М. РАХИМОВ, очилов, Д. ЧАЛ О ЛОВ

ГЕОГРАФИЯ(ГЕОГРАФИЯИ ТАБИЙ)

КИТОБИ ДАРСЙ БАРОИ СИНФИ 6

Вазорати маорифи Цумх^урии Тоцикистон 6а чоп тавсия кардааст

ДУШАНБЕ

КММ «НАСИБА»

2011

ББК 26.8Я72+74.262.6 Р - 45

М. Рахимов, Очилов, Д. Ч,алоловГеография (Географиям табий), китобидарсй барои синфи 6-ум.

Ч,адвали истифодаи ичоравии китоб

№ Ному насаби хонанда СинфСоли

тахсил

Холати китоб (бахои китобдор)АввалиСОЛ

ОхириСОЛ

1

2

3

4

5

Омузгорони мухтарам!Хохишмандем фикру мулохизахои худро оид ба мазмуни китоби мазкур ба нишонии 734024, ш. Душанбе, кучаи Айнй 45, Пажухишгохи рушди маорифи Точикистон ирсол доред.

ISBN 978-99947-810-1-0

© КММ «НАСИБА» ,2011

МУКАДДИМ А

География илмест, ки сатхи Заминро меомузад. Бо мадади география метавонем, ки дар бораи сатхи замин, кухло, дарёад мамлакатхо ва китъахо маълумот бигирем. Бунёди иктисодй, таркибу гуруххои ахолии чах.он, дину мазхаб ва хатто чисмхои осмониро ба воситаи ин фан фахмида мегирем. Х,оло дар мархалаи аввал диккати шуморо ба кураи Замин чалб мекунем.

Замин аз чумлаи сайёрахои низоми шамсй аст, кидар гирди Офтоб давр мезанад. Вакти гирди Офтобро давр зада баромадани Замин 365 рузу 6 соат, ё ки як солро ташкил медихдд. Як солро ба чахор фасл таксим мекунанд: бахор, тобистон, тирамохва зимистон.

Замин дар гирди мехвари худ низ хдр шабонаруз як маротиба давр мезанад. Дарнатичаи ин хдракат тулуъ ва гуруби Офтобро мушохдда мекунем ва шабу руз аз он рух медихдд.

Замин нур ва равшаниро аз Офтоб мегирад. Бинобар ин он самти Замин, ки ба он шуои Офтоб мерасад,- руз ва тарафи мукобили он шаб мебошад.

Асосгузори илми география олими Юнони кадим Эратосфен (солхои 276 - 196-и пеш аз солшумории мо) аст. География калимаи юнонй ("гео" -замин, "графо" - менависам) буда, маънояш "тавсифи Замин" мебошад. Аммоин маъно ба мохият ва вазифаи имрузаи илми география мувофикат намекунад, чунки тавсифу номбар ва хикоя кардани х,одисах,о, бавокеах,ои алохидаи олам асос ёфтааст. Сайёхон ва бахрнавардоне, ки аз сафар бармегаштанд, дар бораи чизх,ои дида ва шунидаи худ ^икоят мекарданд. Дар ин замина ва мушохидахои олимони кадим илми география пайдо шуд. Онро географияи тасвирй мегуянд, ки ба тасвири табиат, ахолй ва хочагии кисмхои чудогонаи сатхи Замин машгул буд.

Географияи му осир бошад на факат табиат, ахолй ва хочагии руи Замин, инчунинконунияти ташаккулёбй, инкишоф, бахам алокамандй ва хифзи мухити зистро меомузад. Х,амаи он ходиса ва чисмхое, ки география меомузад, нихоят гуногунанд. Онхо дар сатхи Замин хамчун чизу ходисахои табий ва чамъиятй (ахолй ва фаъолияти хочагидории он) зохирмегарданд, кидорои сифат ва хосиятхой доимй мебошанд. Аз хамин сабаб онхоро

шохахои гуногуни илми география тахдик мекунанд. Х,амаи он шохахоро аз руи мансубият (илми табий ёчамъиятй) баду кисми калон чудо мекунанд: географини табий ва географини икргисодию ицтимой.

Географияи табий табиати сатхи Замин, кисмхои чудогонаи он ва мамлакатхои алохидаро меомузад.

Географияи иктисодию ичтимой ахолй, хочагй ва конуниятхои чойгиршавии онхоро меомузад. Х,ар ду кисми география ( географияи табий ва географияи иктисодию ичтимой) дарзаминаи конуниятхои гуногун (табий ва иктисодй) инкишоф ёбанд хам, вале бо якдигар алокаи зич доранд, зеро бе дониши чойгиршавии сарватхои табий хочагиро инкишоф додан мумкин нест. Барой он ки сарватхои табииро истифода барем, бояд дар бораи шароит ва имкониятхои иктисодии истифода бурдани онхо ва таъсири онхо ба табиат ва инсон тасаввурот дошта бошем. Ин дониши географияи иктисодию ичтимоиро талаб менамояд.

Ахамияти географияи табий дар фаъолияти хочагии инсон. Табиат барои инсоният сарвати бебахо мебошад. Пеш аз хама табиат барои инсон мухити зист аст. Инсон аз хаво нафас мекашад, обу замин ва чангалро ба максадхои гуногун истифода мебарад. Мевахои табииро истеъмол мекунад. Чубидарахтони гуногунро хамчун масолехл бинокорй ва сузишворй, барои сохтани асбобхои мусикй, рузгор ба кор мебарад. Хдйвоноти вахширо бо максади гирифтани гушт, муина, пуст ва гайра шикор мекунад. Аз зери Замин маъдан ва сузишворй мегирад. Обхои гарм ва маъданиро барои муолича ва хамчун нушокй истифода мебарад. Аз гармии Офтоб истифода бурда, дар заминхои серхосил зироат ва дарахтони мева парвариш мекунад. 1^увваиобро барои истехсоли барк истифода мебарад. Х,амин тавр, хамаион чизхоеро, ки инсон бевосита ва бавосита аз табиат мегирад, сарвати табий меноманд. Аммо сарватхои табий вобаста ба шароити табий дар сатхи Замин нобаробар пахн гардидаанд. Аз ин чост, ки географияи табиии муосир баробари тасвири табиати сатхи Замин, инчунин сабабхои гуногунии шароит ва сарватхои табииро дар кисматхои алохидаи Замин шарх дода, роху усули истифодаи окилонаи онхоро муайян мекунад. Рохдои нигох доштани хосилнокии

4

замин, баркарор кардани заминхои аз истифода баромада (шурзада, ботлок, санглох, бафарсоиш ва бодлесй дучоршуда), баркарор кардани чангалзорхо, афзун кардани микдори намудхои наботот ва хайвоноти ба несту нобудшавй дучоршуда, хушкондани ботлокхо,обёрй кардани заминхои биёбону нимбиёбон, сарфа кардани об ва гайраро нишон медихад.Зимни мушохида ва тадкикотхои илмй натичаи дахолати номатлуби инсонро ба табиат пешгуй мекунад. Хдмин тавр, донише, ки дар рафти омухтани географияи табий азхуд менамоед, дар зиндагии шумо ба кор меояд.

Географияи табий чиро меомузад? Географияи табий хам ба ду кием таксим мешавад: географияи табиии умумй ва нохиявй (мамлакатшиноей). Мо дар синфи 6-ум географияи табиии умумиро меомузем. Онконунияти инкишоф ва хусусиятхои хосу умумитарини табакаи сатхи Заминро тадкик менамояд. Пеш аз омухтани конуниятхо ва-хусусиятхои хоси табакаи Замин бояд аввал дар бораи таърихи "Инкишофи донишхои географй дар бораи Замин", "Накша ва харита" донишва малакаи амик хосил намоем. Бинобар ин дар географияи табий ин бобхо ва масъалахои дар онхо шомилбударо пеш аз боби " Кабатхои Замин" мутолиа мекунем. Ин имконият медихад, ки дар бораи даврахои "Инкишофи донишхой географй дар бораи Замин" маълумот ва тасаввурот пайдо кунем. Дониш ва малакае, ки хангоми омухтани боби "Накша ва харита" азбар мешавад, на факат барои омузиши 'Географияи табий", инчунинба омузиши амики "Географияи Точикистон", "Географияи иктисодй ва ичтимоии чахон" хаматарафамадад мерасонад. Ин барои хосил кардани донишхои нави географй низ хидоят менамояд, чунки накша, харита ва глобус дар таълими география ду вазифаро ичро мекунанд: васоити аёнй ва манбаи дониш. Хднгоми мутолиаи бобхои "Организмхо дар руи Замин" ва "Ахолии кураи Замин" дар бораи гуногунии организмхо, ба хам алокамандй, дар сатхи Замин нобаробар пахн гардидани онхо, таъсири инсон ба табиат, шумораи ахолй, нажодхо, махалхои ахолинишин, халкхо, давлатхо ва тасвири онхо дар харита маълумоти кофй хосил мекунед. Ин маълумот дар омузиши курехои дигари география, ки дар боло номбар кардем, хамчун дониши заминавй хидмат мекунад. Доираифахмиши хонандагон васеъ

5

ва амик мегардад. Малакае, киазмутолиаи Теографияи табий" хосил намудем, дар чараёни омузиши махдлли худ мушаххас ва мустахкам карда мешавад. Азхуд намудани он донишхо ба шумо имконият медихад, ки на факат зохиршавии конуниятхои табииро дар махалли худ фахмед, балки хамчунин дахолати номатлуби инсонро ба табиати атроф дарк карда, барои мухофизати он чорахо андешед.

Савол ва супориш:1. География чиро меомузад? 2. География аз кадом сохахо иборат аст? 3. Мавзуи гадкикоти географияи табий чист? 4. Дар фаъолияти хочагии инсон табиат чй ахамият дорад? 5. Дониши географияи табий барои чй лозим аст?6. Ба даре тамоми воситахои таълими барои омузиши география заруриро оред.

БОБИ I. ТАСАВВУРОТ ВА ДОНИ1Щ ОИ ГЕОГРАФЙ ДАР БОРАИ ЗАМИН

§ I. ТАСАВВУРОГИ ОДАМ ОНИ КАДИМ ДАР БОРАИ ЗАМИН

Хдёт ва фаъолияти инсони давраи ибтидой бо табиати атрофаш зич алокаманд буд. У хамчун маводи хурокй меваи растанихоро чамъ намуда, мохй ва хайвоноти вахширо шикор мекард. Барои гум накардани мавзеъхои аз неъмат бой ва шикор дар танаи дарахтон ва сангхои сари рох нишона ва аломатхо мекашид. Дониши географии одамон рочеъ ба Замин махдуд буд. Faftp аз наботот, хайвонот, манбаъхои обу кабилахои атрофи махали худ дар бораи дигар махалхои руи Замин тасаввурот надоштанд. Ба ин нигох накарда, унсурхои аввалини донишхои географй дар байни халкхои гуногун ба вучуд омада буд. Он халкхое, кисохиби хуруфот ва хат буданд, дониши географии нисбатан хаматарафа доштанд.

Хдзорсолахо мукаддам баробари ба вучуд омадани хат, сохтани киштихои белу бодбондор ва кашфи кутбнамо одамон

6

имконият паидо карданд, ки ба масофаи дур шино кунанд. Ин доираи донишро дар бораи Замин васеъ кард.Бахрнавардону сайёхон ходисахои дидаву наклхои шунидаи худро навишта, акси мавзеъхоро ба накша мегирифтанд. Оннакшахои кисмхои начандон калони сатхи Замин вазифаи харитаи географиро ичро

1. Тасаввуроти одамони кддим дар бораи шакли

Замин

мекарданд. Хдзорсолахо харитаи муфассали олам вучуд надошт. Чунки халкхои кадим дар бораи шакл ва андозаи Замин тасаввуроти амик, надоштанд. Бинобарин онхо шакл ва андозаи Заминро хар хел тасаввур мекарданд (расми 1).

Аввалин шуда олими Юнони кадим Арасту хангоми хусуфи (гирифтани) Мохдар руи он ба таври кура афтидани сояи Замин ва баробари ба кух баромадан васеъ шудани хати уфукро мушохида намуда, курашаклии Заминро исбот кард (расми 2).

Вакте ки курашаклии Замин исбот гардид, олими дигари Юнони кадим Эратосфен андозаи Заминро хисоб карда, харитаи нисбатан мукаммали оламро тартиб дод (нигаред ба атлас).

Ба андухтани дониш дар бораи Замин олимони гузаштаи мо Абузубайди Балхй,Абуалй ибни Сино,Абурайхони Берунй низ сахм гузоштанд. Абуалй ибни Сино курашаклии Заминро эътироф мекард.Аз сабаби он ки Замин кура аст, сатхи оби руи он хам ба кура ш абохат дорад. Бинобарин мегуяд Сино - дар об ( бахри кушод) киштиро... ибтидо

2. А ввалин далелх о̂и курашаклии Замин

7

сари бодбонаш намоён мешавад, баъд садри киштй падидор (намоён) мегардад (расми 2). Аз олимони асри миёна А бурайхони Берунй аввалин шуда андозаи бузургии мудавварии Заминро чен кард, кионаз натичаи ченкунии замони мо 110 километр фарк мекунаду халос. Абурайхони Берунй аввалин бор дар Шарк, эхтимол дар чахон низ, глобусе сохт, ки кутри (диаметр) онбеш аз 5 метр буд. У барои тавсифи шакли Замин истилохл кура, кураи Заминро истифода намуд. Берунй дар Шарки Миёна рочеъ ба харакати эхтимолии Замин дар гирди Офтоб, яънесистемаи гелиосентрии олам андеша ронда буд. У яке аз аввалин мухаккикони ходисахои геолога, маъданхо ва сангхои киматбахо мебошад. Абузубайди Балхй 20 харита тартиб дода буд. Онхоро баъдтар чамъбастнамуда, хамчун "Атласи исломй" ба табъ расонданд. Дар харитаи оламе, ки у офаридааст, Замин ба шакли дойра тасвир ёфтааст.

Савол ва супориш:1. Тасаввуроти одамони кадим дар бораи Замин чй гуна буд? 2. Курашаклии Заминро аввалин шуда кадом олими Юнони кадим исбот кард? 3. Андозаи Заминро кадом олими Юнони кадим хисоб кардааст? 4. Кадом олими Ш арк курашаклии Заминро эътироф мекард? 5. Аввалин глобусро дар Ш арк кй сохтааст? 6. Дар бораи географй Ш арк Абузубайди Балхй ва корхои анчомдодаи у маълумот дихед.

Ба фикри шумо1. Дар асоси кадом далелхо Арасту ва Сино курашаклии Заминро исбот кардаанд?2. Экспедитсияи кадом бахрнавард фикри он олимонро исбот кард?

§ 2. КАШФИЁТХ.ОИ БУЗУРГИ ГЕОГРАФЙ

То нимаи дуюми асри XV одамон асосан дар бораи Аврупо, Осиё ва кисмхои сохилии Африко тасаввурот доштанд. Дар бораи дигар кисмхои хушкй маълумот вучуд надошт. Бинобар ин олимон дар харитаи тартибдодаи худ факат хамон материк

8

ва бахру укёнусхои ихотакардааш онро нишон додаанд. Он харитахо галатхои зиёддоштанд. Харитаи оламе, ки олими Юнон Батлимус (П толемей, асри II милодй) тартиб додааст, азкдбиличунин харитахо мебош ад. Д ар он харита кисми зиёди кураи Заминро хушкй ташкил медихад.Аммо мо медонем, ки 71%Заминро об ташкил кардааст.Укёнуси Хиндро хамчун бахри дохили хушкй тасвир карда, аз гарб ба шарк тул кашидани худуди материки АвруОсиёро аз будаш хеле зиёд нишон додааст. Аммо сарфи назар аз ин галатхо, харитаи олами Батлимусро бахрнавардон ва сайёхон чордах аср истифода бурданд. Дар харитаи Батлимус ва глобусе, ки дар асри XV Мартин Бехайм сохта буд (расми 3), Австралия, Антарктида, АмрикоиШимолй ва Амрикои Ч,анубй акс наёфтаанд. Дар харитаи чахон, кисоли 1700 нашр гардида буд, ин материкхо низ вучуд надоштанд.

Аммо вучуд доштани ин кисмхои хушкиро олимон тахмин мекарданд. Дарчануби нимкураи чанубй мавчуд будани хушкй (Австралия)-ро олимони кадим пешгуй карда буданд. Дар он тарафи укёнуси Атлантик мавчуд будани хушкии калон (Амрикои Шимолй ва Ч а н у б й ) - р о Абурайхони Берунй дар ибтидои асри XI тахмин кардааст. Ч,устучуи он сарзаминхои номаълум, роххоинави бахрй ба мамлакатхои Шарк, инкишофи илм, бахрнавардй ва манфиати савдо ба кашфиётхои бузурги географй асос гузошт. Аввалин экспедитсияхоро испанихо ва португалихо ташкил кардаанд.

САЙЁХОНИ КАБЛ АЗ КОЛУМБ

Дар кашфиётхои бахрии асрхои VIII-IX норманнхо роли калон бозидаанд. Онхо дар каламрави хозираи Норвегия,

3. Тасвири сатхи Замин дар глобуси Бехайм

9

Шветсия ва Дания хдёт ба cap мебурданд, Касби асосии онхо чорводорй ва мохидорй буд. Дар Руси кадим онхоро варяг мегуфтанд.

Аз сабаби хунукии иклим дар ватани норманнхо галла кам хосил медод. Бинобар ин онхо дар бозорхои мамлакатхои Аврупо пуст, пашм, равганва мохиро ба галла иваз мекарданд. Норманнхо бахрнавардони мохир буданд. Дар баробари савдоро инкишоф додан ва саёхат намудан онхо рохзанй хам мекарданд. Гайраз ин онхо зуд-зуд хамчун бахрнавардони часур барои кашф кардани каламравхои нав ба сафар мебаромаданд. Дар каламравхои зеридастгардида бандар ва чои савдо месохтанд.

Норманнхо Исландия ва Гренландияро ба мустамликаи худ табдил доданд. Ба бахри Балтика баромада бо дарёхои киштигард ба Аврупои Шаркй дохил шуданд. Бо дарёи Днепр ба бахри Сиёх, бо Волга ба бахри Каспий ворид гардиданд. Хдр чо-хар чо истехкомхои харбй ва марказхои савдо месохтанд. Дар Руси кадим ба князигарихои Новгород, Смоленск ва Киев асос гузоштанд. Соли 1000 норманнхо укёнуси Атлантикро убур карда (гузашта) басохили чазираи Нюфаундленд баромаданд. Дар он чо ангури ёбой бисёр месабзид, бинобарин он чазираро Винланд ("мамлакати вино") ном гузоштанд. Норманнхо ба Винланд якчанд гов оварданд. То он вакт дар Амрикои Шимолй хайвонхои хонагй мавчуд набуд. Халке, ки дар Винландия зиндагй мекард, скрелинг ном дошт ва аз говхои норманнхо оварда нихоят метарсид. Муносибати дустонаи норманнхо бо халки махаллй бисёр давом накард. Онхо ба мукобили норманнхо чангида эшонро аз Винланд ронданд. Кушишидар резишгохи дарёи Л аврентияи Ш имолй маскун шудани норманнхо амалй нагардид.

Ба сохилхои Амрико на факат норманнхо, инчунин бахрнавардхои араб хам пой гузоштаанд. Дарин бобат географ ва харитасоз (картограф)-и араб Идрисй дар асари худ хабар додааст. Мувофики навиштачоти Идрисй 8 часури араб "бо максади тадкик кардани укёнус (Атлантик) ва худуди он" аз Лиссабон ба самти Fap6 шино карданд. Баъди 35 руз ба чазирае расиданд, киахолинишин буд.

Ахолии чазира киштии "Ч дсурон"-ро ихота карда худи онхоро

10

баъд аз чор руз ба назди шох,и чазира бурданд. Дар он чо онх,о диданд, ки одамони чазира сурхпуст, коматбаланд ва зебо мебошанд. Шох баъди сухбат бо "Ч,асурон" фармон дод, ки чашми онхоро баста ба киштияшон шинонда аз чазира дур бурда партоянд. Баъд аз се руз ба сохили номаълум расиданд. Сокинони чазира дастхои онхоро ба пушт баста баромада рафтанд. Одамони махалла хабардор шуда онхоро озод карданд. Хамин тавр, маълум мешавад, ки пеш аз Колумб дар Амрико норманнхо ва арабхо кадам гузоштаанд. Аммо ин кадри кашфиёти уро паст накардааст.

Савол ва супориш:1. Н орманнхо дар кучо зиндагй мекарданд ва машгулияташон чйбуд?2. Дар Руси кадим норманнхоро чй меномиданд?3. Аз мамлакатхои Аврупо онхо бештар чиро харид мекарданд ва сабаб чй буд?4. Норманнхо кадом минтакахоро мустамлика карда буданд?5. Норманнхо дар каламрави Руси кадим ба кадом князигарихо асос гузоштанд?6. Норманнхо дар кадом сол ба сохилхои Амрикои Шимолй баромаданд?7. "Ч,асурон" кй буданд?

Аз нигохи шумо1. Дар айни замон норманн гуфтанй хал к нест. Ба фикри шумо онхо кучо рафтанд?2. Барои чй норманнхо дар Амрикои Шимолй маскун шуда натавонистанд?3. Ба фикри шумо " Ч,асурон"-и араб ба чазираи кадом кисми Амрико фуромаданд?4. Пеш аз Колумб ба Амрико кадам гузоштани норманнхо ва арабхо киммати кашфиёти уро паст кард ё не?

1. Кашфи Амрико ва рохи бахрии Хиндустон. Дар асри XV якчанд экспедитсия ташкил карда шуд. Яке аз онхо экспедитсияи Христофор Колумб буд. Максади он чустучуи рохи бахрй ба

11

суи Х^ндустон буд. Бо ин максад Христофор Колумб 3 августи соли 1492 пас аз тайёрии зиёд бо се киштй ("Санта-Мария", "Пинта", "Ниня") аз Испания баромада, ба воситаи укёнуси Атлантик ба самти Fap6 рахсипор гардид. У фикр мекард, ки азбаски Замин курашакл аст, агарба воситаи укёнуси Атлантик ба гарб хдракат кунад, дар шарк ба сохилх,ои Осиё хохад расид. Бо хамин фикру андеша укёнуси Атлантикро гузашта, баъди ду мох ба сохилхои Амрикои Марказй расид. 11 октябр дар уфук хушкй намудор шуд. Ин яке аз чазирахои гурухи Багам Уэлтинг буд.

Колумб бо маллохон ба ин чазира фуромада, бо ахолии махаллй шиносой пайдо кард. Дар тани онхо чизхои ороишй дид, киаз тилло сохта шуда буданд. Онхогуфтанд, китиллоро аз чануб меоранд. Бинобарин Колумб якчанд одами махаллиро гирифта сафари худро ба тарафи чануб давом дод.

28 октябри соли 1492 басохил и Куба расида, онро Сипанчо (Гапон) номид. Баъд аз ин чо ба Гаити рафт. 16 январи соли 1493 рохи Испанияро пеш гирифта аввали мохи март ба он чо расид.

Дар сафари дуюм Колумб чазирахои Пуэрто-Рико ва Ямайкаро кашф намуда, бо сохили чанубии Куба шинос шуд. Дар рафти сафари сеюм чазираи Тринидадро кашф карда, аз дур сохилхои Амрикои Ч,анубиро мушохида намуд.

Бахори соли 1502 бо максади ба сохили шаркии Осиё расидан Колумб ба сафари чорум баромад. Охири июни соли 1503 ба сохили Гондурас расид. Кад-кади сохдл ба самти чануб харакат карда ба халичи Дарен ворид гардида, дар ягон чо ба гарб гузаргох наёфта, ба Испания баргашт. Колумб соли 1506аздунё даргузашт.

Гарчанде ки ин саёхатхо Колумбро ба максад нарасонида бошанд хам, аммо ба кашфиётхои бузурги географй (асрхои XV-XVII) асосгузоштаанд. Колумб хамагй ба сохилхои Амрико чор маротиба экспедитсия ташкил кардааст.

Экспедитсияхои Христофор Колумб тахмини Абурайхони Беруниро дар бораи дар он тарафи укёнуси Атлантик вучуд доштани хушкии азиме тасдик кард.

Аммо Христофор Колумб аз он ки китъаи тамоман навро кашф кардааст, хабар надошт. Дертар ин китъаро Амрико

12

номиданд. Баъди панч соли экспедитсияи якуми Христофор Колумб, барои ёфтани рохи бахрй ба Х^индустон хукумати Португалия экспедитсия ташкил кард. Сарварииоиро ба Васко да Гама супурданд. Соли 1497 Васко да Гама бо чахор киштй аз Португалия баромада, ба самти чануб х д р а к а т кард. У сохилхои гарбии Африкоро давр зада, аз укёнуси Атлантик ба укёнуси Хинд гузашт ва соли 1498 ба бандари бахрии Хиндустон шахри Калкатта ворид шуд. Дарин чо Васко да Гама доруворй харид кард, ки сабаби норозигии ахолии махаллй гардид. Бинобарин умачбуршуд, кизуд пасгардад. Аввалхои феврали соли 1499 ба Сомали омад. Баъд аз он чо ба димогаи У мед рафта, онро давр зада мохл августа 1499 ба Лиссабон пойтахти Португалия баргашт. Инрох то сохта шудани канали Суэте ягона рохе буд, ки Аврупоро бо мамлакатхои хавзаи укёнуси Х^нд ва Чин пайваст мекард. Португалия тавассути хамин рох савдои чанубу шаркии Осиёро 90 сол дар зери назорати худ нигох дошт. Х,амин тавр рохи бахрй ба суи Хиндустон кашф гардид, кидар таърихи савдои чахонй вокеаи нихоят мухим буд. Аммо хаминро кайд кардан зарур аст, ки сайёхи точик Абдураззоки Самаркандй аз Васко да Гамаи португалй 56 сол пештар ба Хдшдустон аз тарафи Fap6 ба воситаи халичи Хурмуз ворид шуда буд.

Мартин Бехайм (1459-1507) географй немисаст. У соли 1492 глобуси нахустинро сохт, ки тасаввуроти географиро дар бораи сатхи Замин дар арафаи кашфи Олами Нав (китъаи Амрико) акс намудааст.

2. Аввалин экспедитсияи гирди олам. Баъди кашфи китъаи Амрико маълум гардид, кион аз шимол ба чануб тул кашидааст ва монеаест дар байни Аврупо ва Осиё, Баъд саволе ба миён омад, ки оё ин хушкиро давр зада ба гарб шино кардан мумкин аст ё не? Ин муамморо Фернан Магеллан хал кард. У соли 1519 бо панч киштй ба нахустин сафари гирди олам баромад. Киштихои у укёнуси Атлантикро гузашта, ба воситаи гулугох Амрикои Ч,анубиро давр зада ба укёнуси Ором ворид гардиданд. М агелланро соли 1521 дар яке аз чазирахои Филиппин ба катл расонданд. Соли 1522 аа панч киштии он экспедитсия факат як киштй ба Испания баргаш т. Ин экспедитсия курашаклии Заминро тасдик кард. Бузургии сатхи

13

Замин, ягонагии Укёнуси Олам ва аз об иборат будани кисми зиёди сатхи Замин маълум гардид.

3. Кашфи материкхои Австралия ва Антарктида. Дар харитахои олами асрхои миёна дар чануби укёнуси Х,инд хушкие бо номи Замини Ч,анубй акс ёфта буд. Хрлландихо барои муайян кардани он экспедитсия ташкил карданд. Онро сайёх ва бахрнаварди машхур Абел Тасман сарварй мекард. Соли 1642 у сохилхои шимолй ва шимоли гарбии Австралияро тадкик намуда, дар самти чанубии он чазираеро кашф кард, ки онро баъдтар Тасмания ном гузоштанд. Экспедитсияи Тасман муайян кард, ки Австралия материки алохида буда, он кадар калон нест.

Материки Антарктидаро русхо кашф кардаанд. Соли 1819 ду киштй бо сарварии Ф. Ф. Беллинсгаузен ва М. П. Лазарев аз Петербург баромада, ба тарафи доираи Кутби чанубй шино карданд. 16 январи соли 1820 ба сохилхои Антарктида наздик шуда, аз дур нишонаи наздик будани заминро мушохида карданд. Ин рузро олимон санаи кашфи А нтарктида мешуморанд. Хдмин тавр, тавассути кашфиётхои бузурги географй материкхо ва укёнусхои нав кашф карда шуданд. Дониши одамон оид ба Замин афзун гардид (расми 4).

УКЁНУСИХИНД

4.Материк.\о ва цисм^ои онх,о,ки дар замонх,ои гуногун ба аврупоихо маълум буданд.

14

4. Тадкико i и муосири географй. Кисмхои калони руи Замин- материкхо ва укёнусхо тадкик, карда шуданд. Вале табиати дохили материкхо, укёнусхо, кутбхоиШимолй ва Чднубй холо пурра омухта нашудаанд. Бинобар ин олимони география дар замони мо хам ба тадкикоти табиати сатхи Замин машгуланд. Онхо дар тадкикотхои худ аз усулхои гуногуни илмй истифода мебаранд. Азчумла барои омухтани табиати кисмхои алохидаи материкхо ва укёнусхо экспедитсияхо ва марказу нуктахои мушохидакунии доимй ташкил кардаанд.

Барои мушохида ва хисоб кардани маълумот аз асбобу мошинхои хозиразам он истифода мебаранд. Н атичаи тадкикотхои географиро дар харита акс намуда, барои ташкил ва инкишофи саноат, хочагии кишлок ва наклиёт истифода мебаранд. Расмхои аз кайхон гирифтаро чамъбасту тахлил мекунанд (расми 5). Бо максадхои гуногун дар табиат тачриба мегузаронанд. Масалан, дар Туркманистон барои ба иклими биёбон мутобик кунондани набототи гармидуст, дар Помир барои мутобик кунондани дарахтони мевадиханда ва гайра тачриба гузаронда мешавад. Натичаи онро мамлакатхое, кидар минтакаи биёбон ва баландкух чойгир шудаанд, истифода мебаранд.

5. Сурати Замин аз кайхон

15

Кдтъи назар аз ин холо хам дар табиати сатхд Замин ва зери укёнус сиру асрори зиёде нихон аст. Як кисми онхо ба чангалзорхои тропики вобаста мебошад.

Дар ин чангалзорхо холо хам кабилахои одамон ва намудхои набототу хайвоноте вучуд доранд, ки аз тарафи олимон пурра омухта нашудаанд. Дарруи Замин ва зери укёнус микдори зиёди горхо мавчуданд, ки ба онхо пойи одам нарасидааст. Дар зери укёнус дигар сиру асрор нихон буд, ки омухтани онхо сохтани асбобу дастгоххои хосро талаб мекард. Чунин асбоб ва дастгохло дар асри XX сохта шудаанд. Ба воситаи онхо на факат объект ва ходисахои зери укёнусро меомузанд, онхоро инчунин барои гузаронидани кубурхои нафт ва газ- истехсолкунии зериобй истифода мебаранд.

Як кием тадкикотхое, ки дар сатхл Замин гузаронида шуданд ва минбаъд гузаронида мешаванд бо кашфиёти коинот алокаманд мебошад. Ин буд, ки соли 1957 Иттиходи Шуравй дар чахон аввалин асбоби тадкикотиро ба коинот cap дод, ки факат аз радиошунавонак иборат буд. Ин асбоб ба имконияти нихоят махдуди худ нигох накарда ба давраи тадкикоти коинот асос гузошт. Х^мсафарони сунъии Замин, ки бо максадхои гуногун ба коинот бароварда шуданд ба лабораторияи илмй монанд мебошанд. Тавассути он ходиса ва объектхои сатхи Замин, сарватхои он тадкик карда мешаванд. Дар дохилу берунй онхо тачрибахои гуногун мегузаронанд, ки барои сохахои гуногуни хочагии халк заруранд.

Савол ва супориш:1. Харйтахои аввалин чй камбудй доштанд? Барои тартибдихандагони онхо кадом материкхо маълум набуд?2. Дар бораи харитаи олами Батлимус ва гдобуси Мартин Бехайм маълумот дихед. 3. Китъаи Амрикоро кй кашф кардааст? 4. Дар бораи экспедитсияи Васко да Гама маълумот дихед. 5, Дар бораи экспедитсияи Магеллан накд кунед. 6. Материкхои Австралия ва Антарктйдаро кихо кашф кардаанд? 7. Омузиши коинот аз чй ибтидо ёфт? 8. Омузиши коинот ба омузиши Замин чй вобастагй дорад?

16

Ба фикри шумо1.Бе харитахои кадим харитахои муосирро тартиб додан мумкин буд ёне?2. Фарзияи Берунй дар бораи дар он тарафи укёнуси Атлантик вучуд доштани хушкиро кай ва кадом экспедитсия тасдик кард?3. Тадкикотхои географй барои рушди чамъият чй ахамият доранд?

БОБИ II. НАКША ВА ХАРИТА

§ 3. НАКША ВА ХАРИТА

1.Ахамияти омузиши накша ва харита. Географияро бе накша ва харита омухтан душвор аст. Барои он ки география на факат ходисахо ва чисмхои махалли ба мо наздик, балки хамчунин ходиса ва чисмхои табиати тамоми сатхи Заминро меомузад ва тадкик мекунад, ки аз назари мо нихоят дуранд. Аз хамин сабаб хангоми омухтани онхо мо аз харита бисёр истифода мекунем. Мо аз харита дар кадом кисми сатхи Замин ба вучуд омадани ходисахо ( оташ фиш онии вулконхо, заминчунбй, туфон, мадду чазр, гуногунии дарачаи харорат, микдори боришот ва гайра), чойгиршавйва хусусияти объектхо (куххо, хамворихо, дарёхо, бахрхо, гуногунии хок, наботот, хайвонот ва гайра)-ро меомузем. Дар ин маврид харитаро на факат чун воситаи аёнй, балки хамчун манбаи дониш низ истифода мебарем. Аз он бисёр маълумотеро азхуд мекунем, ки дар матни китоби дарсй мавчуд нест. Бинобарин, пеш аз он ки мо харита ва накшаро дар чараёни даре, ичрои вазифаи хонагй истифода барем, бояддонем, ки онхо чйгунаандва сатхи Замин дар онхо чй тавр акс ёфтаасг. Донистаниин барои хубтар фахмидани накшаву харита ва бештар андухтани дониши географй мадад мерасонад.

2. Тасвири махал дар накша ва намудхои он. Ба накша гирифтани махал аз даврахои кадим ба одамон маълум буд. Он аз манзараи махале, ки мо бевосита ва дар сурату аксхо мебинем, ба куллй фарк мекунад. Чизхои наздик калон ва он чизхое, ки дар масофаи дур вокеъ гардидаанд, хурд акс меёбанд. Чизхои Калон хурдро панах менамоянд. Ба чашм дар расму сурат андоза ва шакли махалро муайян кардан душвор аст. Faftp аз ин, манзараи махал дар раем ва сурат аз боло не, балки аз

17

naxjiy тасвир карда мешавад. Дар накша ва суратхое, ки аз чархболу радифхои маснуи Замин аксбардорй шудаанд, интавр нест. Даронхо, чйтаврекимегуянд, махал "аз баландии парвози парранда", яъне аз боло аксбардорй карда шудааст. Ин ба мо имконият медихад, кина факат гуногунии табиати махалро пурра тасвир намоем, балки хусусият, андоза ва чойгиршавии объектхои табиатро низ хуб ва аник муайян кунем.

Ба ин аломатхои монандй нигох накарда, суратхоиаз чархбол ва аз кайхон гирифта аз накшаи махал фарк мекунанд. Дар ин суратхо объектхое, кидар махал мавчуданд (замини кишт, богхо, дехахо, дарё ва кулхо...), чй тавре ки дида мешаванд, хамон тавр акс меёбанд. Бар хилофи суратхо хамаи объектхои махал дар накша ба воситаи аломатхои шартй тасвир карда мешаванд. Faflp аз ин, дар сурати аз чархбол ва аз кайхон гирифташуда на хама объектхои махал пурра ва равшан акс меёбанд. Дар накша бошад, хамаи объектхои махал бе ягон нокисй аскбардорй карда мешаванд. Инро хангоми мукоисаи накшаи махал ва сурати он ба осонй фахмидан мумкин аст.

Тамоми чихатхои хоси накшаи махал ро ба хисоб гирифта, онро чунин таъриф медиханд: боистифодаи аломатхои шартй ба шакли хурд тасвир ёфтани кисми сатхи Замин дар хамворй (масалан, дар руи когаз). Накша ахамияти амалй дорад. Пеш аз он ки дар ин ёон мавзеъ рох, нахри сунъй, обанбор, иншооти баркй, корхона ва гайра сохта шавад, мавчуд будани накшаи махал зарур аст. Бидуни чунин накша сохтани хама гуна иншоот натичаи дилхох намедихад, чунки бе донистани хусусияти чинсхои кухй таркиб ва хобиши кабатхо, содагй ва мураккабии релеф ва гайра сохтани иншооти калон ба хар гуна окибатхои нохуш оварда мерасонад.

3. Аломатхои шартй. Тавре ки аз таърифи накша маълум аст, он шакли хурд тасвиршудаи ин ёон кисми сатхи Замин мебошад. Бинобар ин хамаи он объектхоеро, ки дар махал мавчуданд, дар накша бе аломатхои шартй чойгир кардан нихоят душвор аст. Аз хамин сабаб барои дар накша чойгир кардани онхо илми накшабардорй (топография) ба хар як объекта дар махал вокеъбуда аломати шартии мувофик муайян кардааст. Аксари онхо бо ранг, шакл, намудизохирй, мавкеъватарзичойгиршавй ба объектхое, ки дар накшаи махал чойгир карда шудаанд, шабохатдоранд. Масалан, кулударёробо ранги кабуд, регзорро бо ранги чигарй, чангалзорро бо ранги сабз, маргзорро бо

18

хатчахои чуфти решамонанд, дарахтонимеваро бо доирачахои хурди рост сафкашида, замини киштро бо ранги сафед ишора мекунанд. Худуди объектхое, ки дар махал масохати калонро ишгол мекунанд ( чангалзор, маргзор, регзор, ботлок, замини кишт) дар заминаи рангхои ишорашуда бо нуктагузорй ва дигар аломатхо чудо карда мешаванд.

Он объектхое, ки дар махал ба масофаи зиёд тул кашидаанд (хиёбонхо, роххо) ваёчорй мешаванд (дарёчахо, чуйхо, нахрхои сунъй), дар накша бо хатча ишора карда мешаванд. Аз сабаби он ки дарёчахо, роххо ва кучахоро мувофики микёс ба накшаи махал чойгир менамоянд, дарозии онхоро аз руи микёс хисоб намуда, муайян кардан мумкин аст. Дарнакшахои калонмикёси махал махалахои ахолинишин муфассалтар инъикос карда мешаванд. Аз руи чунин накдиахо дидан мумкин асг, ки дар кадом кисмати махал богу гулгаштхо, муассисахои фархангй, беморхонахо, фабрикаву заводхо ва гайра чойгир шудаанд. Х,амин тавр, дар накшаи махал мувофики илми накшабардорй ба аломатхои шартй чойгир намудани объектхо ба мо имконият медихад, кинакшаробаосонй хонда, онро истифода барем.

Харита аз накша на факат бо бузургии каламраве, ки онро акс мекунад, инчунинбо аломатхои шартие, ккидар он истифода бурда мешавад, фарк дорад. Дар он барои инъикос намудани объектхо ва ходисахои географй аломатхои шартии хос кабул карда шудааст. Шарх ва маънидоди он дар легендаи зери харитадода мешавад.

Вобаста ба он ки аломатхои шартй чй гуна объектхоро ифода менамоянд онхоро ба се гурух чудо кардаанд: масохатй (тархй), хаттй ва гайримикёсй. Бо аломатхои тархй масохати ботлок, чангал, кул, махаллахои шахрхо; бо аломатхои хаттй дарёхо, каналхо, рохло; бо аломатхои гайримикёсй объектхое ифода мешаванд, ки ба микёси харита мутобикат намекунанд.

Дар байни аломатхои шартии хаттй изохатхо васеъ истифода мешавад. Онхоро дар харитахои географй барои пайваст кардани нуктахои бузургй ва кимати якхеладошта истифода мебаранд.

Савол ва супориш:1. Накшаи махал чист? Он барои чй лозим аст? 2. Накшаи махал аз раем ва сурати махал чй фарк дорад? 3. Аз руи Накшаи атлас тахлил намоед, ки объектхои дар махал

19

чойгирифта дар накша бо кадом аломатхо, чйгуна ишора карда шудаанд? 4. Барои он ки накшаи махал ба осонй хонда шавад, аломатхоишартиро чй тавр интихоб ва ифода мекунанд? Дар накша ба воситаи чй 'дарозии куча, рох, дарёча ва нахри сунъиро муайян кардан мумкин аст?5. Омузиши накша ва харита дар таълими география чй ахамият дораД? 6. Мафхуми накша, намудхои тасвйри махалро дар накша баён намоед. 7.Аломатхои шартй ва мохияти онхоро шарх дихед.

Ба фикри шумо1. Сохтмони имрузаро бе накшаи махал тасаввур кардан мумкин аст ёне?2. Омузиш ва тадкикотхои географиро бе истифодаи харита ва накша гузароНидан мумкин аст ёне?3. Аломатхои шартй дар харита чй вазифаро ичро мекунанд?

§ 4. М И К ЁС ВА НАМУДХОИ ОН

Аз таърифи накша фахмидем, ки микёс (масштаб) шакли хурдкардаи китъаи сатхи Замин мебошад. Барои хурд карда ба накша гирифтани китъаи сатхи Замин аз микёс истифода мебаранд. Дар махале, ки мо онро ба накша мегирем, масофа бо метр ва километрхо чен карда мешавад. Мувофики микёси интихобкарда онхоро ба сантиметр ва миллиметрхо гардонда накшаи махалро тартиб медиханд.

Микёс гуногун мешавад: ададй, хаттй ва номй.Микёси адади. Пеш аз он ки ба микёси ададй шинос шавем,

бояд донист, ки худи микёс чист? Микёс адади касрй буда, сурати он вохда ва махрачи он шумораест, кидар накша нисбат ба махал чанд маротиба хурд карда шудани масофаи аслиро ифода мекунад. Агар мухтасар гуем, микёс нисбати масофаи нукгахо дар накша бар масофаи аслии онхоро нишон медихад.

Микёс дар хама кисми накша як хел аст. Он ба мо бузургии назар ба махал дар накша хурд кардани масофаро аник нишон медихад. Барои мисол накшаи дар микёси 1:1000 тартибдодаро (расми 6) тахлил мекунем.

Дар он худуди махал (тамоми масохати махал) нисбат ба аслаш 1000 маротиба хурд карда ба накша гирифта шудааст. Дар поёни накша таносуби 1:1000 навишта шудааст, ки онро

20

МАКТАБ

п п

МАЙДОН- ЧАИ ОБУ-

ХАВОСЧНЧЙ

о о во о о о о о о о о о о о о: :

о о о о о о о о о о о о с о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о

МЛЙДОНЧАИ ни-ШИШ

О о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о0 0 990о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о ООО О о о о о о о о о о

к-уч. КОММУНА.!Й

Микёси I : КИЮ ..

микёси ададй меноманд, чунки вай факат бо адад ифода шудааст. Он дар накша нисбат ба махал чанд м аротиба хурд кардани масофаро ифода мекунад. Дарачаи хурд кардани масофаро аз раками махрачи касри микёси ададй фахмидан мумкин аст. Агар ракам дар махрачи каср хар кадар калон бош ад, масофа дар накш а мутаносибан хамон 6. Накшаи *авлии мактабкадар хурд, агар хурд бошад, калон нишон дода мешавад.

2. Микёси хаттй. Д аР накша микёси хаттй бо хатхои рост ифода карда мешавад. Онро ба кисматхои баробар таксим намуда, дар хар як хиссаи таксимшуда масофаи аслй, яъне ба махал баробарро менависанд. Ба хамин сабаб ин микёсро микёси хаттй меноманд. Кашидан ва тартиб додани он душвор нест. Барои ин аввал дар охири кисми чапи накша хатхои роста мувозй кашида, ба микдори 1 см чудо карда, аз тарафи роста он 0 мегузорем. Баъд аз он ин 1 см-ро ба 10 хиссаи баробар таксим мекунем. Сипае аз 0 cap карда порчаи бокимондаи хатхои ростро ба киемхо (1 см) таксим карда, дар болои хар як

.Дар я к с ан i иче i р - 10 ч е гр

10 VI О 10 20 30 40

i n n /г - 1 .......-L - .1_____ L .

50 м

=d--

МИКЁСИ 1 :10 (ИН) дар 1 сантиметр -100 метр

100 ч 0 100 200 т 400 500 Mfip

7. Холати паргор х,ангоми чел кардани масофа дар накша21

кием масофаи аслии ба махал мувофикбударо менависем.Ин намуди микёсро хднгоми аз руи накша ичро кардани

корхои ченкунй васеъ истифода мебаранд. Тавассути он масофаи байни нуктахо ва андозаи объектхои дар накшаи махал сабтгардида хеле аник чен карда мешавад. Аз руи микёси хаттй ва бо ёрии паргор на танхо дарозии хатхои рост, балки дарозии хатхои качро хам муайян кардан мумкин аст.'

3. Микёси номй. Барои сахехтару бехта'р кашидан ва чен кардани масофаи байни нуктахо ва андозаи ашё дар накша аз микёси номй низ истифода мебаранд. Одатан онро бо калима ифода мекунанд. Дар накшае, ки бо микёси ададии 1:1000 тартиб до да шудааст, (расми 6) 1 см дар накша ба 1000 см дар махал рост меояд. Агар онро бо микёси номй ифода намоем, дар он сурат. вай чунин навишта мешавад: 1 сантиметр = 10 метр. Инро бузургии микёс меноманд. Бо он масофаи байни ду нуктаи махал муайян карда, дар накша кашида мешавад. Х,амин тавр, микёсеро, кибо калима ифода карда мешавад, микёси номй меноманд. Масалан, аз руи накша муайян кардан'лозим аст, ки дарозии боги назди мактаб чй кадар аст? Агар дарозии боги наздимактабй дар накша 7 см ва бузургии микёс 10 м бошад, барои ёфтани дарозии аслии бог 7 см-ро ба 10 м зарб мезанем: 7 10 м = 70 м. Азин чо маълум мешавад, ки дарозии 6 o f h мактаб 70 м будааст.

Одатан дар накшахо махалро дар микёси на хурдтар аз 1:10000 инъикос мекунанд. Дар поёни накша хар се намуди микёс: ададй, хаттй, номй навишта мешаванд.

Савол ва супориш;1. Ми^ёс чист? Он барои чй лозим аст? 2. Кадом намуди микёсро медонед ва онхо аз якдигар чй фарк доранд? 3. Масофаи 55 метрро бо микёси 1 см,= 10 метр бо тарзи хати рост ифода кунед. 4. Аз накшаи атлас (сах. 5) дарозии рохи оханро муайян кунед. Барои чен кардани он аз порча истифода баред. 5. Дар микёси ададй чанд маротиба хурд кардани масофаро чй та вр'фахмидан мумкин аст?

Ба фикри шумо:1. Бе микёс харита ва накша тартиб додан мумкин аст ё не?2. Дар тартиб додани харита ва накша чаро микёс зарур аст?

22

БОБИ III. САМ ТЁБИ ДАР НАКША ВА МАХАЛ

§ 5. МАХАЛ

Он цоеро, ки дар он зиндагонй ва ё онро мушоуида мекунем, ма$ал меноманд. Мах,ал вобаста ба пасту баландии сатх;и Замин х,амвор, теппанок ва курсор мешавад.

1.Уфук ва тарафхои он. Агар мо ба махдлли баланд баромада, ба атроф назар андозем, чунин менамояд, ки гуё осмон ба сатхи Замин рафта мерасад. Инро уфук меноманд. Хатеро, ки осмон зохиран бо як хати муайян ба сатхи Замин пайваст мешавад, хати уфук мегуянд. Уфук чор тараф дорад ва бо харфхои Шим. (Шимол), Ч, (Ч,ануб), Ш (Шарк) ва F (Fарб) ифода карда мешавад. Дар накшабардорй онхоро тарафхои асосй мегуянд. Байни тарафхои асосиро тарафи уфук меноманд (расми 8). Одатан онхоро ба таври зерин ифода менамоянд: Шимолу Шарк (Шим.Ш.), Шимолу Fap6 (Шим. F.), Ч,анубу Шарк (Ч,- Щ.) Ч,анубу Fap6 (Ч,. F.) (расми 9).

2. Муайян карданн самти уфук дар махал. Дар махал муайян карда тавонистани самти уфук барои хар як шахе зарур аст. Донистани он имконият медихад, киагар ба чое сафар карданй бошед, рохгум назада ба осонй ва зудй расед.

Барои ин бояд аввал донист, ки дар махал самтро аз руи чй муайян мекунанд. Рузона самтро аз руи офтоб, кутбнамо,

8. Дар нисфирузй сояи ашё ба

шимол мегузарад

аломатхои махал, устурлоби офтобй, шабона бошад, аз руи ситорахо ва кутбнамо аник мекунанд. Аз ин чо аник кардани тарафхои уфукро дар махал самтёбй мегуянд.

23

Барои ёфтани он пеш аз хама дар кадом тараф вокеъ будани Ш имолро бояд донист ва муайян кард. Онро ба воситаи кутбнамо, ситораи кутбй, шохи дарахтон ,солхалкаи кундаи дарахтон,сояи ашё мукаррар мекунем. Баъд аз он ки Шимолро муайян кардем, аз руи он дигар самтхои уфукро низ муайян мекунем. Бо ин максад рост истода, ба Шимол менигарем.Дасти рости мо самти Шарк, дасти чапи мо самти Fap6 ва паси cap самти Чанубро нишон медихад.

Тирезаи синфи шумо ба кадом тарафи уфук нигаронида шудааст? Руятонро ба тиреза гардонда, муайян кунед, ки дари синф, тахтаи синф ва мизи муаллим аз тиреза дар кадом самт чойгир шудаанд?

Муайян кардани самтхои уфук дар хаёт ахамияти калони амалй дорад. Донистани он ба хавонавардон, бахрнавардон барои дар хаво аник парвоз ва дар укёнусу бахрхо щино кардан имконият фарохам меоварад. Сайёхон самти харакати худро аник менамоянд.

3. Азимут ва муайян кардани он дар махал. Х,амаи ашёву объектхои сатхи Замин нисбат ба самти Шимол бо кунчхои гуногун чойгир шудаанд. Аз ин чост,ки кунчи байни самти Шимол ва самти объекти дар махал вокеъгардидаро азимут меноманд.

Бузургии кунчи он дар доираи руи кутбнамо бо дарача ифода шудааст. Дар доираи кутбнамо онро аз 0 (Шимол) дарача cap карда, ба тарафи рост мувофики гардиши харакати акрабаки соат хисоб мекунанд (расми 10). Дар ин сурат азимута ашёе, ки бевосита дар Шимол мушохида карда мешавад, ба 0 баробар аст. (Акнун муайян намоед, ки кунчи азимута ашёе, ки дар Шарк, Чануб ва Гарб вокеъ гардидаанд, ба чанд баробар аст?)

Дар махал барои муайян намудани азимути вокеии ин ё он чиз якЧанд амалро бояд ичро кард. Пеш аз хама сепояро

9. Тарафхои уфук,

14

10. К,утбнамо

гузош та, ба он лавхахоро мустахкам карда, баъд кутбнам оро дар болои он гузошта ба тарафх,о мувофик мегардонем. Барои ин кутбнам оро тавре давр мезанонем,ки нуги кабуди акрабак ’Шим" ванугисурхи он харфи "Ч,"-ро нишон дихад.Сипае аз сурохии нишонгираки кутбнамо ба чизе, ки азимути онро дар махал муайян мекунем, нигох карда, халкаи кутбнаморо то он даме тоб медихем, ки сурохиинишонгирак ба самти ашёи дар махал вокеъбуда мувофик шавад. Он чое, ки хати аз нишонгирак ба самти чизе (дарахт ё иморат ва гайра) равонашуда чадвалй кутбнаморо мебурад, бузургии азимути объектро муайян мекунад. Аз рун азимут харакат низ мекунанд. Барои харакат кардан аввал кутбнаморо ба тарафхои уфук мувофик мекунем, яъне кутбнаморо то нуги кабудаш (Шимолро нишон додан) давр мезанонем. Баъд дар руи кутбнамо донаи гугирдро мегузорем. Он бузургии азимутро нишон медихад.

Самтхои уфук аз руи накша муайян карда мешаванд. Одатан онро аз руи тирчае, кидар тарафи чапи накша кашида шудааст, муайян мекунанд. Бо ин максад накшаро ба назди худ гузошта, дар он тирчаро меёбем. Нуги тирча бо харфхои "Шим" ишора шудааст, ки самти Ш имолро нишон медихад, кисми поёни он Чануб мебошад. Дар ин сурат тарафи рости тирча самти Шарк ва тарафи чапи он самти Fap6po ифода мекунад. Инро дониста аз

И. Муайян кунед: азимут ба дар ахти сабз, купцы иморат ба чй баробар аст?

25

нуктахои гуногуни накша тамоми тарафхои уфук ва самти чойгиршавии объектхоро муайян кардан мумкин аст.

Объект ру ба кадом тарафи уфук вокеъ гардида бошад, хамон тарафи уфукро номбар мекунем: дар кисми шимолии накша чойгир шуда бошад - шимолй, дар чануб - чанубй, дар гарб - гарбй ва дар кисми шаркиаш бошад - шаркй.

Х,ангоми муайян намудани самтхои хатхои кач ( масалан, мачрои дарё, рохи пиёдагард) онхоро шартан ба порчахои (кисматхои) рост таксим мекунанд. Дар он чое, ки самт дигар мешавад, тарзи самтёбй дар хамин нуктаро ба кор мебаранд.

Савол ва супориш:1. Чй гуна чойро махал мегуянд? 2. Уфук чист? 3. Кадом хатхоро хати уфук мегуянд? 4. Самтёбй дар махал чй маънй дорад? 5. Кадом тарафхоро тарафхои асосй мегуянд? 6. Байни тарафхои асосиро чй мегуянд ва бо чй ифода мекунанд? 7. Самтхои уфукро дар махал чй тавр муайян мекунанд? 8. Тарафхои уфукро дар накша чй тавр муайян мекунанд? 9. Азимут чист ва аз руи он чй тавр харакат мекунанд? 10. Дар майдончаи мактаб аз руи азимути 45° 50 кадам, аз руи азимути 60° 80 кадам харакат кунед. Дарохири харякфосилабахарашёе, кивомехуред, дар дафтаратон нависед.

Ба фикри шумо1. Самти уфукро дар махал рузона ва шабона бо чй муайян мекунанд?2. Муайян кардани самтхои уфук дар хаёт чй ахамияти амалй дорад?

БОБИ IV. НОХ.АМВОРИХОИ САТХИ ЗАМИН

§ 6-7 БАЛАНДИИ НИСБЙ ВА МУТЛАК

1. Баландии нисбй ва муайян кардани он. Агар ба харитаи табиии нимкурахо назар андозем, рангхои гуногунро мушохида мекунем. Он рангхо нохамворихои сатхи Заминро нишон медиханд, ки онро дар географияи табий релеф меноманд. Он26

аз пасти, хдмвори, водй, теппаховакухло иборат мебошад ( Аз чадвади баландии кисми поёнии харита нишон дихед, ки ин намудхои релеф дар харита бо кадом рангхо ифода карда

12. Чен кардани баландй бо нивелир шудаанд?).Онхо баландии ба

худ хос доранд. Баландй нисбй ва мутлак мешавад. Фаркияти баландии як нуктаи сатхи Заминро аз дигараш баландии нисбй меноманд. Онро дар махал ба воситаи нивелири мактабй муайян мекунанд. Масалан, ба мо лозим аст, ки дар махал баландии теппаро муайян кунем. Барои ин амалро ичро кардан ду хонанда иштирок мекунанд. Якеаз онхо нивелирро дардоманаи теппа гузошта, амудй будани онро аник мекунанд. Баъд ба воситаи нишонгираки нивелир нуктаи нишон мегирифтагиро муайян мекунад ( расми 12). Хонандаи дигар ба он нуктаи нишонгирифта мех мекубад. ХаминтавР> баландии теппаро аз

\1Lт т ib l I I I

‘ т k

а)

1 м

«)

• л13. Намудиумумии теппа (а), шщшаи мах,ал бо тасвири доманаи теппа (б), нивелир (в)

27

домана то кулла чен мекунанд. Агар баландии нивелир 1 метр, баландии теппа 6 метр бошад, дар он сурат аз доманаи теппа то куллаи он хонандагон чои якдигарро 5 маротиба иваз мекунанд ва баландии нисбии онро муайян менамоянд.

2. Баландии мутлак ва муайян кардани он. Ба мо маълум аст, ки кисмхои алохидаи сатхи хушкй аз сатхи бахр ва укёнус дар баландихои гуногун вокеъ гардидаанд. Х,ар яки онхо (хамворй, теппа, пахнкух, каторкух ва гайра) дорой баландии нисбй ва мутлак мебошанд. Агар баландии нисбиро аз руи баландии як нуктаи сатхи хушкй нисбат ба нуктаи дигари он муайян кунанд, баландии мутлакро аз сатхи миёнаи оби бахр ва укёнус муайян менамоянд. Бинобар ин баландии нуктаи сатхи Заминро, ки мувофики нишебй аз сатхи бахр (дар илми топография он ба О баробар аст) хисоб карда мешавад, баландии мутлак, меноманд (расми 13).

Дар чумхурии мо баландии мутлаки сатхи Замин аз сатхи бахри Балтика хисоб карда мешавад. Онро дар накшаи махал ва харитаи табий бо нукта ифода карда, бузургии баландиро аз сатхи бахр бо метр нишон медиханд. Масалан, баландиимутлаки агбаи Анзоб аз сатхи бахр 3372 метр, куллаи Исмоили Сомонй 7495 метрро ташкил медихад.

3. Тасвири нохдмворихои сатхи Замин (релеф) бо хатхои уфукй. Сатхи Замин нохамвор аст. Як махал аз махали дигар бо пастй ва баландии худ фарк мекунад. Барои дар накша ва харитаи табий тасвир кардани онхо аз хатхои уфукй истифода мебаранд.

ТеппаДомана150 м

14. Баландихои теппа (тирчахои сиёх) ва баландии мутлакц он (тирчаи сафед). (Бузургии онхоро муайян кунед.)28

Хдр як хати уфукй нуктахои баландии мутлакашон якхеларо бо хам пайваст менамояд (расми 14). Х,амин тавр, хатеро, ки баландихои мутлаки (аз сатхи бахр) якхеларо бо хам пайваст мекунад, хати у фукц меноманд. Агарнохдмвории (релефи) сатхи Замин гуногун (аз чихати баландй) бошад, дарнакша ва харитаи табий хатхои уфукй бештар кашида мешаванд. Тарзикашидани хатхои уфукй дар расми 15 тасвир ёфтааст. Дар он намуди зохирии чазираи Линколн ва накшаи онро мебинем. Агар ба намуди зохирии чазира назар андозем, мебинем, ки хати уфукй аз сохили он кашида шудааст. Ин чунин маъно дорад, ки сохили чазира ва сатхи бахр як хел баландии мутлак доранд ва он бо О ифода шудааст. Дигар хатхои уфукй(20,40,60, 80...) аз якдигар дар масофаи 20 метр кашида шудаанд. Х,ар яки онхо баландии мутлаки нуктаи муайяни махалро ифода мекунанд. Бинобарин дар накша барои фарк кардани баландии мутлаки якхела дар назди хар як хати уфукй баландии мутлаки он бо адад ифода карда шудааст (Аз расми 15 он ададхоро нишон дих,ед).

15. Намуди у мумии цазираи Линколн (дар боло) ва накшаи он (дар поён)

Дар накша мо инчунин аз руи ба хам наздик ва ё дур чойгир шудани хатхои уфукй нишебй ва моилии махалро муайян мекунем. Ба хам наздик вокеъ гардидани хатхои уфукй гувохй

29

медихдд, ки релефи он кисми махал нихоят нишеб аст. Дар як кисми накшае, ки хатхои уфукй аз якдигар дур кашида шудаанд, моил будани релефро нишон медиханд. Хатчахое, киба хар як хати уфукй ба таври амудй кашида шудаанд, ба кадом самт паст шуда рафтани релефи махалро нишон медиханд.

Хдмин тавр, дар накша ва харитаи табий нохамворихои сатхи Замин ба воситаи хатхои уфукй нишон дода мешаванд. Аз хамин сабаб мутахассисон (геологхо, рохсозон, бинокорон, накбканхо ва гайра) дар ф аъолияти худ аз накш ахои топографй хамачониба истифода мебаранд.

Савол ва супориш:1. Баландии нисбй чист? 2. Баландии мутлак ва нисбй аз якдигар чй фарк доранд? 3. Хатхои уфукй барои чй лозиманд? 4. Дар накша ба хам наздик ва аз хамдигар дур кашида шудани хатхои уфукй чй маъно дорад ва чиро ифода мекунад? 5. Аз накш ахои топографй кадом мутахассисон бештар истифода мебаранд? 6. Аз руи накшаи чазираи Линколн нищебй ва моилии махалро муайян кунед. , .

Ба фикри шумо1. Донистани баландии нисбй ва мутлак дар хаёг чй ахам и яг дорад?2. Дар тартиб додан ва истифода бурдани харита ва накша донистани хатхои уфукй чй зарурият дорад?

ЧЕН КАРДАНИ МАСОФА

Дар сатхи Замин объектхои табий ва хочагии зиёде вокеъ гардидаанд. Онхо аз якдигар дуру наздик вокеъ гардиданд, ки онро мо масофа мегуем. Барои муайян кардани масофа аз асбоб ва усулхои масофаченкунй истифода мебаранд. Ба он асбобхо танобчуб, танобтасм а ( рулетка), масофасанчхои дастй сохташуда, дурченкунак дохил мешаванд. Еайраз ин масофаро бо кадам, гузаштй вакт ва нури лазерй низ чен мекунанд.

Барои бо кадам чен кардани масофа донистани дарозии

30

кадами худ зарур аст. Барои ин як масофаи муайянро бо кадам якчанд маротиба пешу кафо рафта х,исоб мекунем. Пас аз ин хисоби миёнаи кадамро муайян мекунем. Онро ба масофаи тайкарда таксим мекунем ва дар натича хисоби миёнаи дарозии кадам муайян мешавад. Бо гузашти вакт муайян кардани масофа он кадар натичаи аникнамедихдд, зеро одам тамоми масофаро бо суръати якхела тай карда наметавонад. Ба воситаи нури лазерй дар обсерваторияхо масофаи сайёра ва дигар чисмхои осмонй чен карда мешаванд.

Дар корхои сохтмону заминченкунй асосан аз дурченкунак ва танобчуб истифода мебаранд. Ин асбобхо масофаро аник чен мекунанд.

Савол ва супориш:1. Масофа чист ва онро бо кадом асбобхо чен мекунанд?2. Агар масофаи 100 метрро бо 160 каДам (ба хисоби миёна) тай Кунем, бояд чй амал кард, ки дарозии миёнаи як кадамро муайян намоем.

§ 8. СУРАТКАШ ИИ МАХАЛ

1.Воситахои сураткашии махал. Сурати махалро бо воситахои гуногун гирифтан мумкин аст. Аммо он суратхо аз якдигар фарк мекунанд. Суратхои махалле, ки аз самолёт ва радифхои маснуи Замин гирифта шудаанд, объектхои он махалро бевосита акс мекунанд. Дарсуратхое, кидар замин бо асбобхо гирифта шудаанд, объектхои махал бо аломатхои шартй ифода карда мешаванд. Хднгоми сураткашй дар замин масофаро ба воситаи чашм муайян мекунанд. Аз хамин сабаб ин гуна суратгирира сураткашии назардид меноманд. Он бо ду усул гирифта мешавад: кутбйва маршрута (рохпаймой).

2. Тайёрй ба сураткашии махал. Барои накши махалро кашидан васоити зерин заруранд: планшет, кутбнамо, транспортир, чентасма, чадвалиманзура, калам, хаткуркунак, сепояи суфачадор, паргор ва сузан. Баъди тайёр кардани воситахо планшетро барои суратгирии махал омода месозем. Бо ин максад фанер ва ё картони андозааш 40 ба 40 ё 50 ба 50- ро гирифта, дар сатхи он когази