ΘουκυδίδηΕπιτάφιος Περικλή

§ 34Περιγραφή του ενταφιασμού των

νεκρών του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού Πολέμου

Γενικό Λύκειο Άνοιξης

Επιμέλεια: Γ. Σόφη

Κύρια σημεία

•Επίσημη ταφή των νεκρών του πρώτου έτους του Πολέμου

•Περιγραφή της τελετής•Το έθιμο του επιταφίου λόγου•Η εκλογή του Περικλή ως

εκφωνητή του επιταφίου λόγου προς τιμή των νεκρών

Ἐν δὲ τῷ αὐτῷ χειμῶνι Ἀθηναῖοι τῷ πατρίῳ νόμῳ χρώμενοι δημοσίᾳ ταφάς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων τρόπῳ τοιῷδε.

Τον ίδιο χειμώνα οι Αθηναίοι, κρατώντας το πατροπαράδοτο έθιμο τέλεσαν δημόσια ταφή αυτών που σκοτώθηκαν πρώτοι σ’ αυτόν εδώ τον πόλεμο με τέτοιο τρόπο.

Η στιγμή...

• Χειμώνας του 431 π.Χ. Έχουν σταματήσει οι εχθροπραξίες που ξεκίνησαν την άνοιξη με την εισβολή των Θηβαίων στην Πλάταια.

• «τῷ πατρίῳ νόμῳ»: Οι Αθηναίοι ενταφιάζουν τους νεκρούς τους στη γενέθλια γη και όχι στο πεδίο της μάχης.

• «δημοσίᾳ»: Με δημόσια δαπάνη και διάφορες εκδηλώσεις κοινωνικής φύσης (επιτάφιος λόγος, αθλητικοί αγώνες, λαμπαδηδρομίες, χορός κ.ά)

Ενταφιασμός στο πεδίο της μάχης

• Τύμβος Μαραθώνα • Τύμβος Μακεδονίτισσας (Κύπρος)

τὰ μὲν ὀστᾶ τῶν ἀπογενομένων προτίθενται πρότριτα σκηνήν ποιήσαντες, και ἐπιφέρει τῷ αὑτοῦ ἕκαστος ἤν τι βούληται.

εκθέτουν τα οστά των νεκρών για δύο μέρες, αφού κατασκευάσουν εξέδρα, και φέρνει ο καθένας στο δικό του, αν θέλει, κάτι.

• Τα σώματα των νεκρών καίγονταν στο πεδίο της μάχης. Τα οστά και η τέφρα τοποθετούνταν σε ειδικές οστεοθήκες και τεφροδόχους, μεταφέρονταν στην Αθήνα και εκθέτονταν στην Αγορά.

Τίμηση νεκρών

ἐπειδὰν δὲ ἡ ἐκφορά ᾖ, λάρνακας κυπαρισσίνας ἄγουσιν ἅμαξαι, φυλῆς ἑκάστης μίαν• ἔνεστι δἐ τὰ ὀστᾶ ἦς ἕκαστος ἦν φυλῆς• μία δε κλίνη κενή φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἵ ἄν μη εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν.

και όταν γίνεται η εκφορά, άμαξες μεταφέρουν κυπαρισσένιες θήκες μία για κάθε φυλή• και τα οστά (του καθενός) βρίσκονται τοποθετημένα μέσα στη θήκη της φυλής, στην οποία ανήκει. Κι ένα φέρετρο άδειο, στρωμένο (με νεκρικό σεντόνι) το μεταφέρουν στα χέρια για τους αγνώστους, αυτούς δηλαδή που τα σώματά τους δε βρεθούν για περισυλλογή.

• Η περισυλλογή και ο ενταφιασμός των νεκρών αποτελούσε υπέρτατο χρέος των ζωντανών απέναντι στους νεκρούς και τους θεούς. Σε αντίθετη περίπτωση έχουμε «ὕβρι» προς τους θεούς

πβ. Αντιγόνη, βασανισμό ψυχής Πατρόκλου, καταδίκη των Αθ. Στρατηγών μετά τη ναυμαχία των Αργινουσών

ξυνεκφέρει δὲ ὁ βουλόμενος καὶ ἀστῶν καὶ ξένων, καὶ γυναῖκες πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπὶ τὸν τάφον ὀλοφυρόμεναι

Και όποιος θέλει και από τους πολίτες και από τους ξένους παίρνει μέρος στη νεκρώσιμη πομπή και ακόμη και γυναίκες συγγενείς παρευρίσκονται στον ενταφιασμό θρηνώντας.

• Στη νεκρώσιμη πομπή μπορούν να πάρουν μέρος οι μέτοικοι και όσοι ξένοι τύχαινε να βρίσκονται στην Αθήνα

• Οι γυναίκες δεν έπαιρναν μέρος στη νεκρώσιμη πομπή αλλά παρευρίσκονταν πάνω από το μνήμα θρηνώντας τους νεκρούς.

Γυναῖκες ὀλοφυρόμεναι...

τιθέασιν οὖν ἐς τὸ δημόσιον σῆμα, ὅ ἐστιν ἐπὶ τοῦ καλλίστου προαστείου τῆς πόλεως, καὶ αἰεί ἐν αὐτῷ θάπτουσι τοὺς ἐκ τῶν πολέμων, πλήν γε τῶν ἐν Μαραθῶνι• ἐκείνων δὲ διαπρεπῆ τὴν ἀρετήν κρίναντες αὐτοῦ καὶ τὸν τάφον ἐποίησαν.

Αποθέτουν, λοιπόν, τις θήκες στο δημόσιο νεκροταφείο, που βρίσκεται στο πιο ωραίο προάστιο της πόλης και σ’ αυτό κάθε φορά θάβουν τους νεκρούς των μαχών, εκτός βέβαια απ’ αυτούς που έπεσαν στο Μαραθώνα. Εκείνων την ανδρεία, επειδή τη θεώρησαν ξεχωριστή, στο ίδιο μέρος τους έκαναν και τον τάφο.

Νεκροταφείο Κεραμεικού

• Η δημιουργία του νεκροταφείου στο ομορφότερο προάστιο δηλώνει την αξία που έδιναν οι Αθηναίοι στη θυσία υπέρ της πατρίδας.

• ἐπειδάν δὲ κρύψωσι γῇ, ἀνήρ ᾑρημένος ὑπό τῆς πόλεως, ὅς ἄν γνώμῃ τε δοκῇ μη ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ, λέγει ἐπ’ αὐτοῖς ἔπαινον τὸν πρέποντα.

Και αφού τους σκεπάσουν με χώμα, ένας άνδρας εκλεγμένος από την πόλη, ο οποίος θεωρείται πολύ συνετός και ξεχωρίζει σε κύρος, εκφωνεί στον τάφο τους λόγο επαινετικό που ταιριάζει.

• Η εκλογή ενός άνδρα ως ρήτορα του επιταφίου λόγου ήταν τιμητική διάκριση και αναγνώριση της προσωπικότητάς του. Γινόταν, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, από τη Βουλή.

• Η παλαιότατη συνήθεια εκφώνησης επικήδειου λόγου θεσμοθετήθηκε ίσως από το Σόλωνα ως συμπλήρωμα των νεκρικών τελετών

Η νεκρική τελετή

• Πρόθεση της τέφρας και των οστών για δύο μέρες στην Αγορά

• Προσφορά νεκρικών δώρων από τους συγγενείς

• Εκφορά των νεκρών

• Απόθεση στον Κεραμεικό

• Ενταφιασμός

• Εκφώνηση επιταφίου λόγου

Γιατί γίνεται λεπτομερής παρουσίαση;

• Οι λεπτομέρειες για την τελετή υποδηλώνουν πως ο Θουκυδίδης δεν απευθύνεται μόνο στους Αθηναίους που είναι γνώστες αυτής της διαδικασίας, αλλά σε όλους τους Έλληνες κάθε εποχής (πβ. «κτῆμα ἐς αἰεί»)

ὦδε μὲν θάπτουσι• καὶ διὰ παντὸς τοῦ πολέμου, ὁπότε ξυμβαίη αὐτοῖς, ἐχρῶντο τῷ νόμῳ. ἐπί δ’οὖν τοῖς πρώτοις τοῖσδε Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν. Και ἐπειδή καιρὸς ἐλάμβανε, προελθών ἀπὸ τοῦ σήματος ἐπί βῆμα ὑψηλόν πεποιημένον, ὅπως ἀκούοιτο ὡς ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου, ἔλεγε τοιάδε.

Με τέτοιο τρόπο κάνουν την ταφή. Και σ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, σε κάθε παρόμοια περίπτωση τηρούσαν το έθιμο αυτό. Γι΄ αυτούς λοιπόν τους πρώτους νεκρούς ορίστηκε να μιλήσει ο Περικλής, ο γιος του Ξανθίππου. Και όταν έφτασε η ώρα, αφού προχώρησε από τον τάφο σε βήμα, που είχε κατασκευαστεί ψηλό, για να ακούγεται σε όσο δυνατό μεγαλύτερο μέρος του συγκεντρωμένου πλήθους, έλεγε τα εξής περίπου.

• Λιτή η αναφορά στο όνομα του Περικλή από τον Θουκυδίδη, αν και τον θαυμάζει. Οι Αθηναίοι, παρόλο που τον θεωρούσαν υπεύθυνο για την εμπλοκή τους στον πόλεμο, τον εξέλεξαν ως ρήτορα, καθώς αναγνώριζαν την προσωπικότητά του και το κύρος του.

• Ο Θουκυδίδης θα παρουσιάσει το νόημα των λόγων και όχι αυτούσια τα λεχθέντα, όπως δηλώνει και η αντωνυμία «τοιάδε».

Μνημεία πεσόντων