Лекц 3Хэлэхүйн үйлдлийн онол

Хэлэхүйн үйлдлийн онол нь прагматикийн үндсэн онолын нэг юм. Прагматик нь хэлний хэрэглээг хам сэдэв дотор нь ( context ) системтэйгээр тайлбарлах нь арга зам юм. Прагматик нь үг, бүтцийн өөрийн утгыг тайлбарлахад гарч ирэхгүй тэр утгыг тайлбарлахыг оролддог. Жишээ нь: is this your pen? ( энэ таны / чиний бал мөн үү? ) гэсэн асуулт нь янз бүрийн нөхцөл байдалд өөр өөр утгыг гаргаж байна.

1. Шуудангийн газар хэн нэгэн танихгүй хүн энэ асуултыг танд тавибал “ Би үүнийг хэрэглэж болох уу” гэсэн гуйлт.

2. Ангиас гарч яваа сурагчид багш нь хэлбэл “ Балаа битгий мартаарай” гэсэн сануулга.

3. Ээж нь хүүдээ хэлбэл “ Балаа ав” гэсэн сануулга гэх мэтээр хэрэглэгдэж байна.

Өөр нэг жишээ дурдахад: Хүүхдийн барааны дэлгүүрийн цонхон дээр ийм нэгэн зарлал байна. BABY SALE - LOTS OF BARGAINS /үгчлэн орчуулбал: Хүүхдийн худалдаа – үнэ тохирлоцоно/ Бид асуултгүйгээр энд хүүхэд зарахгүй гэдгийн ойлгоно, харин хүүхдэд зориулсан зүйлс зарагдаж байгааг мэднэ.

Жишээ нь:

Ингэхээр прагматик нь тухайн үгний өөрийн утгын цаана нэмэлт утга байдаг нь тодорхой хам сэдвийн рүрээнд ойлгогдоно. Прагматикийн үндсэн категори болох Хэлэхүйн үйлдлийн онол нь 50-д онд анх хэл шинжлэлд хэрэглэгдэж эхэлсэн ба 60,70-аад онуудад өргөн дэлгэрчээ. Хэлэхүйн үйлдэл гэдэг нь өөрийн зорилготой, тодорхой нөхцөлд тогтсон нарийн дүрэм журмын дагуу явагддаг хэлний үйл ажиллагаа юм. Хэлэхүйн үйлдэл бол нэгэн зэрэг хэд хэдэн үйлдлийг хийж байна гэсэн үг юм. Жишээ нь: гуйлт, хүсэлт тавих, тушаал өгөх, амлалт өгөх, баярласнаа илэрхийлэх, уучлалт хүсэх г.м. Энэ нь тухайн яригч этгээдийн санаа зорилгоос хамаарч өөр өөр байна.

Илэрхийллийг гол төлөв хэлэх үйл, түүний бүтэээгдэхүүн гэсэн хос утгаар хэрэглэдэг. /энд “хэлэх үйл “ ухагдахуун нь “ хэлэх үйлдэл” (action),” хэлэх үйл ажиллагаа “ (activity) ойлголтоос илүү өргөн хүрээтэй: хэлэх үйл нь өгүүлэгч хүний гүйцэтгэх үйлийн явц, хэлэх үйлдэл нь тухайн үйлийн нэгж юм./

Илэрхийллүүд

“ Илэрхийлэл “ ухагдахуун эдүгээ хэлэх үйл гэсэн эхний утгаар ххэрэглэгдэх тохиолдолд түүнийг хэлэх үйлдэл,”бүтээгдэхүүн” гэсэн утгаар нь бичвэр буюу тэмдэглэл хэмээн ойлгох болжээ. – бичвэр нь аман хэлбэрт хамаарна. Остин утгын үнэний шалгуур нь шашны номлол, метафизик /хийсвэр ухагдахуунаар илэрхийлдаг ахуйн түгээмэл сургаал/ төдийгүй ёсзүй, гоозүй ойлголт, ухагдахуунууд хийсвэр нотолгоо болж чадна хэмээн үзэж дараах өгүүлэмжээр жишээ болгожээ.

Үүнд: 1. Cannibalism is wrong “Хүний мах хүнсэнд хэрэглэх нь буруу”. Эсвэл

2.Monet is a better painter than Manet. “Моне зураачийнхаа хувьд Манегаас илүү”

Остины үзлээр өмнөх өгүүлбэрүүд нь тодорхойлох нотолгоо буюу бодит үнэнтэй дүйхгүй байж болох хэдий ч өгүүлэгч хүний үнэлгээ, сэтгэлийн хөдлөл зэргийг илэрхийлсэн байж болно. Түүнчлэн Остины өмнөх төрлийн өгүүлэмжийн б үлэгт амьдрал ахуйд өргөн тааралддаг дараах төрлийн өгүүлбэрийг багтаан үзжээ.

Үүнд: I promise to pay you £ 5. “ Би танд 5 фүнд төлнө гэж

амлаж байна. Дээрх төрлийн өгүүлэмжээр Остины үзснээр өгүүлэгч

хүн санаагаа илэрхийлсэн нь үнэн ч биш, худал ч биш зөвхөн тодорхой үйл гүйцэтгэхээ илэрхийлсэн байна.

Остин өгүүлэмжийн утгын заагийн тухай үзэл баримтлалаа цааш хөгжүүлэн хожим өгүүлэмжийг утгын үүднээс нотлох, үйлдэх гэсэн ангиллаа хийжээ. Нотлох өгүүлэмж гэж нотлох зорилго бүхий өгүүлэмжийг, үл нотлох буюу үйлдэх өгүүлэмж гэж аливааг мэдээлэлгүй, зөвхөн тодорхой үйл гүйцэтгэсэн тухай өгүүлэмжийг тус тус хэлнэ.

Дээрх ангиллыг, өөрөөр өгүүлэх ( saying) үйлдэх (doing) гэж нэрлэж болно. Остин үйлдэх өгүүлэмжээ цааш нарийвчлан үзэж тайлбарлан үйлдэх, энгийн үйлдэх гэж зааглажээ.

Тайлбарлан үйлдэх үйлдэх өгүүлэмжийн агуулга нь болж байгаа үйлийн төрөл зүйлийг тэмдэглэсэн эсвэл түүнийг аль нэг байдлаар тодорхойлсон байна. Тэрхүүү өгүүлбэрүүд нь амлах төрлийн утга бүхий үйл үгүүд байх бөгөөд тэдгээр нь 1-р бие, одоо цагт хэлбэржсэн байна.Ж нь: I will pay you £5. “ би танд 5 фүнд төлнө.” Энэ тохиолдлыг Остин энгийн үйлдэх өгүүлэмж гэж нэрлэжээ.

Философич Ж.Остины үзэж байгаар хүмүүсийн хэлж буй үг нь үйлдэлтэйгээ ихэнх тохиолдолд тохирч байдаг гэж үздэг байна. Ж нь: Цэргийн дарга “Зүүн тийш эргэ” гэх мэтээр цаана нь үйлдэл явагдаж байна. Хэлэх үйл гэж хэл ярианы орчин нөхцөлд зохицуулан хэлсэн тодорхой өгүүлбэр хэлэх үйлийг хэлнэ.

Хэлэх үйл, түүний төрөл зүйл

Тэр нь орчин цагийн утга зүйн “илэрхийлэл” ухагдахуунтай давхцдаг. Ж. Остин хэлэх цогц үйлийг: илэрхийлэх буюу энгийн хэлэхүйн үйлдэл( locutive), үл илрэх буюу үг хэлээр дамжин үйлдэгдсэн жинхэнэ үйлдэл ( illocutive), нөлөөлөн илэрхийлэх сонсогч этгээд тухайн үг ярианы үр дүнд хэрхэн өөрчлөгдөж байна ( perlocutive) гэж хэв шинжээр нь зааглажээ.

Илэрхийлэх хэв шинж нь өгүүлэх үйлдэл буюу чухамдаа дуудах үйлдэл юм. Тэр нь Остины үзлээр гурван шатлалтай. Эхнийх нь тодорхой авианы дуудлага, удаах нь тодорхой хэлний үгийн сан, хэл зүйд зохицсон авианы нийлэмж буюу тодорхой үгийн дуудлага, гутгаар нь тодорхой утга, төлөөлөл бүхий хэлний тэмдгийн хэлэх үйл болой. Сүүлийн хоёр хэв шинж нь аливааг шууд болон дам өгүүлэх үйлдлээрээ өөр хоорондоо ялгаатай. Тухайлбал, тодорхой үгийн дуудлага нь шууд өгүүлэх үйлдэлтэй . / жишээ нь, яв -гэж тэрбээр над хэлэв./ сүүлчийнх нь дам өгүүлэх үйлдэлтэй / Жишээ нь, Тэрбээр намайг яв гэж хэлэв. / тус тус холбоотой.

Илэрхийлэх хэв шинжийг үл илрэх хэв шинж дагалддаг. Үл илрэх хэв шинж нь өгүүлэгч хүний санаа зорилго, уламжлалыг өөртөө тусгадаг.тэр нь хэл ярианы явцад хэрэгжих бөгөөд уг хэлэх үйлд сөрөг хандлагатай байна. Тиймээс үл илрэх хэв шинж нь хэлэх үйлийн гол судлахуун болдог.Илэрхийллийн зорилго нь тухайлбал асуух, харилцах, мэдээлэх, урьчилан сануулах, уриалах, зарлах, шүүмжлэх гэх мэт олон янз.үл илрэх хэв штнж нь хэлэх үйлийн маш чухал хүчин зүйл, бүрдүүлбэр хэсэг болдог.

Гэхдээ үл илрэх хэв шинж нь хэлэх үйлд туслах үүрэгтэй. Тэр нь өгүүлэх үйл сонсогч хүмүүний санаа бодолд нөлөөлөх тодорхой үүрэг чиглэлтэй байхад илэрдэг. Хэлэх үйлийн эл талыг Остин нөлөөлөн үйлдэх хэв шинж хэмээн нэрлэжээ.Тухайлбал:

Тэрбээр /.../ гэж хэлэв. Өгүүлэмжийг илэрхийлэх хэв шинж

Тэрбээр /.../ гэж батлан өгүүлэв. Өгүүлэмжийг үл илрэх хэв шинж

Тэрбээр намайг /.../ гэж ятгав. Өгүүлэмжийн төрлийг нөлөөлөн илэрхийлэх хэв шинж хэмээн үзжээ.

Эхнийх нь үл илрэх үйлдлийг өгүүлэгч хүн ухамсарт үйлээр гүйцэлдүүлнэ. Сонсогч хүн илэрхийллийн утга, үл илрэх хүчин зүйлийг ойлгох учиртай.

Удаах нь үл илрэх хэв шинж уг өгүүлж байгаа үйлд хөндлөнгөөс нь хэлэлцэж тохирсон шинж чанараараа ерийн бусад үйлдлээс ялгаатай. Жишээлбэл: Би энэ хивсийг “ Эрдэнэт” гэж нэрлэж байна. Өгүүлэмжийн үр дүн нь уг хивсэнд нэр оноож, өөрөөр нэрлэх боломжгүй гэсэн санаа илэрнэ.

Гутгаар үр дүн нь үл илрэх хэв шинж нь сонсогч хүнээс хариулт, эсвэл хариу үйлдэл шаардсан байна.

Утга зүйн судлаачдын анхаарлыг өмнөх гурван үйлдлээс юуны өмнө үл илрэх хэв шинж нь илүүтэй татдаг. Ж. Остин үл илрэх хэв шинжээс гурван төрлийн үр дүн үүдэн гардаг тухай тэмдэглэсэн байна.

Хэлэх үйлийн анхны ангиллыг Ж. Остин хийсэн. Тэрээр хэл бүрт байдаг үйлдэл заасан / одоо цаг, 1-р биеээр хэлбэржсэн/ үйл үг үл илрэх хүчин зүйлийг илтгэдэггэж үзсэн. Тиймээс үйл заасан үйл үгсээ тогтоогоод дараа нь түүгээрээ уг үл илрэх үйлдлээ 5 бүлэгт ангилжээ.

1-р бүлэгт үл илрэх үйлдэлд англи хэлний acquit -- гэм буруугүйг нь тогтоох, цагаатгах, convict – гэм буруутайг нь тогтоох , цагаатгах

Value –үнэлэх, үнэлгээ хийх гэх зэрэг бүхэлдээ үнэлэмж илэрхийлсэн үйл үгээр илэрсэн өгүүлэмжийг багтаасан байна.

Үл илрэх үйлдлийн ангилал

2-р бүлэгт үл илрэх үйлдэлд англи хэлний appoint – томилох, command , name –нэрлэх, resign – огцрох , proclaim—зарлах гэх мэт аливаа тушаал, засаглалын эрх, үүрэгтэй холбоотой утгыг илэрхийлсэн үйл үгээр илэрсэн өгүүлэмжийг оруулсан байна.

3-р бүлэгт үйлдэлд англи хэлний consent – тохирох, хэлэлцэх, guarantee – баталгаа гаргах , promise—ам өгөх ,амлах зэрэг үүрэг хүлээх , амлах зэрэгтэй холбоотой утга илэрхийлсэн үйл үг бүхий өгүүлэмж багтана.

4-р бүлэгт үл илрэх үйлдэлд хүмүүсийн хоорондын зан харьцаа, зан үйлийн холбогдолтой, тухайлбал англи хэлний apologize – уучлал өчих , congratulate – баяр хүргэх, thank – тал өгөх, талархах зэрэг үйл үгээр илэрсэн өгүүлэмжийг оруулдаг байна.

5-р бүлэгт үл илрэх үйлдэлд англи хэлний affirm -- нотлох, deny—үгүйсгэх , state -- батлах , answer хариулах ,inform- мэдээлэх зэрэг тайлж тайлбарлах, хэлэлцүүлэг хийх, өөрийн бодлоо хамгаалах зэрэг өргөн утга бүхий үйл үг бүхий өгүүлэмж багтдаг ажээ.

Хэлэх үйлийн онолын олон чиглэлийн нэг нь хэл ярианы дутагдлын тухай ойлголтыг тодорхойлоход хүргэсэн хэлэх буруу үйлдлийн судалгаа юм.

Хэл ярианы дутагдал гэж өгүүлэгч хүний санаа бодлыг, тэр дундаа үл илрэх хүчин зүйлсийг сонсогч хүн буруугаар ухаарч харилцаанд зөрчил үүсэх тохиолдлыг хэлнэ. Гэхдээ заримдаа сонсогч хүн өгүүлэгчийн санаа бодлыг ойлгоогүй дүр гаргаж янз бүрийн зорилгоор санаатайгаар зөрчил үүсгэх нь бий.

4, хэл ярианы дутагдал

Ж нь: А: Уучлаарай танд цаг байна уу? Б: Байна. / Асуултыг цаг хэд болж байгааг

хэлэхийг хүссэн хүсэлт болгон ойлгохыг хүсэлгүй асуулт хэвээр нь хүлээн авчээ.

А: Би танд төрсөн өдрийн мэнд хүргэх гэсэн юм. Б: Тэг л дээ. / Баяр хүргэж байгаа далд

өгүүлэмжийн утгыг сонсогч хүн хүсэх үйлийн илэрхийлэл болгон хүлээн авч байна. /

Хэл ярианд зөрчил үүсэх түгээмэл гурван эх сурвалжийг тэмдэглэсэн байдаг.

1.Эх хэлний тогтолцооноос үүдэлтэй2.Харилцагч хүмүүсийн нийгмийн ялгаанаас

үүдэлтэй3.Хэрэглээний олон хүчин зүйлээс үүдэлтэй

болно.  Ж нь А: Нисэх үү? Б: Нисэхтэй манатай. Бөглөрөөд явж болохгүй

байна. Эсвэл А: “Өнөөдөр” сонин захиалсан уу? Б: Сонин захиал гэж хүн ирээгүй гэх

мэт

Харилцагч хүмүүс нийгмийн сэтгэл зүй, ахуй ялгаанаас үүдэлтэй харилцаанд гарах зөрчил нь тэр бүр хэлний хэрэглэхүүнээр илрэх нь ховор болохыг тогтоосон байна.Ар ,өвөр хоёр монгол хүний дараах яриа дээрхийн нэгэн жишээ.

А: Бие засах газар хаана байгаа вэ? Б: хамгийн ойр нь 10км зайтай байна./ Бие

засах газар гэж сувилал гэж ойлгожээ.