

ТҰЛҒАСЫНЫҢ ТАҒЫЛЫМДЫҚ МАҢЫЗЫ (З.Ахметованың «Шуақты күндер» кітабы хақында)

Аңдатпа Мақалада «Шуақты күндер» естелік-эссесіндегі Халық қаһарманы,

батыр. жазушы, Б.Момышұлының ізгілікті қыры - Ата Бауыржанның тәрбиелік тағылымдары жан-жақты талданып, беріледі. Сонымен бірге Ата, әже тәрбиесі, ұлттық салт-дәстүр мен әдет ғұрыпты терең біліп қана қоймай, оны сақтап, қорғау қажеттігін де биік ой талғамымен ұғындырады. З.Ахметованың туындысы тек жалаң, суреткерлік қиялдан ғана емес, өмір материялын терең зерттеу, оны талдап, таразылау нәтежиесімен де құнды.

Негізгі сөздер: естелік-эссе, аманат парыз, әдеп пен ізет, өнегелі өсиет, автобиографиялық шығарма, пайымдылық тағылымы, деталь, әдет-ғұрып

Жазушы өмірден алған материялдардан екшеп, електен өткізеді, өмір

шындығынан көркемдік шындық туғызады. Деректілік суреткер қиялымен астасып барып, көркемдік шешімге қол ашады. Міне осы тұрғыдан алғанда Зейнеп Ахметованың шығармаларының ішіндегі мазмұны жағынан ерекше тұрғаны – «Шуақты күндер» атты атасы Бауыржан Момышұлы туралы естелігі.

Ұлттық ерекшелікті айқындай түсетін белгінің бірі – ғасырлар бойына қалыптасқан әдет-ғұрыптар екені белгілі. «Мен тек атамның келінімін. Тұла бойы қайшылықтарға тұнып тұрған қайталанбас адамның биік шаңырағының

71

кең дастарханын ұстаған, шамам келгенше иіліп қызмет істеп, өнегелі өсиет ін де, өңмеңінен тесіп өтер айқайын да естіген маңдайлы келінімін. Атам деген – тірі тарих, шексіз шежіре еді.. Ол – өз өмірінде сый-құрметке, қошаметке бөленген адам. Бірақ халқымыздың жақсы салттарын сақтап, әдеп пен ізет көрсетуім тіпті ұнап-ақ тұратынын білетін едім... » деп жазады Зейнеп апай атасы жайлы жазылған «Шуақты күндер» атты кітабында.

Атаның әрбір қимылы, айтқан өсиеттері мәңгі есте қалып, оның бәрі күнделік болып жазылып, қағазға түсіп, ондағы жазбалар 1980 жылдары «Шуақты күндер» деген атаумен кітап болып жарыққа шықты. Кітаптың екінші бөлімі 1986 жылы жарияланды. Кітап 1990 жылы орыс тілінде басылып шықты. Ата туралы естелік жазу З.Ахметованың ойына қалай келген сұрақтың мазалайтыны рас. Бұл ойымыздың жауабын «Шуақты күндер» кітабының алғашқы беттеріндегі Б.Момышұлының аманат парызынан бастау алғандай. З.Ахметованың атасымен бірге тұрған кездеріндегі нағыз «шуақты күндерінің» белгісі ретінде естелік-эсселер кітабы бүгінгі таңда балауса жас пен өткеніне шүкіршілік ететін дана қариялардың сүйсініп оқитын шығармалары. Бұл орайда «жүректі жарып шыққан әрбір сөздің өзін бағалауды», оны сақтауды ақылды атасы үйретіп, тіпті келініне өзінің қымбатты мұрағатын да аманат етіп қалдырыпты.

«-Балам, қазақта «қара шаңырақ» деген өте ертеден келе жатқан қасиетті сөз бар. Оның негізі әкеден балаға, ұрпақтан ұрпаққа қалып отырған шаңырақтың талай түтін шыға-шыға әбден ысталып, көпті көрген деген ұғымнан шықса керек. Мына, өзіміз отырған пәтер, үкіметтің жасап берген баспанасы болғанымен, Ержанға қалатын Момышұлының қара шаңырағы, менің ұрпағы осы үйде, - деп сәл үндемей қалды да, сөзін қайта жалғады.

-Мен дүние жиған жоқпын, бірақ кедей де емеспін. Менің қазынам – тірнектеп жазған қағаздарым. Халықтың кәдесіне жарап, біреуге ой салып, біреуге өнеге болып жатса, одан басқа байлықтың керегі не? Сол жазбалар осы қара шаңырақта қалады, сақтаушысы сен боласың. Өзің ошағын ұстап, дастарханын жайып отырған бұл үйдің босағасының берік, маңдайшасының биік боларына сенімім зор. Сондықтан, саған тапсырып отырмын. Бірақ менің рұқсатымсыз бір жапырақ қағазды біреуге ұстатпағын, - деп еді. Мен атама берген уәдемді орындадым. Өзге тұрмақ, жалғыз баласы Бақытжанға да ақтартпадым, кілттеулі күйі тұрды. Атам да маған берген бұйрығын өзгертпеді, бөлек тұрған жылдарында бір рет сұраған жоқ. Сол сенім артқан күйі өтті бұл өмірден..... Міне, енді басқа түскенге көніп, өзекті тіліп өткен қайғы уыты саябырлай түсіп, шексіз сағынышқа ұласқанда, атамның қағаздарын парақтадым. Қарап отырып оның жалынды да жаралы жүрегінің лүпілін естуге тырыстым. Топ алдында тұлғасы оқшау асыл бейнесін елестете отырып, биік ойларын тереңірек түсінуге, қайсарлығы мен шыншылдығын тани түсуге талпындым» [1,6] деп ішкі сырын бүкпесіз атқарған З.Ахметовның Ата туралы шығармалар жазуға жетелеген осы парасатты парызы екенін түйсінеміз.

72

«Шуақты күндер» шығармасының «Кіріспе орнына» атты аңдатпасына тоқталайық. «Маңдай тұсымыздағы биік төбенің артынан алаулап күн көтеріліп келеді. Қала үстіне нұрын шашып, басталар күннің бар шапағатын арқалап, әке мейіріміндей жылылық шуағын төгіп күлімдейді. Мен мұндалап тұратын осы бір биік төбе, жайшылықта, жылдар бойына байқалмаған сияқты, байқалса да жүрегімізден өшпес орын алып, өміріміздегі үлкен бір мәнді орынға айналарын білмеппіз. Бүкіл халықты күңірентіп, жүрегімізді қан жылатып кеткен қаралы күннен кейін бұл төбеге жанарымыз жиі қадалатын болған.

Міне, бүгін де, күннің алғашқы сәулесі түсер-түспестен уәделескендей балконға шығып, күн көтеріліп келе жатқан төбеге үнсіз қарап тұрмыз. Екеуміз де бір-бірімізге ләм демейміз, әркім өз ойымен әлек. Алайда, менің де, оның да ойлап тұрған ойымыз ортақ, көз талғанша қарайтын нүктеміз де біреу-ақ. Еңсені басқан тыныштықты Ержанның үні бөліп жіберді.

-Атама қарап тұрсыздар ма? -Иә, балам, - деді әкесі» [1,3]. З.Ахметованың «Шуақты күндер» шығармасын жазуға бес күнделік-

жазбалардан тұратын дәптерлер сеп болыпты. Оны жазуға да итермелеген Бауыржан Момышұлы екен. Оған ең алдымен немересі Ержан себепкер болыпты. Ержан ұйқыдан ояна сала, атасының қасына барып, үнемі көрген түстерін айтатын болған. Сондай түсті айтудың бір сәтінде, Б.Момышұлы келіні Зейнепке немересінің көрген түстерін, айтқан әңгімелерін жазып алуды тапсырыпты. «Мен атамның тапсырмасынан кейін «неге өзі туралы да қағазға түсіре бермеске» деген ойға қалдым. Бұрын да үзіп-жұлып кейбір әңгімелерін жазып қоятынмын, енді күнделікті көңіл бөлуге бекіндім» [1, 9].

«Шуақты күндер» естелік-эссесі арқылы атақты ұлт қорғаны, халық қаһарманы Бауыржан Момышұлымен алғашқы кездесу сәті былай баяндалады. Бақытжан Момышұлының «Огни Алатау» газетінде қызмет істеп жүрген кезі, сондай көшпелі редакциямен Целиноградқа сапарға кеткен мезгілі болатын. кетіп қалған. «Үйде жалғызбын. Алдында, анау үлкен ағайым тұратын жерде, Кеген аудандық оқу бөлімінде мектеп жасына дейінгі балалардың инспекторы дейтін жұмыс істеп әрі кешкі мектепке сабақ беріп жүргем. Тұрмыс құрғаннан кейін біржола келдім ғой Алматыға. Келгеннен кейін жұмыс бірден табыла қоймай, оның үстіне жаңадан үйленген соң үйде болатынмын.

Түс кезі. Шәй дайындап, енді ішейін деп отырғанымда есік сынып кетердей тарсылдады. Тарс, тарс, тарс… Зәрем ұшты енді. Тапа-тал түстің кезі, бірақ енді сұмдық қорықтым. Есіктің алдына барып, даусым зорға шығып «Бұл кім?» деппін ғой. Сөйтсем «Бұл – мен! Атаңмын! Бар киін!» деді. Түкке түсінбеймін. Енді жалаңаш жүрген жоқпын ғой, үстіме қараймын, халатым бар. Бірақ «киін» дегеннен кейін асып-сасып жүріп әлгі халатты шешуді ұмытып сыртынан жеңі ұзын көйлек киіп, басыма орамал, аяғыма шұлық киіп алыппын. Жаздың күні болса да. Сосын есікті аштым да «нартәуекел» деп сәлем жасадым. Өйткені шешем, «үлкен кісілер қаласын,

73

қаламасын сәлем жаса» дейтін. Сөйтіп едім қолын болар-болмас басыма тигізіп, «Бақытты бол, балам!» деп ішке қарай өтіп кетті. Қасында бір ағай болды. Кейін білдім, ол Мекемтас ағай екен. Мырзахметов. Содан тездетіп дастархан жасап, шәй беріп отыр едім «Черновик қайда?» деді. Сөзінің мәнісін түсінбей «Черновигі несі?» деп үндемей отырып қалдым. Соны сезді ме «Момышұлы екіншіні айтам» деді. Зәрем ұшып отырмын, өйткені атамен бірінші рет бетпе-бет келіп тұрмын. «Целиноградқа кетті» деп айтамын дегенім болуым керек «Целиноградқа ұшып кетті» дедім. Сөйтіп ем «тоже мне птичка божья» деп дүрс етті. Содан кейін «ол сияқты қаланың жалқауларына елге барып, еңбек адамдарымен араласқан пайдалы» деді. Шәй құя бастам ем «маған сүт қатпай, қарадай құй» деді. Бұл әдетін есте ұстау керек екен дедім. «Мынау менің інім Мекемтас Мырзахметов деген сенің қайын ағаң болады» деді. Қайын атаң қайын ағаңды таныстырып жатқанда не істеу керек екенін де білмеймін, қайтадан орнымнан тұрып, сәлем жасадым. Үндемей отырмын төмен қарап. Бір уақта «Немен қоректеніп жүрсің?» деді. «Апам келіп тұрады, тамақ бар үйде» дедім. Сөйтіп ем «Тамағың бар шығар, бірақ мынаны ал» деп, алдыма ақша тастады. Сыпайылық танытайын дедім бе, білмеймін, «рахмет, ақша бар үйде» деп ем, «Ал!» деп ақырып жібергенде қорыққанымнан бас салдым жаңағы ақшаны. Бір кезде қалың киімнен пысынап барам, жотамнан тер ағып жатыр. Содан кейін ағаға қарады да «Әй, Мекемтас, нағашыңның үйіне келгендей неғып шалжиып отырсың? Бар, тұр да, такси алып кел» деді. Аға шығып кетті, мен де орнымнан тұрып, атаны шығарып салдым. Сол кезде жалт бұрылып қарады, қараған кезде денесімен бұрылады екен, «о, тоба» дедім ішімнен. Содан кейін «аман бол, балам» деді де шығып кетті. Талайға дейін есімді жия алмай, аяқ-қолым дір-дір етіп, отырдым да қалдым. Атамен алғашқы таныстық осылай болды» [1,13 ].

Атамен алғашқы танысудың өзі-ақ З.Ахметоваға екі қасиеттің тағылымын танытып кетті. Оның бірі «Құдама тартқан екенмін» деген сөзі арқылы, адамның бойындағы жақсы әдетін бағалай білетін асыл ұғымы болды. Ол кейін де бүкіл отбасына үлгі болып, Алланың жаратқан әр пендесіне деген құрметті оятты. Екіншісі, «Бар, киін» деген ишаралы сөзі арқылы кім келсе де ашық-шашық жүруден бұрын, өзіңді сыйлауға деген биік тәрбие салтының алғашқы баспаладағын аттатып еді. Байқап отырғанымыздай, алғашқы танысу сәтінде-ақ ұлтымыздың әдет-ғұрыптық салт-дәстүрлік өзіміз тым байқай бермейтін сынықтары арқылы Бауыржан Момышұлының тәрбие құралы етіп, жалпы адамзатты тәрбиелеуге деген кең құлашты құлшынысын байқауға болады.

Б.Момышұлымен әңгімелесу, тіпті ас-суын бергендегі әр әрекетте де тәрбие тағылымы басты орында тұрғандай болады. Немересі Ержан туғаннан кейін алты ай өткен соң, Атаға бармақшы болады. «Есікті атамның өзі ашты, үйде басқа ешкім жоқ екен. Біздің үстіміздегі қорбиған қыстық киімнен бе, әлде жиі көріп тұрмағандықтан ба, бірден танымады. Менің сәлемімді алған

74

соң, не шарумен жүрген адам екенімізді сұрағанда жылап жіберуге шақ қалдым.

- Ата! Бұл біз ғой. Немереңіз Ержан, - дедім. Атам біресе маған, біресе Ержанға қарап, бір нәрседен қорғанғандай

қолын сермеп, сасқалақтап қалды. Одан қолымдағы баламды алып бетін бетіне тақап, әлденені күбірлеп бауырына қыса түсті. Мен ол кезде атамның баланы өте сирек еркелетіп, езілетінін білмеуші едім. Мына елжіреу ата жүрегінің қарс айырылған жан күйзелісінің ауыр көрінісі, іштей егілуі еді.

-Алжыған шал! Өз немересін танымай қара басты ма! Жарайды енді, қабағыңды шытпасаңшы. Кешір атаңды! Момышұлы ІІІ деп маңдайында жазулы тұр, атаңның шаршаған кәрі көзі бірден көре алмай қалды, - деп Ержан бір нәрсе түсінетіндей сөйлесіп жатты» [1, 27]

Өзгенің алдында оңайлықпен кішірейе қоймайтын әдетін бір ысырып тастап, тіпті текаппарлығы да жайына қалып, бала екеш баладан кешірім сұрауға арланбайтын ұлылығы да тәрбиенің басты өзегі. Осынысымен дараланып биіктей түсетін, жайшылықта көзге шалына бермейтін Б.Момышұлының жүрегінің кеңдігінің қарапйымдылыққа ұласып жатқанын байқаймыз.

З.Ахметованың өмірлік сабақ алған келесі пайымдылық тағылымы –Б.Момышұылының 60-жылдығын өткізу кезеңіне сәйкес келеді. Атаның туған жері Жамбыл облысында болғандықтан бүкіл отбасы екі ай бұрын, Жуалы ауданының шипажайына орналасады. Демалыстан бұрын, Б.Момышұлына көрісетін кісілерден алды күнде босамай, тіпті күніне үш-төрт рет қазан көтеретін жағдайлар да болады. Осындай қысылтаяң бір сәттерде Зейнептің үйткен қойдың басы да шала күйіп, одан әрі таба наны да шикі көкаязданып піседі. Ыдыс-аяқтан өшін алып жатқан келініне Б.Момышұлы дереу Алматыдағы өз шаңырағына кетуді бұйырады. Бірақ, Зейнеп ашуының сырын түсіндіргенде, ашуы да бірден қайтып, жаңа ғана қаңтардың аязындай қарып, бүрістірген суықтық, бірден жаздың жайдары күніндей жайнап шыға келеді. «Күліп болған соң атам байсалды үнимен:

-Жаман әйел ыдыс-аяқтан өшін алады. Сен менің баламсың, жам ан болуға хақың жоқ. Келіп-кетіп жатырған адамдар сені құйқаны күйдіргеніңе ашуланыпты демейді, өздерінің келгеніне торсаңдап жүр екен деп ойлайды. «Момышұлының келіні барған кісіні жақтырмайды екен» деген жағымсыз атаққа ілінесің. Кім келсе де жылы жүзбен, ашық қабақпен қарсы алғын. Егер қадірін кетіріп жатқан қонақ болса, қалай шығарып салуды өзім білем. Сен маған қарама, үлкен-кіші демей дәміңді алдына тартып, сыйлап аттандырғын» [1,25]. Б.Момышұылының келініне қаратып айтқан ақылы З.Ахметованың өмірлік сабақ алатын әңгімесі болды. Атаның үлкен үйінің ақ дастарханын ұстап, есікті ашқан адамдарды ізетпен күтіп, құрметпен шығарып салуды ол зор міндет, әрі таудай сын екенін түсінген еді. Кішкене ыдыс-аяқтың сылдыры арқылы Б.Момышұлының келініе үлкен тәрбие бергенін ұққандаймыз. Себебі, үйге келген кездойсоқ кісіні қарсы алу, шақырылып қойған қонақтан жоғары тұратындығын және келген кісіні қарсы

75

алудың да үлкен мәні бар екенін айқын сезіліп тұрғандай. Өнер адамының рухани жан дүние кеңдігі балалық шағынан бастау алады. Өмір бойы сол қыр астында қалған жастықтың жасыл бейнесінен келісті сурет, көркем бояу таып, соны қайыра көз алдына елестетіп, жаны байып, жаңарып отырады. Бауыржан Момышұлы да өзінің балалық, жастық шағынан мол қазына жинаған. Сол қазынаның келісті көрінісін «Шуақты күндер» туындысынан осылай сатылап көруге болады.

«Шуақты күндер» туындысында Б.Момышұлының бейнесінің ұлтымыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар тарихының тұнығына тәрбиелеудегі танымдық сипаты да беріледі. Ол – немересі Ержанға «айтып беру қиын емес, бірақ білмеген нәрсені есту одан да жақсы» деген ұстаныммен үйретуден басталады. «Сол күннен бастап атам немересіне айдың, жылдың атауларын үйрете бастады. Атам, Ержанды шатастырмас үшін, қазақша ай аттарын осы күнгі күнтізбе бойынша үйреткенімен, бізге ай аттарының қазақ арасында, әр жерде әр түрлі айтылу айырмашылықтары бар екенін, көне көз қариялардың күні бүгінге дейін сол бұрынғы атауларымен атайтынын түсіндірді. Мысалы, Сентябрь туса қураған шөптің басына мамыққа ұқсаған бір үлпілдіктер қаптап ұшып жүреді, бұны қазақ «мизам ұшты» дейді, содан барып кейбір жерлерде әлі күнге дейін сентябрьді «мизам» деп атайды. Ал октябрьде қараша, қоңыр қаз түн қатып жылы жаққа ұшып кетеді, осыған байланысты бұл айды қараша деп атайды. Атам Ержанға мынандай жыл санау үйретті: Тышқан жылы – тыныштық, Сиыр жылы – сыйлық, Барыс жылы – бірлік, Қоян жылы – қамбалы, Ұлу жылы – үлгілі, Жылан жылы – жайлы, Жылқы жылы – жұтсыз, Қой жылы – құтты, Мешін жылы – мейірімді, Тауық жылы – табысты, Ит жылы – игілік, Доңыз жылы - дүниелі» [1 ,127].

ІІІ Момышұлыны тәрбиелеу жолында І Момышұлы өзі айтқандай «мен солдат тәрбиелеуге шебер болғам, ал бала тәрбиелеуде сауатсызбын» дегенімен, үнемі азамат ретінде өсіруге күш салады.

Өмір шындығы шығарманың басты құбылысы болып белгіленген. Себебі туыныдыдағы барлық ой, мысал, кез – келген оқиға тап – таза өмірдің өзінен алынған. «Шуақты күндер» өзге шығармалардағы ерлік рухтың бастау бұлағы. Онда кейінгі батыр болар ұланның бойына қайсарлық пен батылдық, мейірімділік пен ізгілік адамгершілік пен адалдық қасиеттерді сіңіре білген қажет жерінде қайыспас қатал, керек жерінде жаны жұмсақ АТА – Бауыржан Момышұлы бейнесі маржандай мөлдіреп тұрады.

«Ертексіз өскен бала – рухани мүгедек адам. Біздің қазіргі балаларымызға әжелері не аналары ертек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қазіргі келіндерім немерелеріме бесік жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың көкірегі кейін керең болып қалмаса деп қорқамын. Ал менің кәрі апам Қызтумас маған ертекті көп атйтатын, әлди әнді көп айтатын. Арада неше заман өтті! Қызтумас апамның сүйегі әлдеқашан қурап кетті, ал әлди ән айтқан үні әлі тұр құлағымда. Біздің кейде өткенді еске алсақ, тұтас тұлға іздеп, бүгін бір жүйелі оқиға іздеп, кесек – кесек кереметтер іздеп, ерекше мән беріп

76

қарайтынымыз бар. Бала қиялы ол көргендерінен көлемді ой үйгеннен гөрі, үзік – үзік үміттің өзінен рахат сезімге бөлене береді» [2,20].

З.Ахметованың «Шуақты күндер» туындысы - оның жазушылық шеберлігін әдеби қауымға мойындатқан алғашқы шығармасы. Онда жазушының суреткер ретінде болмысы ғана емес, адам деген ардақты атқа сай тәрбиелген үлкендердің аяулы ісі де жан-жақты ашылады. «Б.Момышұлы – жалпы адам баласының, абзал қасиеттері мен азамат тәрбиесін тереңнен ойланып, тағылыммен толғанған, парасатты ойшыл. Ол әсіресе ұлттық тәрбиеге ерекше көңіл бөлген» [3,44].

Қорыта келгенде, ұлттық тағылымның түп-төркінін шығарманың бас кейіпкері – дана да дара Бауыржан Момышұлының іс-әрекеті, отбасындағы, өскен ортасына деген қарым-қатынасы арқылы байқаймыз.

Әдебиеттер тізімі: 1. Ахметова З. Шуақты күндер: Б.Момышұлы туралы естелік. Алматы,

Жазушы, 1984. -175 б. 2. Момышұлы Б. Ұшқан ұя. Көптомдық шығармалар жинағы. І том.,

Алматы, Өнер. 2008. – 248 б. 3. Аяпова Г.Б. Б.Момышұлы қанатты сөздерінің ұлттық танымды

дамытудағы орны Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №2 (49) 2018, маусым

Аннотация В эссе «Солнечные дни» подробно анализируется сущность народного

героя, героя, писателя, благополучие Б.Момышулы, учебное пособие. В то же время воспитание детей, образование бабушек, национальные традиции и обычаи - это не только глубокое знание ритуала, но и необходимость его сохранения и защиты. Работы З. Ахметовой ценны не только из чистого творческого воображения, но и из-за глубокого изучения материала жизни, анализа и взвешивания.

Ключевые слова: память-эссе, доверие, долг, этика и доброта, моральное свидетельство, автобиографическая подборка, собеседник, деталь, обычай.

Abstract The essay “Sunny Days” analyzes in detail the essence of the national hero,

hero, writer, the well-being of B. Momyshuly, a textbook. At the same time, raising children, educating grandmothers, national traditions and customs is not only a deep knowledge of the ritual, but also the need to preserve and protect it. The works of Z. Akhmetova are valuable not only from pure creative imagination, but also because of a deep study of the material of life, analysis and weighing.

Key words: memory-essay, trust, duty, ethics and kindness, moral testimony, autobiographical compilation, interlocutor, detail, custom.

77

ҒТАМР 16.21.23

Ж.М.Қырықбаева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

Zkrykbaeva@mail.ru

ЖАТТЫҒУ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУ

Аңдатпа Бұл мақалада қазақ тілін өзгетілді топтарда оқыту әдістемесінде

жаттығу әдісінің атқаратын орны және рөлі, қазақша дұрыс сөйлеу, сауатты жазу дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері, өзіне таныс емес тілдің грамматикалық құрылысын игеру, ойын еркін жеткізу, басқалардың сөйлеуін түсіну, жеткілікті дәрежеде сөздік қорын меңгерту және қазақша сөйлеуге жаттықтыру, қазақ тілінде қарым-қатынас жасай алуы туралы атап көрсетілген.

Негізгі сөздер: Қазақ тілін сауатты жазу,қазақша сөйлеу, дыбыстардың заңдылықтары, грамматика, әдеби тіл жүйесін игеру, сөздік қоры, баяндау, әңгімелесу, кітаппен жұмыс істеу, тіл үйренуші, жаттығу жұмыстары, орфографиялық ережелер, ауызша талдау, іс-әрекеттерге анализ жасау, методика, әдіс-тәсілдер,әдістемелік амалдар.

Өзгетілді аудиторияларда қазақ тілі пәнін оқыту мен меңгертуде

дәстүрлі және инновациялық әдіс-тәсілдерді қолданудың маңызы зор. Оқытушы оларды өз пәнінің ерекшелігіне студенттің жасы мен білім дәрежесіне, қабілет мүмкіндігіне қарай қолданады. Мысалы, баяндау, әңгімелесу, кітаппен жұмыс істеу, программалап оқыту, жаттығу әдістердің қай-қайсысы болса да, тіл үйренушінің психикасының барлық компонентіне бірдей әсер ете алмайды. Бұл әдістердің әрқайсысы белгілі бір міндеттерді атқарады. Олардың бірі ой дамуына ықпал етсе, екішісі белсенді іс-әрекетке үйретеді, енді бірі дағды мен іскерлік қабілетті қалыптастырса, үшіншісі өздігінен білім алуға баулиды. Оқыту процесінде қолданылатын методикалық әдіс-тәсілдердің бәрі өзара байланысты. Сондықтан, оқытушы әрбір әдістің мүмкіндігін ескеріп, оны творчестволықпен оқыта отырып ,тәрбиелеу мақсатына пайдалана білуі керек.Өзгетілді топтарда қазақ тілін оқытудың толып жатқан қиындықтары бар. Бірақ, бұл жауапкершілігі де, маңызы да үлкен пәнді барынша қызғылықты, тартымдыоқыту - әр оқытушының ізденісін, тәжірибесін қажет етеді. Осындай сан қилы әдістемелік амалдар мен әдістердің ішінде жаттығу әдісінің атқаратын қызметі орасан зор.

Жаттығу әдісі – педагогикада оқушының іскерлігі мен дағдысын қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытуға бағытталған оқыту әдісі. Бұл әдіс арқылы оқушы алған білімін тәжірибеде қолданып, білімін тереңдетіп, оның

78

шығармашылық қабілеті дамытылады. Оқушы оқу материалдарын сапалы түсініп, игергеннен кейін, әуелі сол материалға байланысты қарапайым, одан кейін бірте-бірте күрделі жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Оқу, үйрену, ұғынғанын тәжірибеде қолдану, іскерлікке дағдылану жүйесі арқылы оқушы білімді толық игереді. [1].

Жаттығу әдісі арқылы іскерлік пен дағдыны қалыптастыру бірнеше кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде оқытушы тіл үйренушіні қабылдап, түсінген білімінің негізінде оларға жаттығудың мақсатын, міндетін түсіндіреді; екінші кезеңде оқытушы жаттығудың дұрыс орындалуын көрсетеді; үшінші кезеңде алғашқы игерген білімін оқушы тәжірибеде пайдаланады; төртінші кезеңде оқушылардың алған дағдысын тәжірибеде өз бетімен қолдана білуі іскеасады. Жаттығу әдісін қолданғанда оқушылардың еліктеуін және шығармашылық іс-әрекетін есепке алумен қатар, олардың ой толғанысын, өзіндік шешімін де ескеру қажет. Қазіргі кезде оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері бойынша Жаттығу әдісі бір жүйеге түсіріліп, жоғары тиімділікпен жүргізіледі. Жаттығу әдісі арқылы оқыту теориясын тәжірибемен байланыстыру ұстанымы жүзеге асырылады.[2]

Жаттығу жұмыстары арқылы тіл үйренушінің білімі беки түседі. Жаттығу әдісі көп жағдайда қайталаумен байланысты. Жаттығу арқылы теориялық білім қайталанады. Жаттығу күрделі психологиялық функцияларға негізделеді. Ол білім алушылардың сезінуі мен түйсінуіне тікелей байланысты. Жаттығу үстінде қашан белгілі бір дағды қалыптасқанша, тіл үйренушінің ойлау жұмысы тоқталмайды. Жаттығу зейінді, есті және ерікті белгілі дәрежеде тәрбиелеуге көмектеседі. Орфографиялық дағдыны қалыптастыру жолдарының ішінде жаттығу жұмыстарының атқаратын рөлі ерекше, сондай-ақ, дағдының берік қалыптасуы қайталау және жаттығу жұмыстарына тығыз байланысты. Орфографияны оқытудағы қайталау теориялық грамматикалық, орфографиялық білімді жазу практикасында пайдалану болып табылады. Қайталау арқылы тіл үйренушінің ойлау әрекеті жетіледі, орфографиялық мақсатты қандай амалдармен, қандай тәсілдермен шешу керектігі анықталады. Орфографияны оқытудың амалдары мен тәсілдеріне орфографиялық, іс-әрекеттерге анализ жасау, абстракциялау, сөз контексінен тілдің морфологиялық элементтерін бөліп алу, ол элементтерді белгілі бір грамматикалық категорияларға жатқызу, орфографиялық ережені айқындау т.б. жұмыстар жатады. Жаттығу ережелерді пайдалана отырып, сөздің қалай жазылуын пысықтаумен шектелмейді, сонымен қоса ақыл-ой жұмысын дамытуға көмектесе түседі. Ережені білу, ережені пайдалана білу, ережені практикада қолдана білу үшін жүргізілетін жаттығулар дағды қалыптастырудың негізі шартты жағдайлары болып табылады. Грамматикалық әрбір ереже белгілі тұжырым, қорытынды болып табылады. Орфографиялық ережелерді үйрену нәтижесінде студент жеке жағдайларды қорытындылап, оған ережені қалай пайдалануға болатындығын аңғартып отырса, онда оның орфограмма мен ережені дүрыс түсінгендігі. Ол үшін

79

оқытушы ережені түсіндіріп, оған қорытынды жасағаннан кейін, бірден өтіліп отырған ережеге байланысты мысалдар ойлап тапқызады, сөздің жазылуын тексеруді ұсынады т.б. осы сияқты жаттығу - пысықтау жұмыстарын жүргізеді. Міне, сондықтан да орфография грамматикаға негізделіп оқытылады, өйткені грамматиканы білу дегеніміздің өзі сауатты жазу.Грамматикалық ережені игерту жолында үзбестен жаттықтыру нәтижесінде студент қатесіз жазатын болады. Алайда, қатесіз жазу көп еңбекті талап етеді, зейіннің шоғырландырылуы, ақыл-ой еңбегі жұмасалуы қажет болады. Жазып келе жатып тіл үйренуші кідіріс жасайды, ойланады, ережені еске түсіреді, сонан соң барып жазуын жалғастырады. Бұл - тіл үйренушінің дағды қалыптастыру алдындағы табалдырығы, икемділігі. Өйткені, ол ереже мен нақты фактінің бір-біріне қаншалық сәйкестігін саналы түрде бағдарлай ұғына бастағаны. Студент өзінің икемділігін жетілдіре түсуі үшін тағы да жаттыға түсуі қажет. Мұндай жаттығу кезінде студенттің ойлау процесі де, жазу дағдысы да шапшандай түседі. Белгілі мысалға лайық ереже, сондай-ақ ережеге лайық мысал жылдам ойға оралып отырады.

Орографиялық жаттығу грамматикалық және орфографиялық түсінік бойынша, сондай-ақ, талдаулар жасау арқылы орындалып отырады. Жаттығу орындатудың бір түрі басқа түрлерімен алма-кезек ауыстырылады. Белгілі бір тақырыпқа байланысты жаттығу кезінде көшіріп жазу және диктант /көру диктанты/ элементтері, тіпті творчестволық диктант немесе шығарма араласа жүргізіліп отырылуы мүмкін. Мұндай жаттығулар берік орфографиялық дағды қалыптастыруға көмектеседі. Алайда, орындауға ұсынылатын жаттығулар дұрыс іріктеліп, оны орындату жолдары дұрыс белгіленуі және шебер ұйымдастырылуы қажет.

Жаттығу іріктеуде және оны орындату тәсілдерін белгілеуде шамамен мынадайталаптар ескерілуі тиіс:

1) берілген жаттығу студенттердің белсенді жұмыс істеуіне мүмкіндік жасай ала ма;

2) жаттығу студенттердің шама-шарқына лайық па /тым жеңіл болмауы ескерілуі керек;

3) көру және есту сезімдері қаншалықты қатыстырылуы ойластырылған ба;

4) жаттығу орындау кезінде сөйлеу, лексикалық және грамматикалық жұмыстар жан-жақты қамтыла ма;

5) жаттығу орфограммаларды дұрыс танып, есте сақтау мүмкіндігін қамтамасыз ете ала ма;

Қазақ тілі пәнін оқытудың аса жауапты кезеңі тіл үйренушіге жаттығу материалдарын талдау, талғаудан басталады.

Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде талданады. Солар үшін алынған мысалдар мен мәтіндер ойдан шығарылған сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша

80

көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркестері, сөйлем үзінділері болуға тиіс. Бұл материалдарға қойылатын басты талап -тілек студентке дұрыс тәрбие беру нысанасынан қаралу керек.

Екіншіден, әрбір мысал, үзінді әңгіме, өлең сөз, сөйлем тіл жағынан мүлтіксіз әдеби болуы керек. Сонда олар тіл үйренушініңәдеби тіл жүйесін игеруге, тілін дамытуға тірек бола алады. Мұндағы басты талап тіл үйренушінің грамматикадан, орфографиядан алған білімінғана емес оның тіл мәдениетін де арттыруы тиіс.

Үшіншіден, алынған жаттығулар құрамынан керекті сөздер, дыбыстар, әріптер грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер жиі кездесетін болуы керек. Жаттығу талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы болса, қазақ тілін оқытудағы мақсаттын дұрыс орындалуына қолайлы жағдай жасайды.Сондықтан, практикалық жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім көлемін баянды етеін де жаттығу деген атпен беріледі.

Оқытушы жаттығу жұмыстарына қойылатып талаптар негізінде жүргізілетін жұмыс түрлерін мұқият есепке алып, оларды материал ыңғайына қарай түрлендіріп қолдану жолын алдын ала жоспарлап отыруы керек. Бұл ретте қарапайым және базалық деңгейдегі топтарда тілдік тақырыптарда айталық "зат есім" тықырыбына студенттермен төменде көрсетілгендей жазбаша және ауызша жаттығу жұмысы арқылы олардың тілін дамытып, қазақша сөйлеуге дағдыландыруға болады.

1. Оқулықта, жаттығулар жинағында берілген мәтіндермен жұмыс істеу.

2. Көркем шығармалар мәтінімен жұмыс істеу. 3. Газет- журнал материалдарынегізіндежұмысжүргізу. 4. Таблица,үлестірмелікарточкалар, мәтіндерпайдалану. 5. Плакаттар, қолдан жасалған суреттер пайдалану. 6. Экскурсияға шығып, көргендерін, алған әсерлерін белгілі сабаққа

байланысты пайдалану. 7. Диктант, мазмұндама, шығарма жұмыстары. 8. Техникалық құралдар(аудио,бейне таспалар) арқылы жұмыс

жүргізу[3]. Зат есімге базалық жаттығу жұмысы, біріншіден, студенттің зат есім

туралы тиянақты білім алуын,екіншіден, ой өрісін дамыту, өз ойын сөйлем құрау арқылы жеткізе білу, тілін дамыту сияқты мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталды.

• бірінші түрі жалпы зат есім туралы тіл үйренушілер түсінігін байқауға арналады.

а) Студенттердің оқып отырған дәрісханасындағы заттар арқылы сұрақтар қойылады. Бұл жұмысқа барлығы тегіс қатынасады. Мысалы: Біз өзіміз оқып отырған дәрісханада нелер бар? Студенттер: тақта, бор, стол, орындық, парта, қабырға, портрет, плакаттар, карта, терезе, шкаф, оқытушы,студенттер т.б. атап шығады. Осы зат есімдердің әрқайсысына сұрақ қойылады да, қазақ тілінде адам жайындағы зат есімдер кім? Ал одан

81

басқа жанды, жансыз заттардың барлыға не? деген сұрауларға жауап беретіндігіне студенттердің назары аударылады. Жоғарыда көрсетілген сөздерді қоса отырып, студенттерге сөйлемдер құратамыз.

Біз жарық, кең дәрісханада оқимыз. Дәрісханамызда үлкен-үлкен үш терезе бар. Қабырғада Абай атамыздың портреті ілулі тұр т.б.

Сөйлемдегі зат есімдерді ататып, оларға сұрақтар қойғызамыз. Бұл жұмыс арқылы тіл үйренушілер жеке сөздерден сөйлем құрауға, өз ойларын сөйлем арқылы жеткізе білуге дағдыланады.

• екінші түрі- суретпен жұмыс. Бұл жаттығуды орындатқанда, студенттердің белігілі сұраққа дұрыс жауап бере білуі,сөздерді дұрыс қолдану қабілеттерін қалыптастыру, тілін дамыту мақсаты көзделеді. Сен білесің бе? айдары бойынша бейне таспадағы қазақтың атақты, әйгілі адамдары - жазушылары, суретшілер, композиторлар, әртістер, ғалымдар, саясаткерлер, зиялы қауым өкілдерінің суреттері көрсетіледі, жаттығу жұмысы сұрақ- жауап арқылы орындалады. Мына бейне таспадан кімді көріп отырсыздар? Қандай шығармалары, еңбектері, әндері, өлеңдері бар? Әр жолға бір немесе бірнеше фамилияларды жазуды өтінеміз.

Студенттер осы сұрақтарға толық жауап береді де, осы жауаптары негізінде әңгіме құрастырады.

Біз бұл бейне таспадан М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, Ә.Тәжібаев, Н.Тілендиев, М.Омаров, М.Мақатаев, М.Шаханов, Р.Рымбаева, Ә.Дінішев, Г.Исмайлова, Ә.Қастеев, Қ.Сатпаев, С.Аспендияров, Р.Сыздықова, О.Сүлейменовті көріп отырмыз.

М.Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясы - ХХ ғасырдың ең басты құнды шығармасы. Ә.Тәжібаев - КазПИ-ді бітірген алғашқы қарлығаштардың бірі. С.Аспендияров - қазақтың ұлттық эпосын, тарихын зерттеген ғалым,қазақ елі білім ордасының тұңғыш ректоры. Олжас Сүлейменов - ғасырдың қоғам қайраткері және беделді саясаткері.

Осы сөйлемдердегі зат есімдер аталып, олардың қандай сұрақтарға жауап беретіндігі айтылады. Жаттығулар:

• үшінші түрі студенттердің өз ойын жазбаша түрде дұрыс баяндауына, тілін дамытуға арналады.

• төртінші түрі студенттердің зат есімді басқа сөз таптарынан дұрыс ажырата білу қабілеттерін қалыптастыруға, өткен материалды еске түсіру мақсатында ойластырыла жүргізіледі.

Мына үлгідегі жаттығу ауызша талданды. Мысалы: Күштілерім сөз айтса, Бас изеймін шыбындап. Өсімдіктер қоректену үшін өте қарапайым заттарды пайдаланады. Қазақстанның жануарлар және өсімдіктер дүниесі әр түрлі. Теңіз суында 44 түрлі химиялық элемент бар. Қанат – құстың тірегі. Тізгінді қысқарақ ұста. Оның дәнінен түрлі дәрілер, қабығынан сусын құятын қасиетті ыдыстар жасаған. Арық ат семіреді. Су арықтан ақты т.б.

Бұл сөйлемдерден студенттер өз бетінше зат есім,сын есім , етістіктерді тауып, омоним, синоним,антонимдерді еске түсіреді.

Жаттығудың бесінші түрі қорытынды жаттығу ретінде жүргізілді.

82

Тақтаға зат есімнің мағынасын, тұлғасын толық көрсететін кесте ілініп, зат есімнің әр түріне байланысты берілген сөздер, оқылып, мағыналары, анықталып, ереже сұралып, сол кестеден берілген сөздерді қатыстыра отырып үйден сөйлемдер жазып келу тапсырылады.

Бұл жаттығу, тапсырмалар арқылы, жалпы зат есім туралы түсініктерін бекіту, пысықтау мақсат етілді. Сол сияқты студенттерге зат есім түрлерін, зат есімге қандай мағынадағы сөздер жататынын білдіру, заттық ұғымдарды жіктеу, заттарды категорияға бөлу сияқты таным беру көзделеді. Басқа жұмыс түрлері жаттығудың творчестволық жұмыс істеулеріне тапсырылады.

Сонымен, тіл үйренушілерге қазақ тілін меңгертуде, үйретуде, тіл ұстарту жұмыстарының бірі - жаттығу әдісінің маңызы зор болмақ...

Жаттығу әдісі білім алушының білімдерін объективті бағалауға белгілі бір уақыт аралығындағы атқарылған іс пен алған білімдерін бақылауға да мүмкіндік береді. Ал, білім алушының іс-әрекетін жаттығу әдістерімен бақылау – сапалы білімнің нәтижесі болмақ[6].

Әдебиеттер тізімі: 1. С.Рахметова. Қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы:Ана тілі,1991. -

138- 152 бб. 2. Л.П.Фидоренко, Г.А.Фомишова,Б.К.Лакарет. Методика развитие речи

детей. /Методике преп. русского языка/. Сборник №23. - М.: Просвещение. - С.3-238

3.Бабинская П.К. «Практический курс методики преподавания иностранных языков», Тетра Системс, 2005. – 210 с.

4. Ж.Адамбаева. Орыс мектептерінде қазақ тілін оқытудың кейбір мәселері. - Алматы: Рауан,1993. - 3-152 бб.

5. Мильруд Р.П. «Методика преподавания английского языка». М., Дрофа 2005. – С.112 – 117.

6. 2017-2018 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында оқу процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы: Әдістемелік нұсқау хат. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2017. 340 б.

Аннотация В данной статье говорится о способах формирования навыков

грамотного письма, правильной речи студентов на казахском языке, освоения грамматического строения казахского языка, а также рассматриваются методики упражнений, виды упражнений, роль и значение упражнений для развития письменной и устной речи студентов.

Ключевые слова: Грамотное написание на казахском языке, казахская речь, закономерности звуков, грамматика, освоение системы литературного языка, словарный запас, доклад, беседа, работа с книгой, изучающий язык, тренировочные работы, орфографические правила,

83

устный анализ, анализ действий, методика, методы и приемы, виды упражнений, контрольные работы.

Abstract This article talks about the ways of forming of skills of literate writing,

correct speech of students in the Kazakh language, also discuss the methods of exercises, types of exercises, the role and importance of exercises for the development of written and oral speech of students.

Key words: Competent writing Kazakh language, Kazakh speech, patterns of sound, grammar, the development of the system of the literary language, vocabulary, report, conversation, interview, work with a book, learning the language, training work, spelling rules, verbal analysis, action analysis, methodology, methods and techniques, types of exercises, control works.

ҒТАМТ 18. 41. 91

Г.Т. Рысқалиева

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

gryskaliyeva@mail.ru

КӨШПЕНДІ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МУЗЫКАСЫ

Андатпа Мақалада қазақ халқының ұлттық өнерінің әртүрлі жанрларының

көшпенділік өмір салты жағдайындағы даму тарихы мен қалыптасу ерекшеліктері баяндалады.Қазақ өнерін басқа түркі тілдес халықтардың өнер түрлерімен салыстырылады. Халықтардың өмір сүру салтына қарай өнерінің өркендеуі айтылады. Домбыра, қобыз бен сыбызғы аспаптарына тоқталып, аспап орындаушыларана берілетін атауларға мінездеме беріледі.

Негізгі сөздер: Тарих, дәстүрлі айтыс өнері, күй өнері және ұлттық аспаптар, өнер шеберлері, өнердің тұрмыспен байланысы, халықтың салт-дәстүрі.

Өткен ғасырларда көшпенді өмір салтын ұстанған халықтардың музыка өнері олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты дамыған.

Қазақ халқы біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтан бастап ХХ – ғасырға дейін көшпенділікпен айналысқан. Ғасырлар бойына қалыптасқан өмір салты халықтың рухани өміріне тікелей әсер етті. Атап айтқанда ұжымдық би өнері, хор өнері мен аспаптық ансамбль дамымады.

84

Көшпенді өмір салтында өнердің бір ғана түрі- жеке орындаушылық өнер жақсы дамиды. Дәстүрлі музыка жанрларының барлығы жеке орындаушылық түрде дамыған. Қазақтарға қарағанда түркі тілдес егін шаруашылығымен айналысқан өзбек, ұйғыр халықтарында музыка аспаптарының түрлері молырақ. Отырықшыл өмірдің арқасында бұл халықтар би өнерінде жақсы дамытқан. Басқа халықтарға қарағанда монғолдардың жеке орындаушылық өнерінің дамуы қазақтарға ұқсас және қатты дамыған.

Жер шаруашылығымен кәсіптенген халықтарда мысалы, орыстарда жеке жанр болып қалыптасқан еңбек әндері бар. Олардың көбісі күнтізбелік деп аталады, мысалы, кейбір әндер көктемде жер жыртып, егін еккен кезде айтылса, басқалары күзді күні астық жинаған кезде орындалады. Арнайы әндер жазғы және қыс айларындағы мейрамдарда орындалады. Күнтізбеге лайықталмаған еңбек әндері жұмыс істеу кезінде адамдардың күш-қуаттарын жұмылдыру үшін және іс-әрекеттерін ұйымдастыру үшін қолданылады.

Қазақ халқының бұрынғы кезде негізгі кәсібі мал бағу ғана болғандықтан, дәстүрлі музыка саласында еңбек әндері жеке жанр болып қалыптаспаған. Сол сияқты, күнтізбелік әндер де жоқтың қасы, өйткені ХХ ғасырға дейін қазақ халқы бір жылдық емес, көне заманнан бері келе жатқан 12 жылдық (мүшелдік) күнтізбені қолданған.

Дәстүрлі музыка ішінен күнтізбелік ән деп бір ғана жанрды атауға болады, ол-Жарапазан. Жарапазан әні алғашында Наурыз мейрамында орындалған. Бұл күні адамдар бір-бірін Жаңа жылмен құттықтап қонаққа барған, наурыз көже пісіріп дастархан жайған. Кешкісін жастар мен балалар топ-топ болып үй аралап Жарапазан әнін айтқан. Сол үшін үй иелері оларға құрт,шелпек, бауырсақ, тағы басқа тәтті тағамдар берген. Жарапазан әні Ораза айт мейрамында да орындалатын болған.

Қазіргі кезде ұмытыла бастаған, сол себепті көпшілік біле бермейтін әдет-ғұрыптардың бірі-жаңбыр шақыруға арналған Тасаттық рәсімі. Өзі куә болған фольклор зерттеушісі Г.Байтенованың айтуынша, солтүстік Қазақстандағы бір ауылдың тұрғындары таң атпай өзеннің жағасына шығады, сол жерде Құран оқып күннің шығуын қарсы алады. Содан соң арнайы дайындалған қойды құрбандыққа шалады. Үлкен-кішісі болып бәрі өзеннің жағасында демалады. Күн бата ауылына қайтқан кезде бәрі кенеттен жауған нөсер жауынның куәсі болады.[1]

Қазақ халқының музыкалық фольклорында жиын-тойларда, жанұялық мейрамдарда, ойын-сауық кештерінде орындалатын тұрмыс-салт әндері бар. Оның ішінде халықтың ерекше ұнататыны – тұрмыс-салт айтыстары: Қайым айтыс, Жұмбақ айтыс, Өтірік айтыс, Шешен айтыс.

Қайым айтыс көбінесе жігіт пен қыздың арасында айтылады. Айтыс кезінде жастар бірін-бірі сынап, әзілдеп, дәл тауып айтылған өткір сөздер арқылы жеңіске жетуге тырысады. Дегенмен, Қайым айтыстың мақсаты жарыс қана емес. Кездесу кезінде жастар бір-біріне астарлы сөздер арқылы

85

махаббаттық сезімін білдіріп, сұхбаттасып қалуға тырысады. Сондықтан осындай кездесулерді қайымдасу деп те атайды.

Тұрмыс-салт айтыстың келесі түрі – Жұмбақ айтыс. Талап бойынша қарсыластары өлең түрде қойылған сұрақтың жауабын дұрыс тауып қана қоймай, оны қызықты, күлдіргі сөздермен жеткізуі керек. Жеңілгені қарсыласының кез келген талабын орындаған.

Өтірік айтыста қатысушылар өлең түрде қызықты әңгіме айтып, онысына бірде-бір шындық қоспауы керек.

Шешен айтыста айтыскерлер өзінің тапқырлығы мен суырып-салмалық қабілетін көрсетуге тырысқан.

Тұрмыс-салт әндерінде тәрбиелік мән басым болады, мысалы, ол «Не жаман», «Өмір туралы» әндерінен айқын көрінеді. «Не жаман» әндерінде дәстүрлі қоғамның жағымсыз жақтары айтылады, мысалы: ұрлық, ерке өскен қыз, жесір қалу, жетім қалған бала, кәрілік, жау шапқыншылығы, күйеуінен қайтқан қыз т.б. Қызықтысы, осы 13 «жаманның» ішіндегі ең жаманы – кедейлік («жоқ жаман).

«Өмір туралы» әнде адамның бір жастан тоқсан жасқа дейінгі өмірі суреттеледі, кей кезде әзіл-сықақ түрінде орындалады.

Тұрмыс-салт әндерінің ішінде балаларға арналған әндер мен балалар әндері жеке-дара болып екі топты құрайды. Балаларға арналған әндерді ересектер орындайды (мысалы, «Санамақ», «Жаңылтпаш», «Төрт түлік мал», «Әлди-әлди»). Бұндай тәрбиелік мәні бар әндердің кейбіреулері баланы дұрыс және анық сөйлеуге үйретсе, басқалары малдың түрлерімен, олардың мінез-құлықтарымен таныстырады. Балалар әндерін балалардың өздері орындайды, олардың көбісі ойын кезінде айтылады, мазмұны да сол ойынмен байланысты.

Тұмыс-салт әндеріне жергілікті таулар мен суларға арналған жер-су әндері де жатады. Алғашқы қоғам дәуірінде бұндай әндер жер, су, тау, орман иелеріне (пірлеріне) бағышталуы мүмкін. Кейін келе, әндердің бастапқы магиялық мазмұны ұмтылған кезде, олар тәлім-тәрбиелік мәні бар әндер ретінде сақталып қалған.

Домбыра, қыл қобыз және сыбызғы қазақ халқының негізі музыкалық аспаптары болған. Бұл аспаптардан басқалары аңыз әңгімелер, ертегілер мен жырларда жазылғандай тұрмыста, аңшылықтарда, жорықтарда, соғыс кезінде арнайы белгі беру үшін пайдаланылған.

Халықтың ең сүйікті аспабы-домбыра. Домбыраны күйшілер ғана емес, ақындар, жыршылар мен әншілерде кеңінен пайдаланған.

Аспаптық музыкада «күйші», «домбырашы», «қобызшы», «сыбызғышы» деген атаулар бар екені мәлім. Олар бір-біріне мағыналас болғанымен, айырмашылықтары да бар. Күйші деп өз жанынан аспапқа арнап күй шығарған және оны орындаушыны айтады. Ал домбырашы, қобызшы, сыбызғышы-олар белгілі бір шығарманы орындаушылар.

Күйшілік ертеректе қалыптасқан өнер түрлерінің біріне жатады. Күйшілік өнер тарихи дамуына қарай: фольклорлық кезең және жеке

86

авторлық кезең болып екі кезеңге бөлінеді. Фольклорлық кезеңде туындаған шығармаларда дәстүрлік ұғым басым болып, авторлық көзқарастың әлі қалыптаспағандығынан, сол кезеңдегі күйлер авторы беймәлім, халық күйлері деп тарихта қалған. [2]

Аспаптық музыканың ең көне үлгілерінің бірі-аңыз күйлер. Онда күй мен аңыз, музыка мен мәтін біртұтас. Мұндай күйлер мен аңыздар жеке-дара болып орындалмайды, өздерінің құрылымы мен мазмұны жағынан олар бірін-бірі толықтырып отырады. Аңызсыз жеке орындалған күй мән-мағынасынан айырылады. Кей кездерде, мысалы, қобызға арналған «Аққу» күйінде, домбыраға арналған «Ақсақ құланда», сыбызғы аспабына арналған «Бегім салда» күйдің ырғағы аңыздың басты сөздерін «айтып тұрғандай сезіледі. Көне заманнан келе жатқан аңыз күйлерде музыканың бейнелеу мүмкіндігі кеңінен қолданылған, мысалы, аттың шабысы, құландардың жосуы, қасқырдың ұлуы, аққудың саңқылы.

Халық өмірінде орын алған маңызды оқиғалар мен тарихи тұлғаларға арналған тарихи күйлер мен әндер де болған. Мысалы, ежелгі Рим қолбасшысы Ескендір Зұлхарнайға (Александр Македонский), «Ақсақ Әмір» атанған Темірланға арналған әндер осы күнге дейін халық аузында сақталған. Халық әні «Елім-ай» жоңғар шапқыншылығы кезіндегі «зар заманды» бейнелесе, «Ел айрылған» күйі қазақтар мен ноғай руының бөлінуін сипаттайды. Ғасырлар бойы бірге өмір сүріп келген қарапайым халықтың екіге бөлініп, жақын туыстарынан айрылуы, туған жерін тастап, жат жерлерге көшуі осы күйде суреттеледі.

ХVIII ғасырдың соңында Қазақстанның солтүстік-батыс өңірінде Сырым Датұлының қолбасшылығымен Ресей патшасының өкілдігіне қарсы ұйымдастырылған көтерілістің болғаны тарихтан мәлім. Халық күйі «Сырым сазы» сол тарихи тұлғаның бейнесіне арналған.

Авторлық кезеңде күй өнері кәсіби түрде қалыптасып, шарықтау шегіне жеткен кезі болғандықтан авторлардың жеке қолтаңбасы айқын байқалады. Бұл ХVIII-XIX ғасырдағы күй өнерінің қарыштап дамыған кезеңі. Осы кезеңде туындаған күйлер аспаптық музыканың классикалық үлгілерін құрайды.

Домбыра күйлері-аспаптық музыканың ең көрнекті әрі кең тараған түрі. Қазақстанның кең-байтақ жерінің аймақтық дәстүрлерінің ерекшелігіне байланысты әр өңірде стильдік күйшілік мектептер қалыптасқан. Жалпы алғанда, домбыра күйлері төкпе және шертпе стильдеріне бөлінеді.

Төкпе күйлер Қазақстанның батыс аймақтарында кең тараған. Шертпе күйлер Қазақстанның шығыс, орта, оңтүстік өңірлерінде орын алған.

Батыс Қазақстан күйлері: Маңғыстау, Құрманғазы, Бөкейлік және Сыр бойы мектебі болып 4 негізгі мектепті құрайды. Бұлардың өзара стильдік ерекшеліктері тағы бар. Мысалға: Маңғыстау мен Бөкейлік мектептің айырмашылығы айқын байқалады. Сондай-ақ Құрманғазы мен Сыр бойы күйлерін бірдей деп айтуға келмейді.

87

Төкпе күйлер музыкалық құрылымы жағынан біркелкі болып келсе, шертпе күйлердің құрылымы аймақтық ән-жырлар, қобыз бен сыбызғы күйлері арқау болады. Орталық Қазақстанда Арқа дәстүрі, Оңтүстік Қазақстанда Қаратау дәстүрі және Шығыс Қазақстан аймағында теріс бұраудағы көне күйлерді орындау қалыптасқан.

Батыс Қазақстандық күйлер екі дауыста, жігерлі, ырғақтық жағынан біркелкі, дәстүрлі композициялық құрылыммен дамиды. Шертпе күйлер бір дауысты, ырғағы еркін, үрдісі сабырлы, көбінесе суырып салма принципі бойынша өрбиді. Шертпе күйлердегі әуен әнге жақын, дыбыс көлемі шағын болып келеді.

Төкпе және шертпе күйлердің айырмашылығы олардың оң қолмен дыбыс алу мәнерінде. Төкпе күйді оң қолдың барлық саусақтарымен сілтеп қағу тәсілімен орындалатындықтан «төгу» және «төкпе» сөздерінен шыққан. Ал, шертпе күйді ішектерді сұқ саусақпен бірге немесе алма-кезек шертіп ойнау тән. «Шертпе» сөзінің түбірі «шерту екендігі осыдан белгілі.

Төкпе күйлер дәстүр бойынша: бас буын, негізгі буын, орта буын, кіші саға мен үлкен саға деген бөліктерден тұрады. Әр буын күйде өзіндік мәнге ие. Бас буын күйдің «кіріспесі» болса, негізгі буында күйдің негізгі тақырыбы( әуені) жүреді. Орта буында негізгі тақырыпты дамыту болады. Сағада жүретін әуенді күйдің шарықтау шегі деуге болады. Ал, шертпе күйлерде бұндай бөлімдер жоқ, олардың дамуы, суырыпсалма түрінде жүреді.

Батыс өңірінде төкпе күй дәстүрін дамытушы күйшілер Құрманғазы, Дәулеткерей, Есір, Есбай, Қазанғап, Дина, Сейтек т.б. Шертпе күй дәстүрін қалыптастырушылар Байжігіт, Тәттімбет, Тоқа, Дайрабай, Сүгір және олардың шәкірттері. Бұл күйшілер қазақ дәстүрлі музыкасына орасан зор үлес қосып, олардың барлығы артында орындаушылық мектеп қалдырды. Ол мектептер бүгінгі күнге дейін сақталып, ұрпақ игілігіне қолданылуда.

Әдебиеттер тізімі: 1.П.Шегебаев, С.Елеманова Қазақ музыка әдебиеті, Астана Фолиант,

2015. 101 б 2.Т.Қоңыратпай Қазақ музыкасының тарихы Алматы, Дәуір 2011. 165 б 3. Музыка әлемінде Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық

журнал, №4 2006 63 б 4.«Өнер мен музыкалық педагогиканың өзекті мәселелері: дәстүрлер,

инновациялар» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, 2017 Атырау. 93 б

Abstract The article describes the history of development and development of the

nomadic way life of different genres of the Kazakh people, Kazakh art is compared with other Turkic peoples. Folk traditions depend on the traditions of

88

life, they are characterized by dombra, kobyz and sybyzga, as well as the names of the instruments to be performed.

Key words: History, traditional art of aytys, art of forging and folk instruments, masters of art, art of life, traditions and customs of the people.

ҒТАМР 17.82.09

А.Ақмұрзиев

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Қазақстан Республикасы, Атырау қ.

abai..95@mail.ru

ТӨЛЕГЕН АЙБЕРГЕНОВ – ЗАМАНЫНЫҢ ДАРА ТҰЛҒАСЫ

Аңдатпа Мақалада 1960-80 жылдары әдебиеттің поэзия жанрына өзінің елеулі

үлесін қосқан, өмір шындығын бейнелеуде қалам тербеген ақын Т.Айбергеновтың шығармаларының суреткерлік шеберлігі сөз болады. Туындыларының тілдік, стилдік ерекшелігінің бірі шығармада философиялық лираканың, лирикалық қаһарман бейнесі, туған жерге деген сағынышы секілді өлең жырлары арқылы анықтау.

Негізгі сөздер: Поэзия, философиялық лирика, лирикалық қаһарман, сыршыл өлең, сағыныш.

ХХ ғасырдың 60 жылдары поэзиямыздың жаңа дәуірі басталған кезең

болды. М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаевтар өздерінің ақындық таланттары арқылы қазақ өлеңіне үлкен серпіліс, жаңа өрлеу кезеңін ала келді. Міне, осы буын жасаған поэзияда ерекше орны бар үлкен талант, дүниеге өзінің аппақ, тап-таза пейілімен келіп, сол көңілмен кеткен сағыныштың ақыны – Төлеген Айбергенов. Жыр бәйгесінде өзінің талғампаздық, өнерпаздық құныңды, суреткерлік қасиетіңді, азаматтық абыройыңды сақтап қалу үшін шынайы талантпен қоса дамылсыз ізденіс те керек. Міне, осы көкіректегі дарын мен көңілдегі ой-сезімді фонтан суындай көкке бір-ақ шапшытып, өнерпаз маңдайын айдай жарқыратар ізденіс-халқымыздың дарынды ұлдарына ғана тән қасиет.

Сондай ұлдарының бірі де бірегейі шоқ боп маздаған, асаулығы бойынан табылар қазақтың маңдайына біткен біртуар ақындарының бірі – Төлеген Айбергенов.

Жастайынан өлең шығаруға әуестенген ақынның балалық балғын өлеңдері мектеп оқып жүргеннен-ақ танымал бола бастады. Туған жерге деген албырт сағыныш пен алғаш мөлдір махаббатқа толы бір топ өлеңдері 1961 жылы шыққан «Жас дәурен» атты ұжымдық жинақта басылды. Ақынның қазақ поэзиясына өзіндік жаңа ырғақ, тегеуірінді екпін әкелген

89

поэтикалық жыр кітаптары: «Арман сапары» (1963), «Өмірге саяхат» (1965), «Құмдағы мұнаралар» (1968), «Мен саған ғашық едім», «Бір тойым бар» (1981), балаларға арналған «Бақшаға саяхат», «Сурет кітапшасы» (1985) жарық көрді.

Қазіргі қазақ лирикасының қанаттануына Т. Айбергенов ерекше ықпал етті. «Аппақ қардан омбылап, көктем іздеп келем мен» деп өзі айтқандай, уақыт ызғарына қарамай ол қазақ поэзиясына желпінте келді. 60-жылдардың соңында Төлеген жырлары «Бір тойым бар», «Маңғыстау мұнаралары» т.б өлеңдері оқырман қауымының санасында жаттаулы еді. Табиғи жарасымды сазы, ашық үні, кестелі орамдары Төлеген ақын жырларын халыққа жақындатып отырды.

Бір тойым болатыны сөзсіз менің, Ал қай күні екенін айта алмаймын Бірақ…. бірақ…. Ешкімді де билетпей қайтармаймын Қайта алмайды қартың да бір ән салмай, Сәбилерге ағаны үлгі етемін,

Жеңгейлердің толтырам гүлге етегін,-деп басталатын өлеңді қазақ даласында дүрілдеп өтетін той біткеннің үкілі жырына, жыр құмар жұрттың қымбат қазынасына айналды. Күрделі деген еңбек тақырыбының өзін поэзияның көркем де табиғи жарасымды сазымен келістіріп жырлайды. Ақынның таланты жеткен сол биіктер қайталаусыз өз деңгейінде қалды. Өзінің бір естелігінде мемлекет және қоғам қайраткері, жазушы, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Ә.Кекілбаев:«Төлеген сөз жоқ, талант. Дара талант, сара талант. Дара бітім адамның болмысына тән. Талант тақыр жерде өспейді», деп жазады. [1].

Сол секілді заманымыздың ұлы ақыны Әбділда Тәжібаев «Бізпоэзиямыздың тағы бір алтын сандығының алтын тұтқасын аштық, аштық та Төлеген дүниесін көрдік» десе [2], көрнекті әдебиет зерттеушісі, ғалым Б. Кәрібаева: «Қазақ лирикасының қанаттануына Төлеген Айбергенов ерекше ықпал етті. Ат тұяғын тай басады дегендей Мағжан тегеурінінен туған тоты түгіндей құлпырды. Тұтас кезеңнің ықыласына бөленді. Оған еліктеп өлең жазбаған, иірім- қайырымдарынан суыртпақ тартпағандар кемде кем еді», - деп ой түйеді. [3],

Осы тұжырымдардың қай-қайсысыда Төлеген Айбергеновтің даралығы мен саралығын пайымдайды. Ал дара- сара қасиеті бар ақын-айырықша дарын екені даусыз. Біздің бұл тақырыпты арнайы талдап тексеру себебіміз де сондықтан.

Төлеген Айбергеновтің ақын ретіндегі жемісті еңбек еткен кезі ХХ ғасырдың алпысыншы жылдары яғни, қазақ поэзиясының философиялық тұрғыдан тереңдеп, әрлене түскен кезеңі. Өзінің туа біткен таланты арқасында қазақ поэзиясына ірі бетбұрыс әкелді, әрі өз үлесін қосты. Қазақтың сөз өнерін өркендету жолына еңбек сіңірген жанкешті ақын болды. «Талант әр алуан оның қыры мен сырын жарқ еткізіп аша салу кімге де

90

болса қиын. Әсіресе, бұл ұлы жазушы, ірі таланттарға тән қасиет»,- дейді профессор Қажым Жұмалиев [4].

Төлеген Айбергенов поэзиясы сан қырлы. Біз ақын лирикасына ерекше тоқталамыз. «Әдебиет туралы ғылымның пайымдауынша лириканың бірнеше түрі бар. Олар саяси-әлеуметтік яғни, азаматтық лирика, махаббат лирикасы және философиялық лирикасы»,- деп баға береді белгілі академик ғалым Зейнолла Қабдолов [5].

Ақынның лирикалық қаһарманы – үлкен интелект. Ол ұсақ-түйек төңірегінде отбасы, ошақ қасында қалып қоймайды. Оның басты міндет етіп көтеретіні- адамгершілік, ар алдындағы борыш, ізгі қасиеттер үшін күрес, күллі өмірдегі адам ар-ожданына кереғар ұсақтықтардың бәріне қарсы майдан ашу, халықтық мәселелер. Оның ойлайтыны – жеке бастың қамы емес, халық мүддесі. «Өлең-арена»,- дейді Қадыр Мырзалиев. Бұл шындық екенін Төлеген Айбергенов поэзиясы дәлелдейді. Әр өлеңі- ақын сезімінің сиренасы.

Әр ақынының лирикалық кейіпкерінің өзіне тән мінезі, қан қызуы яғни, темпераменті болады. Ол- ақынының мінезі: өлеңім өзіме тарт дегендей, әр өлең тек иесіне тартады. Оған дәлел ретінде мына бір өлеңін алып қарайық:

О, күлкілер Ерке назды күлкілер, Сендер барда жүрегімде жыр түлер. Сендер барда көктемінде шаттықтың, Аунап- қунап көңілім бір сілкінер.

Осы өлеңді оқығанда керемет сезім құшағына бөленіп, ақынның ішкі ой-күйін көреміз. Өзінің қысқа ғұмырын өмірді түйсіну мен түсінуге арнаған ақын жырларының өміршеңдігін:

Ей, адамдар, айналайын, туғандар. Жалғыз минут тыңдаңдар! Мен сеңдерге көп болды сыр шертпедім, Шартарапқа жүргеніммен жүз аттап, Бұрын мұндай көрмеп едім ұзақтап. Қазір түгел көкірегім өрт менің! – деп адал да аппақ ақ

жүрегінен ақтарыла шыққан жырларын айқын көреміз. Ол халқына, айналасындағы қимас адамдарына қарата сөз қозғап, ішкі сырын ақтаруға әзір екендігін оларға деген сағыныш сөздерінен бастайды. Туған жерге, достарға, өлеңге деген сағыныш ақын жүрегінен осылай риясыз көңілімен ағылып, кемерінен асып, төгіліп жатыр. Айбергеновтің азаматтық үні «О, адамдар біргемін мен сендермен», деп басталатын өлеңінен-ақ көрініс табады.

Ақын қай кезде де өзінің адамдармен бірге екенін айтады. Шындығында да адамсыз, адам әрекетінсіз дүниеде еш нәрсе болмас еді. Лирикалық кейіпкердің пікірі әр оқырманның жүрегіне жол тапқандай, оқырманның өз сөзіндей болып естіледі. Төлеген ақынның болмыс бітімінің

91

өзгешелігі де осында. Оның өмірге, адамдарға, табиғатқа деген махаббаты ақын жанының рухани байлығымен ұштасып жатыр.

Төлеген Айбергенов – анық ақындық шабыттың, ақтарылма ашық сырдың жаршысы. Оның жыры- ақынның азаматтық сезімінен, замандастары алдындағы борышкер сезімінен туындап жатады. Ұраншыл, даңғаза шу емес, көңілді көтеретін, еліктіретін екпінді дауыс. Төлеген Айбергенов қызыл сөзге, қызамыр ақылгөйлікке дидактикаға ұрынбайды.

Пафос – адамзаттың, лириканың жаны. Кеуде кернеген, шалқыған қуанышты, буырқанған ашу-кекті естірте айту үшін пафос тілі керек. Ол ақындық мінездің ғана емес, харекеттің көрінісіне айналуы мүмкін. Бұған Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Қасым Аманжолов поэзиясы дәлел.

Бір жетсе менің ажалым жетеді, Адам қолы жасаған ұяттардан. Қалыңдығы осынау сияқты орман Әйтпесе, пысықтыққа пысқырмайды. Мендегі қуатты арман,- деп осылайша жырға қосады. Төлеген Айбергенов әлемінің шексіз тазалығы мен кіршіксіз пәктігінің

көрінісін осындай. Жарық дүниеде жағаласып жүріп, талай-талай кесірліктің кескінін сомдайтын тұлғалардың тұщымсыз әрекетіне деген жауабы. Ақын жүрегінің нәзіктігі сондай, «Адам қолы жасаған ұяттарға» төзімділік таныта алмайды. Осы ретте ақын поэзиясының көркемдік әлемі туралы мына пікірді келтіре кетуді жөн көрдік.

«Төлеген Айбергенов поэзиясы тұтас бір тұңғиық әлем іспетті. Әлем болғанда қандай. Кібіртіктемей, көңіліңдегіні еркін ақтаратын, өршіл рухы мен елінің ертеңіне жалғасып жататын ғажайып әлем. Кіршіксіз жырдың құдіреті ә дегеннен- ақ оқушысын тылсым дүниенің тұңғиығына жетелей түседі. Ұзақ сонар поэзия сапарына бастайды», - дейді журналист Ғабидолла Жәдігер. [6]

Өнер – өмір, өмір ақындықтың мазмұндық – тақырыптық аясына, суреткерлік- көркемдік кесте ерекшелігіне тоқталар болсақ, Төлеген Айбергенов творчествосында тынымсыз қозғалыс, үздіксіз ілгері басу, өзін үнемі жол үстінде деп ұғыну, сапар сезімі тән. Тіпті, бұл ақынның кітаптарының аттарынан бастап, әрбір өлең, толғауларының аттарында жатыр. «Өсіп келе жатырмын», «Тау жолында» , «Жолдар, жолдар», «Арал толқындарында», «Қарақалпақ жырлары», «Уақытпен бетпе-бет», «Шабандозбен әңгіме», «Аруана бауыр дүние», «Қазақстан көктемдері», «Революция жалғаса береді», «Ағыстар мен ғасырлар», «Космонавт монологы». Бұдан ақынның өсу эволюциясын, шеберлікке, жетуін шығармашылық тұрғыдан толысуын байқаймыз.

Төлеген Айбергеновтің «Жолдар, жолдар» деп аталатын өлеңінде оның күллі адамдық болмыс, ақындық стихиясы, арман- мұраты мен алдағы күллі өмірінің мән- мағынасы жатыр.

Жолдар, жолдар мені алысқа апарыңдар,

92

Апарыңдар, ұзаққа сапарым бар, - дейді ақын. Бұл жолдар – көшенің немесе даланың жолы емес, өмір – өнердің сан тарау жолдары. Жолдар бақыт пен қайғыға, қиындық пен қиянатқа, алыспен арманға бастаса да соның бәрінен құламай, жеңіп өткен - ақынның өзі. Тақсірет тартып, қиялмен күресіп, бақыт балын татып, уақытпен жарысып, адал өтті.

Төлеген лирикасының ең басты қаһарманы – сағыныш. Ол оқушысын әр кездескен сайын сөзін сағыныштан бастайды. Сағыныш сезімін мына өлең жолдарынан көреміз:

Үмітке толы, арманға толы әр жерде бір түп қарағай, Сағынбай жүрсе, қалуы мүмкін жамырасуға жарамай, Жан-жақтан түскен шұғыланың бәрін сағынып жүрген кезімде,-дейді

ақын. «Сағыныш» деген бір тақырып пен төрт өлеңдік топтама арнаған

сағыныш әлеміне енеді. Бұл – алпысыншы-жетпісінші жылдар поэзиясының шырқап салған әні, шауып шыққан шырқауы. Оның қай тұсын оқысаңыз да осындай сағыныш сазы еседі. Туған жерге деген сағыныш, достарға деген сағыныш, өлеңге деген сағыныш. Шындап келгенде бұл сағыныштың бәрі де ақын көкірегін өртеп бара жатқан алай-дүлей махаббат.

Ақынның лирикасы сан-салалы, көп тақырыпты, орасан зор, ауқымды дүние. Оның шығармашылық бетін, қалам қарымын танытатын нәрсенің бірі – азаматтық әуен.

Төлеген Айбергенов шығарамашылығын негізінен сыршыл өлеңдер құрайды. Демек, Айбергенов өлеңдерінде көңіл-күй лирикалары көбірек. Ақынның сырласуға шақыратын, өз мұң-шаттығын білдіретін көңіл-күй лирикаларында сезімталдық та, ойлылық та, бар. Т.Айбергенов лирикасы туралы Б.Кәрібаеваның «Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы» атты еңбегінде: Төлеген нәзік жанды лирик, философ тұлғаға айналды. Сезім серпілісінің үзеңгісін қаға отырып, ой толғап, ақыл қорытады»- деген пікірі бірден-бір әділ баға болып табылады.

Ақын Кегейлі арқылы бүкіл Қарақалпақстан өлкесін ұшқыр оймен, оның табиғатын өзгеше бір тілмен бере алған. Қарақалпақ елінің қос ұлы Бердақ пен Әжниязды тілге тиек ете отырып, сол арқылы терең мағыналы ұғымды беріп отыр. Өмірі қысқа, бірақ баршаға нұсқа ақын Айбергенов өзінің туған жерінің бай екендігін, бұл өлкенің байлығы тұнып тұрғандығын жырға қосып, оның болашағынан үлкен үміт күтеді.

Поэзиясының әр қырында өлең жолдарында соншама терең мағына мен тапқырлық жатыр. Ол осы өлкені мекендейтін халық өкілдерінің қайсымен сөйлессең де көкірегіндегі ой-пікірін жасырмай айтатын, аңқылдақ ақкөңілді жандар екендігін алдына жайып салады. Бұл өлкеде қаншама байлықтардың барлығын, жазылмай жатқан тарихтың барлығын баса айтады.

Т.Айбергеновтың поэзиялық туындылары – халыққа сонау алғашқы жарық көрген кезінен бастап, жаңа бастаулар, тың өзгерістер, оқшау бұрылыстар, өзгеше жаңалықтар әкелген, қазақ әдебиетінің тарихында

93

өзіндік орны бар дүниелер. Зергер жазушы, белгілі әдебиет сыншысы Әбіш Кекілбаев сөзімен айтқанда, «Төлеген – сөз жоқ талант. Дара талант, сара талант»[7]. Ақын шығармашылығы әсіресе соңғы кезде,яғни еліміз егемендікке жеткеннен бергі халықтың жаңарған, өскен талап тілегіне сай көркемдігі биік, рухани серпіліске жетелейтін шығармалардың қажеттілігі арта түскен қазіргі дәуірді елге ерекше қызмет етіп, өзінің мәңгіге мәнін жоймас рухани азық екен. Әдебиеттегі ұлттық мінез әлеуметтік психологияның емес, әдебиеттанудың нысанында зерттелетін категория болғандықтан, ол әдеби жанрмен: оның эпикалық, драмалық, лирикалық түрлерімен тығыз байланысты, әдеби бейнелер неғұрлым көркем жасалса, оның ұлттық сипаты мен мінезі соғұрлым анық әрі айқын білінбек, көрінбек. Әдебиетшілердің типтік образ ұғымын ұлттық мінез категориясымен бірлікте қарастыруының мәнісі осында жатыр.

Ал, дала, қазақтың кең даласы кең даласы ұлттық мінездің бірінші бастауы, қайнар көзі болса, қазақ өлеңіндегі даланың жырлануы,оның халық тарихымен байланысты бейнеленуі дегенде де Т.Айбергенов шығармашылығы оқшаулана түседі.

Қорыта келгенде, Төлеген Айбергенов – өмір, табиғат құбылыстарының сырына сергек қарап, оның қат-қабат, алуан сырларын ашуға сезіммен, оймен талпыныс жасаған ақын.Өмірдің ғажайып шығармасы- поэзия арқылы ақыл-ой парасатын өсіру, әлемдік жүйесіндегі сөз өнері- поэзия құдыретін танып- білуі, бағалау, қастерлеу, өмірдің өзін қастерлеу деген сөз. Поэзияны тану- адамның өзін- өзі тануы. Сондықтан да бұл тұңғиық терең, даладай шексіз кең, таулардың заңғар шыңындай әсем де асқақ. Әлемдегі адамзат баласына ортақ қарапайым да аса күрделі құбылыс, адам өмірі қаншалықты жұмбақ болса, сондай шешуін таптырмас таңғаларлық дүние - махаббат. Бұл әлемдік ақындардың ақындардың мәңгілік жыры. Жыр арқауына сарқылмас қазына.

Әдебиеттер тізімі: 1. Кекілбаев Ә.Дәуірмен бетпе-бет. Алматы: 1972, 7 б 2. Тәжібаев Ә. Жалын журналы. №3, 2004, 14 б 3. Кәрібаева Б. Қазақ поэтикасы Алматы: Жазушы. 1982, 72 б 4. Жұмалиев Қ.Стиль өнер ерекшелігі Алматы: Жазушы. 1966, 63 б. 5. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Жазушы. 1983, 23 б. 6. Жәдігер Ғ. https://tolegenaibergenuly.wordpress.com/ 7. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы №4 (35), 2014,

63-64 б Аннотация Статья посвящено самобытному творческому наследию замечательного

казахского поэта Т.Айбергенова внесшего значительный вклад в поэтический мир литературы 1960-1980гг. В данной работе автором рассмотрены лингвистические и стилистические особенности произведений

94

поэта, в частности его философской лирики, а также показано мастерство поэта в изображении лирических героев с высокими человеческими стремлениями и патриотическими чувствами.

Ключевые слова: Поэзия, философская лирика, образ лирического героя, лирические стихи, чувство тоски, ностальгия

Abstract The article mentions the creative skill of the poet T. Aybergenov, who

made his significant contribution to the poetry genre of literature in the 1960s and 1980s. One of the linguistic and stylistic features of his works is to find poems in the poem, such as philosophical lyric, lyrical heroic characters, and lack of respect for native land.

Key words: Poetry, philosophical lyric, form of lyrical hero, lyrical poems, feeling melancholy, nostalgia

95

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

ҒТАМР 14.23.05

Л.Е.Койшигулова., У.Джумагалиева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

L.Koishigulova@asu.edu.kz, uzima8282@mail.ru

БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ КОШБАСШЫЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ

Андапта Мақалада болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің лидерлік

қасиеттерінің сипаттамасы берілді. Ғалымдар еңбектеріндегі лидердің стилін және атқаратын қызметтерін жан-жақты талдалды және мұғалім лидердің рөлін анықталды. Мұғалімнің тұлғалық-кәсіби ерекшеліктері мен лидерлік стильдер, лидердің атқаратын қызметі, соның негізінде анықталған мұғалім лидер рөлі болашақ мұғалімнің лидерлік сапаларын тұлғалық-гумандық қасиеттер, кәсіби-дидактикалық іскерліктер, лидерлік қабілеттер деп қарастыруға мүмкіндік берді.

Негізгі сөздер: кошбасшы, жаңартылған білім беру жүйесінің, педагог, мұғалім, іс-тәжірибеге,кәсіби-педагогикалық құзыреттілік,

Бүгінгі еліміздегі білім реформасы, оның ішінде жаңартылған білім беру жүйесінің негізгі міндеті - білім мазмұнына жаңашылдықты енгізуді талап етеді. Осындай өзгерістерді алдымен болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісіне ендіру қажеттілігіне күмән жоқ.

2018 жылғы 5 қазан күні Елбасымыздың «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында мектеп және мектепке дейінгі білім беру сапасын түбегейлі жақсарту үшін әкімдіктермен бірлесе отырып, тәрбиешілердің біліктілігін арттыру және бірыңғай біліктілік талаптарын енгізуді міндеттерін қойып, «Педагог мәртебесі туралы» заңды әзірлеп, қабылдау қажеттігін атап көрсеткен болатын[1].

Демек, енді педагог статусына деген көзқарас, педагогқа қойылатын талаптар мен міндеттер бұрынғыдан да арта түсетіндіктен, мұғалімнің оқушылар алдындағы лидерлік қаситеттерінің жоғары болуы маңызды.

XXI ғасыр педагогы – рухани дүниесі мен ақыл-өрісі терең дамыған, эстетикалық талғамы мен адамгершілік сапаларды бойына сіңген, көп тарапты әлеуметтік, тарихи білімдермен сусындаған, ақпараттық

96

технологиялармен қаруланған, теориялық білімдері іс-тәжірибеге бағытталған жаңашыл, стратег, бәсекеге қабілетті маман болуы тиіс. Осыған орай болашақ мұғалімдерді, соның ішінде бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауда олардың кәсіби-педагогикалық құзыреттіліктерін жетілдірумен қатар лидерлік сапаларын қалыптастырудың маңызы зор. [2].

Лидерлік сапа болашақ мұғалімнің студенттік жылдарында өзін таныту құралы тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге өмірдің қатаң күтілмеген қиындықтары жағдайларына жүйелі бірізділікпен әлеуметтік бейімделуі үшін де аса маңызды болып саналады. Оның үстіне лидерлік сапа болашақ мұғалімнің өмірде тез өзгеріп отыратын іс-әрекетті жағдайындағы бәсекелестікке қабілеттілігін дамытуға мүмкіндік туғызады.

Лидерліктің мәні мен мазмұнын теориялық тұрғыда шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау жасау арқылы, бүгінде жоғары педагогикалық білім беру саласы болашақ мұғалімінің жеке тұлғасының лидерлік сапаларын қалыптастырып, дамытуға әлі толыққанды бағдарланбаған. Зерттеулердің көпшілігі мұғалімнің лидерлік әлеуеті, лидерліктің рөлі, лидерлік стильдері, саяси лидерлер мәселесі зерттелген. Мысалы, отандық ғалымдар еңбектерінде лидер тұлғасы саясаттану ғылымы тұрғысынан А.М.Рахимжанов, Н.А.Абуева, В.И.Карасев, Б.Аяган, Г.Нурымбетов, А.Н.Нысанбаев, Р.К.Кажыржанов, А.Самай және т.б. еңбектерінде жан-жақты ашылған. Соның ішінде Елбасының саясаттағы көшбасшылық қасиеттерін М.Б.Касымбеков, Е.Е.Ертысбаев терең талдап көрсеткен.

Қазақстанда педагогика ғылымында лидерлік мәселе зерделенген бірден бір еңбек– С.А.Наконечныйдың зерттеуінде болашақ офицерлердің лидерлік сапасын қалыптастыру мәселесі қарастырылған.

Бастауыш мектептерде оқытуды жетілдіру мәселелері Ш.А.Амонашвили, В.В. Давыдов, Л.В.Занков, Н.Ф.Талызина, В.Ф. Шаталов, П.М.Эрдниев және т.б. зерттеулерінде тұжырымдалған.

Қазақстандабастауыш білім беру мен тәрбиелеу саласындағы бірқатар мәселелер ғылыми тұрғыдан негізделіп, практикаға ендірілген.

Мұғалім лидердің тұлғалық сапасын анықтау кезінде жоғарыда талданған теориялар және лидерге қатысты ұғымдар қарастырылған еңбектер орай сол ұғымдарға талдау жасасақ, лидер ұғымының зерттелу жағдайына келсек, осы мәселе антикалық грек философтарынан басталып зерттеліп, бүгінгі күнге дейін зерттеу объектісінен түскен жоқ. Бұл ұғым тарих, философия, әлеуметтану, саясаттану, психология және педагогика және т.б. ғылымдар саласынан зерделенді.

Этимологиялық тұрғыдан лидер болу (lead), лидер (leader) және лидерлік (leadership) сөздерінің англо-саксон тілінде негізі «жол» немесе «бағыт» мағынасына келетін «lead» болып табылады. Лидер сөзі скандинавия тілінде (leadar), неміс тілінде (leither), голланд тілінде (leider) жазылуы ағылшын тіліндегі жазылуына ұқсас келеді. Лидер сөзінің грек тіліндегі баламасы «hegemon» сөзі. Римдіктерде лидер мағынасын беретін

97

сөз «dux» сөзі болып табылады. Бұл сөздер де «жол» немесе «саяхат» деген мағына береді.

Академиялық тұрғыда лидер сөзінің қолданылуы 1300 жылдарға саяды. Бұны дәлелдейтін мәлімет 1933 жылы шыққан Oxford ағылшын сөздігінде беріледі. Ал, «лидер» ұғымына алғаш рет анықтама Самуель Джонсон 1755 жылы құрастырған ағылшын сөздігінде «капитан, командир, алда жүретін адам» тұрғысынан берілген [3].

Жалпы зерттеушілердің «лидер» ұғымына берілген анықтамаларды зерделесек, лидердің топпен бірге өмір сүретіндігін, жетекшілік, іскерлік, ұйымдастырушылық, көшбасшылық қабілетін және топ мүшелерінің қарым-қатынасын реттей алуға дағдылануы мен топ ішінде беделге, билікке ие болу қажеттілігін жоққа шығармайды. Лидер топтың басқа көпшілік мүшелері сияқты қабілеттерді меңгергенімен, әрекет етуі бойынша сапа жағынан ерекшеленеді.

Осыған орай педагогикалық жоғары оқу орындарының алдында бастауыш сынып оқушысының ұлттық сана-сезіммен, рухани мәдениетімен сабақтасқан отаншылдық ұстанымдары берік, ғылым негіздерімен қаруланған өзіне сенімді көш бастай алатын жеке тұлға болып қалыптасуын жүзеге асыра алатын кәсіби дайындығы жоғары деңгейдегі мамандар даярлау жолдарын қарастыру міндеті тұр.

Соның бірі болып болашақ бастауыш сынып мұғалімін өзін-өзі жүзеге асыруын, өзін-өзі дамытуын, батыл, шешімпаз, топқа ықпал ете алатын қабілеттерін дамыту табылады. Олар төмендегі педагогикалық міндеттерді шеше алатындай болуы керек:

- рефлексивті-талдау (тұтас педагогикалық үдерісті, оның элементтерін, туындаған қиындықтарды талдау және қорытынды жасау т.б.);

- жобалау-болжау (тұтас педагогикалық үдерісті құру, жоспарлау, нәтижені және алынған шешімдердің салдарын болжау);

- ұйымдастырушылық-әрекеттік (оқу-тәрбие үдерісінің әртүрлі нұсқаларын іске асыру, педагогикалық қызметтің әр алуан түрінің сәйкестігі);

- бағалау-ақпараттық (педагогикалық жүйенің даму болашағы туралы ақпарат жинау,өңдеу, сақтау және оны бағалау);

- түзету-реттеу (педагогикалық үдеріс ағымын түзету, қажетті коммуникативтік байланыстар орнату, оларды реттеп отыру және қолдау) [4].

Өйткені бүгінгі таңдағы мұғалімдер педагогикалық ғылымдардың жетістіктерін өз тәжірибелерінде қолдана білетін, шығармашылықпен ойлайтын, өзінің кәсіби қызметіне талдау жасап, дамыта алатын болуы қажет.

Осы айтылған талаптар мұғалім дайындаудың сапасын арттырып, мәселені жан-жақты зерттеп, тиімді зерттеу нәтижелерін тәжірибеге енгізгенде ғана мүмкін болады. Бұл бағытта педагогика, психология

98

ғылымдарында жүргізіліп жатқан зерттеулер баршылық. Мәселен, Е.И.Исаевтың зерттеуінде педагогикалық білім берудің жетекші идеясы болып табылатын машықтанған мұғалімді даярлауға үлкен мән беріледі. Оның тұжырымдауынша мұғалім педагогикалық жұмысты кәсіби түрде құрастыру әдістерін меңгеру нәтижесінде өзіндік түпнұсқалық әдістемелерді және құралдарды дайындайды. Кәсіби мұғалімнің оқу пәнін меңгертудегі мақсаты оқушыларды дамытуға бағытталады. Ол шығармашылық міндеттерді шеше алатын күрделі оқу жұмысының, оқушылардың ойлау машығын қалыптастыруының, көп өлшемді сананың, тарих пен мәдениетте өзін-өзі көрсете білу қабілеттілігінің ұйымдастырушысы болады [5].

Сонымен ғалымдар еңбектерін талдау барысында лидер тұлғасының сипаты бойынша мынадай тұжырым жасауға болады:

- лидер топпен бірге өмір сүреді; - топ ішінен суырылып шығады; - барлық басқарушылар лидер бола бермейді; - жаңа лидер бұрынғы лидерді алмастырады және т.б. Не үшін мұғалім лидер болуы қажет, деген сұраққа былайша жауап

беруге болады. Өйткені мұғалім:

- сынып оқушыларының лидерлік сапасын дамытуы, - өз сыныбын тиімді басқаруы, - сынып оқушыларына үлгі бола білуі, - сынып оқушыларының алдында мерейінің үстем болуы, - сынып оқушыларын соңынан ерте алуы, - стратег, көшбасшы бола білуі, - мектебінде, білім беру жүйесінде өзгеріс жасай алуы және т.б.

мақсатында өзінің лидерлік сапаларын дамытуы қажет. Мұғалімнің басқа әлеуметтік топ, қоғамдық топ мүшелерінің арасынан

суырылып шығатын лидерлерден айырмашылығы, оны мектеп басшылығы тағайындайды. Ал ұқсастығы, қазіргі демократиялық қоғамда мұғалім өз сыныбының көшбасшысы бола алмаған жағдайда, ол мұғалімге оқушылар қарсылық білдіруі мүмкін. Бұл жағдаят мұғалімінің лидерлік сапаларын меңгеріп қана қоймай, оларды дамыту қажеттілігін дәлелдейді. [6]

Жоғарыда көрсетілген ғалымдар еңбектеріндегі лидердің стилін және атқаратын қызметтерін жан-жақты талдау бізге мұғалім лидердің рөлін анықтауға мүмкіндік берді.

Мұғалім мынадай рөлдерді өзінің қызметімен қатар атқара алғанда ғана лидер бола алады:

Мұғалім лидер – администратор Мұғалім лидер – стратег Мұғалім лидер – сарапшы Мұғалім лидер – топ жетекшісі Мұғалім лидер – топ мүшесі Мұғалім лидер – үлгі өнеге көрсетуші Мұғалім лидер – мадақтау мен жазалаушы

99

Мұғалім лидер – топ «символы» Мұғалім лидер – жаңалық жаршысы Мұғалім лидер – дүниетаным өзгертуші Мұғалім лидер – ата-ана Мұғалім лидер – тәрбиеші Мұғалім лидер – әдіскер Мұғалім лидер – данышпан. Мұғалім лидер – администратор. Мұнда лидер топтың жоғары

үйлестірушісі қызметін атқарады. Оның іскерлік саясатының негізгі бағыттарының бірі жоғарыдан түсіріледі. Сондай-ақ, мұғалімнің осы лидерлік рөлді атқаруы оның сыныпты басқару саясатын өзі жасай алатындығымен немесе сыныпты жоғарыға тәуелсіз қадағалауға тікелей жауапкершілік енетіндігімен сипатталады. Оның үстіне әкімшілік тапсырмаларын жеке орындауынан емес, ол тапсырмаларды топ мүшелеріне орындауға бөлістіруден де көрінеді.

Мұғалім лидер – стратег. Стратегиялық қырағылыққа, бағыттылыққа ие тұлға. Оның атқаратын қызметіне топтың даму саясатын, болашағын алдын ала болжап білу, ұзақ мерзімді жоспарлар жасау, дұрыс тактика таңдау енеді.

Мұғалім лидер – сарапшы. Осы функцияны атқару тұрғысынан лидер нақты ақпарат беруші немесе білікті маман ретінде сипатталады. Сынып оқушылары, ата-аналар, мектеп әкімшілігі, ұжым мұғалімге осы тұрғыдан қатынас жасайды.

Мұғалім лидер – топ жетекшісі. Мұғалім мектеп әкімшілігі тарапынан арнайы тағайындалған сынып жетекшісі. Осы жетекшілікті ол лидер тұрғысынан атқаруы тиіс.

Мұғалім лидер – топ мүшесі. Мұғалім сыныпалдында лидер болу үшін, алдымен сол топтың толық мүшесі сапасына ие болуы тиіс. Яғни оқушылармен дос, жолдас, серік болып, олардың немен тыныс алатын жағдайына дейін жетік біледі, және олардың орнында болып көріп, олармен бірге ойнайды, тапсырма орындайды, сыныпқа берілген қоғамдық тапсырманы да қатар жүргізеді.

Мұғалім лидер – үлгі өнеге көрсетуші. Лидер топтың басқа мүшелері үшін мінез-құлықтың үлгісі болып табылады, яғни олардың кім болатынын және нені жасауы тиістігінің көрнекі көрсеткіші болуы тиіс.

Мұғалім лидер – мадақтау мен жазалаушы. Лидер топ мүшелерінің іс-әрекетін бақылау мақсатында мадақтау мен жазалау жүйесін қолданады. Лидер әрбір топ мүшесінің іс-әрекетінің жеке мотивациясын, әрбір топ қатысушысына қатысты мадақтау мен жазалаудың өлшемін білуі тиіс. Топ мүшелерінің арасында дау туған жағдайда лидер сот және жұбатушы рөлінде бір уақытта болады, істің нәтижесіне қарай не мадақтайды, не жазалайды.

Мұғалім лидер – топтың «символы» тұрғысынан. Аса ынтымақты топ сыртқы ғана емес ішкі ерекшеліктерінің бірдей болуына ұмтылады. Осындай

100

топ мүшелері киімдегі және мінез-құлықтағы әр түрлі ерекше белгілерге қызығады. Осындай жағдайда лидер символ қызметін атқарады: оның атын барлық қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке, жасаған бұйымға және т.б. береді.

Мұғалім лидер – жаңалық жаршысы. Лидер жаңалыққа жаны құмар, жаңалық ашушы, новатор. Бұл оқушылардың алдында оның лидерлік тұлғасының жоғарылауына әкеледі.

Мұғалім лидер – дүниетаным өзгертуші. Көп жағдайларда лидер топтық дүниетанымды, көзқарасты құрайтын құндылықтар мен нормалардың дереккөзі болып табылады. Тұтас алғанда ол топтың қоғамдық идеологиясын танытады.

Мұғалім лидер – ата-ана. Лидер топ мүшелерінің ең жақын, жанашыр, қамқор, сырлас, «жүрегін бала үшін жұлып беруші» рөліндегі адам. Топ мүшесінің әрбір іс-әрекетіне жанашырлықпен, сезімталдықпен, жауапкершілікпен, сеніммен қарайтын, оларды дамытушы, өсіруші тұлға.

Мұғалім лидер – тәрбиеші. Топ мүшелерін жан-жақты тәрбиелейді, олардың ізгі, игі қабілеттерін шығармашылық тұрғыдан дамытады, жеке тұлға болып қалыптасуына көмектеседі.

Мұғалім лидер – әдіскер. Лидер – үйрету, оқыту шебері. Әдістің барлық түрімен қаруланған, инновациялық технологияларды меңгерген.

Мұғалім лидер – данышпан. Лидер білімге құштар, білімпаз жан. Топ мүшелерінің алдында мол білімділікті, терең танымдылықты танытады. Шешен сөйлейді.

Осы мақалада талданған ғылыми әдебиеттерде қарастырылған мұғалімнің тұлғалық-кәсіби ерекшеліктері мен лидерлік стильдер, лидердің атқаратын қызметі, соның негізінде анықталған мұғалім лидер рөлі болашақ мұғалімнің лидерлік сапаларын тұлғалық-гумандық қасиеттер, кәсіби-дидактикалық іскерліктер, лидерлік қабілеттер деп қарастыруға мүмкіндік берді. Соның негізінде болашақ мұғалімнің лидерлік сапасы құрылымының мазмұнын жасадық[7].

Оның лидерлік сапасы құрылымындағы тұлғалық гумандық тобына адами қасиеттер, мінез-құлықтар жатады. Соның ішінде адами қасиеттерге төзімділік, шыдамдылық, табандылық, қайырымдылық, қамқорлық, ізгіліктік, арлылық, намысқойлық, адалдық, әділдік, әдептілік және т.б.,мінез-құлықтарға ақылдылық, алғырлық, қажырлылық, зеректік, көпшілдік, ұжымшылдық, аңғарымпаз, қанағатшыл, еңбекқор және т.б. жатқызамыз. Аталған құрылымның кәсіби-дидактикалықтобынаинтеллектуалдық білім, дидактикалық біліктер, коммуникативтік іскерліктер жатады. [6]

Сонымен, мұғалім лидер оқушыларға үлгі-өнеге болатын, оларға мәнді ықпал ететін, мектептің ғана емес қоғамның дамуында ізгі жаңа өзгерістер жасай алатын адами қасиеттері, игі мінез құлықтары, интеллектуалдық біліктері, дидактикалық, коммуникативтік, ұйымдастырушылық дағдылары, көшбасшылық қабілеттері жан-жақты дамыған маман.

101

Әдебиеттер тізімі: 1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың

«Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты Қазақстан халқына Жолдауы. -Астана, 5.12.2018.

2 Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2016 - 2019 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 29 қазандағы № 781 Жарлығы.

3 Oxford English Dictionary. The Oxford Dictionary of Philosophy. – 1994 // http://www.oxfordreference.com> (22.02.2009).

4. Таубаева Ш.Т. Введение в методологию и методику педагогического исследования: учебн. пособие. -Туркестан, 2007. -190 с.

5.Исаев Е.И.Университетское педагогическое образование: новая парадигма в подготовке педагогов // Тульская школа. - 1994. - №4. – С.11-13.

6. Койшигулова Л.Е.Коммуникативная компетентность педагога// Вестник АтГУ, 2009, №4 (15), с. 18-20

7.Б.М. Баймуханбетов. Тұлғаның лидерлік ерекшеліктері //Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. Педагогика ғылымдары сериясы - №1 (41), 2014 ж. 99-102 б.

Аннотация В данной статье рассматриваються вопросы лидерских качеств

будущих учителей начальных классов. Дается анализ трудов ученых о лидерских качествах. Учитель рассматривается в разных ролях: стратега, наставника, методиста, воспитателя, исследователя и т.д.

Ключевые слова: лидер, обновленное содержание образования, педагог, учитель, практика, компетентность

Abstract This article discusses the leadership qualities of future primary school

teachers. The analysis of works of scientists about leadership qualities is given. The teacher is considered in different roles: strategist, mentor, Methodist, educator, researcher, etc.

Key words: leader, updated content of education, teacher, teacher, practice, competence

102

ҒТАМР 15.41.39

Г.К.Шугаева., Г.Б.Гумарова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: gshugayeva@mail.ru, gumarovag@inbox.ru

ОТБАСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ ҚАБЫЛДАУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Аңдатпа Мақалада отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың

психологиялық аспектілері туралы мәселелер қарастырылған. Мақала қазіргі кездегі отбасы жағдайы, отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынастар туралы өзекті мәселеге арналған. Онда отбасы, тұлға, тұлғаарлық қарым-қатынас, оның ерекшеліктері, түрлері талданады. Зерттеушілердің көзқарастарына талдау жасалынған.Жүргізілген жобалық жұмыстар негізінде талдаулар сөз болады. Осы мәселелер бойынша зерттеулер әлі де болашақ зерттеулерді қажет етеді.

Негізгі сөздер: отбасы, жеке тұлға, қарым-қатынас, тәрбие, тұлғааралық қарым-қатынас, психология.

Қазақстан Республикасының Конституциясында «балаларына

қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы» деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген [1].

Отбасы құрылымы отбасының құрамы мен санынан, сонымен қатар оның мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынастарының жиынтығынан тұрады. Отбасы құрылымының бұзылуы – бұл оның қызметінің отбасымен орындалуына қиындық тудыратын және кедергі келтіретін құрылымдарының ерекшеліктері болып табылады. Осы себептен, отбасындағы қарым-қатынас құрылымының бұзылуы оның түрлі қызметінің отбасымен орындалуына кедергі келтіретін отбасылық қақтығыстар екенін мойындау керек.

Отбасының тәрбиелік қызметі ана және әке болуда, балалармен қатым-қатынаста, оларды тәрбиелеуде, балалардың өз бетімен өсуі кезіндегі жеке қажеттіліктің қанағаттанарлығынан тұрады. Отбасы қоғаммен байланысы бойынша өсіп келе жатқан ұрпақтардың әлеуметтенуін, қоғамның жаңа мүшелерін дайындауды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы

103

мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр [2].

Адам өзінің материалды және рухани қажеттіліктерін өтеу мақсатында еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған адамдармен жеткілікті дәрежеде қарым-қатынас жасамайынша дұрыс өмір сүре алмайды. Қоғам, жеке адам, қарым-қатынас және әрекет әр уақытта бірлікте. Бұл тіршіліктің заңды белгілері.

Сәби жарық дүниеге келген алғашқы сәттерінен бастап-ақ отбасының мейірімді, парасатты жаны - анасы, баска да өзінің айналасындағы адамдармен түрлі қарым-қатынасқа түсе бастайды. Ал, қарым-қатынас адам баласының тіршілік етуінің негізгі шарты ғана емес, оның психикасының дұрыс қалыптасып дамуының факторы және аса қажетті кұралы болып табылады. Өйткені, қарым-қатынас дегеніміз - өзара пікір алмасу, келісім не өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі болып табылады. Отбасындағы қарым-қатынас арқылы ата-ана баласын өмірге бейімдеп, өзінің де өзгелердің де дербестігін түсінуге үйретеді. Кез-келген отбасындағы ең негізгі мәселелердің бірі - үйдегі тәртіп. Тәртіп ата-ана мен баланың күнделікті қарым-қатынасының тұтастай бөлшегі. Ата-ана баласының ақыл-ойын, қабілетін дұрыс тәрбиелеу үшін ең алдымен баласын жақсы, толық түсіне білуі керек.

Жеке адам қалыптасуының негізгі факторы болып табылатын қарым-қатынас баланың интеллектісінің дұрыс, жеткілікті дамуына өте үлкен әсер етеді. Көптеген педагогикалық, психологиялық ғылыми деректер бізге қарым-қатынас әр кезде әрекетпен тікелей байланыста жүретінін көрсетеді.

Тұлға - жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік, психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Адамның әлеуметтік қасиеттерінің жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.

Философиялық түсінік бойынша - Тұлға философиялық тұрғыда адамды “адам” ретінде тануға, яғни оның рухани-адамгершілік, ділдік, мәдени қырларына баса назар аударумен пайымдалады. Психология тұлғаның өзіне тән күш-жігерін, мінез-құлқын, психофизиология ерекшеліктерін зерттейді. Социологияда тұлға қоғам мүшесі ретінде қарастырылып, оның әлеуметтік қырлары, саналы қоғамдық әрекеті жан-жақты зерттеледі. Қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласының қай-қайсында болсын адам орталық мәселе болғандықтан олар тұлға ұғымын ортақ қолданып, әрқайсысы әр қырынан зерттеп-таниды және осы ғылым салаларының зерттеу нәтижелерінің өзара ықпалдастығы мен бір-біріне әсері бар. Әр ғылым саласы тұлға сөзіне өзіне тән танымдық-ұғымдық мағына сыйғызады. [3]

Психологиялық түсінік бойынша - Тұлға психологияда өзінің өмір жолын белгілей алатын, қайталанбас даралық ерекшелігін сезінетін субъект. Тұлға адам ұғымынан гөрі нақты мағынаға ие. Өйткені адам тұлғалық

104

сипатты иелену үшін өз “менің” өзге “менен” ажыратып, есейіп, өз бетінше дербес әрекет ету мүмкіндігін ашуы керек. Яғни, белгілі бір мәнді іспен айналысатын, азды-көпті білімі, өмірлік тәжірибесі, дүниетанымы мен сенімі бар адамды тұлға деп атайды. Қазақ ұғымында бала мұндай азаматтық атқа бозбалалық шақта ие бола бастайтынын “Он үште отау иесі” деген мақалдан көруге болады. Халықта өзінің өнегелі істерімен, имандылығымен ерекшеленген адамды ерекше қастерлеп, кісілігі бар тұлға дейді. Тұлға бойындағы адамгершіліктің көрінісі ар-ұятқа кір келтірмеуінен, намысын жоғары ұстауынан байқалады [4].

Тұлғааралық қатынас – этнопсихологияда әрбір тайпаның, халықтың ұлттық дәстүрлерге байланысты әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері және т.б. Тұлғааралық қатынас әрбір халық пен ұлттың этностық қарым-қатынас ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Мысалы, қарым-қатынастың абысын-ажын арасындағы сақина-жүзік, білезік алмасу; ер-азаматтар арасында ер-тоқым алмасу; сауға тарту, сәлемдеме жолдау және т.б. түрлері болған. Сол сияқты, ізет, құрмет, сыйластық сезімдері де адамдар арасындағы қатынастың бір түрі болып саналады.

Тұлғалық белгілер – адамның даралық ерекшеліктерін көрсететін, психологиялық және физиологиялық элементтерін және оның ойлауы мен қылығын сипаттайтын өмір бойы қалыптасатын психофизиологиялық жүйе. Тұлғалық белгілер теориясы – негізінде "тұлғаның ерекшелік белгілері" деген ғылыми анықталған терминді қарастыратын тұлға теориясы. Тұлға қасиетінің теориясы тұлға дамуының құрылымын, шығу тегін, қалыптасуын қарастырады [5].

Тұлғаның бағыттылығы - тұлғаның іс-әрекетін бағдарлайтын және нақты бар жағдаяттан біршама тәуелсіз, орнықты түрткі-ниеттер жиынтығы. Тұлғаның бағыттылығы оның мүдделерімен, бейімдерімен, сенімдерімен, мұраттарымен сипатталады және бұлар арқылы адамның дүниетанымы білінеді. Тұлғаның дамуы – білім беру міндеттері тұрғысынан екі мағынаға ие: 1) тұлғаны қоғамдық өмірдің әр түрлі саласына жауапкершілікпен қатысуға тәрбиелейді; 2) жеке адамның жан-жақты үйлесімді дамуы, зиятты, ақыл-ойы, еркі, сезімі мен оңтайлы логикалық-эмоциялық-психологиялық сапалары мен көзқарастары [6].

Қарым-қатынас- бұл әлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам өміріндегі көптеген рухани және материалдық құндылықтарды қамти отырып, оның өміріндегі ең жоғары қажеттіліктердің бірі. Қарым-қатынас адамзат қоғамының және жеке тұлғаның жарқын өмір сүруінің міндетті шарты. Ол аса үлкен құндылық болып табылады.

Қарым-қатынас психологиясы адамдардың бірлескен іс-әрекеттегі бірін-бірі қабылдауы және түсінуі; еліктеуі, иландыруы мен сенімі; ұйымшылдық пен қақтығысқа түсушілігі; бірігіп әрекет ету мен тұлғааралық қатынастар сияқты құбылыстарды зерттейтін сала. Бұл психологиялық құбылыстардың алуан түрлі болуына қарамастан, олардың пайда болуының негізгі көзі – адамдар арасындағы қатынас аймағы.

105

Қарым-қатынас мәселесінің коцептуалды негіздері туралы кеңес ғалымдары В.М. Бехтерев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, Б.Г.Ананьев, М.М.Бахтина, В.Н.Мясищева және т.б. қарым-қатынасты адамның психикалық дамуының, әлеуметтенуі және индивидуализациялануының, тұлға қалыптасуының маңызды шарты ретінде қарастырды. [7]

Қарым-қатынассыз адамның тек өзін-өзі танып білу, әлеуметтену яғни индивидтің жеке тұлға ретінде дамуы, әлеуметтік тәжірибені адамнан адамға, ұрпақтан ұрпаққа тарату, әлеуметтік топтардың қауымдастықтар мен мемлекеттердің өмір сүруінің өзі, сондай-ақ, индивидтің (дара адамның) психикалық іс-әрекеті де мүмкін емес.

Қарым-қатынас түрлері мазмұнына қарай: материалдық, когнитивтік, кондициялық, мотивациялық, іс-әрекеттік болып бөлінеді. Заттармен алмасу; біліммен алмасу; психикалық немесе физиологиялық күйлермен алмасу; мақсат, қызығушылық, мотивтермен, қажеттіліктермен алмасу.

Қоғамның әлеуметтік құрылымының негізгі элементтерінің бірі – отбасы. Отбасы өзіндік ой-пікірі, өзіне тән мінез-құлқы, психикалық, физиологиялық ерекшеліктері, қабілеттері, қызығушылықтары бар жеке тұлғалардан тұрады.

Қарым-қатынас адам психикасының қалыптасуында, оның дамуында және мәдени, парасатты мінез-құлықты болуында үлкен орын алады. Психологиялық жағынан дамыған адамдармен қарым-қатынас жасауда адам өзінің барлық жоғары танымдық қабілеттері мен қасиеттеріне ие болады, өз ойларын дұрыс айта білуге үйренеді. Жетілген адам тұлғаларымен белсенді қарым-қатынас жасау арқылы өзі тұлғаға айналады.

Қарым-қатынас – соншалықты бірегей және көп деңгейлі үдеріс. Психология бойынша классикалық дерекөздер негізінен алып қарасақ, қарым-қатынас бір-бірін серіктес ретінде қабылдау және түсіну, ақпарат алмасуға негізделген адамдар арасындағы өзара әрекеттің күрделі процесі деген Г.М. Андрееваның анықтамасымен келіспеуге болмайды. [8] Зерттеуші С. Елеусізова «Қарым-қатынас психологиясы» деген еңбегінде қарым-қатынас үғымына мынадай анықтама берген: Қарым-қатынас - адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс-салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Қарым-қатынас дегеніміз -ғылым, әрі өнер. Бұл шығармашылық процесс. Қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу - әрбір адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асып отыратын тіршілік мүқтаждығы. Қарым-қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген қамқорлыгы мен жанашырлық сезімі, мәдени көзқарасы қалыптасады

Қарым-қатынас субъектілері – тірі тіршілік иелері, адамдар. Адам деңгейіндегі қарым-қатынас үрдісі вербалды және вербалды емес әрекеттермен байланысты саналы болады.

Ақпаратты беруші адам – коммуникатор болса, ал алушы адам- реципиент болып табылады. Қарым-қатынас, шын мәнінде – адамдардың

106

өзара әрекетінің күрделі көп жоспарлы үдерісі. Осы үдеріс барысында айқындалып және дамитын нәрселер:

- адамдар арасындағы байланыс; - ақпаратпен алмасу; - басқа адамдарды қабылдау және түсіну; - өзара ықпал; - қарым-қатынас тактикасы. [9] Қарым-қатынас мақсаты өзара әрекет үдерісін, қарым-қатынасты

орнатуға негізделген. Қарым-қатынас әңгімелесушілердің арасындағы психологиялық қатынастың дамуына, тұлғааралық байланыстың орнығуына, тұлғаның қалыптасуына қызмет етеді.

Тұлғааралық қарым-қатынас кезінде барлық мүшелер бір-бірімен тікелей байланыс орнатады, әрі қарым-қатынаста болады. Қарым-қатынас ерекшелігі топтар жүзеге асыратын іс-әрекеттің мақсат, мазмұны арқылы анықталады. Тұлғалық-топтық қарым-қатынас - бір жақты жеке адам, ал бір жақты-топ бейнеленгенде ғана пайда болады.

Адам басқа адамдармен сөйлесе отырып, жалпыадами тәжірибені, әлеуметтік нормаларды, құндылықтарды, білімді, қызмет әдістерін меңгереді, сонымен бірге тұлға ретінде қалыптасады.

Отбасы-қоғамның іргетасы, ажырамас бөлігі. Елбасы «Отанға деген ыстық сезім жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады» деген болатын. Осы орайда мемлекет басшысы отбасындағы тәрбиеге аса мән беріп отыр. Барлығына белгілі – бұл әлемдегі шынайы байлық – ол отбасы. Тек қана отбасы бізге күш пен өзімізге деген сенімділік береді, өмір үйрететін сабақтардан сүрінбей өтуге көмектеседі, адамгершілік құндылыққа баулиды. Тұлға болып қалыптасу көбінде тәрбиеленген ортаға, адамдарға, олардың арақатынасына тәуелді болады. [10]

Қоғамдық ережелер ең алдымен отбасында қабылданып, мойындалады. Қоғамның багалы мәдениеті де отбасында қолданылып, жүзеге асырылады. Сондай-ақ басқа адамдарды түсініп, қабылдау олар туралы бір пікірге келу де отбасында қалыптасады. Ол отбасының өзара қарым-қатынастық қызметі барысында жүзеге асады. Отбасының балаға тәрбие беруде әсер етушілік ықпалы қоғамның эсер ету ықпалындай өте ауқымды.

Ата-ана баласымен қарым-қатынасқа түскенде қарым-қатынастың түрлерін қолданады. Көптеген ғылыми деректерден біз қарым-қатынастың демократиялы және авторитарлы түрі барын білеміз.

Демократиялы қарым-қатынас - ата-ана мен баланың арасындагы өзара достық, жолдастық көріністерден жасалған қатынас. Бұл қатынас балада эмоцианалды көңіл-күй тудырып, саналы іс-әрекетке итермелейді. Бала ата-анасы жағынан эмоцианалды дұрыс қарым-қатынасты барлық қажеттеліктерден де басым керек етеді. Ата-ана осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін баласымен кішкене кезінен бастап мейірімді, жылы қатынас жүргізуі тиіс. Ол баланың келешекте мәдениетті болып

107

қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Демократиялық қарым-қатынаста тәрбиеленген бала кез келген ортада өзін дұрыс ұстауға тырысады.

Авторитарлы қарым-қатынас - кішкентайлардың үлкендерге сөзсіз бағынып, тәуелді болуымен тікелей байланысты жүреді. Үлкендер бұл жағдайда тәртіптілікті, баланың ата-анасына толық бағынышты болуы деп түсініп, баласына психологиялық қысым жасағанын байқамай да қалады.

Авторитарлы қарым-қатынас барысында бала көбінесе ата-анасына сескеніп, қорқады. Нәтижесінде бала өз тәртібін дұрыс меңгере алмайды. Осындай қарым-қатынаста тәрбиеленген бала балабақшада, мектепте, басқа да қоғамдық орталарда өзін бірқалыпты ұстай алмайды, қарапайым мәселелерді шешуде қиналады. Өз әрекеттеріне әділ баға беруде кателеседі. Мектепке дейінгі жастағы бала мен ата-ананың жасаған авторитарлы қарым-қатынасы бала ойлауының дамыуына да өз әсерін тигізбей қоймайды.

Отбасынан басталған оң тәрбие адамдар арасындағы қарым-қатынастың, адамның алдағы барлық еңбек және әлеуметтік өмірінің бағытын айқындаудың негізі болып табылады.

Осыған орай отбасының мынадай тәрбиелік ролі айқындалды: - баланың қарым-қатынас тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік

ықпалдарға қарағанда ең басым болып есептеледі; - өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның мәдениетті азаматын

тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны; - отбасы – болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік

қасиеттерді, оның ішінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты тірек - арқауы;

- отбасы – жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ жас адамзаттың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылыктарды және ұлттық рухани байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;

- отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамының тарихындағы сан ғасырлар сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;

- отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын кұрметтеуші елжанды азамат тәрбиелеу;

- отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы. Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз мемлекеттің мұрагерлері, жан-жақты, жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей байланысты екенін көреміз.

Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы қажет. Жанұя мүшелері бір – бірімен тату – тәтті, өзара түсіністікте болса, одан адамгершілік пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген қамқорлығынан, тіпті бірыңғай саяси

108

көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі – зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады. [11]

Қазіргі кезде бір балалы отбасылар мен толық емес отбасылары көбейген. Мұндай жағдайда ұжымның болу-болмауы ондағы үй-ішілік қарым-қатынастың сипатына байланысты болады. Егер онда тату қатынас, толық түсінушілік болса, ұжым деп айтамыз. Ал егер түсінбестік басым, үнемі ерегесу мен ұрысу болса, онда ұжым бола аламайды. Отбасындағы түсінбеушілік, қақтығыс, қарама-қарсылық баланың қарым-қатынас мәдениетіне кері әсерін тигізеді. Өзара тату қарым-қатынас жасайтын отбасыларында жағдай мүлдем басқаша. Ондағы адамдардың көзқарастары, қызығушылығы мен ынтасы сәйкес келіп, олар үнемі бір-біріне көмектесуге дайын, жанашыр болып келеді. Осындай қарым-қатынас бала бойында мәдениеттілік қасиеттерді қалыптастырады.

Ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастар барысында мынадай ерекшеліктер айқындалады:

- ата-аналардың коммуникативтік мүмкіншіліктері; - ата-ана және бала арасындағы қалыптасқан қарым-қатынас

сипаттары; - ата-аналардың қарым-қатынасты шығармашылықпен ұйымдастыра

білу қабілеттері; - балалардың дербес ерекшеліктері. Олай дейтініміз, отбасы жағдайында ата-ана баламен оның жас

ерекшелігін ескере отырып, қарым-қатынас жасаса, баланың ойлауымен қатар, зейіні, белгілі бір объектілерге дұрыс шоғырланып, пайымы өсіп, кез келген затты тура, дәл есінде сақтай алу қабілеті қажетті деңгейде қалыптасып дамитын болады.

Әрбір отбасының, әрбір баланың өмірі әртүрлі және бірегей. Отбасылардың әртүрлілігіне қарамастан жеке алынып қаралатын әрқайсысының арқасында бүтін мемлекет шыңдалып дамиды, бүкіл халықтың әл-ауқаттылығы артып келеді. Барлық уақытта қоғамдағы отбасының орнына қарап елдің дамуын пайымдауға болады. Отбасының негізгі маңызды ерекшелігі – оның қызметі, құрылымы және динамикасы болып табылады.

Отбасындағы түсіністік пен тұлғааралық қарым-қатынас – адамдар арасындағы ақпарат алмасуға, бір-бірін қабылдауға және түсінуге негізделген күрделі әрекет болып табылады. Өзге адамдармен қарым-қатынас жасағанда ғана тұлғалардың дамуы жүзеге асады. «Кіммен араласатыныңдығыңды айтсаң, мен сенің кім екеніңді айтып беремін» деп ойшылдар айтқандай, әр адам жеке қарым-қатынас тәжірибесі арқылы, отбасындағы, қоғамдағы тікелей қатынастар арқылы қалыптасады.

Ата-ана мен бала мәселелері, балаға көңіл бөлу мен уақыттың жетіспеушілігі немесе керісінше ата-ана қамқорлығының шектен шығуы; мектептегі дау-жанжалдар мен мәселелерді шешу, өз баласының

109

психологиясын түсінбеушілік және ұрпақтың өмірлік мәселелеріне келіп тіреледі. [12]

Ешкім де тәрбиенің, тұлғааралық қарым-қатынастың қажетті дағдыларымен, білімдерімен туылмайды, ал балалар отбасындағы өзара қарым-қатынас білімімен және үлгілі бала түсінігімен туылмайды. Барлығына тәжірибені өз бетімен жинауға және дау-жанжалдар мен келіспеушіліктер тәжірибесінде жылы әрі сенімді қатынасты құруды үйренуге тура келеді.

Әрбір ұрпақ өз уақытында өмір сүреді, өз мәселелерімен кездеседі, ата-аналар мен балалардың уақытша шектеулері мен өмірлік мақсаттары екі жақтан үлкен тіоектері болса да ешқашан сәйкес келмейді. Балалар басқа мәдениетті оқиды, жаңа технологияларды қолданады, жаңа білім мен оқулықтарға сүйене отырып ойлайды. Ата-аналардың көзқарастары жиі кертартпа болып қалады, ол ата-аналар мен балалардың өзара түсіністігіне әсер етеді. [13]

Бала өз бетімен шешім қабылдап және өз таңдауының нәтижесі мен өз әрекетіне жауап берсе, ал ересектер өз балаларын шыдамдылықпен және парасаттылықпен түсінсе тұлғааралық қарым-қатынастағы басты мәселелердің бірі өз шешімін тапқан болар еді.

Отбасында өз ретімен қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген проблемалар есейген, ересек шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян. Қорытындылай келе, ата-аналар балаларын тәрбиелей отырып, бала тәрбиелелуде қоғам мен мемлекет алдында жауапты екендерін естен шығармауы тиіс. Отбасының бала тәрбиесінде алатын орны ерекше екендігі айқын. Ұрпаққа отбасының аса құнда ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа еш нәрсені күшімен салыстыруға болмайды. Жалпы алғанда, жас ұрпақты тәрбиелеу– ортақ мұрат, оларды сапалы біліммен қаруландырып, тәрбиелі азамат етіп шығару- әр қоғамның көкейіндегі басты арманы.

Әдебиеттер тізімі: 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.А, 1995ж. 2. І.Халитова, Әлеуметтік педагогика [Мәтін]: Оқу құралы / І

Халитова.- 2-ші басылымы.- Алматы: Білім, 2007.- 200 бет. 3. А.К.Құсайынов, Біз өз балаларымызды білеміз бе? "Мектеп

оқушысының әлеуметтік бейнесі" әлеуметтік педагогикалық зерттеудің материалдары (Екі тілде) [Мәтін] / А.К. Құсайынов.- Алматы: РОНД, 2003ж.

4. Қ.Т.Әтемова, Әлеуметтік педагогика [Мәтін]: Оқулық / Қ.Т.Әтемова.- Алматы: Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындарының қауымдастығы, 2012ж.

5. Педагогика. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова. «Дарын» әлеуметтік–гуманитарлық университет 2004ж. 93 б

6. Қ. Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. -Алматы, 1995. 83 б

110

7. Отбасындағы әлеуметтік педагогикалық жұмыс «Парасат әлемі» баспасы 2005ж. 65 б

8.Қалижанқызы Р. Бала тәрбиесіндегі халық даналығы. /Ұлағат. 2005. №3.

9.Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ ғасырдагы ұлы гұламалардың отбасы тәрбиесі туралы ой-пікірлері. Астана, 2007.

10.Тұрысбаева А. Оқушыларды қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу. / Бастауыш мектеп. 2006. №1. 21-2366.

11. Онғарбай А.Н., Аруова А.М. Баланың жеке тұлғасын қалыптастырудағы жанұяның ролі. «Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы» ғылыми журналы №1(48) 2018г. 103 б

12.Қалижанқызы Р. Бала тәрбиесіндегі халық даналығы. /Ұлағат. 2005. №3. 56-59 66.

13.Құнанбаева А.Ж. Дәстүрлі казак жанұясындагы ата-ана мен бала қатынасының ерекшеліктері. /Педагогика. 2006. № 1. 43-4766.

Аннотация В данной статье рассматривается проблема психологических аспектов

восприятия межличностных отношений в семье. Статья посвящена актуальным вопросам семьи, взаимоотношениям между членами семьи в современном мире. В ней раскрываются понятия семьи, личности, личностных отношений, их особенности и виды. Приведен анализ взглядов исследователей. Результаты озвучены на основе проведенных проектных работ. Данная проблема все еще требует дальнейших исследований.

Ключевые слова: семья, личность, общение, воспитание, межличностные взаимоотношения, психология

Abstract This article deals with the problem of psychological aspects of perception of

interpersonal relationships in the family. The article is devoted to topical issues of the family, the relationship between family members in the modern world. It reveals the concepts of family, personality, personal relationships, their characteristics and types. The analysis of the views of researches. The results are announced on the basis of the carried out design work. This problem still requires further research.

Key words: family, individual, relationship, education, interpersonal relationships, psychology.

111

ҒТАМР 14.43.43

Л.Е.Койшигулова., А.Кабделова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Қазақстан Республикасы, Атырау қ.

L.Koishigulova@asu.edu.kz, asem_asem@mail.ru

АТА-АНАЛАРЫННАН ҚАМҚОРСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫ ҚОЛДАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Андапта Мақалада ата-аналарыннан қамқорсыз қалған балаларды қолдаудың

педагогикалық мәселелеріне тоқталады. «Жетім (жетімдік)», «Әлеуметтік жетім» деген ұғымдарға сипаттама берілді.Ғалымдар еңбектеріндегі жетім балалардың жекелік ерекшеліктеріне анализ жасалып карастырылды.Жалпы жетімдік, оны тәрбиелеу-оқыту үрдісін ұйымдастыру және кең көлемді психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтамасыз ету педагогикада, сонымен қатар психологияда, әлеуметтік педагогикада және ғылыми танымның басқа салалар қатарында жеткілікті дәрежеде өзекті меселе болыу көрсетілді.

Негізгі сөздер: ата-аналарыннан қамқорсыз қалған балаларды, отбасы, тірбие, бала, адам,әлем

Қазіргі уақытта отбасы балаға әлеуметтік–тарихи тәжірибені, бәрінен

бұрын адамдар арасындағы эмоционалдық және іскерлік қарым-қатынастарды берудің негізгі көзі мен тобы болып табылады. Ата-анасын жоғалтқан бала-бұл ерекше, шын мәнінде, қасіретті әлем. Жетімдік-біздің қоғамымыздың алдында тұрған шұғыл мәселелердің бірі. Жетімдік мәселесінің кең таралуы қазіргі таңда көптеген елдерге тән мәселе болып табылады. Бүкіл елдерде мұндай балаларды түрліше атайды: «қабыл алмаған балалар», «қазыналық бөбектер», «тастау үшін туылғандар», «мәңгі жаңадан туылғандар».[1]

Жетім балалар проблемасы қашан және қай мемлекет болмасын, қоғамның басты мәселелерінің бірі болып қала бермек. Өйткені өз елінен дұрыс тәлім-тәрбие алып, отанын сүйетін азамат болып қалыптасқан бала-жетім немесе асыраушысынан айырылғанына қарамастан, кез-келген мемлекет болашағы, сол елдің өсіп-өркендеуіне, дамуына өзіндік үлес қосар ұрпағы болып табылады. Өз заманында жетімдіктің қайғы-қасіретін көре жүріп, соған қарамастан елінің, ұлтының болашағы жолында небір жасампаз жарқын істерді атқарып кеткен айтулы тұлғалар қазақ тариханда аз болмаған. Осындай әлемді аузына қаратар әйгілі саясаткерлер, ел қорғайтын батырлар, ғылым-білім саласын жаңа биіктерге көтеретін ғұлама

112

ғалымдар,ақын жазушылар, елінің даңқын асқақтатар өнер адамдары бүгінгі ұрпақтың да арасынан шығуы мүмкін.

Бүгінгі әлемде жетім балалар саны 143 милионға жетіпті. Халықаралық ұйымдардың мәліметтеріне сүйенсек, осы жетім балаларындың тек 700 мынына ғана әлеуметтік және күнделікті өмірдегі басқа да қажеттіліктер бойынша көмектер көрсетіледі екен. Бұл көрсеткіш жаһандағы барлық жетім балалардың тек 5 пайызы ғана құрайды. Ал, қалған 95 пайызы тағдырдың тәлкегіне тасталып, болашағы бұлдыр күйде болып отыр. Олардың алдағы күндері қалай болары де белгісіз. Балалар үйінен балалар қашып панасыздар қатарына қосылады. Және бұл көрсеткіш жылдан-жылға артып келеді. Ал, Білім және ғылым министірлігінің өкілдері біріншіден, Ата-аналарыннбалаларға қарайтын маман тапшы, екіншіден, балалар психологиясына байланысты қашады деп отыр.

Бүгінгі таңда балаларды асырап алу, асырап алушылар отбасына беру (асыранды немесе патрионатты ата-ана) сияқты тәрбиелеу формалары қарқынды кең таралуына қарамастан, жетімдердің айтарлықтай бөлігі (25-30 %) баяғыдай әртүрлі мемлекеттік интернат мекемелерінде тұрып жатыр. Еңбек пен халықты қорғау министірлігінің есеп беруіне сәйкес, тек Оңтүстік аймақ бойынша 360 бала әртүрлі үй-интернаттарында өмір сүруінде.[2]

Осыған байланысты жалпы жетімдік, оны тәрбиелеу-оқыту үрдісін ұйымдастыру және кең көлемді психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтамасыз ету педагогикада, сонымен қатар психологияда, әлеуметтік педагогикада және ғылыми танымның басқа салалар қатарында жеткілікті дәрежеде өзекті меселе болып қалуда.

Жетім балалардың жекелік ерекшеліктерін И.Дубровина, С.Забрамная, Е.Казакова, М.Лисина, В.Мухина, А.Прихожан, А.Рузская, Е.Стребелева, Л.Шипицина және басқа да көптеген ғалымдар жан-жақты зерттеп келеді.

Қазіргі таңда теоретикалық зерттеулерде екі ұғым кең қолданылады: 1) «Жетім (жетімдік)». 2) «Әлеуметтік жетім». Бірақ, «жетімдік» түсінігінің өзі көп аспектілі болғандықтан,оны түрлі

ғылыми бағыттардан шыға қарастыруға болады. Көптеген анықтама сөздіктермен әдебиеттерде «Жетім - бір немесе екі ата-анасы қайтыс болған кәмилетке толмаған бала. Жетімдік-жетімдіктің күйі,жалғыздық».

Психологиялық-педагогика ғылымы тұрғысынан, жетімдік ата-ана қамқорлығынан айырылған кәмилетке толмаған балалардың өмірлерінің бейнесін сипаттайтын жағымсыз әлеуметтік құбылыс.

Л.Олиференко пікірі бойынша, әлеуметтік жетімдік - әлеуметтік-экономикалық, сонымен қатар имандылық-өнегелік себептер бойынша ата-ана қамқорлығынан айырылған ерекше әлеуметтік-демографиялық 0 ден 18 жасқа дейінгі балалар тобы, яғни, бұл ата-ана құқығынан айырылған, ішімдік, нашақорлық және т.б. психологиялық ауытқулардан және т.б. азап шегетін, өз балаларынан бас тартқан ата-аналардың балалары.[3]

113

Е.Рыбинскийдің көрсеткеніндей, әлеуметтік жетімдік дегеніміз – «кең көлемдегі тұлғалардың ата-ана міндеттерін орындаудан босатылуы немесе қатыспауы (ата-ана мінез-құлықтарының бұрмалануы)».

Әлеуметтік жетімдік себептеріне мыналар жатады: халықтың материалдық жағдайларының қауырт нашарлауы, оның әлеуметтік экономикалық жүйесінің дағдарыстық жағдайлары. Осы факторлар көптеген елдерге тән және отбасын қирататындай әсер етеді,нәтижесінде туылулардың деңгейі төмендейді, толық емес отбасылар саны өседі.

Жоғарыда аталған берілгендерді талдай отырып жетімдікке тән жалпы ұғымдарды бөлуге болады.

Жетім балалар-бұл бір ғана немесе екі ата-анасы қайтыс болған тұлғалар.

Әлеуметтік жетім-бұл биологиялық ата-анасы бар, бірақ олар қандайда себептер бойынша баланы тәрбиелеп,оған қамқорлық етпейтін ата-аналарының баласы. Бұл жағдайларда қамқорлықты мемлекет және қоғам өзіне алады.

Е.Казакова және Л.Шипицынаның пікірлеріне сүйенсек, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар қатарына мынадай ата-аналарының жағдайлары бар балалар жатады: қайтыс болғандар; ата-ана құқығынан айырылғандар; ата-ана құқығынан шектелгендер;хабарсыз жоғалып кеткен деп танылғандар; қолынан іс келмейтін (кеміс); бостандықтарынан айырылғандар, жазасын өтеушілер; баланы тәрбиелеуден қашқандар.Адам баласының шыққан тегі бір болғанымен, ұлты, түр-түсі, әл-ауқаты, әлеуметтік тұрмысы әртірлі болып келеді.Бірақ бәрінің үйі біреу-ақ. Ол-Жер ана. Бәрі де табиғаттың тумасы. Сондықтан бір-бірімен санасуға мүдделі.

Адам өзге адамдарды құрметтеуге, оларға түсіністікпен қарауы тиіс. Өйткені адамға адамдықпен қарау-аталық дәстүріміз. Ата-бабаларымыз: «Жетім көрсең жебей жүр» -демей ме? Құдай жетімнің күнін ешкімнің басына бере көрмесін! Олардың үлкендерге жабырқай әрі жасқана қарайтын мұңды, қайғылы жүздерін көген кезде жүрегі шымырламайтын, тамағына бір ащы өксік кептелмейтін жан жоқ шығар-ау бұл өмірде. Ана мейірімін, әке жылуын көрмеген, қорғансыз қалған сәбилерге қамқорлық жасау, оларға титтей де болсын көмек көрсету, қол ұшын беру-барша адамның парыздық міндеті.

Халқымыз: «Жетім, жетім демеңіз. Жетімнің ақысын жемеңіз»-дейді. Яғни, жетімдерге тек құрғақ сөзбен емес,ауқымды іс-әрекетпен көмек көрсетіңіз. Қазақ халқы жаугершілік кезінде де жесірін жылатпаған, жетімін қанғытпаған ел болған.Баланы шаранасын шырылдатып, күресінге тастай салу еш те дағдыларында болмаған, тіпті ондайды ойлауды да білмеген.

Ал, бүгінгі күндері мұндай жайттар белең алып, етек жая бастаса, бұл жақсылық нышаны емес. Ендеше, оған кедергі болып, жаппай бұл келеңсіз оқиғамен күресуге тиіспіз. Біреу мойнына бұршақ салып Құдайдан бала сұраса, енді біреулер өз қағанағынан жерініп,баласының көз жасынан, жетімектердің обалынан қорықпай алшаңдап жүр.

114

«Торғай екеш торғай да балапанынын қорғайды»,- деген сөз әрбір жан-сезімі түгел адамды ойлантпай қоймауы керек. Баланы жетімсірету өзіміздің қазақы руымызға тән емес. Олай болса қолмен тастанды бала жасамауға ұлттық тұрғыдан күрес жүргізуіміз қажет. Бұл мәселені түрік ағайындар ХVII ғасырларда-ақ шешіп тастаған. Оларда «Янычар-Жанышар», яғни «Жанашыр» деген қозғалыс болыпты. Оның мақсаты-осындай тастанды болған балаларды бауырларына басып, тәрбиелеу. Кейін етек жауып, ес біліп, ер жеткен, бой түзеген соң сол жанашырлардың ішінен өз Отанын сүйген патриоттар, кемеңгерлер, данышпандар, қайраткерлер, оқымыстылар, ғалымдар, өнерпаздар шыққан екен. Көсем Ататүріктің өзі де содан шығыпты.

Түрік халқы бауырларымыз сияқты арнайы мекеме ашып,онда сезіне алмаған жылы алақан мен мейірімімізді төгіп, келешек ұрпақ тірегі болар патриоттық сезімді, мейірімділікті,бауырлар арасындағы бір-біріне деген ажырамас бауырмашылдықты, Отанды қорғау мен сүю, адамзат балаларына қамқорлықпен қарау және тағы басқа тура жолдан таймастай тәрбие берілсе, ата-бабамыз сияты ел қорғаны, жай жатып ту тіккен халық болмасқа.[4]

Қазақ халқы ешбір жанды жанын қинатпаған, жесірін жылатпаған, жетімін қамқорлықсыз қалдырмаған. Балаларды ертеңгі ел тірегі деп жақсы тәрбие мен жақсы қасиет беруге тырысқан халық.

Ей,адам! Өмірде кез келген адам басқаларға шынайы пайдасын асырып, көмегін тигізген кезде бағаланады. Сен де айналаңдағы қамқор сыздарға демеу бола біл, жетімдерге арқа шық. Сен ақыл-ойыңмен қатар жүрек сенімдеріңе де жол бер. Сонда атың алысқа жетеді. Бұл жағдайда сен таза да пәк байлығыңды күн санап көбейтіп, өзіңнің де, өзгенің де жан дүниесін байытып жібересің. Өйткені адамның жан дүниесі-алты құлпының астындағы қазына сарайы тәрізді. Ол мұнда өзінің рухани байлыған сақтайды.

Сен атқарған іс тек жақсы сөз-жарым ырыспен ғана шектелмеуі тиіс. Сен жақсы ісіңмен үдгі болуың керек әрі оны шын көңілмен істе. Бұл игілігің өзіңе ұнағанда ғана үлкен жетістіктерге жете аласың.Өйткені өз ісіңе шынайы берілген,шаруа салқынқандылықпен қарайтын, әрі істі нық сеніммен бастап, шыдамдылықпен аяғына дейін жеткізе алатын адам ғана бақытты бола алады.[5]

Ей, адам! Сен адамгершіліктен ада кетпе. Сонда азғандыққа түспейтін боласың. Ал, адамның адамгершілік тұрғыдан азғындағандығының ең соңғы белгісі- жетімектерді, қамқорсыздарды айналып өткісі келетіндігі. Сен бұл жолға түсе көрме. Сен көкірегіңде әуелі мейірім шуағын орнат. Өйтені мейірімді адам қоршаған ортадан өзін барша адаммен біріктіретін, байланыстыратын затты,жолды іздейді. Бұл жолдың бірі ретінде жетімектерге, тастандыларға, қамқорсыздарға қол ұшыңды бер.

Ей, адам! Жетім көрсең жебеп жүр. Оларды есірке, қолыңнан келген қандай болмасын жақсылығыңды аяма. Бірақ, істегеніңді міндетсіп, оны

115

ыңғайсыз күйде қалдырма, жылатпа, өксітпе. Жетімді қуант, маңдайынан сипа және оны құшағына ал. Жерде бір жетім қуанса, көкте мың періште той тойлайтынын біл. Осылайша жердегіні де, көктегіні де қуанышқа бөлей алатын жан бол.

Ойлап қарасақ бұл мәселені бізде де шешуге әбден болады. Тастанды балаларды кеудесінен итермей ішке тартсақ, өз тәрбиемізге жақындатсақ, имандылыққа баулысақ, олар патриот болайын деп-ақ тұр. Олар қамқор лыққа, мейірімге зәру. Сондықтан оларға қамқорлығымызды аямай, мейірімімізді шексіз төге білуіміз қажет. Бұлардың барлығы айтылып жатқан пікір мен арман сияқты сөз жүзінде айтылып қоя беретін. Осы айтылған жүрек шымылдатар, кейбіреуді шырылдатар жайттар іс жүзінде қолға алынып, жетімдер мен қамқорсыздар саны азая бастаса ғой-бұл игі іс болар еді, тағы бір рет қазақ екенімізді мойындатар ма едік.[6] Жетімдер мен қамқорлықсыздар саны күнен-күнге азаяма десек,керсінше көбейіп жатқан сияқты. Бұған кім кінәлі деген ой мазалауын қоймауда. Бұған қазіргі айтылып жатқан пікірлер бір-ақ ауыз сөзбен қоғам деп, жабулы қазан жаулы күйінде қоя салады. Бірақ осы жайттарға қоғамды шыр айналдыра отырған адам мен адам тәрбиесі кінәлі. Барлық нәрсе тәрбиеге келіп тіреледі. Тәрбие жағдай дұрыс болып, өз құрсағындағы баланы аялап,мәпелеп не, жетім қалған балаларға өз баласындай қарап, өз елінің патриотты ұлы мен қызын тәрбиелеп өсіретін мекемелердың аздығынан. Мекемелер қазіргі уақытта барына бар, бірақ тірліктеріне қарның ашат. Кейбір мәліметтерге қарасаң жетім балалар арнайы мекемелерден қашып кеткен жайттарын құлағың шалып қалып жатады. [7] Бұндай жағдай не себептен болары айтпаса да түсінікті сияқты. Жастайынан ана мейірімін көрмей, жылы алақанын сезіне алмаған балаларға кішкентай болса да мейірім танытса ол бала тура жолдан таймас еді. Арнайы мекемелерде әрбір балаға жеке, жете мән бере қараса, оның тәрбиесі мен мінез-құлқының жетілу процесінде, өткелең кездерде жеке мән берсе көңіл қоншытар болар еді.

Әдебиеттер тізімі 1. Қазақстандағы ағарту ісі және педагогика. – Алматы, 2006. -93 б. 2. С.Қалиұлы. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен

тарихы. Алматы; - «Білім», 2003, 280 бет. 3. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Алматы., - «Ел», 1993. 4.Койшигулова Л.Е. Оқу – тәрбие үдерісінде жасөспірімдерде қарым –

қатынас мәдениетін қалыптастыру// Хабаршы АтМУ, 2016, №4 (39), с. 233-237

5. Особенности развития личности ребенка, лишенного родительского сельского попечительства. Дети с отклоняющимся поведениям. / Под.ред. В.С Мухиной.-М., 1989. 109 с

6.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995. 99 б

7.Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар,1996. 66 б

116

Аннотация В статье говорится о педагогических проблемах поддержки детей,

оставшихся без попечения родителей. Даны характеристики понятий « сирота (сиротство)», «социальный сирота». В трудах ученых был проведен анализ индивидуальных особенностей детей-сирот. Было показано, что организация воспитательно-образовательного процесса и обеспечение широкой психолого-педагогической поддержки дете-сирот являются достаточно актуальными в педагогике, а также в психологии, социальной педагогике.

Ключевые слова: сирота, воспитание, родители, окружающий мир, социальная сирота, педагогика.

Abstract The article deals with pedagogical problems of support of children left

without parental care. The characteristics of the concepts "orphan (orphanhood)", "social orphan"are given. In the works of scientists the analysis of individual characteristics of orphans was carried out. It was shown that the organization of the educational process and the provision of broad psychological and pedagogical support for orphans are quite relevant in pedagogy, as well as in psychology, social pedagogy.

Key words: orphan, upbringing, parents, world around, social orphan, pedagogy.

ҒТАМР 14.01.45

Н.С.Жұмашева., М.Қ.Орынбекова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

ЖҰМЕКЕН ЖЫРЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ Аңдатпа Бұл жырда баланың дүние есігін ашып оның жеке тұлға ретінде

қалыптасуындағы жанұяның орны, ата-ананың балаға деген психологиялық көз қарастары баяндалады. Адам қандай дәрежеге жетеді, жалғыз тұлға бола ма немесе адамгершілік тұрғыдан кемшілікпен қалыптасады ма, мұның бәрі көбіне ол адамның балалық шағында қаншалықты дұрыс ата-аналық тәрбие алғанымен байланысты.

Негізгі сөздер: жеке тұлға, адамгершілік, мейірімділік, жанұя, тәрбие отбасынан басталады

Бала – болашақ өмір жалғасы. Бала – ата-ата қуанышы, үміті. Ең нәрлі жыр шумағын ақын өз перзентіне арнайды. Ол баласына арнаған өлеңдері

117

арқылы барлық әкелердің жүрегіндегі сөзді дөп басып айтқан. Әкені толғандыратын бір нәрсе - баланың алдағы тағдыры, өмірден алатын орны. [1] Шығармалары – қысқа да шағын. Олар жаңа дүниеге келіп, аяғын апыл-тапыл баса бастаған бала өміріне арналған әке толғаныстары. Өлеңдерді бір-біріне жүйелеп тіркесе, перзентке арнаған шағын поэма болып шығар еді. [2] Ақынның бұл өлеңдері негізінен «Ұлым, саған айтам» атты жинағына енген. Белгілі ақын Сырбай Мәуленов осы жинақ туралы мынадай лебіз білдіреді:

«Жұмекен Нәжімеденов «Ұлым, саған айтам» атты жинағымен бұрынғы ақындық стилін жетілдіргенін, идеялық, көркемдік жағынан көп өскенін танытты. Сабырлы ой, парасат сатысына көтерілген ақын баласымен сырласа отырып, оған адамгершіліктің құнарлы да нәрлі қасиеттерін дамытуға күш салады.»

Кейіпкердің перзентінің дүниеге келуі оған ұшан-теңіз қуаныш әкеледі, әке бойына күш-қуат пайда болады. Ол мақтаныш кернесе де, кейіпкер қорқынышы мен қаупі де алыс емес. Ол «тәтті ойдан төсектен атып тұрып», «сәл нәрседен сескене береді», «үйткені бақыттырақ» болып барады. Баланың мектепке дейінгі тәрбмесі қай кезде болмасын педагогтар мен психологтар қауымы бала өмірінің жаңа бастауы ретінде оның әлуметтік ортаға бейімделуі деп қарастырады. [3] Ата-аналық сезім билегенде адамда мұндай психологиялық күй болатынын ақын дәл байқаған. Әркім де өз баласынан үлкен үміт күтеді. Ондай үміт ұшқыны ат қоюдан басталады. Ат қою мәселесін қозғай келе, ақын мұны перзенттің Отан алдындағы борышымен де байланыстырады.

Ердің есімін бердік, байқа, бала, Елдің ұлы болсын деп соған ұқсап, - деуі баласының туған елдің үмітін ақтайтын, соған қызмет ететін

азамат болуын тілегендіктен айтылған. Құлқынын көздеген адам елдің қамын ойлаудан аулақ болатынын лирикалық кейіпкер баласының құлағына оған ат қойған кезден сіңіре түседі, құлқынның құлы- елінің жауы деген ұғымды ұстайды да, ата-ананың тағы бір тілектен туған әрекетін келтіреді:

Өзіңді көтерді тек төбесіне Қарыннан жоғарырақ боп өссін деп. Адам баласы қазіргі кезде болашағымызды қорғау үшін күресуде

майдан салуда. Отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді. [4] Табиғатпен қатар адам үміті – перзентті де аялау - әр саналы азаматтың борышы. Лирикалық кейіпкердің ойы: болашақты сақтау үшін тыныштық - өмір тірегі керек дегенді айтады.

Шыбын қонбаған бетіңе Оқ қадалса қайтемін… Мен қорғаған ұйқыңды Бомба бұзса қайтемін, - деп қауіптенеді, мазасы кетеді.

118

Лирикалық кейіпкер тарихқа да кезек үңіліп, өзі көрген өмір ауыртпалықтарын баласы көрмесе екен деп тілейді. Оқушы көз алдынан соғыс елестері өтеді. «Шаппаса екен тістене, бізге шапқан жау саған» деген тілек, «Мен іздеген асылды алсаң екен сен тауып» деген арман бір-біріне жалғасып жатыр. Бала тәрбиесіндегі басты тұлға ата-ана екендігі сөзсіз. [5]

Азаматтықтың басы – бала кезден тілазарлықтан аулақ болу, ата-ананың айтқанын ұға білу. Сонда ғана әке-шешеңді, еліңді ұятқа қалдырмауға мүмкіндігің болады деп ақыл айтады ақын. Бала мінезінің жағымсыздығы мен осалдығы кімдерді абыройдан айыратынын поэтикалық жолдармен санамалап келіп, мынадай пікір түйеді:

Жақсы болсаң, еліңді Мақтайды жұрт, ұқтың ба? Бұл тұжырымда елге ілтипат, ел абыройын сақтау мәселесі жатыр. Ел

мен азаматтың абыройының бірлікте екендігіне назар аудартады. Ақын Мұхтар Шаханов: «Әрбір адамның өзінің туған әке-шешесінен

басқа міндетті түрде төрт анасы болуы керек. Біріншісі – туған жері, екінші – туған тілі, үшінші – мәдениеті мен дәстүрі, төртінші – туған тарихы. Міне, осы анаға тамыр жіберу арқылы ғана әр адам өзге ұлттардың тіліне, мәдениетіне, тарихына құрметпен қарай алады?» – дейді.

Осы айтылғандай, ақын өлеңдерінен перзентін патриоттық ой-сезімге жас кезінде ие бола беруге үгіттейтіндігін көреміз. Патриот тек елін сүю үшін емес, өз халқының өнерін де сүюі керек дегенді қатты ескертеді. Осы арқылы өмір белсенділігіне ұмтылдыру мақсатын көздейді.

«Көп емес-ау саған артар міндетім» – деген жолдарды ақын бала назарын аудару үшін бірнеше дүркін қайталайды. Бірақ автордың ескертпесі бар: «Ең қиыны өз еліңді біл жетік». Өз елін жетік білу – нағыз адамдық іс. [6] Ақын: Абайдың бір өлеңін жатқа білсең, Құрманғазының бір күйін тарта білсең, елге еткен үлкен құрметің болады дейді. Ең бастысы - өз ұлттық тіліңді меңгеру:

Жазғандарын әкеңнің Өз тіліңде оқи алсаң болғаны. Әкені толғандыратын тағы бір нәрсе – баланың алдағы тағдыры,

өмірден алатын орны. Сондықтан ол: «қайғым жалғыз кім боласың ертең сен?» деген сұрақ қояды. Кейіпкер ұлының құлқын қуалаған қу мен сұм емес, ел үмітін ақтайтын адам болуын жатса да, тұрса да ойлайды. Келесі бір өлеңінде ақын ұлының қай жұмыс болса да, қолынан келетін істі қалауын құптайды. Өлеңде әкелік қатал талап та бар: «кім болсаң да адал бол, әкім болсаң - әділ бол», дейді. Сөйтіп, халық алдында адамдық беделді сақтауды ескертеді. Осы өлеңде жастардың мамандық таңдай білуіне байланысты проблемалық мәселе де көрсетілген.

Әкенің қатал талабы бала өміріне аса қажет, әкелік педагогтік тәжірибе лирикалық кейіпкерге осыны үйреткен. Талап болмайынша, болашақ заман адамын тәрбиелеу мүмкін емес, баланы бетімен жібермеу керектігі жөніндегі халық педагогикасы «баланы жастан» деп үйреткен.

119

Балаға бағыт-бағдар, басшылық болмаса, талап қоюшылық болмаса, өз бетімен жағымсыз құлықтарға икемделіп кетуі мүмкін. [7]. Әділ де қатал жауапкершілік – еліне лайық ердің тәрбиеленуіне мол көмегін тигізеді. Сондықтан ақынның былай деуі өте орынды:

Қатал болдым жүз рет, Өскенде елің Маңдайыңнан бір рет сипасын деп. Ақын осы сияқты басқа да көптеген өлеңдерінде адамгершілік,

адалдық, кішіпейілділік, т.б. моральдық мінез-құлықты бала бойына сіңіруді талап-тілек еткен.

Жұмекен бұл аталған шығармалармен оқушы назарын бала тәрбиесіне терең мән беру керектігіне аударады. Мұнан ақынның педагогтік ой-пікірлері мен көзқарастары аңғарылады.

Әдебиеттер тізімі: 1 Жұмекен жұмбағы. Алматы: Арыс. 2006ж. 54 б. 2 Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Рауан,1992-112 б. 3 Мұханбетжанова Ә.М, Қуанышева Г.Х. «Мектеп алды даярлық

балаларымен жүргізілетін әдістемелік жұмыстар» Х.Досмұхамедов атындағы АМУ-нің «Хабаршысы», №1 (36) 2015ж. 226 б.

4 Ищанова .Г.Е. «Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын орны» Х.Досмұхамедов атындағы АМУ-нің «Хабаршысы», №3(38) 2015ж. 145 б.

5 Оңғарбай А.Н. Аруова А.М. «Баланың жеке тұлғасын қалыптастырудағы жанұяның ролі» Х.Досмұхамедов атындағы АМУ-нің «Хабаршысы», №1(48) 2018ж. 27 б.

6 Губашева С. Отарбай А. «Тәрбие жұмысының әдістемесі» 2-басылым. Фалиант.Астана 2011ж. 152 б.

7 Жүндібаева Т.Н. «Отбасы педагогикасы» Алматы. Экономика баспасы 2014ж. 15 б.

Abstract In this regard, it should be noted that in accordance with the law of the

Republic of Kazakhstan "on religious activities and religious associations" (hereinafter-the law), every citizen of the Republic of Kazakhstan has the right to freedom of religion and religious beliefs, as well as freedom of religion and religious beliefs. The degree to which a person reaches, whether he becomes the only person or is formed with a moral defect, all this is largely due to the extent to which a person in childhood brings up the correct parental education.

Key words: personality, morality, kindness, family, education begins with the family

120

Аннотация В данной статье рассматривается вопросы о роли семьи. Семья играет

важную, решающую роль в становлении личности. Именно в семье человек начинает делать свой шаги навстречу познанию мира. Влияние родителей на развитие ребенка очень велико. Дети, растущие в атмосфере любви и понимания, имеют меньше проблем, связанных со здоровьем, трудностей с обучением в школе, общением со сверстниками. То, что ребенок в детские годы приобретает в семье, он сохраняет в течение всей последующей жизни.

121

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

МРНТИ 539.4.014:624.074.433

Н.Ж.Жанабай., А.Б.Утелбаева., Ф.Р.Салимов., Э.Т.Куандыкова Южно-Казахстанский Государственный Университет им. М. Ауэзова

г.Шымкент, Республика Казахстан

mako_01-777@mail.ru

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИ СТРОИТЕЛЬСТВЕ ПРЕДВАРИТЕЛЬНО НАПРЯЖЕННЫХ ГАЗОПРОВОДОВ И

НЕФТЕПРОВОДОВ БОЛЬШОГО ДИАМЕТРА С УЧЕТОМ ЭКОНОМИИ МАТЕРИАЛА ИЗ СТАЛИ

Аннотация В данной статье рассматривается исследования нефтегазового

сектора, где проводятся работы над дальнейшим развитием нефтегазового комплекса страны по прогнозированию и выявлению новых перспективных месторождений нефти и газа, ускорению их разведки, разработка и вводы в эксплуатацию.

Ключевые слова: строительство, нефтепровод, транспортный потенциал, температура, объем, давление

Сегодня Казахстан занимает ключевое место в решении всех

важнейших вопросов современной мировой политики нефтегазового сектора. Нефть является символом независимости Казахстана. Благодаря политике, проводимой руководством страны, Казахстан стал одним из наиболее влиятельных государств на евразийском пространстве.

В нефтегазовом секторе проводятся работы над дальнейшим развитием нефтегазового комплекса страны по прогнозированию и выявлению новых перспективных месторождений нефти и газа, ускорению их разведки, разработка и вводы в эксплуатацию.

Достижение устойчивого развития во многом зависит от создания высокоэкономичных, надежных и рентабельных технологий, проектных и конструктивных решений.

В связи с чем исследование, направленное на оценку напряженного состояния и разработке инженерного метода расчета в условиях экономии материала, является весьма актуальной технической задачей [1]

Затраты на данную конструкцию включают в основном в себя затраты и монтажа материалов, которые являются основными показателями принятых решений.

122

Для оценки экономической эффективности предварительно напряженных трубопроводов на практике применяются различные методики [2,3,4,5].

Если в одном случае экономическая эффективность предварительно напряженных оболочек определяется отношением суммарной толщины

оболочки c и обмотки n к толщине аналогичной оболочки 0 ,

выполненной без предварительного напряжения [2,3].

0

+= nc

Для оценки эффективности предварительного напряжения оболочки воспользуемся соотношением:

СТ

СПНТ

Р

PЭ = , (1)

где Э – эффективность предварительного напряжения;

СПНТР – давление, соответствующее пределу текучести материала

стенки

предварительно напряженной оболочки;

СТР – давление, соответствующее пределу текучести материала

сплошной

оболочки с эквивалентной толщиной.

Давление, соответствующее пределу текучести материала стенки предварительно напряженной оболочки, будет иметь вид:

m

с

СПНТ

eR

kР

−

=

2

006.0

0

012

. (2)

Учитывая, что ( ) 2

1

2

11

2

004.0−

+−

−=

cmcm

cckk

kA имеем

123

( )

k

c

mm

c

СПНТ

eR

kkk

kA

Р

−

−

+−

−=

2

006.0

0

02

121

2

004.02

. (3)

Давление в сплошной оболочке с эквивалентной толщиной стенки (

5.0=k ) :

( )004.0

0

2

1

75.05.1

004.0

eR

A

Ponoc

cmcm

c

СТ

+

=

−

. (4)

Значения приведенной толщины проволочной обмотки on в формуле

4(4) определяется из выражения:

( )

( )

( ) ( ) 0211)2

004.0(

)1)2

004.0(2

1)2

004.0((

sinsin

2

006.0

2

1

22

1002.02

1

2

1

2

002.015.02

1

2

1002.02

1

2

2

15.12

3

=−+−−

+

++−−

−

−+−−

+

+

+

−−

−

+−

+−

−−−

−−

+−

kcm

cm

coc

pnk

kcm

cm

c

pncm

cm

conoc

pnk

k

n

on

oc

pn

п

on

ekkkk

A

ekkk

kA

ekkk

A

ea

ea

(5)

а напряжение намотки в выражении 5(5) определяется по формуле

( ) ( ) ( ) Emkkk

AEmmcm

cn002.011

2

004.0002.01 2

12

11+−+−

−=+−=

−

(6)

Результаты расчета магистральных трубопроводов из стали марки

17ГС с cm =0.114, с =с

A 70, диаметром 1220мм, толщиной стенки 12.5 мм с

намоткой из проволоки марки 65Т с n

m =0.020 с диаметром 3мм в виде

зависимости эффективности предварительного напряжения от параметра напряженного состояния представлены в соответствии с рисунком 1. [6]

124

Рисунок 1 – Зависимость эффективности предварительного напряжения

от параметра напряженного состояния (точка перехода от сплошной к пунктирной линии показывает достижение Эmax)

Анализ рисунка 1 показывает, что максимальная эффективность от

предварительного напряжения достигается при k близкой к 1.0.

В заключении можно заметить, что для каждого из материалов труб

существует определенное оптимальное значение оптk , обеспечивающего

максимальную эффективность maxЭ . С увеличением показателя степени

упрочнения m , повышением значения константы материала A величина

оптимального напряженного состояния уменьшается.

Список литературы: 1. Жанабай Н.Ж., Утелбаева А.Б., Салимов Ф.Р. Преимущество и

экономическое обоснование применения предварительного напряжения при строительстве газо-нефтепроводов большого диаметра// Мультидисциплинарный научный журнал «Архивариус» XXXVIII Международная научно-практическая конференция/«Наука в современном мире» 20 января 2019г., - г. Киев, 2019.- С. 57-89.

2. Беленя Е.И. Предварительно напряженные несущие металлические конструкции. – М.: Стройиздат, 1975. – 415 с.

0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

0,9

1,0

1,1

1,2

Эко

ном

ическа

я

эф

фект

ивность

Э,

бе

зразм

ерное

Параметр напряженного

состояния К, безразмерное

1,1

125

3. Беленя Е.И., Астряб С.М., Рамазанов Э.Б. Предварительно напряженные металлические листовые конструкции. – М.: Стройиздат, 1979.– 192 с.

4. Воеводин А.А. Предварительно-напряженные системы элементов конструкций. – М.: Стройиздат,- 1989. – 298 с.

5. Смирнов А.И. Об эффективности бандажирования труб и цилиндрических сосудов // Пробл. прочности. – 1983, №12. – С. 77-79.

6. Жанабай Н.Ж. кандидатская диссертация «Оценка напряженного состояния предварительно напряженной цилиндрической оболочки с учетом конструктивных параметров» - Республика Казахстан 2007г.

Аңдатпа Мақалада болаттан жасалған алдын ала кернеуленген ірі диаметірлі

газ және мұнай құбырлардың материалды унемдеу тәсілі және есптемесі көрсетілген. Сондпй ақ белгілі бір құбырдың экономикалық тиімділігі анықталып графика түрінде көрсетілген.

Негізгі сөздер: құрылыс, мұнай құбыры, транспорт потенциалы, температура, көлем, қысым

Abstract The article considers the calculation of the economic efficiency of steel gas

pipelines and oil pipelines, taking into account the pre-stress. And also shows the calculations of the efficiency of saving material of a particular labor pipeline.

Key words: building, oil pipeline, transport potential, temperature, volume, pressure

126

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ ҒТАМР 29.05.81

Д.Джумамухамбетов., Н.Г.Садыкова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ, Қазақстан Республикасы

e-mail:Dzhumamuhambetov@inbox.ru, nurgul.sadykova.95@bk.ru

НАНОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Андатпа Мақалада нанотехнологияның физикалық негіздері қарастырылған.

Мақалада нанокүйдегі заттардың қасиеттері және нанонысандардың өлшемі азайған кезде өлшемдік эффектілер пайда болатыны зерттелген. Наноқұрылымдар өлшемін зерттеген кезде кванттық өлшемдік эффект қарастырылған. Өлшемдері әртүрлі нанонысандар үшін қасиеттеріне қарай кванттық эффектілердің әсерін электрондық күй тығыздығының таралуы бойынша g (E) зерттелген.

Негізгі сөздер: наноқұрылым, наноөлшем, нанонысан, кванттық күй, кванттық құдықтар, кванттық сымдар және кванттық нүктелер.

Заттар қасиеттері ең алдымен, оның химиялық құрамы және

құрылымымен анықталады. Алайда нанокүйге ауысқан заттардың қасиеттері қатты нанонысандардың өлшеміне тәуелді бола бастайды, нысан өлшемі азайған кезде олардың қасиеттері мен сипаты басқа нысандармен өзара іс-қимыл салдары болып табылады. Нысан өлшемі заттың көрсететін қандай да бір параметріне салыстырмалы болған кезде өлшемдік эффектілер пайда болады [1]. Олар заттағы процестердің өтуіне және оның қасиеттеріне едәуір әсерін тигізеді. Бұл параметр классикалық механика шенберінде бейнелейтін процестерді немесе кванттық механика тұрғыдан сипаттайды. Осы параметр ретінде классикалық өлшемдік эффект үшін заттағы зарядталған бөлшектің еркін өту ұзындығы, диффузиялық ұзындық, кристалдық құрылымдардағы дислокациялардың сырғанау траекториясының диаметрі, ал кванттық өлшемдік эффект үшін де Бройль толқын ұзындығын қарастыруға болады. Кванттық өлшемдік эффектіні талдаған кезде наноқұрылымдардың наноөлшемдік параметрін пайдаланған жөң. Наноқұрылымдардың өлшемдігі қарастырып отырған нысанның өлшемі нанодиапазонында жатпайтын және өлшемдік эффектілермен байқалмайтын өлшеу санымен анықталады. Осы параметр бойынша барлық нысандарды

127

төрт топқа жіктейміз: 3D-нысандар – микро және макродиапазондағы нысандар; 2D-нысандар – наноқабықшалар; 1D-нысандар – наноталшықтар, нанотүтікшелер; 0D-нысандар – нанобөлшектер, нанокристалдар, кванттық нүктелер. Материалдар қасиетіне (химиялық, электрлік, оптикалық, жылулық) қарай кванттық эффектілердің әсерін электрондық күй тығыздығының таралуы бойынша g(E) айтуға болады. Өлшемдері әртүрлі нысандар үшін g(E) тәуелділігі 1-суретте көрсетілген [2,3]. 3D-нысанда барлық үш өлшемде электрондар еркін жүріп тұралады. Егер қабықша қалындығы де Бройль толқын ұзындығымен сәйкес болса, онда электрондар тек қана қабықша жазықтығында еркін қозгала алады.

3 3D 2D

1D 0D

E E E E Сурет 1. Өлшемдері әртүрлі нысандар үшін g(E) тәуелділігі Үшінші өлшемде олардың қозғалысы потенциалдық барьермен

шектеледі де, барьер биіктігі электрондардың шығыс жұмысы мен жылу қозғалысының айырымымен анықталады. Жартылай өткізгіштер үшін шығу жұмысы 1-6эВ аралығында жатады. Ол электрондардың жылу қозғалысының энергиясынан (0,026эВ) әлде көп. Сонымен, қабықша жазықтығына перпендикуляр бағытта электрондар терең потенциалдық шұңқырда болады және олардың осы өлшемдегі қозғалыс энергиясы электрондардың қабықша жазықтығында жатқан бағытта үздіксіз энергетикалық спектрлермен үйлесе квантталып, g(E) баспалдақ тәуелділігін береді. Сондықтан, 2D-нысандар кванттық шұнқырлар болады. Ал егер электрондар қозғалысына тағы бір өлшемге кванттық шектеу жасасақ, онда 1D-нысаның аламыз, оны кванттық сым дейміз. Ал егер үшінші өлшемде нысан өлшемі де Бройль толқын ұзындығымен сәйкес болса, онда ол наноөлшемдігі 0D кванттық нүктеге

128

айналады, сол күйде электрондар энергетикалық жағдайдың тек қана дискретті жиінің алады. Кванттық нүктелерінің негізінде лазерлер мен наноэлектрониканың түрлі элементтері сәтті құрылуы мүмкін [4,5].

Әдебиеттер тізімі: 1. Борисенко, В. Е. Наноэлектроника: учебное пособие / В. Е.

Борисенко, А. И. Воробьева, Е. А. Уткина. - М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2009. - 223 с.: ил

2. Получение и исследование наноструктур: лабораторный практикум по нанотехнологиям / ред. А. С. Сигов. - М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2010. - 146 с.: ил. - (Нанотехнологии).

3. Раскин, А. А. Технология материалов микро, опто и наноэлектроники: учебное пособие / А. А. Раскин, В. К. Прокофьева. - М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2010. Ч. 1. - 2010. - 164 с.: ил.

4. Рощин, В. М. Технология материалов микро-, опто- и наноэлектроники: учебное пособие / В. М. Рощин, М. В. Силибин. - М.: Бином. Лаборатория знаний, 2010. Ч. 2. - 2010. - 180 с.

5. Рыжонков, Д. И. Наноматериалы: учебное пособие / Д.И.Рыжонков, В.В.Левина, Э.Л.Дзидзигури. - 2-е изд. - М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2010. - 365 с.: ил. –

Аннотация В работе рассмотрены физические основы нанотехнологии. В статье

рассмотрены свойства веществ в наносостояниях и исследованы возникающие эффекты при уменьшении размеров нанообъектов. При исследовании размеров наноструктур предусмотрен квантовый размерный эффект. Для нанообъектов разных размеров по их свойствам исследовано действие квантовых эффектов g(E) по распространению плотности электронного состояния.

Ключевые слова: наноструктуры, наноизмерения, нанообъект, квантовое состояние, квантовые ямы, квантовые нити, квантовые точки.

Abstract Physical bases of nanotechnology are in-process considered. In the article

properties of substances are considered in the nanostates and nascent effects are investigational at reduction of sizes of nanoobjects. At research of sizes of nanostructures a quantum size effect is envisaged. For the nanoobjects of different sizes on their properties, operating of quantum effects of g (E) is investigational under distribution of closeness of the electronic state.

Key words: nanostructures, nanomeasuring, nanoobject, quantum state, quantum pits, quantum filaments, quantum points.

129

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР

ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ ҒТАМР 31.23.12

Г.К.Шамбилова., Т.Т.Бақтығалиева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Қазақстан Республикасы, Атырау қ.

t_b_t@inbox.ru

НАНОТЕХНОЛОГИЯНЫҢ НЕГІЗГІ БОЛАШАҒЫ- КӨМІРТЕКТІ НАНОМАТЕРИАЛДАР СИНТЕЗІ

Аңдатпа Мақалада қазіргі таңда көшбасшы технологиялардың бірі-

нанотехнология туралы баяндалады. Соның ішінде, нанотехнологияның салалары арасындағы, болашағы зор деп танылатын, көміртекті наноматериалдар туралы және оларды синтездеу жолдары мен кең қолданыс тапқан катализаторлары туралы жалпы мәліметтер қамтылған.

Негізгі сөздер: нанотехнология, наноматериалдар, нанотүтіктер, фуллерендер, катализаторлар.

Көміртекті нанотүтікшетер 1991 жылғы ашылуынан бастап қазіргі

уақытқа дейін ғылыми ортада неғұрлым перспективалы және талқыланатын материалдардың бірі болып табылады. Көміртекті нанотүтікшетер бірегей физикалық және химиялық қасиеттерінің арқасында оларды қолдану аясы үнемі кеңейтіледі, оларға наноэлектроника, композициялық материалдар, катализ, медицина, энергияны сақтау және т. б. жатқызуға болады.

Бүгінгі күні наноиндустрия объектілерінің даму бағыты мен жай-күйіне назар аударатын болсақ, нанотехнология саласының болашағы зор болып табылатын бағыттарының бірі - көміртек наноматериалдары синтезі болып табылады. Ол көміртектің жабық макромолекулярлық жүйе түріндегі жаңа аллотропты формадағы фуллеренге ұқсас құрылым. Бұл материалдар ішіндегі ең ерекшесі диаметрі 1ден 50нм-ге дейін, ал ұзындығы бірнеше микрометрге дейін баратын көміртекті нанотүтікшелер немесе нанотубулендер болып табылады. Көміртекті нанотубулендер оны құраушы нанофрагменттердің реттелген құрылымымен тікелей қатысты біршама ерекше қасиеттерге ие болып табылады. Олар: жақсы токөткізгіштік және адсорбиционды қасиеттері, электрондарды салқын эммиссиялау және газдарды топтау қабілеттілігі, диамагниттілік, химиялық және жылу тұрақтылығы, серпімді деформацияның жоғарғы деңгейімен сәйкес келетін беріктік. Көміртекті нанотүтікшелер негізінде жасалған материалдар

130

конструкциялық материалдардың құрылымдық модификаторы, сутекті жинақтаушы, радиоэлетроника элементі, майлаушы материалдар қоспасы, лактар, бояулар, жоғары әсерге ие адсорбенттер ретінде қолданыла алады. Бүгінгі күні, көміртекті нано-құрылымдардың химиялық синтезде, биология мен медицинада пайдалануы кеңінен талқыланып жатыр.

Көміртекті нанотүтікшелерді алдудың екі жолы бар. Біріншісі: графитті буландырып, конденсация өнімінен буды салқындату арқылы алу (доғал әдіс). Екінші: металкатализаторларда кристалды нанокөміртекті газфазалық химиялық тұндырумен бірге іске асатын, көміртекті газдарды (chemical vapour deposition), жылулық ыдырауы арқылы алынады. Атап өтілген әдіс, сонымен қатар, CVD-процесс деген де атпен таныс. Көмірсутекті нанотүтікшелерді алудың бұл тәсілдерін өнеркәсіптік өндірісте дамуы тұрғысынан бағалай келе, көмірсутекті пиролиз процесінде көміртекті нанотүтікшелердің каталитикалық синтездегі артықшылығының бар екенін айта кеткен жөн. Бұл сөздерге дәлел ретінде, салыстырмалы түрде процесстің аз энергия сыйымдылығын, арзан және қолжетімді көмірсутекті шикізаттың қолданылуын, салыстырмалы түрде синтездің «жұмсақ» технологиялық параметрлерін, қолданылатын аппаратураның жасалуының, технологиялылығы мен құрастырудың жеңілдігін, қоспалардан қымбат тәсілмен тазалудың жоқтығын келтіруге болады. Көміртекті нанотүтікшелерді өндіруде шетелдік тәжірбиеде көш бастап тұрған АҚШ, Жапония, Қытай және Оңтүстік Корея сияқты елдердің көмірсутекті наноқұрылымдар синтезінің CVD әдісі өндірістік қолданысқа әлдеқайда жақсырақ бейімделгенін көрсетеді [1].

Көміртекті нанотрубкаларды синтездеу әдістерінің арасында екі негізгі топ бөлінеді: жоғары температура 3000-4000 К кезінде графиттің булануы суыту кезінде будың кейінгі конденсациясына және 1000 °С аспайтын температурада өтетін көміртекті қосылыстардың каталитикалық пиролизі. Әдістердің екінші тобы неғұрлым перспективалы болып саналады, себебі көбінесе өнеркәсіптік өндіріс үшін қолайлы. Бұл әдіс көміртекті нанотүтікшетер едәуір санын алуға мүмкіндік береді, қол жетімді бастапқы реагенттердің көп саны, салыстырмалы түрде жоғары емес энергия сыйымдылығы және аппаратуралық безендіру қарапайымдылығы бар. Көміртегі құрылымдарының өсу процесіне және сипаттамаларына прекурсордың газ қоспасының құрамы, катализатор бөлшектерінің табиғаты мен мөлшері, төсеніш түрі, температура, қысым және процестің ұзақтығы және т. б. сияқты факторлар елеулі әсер етеді. Көміртекті нанотүтікшетер түзілуінің катализаторлары ретінде ең жиі Fe, Ni, Co жеке және олардың қоспаларын пайдаланады, оларға промоторлар қосылады.

2002 жылы жапон зерттеушілері тобы Fe-Co катализаторында төмен температуралы пиролиз әдісімен бастапқы реагент ретінде этанол буын пайдалану кезінде бір қабатты көміртекті нанотүтікшетер алынды, оларда аморфты көміртек, көп қабатты нанотүбектер және басқа да көміртекті қоспалары жоқ. Авторлардың пікірінше, процестің ерекшелігі этанол буының

131

пиролизінде ақаулы көміртекке қатысты жоғары реакциялық қабілеті бар OH-радикалдары түзіледі.

Көміртекті нанотүтікшетер синтезі үшін осы әдіспен басқа катализаторлар да қолданылды. Мысалы, бір қабатты КНТ синтезінің оңтайлы шарттарын табу үшін жұмыста катализатордың үш түрі салыстырылды: Fe/Co, Mo/Co, Rh/Pd. Этанол үшін осы үш катализаторлар арасында ең жақсысы молибден-кобальт екені анықталды.

Жалпы алғанда, жоғарыда атап өткендей көміртекті наноматериалды алудың 3 тәсілі бар:

- доғалық; - лазерлік абляция; - көмірсутек пиролизі.

Доғалық әдіс Гелий (He) атмосферасында жанатын, доғалық плазма разрядында

графит электродын жылулық тұмандандыруды пайдаланалатын, көміртекті нанотүтікшелерді алудың кеңінен таралған тәсілі. Бұл тәсіл 1991 жылы қолданылған жапондық ғалым Иджиманың фуллерендерді алу тәсілінен, электродтар бір-бірімен жанаспай, керісінше доғаның жануы кезінде бір-бірінен қашықта орналасуымен ерекшеленді. Бұл жағдайда анодтан буланған көміртек қалдық түрінде катодқа цилиндр формасын түзіп конденсацияланады. Доғалық разрядтың тұрақты тогы кезінде көміртекті электродтың қарама-қарсы тұсында ұзындығы 1 мкм және диаметрі 4-тен 30нм-ге дейінгі үшкір ине формасында көміртекті нанотүтікшелер алынады. Графитті электродтар аргонды ортаға толық көлемде орналасады (Р = 100 торр).

132

Сурет 1 – Электр доғасы плазмасында графиттің булану сызбасы Жарық электронды микроскоппен ине құрылысын зерттеу әр ине

коаксильді түтікшеден тұратынын көрсетті. Өз кезегінде бір – біріне салынған түтікшелер көміртек атомдары орналасқан гексагональды тор құрайды. Мұндай түтікшелер саны 2-ден 50-ге дейін болуы мүмкін. Көміртекті нанотүтікшелердің морфологиясын зерттей келе синтезделген электрлік доғада, жарық микроскопымен көрген кезде, нанотүтікшелердің түзілуінің түрлі нұсқалары болуы мүмкін екенін көрсеткен [2].

Графиттің лазерлі булануы 1995 жылы Р. Смолли көміртекті нанотүтікшелерді лазерлі булану

(абляция) арқылы синтезделуі жайлы алғаш айтқан. 2 суретте жалпы сызба-нұсқасы келтірілген:

Сурет 2 – Көміртегі нанотүтікшелерін лазерлі булану әдісімен алу

аппаратының сызбасы: 1 – инертті газ, 2 – пеш, 3 – салқындататын мыс коллектор, 4 – салқындатқыш су, 5 – графит нысана.

Импульсті лазер пеште 1200 °C-қа дейін ысытылған графит нысананы

буландыру үшін қолданылған. Пеш камерасы шекті 500 торр қысымдағы гелий мен аргон газымен толтырылған. Булау кезінде, әуелі, өте ыстық бу бұлт пайда болады, кейін ол сейіліп жылдам суыйды. Көміртек атомдары мен молекулалары фуллерен мен үлкен молекулалар түзеді. Катализаторлар да конденсацияланып, көміртек молекулаларына олардың жабылуынының алдын алып, баяу қосыла бастайды. Осы алғашқы молекула жинақтарынан көміртекті нанотүтікшелерді құрылады. Бұл әдістің тиімділігіне көбіне

133

катализатор құрамы әсер етеді. Ең жиі кездесетіні – биметалдар (Ni/Co, Ni/Fe, Co/Fe, Pd/Pt).

Лазер еркін электрондарда субпикосекундтық импульс жиілігімен 5·1011 Вт/см2 тығыздықта, 1 кВт қуатпен, 1000 ˚С –қа айналма нысананы қыздырғанда 1,5 г/сағ бір қабатты көміртекті нанотүтікшелерді түзіледі. Қуатты 10 кВт-қа жеткізсе, 45 г/сағ. Өнімділікке қол жеткізуге болады. Қарастырылып отырған әдісте доғалық параметрге қарағанда көрсеткіш пен көміртекті нанотүтікшелер морфологиясы әлдеқайда төмен. Сондықтан, көміртекті нанотүтікшелер синтезінің бұл әдісінің болашағы, өндірістік қолдануда әлдеқайда нақтырақ. Оған қоса, лазерлік синтезді жүзеге асыру өте қымбат және пайдалануы қиын құралдары өте көп энергияны қажет етеді. Көміртек буы 3000 ˚С қатты фазада, күшті теңсіздік жағдайында пайда болады. Материал нысанасымен араласа, осылай пайда болған көміртекті нанотүтікшелерді пайдалану да, оны тазалап қолдануда қиынға соғады [3].

Көміртек пролизі әдісі Бастапқы шикізат бойынша, көміртекті наноматериалдарды екі топқа

бөлуге болады: біріншісі - СО-ның диспропорциялануы, екіншісі - көміртек пиролизі.

Р. Смоллидің еңбектері HiPСО (The High pressure CO) процесінің негізін салды. HiPСО (The High pressure CO) дегеніміз, СО-ның үздіксіз ағынында 𝐹𝑒(𝐶𝑂)5 -ны темір катализаторы ретінде бірқабатты көміртекті нанотүтікшелердің каталитикалық өндіріске әдіснамасы. Нанотүтікшелер СО-ны өткізе отыра, араластырылған 𝐹𝑒(𝐶𝑂)5-ны қызған реактор арқылы алады.

НiPCO процесін өткізетін реактор сызбасы төмендегі суретте берілген. Осы әдіс арқылы 0,7 нм диаметрдегі нанотүтікшелер өндірілген. Осы процесте алынған бір қабатты көміртекті нанотүтікшелердің диаметр жобамен 1,1 нм-ді құрайды. АҚШ-тың Оклахома қаласында орналасқан университетте CoMoCAT атты процесс жасалып шығарылды. Бұл әдісте, көміртекті материалдарды СО диспропорциясымен t = 700…950 °C жағдайында жасайды. Бұл әдіс Со-ның бөлігінің булануын баяулататын Co/Mo катализаторының ерекше құрамына негізделген. Сондықтан да, күтілмеген көміртек формаларының да пайда болуын тежейді. Реакция кезінде, Со оксидтік жағдайдан металдық жағдайға дейін жетеді. Онымен қоса, Мо карбид Мо2 С түзеді [4].

134

Сурет 3 - СоМоСАТ процесінің жүргізілуі

Пиролиз процесін ұйымдастыруы бойынша 2 топқа бөлуге болады: - тасымалдаушыдағы катализаторымен; - ұшпа катализатормен. Бірінші жағдайда, белсенді компонентті реакция аймағына қатты түрде

салады, ал, екіншісінде, бу түрінде не тамшыларға бөлінген сұйықтық түрінде салынады. Бу ретінде карбонилді, металлоценді, фталоцианинді және басқа да металдарды салады. «Сұйықтық» нұсқасы инжекторлы реакторда жүзеге асады.

Көміртекті наноматериалдар, атап айтқанда көміртекті нанотрубкалар өзінің бірегей қасиеттерінің арқасында көптеген ғылыми-зерттеу топтарын зерттеу объектілері болып табылады. Этанол пиролизі әдісімен көміртекті нанотрубкаларды синтездеу ең перспективті әдіс болып табылады, себебі көміртегі материалының өзіндік құны жоғары болмасада, жоғары өнім алуға мүмкіндік беретін катализатордың қол жетімділігіне және де көміртекті материалдар мен көміртекті нанотүтікшелер алу үшін қарапайым қондырғыларды қолдануыда байланысты. Катализатор және сокатализатор синтез процесінде өте маңызды рөл атқарады, себебі негізінен оларға көміртекті нанотүтікшелер шығымы және олардың құрылымы байланысты [5].

Әдебиеттер тізімі: 1. С.В. Мищенко, А.Г. Ткачев. Углеродные наноматериалы.

Производство, свойство, применение. – М.: Машиностроение, 2008 – 320 б. 2. Аппаратура и методы синтеза твердотельных наноструктур:

монография/ А.Г. Ткачев, И.В. Золотухин. М - .: Машиностроение – 1, 2007. – 316 б.

135

3. Логвиненко Д.Д. Интенсификация технологических процессов в аппаратах с вихревым слоем / Д.Д. Логвиненко, О.П. Шеляков. – М.: Техника, 1976.- 144 б.

4. Пул Ч. Нанотехнологии / Ч. Пул, Ф Оуенс.– М.: Техносфера, 2005. – 336 б.

5. Годовский Ю.К. Теплофизика полимеров / Ю.К. Годовский. – М.: Химия, 1982. – 280.

Abstract The article describes one of the currently leading technologies-

nanotechnology. In particular, there is General information between the branches of nanotechnology, promising, carbon nanomaterials, the ways of their synthesis and widely used catalysts.

Key words: nanotechnology, nanomaterials, nanotubes, fullerenes, catalysts.

ҒТАМР 34.29.35

Т.Е.Дарбаева - биология ғылымдарының докторы., профессор, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Орал қ, Казақстан Республикасы aljanB@mail.ru.,

С.М.Кенжина - М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің магистранты

Орал қ, Казақстан Республикасы salta130@mail.ru

ОРАЛ ҚАЛАСЫ МАҢЫ МЕН ҚАЛАҒА ЖАҚЫН АЙМАҚТАРДЫ

ДАЛА БҰТАЛАРЫМЕН КӨГАЛДАНДЫРУ

Аңдатпа Мақалада Орал қаласы маңы мен қалаға жақын аймақтар: Деркөл

өзені мен Шаған өзеніне дала бұталарын өсіру арқылы көгалдандыру жұмыстарын жүргізу көрсетілген. Көгалдандыру жұмыстарының маңызы анықталған. Көгалдандыруға тиімді өсімдіктер түрлері ұсынылған.

Негізгі сөздер. Көгалдандыру, бұталар, ағаштар, фитонцидтер, өзендер, жыралар мен сайлар.

Көгалдандыру - бұл белгілі бір аймақты безендірудің негізгі бағыты. Көгалдандыру объектісі ретінде далалы және қала маңы, жыралар мен ойыстарды алуымызға болады. Қазіргі кезде халық саны, өнеркәсіп объектілері мен көліктердің санының үздіксіз өсуі көгалдандыру жұмыстарының неғұрлым заманауи әдістерін қолдануды талап етеді. Жасыл

136

желектерді отырғызу кезінде ең алдымен, өсімдіктің қажетті түрлерін ала білу, олардың экологиясын зерттеп, жергілікті климат жағдайларына бейімделгіштігін анықтаудан басталуы тиіс.

Көшеттер отырғызудың қарқынды жүруі таңдап алынған ағаштектес бұталардың түрлеріне тікелей байланысты. Қалаларды көгалдандыру кездерінде пайдаланылатын өсімдіктердің фитонцидтік қасиеттеріне көңіл аударған жөн. Өсімдіктерден бөлінетін фитонцидтер ауаны зиянды микроорганизмдерден тазартып, иондық құрамының тұрақты болуына әсерін тигізеді, яғни, адамның денсаулығына қолайлы иондармен байытады [1].

Г.М.Илькунның тәжірибесінде ақ қараған вегетация кезеңінде 1 кг құрғақ жапырағына шаққанда 69 г, кәдімгі шегіршін 39 г, сүйрік жапырақты жиде 87 г, қара терек 57 г, (𝑆𝑂2) күкіртті газдарды жұтатыны көрсетілген.

𝑆𝑂2 өсімдіктің жер бетіндегі бөлігімен тамыр жүйелеріне қарай жылжиды.

Одан әрі күкірттің қосылысы топыраққа өтеді. Осылайша өсімдік құрамындағы күкіртті қажетті шамада сақтап, ал уыттың мөлшерін топыраққа бөліп шығарып отырады [2].

Көгалдандыру жұмыстарына таңдап алынған жасыл желектер жаз мезгілінде ғана емес, қыс кезінде де өзінің алуан түрлі қызметін орындауы тиіс. Осы мақсатта көбінесе қылқан жапырақты түрлерді кеңінен пайдаланған жөн. Өйткені олар өзінің жыл бойы сәнділігімен қатар, қыс мезгілінде де фотосинтез процесі жүріп, яғни көмірқышқыл газын жұтып, атмосфераға оттегіні бөліп отырады. Бұдан басқа шаң, көліктер мен өнеркәсіп орындарының қалдықтарын ұстап тұрады.

Сонымен қатар көгалдандыру кезінде негізгі ұзақ уақытқа дейін өсетін және сәндік қалыбы тұрақты ағаштар мен бұталар қолданылады [3].

Көгалдандыру жұмыстарын жүргізгенде міндетті түрде көгалдандырылатын алқаптың ауа райы, топырақ құрамы, жер бедері сияқты ерекшеліктері, суаруға қажетті су көздері қарастырылады. Осы факторлар бойынша өсірілетін өсімдіктер құрамы да анықталады. Күн сәулесін реттеп, бір қалыпқа түсіріп отыратын ағаштардан: қайың (betula), емен (Quercus), үйеңкі (acer), көктерек (populus tremula), мойыл (prunus padus). Бұталардан: гүлшетен (syringa), тобылғы (spіraea), қарақат (rіbes), итмұрын (rosa) және т.б. отырғызуға болады. Ауаның ылғалдылығын бір қалыпта сақтап, аңызақ желден қорғау үшін, көбінесе егістіктердің айналасына қарағаш (ulmus)отырғызған жөн [4].

Орал қаласы - әлемнің екі бөлігі - Еуропа мен Азияның нақ түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағымен Еуразияның басты күре тамырларының бірі - Жайық өзені, Жайыққа келіп құйылатын Деркөл, Шаған өзендерінің де табиғи ерекшеліктері мол. Қала және қала маңының ерекшеліктерінің бірі-оның жер бедерінің тегіс, жазық болуы. Топырақ жамылғысы Батыс Қазақстан облысын бүкіл солтүстік, Жалпы Сырт бөлігін қара және қызыл-қоңыр топырақ жауып жатыр. Климат жағдайы табиғи құбылыстардың әсерінен шұғыл континенттік климат басым қалыптасқан және бұл сипат солтүстік-батыстан, оңтүстік–шығысқа қарай күшейе түседі.

137

Континенттік климат нәтижесінде күн мен түн, қыс пен жаздағы ауа райының шұғыл қарама–қарсылығы байқалып, қыс маусымы жазға тез ауысып отырады.

Зерттеу ауданы - көпжылдық шөптесін өсімдіктерден құралған, жазық далалы аймақ. Сонымен қатар бұл аймақта көгалдандыруды қажет ететін тереңдігі 70 см-ден 2-3 м-ге жететін ойыстар, жыралар мен сай – салалар және өзендер бар.

Батыс Қазақстан облысының негізгі өзені - Жайық өзені, сонымен қоса үлкенді-кішілі Шаған, Деркөл, Барбастау өзендері бар.

Орал қаласы маңын көгалдандыру үшін Шаған, Деркөл өзені маңына орман алқаптарын кеңейту кезінде әртүрлі ағаштар мен бұталарды ұсынғым келеді.

Шаған өзені –Ресей аумағындағы Жалпы Сырт қыратындағы бұлақтардан басталып, Жайыққа құяды (Сурет 1). Ұзындығы 264 км, су жиналатын алабы 7530 км2. Кішігірім 23 саласы бар. Аңғары сағасынан 40 —

42 км қашықтықта ғана айқын байқалады, ені 2 - 3 км, жағалық еңістігі 3 -5°, қалған бөліктерінде байқалмайды. Көктемгі су тасу кезінде су деңгейі 10 - 13 м-ге дейін көтеріледі. Негізінен жауын-шашын, аздап жер асты суымен толығады [5].

Сурет 1. Шаған өзенінің көрінісі

Шаған өзенінің маңына үйеңкі, емен, арша, қайың ағаштарын отырғызу

керек деп есептеймін. Себебі емен ерекше күтімді қажет етпейді. Емен ағашының қарқынды өсіп, қақаған аяз бен ызғарлы суыққа төзімді болуы үшін емен көшеттерінің тамырын терең егу қажет. Өскенде кеңге жайылып, көлемді орын алатындықтан, кең жерге отырғызған дұрыс. Үйеңкі және терек ағаштары тез өседі, сондықтан олар әдепкіде баяу өсетін емен мен

138

арша ағаштарына көлеңке болып, олардың дұрыс өсуіне қолайлы микроклимат қалыптастырады. Ағаштар арасында 30 қатар, немесе одан да көп қатар емен, арша, үйеңкі, терек ағаштары өсірілсе дұрыс болар еді.

Шаған өзені маңындағы ойыстар мен жыраларға көбінесе бұталарды өсіру қолайлы болып табылады. Бұталар қауымдастығының проективті жабыны 30-70% шамасында болады. Дала бұталарының өсуіне тереңдігі 40 см-ден 2 м-ге дейін жететін ойыстар мен жыраларда қолайлы экологиялық жағдай туындайды [6].

Ойыстар мен жыраларға: мойыл (Prunus padus), қараған (Caragana frutex L. K.Koch), тобылғы (Spirea crenata L), аласа бадам (Amygdalus nana L), мия (Glycyrrhiza) өсіруді ұсынамын. Себебі бұл өсімдіктердің өсуіне ойыс – жыралардағы қар суы, жаңбыр есебінен жүріп, қарқынды өсуіне жағдай жасалады [7].

Мойыл (Prunus padus) – раушангүлділер тұқымдасына жататын бұталы өсімдік. Биіктігі 10 мге жуық. Қабығы қоңыр, жапырақтары кезектесіп орналасқан. Сағақтары ұзын, эллипс тәрізді, шеттері өткір ара тісті. Оның жоғарғы жағындағы жапырақтарының шеттерінде бездері бар. Гүлдері ұсақ, ақ түсті, шоғырланып төмен салбырап тұрады. Гүл тостағаншасының қалақшалары да, гүл жапырақшалары да бес-бестен. Жемісі - қара сүйекше. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Балды және сәндік өсімдік болып келеді (Сурет 2).

Сурет 2. Мойыл (Prunus padus) қауымдастығы

Тобылғы (Spirea crenata L) – раушангүлділер тұқымдасына жататын

көпжылдық бұта. Мамыр – шілде айларында гүлдеп, тамыз айында жеміс салады. Жемісі – қабаттасқан жапырақша. Тобылғының маңызы құм тоқтату үшін және сәнді, әрі жақсы мал азығы болып табылады (Сурет 3).

139

Сурет 3. Тобылғы (Spirea crenata L)қауымдастығы

Аласа бадам (Prunus amygdalus) –жылу мен жарық сүйгіш, қуаңшылық пен аязға да төзімдігінің өзі қыста 26-27°С, ал шырын жүрген кезде гүл жаратын бүрі 19°С суықта тіршілігін тоқтатады (Сурет 4). Сондай-ақ гүл жаруы аяқталар кездегі 2°С, ал жеміс салар кездегі 1°С суықтық бадамның одан әрі өсуіне зор зиян тигізеді. Аласа бадам ерте гүлдейтін бұта,әсемдік үшін өсіріледі [8].

Сурет 4. Аласа бадам (Prunus amygdalus) қауымдастығы

Қараған (Caragana frutex) – биіктігі 0,5-2 м-ге жететін бұршақтар

тұқымдасына жататын бұтаның бір түрі. Бұл өсімдік өзен алқаптарында, орман шетінде, шөлде, орманды далада, тоғайда, таудың тастақты

140

беткейлерінде өседі. Жиі кездесетіні сары Қараған (C. arborescens) мен бұта Қарағанның (C. frutex) биіктігі 0,5 – 2 м. Жапырағы қос қауырсын тәрізді, оның сағағы тікенекті болып біткен. Қараған топырақ талғамайды, құрғақшылық, суыққа төзімді өсімдік. топырақты құнарландырады. Мал азықтық, шірнелі әрі сәнді өсімдік (Сурет 5) .

Сурет 5. Қараған (Caragana frutex)қауымдастығы

Мия (Glycyrrhiza) – бұршақ тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін

өсімдік. Шөл, шөлейтті далада өсетін бірнеше түрі бар (Сурет 6). Биіктігі 10-80 см-дей, тамыры жуан. Сабағы тік өседі, жапырақтары қандауыр тәрізді, қарама-қарсы орналасады. Гүлдері көк, күлгін түсті, селдір шашақ гүлшоғырына топтасқан. Тұқымы арқылы немесе вегетативті жолмен көбейеді. Маусым – шілде айларында жеміс салады. Жапырағы, сабағы мал азығы ретінде пайдаланылады [9].

141

Сурет 6. Мия (Glycyrrhiza) қауымдастығы

Орал қаласы маңындағы көгалдандыруды қажет ететін өзеннің бірі -

Деркөл. Деркөл өзені- Жалпы Сырт жотасының Ешкі тауынан басталады да, Жайық өзенінің сол саласы Шағанға оң жағынан құяды. (Сурет 7). Жауын-шашын және жер асты суларымен толығады. Арнасы кең, жағасы жайпақ. Көктемгі су тасу кезінде Деркөлдің жайылмасын су басады. Өзеннің бірнеше кішігірім салалары бар. Қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің басында мұзы ериді. Сағасындағы жылдық орташа су ағымы 2,4 м3/с. Тұздылығы 0,5

– 1,5 г/л, суы егін суғаруға, жайылмасы шабындыққа пайдаланылады [5].

Сурет 7. Деркөл өзенінің көрінісі

142

Жағалауда 2 метрден 4 метрге дейін, шалғынды және талды өсімдіктер кездеседі. Деркөл өзені маңына бірінші кезекте тал, ақ терек (Populus alba), қара терек (Populus nigra), көктерек (Populus tremula), қараағаш (Ulmus)егуді ұсынамын. Себебі бұл ағаштар өсімтал, жер талғамайтын әрі суыққа төзімді болып келеді [10].

Ақ терек (Populus alba) – талдар тұқымдасы терек туысына жататын ағаш. Биіктігі 20-25 м, жуандығы 2 м-дей болып келеді. Бүршіктерінің жаңа шыққан жапырақтарының бетін ақшыл түк басып тұрады. Ақ терек желмен тозаңданатын қос үйлі өсімдік. Сәуірдің аяғы мен мамырдың басында гүлдейді.

Қара терек (Populus nigra) – ұзындығы 30-35 м, діңі 1-2 м болатын талдар тұқымдасына жататын теректің бір түрі. Ақ терек пен қара теректі тез өскіштігіне байланысты, көгалдандыру үшін қолайлы болып табылады. Аналық терек мамыр-маусым айларында мамық шығарып, жер-көкті ластайды, әрі терек мамығына аллергиясы бар адамдарға қиындық туғызады. Сондықтан көгалдандыруда мамық шығармайтын аталық теректерді пайдаланған жөн.

Көктерек (Populus tremula) – биіктігі 25 метрге дейін жететін, жарық сүйгіш, діңі түзу, тегіс, қабығы жасылдау – сұр түсті,жылдам өсетін ағаш. Тозаңдану жел арқылы жүреді. Аралар гүлдің тозаңдарымен бірге әлі де ашылмаған бүршіктерден жабысқақ зат жинайды. Тұқымды өте ұсақ, пісіп жетілген соң, жаз мезгілінде желмен таралады. Бұл да қайыңға ұқсас кесілген немесе өртенген ормандардың орнына қаулай өседі, нәтижесінде ұзақ жыл тіршілік салыстырғанда өзінен жоғары бағаланатын ағаштардың өсуіне жағдай жасап, ығысып шыға береді.

Қарағаш (Ulmus) – көпжылдық, жапырақ тастайтын қарағаштар тұқымдасына жататын ағаштың бір түрі. Далалы жерлерде, сай-жыраларда, өзен аңғарларында өседі. Қарағаш (Ulmus) – суыққа төзімді, сусымалы құмдар мен сай-жыраларды су шаймас үшін, аңызақ желге тосқауыл болу үшін егіледі.

Көгалдандыру жұмыстарын жүргізудің маңызы бұл: ағаштар мен бұталарды отырғызу арқылы, күннің жарығын бойына сіңіріп, кері шағылыстырып, көлеңкелейді. Өсімдіктер көмір қышқыл газын бойына сіңіріп, оны ыдыратып, ауаны оттегімен және жеңіл иондармен байытады, шуды азайтып, қаланы желден, шақырайған күннен сақтайды, ауадағы шаңды, ыс - күйені, транспорттың улы газдарын жұтып, олардың мөлшерін азайтып отырады. Жасыл желектер ауаның ластануынан сенімді және тексерілген қорғанышы болып саналады. Сондықтан жаңа мекенге жерсіндірілген өсімдіктерді, олардың биологиялық ерекшеліктеріне сай күтіп - баптау қажет. Мұның өзі олардың жақсы жерсініп, ұзақ уақыт өсуін қамтамасыз етіп, сәндік және санитарлық - гигиеналық маңызының артуына қол жеткізеді.

143

Әдебиеттер тізімі: 1. Лунц Л.Б. Городское зеленое строительство. М., Стройиздат., 1974. -

275 с. 2. Голощапов Г.В., Бессетнов П.П., Тұрғын жерлерді көгалдандыру.

Алматы, 1990. - 248 с. 3. Байтлин И.О. Қазақстанның ауыл мен қалаларын көгалдандыру.

А.,1999. – 128 б. 4. Боговая И.О., Теодоронский В.С. Озеленение населенных мест. М.,

ВО Агропромиздат, 1990. – 259 с. 5. Ғалымов А.Г. Батыс Қазақстан облысының географиясы. Алматы:

«Рауан», 1994. -140 б. 6 .Дарбаева Т. Батыс Қазақстан облысының өсімдік әлемі./ Утаубаева

А., 2003 .- 205 б. 7. И.О.Байтулин, В.Г.Рубаник «Интродукция деревьев икустарников в

Казахстане». Алма Ата, 1985.– 164 с. 8. Иванов В.В. Определитель растений Северного Прикаспия (маревые,

лилейные). - Л., 1989. - 96 с. 9. Иванов В.В. Розоцветные Северного Прикаспия. // Материалы по

флоре и растительности Северного Прикаспия. Л., 1971. Вып. 5, ч. 2. 1 -78 с;

10. Головач А.Г. Деревья , кустарники и лианы ботанического сада.-Л.: Наука, 1980. – 188 с.

Аннотация В статье показано проведение озеленения окрестностей города

Уральска и близлежащих территорий: рек Деркул и Чаган степными кустарниками. Определена значимость озеленительных работ. Представлены виды растений, которые эффективны для озеленения.

Ключевые слова: Озеленение, кустарники, дерево, фитонциды, реки, овраги и балки.

Abstract The article shows the greening of the surroudings of Uralsk and the nearly

areas of the Derkul and Chagan rivers with steppe shrubs. Determined the importance of landscaping. Presented plant species that are effective for landscaping.

Key words: Landscaping, shrubs, wood, phytoncides, rivers, ravines and beams.

144

IRSTI 87.19.03

А.Tokabasova., А. Bekkulova Atyrau state university named Kh.Dosmukhamedov

Atyrau, Kazakhstan tokabasova67@mail.ru, akmarzhan_bekkulova@mail.ru

CONTAMINATION OF WATER RESOURCES

Abstract Water pollution is a serious problem of mankind, but there are many ways

to solve it: to learn to take care of natural resources, to create more advanced water purification mechanisms, to introduce drainage technologies in industry, to reuse treated wastewater (in agriculture, for example), etc. This article discusses the main sources of surface water of the Republic, as well as the main sources of water pollution.

Key words: pollution, waste water, water resources, sources of pollution, harmful substances.

Water and water resources in general are surface and groundwater, which

are used in the world by all living organisms [1]. In a broader sense - water in a liquid, solid and gaseous state and their distribution on Earth.

Water resources are all waters of the hydrosphere, that is, waters of all seas and oceans, rivers, lakes, canals, reservoirs; groundwater, soil moisture, ice of mountain and polar glaciers, water vapor in all layers of the atmosphere.

The world volume (one – time reserve) of water resources is 1390 million cubic km, of which about 1340 million cubic km are waters of the world ocean. Less than 3% are fresh water, of which are technically available for use – only 0.3 % [2].

According to many experts, Kazakhstan ranks last among the CIS countries in terms of water supply. For one inhabitant of the region there are only 6 thousand cubic meters of water per year, in Russia, for example, 6 times more. Kazakhstan, rich in natural and mineral resources, remains poor in water resources. Today, more than a third of the population of Kazakhstan uses imported water or well. It is estimated that it may not be possible to meet water demand within 40 years [3].

Almost half of the water resources in Kazakhstan come from the rivers of neighboring countries: Russia, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan and China. A big question has recently arisen in the South of the country. Once it was a single water-economic complex. During the years of independence, the five Central Asian States have not been able to finally agree on how to use the water resources of the region. And today Kazakhstan is developing its own strategy for the development of water resources. And the figurative expression "turn back the rivers", popular in the 80s of the last century, can be fully realized by 2020 [4].

145

The surface waters of the Republic of Kazakhstan include concentrated water reserves in the forms of land surface relief-water bodies. These include: water bodies (seas and lakes), swamps, glaciers and watercourses (rivers and canals equated to them) (Fig.1).

Figure. 1. Surface water map of the Republic of Kazakhstan

The set of water bodies within the total catchment area forms basin water systems (aquasystems). In the process of water cycle in nature, surface water is hydraulically connected with groundwater, forming a single water potential of the territory.

Kazakhstan is located on a vast territory, covering areas with different climatic characteristics, complex geological structure and a variety of hydrological conditions. This predetermined a variety of factors for the formation of the qualitative composition of groundwater, their quantitative indicators and affected the distribution of groundwater resources in individual regions [5].

Due to its geographical location, the Republic of Kazakhstan has a shortage of water resources. A large area of Kazakhstan belongs to the inland drainage basins of lakes that have no access to the ocean. Therefore, water pollution is a key environmental problem impeding the sustainable development of Kazakhstan.

Pollution of water resources-a decrease in their quality as a result of falling into the sea, rivers, streams, lakes, various physical, chemical or biological substances. Pollution of water resources is a change in its chemical and physical condition, as well as its biological properties, which leads to unsuitability for use. Pollution of water resources occurs in the direct or indirect ingress of pollutants into the water in the absence of adequate measures to clean and remove harmful impurities and substances. In most cases contamination of fresh water remains invisible because contaminants are dissolved in water. These waters can

146

not be attributed to either fresh or salt. They can be divided into two types: the first come from urban apartments, from the city sewer, the second – from industrial enterprises [6].

Population growth in large cities, the expansion of old cities has significantly increased the flow of domestic wastewater into inland waters. These effluents have become a source of pollution of rivers and lakes by pathogenic bacteria and helminths. To an even greater extent pollute the waters of synthetic detergents are widely used in everyday life. They are also widely used in industry and agriculture. Fertilizers washed from the soil surface fall into drains leading to lakes and seas. The chemical substances contained in them, coming from sewage to rivers and lakes, have a significant impact on the biological and physical regime of reservoirs. Pollution decreases the ability of water to saturation in oxygen, paralyzed the activities of bacteria mineralizing organic matter. All these reasons lead to strong water pollution, especially in closed basins-lakes [7].

Industrial wastewater in Kazakhstan is mainly contaminated with waste and emissions from mining and processing industries. Their quantitative and qualitative composition is diverse and depends on the industry.

Every year, thousands of chemicals fall into water sources, the effect of which on the environment is not known in advance, but it is possible to predict it using computer modeling, which is currently relevant. Hundreds of these substances are new compounds [8].

The group of inorganic pollutants include waste water of soda, sulphate plants (Western, southern Kazakhstan), enrichment plants of lead, zinc, Nickel ores (Northern, Central, Eastern, Western Kazakhstan), etc., which contain acids, alkalis, heavy metal ions and other Waste water of this group mainly change the physical properties of water.

Waste water of the group of organic pollutants is discharged by oil refineries, petrochemical plants, organic synthesis enterprises, coke and others (Western Kazakhstan). The drains contain various petroleum products, ammonia, aldehydes, resins, phenols and other harmful substances. The harmful effect of wastewater of this group is mainly in oxidative processes, as a result of which the oxygen content in the water decreases, the biochemical need for it increases, the organoleptic characteristics of water deteriorate [9].

The pollution of water bodies with pesticides and mineral fertilizers, which fall from the fields together with rain and melt water, is of concern. Getting into the water, pesticides accumulate in the plankton, benthos, fish, and the food chain fall into the human body, acting negatively both on individual organs and the body as a whole. In industrial and agricultural wastewater, which fall into water sources, high content of nitrates and phosphates. This leads to supersaturation of closed water bodies with fertilizing substances and causes increased growth of the simplest microorganisms-algae in them, which leads to the process of eutrophication, i.e. waterlogging.

147

It is often difficult to identify the source of pollution of water resources, it can also be unauthorized release of harmful substances by the enterprise, or pollution caused by agricultural or industrial works [10].

Pollution and scarcity of water resources is a serious environmental problem for the sustainable development of not only Kazakhstan, but also the Land as a whole. And this problem should be solved both on a large scale – at the level of States and enterprises, and in small ones – at the level of regional and local authorities, as well as at the level of each human being.

Literature: 1.Ostroumov S. A. Pollution, self-purification and restoration of aquatic

ecosystems. Pollution, self-purification and restoration of aquatic ecosystems. M.: Publishing house MAX Press, 2005. - 63-89 p.

2.Savon D. Yu., Bugaets V. V. Ecological problems of the Tsimlyansk reservoir and ecosystem of the lower don/ / Education, science, production and management, 2011. - Vol. II. - 66 p.

3. Savon D. Yu., Gassi V. V. Information support of environmental monitoring system in the economy of environmental management of the southern Federal district//Business. Education. Right. Bulletin of Volgograd Institute of business, 2012. - № 1. — Pp. 98 p.

4.Mukataeva Zh. S. Chemical ecology. Textbook./ Almaty: Association of higher educational institutions of Kazakhstan, 2016. – 29 p.

5. "Methods of protection of internal waters from pollution and depletion" / ed.I. K. Gavich. - Moscow: Agropromizdat, 1985.- 75 p.

6. "Environmental protection", ed. by G. V. Duganova. - K.: Vyscha school, 1990. – 65 p.

7. Zhukov A. I., Mongait, I. L., Roxiller I. D. "Methods of treatment of industrial wastewater", M.: stroiizdat, 1999. – 115 p.

8. Khorunzhaya T.A. " methods of environmental hazard assessment."1998. – 95 p.

9. Nikitin D. P., Novikov Yu. V. " environment and man."- M.: 1986. – 64 p.

10. Radzevich N. N., Passing K. V. "Protection and transformation of nature."M.: Enlightenment, 1986. – 45 p.

Аннотация Загрязнение воды является серьёзной проблемой человечества, но

существует множество способов её решения: научиться бережно относиться к природным ресурсам, создать более совершенные очищающие воду механизмы, внедрить бессточные технологии в промышленности, повторно использовать очищенные сточные воды (в сельском хозяйстве, например) и т.д. В данном статье рассмотрена основные источники поверхностных вод республики, а также основные источники загрязнения вод.

148

Ключевые слова: загрязнение, сточные воды, водные ресурсы, источники загрязнения, вредные вещества.

ҒТАМР 39.21.02

Г.Ж.Нургалиева., Ж.Ж.Қарамурзиева., С.О.Кузболова

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

Nurgaliyevagzh@mail.ru, Karamurzieva @mail.ru, Sakta 72@mail. ru

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ЖЕРДІҢ ШӨЛГЕ АЙНАЛУЫНА ЖӘНЕ ҚҰЛАЗУЫНА

ӘСЕР ЕТУІ. Аңдатпа «Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық факторлардың жерлердің

шөлге айналуына және құлазуына әсер етуі» мақаласында Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық факторлардың,соның ішінде жерді өнеркәсіп пен көліктің қалдықтары, ауылшаруашылығыныңигілігіне игеруінен шөл басу мен азып-тозуы,жердің құлазуы мен шөлге айналуы қарастырылған.

Негізгі сөздер: әлеуметтік-экономикалық, антропогендік фактор, құлазуы, шөлге айналу, азып-тозу, ауылшаруашылық, өнеркәсіп, көлік

Елімізде табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану проблемалары тұр –

бұл су тапшылығы, жерлердің құлазуы, биоалуандықтың қысқаруы. Табиғи ортаның тұрақсыз болуына әсер етуші факторлар елдің тіршілігі жүйесінде өз шешімін күтіп тұрған әлеуметтік және экономикалық проблемалар болып табылады.

Қазақстанда жердің шөлге айналу себептері – табиғи және антропогендік факторлар. Антропогендік факторларға адамның шаруашылық қызметінің үлкен аумағы жатады, бұл – мал жаю, егін егу, пайдалы қазандыларды өндіру, өнеркәсіптік, әскери және азаматтық нысандар, ирригациялық және желілік құрылғыларды тұрғызу. Жердің тозып, шөлге айналуына ағаштарды, бұталар мен жартылай бұталарды ретсіз шабу, орман және дала өрттері, бақылаусыз туризм, елді мекендерде қоқыс үйінділерін жасау, топырақ пен жерасты суларының улы заттармен көліктенластануы әсер етеді.

Шөлге айналу процесіне антропогендік әсер етуді негізгі түрде қарастыру үшін табиғи орта тозуына әсер етуші негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерге қысқаша талдау жасау керек.

149

Шөлге айналу процесіне адамның әсер етуі қазір барлық жерде бірдей бола бастады, бұл оның тіршілік ету орнына байланысты емес. Егер ауыл халқы бұрын табиғатпен үйлесімді өмір сүріп, оның жағдайына бағынса, қазір бұл дағдыларын жойған. Оның үстіне әлеуметтік-экономикалық жағдайға қарай халық қоршаған ортаға теріс ықпал етуге мәжбүр.

Адам ықпалынан болған шөл басу проблемаларын шешу үшін әлеуметтік-экономикалық жағдайды, соның ішінде халықтың тұрмыс деңгейінің өсуінен туындайтын проблемаларын шешу керек. Жердің құлазып, шөлге айналу процесінің тез дамуы антропогендік факторлардан туындап отыр және бұл фактор жыл сайын қорқынышты қарқын алуда, бұл әкімшілік-аумақтық бөліну. Қазақстанда 14 облыс, 237 қала мен кенттер (оның 3-і республикалық маңызы бар). 160 әкімшілік аудан, сондай-ақ 174 поселке, 7660 ауыл бар. [1].

Негізгі жердің шөлге айналуының құлазуының себептері табиғи, әрі антропогендік факторлар болып табылады. Елімізде шөлге айналу процесінің дамуына ықпал етуші негізгі табиғи факторлар – елдің континент ішлік орналасуы, бұл климаттың континенталдығы мен құрғақшылығын, су ресурстары тапшылығы мен әркелкі орналасуын туғызады, бұның өзі құмдардың (30 млн га), сортаң және сор жерлердің (100 млн га) кең таралуына себепші болады.

Шөлге айналу процесі аридтік жерлердің тұрақсыз ортасының өзара әрекеттесуі нәтижесі, адамның ұқыпсыз пайдалануы болып табылады.

Шөлге айналу процесіне едәуір әсер ететін – климат өзгеруі, табиғи сулардың сарқылуы мен сапасының нашарлауы, топырақ беті құлазуы, бұлар бірігіп жағымсыз өзгерістер туындатады, соның ішінде антропогендік факторлар әсерінен биологиялық ресурстарды азайтады.

Қазақстан үшін жердің құлазуымен күресу маңыздырақ. Еліміздің 43%-ы (6,47 млн адам) ауылдық жерлерде тұрады. Олардың көбі аграрлық сектормен жерді пайдаланумен тікелей не жанама байланысты кірістерге тәуелді.

ҚР жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттік мәліметтері бойынша бүгінде елімізде 188,1 млн га жайылымдық жер бар. Оның ішінде 27 млн гектары деградацияға ұшыраған, яғни азып-тозған жерлер. Қазіргі кезде Қазақстанда 20 млн.га жыртылған жер мен 35 млн.га жайылым эрозияға шалдыққан. Сонымен қатар 17 млн.га жер мен су ирригациялық эрозиядан зақымданған. Жайылымда құлазу процесінің өсуі мен шөлге айналу салдарынан шабындық ауданының қысқаруын, олардың улы өсімдіктер мен бұталардың қоқыстарымен толуынан көрінеді.

Шөлге айналу процесі көбіне қолайсыз экологиялық жағдайы бар – Арал маңы, Каспий маңы, Балқаш өңірі аймақтарында көп дәрежеде дамыған. Жұмыстан айырылу процесі барлық жыртылған және жайылымдық жерлерде байқалады. Суармалы жерлерде дегумификация үлесіне 0,7 млн га келеді. Сортаң және сор жерлер 93,2 млн га ауыл шаруашылығы ауданында таралған. 30,5 млн га жер топырақ эрозиясына ұшыраған. [2].

150

ҚР аумағында шөлге айналу процесін тоқтату үшін ҚР Үкіметінің 2005 ж. 2005-2015 жж. арналған 24.І. қаулысы жарияланған. 2005 ж. аяғында республикада өнеркәсіптік құрылыс, желі және т.б. кәсіпорындар тұрғызу, пайдалы қазбалар кен орындарын игеру мен геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу кезінде бұзылған жер 169,4 мың га, солардың 49,5 мың га өңделіп, рекультивацияға жатады.

Шөлге айналу процесіне апаратын антропогендік факторлар экожүйеге теріс әсер ететін бірнеше шаралармен:соның ішінде пайдалы қазбалар кеніштерін игеру, көлік және инженер құрылғыларын салу, су ресурстарын алу және ластау сияқты шаруашылық қызмет түрлерімен байланысты.

Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық проблемалары экологиялық тұрақсыздық проблемаларымен тікелей немесе жанама түрде байланысты, бұл экономикалық құрылымы ауысу кезеңінде пайда болған дағдарыс салдарымен және экологиялық ахуал тұрақсыздығымен сипатталады, соңғысы үсті-үстіне қабаттасып, халықтың 90-шы жылдардағы тұрмыс деңгейін төмендетті, бұл әсіресе экологиялық қолайсыз аймақтарда қатты білінді. Каспий теңізі деңгейінің көтерілуінен 17 елді мекен су астында қалды, желмен қуаланып келетін толқындар қорғаушы құрылыстар салуды қажет етіп отыр. Тасыған теңіз Атырау облысының Алғабас совхозының жерін басып, өгіз бордақылаумен айналасатын шаруашылықтың 2,5 мың халқы жұмыссыз қалды. Жайлау және шалғын болған құнарлы жерлер су астында қалып, халық әрі жұмыссыз, әрі күнкөріссіз қалды. Жаңа шаруашылық түрлерінің жоқтығы халықтың кедейлігін күшейтіп, жұмыссыздықты көбейтіп отыр.

Халықтың тұрмыс-тіршілігінің төмендігі, дұрыс тамақтанбау, медициналық қызметтің жеткіліксіздігі, сапасыз ауыз су, топырақ және тұз аралас құм борандар тіршілік ортасының экологиялық тепе-теңдігініңбұзылуы және азып-тозуының салдары болып табылады,осы жағдайлар халық деңсаулығының нашарлауына, өмір сүру ұзақтығы қысқаруына, халық өсімі төмендеуіне соқтырады, бұл демографиялық қолайсыздықтың бастапқы белгілері болып табылады.

Мал шарушылық өнімдері өндірісінің ұлғаюы мен мал өнімділігі артуы, мықты мал азық базасынабайланысты. Астық бағасы өсуіне байланысты құрама жем бәсі де өседі, бұл мал шаруашылығы өнімінің өзіндік құнына әсер етеді, өйткені мал шарушылығының өнімді өндірісіне жұмсалған материалдық шығын құрылымындағы жем құны 75 % құрайды. Ауыл шаруашылығы мақсатында игерілген жерлердің шөлге айналуы мен құлазуы малды көп жаюынан эрозияға, екінші рет сорлануға, топырақ бетін агрохимикаттармен ластануына топырақ тығыздалуына, құнарлы қабаты жойылуына, өнеркәсіптік-тұрмыстық қалдықтардан ластануына және тазаланбаған қалдық сулар мен дренаж сулардан ластануға, орманда жаюға байланысты.

151

Өсімдік жамылғысының азып-тозуы шөлге айналуының ең кең таралған және көзбен анықталатын процесі, бұл орманның, мал жайылымдық жерлердің және шабындық жерлердің азып-тозуы түрінде көрінеді.

Бүгін республиканың бүкіл мал басы, елді мекендерге жақын орналасқан ашық су көздері айналасында шоғырланған. Табиғи су көздері мал жайылымы аумақтарынан тек 20 %-н (30-31 млн га) қамтамасыз ете алады. Инженерлік су көтеретін құрылғылар (шахта, шеген, құдық, су құбырлары) жайылымда жұмыс істемейтіндіктен, ал суды тасып алу қымбатқа соғатындықтан, ауыл шаруашылық малдарын суару үшін бұлақ, өзен, көлдерді пайдаланады. Сөйтіп, бүгін Қазақстан жайылымдарынан тек 1/5 бөлігі мал өрісі ретінде пайдаланылуда. Мұндай ауыртпалық азаймаса жануарлар мен жайылым экожүйелері арасындағы қатынастардың шиеленісуіне әкеледі. Демек, мал өрісі ауыртпалығын көтеретін ауыл-село маңындағы жер участкелері болмақ. Мұндағы жайылым мал азығы тапшылығының әсерінен мал тұяғы астында тапалып, жердің құлазуына, елдімекендердің айналасындағы қоршаған орта балансын бұзуға итермелейді де осының бәрі ауыл халқының кедейленуіне әкеледі.

Мал басы көбею нәтижесінде жайлысты жерлерге үлкен ауыртпалық түсіп тұр. Егер мал жыл ішінде өсімдік биомассасын өсіп өнгеннен артық тұтанса, жайылым тапалып қалады. Бұл өсімдіктің түр құрамының өзгеруіне, түр алуандығы санының азаюына, папуляцияның жас құрамы өзгеруіне, ассоциация құрылымы мал саны, фитомасса өнімділігі, топырақ жамылғысының күйі, жер бедері формасы, топырақ асты суларының өзгеруіне әкеледі. Малды артық жаю жайылым өсімдіктеріне ғана емес, жердің эрозия күйіне де әсер етеді. Сондай-ақ өріс мал тұяғынан тығыздалып, өсімдіктері тапалып қалады. Бұл атмосфералық жауын-шашынның топыраққа сіңуін азайтады, беткі су ағыны артады, топырақ альбедосы артады, топырақ ылғануы азаяды. [3].

Нәтижесінде су эрозиясы күшейеді, жайылым өсімдіктері ылғал тапшылығын сезінеді. Мұның бәрі өсімдіктер ксерофиттеріне жайылымдардан мал азықтық сыйымдылығы азаюына, топырақ эрозиясы күшеюіне соқтырады.

Жердің шөлге айналуымен күресу тәжірибесі әлемнің дамыған, дамушы елдерінде алға қойылған. Судыжинауда тиімді пайдалану, жердің сорға айналуымен күресу, дренаж жұмыстары, топырақ және су ресурстарын қорғау, құмдарды бекіту, орман егу, жайылымдарда басқару, ұлттық парктерді құру құлазыған жерлерді қалпына келтіреді.

Экологиялық жағдайдың елеулі бұзылуына көмірсутек шикізаты кеніштерін барлау, игеру және пайдалану кезінде болады,осыдан іргелес аумақтар да теріс ықпал әсерін сезінеді. Бұл кезде кешенді теріс ықпал етуші факторлар – сұйық қалдықтарды жинақтаушы булану тоғандары және қатты қалдық жинақтаушы жерлерондаған және жүздеген шаршы километрлерге жетеді.

152

Өнеркәсіптің шөлге айналу процесіне әсер ету дәрежесі бойынша бес деңгей бөлініп қаралады.

Бірінші деңгей – төмен әсер ету дәрежесі (1 млрд теңге), бұл ел аумағының жартысынан (54,1%) астаман алады.

Екінші деңгей – орташа дәреже (1-5 млрд теңге) ел аумағынан 30,2% алады.

Үшінші деңгей – ортадан жоғары (5-10 млрд теңге) 8,2% қамтиды. Төртінші деңгей – жоғары (10-100 млрд теңге), 4,7% аумақты қамтиды. Бесінші деңгей - өте жоғары әсер ету деңгейі (100 млрд теңгеден

астам) 2,7% аумақты қамтиды. Соңғы екі деңгейде шөлге айналуға әсер етуші – тау-кен өндірісі,

әсіресе, мұнай саласы дамыған аудандар. Маңғыстау облысының бір ерекшелігіне көңіл аудару керек. Көмірсутек шикізатын Ақтау мен Жаңаөзен қалаларының аумақтарында өндіріледі, бұлардың әкімшілік шекаралары аз және бөліп қарауға келмейді. Өнеркәсіптің жетекші салалары: түсті және қара металлургия, химия, машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібі. Мұнай өңдеумен құрылыс материалдар өндірісі де дамыған. Шөлге айналу процесіне жеткізетін антропогендік факторлар экожүйеге теріс әсер етуші пайдалы қазбалар кеніштерін игерумен, көлік және инженер құрылғыларын салумен, су ресурстарын алу және ластау сияқты шаруашылықтың қызмет түрлерімен байланысты.

Экологиялық жағдайдың қатты бұзылуы көмірсутектер кенішін барлау, игеру мен пайдалану кезінде болады, әсіресе іргелес аумақтар үлкен теріс ықпалға ұшырайды. Өсімдіктердің молдылығын анықтау үшін субьективті (көзбен өлшеу) бағалау, аймақтағы жеке түр бірліктерінің санын (тығыздығын) анықтау,өлшеп талдау және көлемін анықтау әдістері арқылы жүзеге асырылды. Қазіргі уақытта фитоценоздағы түрлердің жиілігін анықтауда О.Друде шкаласы бойынша белгілеу жиі қолданылады.[4].

Әрбір бұрғылау қондырғысының айналасындағы 500-800 м радиуста өсімдіктер 70-80%-ға дейін жойылады.Осы жағдайға дәлелөсімдіктер бірлестігінің флоралық құрамына толық сипаттама жазуда түрлердің сандық қатынасы жиілігі, жабыны және орналасу сипаты ескеріледі.Осы бірлестіктерге салыстырмалы таза табиғи орта үшін Шығыс Мақат кен орны №113 ұңғыманың солтүстік-шығыс жағындағы 3 км-ден 100 м квадрат жер алынған. Мұнаймен ластанған топырақтардың құрамы анықталғаннан кейін, 2013 жылдың көктем мезгілінің 27 сәуір айында, жаз мезгілінің 23 маусым айында және күз мезгілінің 12 қазан айында, сол жерлерде өсетін өсімдіктер қауымына геоботаникалық зерттеу жүргізіліп, сол зерттеудің нәтижесінде ұңғыма маңынан 500 м (1 сынама) қашықтықта өсімдік түрінің 3 түрі анықталған. 1,5 км (2 сынама) қашықтықта өсетін эфемирлі-галофитті фитоценоздың флоралық құрамына өсімдіктің 8 түрі анықталды. Салыстырмалы сынама алаңы 3 км (3 сынама) бұйырғынды-мортықты фитоценоздың флоралық құрамындағы өсімдіктің 14 түрі анықталған. [4].

153

Мұнай-газ кен орындарын игеру кезінде экологиялық қауіпсіздік сұрақтары қанағаттанарлықсыз шешілгендіктен және ескірген технологияларды қолданғандықтан Атырау облысының 1,3 млн га жерінде ондаған мың тонна көлеміндегі мұнай төгіліп техногендік ластануға жол берілген. Кейбір мұнай кәсіпшілігіндегі топырақтың мазутпен ластануы 10м тереңдікке дейін жетеді. [5]. Соның салдары ретінде Каспий өңірінде 4,3 млн га бүлінген жер, оның ішінде 1,5 млн га техногенді аймақтар 1,9 млн га құлазыған жайылымдар, 0,6 млн га мұнаймен ластанған жерлер, 0,3 млн га радиоактивті ластанған жерлер. Каспий теңізі көтерілуіне орай көптеген ұңғырлар су астында қалып, теңіздің ластануы мүмкін. Кейбір мәліметтер бойынша Қаламқас және Қаражанбас кеніштерінің консервацияланбаған 100 шақты ұңғырлары су астында қалды. Барлығы 700 консервацияланған ұңғылар су астында қалды.

Автомобиль, теміржолдар мен магистралық құбырларды салу кезінде ландшафты, топырақ беті мен топырақ асты сулар қозғалыс режимін бұзып және шөлге айналу процесін жеделдететін т.б. теріс құбылыстарымен қатар жүргізіледі. Жол салу технологиясы өсімдіктерді жоюмен, жол жанындағы белдеудің су-жылу режимін бұзумен, биоценозды бүлдірумен байланысты. Магистральдар төсеу нәтижесінде су және жел эрозиясы күшейіп, топырақтың құрамы мен микроклимат өзгереді.

Автомобиль және темір жолдарда т.б. көлікті пайдалану қоршаған ортаны газ тәрізді және қатты отпен жану қалдықтарымен, жанар-жағар май материалдарымен ластауға жеткізеді. Мысалы, 1 автомобиль жол ішінде 4 т оттегін сіңіріп, түтінімен бірге 800 кг көміртек тотығын, 40 кг азот тотығын, 200 кг көмірсутектерді, 2 кг қорғасын тастайды. [6]. Ұзындығы 1 км және ені 10 км жол учаскесінен жыл ішінде 1 т шаң сыпырылады. Мәліметтер бойынша Қазақстан аумағының 76,3%-ы бірқалыпты, орташа және күшті дәрежеде шөлге айналған.Орташа дәрежеде шөлге айналған аумақтардың басым бөлігі табиғи шөлдерге емес, далалық және құрғақ далалық аймақтарға тән, бұның өзі жыртылған жерлерде жағымсыз процестердің дамуы есебінен болған. [7].

Отын – энергетикалық кешеннің табиғи ресурстарын белсенді игеретінаудандарда күшті дәрежедегі шөлге айналу байқалады. (Каспий өңірінің мұнай және газ өндіруші, Қарағанды көмір өндіруші кешендері). 464,0 мың км² (17%) алып жатқан шөлге айналу типі кешенді тип, бұған құлазумен немесе топырақ - өсімдік қабатын толық бұзумен жүретін техногендік әсер ету кіреді. Шөлге айналу процесін тұрақтандыру және құлазыған жерлерді қалпына келтіру, тек жер ресурстарын тиімді пайдаланып, оны қорғаған кезде ғана мүмкін болады.

Қорыта келе ҚР мемлекеттік саясатының стратегиялық мақсаты - өндірісті оңтайлы дамыту, табиғи ресурстарды ұқыпты пайдалану, қоршаған ортаны қорғау негізінде адам үшін қолайлы тіршілік ету ортасын оңтайлы деңгейде қамтамасыз етіп, қолдау болып табылады.

154

Әдебиеттер тізімі: 1 Состояние окружающей среды и природных ресурсов Атырауской

области за 2016 год //Отчет Атырауского областного территориального управления охраны окружающей среды в МООС РК.Астана, 2016. 46 с.

2 Социально-экономическое развитие Атырауской области на январь 2005 г. – Атырау, 2005. – 149 с.

3 Грищенко О.М., Бакалдин А.Я, Бохоров Г.Н. Проблема в волго - уральских песках. // Материалы межд. научно - практич. Конференции, Часть II. Теоретические и прикладные проблемы географии на рубеже столетий. Алматы " Аркас" 2014

4 С.С.Мәден.Ө.Ғ.Шайхмежденова.Г.Б.Аталихова. // Мақат ауданы кен орнындарындағы фитоценоздардың флоралық құрамы / Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №1 (32), 2014,77 б

5 Диаров М.Д. Экология и нефтегазовый комплекс.// Состояние и меры оздоровления природной среды. Северного побережья Каспийского моря и Северной части Атырауской области. Алматы. Изд. Ғылым. 2006. – Т.6. – С.230.

6 Курочкина Л.Я. Установление порога устойчивости пустынных экосистем к выпасу. // Сб.Проблемы устойчивости биологических систем. Харьков. 1990. 28-35 с.

7 Фаизов К.Ш. Антропогенное опустынивание почв РК.Алматы, 2013. 33с.

Аннотация В статье «Влияние социально-экономических факторов на

опустынивание и деградацию земельных участков» автор говорит, что негативное воздействие на ландшафты является отходы от промышленных предприятий, а также загазованность от многочисленности транспортных средств.

Ключевые слова: Социально-экономический, антропогенный фактор, опустынивание, деградация, сельскохозяйственный, промышленность, транспорт

Abstract According to the author, "The impact of social and economic factors on the

desert invasion and degradation of land plots", the author states that the negative impact on the landscape is due to the exploitation of industrial enterprises, as well as to the gas pollution of transport vehicles.

Key words: Social-economical, anthropogenic factor, degeneration, degradation, agricultural, industrial, transport

155

МРНТИ 87.24.33

Кизатбай М - магистрант специальности 6М060800-Экология., Научный руководитель: к.т.н. Есенаманова М.С

г.Атырау, Республика Казахстан

m.esenamanova@asu.edu.kz

ИССЛЕДОВАНИЕ РАДИАЦИОННОГО СОСТОЯНИЯ В ЖИЛЫХ ПОМЕЩЕНИЯХ ГОРОДА АТЫРАУ

Аннотация В статье проводятся исследования по изучению радиационного фона

многоэтажных домов и жилого дома в городе Атырау, Республики Казахстан. Результаты проводились в 16-этажном доме в микрорайоне Алмагуль на проспекте С.Бейбарса, дом 17; в 9-этажном доме по улице Баймуханова 39к; в 3-х этажном доме по улице Махамбета, дом 99; и в жилом двухэтажном доме (коттедже) в микрорайоне Лесхоз По результатам исследования измерений экспозиционной дозы в жилых домах разной этажности показывают, что на нижних этажах отмечаются низкие уровни экспозиционной дозы от 5 до 11 мкР/час, тогда как на этажах выше данные уровни могут достигать до 16 мкР/час. По средним значениям 8,3-12,1 мкР/час все результаты не превышают ПДК (30 мкР/час).

Ключевые слова: радиационный фон, экспозиционная доза, многоэтажный дом, жилой дом, предельно-допустимая концентрация

Введение Измерение уровня радиации в доме, квартире, на даче или в офисе

позволяет определить опасные зоны для жизни. Все знают, что радиация вредна, но знает ли он, как она возникнет? Возможно, прежде всего, что источники излучения являются внутренними и внешними. Радиационное излучение попадает в организм человека с загрязненной водой и пищей. Внешние источники излучения разные. Естественные источники солнечного света включают радон и солнечный радон. Этот вид излучения на планете практически безвреден. Ядерная радиация хуже искусственных источников: промышленных предприятий, оборудования, атомных электростанций.

Норма ежегодно влияет на естественные источники излучения. Норма составляет 2,4 мЗв в год. Чрезмерный уровень радиации приводит к ухудшению радиационного здоровья. Большие дозы радиации вызывают облучение, опухоль, катаракту, бесплодие.

Современные жители крупных городов испытали увеличение радиоактивности. Большие объемы излучения и электромагнитного излучения были установлены в этих квартирах, офисных зданиях, транспортных и торговых центрах. Измерение радиации в квартире

156

позволяет быстро определить местонахождение и быстро обнаружить все предметы и устройства, которые подвергают риску ваше здоровье.

Цель исследования Целью исследования является изучение радиационного фона

многоэтажных домов и жилого дома в городе Атырау, Республики Казахстан. Материалы и методы исследования В нашем городе дома и общественные здания, в основном, кирпичные

и панельные. В последние годы город изменился значительно. Всем известно, что существует естественный радиационный фон,

который существует с рождения. Ученые считают, что задолго до того, как жизнь Земли подошла к концу, на планете произошло разложение урана, и продукты этого разложения постоянно отделялись от земной коры.

Так где ты живешь и работаешь безопасно? Строительные материалы, такие как гранит, алюминий, гравий и кирпич, бетонные и газосиликатные блоки имеют увеличение радиации. Кроме того, стандарты по экологической и радиационной безопасности строительных материалов часто не соблюдаются в ГОСТах [1]. Мы решили протестировать корпуса и здания дозиметром ДРГ-01T1.

Результаты исследования Радиоактивность древесины выше, чем у кирпича. Люди начали

измерять фоновые уровни радиации от этих материалов. В то же время самые высокие показатели наблюдались в деревянных домах. Фактически, большинство деревянных домов находятся на более низком уровне, а это означает, что их ближайшее местоположение является основным естественным источником радона.

Бетон является опасным радиоактивным материалом. После серии статей о радиационном воздействии в панельных домах была разработана идея высокой радиоактивности бетона.

На самом деле это не так. Радиоактивность этого материала в несколько раз ниже, чем у кирпича. Кроме того, основная часть обычно сосредоточена на фундаменте дома. Другим аргументом является то, что крупные заводы по производству бетона контролируются безопасностью продукции, в качестве сырья используется щебень.

Однако существует риск радиоактивности наполнителя при производстве этих строительных материалов. Так что, если вы используете бетон самостоятельно, проверьте щебень, используемые для него. Это поможет убедиться, что материал используется в жилищном строительстве. В основном нам нужно проверить остатки гранита, потому что материал щебня практически не опасен.

Какой признак того, что уровень радиации в квартире будет превышать? Первым признаком радиационного облучения является астеническое расстройство, которое проявляется в потере чувствительности и повышенном физическом и психическом напряжении. Есть также головные боли и нарушения сна, жалобы и нетерпение.

157

Вы можете измерить радиацию в вашей квартире, если у вас и ваших близких есть похожие признаки. Низкое облучение влияет на настроение и вызывает проблемы с памятью, снижает слух и ухудшает мыслительные способности. Излучение не видно, поэтому для измерения излучения требуется специальное устройство [2].

Устройство для измерения уровня излучения называется дозиметром. Профессиональный дозиметр измеряет дозу радиации и активность радионуклидов. Высокая точность данного прибора позволяет обнаруживать излучение в квартире, объекте, газе или жидкости.

Мы определили объекты исследований. Месторасположение объектов: • Микрорайон Алмагуль, проспект С.Бейбарыса 17 дом - 16

этажей • улица Баймуханова 39к- 9 этажей • улица Махамбета 99 – 3 этажа • микрорайон Лесхоз, 1 улица, 25 дом – жилой двухэтажный дом

(коттедж). Радон имеет особенность накопления в подвале и подвале зданий в

результате распада урана. После закрытия подвалов во всех местах (в зависимости от заказов управляющих компаний, предоставляющих жилищные услуги) ключевые места исследований (точки измерения) следующие:

Первый этаж, фасадный лифт (в здании); открытые площадки при подъеме, площадка перед лифтом. В нестандартных зданиях были проведены дополнительные измерения. Наше любопытство заставило нас подняться выше первого этажа. Получив некоторые результаты после нескольких измерений, мы решили сравнить относительные размеры многоэтажных панелей и кирпичных домов для сравнения и анализа. Во всех зданиях зарегистрированы измерения измерений. Расчеты производились следующим образом: в конце измерения четырехзначное число отображается после зуммера на панели отчетов. Это скорость экпозиционной дозы поля гамма-излучения. В каждой точке исследования каждое измерение проводилось пять раз. Время измерения показывало с 13.00 до 16.00. Все замеры длились два месяца в среду и пятницу.

Мы начали нашу работу с измерения примерно в 20 метрах от предполагаемого источника излучения - от здания. Впоследствии измерения проводились непосредственно в здании согласно плану.

Первым объектом исследовали 16-этажный домв микрорайоне Алмагуль на проспекте С.Бейбарса, дом 17 (таблица 1, рисунок 1) [3]:

158

Таблица 1 – Результаты измерений экспозиционной дозы в 16-этажном доме в микрорайоне Алмагуль на проспекте С.Бейбарса, дом 17

Этаж Экспозициционная доза, Р (рентген), мкР/час

Балкон Площадка перед лифтом

1 10 8

2 9 9

3 11 7

4 10 5

5 10 7

6 7 9

7 13 8

8 9 9

9 12 9

10 8 13

11 11 8

12 11 10

13 10 8

14 13 7

15 12 8

16 15 8

На крыше 12

На улице 9

Среднее значение

10,7 8,3

ПДК 30 30

Рисунок 1 - Результаты измерений экспозиционной дозы в 16-этажном

доме в микрорайоне Алмагуль на проспекте С.Бейбарса, дом 17

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Балкон

159

Рисунок 2 – Проведение измерений в 16-этажном доме в микрорайоне Алмагуль на проспекте С.Бейбарса, дом 17

Результаты проведенных исследований в 16-этажном доме в

микрорайоне Алмагуль на проспекте С.Бейбарса, дом 17, показывают, что с повышением этажности уровень экспозиционной дозы относительно выше до 13-15 мкР/час, чем в нижних этажах (рисунок 2). На крыше результаты измерений 12 мкР/час выше, чем на улице 9 мкР/час. Возможно, это связано с тем, что радиационный фон на балконах верхних этажей формируется за счет солнечной радиации. На площадках перед лифтом не отмечается определенной закономерности, результаты измерений варьируются от 5 мкР/час на 4 этаже, до 10 мкР/час на 12 этаже, с максимальным значением 13 мкР/час на 10 этаже, среднее значение 8,3 мкР/час. Повышение уровня экспозиционной дозы на 10 этаже может быть связанным с созданием электромагнитного воздействия от бытовой техники с квартир, расположенных на данной площадки и расположением кабельных сетей на этом уровне. В общем, все измерения не превышают ПДК [4]. Которое равно 30 мкР/час.

Вторым объектом для исследования был выбран 9-этажный дом по улице Баймуханова 39к (таблица 2, рисунок 3) [3]:

Таблица 2 – Результаты измерений экспозиционной дозы в 9-этажном

доме по улице Баймуханова 39к

Этаж Экспозициционная доза, Р (рентген), мкР/час

1 13

2 12

160

3 14

4 10

5 12

6 10

7 11

8 11

9 15

На крыше 13

На улице 16

Среднее значение

12,1

ПДК 30

Рисунок 3 – Результаты измерений экспозиционной дозы в 9-этажном

доме по улице Баймуханова 39к Результаты проведенных исследований в 9-этажном доме по улице

Баймуханова 39к показывают, что сильных отклонений как по этажам, так и на крыше не отмечается, который находится в пределах 10-15 мкР/час и на улице 16 мкР/час (рисунок 4). Небольшее повышение отмечается на верхних и нижних этажах 13-15 мкР/час, а на 4-8 этажах оно составляет 10-12 мкР/час. В среднем 12 мкР/час не превышает ПДК [4].

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

161

Рисунок 4 – Проведение измерений в 9-этажном доме по улице

Баймуханова 39к

Третьим объектом для исследования выбран 9-этажный дом по улице Махамбета 99 (таблица 3, рисунок 5) [3]:

Таблица 3 – Результаты измерений экспозиционной дозы в 9-этажном доме по улице Махамбета 99

Этаж Экспозициционная доза, Р (рентген), мкР/час

1 9

2 10

3 8

Коридор 5

Комната (холл) 11

Кухня 9

На улице 11

Среднее значение 9,0

ПДК 30

02468

1012

162

Рисунок 5 - Результаты измерений экспозиционной дозы в 3-этажном доме по улице Махамбета 99

Результаты исследований в 3-х этажном доме показывают, что

экспозиционная доза находится в пределах 5-11 мкР/час (рисунок 6). На этажах в подъезде уровень радиации составляет 8-10 мкР/час, а в квартире на 2 этаже данное содержание различно от 5 мкР/час в коридоре, где отсутствуют бытовая техника, до 11 мкР/час в комнате (холле), где работали телевизор и компьютер и 9 мкР/час на кухне, где работал холодильник и микроволновая печь. В среднем 9 мкР/час не превышает ПДК [4].

Рисунок 6 - Проведение измерений в 3-х этажном доме по улице Махамбета 99

Последним объектом для исследования был жилой двухэтажный дом (коттедж) в микрорайоне Лесхоз, 1 улица, 25 дом (таблица 4, рисунок 7) [3]:

Таблица 3 – Результаты измерений экспозиционной дозы жилого двухэтажного дома (коттеджа) в микрорайоне Лесхоз, 1 улица, 25 дом

Территория исследования Экспозициционная доза, Р (рентген), мкР/час

Двор 10

1 этаж

Холл 10

Зал 10

Столовая 9

Туалет 8

Лестница 6

2 этаж

163

Холл 10

Спальня 1 13

Спальня 2 17

Гардероб 7

Туалет 12

Среднее значение 10,2

ПДК 30

Рисунок 7 - Результаты измерений экспозиционной дозы жилого

двухэтажного дома (коттеджа) в микрорайоне Лесхоз, 1 улица, 25 дом

Результаты исследований жилого двухэтажного дома (коттеджа) в микрорайоне Лесхоз, 1 улица, 25 дом показывают (рисунок 8), что в большинстве помещений не отмечается сильного повышения от 6-до 10 мкР/час и только в спальнях отмечается повышение 13-17 мкР/час. Возможно это связано с тем, что в этих помещениях расположено очень большое количество техники. В среднем 10,2 мкР/час не превышает ПДК [4].

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

164

Рисунок 8 - Проведение измерений в жилого двухэтажного дома

(коттеджа) в микрорайоне Лесхоз, 1 улица, 25 дом Выводы По результатам исследования измерений экспозиционной дозы в

жилых домах разной этажности показывают, что на нижних этажах отмечаются низкие уровни экспозиционной дозы от 5 до 11 мкР/час, тогда как на этажах выше данные уровни могут достигать до 16 мкР/час. По средним значениям 8,3-12,1 мкР/час все результаты не превышают ПДК (30 мкР/час).

Список литературы: 1. Есенаманова М., Талапиденова А., Калиева А. Характеристика

законодательных документов по радиационной безопасности в Казахстане. Вестник Атырауского государственного университета, №3 (42) 2016. 104 с

2. Радиоактивность почв, и радиационное состояние хвостохранилища «Кошкар-Ата» в Мангистауской области. Материалы научно-практической конференции, том 27. Экология. География и геология. Химия и химические технологии. Образование и учеба Чехия, 2013 г.; 16-19 с.

3. Кизатбай М.Қ. Атырау қаласының радиациялық жағдайын зерттеу. Сборник материалов XII Международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование - 2017» С. 1114- 1119

4. “Нормы радиационной безопасности (НРБ-99). Глава 5, пункт 5.3.2.

Аңдатпа Мақала Қазақстан Республикасының Атырау қаласындағы биік

ғимараттар мен тұрғын үйлердің радиациялық фонын анықтау бойынша зерттеулер жүргізеді. Нәтижелер Алмагүл шағын ауданындағы С. Бейбарыс даңғылы, 17 үйдің 16 қабатты ғимаратта; Баймұхановтың 39 үйдің 9 қабатты ғимаратында; Махамбет көшесі, 99 үйдің 3 қабатты ғимаратта; және Лесхоз ауданында екі қабатты үйде (коттеджде) жүргізілді. Түрлі биіктіктегі тұрғын

165

үйлердегі әсер ету мөлшерін өлшеуді зерттеуге сәйкес, төменгі қабаттарда экспозиция мөлшерінің төменгі деңгейі 5-11 мкР/сағ байқалады, ал осы деңгейден жоғары қабаттарда 16 мкР/сағ дейін жетуі мүмкін. Орташа мәндерге сәйкес 8,3-12,1 мкР/сағ, барлық нәтижелер ШРМ (30 мкР/сағ) өлшемінен аспайды.

Негізгі сөздер: радиациялық фон, экспозициялық доза, көп қабатты ғимарат, тұрғын үй, шекті рауалды мөлшер

Abstract The article conducts research on the study of the radiation background of

high-rise buildings and a residential building in the city of Atyrau, the Republic of Kazakhstan. The results were carried out in a 16-storey building in the Almagul microdistrict on S. Beybars Avenue, 17; in a 9-storey building on Baimukhanova 39k; in a 3-storey building on 99 Makhambet Street; and in a residential two-story house (cottage) in the district Leshoz. According to a study of exposure dose measurements in residential buildings of different heights, it is shown that low levels of exposure dose of 5 to 11 μR / hour are observed on the lower floors, while on the floors above these levels can reach up to 16 μR / hour. According to average values of 8.3-12.1 μR / hour, all results do not exceed the MPC (30 μR / hour).

Key words: radiation background, exposure dose, multi-storey building, residential building, maximum permissible concentration

ҒТАМР 68.35.51

Ы.А.Қарағұлова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

ryszhan.karagulova@mail.ru

ТҰЗДАЛЫП АШЫТЫЛҒАН ҚЫРЫҚҚАБАТТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Аңдатпа

Мақалада тұздатылып ашытылған қырыққабаттың дүниежүзінің барлық ас мәзіріндегі кең таралған тағамның бір түрі екені көрсетілген. Оның адам ағзасына пайдалығы және даярлау жолы сипатталған. Осыған байланысты, тұздау арқылы ашыту адам ағзасының жұмысын жақсартатындықтан, оны тамақтану процесінің ажырамас бөлігі деп айтуға болады. Бұған сәйкес ашыту процесінің маңыздылығы келесіде, яғни дайын болатын өнімге мол пайдалы қасиеттерді түрлі сүт қышқылы микроорганизмдерінің ашытқы дақылдарын қолдану арқылы жасауда.

166

Негізгі сөздер: қырыққабат, сүт қышқылы, ашыту технологиясы, ферменттеу, шикі, көкөніс.

Көкөністер өте пайдалы азық – түлік болып табылады. Себебі мұндағы

дәрумендер, минералды заттардың саны өте көп. Ең танымал және көп таралғандары сәбіз, картоп, бұрыш, қырыққабат және тағы басқалары.

Қырыққабат түрлерінің ең мәнді түрі – ақбасты қырыққабат. Оның құрамында дәрмендер мен минералды заттардың көп жиынтығы қамтылған. Олар адам ағзасына, денсаулығына өте пайдалы және қажет.

Қырыққабаттарды бұрынғы кезден түрлі ауруларды емдеуде медицина саласында пайдаланады. Сонымен қатар ол азық – түлік даярдлауда сұранысы көп көкөніс [1].

Көкөністерді ашыту - оларды сақтаудың тиімді жолының бірі. Елімізде жыл сайын өндірілетін көкөніс мөлшері артып отыр. Сондықтан оларды ашыту арқылы сақтау, жыл мерзімінің салқын кездерінде халықты түрлі витаминді азықтармен қамтамассыз етуге мүмкіндік береді. Қиярды, қырыққабатты ашытып сақтауда да микроорганизмдер қарқынды қатысады. Олардың ішіндегі негізгілері – сүт қышқылы бактериялары. Олардың әсерінен азықта сүт қышқылы түзіледі. Оның мөлшері шамамен 0,9 -1,2 % - тей болады. Сүт қышқылы бактерияларының ішінде бұл процеске бактериум кукумерис ферментати қатысады.Оның тіршілік етуіне қолайлы температура +34°. Қырыққабаттты ашыту негізінен үш кезеңнен тұрады. Бастапқы кезеңде қырыққабаттағы қант ерітіндіге көшеді де, онда сүт қышқылы ашу процесі басталады. Екінші кезеңде жиналған сүт қышқылының әсерінен басқа микроорганизмдердің тіршілігі тоқтатылады. Ортада тек сүт қышқылы бактериялары қалады. Үшінші кезеңде ортада жиналған сүт қышқылының әсерінен сүт қышқылы бактерияларының өздері де қырылады, сөйтіп, қияр консервіленеді [2].

Қырыққабатты ашытуда сүт қышқылы бактерияларынан даярланған ашытқыны қолдану жақсы нәтиже берді. Мұнда сүт қышқылы ашу процесі тезірек жүреді де, қышқыл молырақ жиналып, азық тез консервіленеді. Осы тәсілмен даярланған қырыққабаттың дәмі жақсы, жеуге біршама сүйкімді келеді.

Қырыққабатты ашытқанда олардың әрбір тоннасына 25-30 килограмдай ас тұзы қосылады. Ас тұзы азықтан шырынның бөлінуін тездетіп қана қоймай, сүт қышқылы бактерияларының тіршілігіне де қолайлы жағдай туғызады.

Сүт қышқылын өндірістік тәсілмен өндіру. Түрлі қажеттерді өтеу мақсатында қазіргі кезде сүт қышқылын өндірістік тәсілмен алу да жолға қойылады. Мұндағы негізгі мақсат – алынатын шикізаттан барынша сүт қышқылын өндіру. Қазір осындай мақсатта термобактериум церале сүт қышқылы бактериясы қолданылады. Бұл гемоферментативті организм, ашуға алынған қанттың 98% -ін сүт қышқылына айналдырады. Оған ең қолайлы температура +48-50°.Бұл температураның ең тиімді жағы сол,

167

басқа микроорганизмдер осындай жағдайда тіршілік ете алмайды. Термобактериум церале қанттардан: декстрозаны, левулезаны, галактозаны, мальтозаны, сахарозаны жақсы ашытады. Ал сүт қанты лактозаны ашыта алмайды. Ол үшін крахмал алдын ала солод ферментінің көмегімен жай қантқа айналдырылуы қажет. Алынған сүзіндіні 50° - қа дейін жылытады да, оған 2% - дей таза, даяр термобаетриум цералені қосады.

Мұнда пайда болған сүт қышқылы ортадағы бормен байланысады да, орта қышқылдығы көп артпай, сүт қышқылы бактерияларының тіршілігіне қолайлы болып қала береді. Бірақ борды қосудың алдында оны жеке стерилдеу қажет. Технологиялық ережлерге сай болғанда ашу процесі 5-6 күнде аяқталады. Ашу аяқталғанна кейін алынған қоспа +100°-қа дейін қыздырылып,бактериялар өлтіріледі, сөйтіп белоктар тұнбаға шөгіп, сұйықтық мөлдірленеді, оны арнаулы сүзгіден өткізіп, тез салқындатады. Салқын сұйықтық күкірт қышқылымен өңделеді. Соның нәтижесінде сүт қышқылы және күкірт қышқыл кальций жеке бөлінеді. Сүт қышқылының сұйықтықтағы мөлшері 10% - тей. Бұдан әрі оны осы күйінде немесе арнаулы әдіспен тазартып, тұтынуға шығарады.

Қырыққабат – екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы жуан, қысқа сабағын, жапырақтарын және қауданын, екінші жылы гүл өркендерін, бұршаққындарын және тұқымдарын қалыптастырады. Көкөніс өсімдіктерінің ішінде қырыққабат ылғалға ең талап қойғыш өсімдік. Оған топырақ пен ауаның жоғары ылғалдылығы қажет. Қырыққабаттың есейген өсімдіктері тәулігіне 10л-ге дейін су сіңіруі мүмкін. Ол ең жоғары өнімін топырақтың ең төменгі су сыйымдылығы 10-80% болғанда қалыптастырады [3].

Қырыққабат – топырақ құнарлығына талап қойғыш өсімдік. Оған ең жарамды, ылғалды жақсы ұстайтын топырақтар, сондай-ақ құнарлы өзен жайылмалары. Ол қышқыл топырақтарда нашар өседі. Ең қолайлысы топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл қышқылдау болғаны дұрыс. Жоғары өнімді қырыққабат қоректік заттарды мол сіңіреді, кеш пісетін сорттары ерте пісетіндерге қарағанда топырақ құнарлығына жоғары талап қояды. Тазартылған тұқымдардың ылғалдылығы 9% - дан аспағаны, ал бірінші класының өнгіштігі 90% - дан төмен болмағаны дұрыс. Басқа өсімдіктердің тұқымдарының қоспасы 80 данадан аспауы керек. Қырыққабаттың тұқымдары өнгіштігін 3-4 жыл бойы жоғалтпайды [4].

Экономикалық және технологиялық қасиеттеріне орай, қырыққабат тек қана таза күйінде ғана емес, сондай-ақ әр түрлі өңделген әдістерінде де жарамды - қышқыл, маринадталған, кептіру, мұздатуға жарамды.

Тұздалып ашытылған қырыққабат - бұл дүнижүзінің барлық ас мәзіріндегі әмбебап және кең таралған тағамның бір түрі. Еуропаның көптеген елдерінде, соның ішінде Ресейде және Азияда (Корея, Қытай және т.б.) ұлттық өнім болып саналатын сүт қышқылымен қырыққабаттан алынған тамақ өнімі. Сонымен қатар, Польшада мұны - бигос, Румынияда - сармале, Турцияда - туршу, Кореяда – кимчи деп атайды. Тұздалып ашытылған қырыққабат салаттарда кеңінен қолданылады, ол денсаулық үшін пайдалы,

168

ішек микрофлорасын қалыпқа келтіруге көмектеседі, демек, дұрыс асқорытуға көмектеседі. Баршамызға таныс ашытылған қырыққабатты кез келген тағамдарға қосып әзірлеуге болады. Бұл қырыққабаттың дәмінің тәттілігінен бұрын денсаулыққа пайдалығы да бар екенін білуіміз қажет.

Қырыққабатты ашыту процесінде табиғи консервант ретінде пробиотикалық бактериялар сүт қышқылы пайдаланылады. Сүт қышқылы бактериялары күні бүгінге дейін өзінің маңыздылығын жойған жоқ. Ол тамақ өнеркәсібімен бірге медицинада, мал шаруашылығында, ауыл шаруашылығында малдың жемдік сүрлемін дайындауда, ет, балық өңдеуде, косметикада, сонымен бірге нан пісіруде кеңінен қолданылады [5].

Сүт қышқылы бактериялары басқа да субстраттарда кездесуімен бірге тұздатылып ашытылған көкөністерде кездесетіні жөнінде мәліметтер болғанымен, соңғы кезде зерттеулер тым азайып кетті. Көкөністерді тұздап ашытқанда кейбір жағдайда антисептиктерді, яғни күкірт ангидриді, бензой қышқыл натрий, шарап спирті, сірке қышқылы, сорбин қышқылы немесе бор қышқылы қолданылады.

Сүт қышқылы өз кезегінде ас қорыту жүйесінде пайдалы бактерияларды қалпына келтіруге, жүрек-тамыр ауруларының қаупін азайтуға көмектеседі, тұздалған қырыққабат құрамындағы тұздықта флавоноидтер бар, ал ол қандағы холестеринді төмендететін және жүрек-тамыр ауруларының қаупін азайтатын фитохимиялық заттар бар. Соңғы зерттеулер қырыққабат ашыту кезінде пайда болған изотиоцианаттардың рак ауруын, әсіресе бауырдың, өкпенің, кеуде және колонның дамуына жол бермейтіндігін көрсетті. Асқазан жарасының алдын-алуға көмектеседі [6].

Тұздалған қырыққабатта бөлігінде U дәрумені бар - ол асқазан жарасына қарсы профилактикалық болып табылады. Тұздалған қырыққабат қасиеттерінің көпшілігі пробиотикалық пайдалы бактериялардың әсерімен байланысты екенін атап өткен жөн. Қырыққабатты ашыту тым ертеден келе жатқан түрі болып келеді. Түрлі зерттеулер нәтижесі ашытылған қырыққабат шикі өсімдіктерден гөрі пайдасы мол екені анықталды.

Ерте кезеңдерде елімізде тұздалып ашытылған қырыққабаттың оңай әзірленуіне байланысты және қырыққабаттың өзіндік пайдалы болуына орай қыс және көктем мезгілдерінде көп пайдаланылған.

Дайындалу жолына қарай тұздалып ашытылған қырыққабат келесі түрлерге бөлінеді: ұсақталған, туралған, ұсақталған немесе туралған толықтай. Әрбір қырыққабат арнайы рецепті бойынша дайындалады [7].

Тұздалған ұсақталған немесе туралған қырыққабатты тұзды қосып, қырыққабатты ұсақтау немесе турау арқылы дайындайды. Шырынын бетіне шығару үшін қоспа таза шүберекпен жабылған ыдысқа (банка) салынады. Бірнеше күн өткеннен кейін (температураға байланысты - 2-7 күн) ферменттеу аяқталады және қырыққабат пероксидированияны болдырмау үшін суыққа шығарылады [8].

Тұздалған қырыққабат A, B және C витаминдеріне бай. Консервілеу әсері ас тұзымен және сүт қышқылымен жасалады, осыдан сүт қышқылы

169

ылғал алманың иісіне жақын тұздықтың иісін анықтайды. Асқазан жарасы және асқазан ішек аурулары бар науқастарда ол зиян болып келеді. Ашытылған қырыққабатта өте ащы дәмнің пайда болуы сүт қышқылы ашуын ұзақ ұстаған кезде байқалады. Өте жоғары немесе төменгі температура әсерінен қырыққабатта өткір жағымсыз иіс және өте ащы дәм беретін майлы қышқылды бактериялардың дамуы пайда болады. Осымен қатар газ тәрізді өнімдер де пайда болады. Мұндай ауытқулар қырыққабатты ашыту технологиясы бұзылған кезде байқалады.

Әдебиеттер тізімі: 1 Әлмағамбетов Қ.Х., Байдуйсенова Ә.Ө., Мұхаметжанов Қ.M.

Микроорганизмдер биотехнологиясы. - Астана, 2008ж. 2 Карпухин М. Ю. Особенности выращивания овощных культур на

низинных торфяниках Среднего Урала // Коняевские чтения: сб. ст. II Всерос. науч.-практ. конф., посв. памяти за-служенного деятеля науки РСФСР д-ра с.-х. наук, профессора Н.Ф. Коняева и 65-летию со дня образования кафедры плодоводства и овощеводства УрГСХА. Екатеринбург. 2008г.

3 Сагындыкова С.З. Тұздалып ашытылған қырыққабаттан бөлініп алынған сүт қышқылы бактерияларының антагонистік қасиеттерін зерттеу// Жаршы.-Алматы.-2005.-№3

4 Viander B., Maki M., Palva A. Impact of low salt concentration, salt quality on natural large-scale sauerkraut fermentation // Food Microbiology 20. 2003. – C. 361-362.

5 Сағындықова С.З., Мырзахметова Қ., Дуйсекенова А.Б. Нан пісірудегі B.Mesentericus-ке антагонистік қасиеті бар сүт қышқылы бактерияларын қолдану. – Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы №4 (39), 2015ж. – 122 б.

6 Сағындықова С.З. Әртүрлі өнімдердегі сүт қышқылы бактерияларының алуан түрлілігі. Монография. – Атырау, 2018ж.

7 Жалпанова Л.Ж. Квашеная капуста - рецепты здоровья и красоты. -М.: Рипол классик, 2007. - 66 с.

7. Бекмуханбетов Э.Л., Треханов А.А. Кормовые ростения Казахстана. -Алматы: "Бастау", 2005.-303б.

8. Иванова Г.В. Исследование и разработка заквасок с целью производства продуктов функционального питания. Санкт – Петербург. – 2002. - C. 153-155.

Аннотация В статье показано, что квашенная капуста является распространенным

ингредиентом во всем меню. В связи с чем, можно сказать, что квашеная капуста является неотъемлемой частью питания населения, так как улучшает работу организма человека. При этом важность применения процесса ферментации заключается в том, чтобы как можно больше

170

добавить готовому продукту полезных функциональных свойств путем использования разнообразных заквасочных культур молочнокислых микроорганизмов.

Ключевые слова: капуста, молочная кислота, технология брожения, сырье, овощи.

Abstract The article shows that sauerkraut is a common ingredient throughout the

menu. In this connection, we can say that sauerkraut is an integral part of the nutrition of the population, as it improves the functioning of the human body. At the same time, the importance of using the fermentation process is to add to the final product useful functional properties by using a variety of starter cultures of lactic acid microorganisms.

Key words: cabbage, lactic acid, fermentation technology, raw, vegetable.

ҒТАМР 34.01.45

А.Қуанышқалиева

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Орал қ., Қазақстан Республикасы

ainurok95@mail.ru

БИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ «ГЕН» ҰҒЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ

ҮРДІСІ Андатпа Аталмыш мақалада ген туралы ұғымның Мендельдің тұқым

қуалаушылықтың классикалық теориясынан басталып, геннің молекулалық теориясы мен нәзік құрылымдылығы, мутациялық теория және онтогенездің молекулалық негіздеріне дейінгі деңгейлердегі дамуы қарастырылған.

Негізгі сөздер: Генетика, ген, экзон, интрон, ДНҚ, РНҚ, ақуыз, мутация, онтогенез.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани

жаңғыру» бағдарламалық мақаласында: «Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу – біздің қанымызда бар қасиет, ал табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт»,– деген болатын[1].

Генетика ғылымы ХХ ғасырдан бастап қана қарқынды дами бастаған жас ғылым. Генетика ғылымы органикалық дүниенің эволюциясының және

171

мәдени өсімдіктердің жаңа іріктемелері, жануарлардың тұқымдары және микроорганизмдердің штаммдарын алудағы адамның іс-әрекетінің негізін қалайтын тірі ағзалардың екі функционалдық қасиеттері – тұқымқуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді. Ал осы ағзаның функционалды қасиеттері гендер арқылы жүзеге асады.

Ген – тұқым қуалаушылықтың функционалды бірлігі. Тұқым қуалайтын материалдардың ұйымдасуының гендік деңгейі – жеке тұқым қуалаушылық пен белгілі бір түр ағзасының бөлек белгілері мен жасушалық қасиеттерінің жеке өзгерістерін қамтамасыз етеді. Гендер ағза туралы ақпараттарды сақтап, келесі ұрпаққа беріп отырады.

Біз – өз гендеріміздің өніміміз. Ендігі кезекте қазіргі заманғы генетиканың түпқазықты (функциональды) ұғымы – «ген» ұғымының дамуына қысқаша тоқталайық.

Алғашқы теория, генетиканың дамуы Мендельдің тұқымқуалаушылықтың классикалық теориясынан (Менделизм, формальды генетика) басталған. Ол тұқым қуалаушылықтың табиғи дискретті қағидасының негізінен құралды. Ген ұғымында таным бастапқыдан алғышартқа, одан соң мақсатына айналды. Формальды генетика тұқымқуалаушылықтың барлық құбылысын емес, тек кездейсоқ тұқымқуалаған аллельді гендерді қамтыған. Кейін генетика Мендельдің теориясымен қамтылмаған жаңа фактілердің ашылуы мен түсіндірілуі нәтижесінде дамыды. Бұл тұқымқуалаушылықтың хромосомдық теориясының құрылуына әкелді және ген туралы ұғымды байытты. Мұнан әрі ген туралы теорияның дамуы тұқымқуалаушылықтың молекулалық құбылысын анықтауға мүмкіндік беріп, ген туралы ұғымды одан әрі тереңдетті [2].

Білімнің генерализация қағидасы ең алдымен әдістемелік құралдармен физика пәні оқулықтарында практикалық аспектіде жүзеге асты. Мектептің қорытынды биология курсының теориялық мазмұны бағдарлама авторымен, оқулықтарда аталмаған қағидаларсыз құрастырылды. Нәтижесінде, Мендельдің заңдары теориялық жүйесінің құрылымдық күйі ретінде емес, тәжірибелердің қорытындысы ретінде қарастырылады; хромосомдық теория деп аталынады, бірақ мазмұнды ашпайды; геннің молекулярлық теориясы генетикалық бөлімнен тыс (парадокс!) үзінділеп зерттеледі және қазіргі заманауи ғылымның дәрежесіндей ген жайында көрініс бере алмайды; генетикалық теорияның негізі қалыптаспайды, оның құрастырылуына негіз болған фактілер әрдайым айқындалмайды; теория мен оның қазіргі ғылыми көзқарасының практикалық мәнінің ашылу үлесі жеткіліксіз болды [3].

Ген (грек. genos – тұқым, тек) – тұқым қуалаудың қандай да бір элементар белгісін қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен қызметін анықтайтын генетикалық ақпарат болып табылады. Бір организмнің гендер жиынтығы оның генотипін құрайды. Ген терминін алғаш рет 1909 жылы Дания ғалымы В.Йогансен енгізді. Барлық гендер ДНҚ-дан тұрады және әрбір жеке жасушадағы

172

мыңдаған осындай гендер жеке ДНҚ молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын, ірі құрылымдық бірлік құрамында болады. Жасушаның бөлінуі кезінде бұл хромосомалар екі еселенеді және жаңа түзілген жас жасушаалар осындай ата-аналық гендер жиынтығының көшірмесін алады. Соның нәтижесінде жасушаның барлық белгілері (қасиеттері) ұрпақтан ұрпаққа беріледі, яғни тұқым қуалайды. ДНҚ-да «жазылған» (кодталған) тұқым қуалау туралы генетикалық ақпарат РНҚ молекуласына беріледі де, ақуыз биосинтезі (трансляция) нәтижесінде ақуыз молекулалары құрылымынан көрініс табады. Генетикалық ақпараттың ДНҚ-дан РНҚ арқылы полипептидтер мен ақуыздарға тасымалдануы экспрессия немесе гендердің көрінуі деп аталады. ДНҚ-ның басқа гендердің белсенділігін реттейтін бөліктерін «реттеуші гендер» деп атайды. Реттеуші гендер басқа молекулалармен әрекеттесе отырып, сол жасушадағы ақуыз синтезіне әсер етеді.

Геннің маңызды қасиеттерінің бірі – олардың жоғары тұрақтылығының (ұрпақтар бойында өзгермеушілігі) тұқым қуалағыш өзгерістерге – мутацияға ұшырау қабілеттілігімен үйлесімділігі. Бұл қасиет табиғи сұрыпталудың, оның нәтижесіндеорганизмдер өзгергіштігінің негізі болып табылады.

Ген туралы ұғым генетикалық теорияны мазмұндау кезінде бірізділіктің болмауынан даму логикасын бұзады және жоғары сынып оқушыларының білім жүйелерінің қалыптасуына теріс әсер етеді. Есте сақтауға негізделген көптеген фактілер мен бөлек заңдылықтар сияқты формальды білімдер жадыға салмақ түсіріп, тез ұмытылады. Генерализация қағидасы бойынша, ген туралы теориялық материал келесі инвариантты ережелер бойынша құрылуы қажет:

• Ген туралы ұғымның нақтылануы теория ауысуы кезінде жүреді және оның мәнін ашады: формальды генетика тұқымқуалаушылықтың хромосомдық теориясы геннің молекулярлық теориясы мутациялық теория.

• Әрбір теория фактілердің, қағидалардың, ұғымдар мен заңдардың (заңдылықтардың) байланысу жүйесі ретінде қарастырылады.

• Теорияның логикалық мазмұндалуы ғылыми ізденіс жолдарын қарастырған кезде толықтырылады.

• Генетиканың іргелі теориясы онтогенездің генетикалық негізі ретінде зерттелсе, қолданбалы тұсының аса маңызды бағыттары болып, гендік инженерия мен селекция табылады.

Мендель заңы. Генерализация қағидасына сәйкес Мендель заңын эксперимент нәтижесі ретінде емес, тұқымқуалаушылық теориясының тұтастай жағдайы ретінде зерттеу керек. Хромосомалық айқасу (кроссинговер) процесінің нәтижесін Г.Мендельден бұрын қолға алған ғалымдар: И.Г.Кельрейтер, Т.Э.Найт, О.Сажре, Ш.Нойден, т.б. бұл үрдісті зерделеп түсіндіре алмаған. Көптеген зерттеушілерге қарағанда Г.Мендель қарапайым тұқымқуалаушылық белгілерінің идеясынан емес,

173

тұқымқуалаушылықтың дискретті (бөлек) материалдар бірлігінің («тұқымқуалаушылық факторы», яғни гендер) идеясына сүйенген.

Г.Мендельдің алғашқы болжамы ғылымда тұқымқуалаушылықтың дискретті қағидасы ретінде белгілі. Бұл генетиканың сәтті дамуы екенін айқындады. Г.Мендельдің осы қағидасынан сай, гибридизация әдісін жаңаша қолданды: бір-бірінен бір немесе бірнеше альтернативті белгілері бойынша ажыратылатын ағзаларды будандастырып, кейін олардың ұрапағында көрінген белгілеріне жете талдау жасалған. Ол зерттеуге арнап, қарапайым нысана (бұршақ) іріктеп алды. Будандастыру нәтижесі мен тіркеуді білгілеу үшін Мендель әріптік символиканы енгізді; сол кезде клетканың бөліну (митоз, мейоз) үрдісінің сипаттамалары болмаса да, тұқымқуалайтын факторларға бастапқы ұғым берді. Оның тәжірибелері айрықша дәлдікпен ерекшеленді [4].

Жалпы білім беретін орта мектептердің жоғары сыныптарында – моно- және дигибридті будандастыру нәтижесін сипаттаған кезде оқушылардың назарын тәжірибеде анықталған заңдылықтарға аудару керек. Мендельдің заңдары: бірінші ұрпақтың будандарының біркелкілігі; екінші ұрпақтың будандарындағы белгілерінің ажырауы; тәуелсіз тұқымқуалау, оның негізгі теорияларының ретін құрды [5].

Мендель заңдарының цитологиялық негіздері. Тұқымқуалаудың хромосомдық теориясының ережелерін толықтай жаңғыртудың арқасында, жоғары сынып оқушыларына бұл теорияның едәуір толық, өзіне формальды генетиканы үзінді ретінде қосып, цитологиялық негіздеме бергенін көрсетуге мүмкіндік береді.

Ген туралы ұғымды дамыту барысында Г.Мендельдің негізгі цитологиялық заңдарын қарастырғаннан кейін, Т.Морганның тұқымқуалаушылықтың хромосомдық теориясындағы ережелерді нақтылауға көшу керек.Хромосомалық теориямен қарастырылған ген туралы ұғымды тұқымқуалаушылықтың материалдық бірлігі ретінде анықтау, яғни ген туралы көзқарастың XX-шы ғасырдың 20-30 жылдарындағы ғылымның даму деңгейіндей шектелу, дидактика мен әдістемеде танылған ғылыми қағидамен сәйкес келмейді. Бұл жоғары сынып оқушыларының потенциалдық мүмкіндіктерімен қоса, пәнге деген қызығушылығын төмендетеді [6].

Геннің молекулярлық теориясы.Геннің молекулярлық теориясының бастамасына, негізгі қағидаларына, мәндеріне жүгіну ген туралы ұғымның дамуындағы маңызды кезең болуы керек. Осыған байланысты тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясын ХХ ғасырдың ортасында тек геннің хромосомалық аймағы ретінде түсіндірді, бірақ оның молекулярлық қасиетін түсіндірмейтінін атап өтуге болады. Көптеген зерттеушілер «генді – бөлінбейтін және бөлек жұмыс жасайтын ақуыз» дегенге бейім болды. Бірден-бір дәлел, О.Эверистің пневмакоккаға қойған тәжірибелерінен ДНҚ молекуласының тұқымқуалаудың зерзаты екендігінің байқалғаны; алайда О.Эвери бұл жаңалықты теориялық тұрғысынан

174

сипаттай алмай, тек бақыланған фактілерді баяндағанын айта кету керек. Сондықтан да, генді ақуыздық қасиетке ие деген көзқарас ғылымда көпке дейін басым болды.

Тек, 1953 жылы Кембридждегі Кавендиш лабораториясының ғылыми қызметкерлері, әлі ешкімге белгісіз Д.Уотсон мен Ф.Крик ДНҚ молекуласының құрылымын құрып, геннің молекулярлық қасиетінің түсінігіне әкелді. ДНҚ-ның генетикалық ролінің ашылуына ағылшын ғалымдары М.Уилкинсон мен Р.Франклиннен алынған жеке нуклеотидтердің химиялық құрамы туралы деректер, сонымен қатар рентгенқұрылымдық анализдің нәтижесі және басқа да толық фактілер мен эмпирикалық жалпыламалар ықпал еткенін айта кету керек [7].

Жоғары сынып оқушыларын ДНҚ моделінің рентгенограмма негізінде балаларға арналған конструктор (жеке элементтерден) типі бойынша құрастырылғаны қызығушылық танытады.

Геннің молекулярлық қасиетін анықтау генетикада жалған революция екенін көрсетті. Ген енді қандай да бір құпия болудан қалды, енді оның қасиетін тек будандастыру тәжірибелерінен ғана емес, физиклық-химиялық әдістермен зерттеуге де болады. Ақуыз биосинтезінің механизмі – молекулалық генетикадағы соңғы және ең маңызды сұрақтарының бірі ретінде анықталды [8].

Ақуыздың биосинтез үрдісіндегі тұымқуалаушылық ақпаратты тасымалдануы материалында келесідей логикалық түрде баяндалады: макромолекула синтезіндегі матрицалық қағидасы генді ДНҚ аймағы ретінде анықтау – ақуыздың бір тізбегінің синтезі үшін матрица ретінде қызмет атқаруы ДНҚ-ның екі еселенуі а-РНҚ-ның ДНҚ матрицасында пайда болуы генетикалық код және оның қасиеттері рибосомадағы ақуыздың синтезделуі.

Генетикалық ақпараттың іске асыру механизмдерін анықтаумен қатар геннің нәзікқұрылымы зерттелінеді. ХХ ғасырдың 60 – жылдары бірнеше маңызды элементтерден тұратын геннің белгілі бір ақуыздың синтезін кодтайтын ДНҚ молекуласының бөлігі екендігі анықталды. Ол кең реттеуші зонадан басталып, онтогенездің белгілі бір кезеңінде организмнің сол немесе өзге ұлпасындағы ген активтілігіне әсер етеді. Кейін берілген геннің транскрипциясына жауап беретін аймақ – промоторда орналасатындығы анықталды. Содан соң бірінші реттік құрылымына сәйкес ақуыз туралы ақпаратты өзінде қорытындылайтын геннің құрылымдық бөлігі мен геннің жұмысының аяқталғандығын арнайы үшөрім – терминатор көрсететіндігі дәлелденді [9].

Жоғары сынып оқушыларына осындай ақпаратты қабылдау қиынға соқпайды. Ол білім беретін мағына береді – мұнсыз геннің қазіргі заманға сай теориясын елестету мүмкін емес.

Геннің құрылымдық бөлігі - нуклеотидтертің үздіксіз бірізділігі реттілігін көрсетеді, ақуыз молекуласын коделейтін бөлігі алмасып отыратын коделейтін аймақтары экзоннан және коделемейтін интроннан тұрады.

175

Транскрипция үрдісінде алдымен генетикалық ақпарат көшіріліп, экзондар мен интрондар арнайы ферменттермен кесіледі де, құрылымдық геннің экзондарына сәйкес келетін а-РНҚ молекуласы (моноцистронды) сплайсинг процесінің нәтижесінде қалыптасады [10].

Молекулярлық генетиканың жаңа оқиғаларының беттері жоғары сынып оқушыларында ерекше қызығушылықты туғызады. Оқу материалын жүйелеген кезде геннің молекулалық теориясынын негізгі ережелері қалыптасады:

• ген – ДНҚ-ның молекуласының аймағы, басқа гендерге қарағанда ол қатаң түрде белгіленген орынында ауыздықталған, ақуыздың бір тізбегін редупликациялауға және кодтауға қабілетті;

• редупликация, транскрипция, трансляция үрдістері арқылы генде кодталған тұқымқуалайтын ақпарат матрицалық қағида негізінде (нуклеотид пен генетикалық кодтың комплементарлы арақатынасы) іске асырылады;

• тұқымқуалаушылық ақпарат тек ДНҚ РНҚ ақуыз бағыты арқылы беріледі. Ақуыз ДНҚ мен РНҚ-ға матрица ретінде қызмет атқара алмайды;

• гендер тыныс белгілері – терминаторлармен шектелген Көптеген эукариоттардың гендері күрделі құрылымды болып, келесі элементтермен ұсынылады: реттеуші зона, промотор, құрылымды бөлігі;

• прокариоттардың гендері негізінен бірегей және үздіксіз. Эукариот гендері еселенген және экзон-интронды құрылымды болып келеді [11].

Геннің молекулалық теориясының негізгі ережелері оқылған материалды, негізгі идеялар мен ұғымдарды жалпылауға ғана емес, сондай-ақ, молекулярлық генетикадағы танымдық есептерді шешу үшін белгілі білімді қолдануға көмектеседі (мысалы, прокариот пен эукариот гендерінің құрылымындағы негізгі айырмашылығы неде? Қазіргі кездегі ген құрылым туралы көзқарас қандай? Тұқымқуалау ақпараты қандай бағытта жүзеге асады? Макромолекула синтезінің матрицалық қағидасы қандай заңдылықтарға негізделген?, т.б.).

Мутациалық теория. Осы теорияның негізін голландиялық ботаник және генетик Гуго де Фриз қалады. Теория дискретті тұқымқуалаушылықтың өзгергіштігіне, генетикалық материалдың өзгерісіне – гендер мен хромосомалар қағидасына негізделген. Оның негізгі ережелерін мутацияның түрлі типтерін сипаттар алдында дедуктивті түрде келесі формада құрастырған жөн:

• мутация – бұл генотиптің өзгерісі, түгел геномды, барлық хромосоманы және оның бөліктерін немесе бөлек гендерді қозғайды;

• мутация – сирек құбылыс; • мутация кенеттен, бағытталмай, секірмелі түрде туындайды, жеке

даралар түрлері бейімделуге қабілетсіз; • мутация зиянды, нейтралды немесе пайдалы болуы мүкін;

176

• мутация организмнің жұмыс істеуі кезінде аса маңызды ақау болмаса, ұрпақтан ұрпаққа тұрақты түрде берілуі мүмкін;

Берілген ережелер мутация түрлерін, жасанды мутагенезді, Н.И.Вавиловтың тұқымқуалау өзгергіштігіндегі гомологиялық қатар заңын зерттеу барысында айқындалады.Жалпы биологияны оқыту барысында жоғары сыныптарда нүктелі (генді) мутацияны қарастырған кезде эукариоттардың гендерінің экзон-интронды құрылымы мен ақуыз биосинтезінің үрдісінде генетикалық ақпаратты іске асыру кезеңі туралы оқушылардың білімін жүйелеу қажет. Оқушылар еш қиындықсыз түрлі мутациялардың фенотиптік көрінісінің мүмкіндігі және оның эволюция үшін мәні берілген нуклеотидтер реті ретінде қабылдайды: экзонда пайда болған мутация белгілі бір ерекшелектерге ие болуы мүмкін, ал интрондағы немесе псевдогендегі мутация мутантты организмге әсер етпейді. Алайда, нуклеотидтің орналасуы немесе түсуімен байланысты мутациягенотиптің түгелдей фунциялары мен құрылымының елеулі бұзылуына алып келеді. Мутациялық теория генетиканы эволюцияның қазіргі теориясымен байланыстырады. Себебі, геномның функциялары мен құрылымының өзгерісі – барлық эволюциялық түрленудің негізі [12].

Онтогенездің молекулалық негіздері. Ген туралы ұғымның дамуының келесі кезеңі – онтогенездің молекулярлық негізін, адам генетикасының заңдылықтары, гендік инженерияның– жаңа биотехнологияларды, селекцияның қолданбалы мәселелерін шешуді түсіну үшін генетика ережелерінің теоретикалық мәнінің ашылуы болып табылады [13].

Біздің ойымызша, жеке дамудың генетикалық негізін жалпы биологияны жоғарғы деңгейде оқытатын сыныптарда ғана емес, базалық деңгейде оқитын сыныптарда қарастыру маңызды деп есептейміз.

Оқушылардың зердесіне жасушалы ағзаныңбарлық диплоидты клеткаларында геннің бірдей жиынтығы болатындығынжеткізу керек. Себебі, олар бір ұрықтанған жасушадан (зиготадан) пайда болады. Бірақ әртүрлі ұлпаның клеткалары бір-бірінен құрылымы мен функциясы жақтарынан айтарлықтай ажыратылады; айырмашылықтарының себебі, детерминация мен дифференциялану үрдістерімен байланысты. Детерминация үрдісі кезінде геномның бастама-жасушасын қайта бағдарлау жүріп, нәтижесінде белсенді болып тек белгілі бір гендер қалады. Сөйтіп, олардан алынған ақпарат, ақуыз биосинтезінің үрдісі (сондықтан да, эритроциттерде гемоглобин, ал ұйқы безінен – инсулин пайда болады) кезінде іске асады.

ХХ ғасырдың 60-шы жылдары Б.Жакоб, А.Львов пен Ж.Моно бактериядағы ақуыз синтезінің механизмінің реттелуін ашты. Олар түгелдей ақуыздар мен гендердің жүйесінің әсерінен, онтогенездің әртүрлі кезеңдерінде бір гендер «қосылып», екіншілері «сөнетінін» көрсетті. Мысалы: ақуыздар-репрессорлар (а-РНҚ-ның синтезін бұғаттайды), гендер-реттеушілер (репрессорлардың синтезін бұғаттайды), гендер-операторлар (а-РНҚ синтезіндегі бұғаттауды босатады) және т.б. Эукариотты

177

организмдерде гендік активтілікті реттейтін, өзінің күрделі жүйелі әртүрлі арақатынастағы механизмдері болатындығы белгілі.

Жалпы онтогенездің негізгі генетикалық негізін ашу қорытындыға алып келу керек. Себебі, жеке даму – гендердің балансының нәтижесі. Осы баланстың бұзылуы түрлі мутация немесе даму жағдайының өзгеруі онтогенездің қалыпты қозғалысының бұзылуына алып келеді.

Онтогенездің генетикалық негіздерін зерттеу кезінде, даму үдерісіндегі гендердің көрініс беруінің заңдылықтарын нақтылайтын, гендердің өзара әрекеттесуі мен көптік әсер етуінің мысалдарын қарастыру қажет (Қолданыстағы оқулықтарда бұл ақпарат Т.Морган заңы мен жынысқа тіркескен белгілердің тұқым қуалауынан кейін беріледі).

Генетикалық теорияны зерттегеннен кейін, оқу материалдарының ашылуы генетика мен жеке дамуды байланыстыруға, белгінің көрінуіне генотиппен сыртқы орта жағдайларының әсер етуі туралы оқушылардың білімін тереңдетуге мүмкіндік береді (кез келген ген басқа гендерге әсер ететінін, ал белгінің қалыптастыруына көптеген гендер қатысатындығын көрсету керек). Тұтастай алғанда, онтогенездің генетикалық негіздерінің ашылуы, жеке дамудың-гендер балансының нәтижесі екендігі туралы тұжырымға әкелуі қажет.

Сонымен, жоғары келтірілген деректер, биологияның қорытынды курстарының ең негізгі тұрақты белгілерінің мазмұны мен құрылымы айтарлықтай өзгеріссіз оқулықтан оқулыққа көшетіндігін, олардың нақты жетілдіруді талап ететіндігін, атап айтқанда, ген туралы ұғымның дамуы барысында және мұның қазіргі заманғы генетиканың дамуы деңгейіне сай келуі мақсатында оқулық құрылымының қайта қаралуы қажеттігі туындайтыны туралы шешімге әкелетіндігін көрсетеді.

Әдебиеттер тізімі: 1. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру / Егемен

Қазақстан, 12 сәуір 2017ж. 2. Р.Г. Заяц, В.Э.Бутвиловский, И.В.Рачковская, В.В.Давыдова.Общая и

медицинская генетика. Лекции и задачи/Серия «Учебники, учебные пособия» – Ростов-на-Дону: Феникс, 2002 г. – C.119-121. Издание второе.ISBN 5-222-02218-8

3. Пономорева И.Н. Общая методика обучения биологии / И.Н. Пономорева, В.П.Соломин, Г.Д.Сидельникова. – М., 2007. – C.180-182 .

4. Fogle, T., 2000, "The dissolution of protein coding genes in molecular biology", in P. Beurton, R. Falk, and H-J.Rheinberger, The Concept of the Gene in Development and Evolution. Historical and Epistemological Perspectives, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 3-25.

5. Калинова, Г. С. Биологическое образование: состояние, проблемы, пер-спективы / Г. С. Калинова // Биология в школе. – 2013. – № 5. – С. 26 – 36.

178

6. Иманкулова С.К., Кенжебаева З.С., Шалабаев К.И. Роль генетического образования как ключевого звена подготовки специалистов биологов // Фундаментальные исследования. – 2012. – № 9-2. – С. 294-299;

7. Godfrey-Smith, P., 2000, "On the Theoretical Role of ‘Genetic Coding’", Philosophy of Science, 67: 26-44.

8. Арбузова, Е. Н. Методика обучения биологии: учеб.пособие / Е. Н. Арбузова. – Омск: ОмГПУ, 2013. – С. 221-234.

9. Waters, C. K., 2004a, "What was Classical Genetics?", Studies in History and Philosophy of Science, 35: 783-809.

10. Никишов, А. И. Теория и методика обучения биологии / А. И. Никишов. – М.: КолосС, 2007. – C.77-81.

11. Соломин, В. П. Школьное биологическое образование: проблемы и пути их решения / В. П. Соломин, А. В. Марина, П. В. Станкевич. – СПб.: НИИ химии СПБ ГУ, 2000. – С. 100-105

12. Курчанов, Н. А. Генетика человека с основами общей генетики / Н.А. Курчанов. - М.: СпецЛит, 2009. - С. 112-113.

13. Герд, А. Я. О методике преподавания описательных естественных наук / А. Я. Герд // Учитель. 1866. № 2-3. С. 50-56.

Аннотация. В данной статье рассмотрена развитие понятие гена начиная с

классической теории наследственности Г. Менделя, включая молекулярную теорию гена, его тонкую структуру, мутационную теорию и молекулярных основ онтогенеза.

Ключевые слова: Генетика, ген, экзон, интрон, ДНК, РНК, белок, мутация, онтогенез

Abstract This article discusses the development of the concept of the gene since the

classical theory of Mendel's heredity, including the molecular theory of the gene and its thin structure, mutation theory and molecular basis of ontogenesis.

Key words: Genetics, gene, exon, intron, DNA, RNA, protein, mutation, ontogenesis

179

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР • СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

СЕРИЯСЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ

А.С.Гасанова Многозначность как одно из основных направлений развития

значимой стороны слова.................................................................................. Қ.Жүсіп., Г.Есенова Т.Молдағалиевтің «Хаттар - хаттар» дастанындағы

бала бейнесі.....................................................................................................

А.Т.Садықова Көркем публицистиканың шебері............................................. М.С.Касенов Сарықамыстың археологиялық ескерткіштері............................

A.Shamgonov A new map of the uprising led by Isatai and Makhambet batyrs...............................................................................................................

А.Т.Садықова Поэзия жанрындағы психологизм мәселелері.......................... С.С.Дутбаева, А.Э.Карпова Жизнь и творчество И.А.Бунина в

Эмиграции.......................................................................................................

Ж.Е.Балтоғаева., Г.Сайынова Шындықтан ажырамаған сыншы................... Г.Кайргалиева.,Ә.Бегісбаев Х.Досмұхамедов еңбектеріндегі Жалаңтөс

батыр жайындағы мәліметтер ........................................................................ Ө.Қ.Бекежан Ибн Баттута кітабы: мәдениеттанымдық және культуртрегерлік

аспект.............................................................................................................

Г.Б.Аяпова., О.С.Сакенова Б.Момышұлының әдеби-көркем кейіпкерлік тұлғасының тағылымдық маңызы (З.Ахметованың «Шуақты күндер» кітабы

хақында)......................................................................................................... Ж.М.Қырықбаева Жаттығу әдісі арқылы тіл дамыту.....................................

Г.Т.Рысқалиева Көшпенді мәдениет және қазақ музыкасы............................ А.Ақмұрзиев Төлеген Айбергенов – заманының дара тұлғасы.......................

4

11

20 23

36

40

44

52

58

63

70 77

83 88

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

Л.Е.Койшигулова., У.Джумагалиева Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кошбасшылық қасиеттерінің сипаттамасы.................................

Г.К.Шугаева., Г.Б.Гумарова Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты

қабылдаудың психологиялық аспектілері......................................................... Л.Е.Койшигулова., А.Кабделова Ата-аналарыннан қамқорсыз қалған

балаларды қолдаудың педагогикалық мәселелері............................................ Н.С.Жұмашева., М.Қ.Орынбекова Жұмекен жырындағы бала тәрбиесі.......

95

102

111 116

180

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

Н.Ж.Жанабай., А.Б.Утелбаева., Ф.Р.Салимов., Э.Т.Куандыкова

Экономическая эффективность при строительстве предварительно напряженных газопроводов и нефтепроводов большого диаметра с учетом

экономии материала из стали..........................................................................

121

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР • СЕРИЯ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК

СЕРИЯСЫ

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Д.Джумамухамбетов., Н.Г.Садыкова Нанотехнологияның физикалық негіздері..........................................................................................................

126

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР

ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

Г.К.Шамбилова, Т.Т.Бақтығалиева Нанотехнологияның негізгі болашағы-

көміртекті наноматериалдар синтезі................................................................ Т.Е.Дарбаева., С.М.Кенжина Орал қаласы маңы мен қалаға жақын

аймақтарды дала бұталарымен көгалдандыру..................................................

А.Tokabasova., А. Bekkulova Contamination of water resources...................... Г.Ж.Нургалиева., Ж.Ж.Қарамурзиева., С.О.Кузболова Қазақстандағы

әлеуметтік-экономикалық факторлардың жердің шөлге айналуына және құлазуына әсер етуі.........................................................................................

М.С.Есенаманова., М.Кизатбай Исследование радиационного состояния в

жилых помещениях города Атырау.................................................................. Ы.А.Қарағұлова Тұздалып ашытылған қырыққабаттың жалпы

сипаттамасы..................................................................................................... А.Қуанышқалиева Биология ғылымындағы «Ген» ұғымының қалыптасу

үрдісі................................................................................................................

129

135

144

148

155

165

170

181

Х.ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

ХАБАРШЫСЫНА ЖАРИЯЛАНАТЫН ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

1. ҒТАМР 2. Автордың (лардың* аты-жөні

3. Автордың (лардың) ** жұмыс орны 4. Электрондық пошта 5. Мақаланың тақырыбы

6. Мақаланың мәтінінде жазылған тілде және ағылшын тіліндегі аңдатпа 7. Негізгі сөздер 8. Мақаланыңтолықмәтіні

Мақалалар Times New Roman шрифтінде (12 кегль) білдіреді, *.doc, *.docx мәтіндік редакторында басылып шығарылады, беттің барлық жағынан 3 см қалың шеттері болуы қажет. Шегініс 1,0 см, жол аралығы біртұтас. Сілтемелер тік жақшаларда пішімделеді.

Ешқандай бет түсіндірмелеріне жол берілмейді. Беттер нөмірленбейді. Кестенің негізгі мәтінінде, сызбаларда, мәтіннің фотосуреттерінде рұқсат етіледі. Формулалар Equation Editor

редакторында орындалуы керек. Мәтінде халықаралық жүйеде қабылданған қысқарту бірліктері, физикалық, химиялық және математикалық шамалар мен терминдер және т.б. қолданылады.

Мақаланың электронды нұсқасы бөлек файлда болуы тиіс. Файл атауында бірінші автордың тегі көрсетілуі міндетті (мысалы, Құсниденовтің мақаласы). Қолжазбаның толық

көлемі, оның ішінде аңдатпа, әдебиеттер, кестелер және сызбалар 10 парақтан аспауы тиіс. 9. Қолданылған әдебиеттер ГОСТ 7.1-2003 сәйкес жасалуы керек 10. Автор (авторлар) туралы ақпарат. Жеке бетте автор (лар) туралы толық ақпарат

көрсетіледі: толық аты-жөні, жұмыс орны, лауазымы, электронды поштасы, телефон нөмірі. 11. Мақаламен бірге ғылым кандидаты немесе ғылым докторының мақалаға берген

рецензиясы қоса беріледі.

ТРЕБОВАНИЯ К НАУЧНЫМ СТАТЬЯМ

ПУБЛИКУЕМЫМ В ВЕСТНИКЕ АТЫРАУСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ.Х.ДОСМУХАМЕДОВА

1. МРНТИ

2. Ф.И.О. автора (-ов)* 3. Место работы автора (-ов) ** 4. Электронная почта

5. Название статьи 6. Аннотация на языке текста публикуемого материала и на английском языке

7. Ключевые слова 8. Полный текст статьи Статьи представляют в напечатанном в текстовом редакторе *.doc, *.docx

шрифтом TimesNewRoman (12 кегль) с полями по 3 см со всех сторон листа. Абзацный

отступ 1,0 см, межстрочное расстояние - одинарное. Сноски оформляются в квадратных

скобках. Не допускаются постраничные сноски. Страницы ненумеруются. Допускаются в

основном тексте схемы, таблицы, рисунки, фотографии по тексту. Формулыдолжны

быть выполнены в редакторе EquationEditor. В тексте допускаются лишь принятые в

международной системе единицы сокращения мер, физических, химических и

математических величин и терминов и т.п.

В электронном варианте каждая статья должна быть в отдельном файле. В имени

файла необходимо указать фамилию первого автора (например, Кусниденов статья).

Общий объем рукописи, включая аннотацию, литературу, таблицы и рисунки, не должен

превышать 10 страниц.

9. Использованная литература должна быть оформлена согласно Гост 7.1-2003 10. Сведения об авторе (авторах). На отдельной странице указываются полные

сведения об авторе (-ах): ФИО полностью, место работы, должность, адрес электронной

почты, номер телефона. 11. К статье прилагается одна внешняя рецензия за подписью кандидата или

доктора наук по специфике статьи.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

университетінің Хабаршысы

Вестник Атырауского

государственного

университета имени Х.Досмухамедова

Отв. за выпуск,

редактор Г. Қайырғалиева

Технический редактор, компьютерная верстка

С. Батыргалиева

Подписано в печать 25.09.2018

Формат 60х84/8 Усл.-печ. л. 25,75 Тираж 300 экз.

Заказ 1 Цена договорная

Издательство Атырауского

государственного университета

имени Х.Досмухамедова

060011, г. Атырау,

пр. Студенческий, 1 Тел. /712-2/ 27 63 23

Отпечатано

в типографии издательства Атырауского

государственного

университета имени Х.Досмухамедова