· 4 coodiroo (daamutoo) ecowas ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la...

257
1 ECOWAS LA SEMBERAÿ KITAABOO

Upload: ngothu

Post on 04-Sep-2018

248 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

1

ECOWAS LA SEMBERAÿ KITAABOO

Page 2:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

2

Me¿ be kitaaboo kono

Coodiroo (daamutoo) ………………………..………………. 1

£aatobulara¿o ……………………………………………………… 6

Jikoo mu me¿ ti: ………………..……………………………… 9

Tunku¿ 1 …………………………………..…………………………. 11

Kayiroo Aadoo, itnoo Tankandiroo

ani¿ a Mariñaa

……………........................................

................................... 11

Tunku¿ 2 ……………………………………………………………… 44

Hadamadi¿o la ñantoolu ………………………………………………………….

44

Tunku¿ 3 ……………………………..……………………..…… 85

Bankudi¿yaa ani¿ Bankudi¿olu la

kalamutaroo………………………..…....... 85

Tunku¿ 4 ………………………………..……………………… 108

Page 3:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

3

Demokaraasi ani¿ Maraliñaa

Kendoo………………………………..…………. 108

Tunku¿ 5 ………………………………………………….……. 135

Musukee jeeñaa Kayiroo ani¿ yiriwaa

……………………………….…….. …. 135

Tunku¿ 6 ……………………………..………………….………..…… 162

Jamaa la jaatakendeyaa, ńdandaŋo la beteyaa

aniŋ yiriwaa sabatiriŋo sotoo

……..……………………….……….………… 162

Tunku¿ 7 ………………………………………..…………….…… 186

Tundu kafuñoomoo ………………………..………………………………… 186

Tenturoo ……………………………………………………….. 228

Page 4:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

4

Coodiroo (daamutoo)

ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo,

hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni]

tundu kafuñoomoo ka] nindirilaalu ye. Afirika tilijii

yiriwaa kafoo (ECOWAS) loota Lagos Kambe]o la, Nigeria

bankoo ka], mee karoo tili muwa] ni] sayi, 1975, me] na

hamme ñaatonkoo mu ka yiriwaa ni] kodi sooñooka]o soto

fo bankudi]olu la baluuñaa si beteyaa, ka yiriwaa la

taañaatoo beteyandi, ka kafuñooyaa londi kafudi]olu

teema ani] ka Afirika la ñaatotaa ni] yiriwandoo

sembentu]yandi.

Sa]olu mennu tambita, hamme foloo ñi] yelemata le

duniyaa la sooñooka]o kuwolu to ani] jamaa kafuñooyaa

ECOWAS kafoo banku ta] ni] luuloo teema, kaaña]o looka]

kummaalu ni] fansotoo kamma, banku ni] banku teema

kafuñooyaa, ñoofaasaa ni] jamaa la jikiñooloo. Looka]

mutari] doolu le mu: ka taamandiriñaalu sooñooka] ani]

tundu kafuñooma keekuwolu; ñooboyinka] kana tara

bankoolu teema; ka tundu kayiroo sabatindi tenku]o ni]

tankoo kono; ka waaliiba]o ke soonooyaa kono; ka

hadamadi]o la ñantoolu buuñaa, ka ì sikandi ani] ka ì

kanta; ka demokaraasi sikandi ani] ka a bambandi; ani]

ka maraliñaa betoo ke, ka kontibooroo ke, ani] fankoo

ni] tili]o ye sabati jamaa ye.

Ka ñi] hamme kummaa timmandi tundoo la sii jamaa ni]

aada faranfansiri] jamma be daame] moo la fankoo ni]

Page 5:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

5

politikoo la yiriwaa kono, wo mu katakuu kole] baa le

ti. Bari jayiroo be ECOWAS loolaalu ye ani] tundu

ñaatonkoolu la wakili duumari]o ani] mennu bee laata

tundu kafuñoomoo la, ko bii duniyaa bee sonta ECOWAS la

kafuyaa ma le me] ye ñaaboo kuu jamaa soto tundu

kafuñoomoo to.

Ka kayiroo ni] politikoo tenku]o sabatindi ñi] tundu

tenkumbaloo kono, kafoo ñi] ye tankandiroo ke hadamayaa

kono, ka kayira kantoo ni] a taamandoo ke ì ñanta

daame], kambe] luwaa kamma me] boko kanbe]o me] keta

fitina tankandoo kamma, a koroosiñaa, a ba]ñaa, kayiroo

ni] tankoo kono; ka]be] lanka]o me]keta demokaraasi ni]

maraliñaa betoo ka] 2001, ECOWAS la fitinoo tankandoo

mutakuwo me] keta 2008 ani] ECOWAS kambe]o londoo ni]

nindiroo ka] me] keta 2003. ECOWAS la loo sanji ta] saba

ni] worowwuloo kono, sakatuma a la sanji muwa] foloo

kono, ñi] lonka] kuwolu ni] taamandiriñaa kummaalu soota

ñooka] ne, sonkuwolu, keeriñaalu ñi] bee keta ka a je ko

moolu la fitinoolu, fo jamaa wara] siyolu teema keloolu,

damma] keloolu wara] banku ni] banku teema fitinoolu

ECOWAS kafoo kono si kanta beteke.

Banku ñaatonkoolu ye bundaalu me]nu loo ka du] luwaa

mutakuwolu ni] kayiroo ani] tankoo keeñaa koto, wolu le

mu kafoo la dipiteebu]o ti, kafoo la kiitibu]o ani]

ECOWAS la fankanta soojaroolu.

Page 6:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

6

Kayiroo loondoo ani] fitina tankandoo, ì kantañaa, ì

ba]ñaa ani] ì marañaa feeroolu be laari] ñaa wo ñaa ma,

ka bendu] koleyaalu ma mennu be wulika] ani] ka ì keeñaa

juubee kote wara] ka keeñaa kutoolu bondi fo sawoo kuwo

si soto jee. Ñi] miiroo ye londoo la ku]maayaa ñi]

kuwolu kono le bambandi ani] ka a ke joora]o ti ka

kayiroo aadoo sikandi Afirika tilijii tundoo ka].

Ñi] kummaayaata baake, sakatuma ni] miiroo keta

fondinkee happoo la tundoo kono ani] ka kata ke ka

fondinkewolu karandi kayiroo aadoo la (saama

ñaatonkoolu), ka karambundaalu ke a kee dulaa

bambandi]olu ti.

ECOWAS la sembera] kitaaboo safeeta karandirilaalu le ye

mennu ka karandirilaalu nindi adu] yiriwaa bundaa

de]ñoolu, sakatuma me]nu boko UNESCO-BREDA me] be Dakar

ani] Afirika yiriwaa kodibu]o (ADB), wolu le ye

deemaaroo ke kodoo la ani] waaneyaa fannaa la karoo la.

Ñooñininkaa baa me] keta 2006 Afirika tilijii tundoo la,

wo le ye ñi] kitaaboo wuluu, adu] a ye kuu jamaa le taa

moolu bulu mennu ye waaneyaa soto kayiroo loondoo to

tundoo ñi] ka] ani] a banta la, UNESCO be wo kono le,

me] keta fe] baa ti moolu ye mennu bee ye kayiroo kanu

ECOWAS tundoo ye.

Tunku] worowwula le be kitaaboo ñi] kono mennu mu

kayiroo aadoo ani] fitinoo kantañaa ti, hadamadi]o la

Page 7:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

7

ñantoolu, banku kanoo ni] bankudi]yaa, demokaraasi ni]

maraliñaa betoo, musukee ni] yiriwaa, jamaa la

jaatakendeyaa, ndanda]o ni] yiriwaa loori]o ani] tundu

kafuñoomoo. Tunku] wo tunku] ye fannaalu soto le ani]

daamutara]olu, sembera] kitaaboolu, hammoolu mennu be

siloo yitandila nindirilaa la ani] karadirife]olu mennu

si tembendinoo karandirife]olu ma ECOWAS bankoolu ka].

Adu] fana] ì beteyaata ani] ì si tembendinoo

karandirilaalu la nindiroo ma le mennu be karambu]olu to

ani] bantala kara]dulaalu to karandiroo ni] kara]o

tembe- tembe]olu to taari].

Kitaaboo ñi] na hamme ku]o le mu ka ECOWAS di]

kuntonkoolu jamaa londi waaneyaa kendoolu la, a ma] ke

doro] hakiloo ni] sondomoo la taamañaa kamma londoo la

karoo la, bari fana] ka ì londi waaneyaa nafaamaalu la,

keeñaalu ni] maañaalu mennu si kayiroo sikandi, muñoo,

ani] bankudi]olu ye tara ñooka] kayiroo kono.

ECOWAS la kitaaboo me] safeeta kayiroo aadoo ka],

hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni]

maraliñaa betoo ka], a fele wo le yitandita

karandirilaalu(siifaa jamaa) nindirilaalu siifaa jamaa

la, fo so]o si ke a la ECOWAS bankoolu ka] ani] ka a

londi ani] ka a jankundi dulaalu to a ño]o

keekuumutari]o te daame] foloo.

Tenturoo

Page 8:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

8

ECOWAS la tentoo be AFDB ni] UNESCO ye, mennu ye kata

kummaalu ke ñi] sembera] kitaaboo la kafuñoomoo to. A

taamandoo kono, ì ye ì la wakiloo ni] mulunta]

kafuñooyaa yitandi ñi] de] kisikisiroo ni] safeeroo to.

Tentoo be moolu bee ye mennu ye kuu ke ñi] kitaabu

kummaa safewo to, wo ni] moolu mennu bota bankoolu to

mennu be ECOWAS kono.

£ be ECOWAS la politikoo ni] maraloo bundaalu tentula

bankoolu ka] me]nu be kafoo ñi] kono, ì la Katoo kamma

ani] ì ye me] ke fo be]-dookuwolu keta Dakar, Lomé,

Ouagadougou ani] Abuja.

£ be ñi] de]ñoolu bee tentula ani] ka ì jayi, sooñooka]o

miiroo kamma ¥ be dendi] me] na ani] ¥ be lafiiri] me]

na ECOWAS moolu ye.

Kadre Desire Oueadraogo

President of ECOWAS Commission

Page 9:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

9

£aatobulara]o

Miiroo me] ye ECOWAS loo wo ni] ka Afirika kuntu]-

kuntu] bankoolu ti, wolu ma] ke kili] ti. Kambe] kayitoo

me] ye Afirika tilijii yiriwaa kafoo londi, Afirika

tilijii banku ta] ni] lulu ye me] siiñe, a ye tunku]

kafuñoomoo le mutara]o londi. Natoo mu ñi] ne ti: ka

yiriwaa keeñaa fanundi, ka hadamayaa keeñaa fanudni,

ani] ka aadoo ni] politikoo keeñaalu fanundi. Katakuwo

ñi] mu harijee bete baa le ti ka Afirika tilijii

bankudi]yaa sabatindi kote]. ECOWAS ye kafuñoomoo fannoo

bee la dunoo le taa; yiriwaa la karoo la, (marisee baa

kili] ani] kodi kili]) politikoo la karoo la, (dipitee

bu] kili]), ka yiriwaa bundaa sabatindi, ka hadamayaa

bundaa sabatindi, ani] ka bundaa londi me] be tili]o

sabatindila, tankoo ni] soojari bundaa me] loota (ECOMOG

1999).

Page 10:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

10

A ku]mayaata ka a yitandi ani] ka fatanfansoo ke

miiramutari]olu la ECOWAS be loori] mennu ka]:

Ka hadamadi]o la ñantoolu buuñaa ani] ka ì kantoo

sikandi;

Ka demokaraasi samba ñaato ani] ka a bambandi;

Ka taamandiriñaalu ni] katakuwolu soo ñooka];

Wo bee koolaa, bantambili jamaa le be kafuñoomoo siloo

ka], Waaliyolu mennu be kafudi] bankoolu ka],

tenkumbaliyaa politikoo la Karoo la, fuwaareyaa ni]

badaa-badaa kidifayi fitinoolu mennu ka tara ECOWAS

bankoolu ka].

Ka laa ñi] koleeyaalu ka], banku wo banku ka] sila]o be

keeri] yiriwaa sembenta]yaa la ani] wo koolaa,

dookuubundaalu mennu ma] bamba]; fanlonbaliyaa kuwolu

ani] luwaa taamandi naasiri]olu me] be moolu ni]

safaarafe]olu la du] ni] boo la bankoolu ka].

Ka ñi] badaa-badaa fitinoolu dimbaa faa ani] ka

maraliñaa ni] hadamadi]o la ñantoolu sinlooka]o, miiroo

ñanta kela wolu jeeñaa la le fo katakuwolu keeñaa si

keenoo ñaa kote] ma. Ka ñi] hammoo timmandi, ka taa

karambu]o to be kela kuu semberi]o le ti me] be ñaaboo

kuwolu, maañaalu, waaneyaa kuwolu ni] wakiloo soola

ñooka].

ECOWAS la ñi] sembera] kitaaboo ka nindiroo ke kayiroo

aadoo le la, hadamadi]o la ñantoolu la, bankudi]yaa la,

Page 11:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

11

demokaraasi ni] tundu kafuñoomoo la, a safeeta UNESCO la

tundoo biroo baa le koto (BREDA), me] be Dakar ani] a

la yaamaroo ka] wo ni] Afirika la yiriwaa kodibu]o(AfDB)

le denta a la.

Ñi] kitaaboo mu joora] kufoo le ti, ECOWAS banku di]olu

be ì munafanna me] na. A yelemandita Faransi ka]o to,

Ankalee ka]o ani] Purtukeesi ka]o.

A dadaata karandirilaa/nindirilaa/nindirilaalu le ye

mennu be yitandirilaalu kono karandirilaa karambu]olu

to, wo ni] karambu]olu ni] keebaa kara] dulaalu to.

Sembera] kitaaboo le mu, woto du] a ka karandiriñaa ni]

me] ñanta karanna le yitandi. A ]aniyo ma] ke ka

miiroolu bee yitandi, wara] ka karandiri siloolu londi

mennu nafaa doyaata.

Nindirilaa mu kisikisirilaa le ti me] be kuu jamaa

bondila ñi] sembera] kitaaboo kono, yitandiroo kamma,

ani] fo a si londi kote] soto me] be a kendila maañaalu

si fali] ko ñi] kara] tunku]o ye a ]aniya ñaame].

Ñi] ne mu ]aniyo ti ka Afirika kee ni] musu kuntonkoolu

jamma yiriwandi ECOWAS tundoo la, hadamadi]olu mennu be

waaneyaa sotola moolu la kafuñooyaa nafaa ka]; fa]

bambandoo ni] ka maabee jamaa la keekuwolu to; moolu

me]nu si keeñaalu ni] maañaalu taanoo mennu si a

kendinoo tundoo si loo kote] kayiroo be sabatila daame];

ka fitinoolu bayi fo faw; ka kuwolu ke mennu be yiriwaa

Page 12:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

12

sabatindila ani] ndanda]o koroosoo; ka makutu kunmaalu

londi; ka so] ko fatafansoo be Afirika la di]yaa bamba]o

kono le.

Sembera] kitaaboo ñi] ye tunku] worowwula le soto.

Tunku] wo tunku] be waaneyaa kili] ne kuwo kunna adu]

nindirilaa ye sembera] kitaabu kote]olu soto le ani]

sembera] internet dulaalu; wolu ni] sembera] kote]olu

internet kono fo a la londoo si yiriwa kote].

Nindiroo waatoolu keeñaa yitandita le kaatimoo to me] be

tunku]o ñi] kono; ka a kumfaa, tunkundi] wo tunkundi] na

karandiri keeñaa yitandita le. A tuta nindirilaa ñi] ne

bulu ka ñi] karadiriñaa bendi jee karandiroo ma a si a

tara a be a fanmunafanna joora]olu la mennu be a bulu.

Ka bo tunku] 1 ka taa tunku] 7, natoo mu waaneyaa kummaa

saba le ti: Hadamayaa laañooka]o ka tara siiri] ñoo fee

ñi] kamma fo bee hammoo yiriwaa natoolu si maafaanoo,

ani] ka tarañaa fali]o sabatiri]o londi ECOWAS tundoo

ka].

a bankudi] kendoo soto wara] ECOWAS di]o, me] be

wakiliri] ñi] tundoo katakuwolu la me]nu mu ka

teesitoo ke ka de] baluwo la ani] ka kuutobe]o

ke ka bo tembe to ka taa doo to ani] ka katoo ke fo bee

hammoo tundoo kafuñoomoo si timmandi;

Page 13:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

13

Ka bankudi]yaa bambandi miira kendoo la me] be a kendila

tarafa]buloo si yiriwa.

Jikoo mu me] ti:

Ka bankudi]o soto me] si kibaaroo tamee ka miira

ku]maalu bondi jee me]nu be a kendila a si fahaamuyaa

soto a keekuwolu to ECOWAS di]yaa kono;

Ka a daa bula, ani] bankudi] kote]olu, taamandiriñaalu

miiroo to, ì kewo ani] ì koroosoo to, me] be laari]

hadamadi]olu la ñantoolu ani] ñanta kote]olu kantoo ka].

Jikoo mu me] ti

Bankudi]o me] be ECOWAS la dookuu bundaalu

taamanseeroolu ani] ì keeñaalu kela a taa ti ani] me] be

ñaatotaa katoo kela hadamadi]o la ñantoolu kantoo to;

demokaraasi ni] kayiroo ni] tundundi]o moolu la kuwolu

taamandoo to; me] mu kuu ku]maa ti wo le mu bankudi]olu

ye tari hakilituuri] lankenemaayaa la ani] maraliñaa

betoo sikandoo to.

Banku wo banku be ECOWAS kono si ñi] sembera] kitaaboo

tembendinoo a la bankoo londoo keeñaa kuwolu ma le, ka

tuntu] a ka], wara] ka me] tarita jee yiriwandi. A si

karandiñaa buloolu me]nu yaamarita bankoo londoo

taamandiriñaa to keenoo a sembera]o ti le. A keta ñaa wo

Page 14:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

14

ñaa, a ñanta sembela londoon taamandi buloolu siifaa

jamaa le la me]nu boko sawura]ñooyaa, loodulaa kuukewo,

kuu jakandoo, ani]. Ka a laba], a ñanta le ka ECOWAS la

jeeriñaa ni] a lafita kuwolu kela ñaame] sikandila.

Ann

Therese NDONG-JATTA

Director UNESCO Dakar

Page 15:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

15

TUNKUÿ FOLOO 1 KAYIROO AADOO,

FITINOO

TANKANDIROO

ANIÿ A

MARAÑAA

Baawo keloo miiroo ka bo kewolu le hakiloo kono, woto

kayiroo sabatiñaa fanaa ñanta bo la kewolu le la miiroo

kono

UNESCO,la luwaa 1945

Page 16:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

16

KAYIROO AADOO,

FITINOO TANKANDIROO

ANIÿ A MARAÑAA

1. Kayiroo aadoo

2. Fitinoo marañaa

Daayelera]

adamadi]olu le ka kayiroo ni] hadamayaa sabatindi, a

buka keetaa noo hadamadi]o to. Diyaamu koto/mansaali]o

mu] be Roomu jamaa jamaa a ka a sujindi fitinoolu le

balaa, haani fo: ko me] ñi] diyaamu koto/mansaali]o-moo

wo moo nenee lafita kayiroo la a ñanta la i be i paree

la keeloo la-Bari bankoo me] na aadoo mu kayiroo ti wo

te so] na ñi] kambe] sifaa la: Ni] ye a juubee karadoo

la, a te le mu ]aniyoo la yiri di] sifaa doo ti. Toñaa

ñi] ]aniyaa sifaa ka

Mece tunku]o:

Page 17:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

17

Mankutoolu ñooka], bankoolu, daajikoolu ani] feeroolu

fo a ye ke fansu] taa ti aadoo ni] kayiroo fitinoo

marañaa waali]ñaa ti.

Kacaa fannaa tunku]o

1 - Kayiroo aadoo

2 - Fitinoo marañaa

Kacaa fannaa 1: kayiroo aadoo

Feere Kendoo Fannaa

Mankutoolu k ñooka], bankoolu feeroolu ani] daajikoolu

ani] kayiroo aadoo.

Karandiroo/Kara] hamoolu

Fahaamuroo ke mankutoolu la ani] bankoolu la kayiroo

aadoo

Miiroo ke hadamadi]olu la kafoolu simankili]olu la

kekuwolu la ni] i be kayiroo aadoo taamañaa

yiriwandila ani] ka a sikandi

Kayiroo aadoo karandiri siloolu taa

Daajikoolu taa me] si sikandiroo ke kayiroo aadoo

la.

Page 18:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

18

Kara]o kono fannaalu

Kayiraa bankoo

Kayiraa bankoo ka taamandi mankutoolu le la ani]

londoo/hamhamoo, ani] a yiriwandoo,daajikoo,maañaa me]

si moo fa]o ku]o baalundi kayiroo kono, doolu ani] ¥

danda]olu me] ]à tara.

Kayiroo kotoo:

Kayiroo sandoo bo ta Latin ka]o le kono:

Bankoolu me]nu mantara keloo la ì la alihaloo: Ka keloo

ke fo kayiroo ye soto duniyaa;

Tu]o la kafoolu /jamaalu moolu ka] me]nu mutata kele

daa to kafuu fuloolu teema: ka kayiroo tiñaa;

Bankoo moolu la fahaamuroo, ani] so]o banku di]olu

teema, hadamayaa kafoolu, hadamadi]yaa keloo kooma,

hadamadi]yaa bambandoo: jamaa kayiroo;

Bunjow tonkoolu/muta moolu la kafoolu me]nu ma] tara

waaliri] adu] kuyaa mantara ì dammaalu teema: ì ka

tara kayiroo le kono ì ni] ì siiñoolu;

Banku ñaatonkoolu la faa/saayaa wandi suwo

kono/wandi yaa;

Moo me] hakiiloo be kayiroo kono; moo doo niyoo la

kayiroo.hakiiloo tenku] kayiroo kono; maaka]o ni]

janja]o mantara dulaa mento: kayiroo kaburukoolu.

Page 19:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

19

kayiroo me] sotota yonfoo kono (passive peace):

kayiroo me] sotota mamma]o wara] fitinoolu kooma.

Kayiroo me] sotota konti]o kono (Active peace):

kayiroo me] sotota konti]o kono ani] saratoolu ka]

fo fe]olu ni] banku di]olu bee ye baaluukuu adu] a

ye a tara mamma]o wara] fitinoolu te keri]. Ka ñi]

kayiroo sabatindi wo ye ñi] saratoolu le ñininkaa:

sabaroo ;

lamoyiroo;

Cokiñooloo;

Ka So] ko moolu la miiroo ma] ke kili] ti;

musuke miiroo kafundi kuwo kono;

hakili tuwo ke suula kuwolu la koleyaa watoolu la;

de]ñooyaa;

miira kole]o;

Jamaa loodulaa;

Bari ñi] mankutoolu la bamba]o be sujiri] londoo le

“A mu tooñaa sabatindi siloo le ti moolu dammaalu teema

ani] bankoolu la de]ñooyaa ka]. Kuu jamma le be a kono

kara]o to ka fitinoolu ba] me]nu lafita finti la moolu

kono wara] bankoolu, diyamoo ni] kacaa siloo fa]o la, wo

Page 20:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

20

le beteyaata ka tambi joora]oolu taamandi buloo ti ani]

mamma]o”.

…Kayiroo aadoo daliiloo manke ko ka fitinoolu ba] fere]

bari ka siloolu ni] feeroolu taamandi a saa a tara

mamma]o te kela.

“Wotoo kayiroo aadoo natoo mu ñi] ne ti, ka hadamadi]o

la ñantoolu buuñaa ani] ka ì sikandi, ka sabari fo

fitinoolu ye ba] sooneeyaa kono fo jamaa ni] moo ku]

kili] na si yiriwaa”.

Duniyaa bee kafoo ye a fo ñaame], Kayiroo aadoo mu

mankutu bambadi]olu le ti, daajikoolu, maañaalu ani]

baluuñaa siifaalu me]nu balanta mamma]o la ani] ka

fitinoolu tankandi ka bo fitinoolu su]olu to/ suloolu to

me]nu ka ke sababoolu ti ka tambi ni] kacaalu kono ani]

ñooka] ]aañaa moolu ku] kili]olu kafoolu ani]

mansakundaalu teema (Duniyaa bee kafoo la kumalandiri]o

A/RES/52/13: kayiroo aadoo ani] A/53/243: Bankeroo ani]

kekuwolu me]nu be dendi] ni] kayiroo aadoo la).

“Kayiroo aadoo ka ku] kili]olu la bundaalu, bee

de]o/jamaa de]o ani] karambundaa loori] la

fali]o/yelemoo. A ka bo moolu fa]olu la lannayaa keñaalu

le to ani] yiriwaalu to bankoolu la taariki loori],

moolu la aadoo ani] fankoo looñaa to…..Kayiroo aadoo

ñaatili]ñaalu ka taa mankutoolu, daajikoolu ani]

maañaalu la fali]o ka] fo kayiroo ni] kuwolu me]nu manke

mamma]o ti ì si fali]/yelemaa ani] ka ì sikandi”.

Page 21:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

21

Kayiroo londoo:

Ka londiroo ke kayiroo la wo le mu ko ka nindiroo

hakiliituwo a ani] banku di]olu la mararoo, me] be

yeleeri]/loori] aadoolu keñaa la fo a saa a tinaa

foroyaa mankutoolu ye kaanu, ka yitandiroo ke buuñaa

kono hadamadi]o la makaamoo ani] hakiliituwu fitinoo

tankandoo to ani] kumalandiri]olu to mamma]olu la kee.

Ko me] kayiroo aadoo, londoo kayiroo ye hakiliituwu ke

taariki loori]o la le, moolu ani] fankoo looñaa banku

kili] wo kili] ka]. A si fo noo le ko londoo kayiroo

cosaanoo bota kekuwo le to me] ye kondiroo ke keloolu

la: duniyaa bee la joora] foloo me] be kondi]/tondi]

keloo kono wo le mu so]ñoomoo ti mu] ka ke fo a si ke

moolu dammaa la kele joora] taamandiñaa ti, me] jamaa

baa ka sembe] a la ko a ti mu –“Brian-kellog pack” 1928.

Ni] I ye a juubee, duniyaa bee la kafoo baa loota 1945

sa]o le kono, ka tankandiroo ke jamaanolu la mennu be

naa keloo koo la.

Ka saratoolu landi me]nu be taraari] tili]o ani] buuñaa

le koto fo ka so]ñooloo ye soto.

so]ñoola si ke bee ka] diyaakuuyaa ti ani] silaa

konte]olu me]nu mu duniyaa bee la luwaa mutoo ye

sabati-,ani] ka sikandiroo ke moolu la ñaato la ani]

baaluwu tunku] kendoolu foroyaa kono daayelera]o duniyaa

bee la kafoo sonkuwo

Page 22:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

22

Ni] i ye a juubee baake, kayiraa londoo ka maakoyiroolu

le ke ani] sikandiroo fahaamuroo kono, sabaroo ani]

teeriyaa bankoolu damma]olu teema, siyoolu wara] diinaa

kafoolu- ani] ka wo soto - ka duniyaa bee la kafoo la

kekuwolu seyi ì ñaama kayiroo dedaato- fe] safeeri]o ,

duniyaa bee sonta saratoo me] na hadamadi]o la ñantoolu

kono. Kara doo to, kayiroo mu fe] ku]maa baa le ti

duniyaa bee la kafoo la dookuwo kono ani] kafuu di]

bankoolu.

Karandiroo ani] kara]o hadamadi]yaa yiriwandoo kono.

Kayiroo londirilaalu le ka hadamadi]yaa yiriwandoo

sooneeyandi. Ì ka a kataa ka bayiroo hadamadi]yaa tiñaa

lafuwaareeyaa la. Tilimbaliyaa sifatamfansoo

,diyaakuuyaa laañooyaa mamma]o, ani] keloo. A bonsu] la

a hamoo keta ñi] ne ti ka hadamadi]o la turuuba]o silaa

sotori]olu keleejooranjawulu ba] duniyaa bee kono,

kayiraa londoo sayi te] a ye dedaaroo le hame] kuwolu la

fo ka kayiroo aadoo sabatindi.

Lanjuuroolu ani] koleeyaalu ka kayiroo sabatindi

Kayiroo sabantidoo si tiñaa noo ñi] daliiloolu le la:

Kacaa baliyaa kooma;

Hadamadi]yaa ñantoolu tiñaalu;

Danda]o marabaliyaa kooma;

Musukee miiroo timbendoo la marabaliyaa la;

Maraliñaa la dooyaa;

Page 23:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

23

Londi temberi]o karambaliyaa la kara]o kono me]

tambita

Demokaraasi lonka]olu la buuñaa kooma

Tanka baliyaa tankoo la soto baliyaa;

Hadamadi]o la suulakummaalu la sotobaliyaa Seeneeyaa

Teeremmaakuu alihaaloolu mutañaa la sotobaliyaa

Wo ñaa wo ñaa, ]ata]o/koleeyaakuu baalu me]nu soto ta

kayiroo sabatindoo to ECOWAS tundoo fannaa la, kuu jamaa

le be jee ka bo mamma]o to ani] daajikoo tiñaari]olu la

ke me]nu ka sababu keelu la faa la, musoolu ni]

dindi]olu, loo fe]olu la tiñaa, balaa jaata baramoolu

jamaa la kayiraa soto baliyaa me] ka a tinaa hañibaliyaa

ni] kijakuntoo.

Kayiroo aadoo taamandiñaa siloo ni] a sikandoo:

Kayiroo aadoo sikandoo suulata ECOWAS kafu di] bankoolu

la ì ye sabatindiroo ke ñi] feeroolu la:

Sabantindiroo ke banku di]olu bee la kaaña]o la

tili]o kono;

Ka maakoyiroo dii kafoolu la me]nu be dookuwo ke ka]

ka kayiroo sikandi, bankoo fa]o ka] ani] bankoo ye

bantala kafoo, kafoolu me]nu ma] ke mansakunda

kafoolu ti ani] bundaalu mennu ka muulu] ko duniyaa

bee kafoo la bundaalu;

Page 24:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

24

Ka bambandiroo ke bankoo la demokaraasi bundaalu

ani] buuñaa ka so] duniyaa la be]o lonka]olu la;

bula luwaalu nooma ani] taamandiriñaalu;

£danda]o kantoo fo sabatindiroo si ke kafuñooyaa la

me] be hadamadi]olu ni] ì sidulaa to.

Mecee londoolu karandiroo ani] kalamutaroo feeroolu

la ka maakoyiroo sikandi kayiroo ani] kacaa

sooñooka]o ka a je ko mecuulu be dendi] ñoo balaa le

fo baluuwu ani] sooneeyaa ye tara dammaalu teema

Hadamadi]o la ñantoolu sikandoo .

Duniyaa bee kafoo, kayiroo londoo, boodulaa/ bonsu]o,

Afirika tundu kafoolu kono, ECOWAS mu kafuu kili] ne ti

mu] ye a fa] sasii baake kayirasabatindoo la ani] tankoo

lonka]olu la. A ma] kayiroo sabantindoo dammaa dookuulu

ke kafuu di] bankoo ka] (Liberia,Sierra-Leone,Guinea-

Bisau ani] cote de vory) bari a ye a daa fana] bulaa

feeri jamaa le londiroo to ECOWAS bantalabankoolu la

sababoolu to ko me] ì la miiroo kuuwolu. Misalifee:

Kambe]o sujiira] joora]olu la ka fitinoo tankandi,

marañaa/taamañaa, kumalandiri]o,kayiroo sabatindoo ani]

tankoo(so]o keta me]na Diisemba, 1999) , ñaato a naa ta

sotondiroo ke kambe] lafara]olu la demokaraasi ani]

maraliñaa betoo

(so]o keta me]na diisemba,2001), mu] ye sabatidiroo ke

de]ñooyaa koyoo la fitinoo tankandoo to ani] fitinoo

kumalandiri]o la hamoo kono.

Page 25:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

25

Feerelandoo:

Tun]o 1: Aadoo kayiroo, fitinoo tankandiroo ani] a

marañaa

Kacaaku]o fannaa 1: Aadoo kayiroo

Kacaaku]o fannaa kono fanoo

Mankutukummaalu sooñooka]o,bankoolu,ani] maañaalu ka

kayiroo aadoo soto.

Karandiroo/kara]o hamoolu:

Kara]o ani] fahaamuroo mankutoolu la ani] bankoolu

la de]o aadoo kayiroo la.

Taamadiñaalu yiriwandoo ka sikandiroo ke aadoo

kayiroo la ka moolu la kafuu jamaalu kil] kili] naa

la kekuwolu to

karadirisiloolu taa fo aadoo kayiroo ye soto.

daajikoolu taa me]nu beteyaata ka sikandiroo ke

aadoo kayiroo la.

Wucoo: montotroo waati 14

Joora]/maakoyira]olu/sembera] kitaabu maaboo

Page 26:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

26

Karambu]o kara] silo ani] kitaaboolu la karanku]

fannaa mecuu

ECOWAS sembera] kitaaboo

Fiimoolu

Nataaloolu, yitandira]olu ani] taamanseroolu

Kitaabu safeeri]olu/kayitii safeeri]olu ani] safeeri

kummaalu/kibaari kummaalu

Intanetoo

Kacaaku]o fannaa 1: Aadoo kayiroo

Feerelandi kaatumoo

Be]o Mecuulu

yiriwandoo

De]ñoomaayaa jusulaa

fe]olu

Taamandiñaa Kisiikisiiroo

wucoo/waato

1 -Aadoo kayiroo

kuu kummaalu

keeñaa yitandi

-Fatamfansoo ke

kayiroo

simankili]olu

la

- mankutoolu ni]

bankoolu la de]ñooyaa

aadoo kayiroo la

-kayiroo

simankili]olu

safeeri]

fe]o/kitaabu

kisiikisiiroo

- kafuuñoomaa

dookuu

- ku]naa miiroo

- Juubeeri fulanja]

2 h Waati

2

-Suuteeroo ni]

ñiiniroo

de]ñooyaa/kafuñ

ooyaa mecuulu

la kuwolu kono

aadoo to

Dookuundiñaa/toopatoo

ñaa ani] bundaalu/

fannaalu aadoo

kayiroo to

2 h Waati

3

Suuteeroo ke

koleeyaa kuwolu

ni] ]ato]olu la

me]nu ye

kayiroo

sabatindoo

koleeyandi

koleeyaa kuwolu ni]

]ato]olu la me]nu ye

kayiroo sabatindoo

koleeyandi

2 h Waati

4

Taamandiñaa

londi aadoo

kayiroo

sikandoo to

Aadoo kayiroo

sikandoo taamandiñaa

3 h Waati

Page 27:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

27

Londi dookuu misaali kayitoo

Kacaaku]o fannaa 1: Aadoo kayiroo

Kacaaku]o fannaa kono fanoo

Mankutoolu sooñooka], bankoolu mecuulu ani] maañaalu

to ka aadoo kayiroo ñiini.

Karandiroo/kara]o hamoolu

Mankutoolu fahaamuroo ani] bankoolu la de]o/mulu]o

aadoo kayiroo to

Walaadaa too

Mankutoolu ani] bankoolu la aadoo kayiroo

sooñooka]o/kafuñoomoo.

5

Aadoo kayiroo

kafundi

karambu]o la

kara]

siloolu/bundaal

u kono

N.B:A jikoo

misaalito aadoo

kayiroo la

kafuñoomoo

karandiroo/kara

]o

alihaaloo/keeña

a fahamutaa le

musuke miiroo

to ani]

kara]naalu

wakilindoo

jamaa la

dookuwo to,

fa]maakoyoo

kono.

- Joora]olu me]nu be

keeri] karandiroo

ani] kara]o to

- Londoo sikandiroo

kayitoolu (cards)

- Karandiroo/kara]o

be]olu kumandii.

- Fahamuroo juubee

- kacaalu

- kuukoroosoo

- hamiidu]o - tiiyaataroo

- Sila juubee

(Trial

course)

5 h Waati

Page 28:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

28

Feeroolu mennu ñanta kara] na

mecuulu

Lo]naa

baa/mecuulu

Maañaa/keeñaalo]o Feeroolu/keeñaalo]o

- Kayiroo aadoo

keeñaa

yitandi

- Suuteeroo ke

kayiroo

mankutoolu la

- kalamutaroo ke aadoo

la

- Koroosiroo ke

kumalandir]o la

fitinoo ba]ñaa la

moo doolu yaa

- Koroosiroo ke

daajikoolu ani]

maañaalu la me]nu ye

kayiroo sikandi

- Moo doolu buuñaa

- ì ni] doolu ye

tara siiri]

kayiroo kono

Wucoo : 2 fula

karandiri joora]olu ni] sembera]olu

Kacaaku]o fannaa 1: Aadoo kayiroo

Page 29:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

29

karandiroo ni] kara]o kee waatoo

Yiriwandiñaa

(bulaañoonooma)

Kekuwolu taamandiñaa

Nindirilaalu

karandi]olu

su]olu

juubee/janni]

fahaamuroo)

- Juubeeroo/ kisiikisiiro

o ke

fahaamuroo

temboola

aadoo

kara]naalu

to ani]

bankoolu la

kara]o

- Jaabiri safeeri]

ani]/wara]

ñiinikaari]

safeebaloolu

- Wulindiroo

ani]

kuuwolu

kacaa aadoo

kayiroo to

- Ku] kili]dookuwo

- Ku]naa

miiroo

- Jamaa kacaa

Yitandiroo - kayiroo

taañaa

kayitoo

yitandi

(kafunda]o

kayitii

safeeri]o

jiibee)

- ì ñiinikaa

kayiroo

dedaañaala

sooneeyaa

kono kayitoo

balaa

- kafuulu ye

yitandiroo

ke kayiroo

alihaaloo

la

sooneeyaa

kono

- Kafuu dookuwo

Sooneeyandiroo - Alihaaloo ke

dookuura]o ti

- A fo

karannaalu ye

sandoolu dedaa

menu si

kayiroo

kibaaroolu dii

noo.

-

Alihaaloo

suutee/alih

aaloo lo];

- mankutoolu

sambana]

ani]

bankoolu

menu ye

kayiroo

soto

- Sandolu

dedaa

- kafuu

dookuwo

- Bala]ñoo la

kacaalu/ñooso

osoo kacaalu

Page 30:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

30

Formulation of

new

acquisitions/con

solidation and

synthesis

- Kibaari

kote]olu

sambana] me]

si semboo

dii moola

kekuwoto

jamaalu

kono;

- ì kekuwolu

bendi ko

ñi]

feeroolu be

laari]

ñaame]:

bankoolu la taamanseroo

lu ani] ì

la

mankutoolu

menu ni]

kayiroo be

dendi];

Daajikoolu menu ye

kayiroo

sikandi;

kalamutandiroo

kekuwolu la

kayiroo

fannaa to;

-bee

dookuwo/kafuño

omaa dookuwo

(collective

work)

Tembedaa jibee/a

kiitindi

-Karanaalu

ñiinikaa ka:

sodiroo ke

so]o la

bundaa/bulu

woroowuloola

;

Yitandiroolu

ke bundaa

woroo

kote]olu la

kayiroo

yitandi

daajikoolu

so]o la

safee fe]o

to nuunee

ta]

kono,nuunuwo

wara] sandoo

Ku] kili]

dookuwo dii

ko yaamaroo

diita ñaame]

ku] kili] na

dookuwo/kili]

dookuwo

(individual

work)

Sawu]o/fulanja]

depansoo

Ñinu ñanta

dedaa la le, a

tuuta moo la

Page 31:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

31

diyañoo le

bulu:

Kibaaroo me]

be kara] na,

kitaaboolu,n

ataaloolu

wara]

poritaaleelu

menu ka

yitandiroo

kuuwolu la

kayiroo

aadoo to lu]

wo lu]/tili

wo tili;

- jamaalu kono

moo kummaalu

la kayiroo

simankili]olu

kibaari

balundoo menu

be dendi]

aadoo kayiroo

la ì dammaalu

kono ani] moo

koten]olu.

Kumandiroo

kampaañoo

londi ka

sikandiroo

jamaa la

baluuwu la

saatee baa

kono.

- Kibaaroolu

funtindi;

- feeroo

dedaa

kekuwolu

la/kekuwolu

keeñaa la;

- ì la

feeeroolu

taamandi/kek

uwolu ani]

keñaalu

kalamutaroo.

- bee

dookuwo/kafu

dookuwo

- safeerira]

taabuloo

ñiini

Sumandiroo ke

taamaaseri]

tulu]

sabanka]o la

Kacaaku]o fannaa 2: Fitinoo tankandoo ani]

kumalandiri]o

Kacaaku]o fannaa kono fanoo:

Karandiroo/kara]o hamoolu:

Page 32:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

32

Bankoolu la miiroo/fahaamuroo fitinoolu to ani] ì la

marañaa/taamandiñaa.

Fitinoo tankandoo ani] a marañaa /taamañaa joora]olu

fahaamu.

fitinoo tankandoo taamadiñaalu yiriwandoo, a

marañaa/taamañaa ani] kumalandiri]o noomoo ka bo

mankutoolu menu ka bo suuwo kono ani] joora]olu menu

si buuñaa dii kili] baliyaa la.

Karandiroo ke fitinoo tankandiroo feeroolu la,

marañaa /taamañaa ani] kumalandiri]o.

Fitinoo tankandoo daajikolu sikandoo, marañaa

/taamañaa ani] kumalandiri]o

Kara] kono fannaalu

Fitinoo:

Fitinoo mu ba]ñooloo le ti kuuwolu to me]nu si a sababu

fo sundomoolu wara] jaatolu ye mantoora kuwolu soto.

A mu ka] waaliyoo le ti miiraa kuwolu to, jeroo, miiroo,

bundaalu,la]noolu, nafaalu siyolu , tili]o ani]

de]ñoolu. ñi] kuu siifaalu te bayinoola, kaatu ì be

hadama la baluuwu le kono ani] ì ka tara hadamadi]o la

siiñaalu le kono:

-Dimmbaayaa,

-Mansakundaa

-Kafoolu (organizations)

-londi bu]olu (institutions)

Page 33:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

33

- ain] wo ño] doolu (etc)

Fatamfansoo si ke noo fitinoo siifaa jamaalu teema:

joora] fitinoolu ka kuwolu mennu saabu:

banku ni] banku la joora] fitinoolu (International

armed conflicts ani] mansakundaalu.

Me] manke banku ni] banku la joora] fitinoolu ti

Banku ni] banku la joora] fitinoo wara] mansakundaa ni]

mansakundaa la joora] fitinoo daame] fitinoo ka wulii

banku fula teema wara] banku jamaalu

Me] manke banku ni] banku wara] mansakundaa ni]

mansakundaa la joora] fitinoo ti soojari kafoolu teema

bankoo ka] ani] joora] kafoolu teema me]nu ka

ñookelendi.

Dammaa fitinoo

ka] waalii fitinoo wara] moo ni] moo teema ka] waaliyoo

mu kambe] baliyaa le ti moo fula teema (mu] ka su] ñoo

jeeriñaa kuuru]o la,kumataalu, ñoomooyoo la daasoo), a

sikeenoo le fana] moo si tara a fa] fitinandi la (moo

ni] moo la fitinoo)

Kacaaku] fannaa 2: Fitinoo tankandiroo ani]

kumalandiri]o

Daaliiloolu/sababoolu/fitinoolu su]olu

Jamaa jamaa fitinoolu sababoolu mu ñunu le ti:

Page 34:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

34

kumaka] fali]o (jaatoo, londi kummaa, hakilii

miiroo, hadamayaa, siyo

kondiroo ani] fatamfansoo (juutunaayaa,

sifatamfansoo, sa]arañaa, so]mbaliyaa, fisaayandiñoo

ti /daabondi kuutoo, musukee fatamfansoo,

juutunaayaa,diinoolu fatamfansoo,fannaa kili]

jeeroo,tilimbaliyaa ani] kaañambaliyaa);

jikoolu kili] kili]naa (tilimbaliyaa fe]o ka],

fankotoo,(selfishness)sobiñoolu,haboo,ñookototiñaa,k

iliiyaa,

La]naabaliyaa, mararika]ñinoo,sila, sa]aroo ani] mamma]o

waaliyoolu jeriñaato (fahaamubaliyaa makuyaalu

(frustrations);

ñoomoyibaliya (neeneeroo/miirakuuru]o/moyibaliyaa…);

Marari kuuru]o ani] demokaraasi la mankoo/dasoo

(tilimbaliyaa bundalondoo,luwaa soto

baliyaa,fuwaareeyaa/fenta]yaa,fankoo mantaabe]olu

ñiiniroo.

bala]o keñaa

bankoo ka] yelemoo, naaneelu ani] keloo

fankoo/semboo la yiriwaa.

Fitinoo keñaalu

polotikoo fitinoolu

dammaa fitinoolu

Aadaa fitinolu

Fankoo fitinoolu

Page 35:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

35

Diinaa fitinoolu

sii fitinoo

Fitinolu marañaa ani] ì tankandoo: feeroolu ani]

taamandiñaalu

Kayiroo kono, a si ke noo le ka tara sabatiri]

tooñaaka] fitinoolu kono n ]a tenturoolu ke

karadiroo/kara]o la me] ye fitinoo marañaa feeroolu ani]

taamandiñaalu karambu]olu to ani] ninidiroo dulaalu. Ì

ye maakoyiroo ke le ka ñiinu mankutoolu/mañaalu dundii,

daajikoolu ani] nooriñaalu: lamfannoo/la] fannoo,

mecuulu, tili]olu, kafuñaayaa soobee, ñoomooyi betoo

ani] ñoofahaamuroo.

Fitinoolu ni] keloolu la lonkunto mantooroolu siyaata:

misaalifee, ì ka kasararoo menke niyoolu ni] soto fe]olu

la, hadamadi]yaa tiñnaa, niitooroo, koleeyaa ani]

jenkoolu,tooñeeri wulindoo , maralibaliyaa ¥ danda]o to

ani] loo fe]olu la kasaroo/tiiñaa, moolu la sabati dulaa

soto baliyaa, kuura]olu, luwaa tiñaa,

ñampinka]o/boyinka]o ani] musukuudannaa tamboolu (sexual

abuses), jamaa la nafaa fa]olu suuñaaroolu, karambu]olu,

lopitaanoolu.

Keloo watoo, fitinoolu ka tara marari] duniyaa la

hadamadi]yaa luwaa koto(IHL). ñi] luwaa la hamolu mu

tenkandiroo le ti niiyoolu ni] hadamadi]o la buuñaa la

fitinoolu ye menu lanjuuruu/tooraa,ka koleeyaa talaa

keloo ye me] saabu.duniyaa ye silaa sarati jamaa le

feeroolu ni] taañaalu keloosila]ñaa to, ani] ka moolu

Page 36:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

36

tankandi menu ma] ì daa ke keloo to wara] ì ma] tara

keloo kono feere]. Ko me] (IHL) loota le ka fitinoolu

ba], bari a manke hadamdi]o la ñantoolu luwaa

jooseyiranti, menka taama watoo bee la. ñi] luwaa buudaa

fuloo ka ñoo la kekuwolu le maakoyi/faasaa/sembentu]yaa.

Karadiroo ani] kara]o kekuwolu duniyaa bankoolu la

hadamayaa luwaa (IHL)duniyaa bee la redi kuroosi kafoo

ye me] dedaa(ICRC) ka hadamayaa luwaa jubee:EHL.

Fitinaa tankandoo: Wo le mu duniyaa tonkonnaanoo bee

kafoo la hamoolu ti ko me] a be laari] safee fe] foloo

balaa ñaame] (Article 1) saratika]o (charter).Wo ñaa wo

ñaa, kabari]1980’s, fitinoolu keñaa fali] ta le.

Bankoolu ka] fitinoo ka silo le yele banku ni] banku

teema fitinoolu ye. Banku dil]olu le ka muta keleedaa

to, ì ye ke mamma]o la sababu foloo hamoo ti.

Fitinaa tankandoo ye ñaato taa baa le soto 1990’s sa]olu

datii dulaa, taamandñaa koto ì ka fo me] ye ko kayiroo

taamandiñ kaboo duniyaa bee kafuu baa la safeerila

bulu,Boutros Boutros-Ghali (buturusi buturusi kaali).

Bambandiri baa la hadamayaa tankandoo siloolu me na

hamoo mu waaliyoolu la ba]o ti menu si fitinoolu wuluu

ani] ka ì la janja]o londi/da].

Hadamayaa tankandoo la hamolu mu ñi] ne ti ka,

tankandiroo ke soneeyaa kono kumaladiri]o mu] be loori]

waaliyoolu kunnaa bankoolu ka] ani] kafuu di] bankoolu

ka] bundaa kendoolu/betoo koto, feeree taamandoo,

kunindiroo ani] taamandiñaa me] be loori] kacaa

Page 37:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

37

la,ñooka] ]añaa ani] dedaaroo, mu] ka taamandi ka

kijateyi kuwolu bayi menu be keeri].hadamayaa tankandoo

taamañaa fitinoo marañaa/taamañaa kono,kumalandiri]o

ani] kayiroo sabatindoo bundaalu. 1997,fitinaa jawolu

tankandiroo kafoo me] loota, a ye joora] kummaa le londi

tankoo ani] loofe]olu la tankoo to.

ECOWAS tundoo fannaa, tankandiroo taamañaa ye dedaaroo

ke koleyaa kuu jamaa le la, ka bula taamanseri juunoolu

la, kayiraa kacaa, kuunindiroo, so] baliyaa tankandoo

ani] taañooyaa sambara] siloolu menu be ko bundaa

betoolu ani] ECOWAS la soojari kafuu

pareeri]o.kafubuloolu tankandoo, kayiraa ñini]o kono me]

na hamoo mu fitinoolu sababu siloolu ba]o ti, polotikoo,

marari bundaalu ani] yiriwaa kacaa be]olu, sembentu]yaa

ani] aadoo kayiroo ñini]ñaa.

A ma] kummayaa banku kote]olu ni] tundu kafoolu doro]

ye, moolu la mansakundaalu (kafuudi] bankoolu) ani]

me]nu manke mansakundaa kafoolu ti ka kafuu tankandiroo

taamañaalu ì kekuwolu to, bari ka dookuwo ke taamandiñaa

tankoo siloolu la ka tambi ni] jamaa tankandi kafoolu

la. Fitinoo tankandi siloolu, bari a ma] da] ñinuu la:

(a)-tooñaa ñini]o/ tooñaa kisikisoo ani]

filoo/koroosiroo (mistake/oversight) diinaa ñaatonkoolu

la lonka]olu, aada mararilaalu ani] moo

farammansari]olu, tundoo bundaa betoolu menu ka

alihaloolu korosi ani] ì ka siloolu ñini] fitinoolu

Page 38:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

38

tankandoo to (dookuw be]olu fo ì si koleyaalu ba] ì

jamaa kafuri]o ñoola),

(b)-ñooka] ]añaa, (negotiation)

(c)-hadamayaa taamandoo kafuu fula teema (mediation)

(d)-yaamariroo kacaa bundaalu yele fitinaa kafoolu

teema.

(e)-tankoo yiriwaa.

(f)-lamfannaa kuwolu siloolu sabatindoo

Kacaaku] fannaa 2: Fitinoo tankandoo ani]

kumalandiri]o

Misaali bambandi]olu tundoo ye me]nu ñaasi:

Kayiroo ani] tankoo looñaa taamandiñaa betoo/

kendoo lonka]olu/kayiroo ni] tankoo ì be loo la

buloolu le ka], buloolu me] ya lonkoo mansakundaa

la luwaa lonka]olu sonata a la,

(b) Tundoo la taamanseri juunoolu: ì ni] kafudi]

bankoolu moolu ye kambe]o ani] kafoolu menu be

loori] ì fa] ye ka kisikisiroo ke ani] ka

tentendiroo ke kibaaroolu la.

(c) EKOWASI (ECOWAS) bankoolu la peresida]olu la

moolu me]nu maabee ta ì ye wara] ì la kiilaalu ka

kayiroo taama.

(d) moo kummaalu ani] ofiisoolu wara] ku] loo

bu]olu, ì ye moolu me]nu wulindi a kammaa ka

kayiroo taama.

Page 39:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

39

(e) lonka] buloolu dedaa ka bo EKOWASI (ECOWAS) la

ñaalabulandira] siloolu to, (EC P F)

(f) taañaa sooneeyandi moolu ye me]nu be loori]

hadamadi]olu la ñantoolu taamandi bundaalu to, ani]

tilimbaliyaa bayilaalu, ani] karitee fayoo kuwolu

taamandilaalu,ani] politikoo kafoolu wara]

patiiyoolu.

EKOWASI (ECOWAS be taamandiri siloolu londi ka] ka

kayiroo deema bundaalu maakoyi (MSD)ka deemaaroo ke

tankandiroo bundaalu la me]nu ka muntaa ko EKOWASI

(ECOWAS) la ñaame] kafoo moolu ani] moolu me] ì ye ì

wulindi a kammaa ka bo banku ñaatonkoolu yaa.ñi] miiroo

taamandiñaa ye ñi] ne hamii ka bambandiri ke ani] ka

dankeekeeneeyandiri ke fitina da]o la ani] maaseeboo

tankandoo feeroo landiñaa siloolu tundoo ka], ñantoo le

mu, me] ñanta, janni] sini] soomaa.

Waaliyoolu dimmba faara] siloolu ani] ì

taamandiñaa

Ka fitinoo su]olu lo]:

Foloo foloo,ka fitinoo su] londi. Fitinaa wo fitinaa fo

a su]o sibo dulaa to wara] kabo moo to.

Ka tentendiri ke wara] ka kisikisiri ke bulu jamaa la

kooma ani] ñaato fitinoo tankandoo to: ñi] silaa

fulanja]o, fitinoo ba]o taamandoo buloolu ì ye silaa

jamaa le soto moolu ye me]nu taa ka fitinoo debe] fo

faaw wara] burayi. Kuwo ku]o mu menti wo le mu ko, ka

Page 40:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

40

kuwo kooma ani] ñaato wara] a duuma ni] a santo juubee

ñaa siyo bee ñaama.

fitinaa tu]olu wara] fitinaalaalu fo ì be ì fa]

kalamaa le ba]?

Fo ñoomooyoo be ñi] fitinaa tu]olu dammaalu teema

le?

Fo fitinoo be ba] ka] ne?

Alihaaloo me] be keeri] sayi, nte le kañiita wo, ite

le kañiita wo, n te le mankañii wo, ite le mankañii

wo,waranto n te le kañiita, ite le mankañii.

Famfahaamoo ani] ke I mooñoo fahaamu.

Miira kendoo/ betoo ani] kuwolu tobendiriñaa kendoo

keeseyaa siloolu ñantaa le ka taa.

Fo ka ñaalabuladira] siloolu taa ka ¥ teemoolu

dedaa.

- A be kuwo doolu kono, ka maasiboo dibe] fo, ì si ñi]

lonka] bambandi]olu taa. Wo be siloolu le la me]nu

daatita adu] I be laari] moo bee le ye bankoo ka]

kiitii kuntoo la ì saa kuntu noo, ko kaari le

kañiita, kaari le ma] kañii,bari a be kuntu la ni]

luwaa la siloolu le la.

- ñi] mu kuu le ti me] ya a lo] ko kafuu le ye moo

tombo], me] si ke ko lunta]o ñondoo ka tooñaa

sabatindi ì teema adu] ì bee si so] wo la, tooñaa

sabatindoo la: Kambe]o keta ñi] ti ko wo maari si

kenoo lunta]o ti le.

Page 41:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

41

- Ñooka] ]añaa kuwolu ni] miiroolu kafuu ñiimaa ka

soto noo ñaame], wo le mu ko kafuu fuloo bee ye so]

ko waaliyoo me] be ì teema a ye ba].Wo ye kuu le

kummaayandi me] be ù bee kono moo ma] a fo ( £ bee

le kaañanta)

- hadamayaa taamadiñaa silo:, ñi] mu moo maakoyiri

silo le ti me] ya lo] ko kafoolu bee sonta ka

fitinoo dimmbaa dibe] wara] ka a faa burayi wo si

jara I ye kuu wo kuu la, I si wo ke.

Sila ñaatonkoo ka topatooroo le ke, ka kuwolu

kafuñooma adu] a la lonka]o buloo mu ñi] doo ti: Moo

ma] foo ¥ kono (ù bee le kañiita, waatoo doolu ì saa

fo ì ye ko dedaarilaa/kuwolu kumbe]naa.

Muruñooka]o ka so] ì laa niikuyaa kuwo mu minti ka

ì landi ñiimaake kuu le kammaa kuwo me] ya lonko a

dimmbaa te mala noo laa kotenke, Kayiroo datii ta ka

du] ¥ damaalu teema.

Kumalandiri]o: ka silo muta /taa me] be dedaari

ka]o ani] tebendiroo adu] simfaa me] taata a ye

moolu ñaafaa le. Wo bee koola, kuwo ñi] ma] tambi ka

mamma] kotekee.

fali]o/yelemandiroo/falindiroo:, kafuu fuloo la

ñaato taa la kuwo me] ì bee denta ka a muta ñoofee

(ka miiroolu fali] ani] kekuwo to ñontewola). Kafuu

fuloo le ye hakilimaayaa taamandi ì ye sabatindiroo

ke kuukutola ani] kafuñooyaa betoolu.

Page 42:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

42

ñooka] ]añaa, kayiraa kacaa,

muruuñooka]o/sooñooka]o, kumalandiri]o ani]

falindiroo wo le mu kuu nafaamaa ti kafoolu la

fitinoo taamandiñaa/marañaa to.

Fitinoo dimbaa faañaa sila ta]o:

1. (Kili]/foloo) Fitinoo sunta kuwolu me]nu laa, a kata

ye wo lu lo]/ I londi te] a ya a tara I ma] tara

kamfaa kono wara] to I ma] kamfaa, I si kaatoo fanaa

ke baake ka jikoo kendoolu londi a ya a tara I

mantara kamfaari] doo kammaa me]nu keta moo kamfandoo

sababoo ti.

2. (fulanja]o/fula) laamoyiroo daajikoo betoo tutu

sondomoolu kono ani] I ye ì sembentu]yandi-koroosiroo

ke kibaaroo la, ì ye ì koyindi adu] I ye ñinikaroolu

ke.

3. (sabanja]o/saba) suuteerooke ì la nafaa kuwolu la

me]nu be nundi]- fatamfansoo ke I laa nafaa ku]o la

ani] I la makaamoo I be mento nu].

4. (naaninja]o/naani) I hakiiloo tu sababoolu to me]nu

ka koleyaa/]atan]o saabu bari I kanaa moolu juubee

me]nu be a kuwo kono.

5. (luulunja]o/lulu) feeree sila konte]olu juubee- I ye

mu] fereree le miiraa ko a si keenoo feeree betoo ti]

Miiraa kendoolu taa I kanaa kamfaato kiitii kuntoo ke

fitinaa kafuu fuloolu teema.

Page 43:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

43

6. (wooronja]o/wooro) feeree siloolu la hamoo la beteyaa

alihaaloo- moo doolu ka mu] ne ke ñi] alihaala siifaa

kono?

7. (woorowulanja]o/woorowula)Koroosiroo ke feeree

siloolu la fitinaa kafoolu bee be so]naa me]naa.

8. (seyinja]o/seyi) so] feeree betoo la.

9. (konontonja]o/konoto)Ni] moolu bee sonta feeroo me]

naa, wo ma] taamaa noo, so] ka muuru silaa kote]o to

ñooka] ]añaa to.

10. (tanja]o/ta]) kafuñooyaalu sabatindi.

Dookuwo feereñaa

Tunku]o 1: Aadoo kayiroo, fitinoo tankandoo ani] a

marañaa

Kacaa ku]o fannaa fula: fitinoo tankandoo ani] a marañaa

Kacaaku]o fannaa konofanoo

Fitinoo marañaa wali]o mankutoolu kafuuri]o ñooka],

moolu, maañaalu.

Karandiroo/kara]o hamoolu

-Bankoolu la miiroo/fahaamuroo fitinoolu to ani] ì la

marañaa/taamandiñaa.

- Fitinoo tankandoo ani] a marañaa /taamañaa

joora]olu fahaamu.

- fitinoo tankandoo taamadiñaalu yiriwandoo, a

marañaa/taamañaa ani] kumalandiri]o noomoo ka bo

Page 44:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

44

mankutoolu menu ka bo suuwo kono ani] joora]olu menu

si buuñaa dii kili] baliyaa la.

- Karandiroo ke fitinoo tankandiroo feeroolu la,

marañaa /taamañaa ani] kumalandiri]o.

- Fitinoo tankandoo daajikolu sikandoo, marañaa

/taamañaa ani] kumalandiri]o

Wucoo: waati 16

Dookuu joora]olu/ sembera] kitaaboolu

- karambu]o kara] fannaa ani] karanku]o kitaaboolu.

- ECOWAS la sembera]o kitaaboo.

- Fiilimoolu, nataaloolu, yitandiroolu ani] nuunuwolu.

- Kitaaboolu ani]kacaaku] safeeri] kummaalu.

- intanetoo

Kacaaku]o fannaa 1: Aadoo kayiroo

Feerelandi kaatumoo

Be]o Mecuulu yiriwandoo De]ñoomaayaa

jusulaa fe]olu

Taamandiñaa Kisiikisiiro

o

wucoo/watoo

1 - Aadoo kayiroo

kuukumaalu keeñaa

- mankutoolu ni]

bankoolu la

- safeeri]

4 h

Page 45:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

45

yitandi

- Fatamfansoo ke

kayiroo

simankili]olu la

de]ñooyaa aadoo

kayiroo to

- kayiroo simankili]olu

fe]o/kitaabu

kisiikisiiro

o(print and

digital)

- Kafuuñoomaa

dookuu

(Group work)

- kunnaamiiroo(Brainstorming

)

- jubeeri fulanja](surv

ey)

- kacaalu

(Discussions)

-

keeñaakoroosoo

(case study)

- hamiidu]o

(stimulation)

- tiiyaataroo (Dramatizatio

n)

- Sila jubee(Trial

course)

Wati naani

(4)

2

Suuteeroo ni]

ñiiniroo

de]ñooyaa/kafuñooyaa

mecuulu la kuwolu

kono aadoo kono

Dookuundiñaa/toop

atooñaa ani]

bundaalu/

fannaalu aadoo

kayiroo to

2 h

Wati fula

(2)

3

Suuteeroo ke

koleeyaalu kuwolu

ni] ]ato]olu la menu

ye kayiroo

londoo/sabatindoo

koleeyandi

koleeyaalu kuwolu

ni] ]ato]olu la

menu ye kayiroo

londoo/sabatindoo

koleeyandi

2 h

Wati fula

(2)

4

- Taamandiñaa londi/dedaa aadoo

kayiroo sikandoo

to

Aadoo kayiroo

sikandoo

taamandiñaa

2 h

Wati fula

(2)

5

Aadoo kayiroo

kafundi karambu]o la

kara]

siloolu/bundaalu

kono

N.B:A jikoo

misaalito aadoo

kayiroo la

kafuñoomoo

karandiroo/kara]o

alihaaloo/keeñaa

fahamutaa le musuke

miiroo to ani]

karannaalu

wakilindoo jamaa la

dookuwo

to,fa]maakoyoo kono.

- joora]olu menu

be keeri]

karandiroo ani]

kara]o to

- Londoo

sikandiroo

kayitoolu(cards)

-

Karandiroo/kara]

o be]olu

kumandii.

- Fahamuroo jubee

6 h

Wati woroo

(6)

Londi dookuu misaali kayitoo Kacaaku]o : Aadoo

kayiroo, fitinoo tankandoo ani] a marañaa

Kacaaku]o 2: Fitinaa tankandoo ani] a marañaa

Page 46:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

46

Kacaaku]o fannaa kono fanoo

Fitinoo marañaa wali]o ani] mankutoolu, moolu ani]

maañaalu.

Walaadaa too:

Kayiroo, sabaroo /so]ñoomoo ani] ñoo faasaa

Karandiroo/ kara]o hamoolu:

Moolu ñiinoo ani] ì la miiroolu fitinoolu ni] ì

marañaa.

I doo bulaa maañaalu to menu la hamoo mu fitinaa

tankandoo ti a marañaa/taamandiñaa ani]

kumalandiri]o.

Feere karantaalu

Mecuulu

lo]naa baa/mecuulu Maañaa/keeñaa lo]o Feeroolu/keeñaalo]o

Page 47:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

47

Karandiriri/ joora]olu ani] sembera] kitaaboolu

Nataalii woroo yitandi fali fula la ntaali]o to.;

Luwaa kitaaboo.;

Nindiri karambu]o /dulaa la saratoolu taañaa

Wucoo: Waati 2

Karandiroo ni] kara]o kewo

Yiriwandiñaa

Tarañoonoomoo

Kekuwolu

feerelandiri]ol

u

Nindirilaa)(karandi]olu)/(karann

aalu)

su]olu

juubee/janni]

fahaamuroo

Trainer:

-ñininkaaroolu ke

karandi]olu la

fahamuroo temboo to

ani] karandi]olu

fa]olu koomoo ka taa

bankoolu menu be

kara] naa:

Learners:

- ñinikaaroolu

ke

- kacaa kuwolu

menu be dendi]

kara]o ku]o

me] be

karannaa.

- lafi iñininkaarool

u(mcq)

- kunkili]naa

dookuwo

- Ku]naa

miiroo

- jamaa kacaa.

(Yitandiroo) - yitandiroolu ke

wara] I ye nataali

wooro yitandi fali

fula la ntaali]o to

- sinnaamaa yitandoo

-(kafuu

dookuwo)

alihaaloolu taa

ani] I ye

kibaaroo dii

-Kafuu dookuwo

Kayiroo aadoo

keeñaa yitandi

Suuteeroo ke

kayiroo mankutoolu

la

kalamutaroo ke aadoo

la

koroosiroo ke

kumalandir]o la

fitinoo ba]ñaa la

moo doo la danda]o

to

-koroosiroo ke

daajikoolu ani]

maañaalu la menu ye

kayiroo sikandi

Moo doolu buuñaa

ì ni] doolu ye tara

siiri] kayiroo kono

Page 48:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

48

ke alihaaloo la. kafoolu si

alihaalolu

fahaamu ñaame]

kafuu

kekuwolu ani]

ka kibaaroo

dii kafoolu

la dookuwo

to.

- kantaarira] kitaaboo dedaa.

- be]olu ke kibaari]

kummaalu janjandoo

to.

- diyaamoolu ke

jakaali kuwolu

laañaa to.

-ñininkaaroolu

jaabi

-yitandiroo ke

dookuu fe]olu

menu yitandi

ta ì la

- kafuu dookuwo

Formulation

of new

acquisitions/

consolidation

and synthesis

- kafoo la kibaaroo

taa I ]ata]/koleyaa

keñaa saata.

- karannaalu maakoyi

fo ì ye alhaaloolu

toñaayandi dimbayaa

kono ani] kafoolu.

- a fo karannaalu ye

kacaa ì dammaalu

teema ì la kafoolu

kono ka ]aniñoolu

dedaa menu ka ke

fitinoo su]olu ti,

fitinoolu keñaalu

ani] ì tankandiñaa.

- karannaalu maakoyi

ì ye maañaalu lo]

menu si fitinoo

wajambindi

- keñaalu sawundi ka ì

ke alihaala

sootori]o ti;

- miiroolu dedaa

ka yitandiroo

ke fitinooolu

su]o ani] ì

keñaa;

- maañaalu menu

ka fitinaa

wajabiri]o

bataalu saabu.

-kunkil]

dookuwo

ani]kafuu

dookuwo

(individual and

group work)

Tembedaa

juubee/

a kiitii/a

tooñaayandi

- karannaalu kili ì

ye kayiti

safeeri]olu,mantaal

u,

- taamaaseroolu ani]

safeeroolu ka

fahaamundiroo ke

fitinaa tankandoo

la.

- koroosiri] sila

tombondi]olu

taamandi menu

si moo

ñaabondi/ñaabo

ku] kili] na

dookuwo/kili]

dookuwo

(individual

work)

- kibaaroolu ñinikaa

fitinoolu su]olu

ani] daaliloolu

menu ye fitinoo

koleyaalu saabu

ani] fitinaa ba]o

- kafuu dookuwo

- safeerira] taabuloo ñiini

ka kuwolu

koroosi

jeetiyaataroo

Page 49:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

49

Sawu]o/seyink

a] depansiroo

taamandiñaa;

- bala mammandoolu

kuwolu sikandi,

yiriwandi aadaa

donkililaa jaloolu

kekuwolu to

(kisikiiri] kafoolu

menu ñaa tilinta

karannaalu la

kafuñooyaa la

bankoo aadoolu

donkiloolu kono.

- kafoolu koola,

kacaa be]olu ani]

aada siloolu.

- Kibaaroolu funtindi;(kafu

u dookuwo);

- Daa bula/ke

kafoo/kafoolu

kekuwolu to

ke

Kafooolu la

tombo]

miiraroolu

and

ani] ì taaroo

ke

kuwolu menu

la

ka bo

karannaalu/kara

n

di]olu bulu

.

Tunku]o sembera] intanetoo bundaalu1:

Aadoo kayiroo ani] Fitinoo marañaa

Kacaaku]o fannaa 1: Aadoo kayiroo

Kayiraa bankoo

Aadoo kayoroo

Kayiroo Londoo

Soojari Fitinoolu

Fitinoolu tankandoo beteyaari]olu marañaa: feeroolu ani]

fitinoo marañaa to:

Kayiroo suukuwo:

1. Ni] I la ta ko muñoo le semboo waraata joora]o ti(If

you believe that a smile is stronger than aweapon,

2. Ni] I la ta bulu tilindi]o la semboo la,

3. Ni] I la ko me] ye keelu kafundiñaaka] wo le

kummaaya ta ka tambi me] ye ì janjandi,

Page 50:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

50

4. Ni] I la ta ko ka fataa wo mu kontaanoo le ti adu]

a manke mantooroo ti,

5. Ni] I ya lo] I be I siiñoo jee la ñaame] kalamutaroo

ni] kanoo kono,

6. Ni] i ye a lo] I be jikoo taa la ñaame] ka tambi

soobiiñooloo la,

7. Ni] I ya miira ko I ñanta simfaa foloo le taa la

janni] I siñoo,

8. Ni] dindi]o la juuberoo si I juusoo jindi noo,

9. Ni] I si kontaanenoo wara] I juusoo si la I siiñoo

la kontaanoo to,

10. Ni] I ye lunta]o je ko I baadi]o le mu me] naa

maakoyiroo be I

bulu,

11. Ni] I ya lo] I be kanoo diilaa ñaame] tenku]o kono,

12. Ni] I si I siiñoo bula a ye makoyiroo diila,

13. Ni] I ye I la mbuuroo talaa ain] I ya a lo] a be

bo la I sondomoo kono ñaame],

14. Ni] I la ta ko yamfoo le beteyaata

juulujooti/jooroo ti ,

15. Ni] I ya a lo] I bee doolu la kontaanoo muta la

ñaame] ani] ka kafuu ì la juuraroo to,

16. NI] I si kajafiroo taa adu] I ye nafaa soto jee

a ya a tara I ma] jaabirike wo tuuta I fa]o le bulu,

17. Ni] I ye I siiñoo je ko I baadi]o,

18. Ni] I ye kamfaa je ko lamfoo le] ani] a manke

sembee yitandoo ti,

Page 51:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

51

19. Ni] I lafita ka boyi ka boyindirooo ke moo doo

la,

20. Ni] I la ta ko kanoo dor] ne mu tankandira]o ti,

21. Ni] I la ta ko kayiroo soto,

22. Wooto kayiroo be soto la le,

Tunku] 2: Hadamadi]o la ñantoolu

Hadamadi]o ñantoo la kilimbaayaa me] mu fannaa doo ti

hadamayaa la ñaato taa kono fanaa bala] ta le ka a muta

ko ku-wo-ku be tuukuri] lañinoo le la. Hadamayaadi]o

Page 52:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

52

daañaa keeñaa ye a yitandi le ko, moo bee la siikilinyaa

suma]o si keenoo 99.9% adu] wo kamma la, Moo bee

hadamayaa kili].

Aleen Mucuk – me] ye Banku-jamaalu-bee kafu be]o siira] tiyaa

(kafoolu me]nu ma] tara tubaabu-bankoolu (iropu) kono, Oslo

saatewo kono, 21 – 22, Okutooba karoo, 2012

Hadamadi]o la

ñantoolu

1. Bankoolu ni] tundoolu ni]

bankoolu la hadamayaa

]antoo taamandiñaa.

2. Hadamayaa ñantoo loonka

loonka]olu, tembedaalu ani]

taamanseeroolu

Daayelera]o

ii tiloo, ń na duniyaa jamaa ñaa be tilindi] badaa-

badaa fitinoo le la, sako Afirika kono dame]

moofaa, sii keloo ani] lasili keloo sila]ñaa be

warari] kayiroo ni] tenku]o sabatindiñaa kuwo to

bankoolu ka]. ñi] kamala, a munta ko ń na suula ka

feeroolu landi fo ka kayiroo yiriwandi Ekowaasi (ECOWAS)

bankoolu kono fanaa ka kafu le. Ka hamme ñi] natoolu

timmandoo la, a naata kummayaa fo ka bankoo la

ñoosotoñaa/de]-ñoomaayaa kuwolu coki kuu ke. A bee ku]o,

ka a je ko hadamayaa ñantoolu la tankoo sabatindita.

B

Page 53:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

53

Tunku] feeroo:

Ka kafundiri ke kuwolu la me]nu be ko miroolu ni]

siloolu, taamandiriñaalu ani] baara kuwolu me]nu be ko

hadamayaa ñantoolu taamandiriñaa joora]olu ni] a siloolu

ka taa, a taamanseeroolu ani] a saritoolu me]nu be

dendi] tundoolu ni] banku jamaa la taamandiriñaa to.

Tunku] 2 kacaa ku]olu

1. Bankoolu ni] tundoolu ani] moolu la hadamayaa ñantoo

taamandi siloo

2. Hadamayaa ñantoo loonka]olu, tembedaalu ani]

taamanseeroolu

Kacaaku]-fannaa1: Bankoolu ni] tundoolu ani]

Moolu la hadamayaa

ñanto keeñaa

Kacaaku]o kono fanoo Ka kafundiri ke kuwolu la me]nu be ko miiroolu ni]

siloolu, taamandiriñaalu ani] baara kuwolu me]nu be ko

hadamayaa ñantoolu taamandiriñaa joora]olu ni] a siloolu

ka taa, a tanseeroolu ani] a saritoolu me]nu be dendi]

tundoolu ni] banku jamaa la taamandiriñaa to.

Karandiroo/kara]o hamoolu

Ka nunkundi ke miiroolu ni] mankutoolu la me]nu be

dendi]tundoolu ni] bankoolu la hadamayaa ñantoolu

taamandiñaa la

Ka yirinwandi ke taamandiriñaa baaroolu la me]nu be

dendi] tundoolu ni] bankoolu la hadamayaa ñanto

taamandiñaa keeñaa la

Ka taamandiri ke karandiri baaroolu la me]nu be dendi]

tundoolu ni] bankoolu la hadamayaa ñantoo keeñaa la

Page 54:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

54

Ka mutari ke baara kuwolu la me]nu be dendi]tundoolu

ni] bankoolu la hadamayaa ñantoo keeñaa la

Kara]o kono Fannaalu

1. Kara]o fannaa bee Fahaamundiroo

a. Kumoo kotoolu

Hadamayaadi]-wo hadamayaadi] ye niyo soto hadamayaa

ñantoolu to le, a la hadamayaadi]yaa kamma. Wolu doolu

mu jamaa bee sembera] ne ti ka tankandiri ke ku]-wo-ku]

na ani] kafu-wo-kafu la ñantoolu ni] a la hadamayaa

buuñaaroo la.

Ko J. Moojon, kitii lonnaa baa, ye a yitandi ñame],

hadamayaadi]o la ñantoo mu kuwolu le ti me]nu be loori]

a ye hani ani] moo kunkili] kuukeeñoolu teema mansa

semboo koto.

Hadamayaa ñantoo naata ke fondama]o le ti sayi] jamaanoo

poliko kuwo kono.

ñantoo fanaa mu kuwolu le ti luwaa so] ta moo si me] ke

wara] to a kaanaa me] ke, soto, kani], dii a fanna ani]

ka fe]/kuu kani] moo bulu. Hadamayaa ñantoolu mu kuwolu le ti luwaa so] ta

hadamayaadi] wo hadamayaadi] ye a fa] munafa] me]nu la.

Wolu mu ñantoolu le ti me] buka buusi noo hadamayaadi]o

la biri] a wuluu ta lume] adu] ì bee ka hadamayaadi]o la

buuñaa le sabatindi. Moo si a foo noo le ko, hadamayaa

ñantoo buka buusinoo, fatansansi ni] talaari te a kuwo

to daa-wo-daa. Hadamayaa ñantoolu

Hadamayaa ]antoo siloolu bee mu kuwo le ti moo si ì

munafa] noo a ì la. Wo Ala le ye a daali, jamaa-bee-

ñantoo me] moo ma] ña] na bali laa a la, sahayaa ta

luwaa darajamaalu ni] polotika saratoolu bee kono le

me]nu beko Faransewolu ye me] loondi 1789 hadamayaadi]o

la ñantoolu ni] bankudinyaa ]antoolu to.

b. Ni] miiroo su]o

Page 55:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

55

Hadamayaadi]olu tankandiñaa miiroo me] be dendi] luwaa

sabatiri]o la mu kuumeeri] neti. Ankaleewolu la kitaaboo

me] i ka a fo a ye ko Makina Kaata (Magna Carta), wo ye

me] kumma-yandi, wo le mu moo kunkili]naalu la tankoo.

Wo wucoo kono Afirika tilijii kono, i ka a fo kitaaboo

me] ye Mande Caata (Mande Charta) waranto, Kurukan fuka

(Kourukan fouga), wo ye ñine sabatindi ko moolu la

kayiroo sabatindi ñooteema be dendindi] kuluuri

mankutoolu le la me]nu ka kayiroo sabatindi. Ankaliteeri

kono, I ye Makina Kaata lafaara] kuwoolu la me]nu kani]

ta1628 sa]o (wo le lu mu siloolu ti me]nu ye laañaa ke

maramoolu la ka] sotoo ni] fansoto loori]o la) ani]

kumaka]olu me]nu be cukiri] 1689 hadamayaadi] ña]toolu

la. Sanji 1600 kooma kibaaroo to, i ka a fo moo me] ye

Kalfin(calvin), wo ye a yitandi a la balambaatoo

kibaaroo to le ko kuwo me] loo ta wole], moo bee le be

kaañandi] Ala yaa. Ì kaa a fo me] fanaa ye kuroosiyu

(Grosiu) balambaatoo kiitii lo]na baa, fanaa ye a fo le

nu] sanji 1625 kooma]to ko hadamayaadi]o ye loodulaa

soto le bari, wo bee fanaa ni] a ñantoolu le ka taa.

Ankaleewulu la politika-bulufali]o (revolution) naata ke

kuubaa ti hadamayaadi]o la ñantoo kuwo miiroo

loondiñaato ko ì yaa loondi ñame] sanji 1660, waranto a

si keenoo le ko, ì la dipitee bu]o le ye a luwaa loondi

sanji 1679 koomanto ko, moo ma] ñanna muta la ni] a ma]

ke daliilu koyi ka]. Ka bo 1688 sa]o la kanaa tuku bii

la, Ankaleewo ye luwaa tamandoo ke kuuloori] ti ko ì la

polika tamandiñaa yelemandoo ye a kummaayandi ñame] ka a

ke kuu loondiri] ti ì la taamandiriñaa to. Loonditii miiralaa baalu me]nu ì ka a fo ì ye

Filoosofalu meNnu ka moolu ñaala bulandi, sako J. Loke

(Locke). Ì ye ñine yitandi ko kambe]o me] be dending

bankudi]olu (civil) la maraloo la ye ñi] kummayaandi ko,

Page 56:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

56

semboo la hawulamaayaa si tara cokiri] noo moolu la

kambe]o ni] ka so] ka marali semboo dii. Bari wo ñaa-wo-

ñaa, hadamayaadi]o ñantoo fanaa mu kuu le ti me] ye a

hawulamaayaandi ko banku marali semboo tamandoo fanaa ye

dandulaa soto le. Sanji 1600 kono koomanto, Amerika banku kafuri]olu la

indipedan]o (fansotoo) loondoo 1776 sa]o ani]

faransewolu la karitee fayi di]olu ye kumoo me]

sabatindi, wo ye ñine yitandi ko, foroyaa mu

hadamayaadi]o la taamaayaara]o le ti. A bee ku]o, 1789

koomanto foroyaa kuma loondoo natoo daliiloo tara ta

dendi] moo kunkilinnaalu la kuu ke nfañe-wo le ti

maraloo kono ani] fansu] fe] sotoo bankoo maraloo kono.

Nu], ì ka a fo ñi] ñantoolu le ye ko, jamaana foloo

ñantoolu me]nu farasita fansotoo ni] foroyaa miiroo

bala. Jamaana fulanja]o ñantoolu (dookuwo ni] aadoo

ñantoolu) keta ñantoolu le ti me]nu ka kani] sarawiisoo

fannaalu la mansakundaa bulu, ko moolu la maraloo

sembentunyaalaalu ye wo kuwo suku-suku ñame] nu]. Bii tiloo, moolu ka jamaani sabanja]o ñantoolu fanaa

kumoo fo le me]nu be ko, ń ndanda]o me] jaatakendeyaa si

sabatindinoo jee, kayiroo ani] ñoomutoo/ñoofaasaa

(solidarity) ñantoo. Hadamayaa ñantoo kuwo loondi

datitana] duniyaa tilijii le, ka su] duniyaa bee

hadamayaa ñantoolu la soo ñooka]o la, me] ye moolu la

badaloo kereewolu saabu, raaboolu ni] China la bankoolu

ka]. Musilime hadamayaa ñantoo loondoo ani] Afirika

hadamayaa ni] moolu la ñantoolu laañaa mulunta le ko, a

fanaa be ñi] kuwo kono le. A keta ñaa-wo-ñaa, loonka]olu

la kilimbaayaa, ko a be denna loonka]lu kono ñame],

Jamaa kambe] ta hadamayaa ñantoo loondiñaa la ñame].

Kacaaku]-fannaa 1: Bankoolu, tundoolu, ani]

duniyaa bee la hadamadi] ñantoolu keeñaa

Page 57:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

57

Kumalandiri]o sanji 1325 yejiki baa dii moolu la a loondi ta

waatoo me]na – jikoo me] bee de] ta ñi]na wo waatoo ko, moolu ye

joora] ne soto me] be kuwolu tobendi la fanfa] ani] ñaakili]o

ñaama ka mu]nu-ke la kaaña]o ni] ì la temboo jeeriñaa dundi

fitina laakuwo kono. ñi] jikoo le fanaa keta sanji 1820, 1888

ani]1889 kumalandiri]o duumooti duniyaa bee kafoo la tankoo

kansuloo ye me] loondi - ka a bee loo musoolu la kuwo dundoo to

ì la ñanto katakuwolu ni] nata kuwolu to, kayiroo ni] tankoo

sabatindoo to.

hadamadi]o la ñantoolu ani] aadoolu

A si keenoo filibanteeyaa ti ka a miira ko Afirika la moo

foloolu ma] hadamayaa ñantoo kuwo lo]. Afirika ye hadamayaa

ñanto aada kotoolu soto le biri] nu]. Afirika aadoo luwaa be

loori] nu] me] ka], wo le mu siloolu ti me] si moo bondi kuu

kono wara] to ka kuu laa a ka] me] mu silooti. Wo jamaanoo,

Afirika aada luwaa ma] fatanfansi ke siloolu la me]nu be dendi]

tankandiroo ni] ka moo loodulaa yintandi a la (ko keebaa Mbayi

ye a fo ñame]). Ni] keebaa faata Afirika kono, wo ka munta le ko

ni] londoo ni] hakilimaayaa(wisdom) burukata. Malinkoolu ye a

misaali ñine la ko; fatanfansi te jo] si]noo ni] foro sinnoo

teema. Moolu ye aada luwaa je le nu] ko, nata timmandira] ni]

fanku] soto ñaa ani] ka aadoolu ni] tara kuwolu sabatindi. Muru

ta fanaa ì ye a je ko, nata kuuwolu ani] fanku] sotoñaa aadoolu

ni] tara kuwolu sabatindira]; hadamayaa ni] yiriwaa baluundoo

Afirika kono, ñi] kamma ka kutayandi musoolu loodula foloo la -

me]nu be ko; dimbaayaa/jiidoo. Bitu] kewo loodulaa mu

tankandiroo ni] baluuñaa ñaalabulandiroo ni] ñinindiroo;

dindi]olu mu balu tentendindira] ti waranto sii kutayandira] ti,

bitu] keebaa kotoolu mu Ala la moolu ti me]nu la miiroo nana te

bola.

C. Kankulaaroo ni] kambe]o la fatoo

Luwaa bundaa to, hadamayaa ñanto bankewo ani] keeñaa

fata ta le.

Hadamayaa ñanto bankewo ka loonka]olu le saata ani] ka

a yintandi bankoolu me]nu daa be banku jamaa kafoo to

(international organisations), wo le lu kambe] ta

loonka]olu ni] kuwolu la me] nu ñanta ì ñaala bulandi

la ì keekuwolu la. |i] bankewolu ka ke kambe]o doro]

neti bari a buka ke ñi] ti ko, wo temboo luwaa ye a

loondi le ko a ñanta siiñee la le ka naa loondi.

Hadamayaa ñanto-laañaa waranto a kandiiwo mu banku

jamaa kambe]o le ti me] ka a yintandi luwaa ye

Page 58:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

58

loodulaa me] kani] bankoolu bee bulu. Ñi] temboo

koolaa, fo a si siinee ka loondi, a si naa

sabatindinoo ni] a ye tara ko kambe]o-kambe] ñanta

siineeroo me] soto la kenfandi ta. Ñ] laañaalu me]-wo-

me] ye taamandiñaa koyi le fudi – me]nu be ko:

d. Tembedaa me]nu ka bankoo looñaa yitandi duniyaa bee

luwaa

to:

Taaroo: mu temboo le ti me] bankoo ka so] ñi] ñanto-

lañaalu la a daato.

Siiñaroo: mu tembooti me] Mansakunda moolu ka miirali

ke ñi] ñanto-laañaalu la. Mansakunda moolu ka a siiñee,

ka ì la ]aniyoo yitandi ko ì be ì fa] janfandi la ñi]

kuwolu sookoo la le. Bankoo la Ambaasadoolu si ñi]

siiñeeroo keenoo yaamaroo ka] ne.

“Ñanto-laañaa waranto a fannaa doo siiñeewo ka so]

sinfaa foloo la le yitandi. Ñanto-taamandiñaa siiñeewo

ma] a ke luwaati banku kunna foloo bari a ye bankoo la

]aniyoo yitandi le ko a lakura ta le ka a ñaalaa

bankumoolu koto ani] a loondiroo ñaasii. Ñ] tembedaa

siiñeeroo ma] ke bankoo la a loondoo ti ñaa-wo-ñaa, bari

a ye bankoo kundu] ne ko a te taama la kuuu la me] be a

nantoo siloolu hamme] kuwolu ni] a daaliloolu tiñaa la”. So]o: Ñi] ka a yitandi le ko bankoo ye a daabula jee le

adu] fo a si taama ñi] ñanto-kuwo siloolu la. Bankoo

moolu la ñaato] koolu (dipitewu) le ka a ke luwaati wo

si a tara a juubee ta le fo ani] bankoo marali siloo ma]

foo ñoo kooma. Ñi] temboo to le] bankoo fanaa ka a la

koroosiroolu ni] a la sootaaroolu yitandi siloolu laañaa

to.

“ Ka so] a kuwo la ani] ka a ke luwaa ti ka ñine yitandi

ko luwaa ye bankoo la ñanto-laañaa taamandoo sabatindi

le. Ka so] ñi] kuwo la ani] ka a ke luwaa ti, bee ka taa

kuu kili]o le ka], bari ì keeñaalu fata ta le. Ka a ke

Page 59:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

59

luwaa ti, bankoo ka kambe]o siiñee le foloo a si naa a

ke luwaa ti. Ka a kuwo juubee ani] ka so] a la ka ke

siiñaa kili] doro] ne ti adu] siiñeeri kuu buka tara

jee.” The official Ratification or accession - Bankoolu marali

bundaalu la a keeñaa luwaa ti ka fata le ko bankoolu la

luwaalu fata ta ñame]. Janni] bankoo be a ke la luwaa

ti, jamaa-jamaa a ka ñanto-laañaalu juubee le fo ani]

luwaa taakuu ta le, a si naa a lo] a be siloolu me]nu

landi la a taamandiñaa to. taamandoo : mu tembe le ti me] banku-jaamaa luwaa ka

taamandi. Luwaa siloolu yirikoo ka soto le me] ka a

taamandiroo loondoo yitandi. A taamandoo koolaa, kuu

kote]olu ka naa ke saratoolu siloo la kummaayaa

ñoonoomañaa le ti. Bankuwo-banku la luwaa foloo mu a

marali luwaa le ti. Wo ñaa-wo-ñaa, sembedulaa fula mutoo

te baayi la noo banku-jamaa-bee luwaa koto: sila kili]yaa: Ñi] ye ñine yitandi ko banku-luwaa buka

tara loori] a fa] ye banku-jamaa luwaa banta la Wo

kamma la jamaa luwaa loonka]olu ni] a taamañaalu ka

funti banku luwaalu kono le. Ì be dundi] banku luwaa

kono le adu] moolu si tuuku noo ì la le ka ì fa] na

ñantoo tiñaa tankadi. Luwaalu la ñoo sotoo sembentunyaa-

laalu ye a je le ko ni] a ama] ke bankoo ni] mansakundaa

jamaalu ti, luwaa waranto sila te keeri] me] si sahaa

noo ni] ani] banku-jamaa-bee luwaalu ma] ñoo soto ani]

ka farasi mansakundaalu la luwaalu bala. sila fuloo: ye ñi] ne yitandi ko banku-jamaa luwaa ni]

banku kili] luwaa fata ta baake le. Wo le mu ñi] ti ko

banku-jamaa luwaa te kafu noo banku-kili] luwaa ma fo

ni] a dipitewolu ye a kafu bankoo luwaa ma. Ni] daliiloolu le ye a tinna karandirilaa ñanta ka a

yitandi karandi]olu la ko, ì ñanta le ka kuwolu juubee

Page 60:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

60

me]nu be dendi] bankoo loodulaa la banku-jamaa luwaa

kono. Ì si naa moolu kalamutandi noo kuwolu keeñaalu la.

Kacaaku]-fannaa 1: Bankoolu, tundoolu, ani]

duniyaa bee la hadamadi]o la

ñantoolu laañaa

2. Duniyaa bee, tundoolu, ani] bankoolu la hadamadi]o la

ñantoolu tankandoo laañaa

Duniyaa-jamaa bee la hadamayaa ñanto bankewo (UN), 1948

Apirel karoo kono 1945, tombo] moolu kabo banku 48 be] ta ka

Duniyaa-Bee-Jamaa-kafoo (UNO or DBJ) loondi saratoo la. DBJ

Loondi ta le ka banku keloolu bo ka kuulu loondi waaliwolu be

kali la kacaa la dame].

Banku sembemaa doolu daa be jee, bari ì ma] lafi hadamayaa

ñanto kuu kacaa kuwo la. Ί ma] so] ko banku kote]olu (DBJ) ñanta

ì daa bulaa la ì ño] banku kote]olu la kuwolu to le, ί be me] laa la ì la bankudi]olu ka]. Wolu ye a miira le ko, wo kuwo doolu mu

bankoo damaa kuu le ti. Wo ñawo-ñaa biri] ñoo ka] ]añaa meet

Amerika la deemaaroo koto, bankundi]o doolu naata so] kambe]o

la ka hadamayaa ñanto kumoolu dundi Duniyaa Bee Jamaa-kafoo

daayelera]o kono. Bari wo temboo to, kitaaboo ñi] maa a yitandi

ñi] ñantoolu ñanta ke la me] ti adu] kuu ma] a yitandi ko banku

kote]olu bee be so] na a la le.

(The UR commission) Hadamayaa |antoo taamandi kafoo ( me] be

loori] bii)naa ta loondi nu] ka lakurandi ke kayiti la me] si a

yitandiri ke hadamayaa ñantoolu la ko duniyaa bankoolu bee ñanta

me] nooma la adu] ì si ke kuuti duniyaa bee si so] me] na.

Eliino Ruusefel (Eleanor Roosevelt) wo le ye ñi] kafoo

ñaatonkayaa, ì naata juubeeri ke kuwolu la me]nu naata ka ke

Duniyaa banku Jamaalu la hadamayaa ñanto Bankewo ti (UDHR).

Ka a Bankee mu ñine ti ka dadaari ke saratoolu lañaalu la

bankoolu ñanta me]nu loondi la bari ì ma] ke luwaa ti foloo.

Duniyaa Banku Jamaa kafoo ye Hadamayaa Ñanto Bankewolu bundaa 30

le landi. Wo bundaalu naata talaa talaadaa fula le ti:

Moolu ni] politika ñantoolu: Ñine lu mu ñantoolu ni] foroyaa

ti me]nu ka moo tankandi banku luwaa waranto semboo tiñaa la

ani] a ka moo kunkili] naa la tara fañ buloo sembentunyaa.

Fankoo ni] mooyaa ni] aadoo ñantoolu: Ñunu mu ñantoolu le ti

me]nu ye moolu la fankoo ni] ì la aadoolu tankoo kaarantii.

Page 61:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

61

Ko a be laari] Jamaa la hadamayaa ñantoo kitaaboo daayelera]o

kono ñame], hadamayaa ñantoo kantandoo be kuwolu le naati la

me]nu be ko, tara fa] buloo/fansotoo, tili]o ni] kayiroo duniyaa

kono; adu] a te ñi] natoolu le fanaa ka moolu tankandi

maraliñaa jawoo ni] fitinandoo la; ka naa ke baluuñaa betoo ni]

a ñimmaa ti moo bee ye.

Moolu ni] politika ñantoolu ka moolu tanka banku luwaa ni] a

semboo tiñaa la le ani] ka fanku] sotoo sembentunyaa. |unu bee

be laari] saratoolu me]nu to, wo le lu mu bundaa: 4, 5, 6, 7,

8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21.

Biri] Fankoo to, Mooluìla aada ñantoolu le kaì fankoolu ni]

moolu ni]ìla aadoolu la tankoo kaaranti. Wo lu fanaa be be

laari] saratoolu me]nu to, wo le lu mu bundaa: 22, 23, 24, 25,

26 and 27

Tinewolu me]nu be Jamaa-bee Jamaa-Bee Hadamayaa-ñanto Bankewo

duumoo to doolu mu ñoo kuliyaa ti, ñoo kaañandoo, fa]-ku] sotoo,

tili]o ani] ñoo buuñaa hadamayaadi]olu teema.

Moolu me]nu ye Hadamayaa |antoolu safe foloo ke:

- Rene Kasin (Cassin), Luwaa profeeso, Faransi Bankoo Bankoo

Ka]

- Pen cun can (Peng-chun Chang) Cayiniisi (Chinese) Loonditii

baa (Philosopher) Siiranti noomalankoo

- Eliino Ruusafel (Eleanor Roosavelt) Amerika, Siira] tiwo

- Pr falentiin Tepilikof (Valentin Teplikov) Banku jamaa

luwaa porofeeso, Roosiya (Russia)

- Caals Maalik (Charles Malik) Libaniisi professor

- Dr. (Mrs) Hausa Nehta, Karandiroo bundaa loonditii baa,

Indiya (India)

Banku jamaalu hadamayaa ñanto dookura]olu mu kambe]olu

le ti me]nu dadaa ta, ì siiñee ta ì loondi ta ka bo

banku fula, ka taa banku jamaa teema kuwolu la adu] ì ye

banku-wo-banku loodulaa yitandi luwaa silo to. Fatanfansi si keenoo hadamayaa ñantoolu laañaa tembe

jamaalu la le fo ì muumewo bee fahaamoo si sooneeyaa. Foloo-foloo, moo bee hadamayaa ñanto-laañaa lu bee be

keeri] hadamayaa ñantoolu fannaa bee le to. Ñi] ñantoolu

jamaa mu ñanta kummaalu le ti.

Page 62:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

62

1. Duniyaa Jamaa Kafoo temboo to (UNO), mansakundaa lahidi fula wo le lu ye ñantoolu kaarantee me]nu loondi ta

Duniyaa Bee |anto-Bankewo kono adu] ì ye moolu ni] jamaa

la ñantoolu bee kafunoo ñooma kitaabu fula kono:

Banku jamaa laahidoolu mennu be dendi] moolu ni]

polotikoo ñantoolu ni] a laañaa kuwolu la.

Banku jamaa laahidoolu me]nu be dendi] fankoo kuwolu ni]

polotika ñantoolu la.

2. At the regional level/Tundoolu temboo to Ñanto-laañaa kumoolu le ka timmandiri ke Banku-Jamaa

ñanto taamandiñaalu la. Ñi] tundi ñanto-laañaa lu be

taamandi ka] iropu le (Europe), Amarika ani] Afirika

kafu koto me] ka taamandiñaa koroosi.

Afirika kono, Moolu la ñanto kuwolu ka taamandi Afirika

moolu la kambe]o saratoo le la me] be dendi]

hadamayaadi]olu ni] moolu ñantoolu la (1981 sa]o)

Afirika taamandiri kafoo koto.

Afirika la kiitii bundaa me] be loori] hadamayaa ni]

moolu la ñantoolu kunna fanaa ka hadamayaa ñanto kuwolu

sembentu]yaa ani] ka a tankandi Afirika kono.

Musoolu la ñantoo keeñaa fanaa be keeri] ne me] dipitee

bu]olu me] a juubee foloo bari Afirika Kafoo ka a

dookundi baake. Musoolu la ñantoo laañaa be keeri] ne me] fanaa ma]

sayinka]juubee kuu bankoolu ka] foloo, bari Afirika la

kafoo ka a dookundi baake. A fulanja]o, Afirika la ñanto

laañaa kambe]o me] be dendi] musoolu la ñantoo keeñaa la

ani] dindi]olu la kuwo topatooñaa la fanaa loondi ta

1990 sa]o kono.

Ekowaas temboo to, Keeñaa sahaari]olu fanaa be jee le

me]nu be ko:

1999 sa]o Ekowaas la siloo ka Kayiroo ni] fitinoo

kuwolu tembendiñaa ñame]

2001 sa]o taamandiriñaa lafaara] siloo doolu la me] be dendi] maraliñaa ñimmaa la

Page 63:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

63

1979 sa]o taamandiñaa me] be dendi] moolu la fa] ñe taani] la ani] sabati dulaa ni] loori ñantoolu la

Keeñaa me] be dendi] siidulaa di]-yaa laañaa me]

loondi ta 1982 sa]o kono

Kacaaku]-fannaa1: Bankoolu, tundoolu ani]

duniyaa bee la hadamadi]o la

ñantoo laañaa

Hadamayaa ñantoolu laañaa ñanto fulanja]o kono kuwo

doolu bee ka kuwolu me] ]aaba, wo le lu be dendi]:

siituruba]o la, banku kele sila sookoo, hadamayaadinyaa

sookoo, jo]yaandoo, moo waafoo, forisee moo dookundiroo,

wudaayoo, jamaa la tankoo, hadamayaadi] tili] baliyaa

ni] kuukuru]o ni] jutunayaa ku kewo me]nu be ko:

Ñanto-keeñaa me] be loori] Turuba]o ni] tankandiñaa la

ani] kuluuroo me] be laari] a kunnatoo la

Ñanto-keeñaa me] be loori] ka siifatanfansoo bee bo

Banku-bee ñanto-keeñaa me] be loori] tumarankewolu ni]

bayi]-bayi]-naalu ni] ì la dimbaayaalu la ñanto

tankandoo la.

Hadamayaa ñantoolu laañaa ñatoolu sabanja]o be loori]

hadamayaa-ñanto-keeñaa doolu la me]nu be dendi] tankoo

ni] jamaa la ñantoolu to, moolu ye me]nu bee ko,

wudayilaalu, moo yaanta]olu, tumarankewolu,

bajonkilaalu, dookuulaalu, musoolu, dindi]olu,

lanjuuritoolu ani] ì la dimbaayaalu. Moo si a fo ñi]

ñantoolu le mu:

Hadamayaa ñantoo-laañaa me] be dendi] tankandiroo ni]

kuluuroo me] be laari] moofaa kunnatoo la.

Hadamayaa ñanto-laañaa me] be dendi] siifatansansoo

keeñaa bee la.

Page 64:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

64

Hadamayaa ñanto-laañaa me] ye bayiri ke fatanfansoo

me]-wo-me] ye musoolu mantoora.

Banku bee hadamayaa ñantoolu me]nu be dendi]

tumarankewolu ni] ì la dimbaayaalu la tankoo la.

Ka ku wo kunfaa, moo si haamayaa ñanto-laañaa bee kafu

noo ñooma le ka a ke bundaalu ti me]nu be hadamayaa

ñanto-laañaa me] be loori] sii fatansoo ni], musoolu

fitinandoo, ni] loondi bundaa fatanfansoo, ka taa fo,

dookudulaalu la fatanfansindiroo ni] tankoo kuwolu.

|anto-laañaa me]-wo-me] ye bankoolu loodulaa seneyandi

le set ani] ì ñanta feeroolu me]nu loondi la ani] ì

sabatindiñaa siloolu.

Hadamayaa ñanto-laañaalu bee ye keeñaa yitandi le

danteeroolu (repootoo) ñanta taamandi la ñame], ka

danteeri ke kuwolu la me]nu be ko ì ye siloolu me]nu

taamandi ani] ì ye me] tobendinoo wo wucoo kono ka a je

ko moolu ye hadamayaa ñantoo buuñaa. Komitii le loondi

ta ka bankoolu la ñi] baara kuu danteeroolu juubee. |i]

komitii di]olu mu moolu le ti me]nu mu dulaa jamaa

makaamatii baaluti fannaa jamaa to. Wo fannaa doolu be

ko, hadamayaa ñanto-duukuu kafoo me] be ko,

mansakundaalu la ka] diwo polikoo ni] jamaa la ñanto

kuuñaa to. |i] komitii le fanaa ka koroosiri ke, waranto

ka kajafiri ke waranto ka, kuu sembentunyaa, waranto ka

banku kani] ko, a si saatari ke siloolu la ì ye me]nu

taamandi ka a je ko moolu ye ì munafa] ì la ñantoolu la

le wo ni] ì ñondoolu.

Wo ñaa-wo-ñaa, banku jamaa tembedaa to, keeñaalu be

laari] ne moolu la woosiiyolu juubeeñaa to ani] bankoolu

fanaa la woosiiyolu me]nu be diiri] hadamayaa ñanto

lanfundoo ni] a tiñaa daalu la.

Page 65:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

65

Biri] 2007 sa]o, Duniyaa Jamaa Bee waati-ni]-waati

ñanto-laañaa seyika] juubewo naata ke loodulaa taamandi

feere baa le ti ñanto-ku-kansuloo la hadamayaa ñantoolu

laañaa sayinka] juubewo to banku-wo-banku ka], sanji

naani-wo-naani. Ñi] sayinka] juubeeroo ka bankoolu la

danteeroolu/repootoo le juubee ka bankoolu (193) maakoy

me]nu daa be Banku Jamaa kafoo (UN) kono fo ì si ì la

hadamayaa ñantoo taamandiñaalu kutayandi, ka

de]ñoomaayaa ni] ñoomoyoo ni] ku keeñaa yitandiñooloo

yiriwaandi ka a sembentunyaa. |i] bee daliiloo mu me]

ti, wo le mu ka kacaa sabatindi bankoolu fee ani] ka

kambe]olu ani] ka kafundiri ke ñanto laañaalu la, a si a

tara ń te seyi la ñoo noo ka].

3. Bankoolu la banku jamaa loodulaalu

Buñaa loodulaa: Mansakunda ma] ñanna ka a daa bula moolu

la ì munafa] ñantoolu la kuwo, me]nu be ko:

Tankandiroo loodulaa: Bankoo ñanta le ka tankandiri ke

ñanto la me]nu be ko, musoolu la ñanto kummaalu me]nu

be dendi] aada keekuu jawolu la

Taamandiroo loodulaa: bankoo ñanta luwaa ku]olu ni]

kiitii siloolu ni] taamandiriñaa ni] kodi kuu

fankantoo lu bee le landi la fo hadamayaadi] ñanto

kuwolu si sabatindi noo.

Ñi] loodulaalu lanfewo mu ñantoolu sarati tiñaa le ti.

4. Bankoo la hadamayaa ñanto taamandi keekuuwolu

Ka demokraasi kuwo banbandi jamaa kono, hadamayaa ñanto

sabatindoo ñanta ke la moo ku]-wo-ku] loodulaa le ti.

Bankoo ñanta katoo bee ke la le, ka a je ko hadamayaa

ñantoo sabatindi ta. Banku-wo-banku ñanta ka]o loondi la

le, ka a dookuu joora]o diwo ni] a fe] boo ke, suloo be

dame], ñanto taamandoo to. A ñanta luwaa loondi la, ka a

je ko moo kuru]olu ye kiitiindi, mantoora moolu fanaa

Page 66:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

66

jusoo ye ñabu. Ñi] be a yitandi la le ko kuluuroo le be

laari] ñi] siloolu tiñaa kunnatoo la.

Bankoo hadamayaa ñanto sumpoolu ka moolu la woosiyolu

ni] kanindiri kuwolu topatoo luwaa banta la le.

5. Ka Bankoo luwaa ni] Banku Jamaa Hadamayaa ñantoo

loonka]olu ke kili] ti

Bankoolu ye loodulaa baa soto banku luwaa ni] Banku

Jamaa Hadamayaa ñanto loonka]olu kafuñoomoo to le.

Banku Jamaa ñanto laañaalu mu moo bee le la dookuwo ti

ñi] daliiloo ka] ko, ì be loori] ne ka hadamayaa ñanto

loondiri]olu tankandi. Wo kamma la, siloolu ñanta loondi

la le ka a je ko bankoolu ye ì loodulaa faa ì la

bankudi]olu ye.

Hadamayaa ñanto tankandoo mu moo bee le la dookuwoti

biri] hadamayaa ñanto wataadi bayi kafu to, me] be

loori] ka a je ko laahidi timmandoo kuwo ka ke lu]o-wo-

lu].

Kacaaku]-fannaa1: Bankoolu, tundoolu, ani]

duniyaa bee la hadamadi]o la

ñantoo laañaaa

Feerelandi dookuu kayitoo

Tunku] 2: Hadamadi]o ñantoolu

Kacaa ku] 1. Bankoolu ni] tundoolu ani] bankoolu la

hadamayaa ñantoo keeñaaa

Keewundiriyaa me] be kacaa ku]o kono

Ka kafundiri ke kuwolu la me]nu be ko mankutoolu ni],

miroolu ni] keekuuwolu ni] taamandiriñaalu ka

sembentunyaa ni] yiriwandi ke banku Jammaalu ni]

tundoolu ani] bankoolu la hadamayaa ñantoolu keeñaalu

me]nu be dendi] hadamayaa ñantoolu buuñaa la.

Page 67:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

67

Karandiroo/kara]o natoolu

Ka fahaamuroo ke miiroolu ni] mankutoolu la me]nu be

dendi] tundoolu ni] bankoolu la hadamayaa ñantoolu

keeñaa la

Ka yirinwandi ke taamandiriñaalu la ani] baaroolu

me]nu be dendi] tundoolu ni] bankoolu la hadamayaa

ñantoo taamandiñaa la ani] feeroo la me] be ko, ka

moo kote]olu la hakili lafaa dundi kuwo kono

Ka taamandiri ke karandiri baaroolu la me]nu be dendi]

tundoolu ni] bankoolu la hadamayaa ñantoo keeñaa la

Ka mutari ke baara kuwolu la me]nu be dendi]tundoolu

ni] bankoolu la hadamayaa ñantoo keeñaa sembentunyaa

la;

Karandiroo wucoo: Montoroo waati 22 Karandiri joora]olu

Karanbu]to kitaaboolu me]nu be dendi] kara]o fannaalu

la me]nu ni] ñi] bundaa ye ñoo soto

Ekowaasi la ñi] kitaaboo fa]o

Filimu juubee taalu

Nataaloolu

Kayiti kote]olu ni] saferi kote]olu me]nu si keenoo

lafaara]nu ti.

Feerelandi kaatumoo

walaadaa Keseyaalu/keewuyandi

roolu Me] be soto la

Waalaadaa kono

kuwolu

Walaa boo

keeñaalu

Walaa

boo

wucoo

1 Hadamayaa ñanto

miiroolu ni] a

loonka]olu

farafansi, kee bo

ñoo to

Miiroolu, kara]o

kono fannaalu

me]nu be kitaabu

kote]olu kono ka

taa tundoolu ni]

bankoolu ni] banku

Kitaabu

kotoo/folo

Montoroo

waati 2

Page 68:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

68

Jamaa hadamyaa

ñantoo laañaa la

o kono

kisikisoo

2 Ka tombondiri ke

hadamayaa ñanto

loondi dookura]

joora]olu ni]

feeroolu la

Bankoolu, tundoolu

ni] banku jamaa

hadamayaa ñanto

tankandi joora]olu

ni] feeroolu

kafuñoomoo

Montoroo

waati 2

3 Ka bankoolu la

loodulaa banku

jamaalu teema

yitandi

Bankoolu la

loodulaa banku

jamaa hadamayaa

ñantoolu to

4 Ka saferoolu bee la

ke keeñaa kili]o ti,

la kummayaa yitandi

dookundiroo keeñaa

to

Bankoo hadamayaa

ñanto kuwolu

dookundiñaa silo

Kara] kuu

keeñaa

sanaaroo

Keekuu

kotoo

sayika]

juubewo

Filimu

juubewo

Montoroo

waati 4

5 Ka mankutoolu taa

me]nu be hadamayaa

ñantoolu

sembentunyaa

sooneeyaandi la

Mamma]o me] be

dendi] hadamayaa

ñanto kuu

yiriwandoo ni] a

sembentunyaa to

Montoroo

waati 4

6 Ka hadamayaa ñanto

dii sila nooma

baliyaa kuwolu

ñaasii

Ka fitina ba]ñaa

feeroolu taamandi,

ni] hadamayaa

ñanto sila jenkoo

ke ta

Montoroo

waati 2

7 Ka sinfaa taa

hadamayaa ñanto

tankandoo ni] a

buuñaa kuwo to

Mankutu kende

yiriwandoo ni]

saayoo me] be

dendi] hadamayaa

ñanto buuñaa ni] a

tankandoo to

Moolu

kumbendiña

a

palanoo/fe

eroo

Montoroo

waati 2

8 Ka hadamayaa ñanto

kuwolu dundi

karandiri kuwolu

dookuwolu to

Ka booñooto ke

kara]o ni]

karandiri

joora]olu la

tembedaa jamaalu

to

Ka karandirila]

keeñaa dookuu

feere dadaa

Karandiri ni]

kara] baara

walaalu

Ka sumandiri ke

Montoroo

waati 6

Page 69:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

69

kara] tembe la

londi dookuu misaali kayitoo

Tunku]o: Hadamayaa ñantoolu Kacaaku] fannaa: Bankoolu ni] tundoolu ani] bankoolu la

hadamayaa ñantoo keewuyaa me]nu be ñi] kacaaku] fannaa kono (skills under

the sub-theme):

Ka kafundiri ke kuwolu la me]nu be ko mankutoolu ni],

miroolu ni] keekuwolu ni] taamandiriñaalu ka sembentuyaa

ni] yiriwandi ke banku Jammaalu, tundoolu ani] bankoolu

la hadamayaa ñantoolu keeñaa la.

Walaadaa too

Skills

Londoo me] ka soto Keekuwolu/mankutoolu Feeroolu/

- Hadamayaa ñantoolu

siifaalu boo ñooto

- Hadamayaa ñantoolu

koto boo ñooto

- Moo kote]olu la

ñantoolu

- Buuñaa fannaa

loodulaa faa

Ka hadamayaa

ñantoolu dookura]

sahaari]olu tombo]

Ka fahaamu ke ani]

ka sambari keenoo

lankiisoo doolu la

Karandiroo wucoo: Montoroo waati 2

Karandiri joora]olu/Karandiri sooneyandira]olu

Karandiri joora]olu kono me]nu be jee mu: Banku Jamaalu,

Duniyaa Banku Faranda]olu (Afirika, Amerika…) ani]

tundoolu la joora]olu ( Mansakunda la laahidi kitaabolu,

Kambe] kitaaboolu, ani] ñanto loondiñaa kitaaboolu,

Banku Marali Kitaaboo (constitution), luwaa kitaaboolu

me]nu be dendi] hadamayaa ñanto kuwolu la, nataaloolu,

kayiti kote]olu, ka taa fo filimoolu ani] intanet juubee

bundaalu.

TEMBE DAALU KEEKUWOLU TAAMANDIRI

FEEROOLU Karandiri laa loodula Kara] naalu

loodulaa

Karandi]olu Juubeeri ke karandi]olu la Ka - Ñininkaari

Page 70:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

70

tembedulaa londoo tembedaa la ani] ì

la aadoo la, ka taa fo

miira kuwolu me]nu be

kara] na

ñinikaaroolu

jaabi

siifaa

jamaa kewo

- Kunkilinnaa dookuwo

Demonstration/

Kerewo

Kuu tarañaa laa ñaakoto:

Nataaloo me] ka jamaa

kerewo yitandi. Keree

laalu ye bayi faana

saferi]olu waree, ka

kanindiri ke hadamayaa

ñantoolu la: fa] sawo kuma

foo, londoo soto ñantoo,

dooku kee ñantoo, moo/sii

fatansi baliyaa.

Kereelaa doolu ye dokoolu,

podo]olu, beroolu ani]

kutukatoolu muta ì bulu.

Karandiroo:

Nataaloo fasaroo

Kerelaalu la woosi kuwolu

booñoo to ka a sembendi

hadamayaa ñantoolu la

me]nu be kitaaboolu kono

Kereelaalu ñaala

bulandiìla ñantoolu buuñaa

sotondi keeñaa doolu la,

me] te kerewo ti

Kuu saferi]olu me]nu bota

kitaabu kote]olu kono

janjandi ì teema ka a dii

kafu-wo-kafu la (each

group)

ñininkaari

jaaboo

Nataali kuu

booñootoo

Ñininkaaroo

ni]

jaabiroo

Ka teeteeri ke

kafoo/kurupoo

kono, damma la

dookuwo ñoofee

- Ka deemariri ke londoo

booñootoo keeñaa la

- Ka kacaa ñori kara]o kuwo kono

- Ka teeteeri ke kara]

kuwolu dantee ñoo ye-wo

to

- Ka naataaloolu

bo ñoo to

- Ka yaamaroo

taamandi

Ñoosaboo

kuwolu

keeñaa/laañ

aalu la

Suulakuu

jaara feere

dookundoo

Kara] fannaa

bee kafundi

ñooma ka a

Ka kacaa dundi kara]o kuwo

to

Ka bee-tembendoo ni]

- Ka kara]naalu

la jaabiroo

|oosaboo

Kafundiri

ni]

Page 71:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

71

tembendi kafuñoomoo sababu sembendi

ñantoolu

siifaalu

la, tankoo

dookuura]ol

u ani] a

feeroolu la

tembendiñoo

loo

Dookuwo

natakuu soto

tembedaa

yinkaroo/konti

boo

Kuma saferi]olu wara] to

daala ñininkaroo ke, ka

karandi]olu la londoo

tembedaa ñi] kuwo to ani]

ì la jeeriñaa ka taa ì bi

naa kuwolu me]nu kara] na

Ñininkaari

jaaboo

Fa]ñe

dookuwo

Londi

sawundoo/sayin

ka] taamandoo

Keeñaa doo misaaloo ñaa

laa kara] naalu koto:

Misaali fee, ì ye

karanbu]o la kibaari

kayiti safelaa bay ñi] ka]

ko a ye kibaari le

janjandi, karanbu]o

alifaalu ye me] je ko, a

ma] tili]. Bitu] karanbu]o

la hadamayaa ñanto kafoo

naata wuli ka a faasaa.

Wo kuwo taañaa saata ani]

ka a keeñaa yitandi

siloolu la me] be dendi]

joora]olu ni] kitaaboolu

me]nu be laari] ñanto

kuwolu to

Ñaalabulandi

ri ke a kuwo

taamandiñaa

la ani]

bundaa lu

me]nu ye a

kuwo yitandi

Kara] naalu

ye tala]-

tala] dooku

kafundi]olu

ti,

Kara]naalu

ye ì fa]

mulu]

karabu] to

ñanto kafu

moolu la

Ka wolu la

maañaalu ke

Karandiroo/kara]o natoolu

ka fahaamundiri ke hadamayaa ñantoolu loonka]olu, ì

laañaalu ani] ì taamanseeroolu

Ka yirinwandi ke taamandiriñaa baaroolu hadamayaa

ñantoolu loonka]olu ni] ì taamanseeroolu la, ka tara

hakilituuri] moolu ni] kafu kote]olu fanaa la

hakilimaayaandiroo kuwo kono

Ka taamandiri ke karandiri baaroolu la me]nu be dendi]

hadamayaa ñantoolu loonka]olu ni] a sahaañaa la

Page 72:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

72

Ka mutari ke baara kuwolu la me]nu be dendi] hadamayaa

ñantoolu loonka]olu la, a la sahaañaa ani] a

taamanseeroolu

Kara]o kono Fannaalu 1. Loonka]olu me]nu be dendi] hadamayaa ñantoolu la

Duniyaa bee kuu ani] kuu me] te tuu noo la jee:

hadamayaa ñantoolu mu dulaa bee kuu le ti me] te

jenkendi noo la. Hadamadi]-wo-hadamadi] be daawo-

daa, fo a ye ì munafa] ì la. Moo te a koodii noo la

ì la a kunfee, adu] moo ma] ñanna a ñondoo bali noo

la a la ñantoolu la.

Talaandi noo baliyaa: Hadamayaa ñantoolu buka

fatanfansi noo. Biri] polotikoo, fankoo, moolu ni] ì

la aada ñantoolu sabatindoolu be hadamadi]o la

buuñaa kono le.

Loonka]olu ani] de]ñoomaayaa: Ñi] ka me] yitandi wo

le mu ñi] ti ko, ñantoolu doolu la sotoo bee,

waranto a jamaa ka tara cokiri] dookote]olu la sotoo

le la.

Bee kaaña]o ni] fatanfansi baliyaa: Hadamadi]olu

ñanta ì munafa] na ñantoolu bee la le

Fatanfansi te me] to, sako fatanfansoolu me]nu be ko

sii fatanfansoo, kuluuroo fatanfansoo, musukee

fatanfansoo, lasili ni] bo]su] fatanfansoo, sii

yirikoo fatanfansoo, diina fatansoo, boodulaa

fatanfansoo, ka] fatanfansoo, firi] ni] firi] baliyaa

fatanfansoo, lanjuritoo fatanfansoo, wuluuñaa ni] a

ñondoolu fatanfansoo, ko a be laari] hadamayaa

ñantoolu kono ñame].

Daadu] kuu to ani] kafujewo: Hadamadi]-wo-hadamadi]

ani] moolu bee la hakoo le mu ñi] ti, ka a daa bula

ani] ka a loodulaa soto kuwolu to me]nu be taamaka]

Page 73:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

73

bankoo ka], biri] fankoo ni] kafu kuwolu ni] aada

kuwolu ni] polotika yiriwandi kuwolu to me]nu be ko,

moo si fa] sotoo sahaandiri]o ni] hadamayaa ñantoolu

saratoolu ani] moolu me]nu ye mantooroo soto, wo lu

fanaa si kiitiiyo wulindinoo bundaalu to me]nu be

loori] ñantoolu kuwo la ko luwaa ye a laa ñame].

Dookuu keekuu bankewo ni] luwaa buuñaa: |anta le ka

yitandiri ke kuwolu la ì ka hadamayaa ñantoolu kuwolu

taamandi ñame]. Ni] a ye a tara ko ì la taamandiriñaa

ni] silo foo ta ñoo kooma ko a be laari] hadamayaa

ñantoolu saratoolu kono ñame], moolu me]nu ye

mantooroo soto, ì si kiitiyo wulindinoo bundaa lu to

me]nu be loori] ñantoolu kuwo la ko luwaa ye a laa

ñame].

2. Hadamayaa ñantoolu taamanseeroolu:

Hadamadi]o buuñaa be hadamayaa ñantoolu kuwo kono le

ñaawo-ñaa, biri] a wuluu lu]o

Ñantoolu be tilidi] hadamayaa la kummayaa le la ani]

hadamayaa la buuñaa

Hadamayaa ñantoolu bee le ka],ì buka fatandi noo

adu] ì bee ye ñoo soto le.

Hadamayaa ñantoolu buka sembendi noo adu] moo te a

ñondoo bali noo la a la.

Hadamayaa ñantoolu ka loodulaa diyaa-kuyaa laa moo

ka] ne, a bee ku]o, mansakundaalu ani] jamaa la

dookuulaalu – biri] ì ka kuwolu me]nu baara, sako ì

lanfu ta bundaalu me]nu la waranto ì sawu] ta

keekuwolu me]nu la.

Banku jamaalu bee le ye hadamayaa ñantoolu karantee.

Luwaa be hadmayaa ñantoolu kantari] ne ani] ka a

tankandi].

Hadamayaa ñantoolu ka moo kunkili]naalu ni] moo jamaa

lu bee le kanta

Page 74:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

74

3. Hadamayaa ñantoolu sila loondiri]olu: Laañaa be

loori] banku jamaa ni] tundoolu ni] bankoolu la luwaa

taamandiñaalu le to

ñunu mu keekuwolu ni] mankutu sahaari]olu le ti bankoo

alifaalu ni] a dookuulaalu ñanta ka me]nu koyindi

Bankoolu loodulaa temboo ñantoolu kuwo kunna fanaa ka

koroosi le. Moolu me]nu ka wo koroosi ani] ì ka a

taañaa juubee, wo le lu mu loonditii ani] makaama tii

baalu ti, me]nu be loori] ì fa] ye; ì ka a fo ì ye ko,

hadamayaa ñanto saratoolu ni] a keeñaa ni] a

taamandiñaa koroosiri tombo] moolu.

4. Hadamayaa ñantoolu ]ata]olu ni] a koleyaa kuwolu

Badaa-badaa fitinoo tundoolu karoo doolu la

Hadamayaa ñantoolu tiñaa jawu-jawoo, fitinoolu be

dame]nu to

Polotikoo ñantoo la dooyaa/sotobaliyaa

Hadamayaa ñantoolu loonka]o ni] a dookura] soto

kalamuta baliyaa

Bankoolu ni] tundoolu la ñanto siloolu laañaa la

kunbe] baliyaa

Fuwaareyaa ni] ñooda]o la taro moolu fee

5. Hadamayaa ñantoolu ani] taamandiñaa me] be loori]

kewuyandiroo la ñanto kuwolu to

Hadamayaa ñantoolu be daliiloolu me]nu ka], a keeñaa

fanaa ka tara loori] wo le lu ka], ka taa a taamandiñaa

ni] a taamandi kuwolu bee temboo juubewo.

Yiriwaa silo me] be semberi] hadamayaa ñantoolu

keewuyandiroo la, ka tara dendi] moo bee daa la

tarajeewo le la. Wo le mu ñi] ti ko moo bee ñanta ka a

lo] kuwolu ka taama ñame] ani] ka a taamañaa koroosi

temboo bee to; sako a loondiñaa booñootoo, a feere/pala]

Page 75:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

75

ñaa (taamandi sila landoo), a taamandiñaa, a koroosiroo

ni] a dookuu tembedaa juubewo.

Jamaa bee saratoolu ni] yiriwaa dookuwo siloolu bee

naata tilindi, ka sabatindi bambandi] ke, hadamayaa

ñantoolu natoolu sotooñaa le la. Hadamayaa ñanto

kewuyandoo ka kafundiri ke yiriwaa dookuwo la beteyaa le

la ani] ka taa tili]o ni] yiriwa sabatindoo sotondoo la.

Yiriwaalu dookuu feeroolu/pala]olu, saritoolu (policies)

ani] a feeroolu be loori] ñanto laañaalu ni] loodulaalu

me]nu loondi ta banku-jamaa luwaa kono.

Bii tiloo, Banku Jamaalu (UN) bundaalu la hadamayaa

ñanto fasaroolu be keeka] kili] ne ti, ka moolu

kalamutandi yiriwaa la sotoñaa la, ani] ì ye ì la

ñantoolu lo].

A bee koolaa, banku di]olu be karandi la hadamayaa

ñantoolu kuwolu la le fo ì daa si kali bulanoo banku

dooku sila loondoolu to, me]nu be dendi] ì la lu]-wo-lu]

baluwo la.

Kuu jamaa be jee, sila saba le ka a tinna bankoo

alifaalu ka wo kuwolu bula miiroo kono. Ni] ñi] sila

saboo bee timmandi ta, jamaa-jamaa, alifaalu me]nu ka

taamandiriñaa siloolu landi, ì ka wo kuwolu dundoo

ñaasii le. Wo kuwolu doolu be le ko:

Ni] a loota ko kuwo mu moobee suuloo le ti

Bankoo moo jamaa ye a kani] ko, kuu ñanta taamandi la

kuwo me] to

Kuu be keeri] me] kuntoo koleyaa ta bundaa bulu, kuwo

ñaalaata me] bulu, adu] ì te kidinoo la ka a kuwo

tembendi ni] ì ma] jamaa la ]aniyoo tembedaa lo] a

kuwo to

Page 76:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

76

Bankoo makaama tiyolu me]nu ka taamandiriñaa siloolu

landi, fanaa buka moolu kunkili]olu ni] kafundi]-

kafundi]olu ni] jamaa bee la kani] kuwolu bee dundi noo

palanoo kono tumandoobaato, kuwolu laañaa kamma la.

Moolu kanindiri kuwolu ka siyaa noo le, ka fata ko moolu

la hamme] kuwolu ni] ì la suula kuwolu la siyaa be

ñame]. Doolu to, moolu ka ñi] makaama tiyolu dooyaa le.

Dunoo kanaa siyaa ì kunto fo a ye fuuma ka ì la muñoo

sala]. Ñi] lankiisoo fanaa ka kandiyo koleyaandi kuwolu

to le. Ni] jamaa la kuwolu kandiyoo, fo a taamandoo ye

ñi] makaama tiyolu jaakalindi, bankoo moolu fanaa pasi

ta, kesoolu ni] moo kewuyaari]olu ka naa ì ke moolu ka],

ì la kunkili] nafaa ka]. Bankoo makaama tiyolu fanaa

buka suula kuwo bee jaara noo ko, moo kunkilinnaalu ni]

kafundi]-kafundi]olu ka kuwolu la kummayaa je ñame].

Wo ñawo-ñaa, moolu la porokiraamoo ni] ì la keeñaa le ka

kantiyolu ñaalamaayandi ì nata kuwolu ni] baara kuu

ku]olu la.

Moolu keewuyandi kuwolu to me]nu be ì bankudi]olu

hammendi la ka ì la ñantoolu kani] ani] ka ì loodulaalu

faa banku dookuwo to.

A dooyaata ñaa-wo-ñaa, a kummaayaa ta le ka karandi]olu

dundi kara] tembedaalu/laañaalu to me] si ì hammendi ka

kuu ke, waranto ka kuu fo jamaa bee dookuwolu ni]

taamandiriñaa kuwolu to me] be dendi] ì la lu]-wo-lu]

baluñaa la, ka taa ì la saatewolu ni] jamaa kuwolu la.

Wo koolaa, karandi]olu ñanta juubeeri ke la ì la

suuloolu jaaroo la ani] ka a je ko makaama tiyolu ye ì

la hamme] kuwolu dundi dooku kuwolu kono.

Londi dookuu feere kayitoo

Page 77:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

77

Tunku]o: Tunku] fannaa 2: Hadamayaa ñantoolu

loonka]olu,sahaayaañaa ani] taamanseeroolu Kacaaku]o kono fanoo

Ka kafundiri ke kuwolu la me]nu be ko miiroolu ni]

siloolu, taamandiriñaalu ani] baarakuwolu ni] mankutoolu

me]nu si dookulaalu saayindiri hadamayaa ñantoolu

kuwolu, ni] a loonka]olu ni] sahaandoo ni] a

taamanseeroolu sembentunyaa ni] a yiriwaandoo la. Karandiroo/kara]o natoolu

Ka fahaamundiri ke hadamayaa ñantoolu loonka]olu, ì la

sahaa laañaa ni] taamanseeroolu la

Ka yirinwandi ke taamandiriñaalu la me] si a tinna ku

ye ke loonka]olu ni] sahaañaa ni] taamanseeroolu

sembentunyaa keeñaa to – ñaa la me] be semberi] moolu

la lafaara] kuwolu kafundiroo la jee

Ka taamandiri ke karandiri baaroolu la me]nu be dendi]

loonka]olu ni] ì la sahaa laañaa ni] taamanseeroolu la

Ka loondiri ke mankutoolu la me]nu be semberi]

loonka]olu ni] ì la sahaa laañaa ni] taamanseeroo la

Kara]o wucoo: montoroo waati 18

Karandiri joora]olu

Karanbu]to kitaaboolu me]nu be dendi] kara]o fannaalu

ni] ñi] bundaa la ñoo soto la

Ekowaasi la ñi] kitaaboo fa]o

Filimu juubee taalu

Nataaloolu

Kayiti kote]olu ni] saferi kote]olu me]nu si keenoo

lafaara]nu ti.

Page 78:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

78

Karandiriñaa feeroo/palaanoo kaatumoo

Walaa

daa

Keseyaalu/keewuyandiroolu

Me] be soto la

Waalaadaa kono

kuwolu

Walaa boo

keeñaalu

Walaa

boo

wucoo

1 Hadamayaa ñantoolu

loonka]olu ni] sahaañaa

fasari

Loonka]olu ni]

sahaañaa

Kunna miira

hakili fayi

ñooka]o

Saferi

kote]olu

juubewo

(kayitoolu

ni]

intanetoolu)

|oosa

kacaalu,

kara] naalu

tala]-tala]

ì ye kacaa

kuwolu la

Ka kacaa

mankili]olu

yitandi ñoo

la

Tulundi]

sanaaroolu

Waati 2

2 Hadamayaa ñantoolu

taamanseeroolu kummaalu

coodi

Hadamayaa ñanto

kummaa lu

Waati 2

3 Dadaari ke siloolu la

me]nu be taamandi la

hadamayaa ñantoolu

sahaañaa sembentunyaa to

Ka hadamayaa

ñanto

keewuyaandoo ke

yiriwaa

taamandiñaa ti

Waati 4

4 Mankutoolu taa, me]nu si

saayindiri ke hadamayaa

ñanto loonka]olu ni]

sahaañaa ni]

taamanseeroolu buuñaa la

Dookuwo me] be

cokiri] mankutu

yiriwaandoo la ka

yitandiri ke

hadamayaa la

ñantoolu

loonka]olu ni]

sahaañaa ni]

taamanseeroolu

buuñaa la

Waati 4

5 Ka kafundiri ke

loonka]olu ni] sahaañaa

ni] taamanseeroolu kuwolu

la karandiri dookuwolu

kono

Ka booñooto ke

kara]o ni]

karanndiri

joora]olu la

tembedaa jamaalu

to

Ka karandirila]

keeñaa feere

dadaa

Karandiri ni]

kara] baaroo

walaalu

Ka sumandiri ke

kara] temboo la

Waati 6

Kacaaku]-fannaa 2: Hadamadi]o la ñantoolu

loonka]olu,

a laañaa temboolu ani] a

taamanseeroolu

Page 79:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

79

Tunku]-fannaa 2: Hadamayaa ñantoolu loonka]olu,

sahaayaañaa ani] taamanseeroolu

Walaadaa/kara]o be dendi] me] na: hadamayaa ñantoolu

sembentunyaa Kacaaku]o kono fanoo

Ka kafundiri ke kuwolu la me]nu be ko miiroolu ni]

siloolu, ka taa mankutoolu me]nu si dookulaalu saayindi

hadamayaa ñanto kuwolu, ni] a loonka]olu ni] sahaandoo

ni] a taamanseeroolu sembentunyaa ni] a yiriwaandoo la.

Karandiroo/kara]o natoolu

Ka nunkundiri ke hadamayaa ñantoolu, ni] loonka]olu

ni], a la sahaañaa laañaa ani] a taamanseeroolu

kummaalu la

Keewuyaandi kuwolu me] be soto la

Keewuyaa kuwolu

Interlectual/

Miiroo to

Behavioural/ maañaa

to

Techniques/ feeroolu

to

Hadamayaa ñantoolu

loonka]olu ni]

sahaañaa kummaalu

tombo]

Ka moo kote]olu la

ñantoolu buuñaa

Ka ì bulumutanoo

dookuwo to

Ka hadamayaa

ñantoolu dookura]

sahaari]olu tombo]

ka fahaamu ke ani]

ka sambari keenoo

lankiisoo doolu la

Karandiroo wucoo: Montoroo waati 4

Karandiri joora]olu/ karandiri la]olu

Banku jamaa kitaabu fannaa doolu, duniyaa banku tele]

baalu (continent) ani] tundoolu la dookuu joora]olu (ka

taa bundaa 1 ni] 7 ja]o me] be lafaara] kono,

demokiraasi ni] maraliñaa kendoo kambe]o to), bankoo

dooku joora]olu ani] saferi kote]olu, televise]o ni]

rajoo, wolu ni] ì ño] doolu.

Page 80:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

80

Karandiroo taamandoo/kara]o walaa boo

Temboolu Keekuwolu Taamandiri

feeroolu Kandirilaa loodulaa Karandi]olu

loodulaa

Karandi]ol

u

tembedulaa

Ka karandi]olu la londoo

temboo ni] ì la aado laañaa

lo]o, ka taa ì la kuwolu

ka], ì la kara]o be dendi]

me]nu la

Ka ñininkaaroolu

jaabi

- |ininkaari kalitee

jamaa kewo

- Dooku ke ń fañewo

Demonstart

ion/

Kerewo

Keekuu 1: Ka karandi]olu

bula ì ye lankiisoo yitandi

me] be a yitandi la ko

hadamayaa ñantoolu ma]

sabatindi, duniyaa-moo-bee

ye me]nu loondi (Duniyaa-

Jamaa-Bee Ñanto bankewo), a

si naa ì ñinikaa hadamayaa

ñantoolu la, me]nu ma]

sabatindi

Activity 2: karandirilaa be

karandi]olu talaan-talaan

na, ka a fo ì bee ye kitaabu

doo kara] Duniyaa-Bee-Jamaa

Nanto bankee kitaabu baa

daayelera]o to

Karandiriñaa/instructions:

Ali walaa kara], ali ye

ñininkaroolu jaabi hadamayaa

ñanto kummaalu ni] loonka]o

ani] ì sahaañaa

Ka karandi]olu bula ì ye

tente] kara]o la sako bundaa

1, 4, 18, 23 ani] ka

tombondiri ke hadamayaalu

taamanseeru la me]nu be ñi]

walaadaa kono

Ka ñi] kuwo

sanare kee,

kanaa a yintandi

ñantoolu me]nu

be laari] a kono

Ka kara], ka naa

ñinikaaroolu

jaabi ñoo la

waranto

kunkili],

kunkili]

Sanaare

loodulaa

taamandoo

Denñoomaa

dookuwo

Fanke ko

loodulaa tii

Kunna miira

Jaabiroolu

laañoo ka]o

Ka

kuusaferi]ol

u kara] ka

naa

ñinikaaroolu

ni] jaabiroo

ke

Ka

teeteeri

ke

kafoo/kuru

poo kono

Ka kara] kuwolu bo ñoo to

Ka kacaa sababu

Ka topatoori ke danteeñoo ye

la

Karandiri laa ye

a fo karandi]olu

ye a ye me] bee

koroosi ka taa ì

la kacaa ye

Be] laba]

kacaa ka

seneyandiri

ke kuwolu

tinewo la

Page 81:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

81

damma

dookuu

ñoofewo la

kuwolu me]nu

wuri

be]o kacaa

ye me]nu

wuri

Kara]

fannaa bee

kafundi

ñoomoo ka

a tembendi

Ka makoyiri ke karandi]olu

la, ì ye ì la kacaa kuwolu

tembendi, ka ì laakuu, ka

kacaa kono fanundi

- Ka kacaalu bee kensu] ñooka]

me] be dendi]

hadamayaa

ñantoolu

loonka]olu ni]

a sahaañaa

ani] a

taamanseeroolu

katumoo kono

Kacaa kuu

kensu]

ñooka]

kaatumoo

Dookuwo

natakuu

soto

tembedaa

yinkaroo

Ka kuu tembedaa juubewo ñaa

laa karandi]olu koto me] be

dendi] hadamayaa ñanto

suuloo doo la me] ñanta ka

laakuu

- Ka laañaa ke

suula kuwolu

la

Kunkilinnaa

dookuwo

Loondi

sawundoo/s

ayinka]

taamandoo

Ka karandi]olu maakoyi ì ye

hadamayaa ñanto yiriiwandoo

ni] sembentunyaa kafoo

(kuloopoo) loo

Ka moolu kafu

ñooma ka

kuloopoolu/kafoo

lu loo hadamayaa

ñantoolu kuwo

yiriwandoo ni] a

sembentunyaa

Moo bee

daabulandoo

je

Kafu jombori

be]olu

Denñooyaa

ñaatonkayaa

Ñi] bondi ta Duniyaa Moo Jamaa Kafoo bankewo, 2015 sanji

wucoo lu kono, Diisemba karoo

I. Hadamayaa ñantoolu ni]

demokiraasii ani] maraliñaa kendoo Moolu be kuwo bee le ke la, ka demokiraasii kuwolu

yiriwandi, ka luwaa tamandoo bambandi ani] ka taa fo

hadamayaa ñantoolu buuñaa, duniyaa moolu bee ye me]nu

sabatindi, wo ni] fansoto sahaari]o me] be moolu la

yiriwaa kuwolu ñanto sotoo to

Wo kamma la, ń so] ta:

Ka Duniyaa Bee |anto bankewo buuñaa, ka a nooma

Page 82:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

82

Ka tara loori] kuwokuu la me]nu be dendi] jamaa moolu

ni] polotikoo ni] fankoo ni] moolu la aada ñanto

kuwolu yiriwandoo sembentunyaa la moo bee ye

Ka ń na bankoolu bee loodulaa lu bambandi fo ì si

demokiraasii loonka]olu ni] a taamandoo, ani]

hadamayaa ñantoolu buuñaa tobendi noo – sii dooyaari]

jutunnayaa te me] to.

Ka musoolu fitinandi kuwolu bee bay ani] ka taamandiri

ke kambe]olu la me] be loori] fatanfansoo kuwolu la,

me]nu be laari] musoolu ka]

Ka siloo taa, me] be tumarankewolu ni] bayi]-bayi]

naalu buñaa sabatindi la ì ni] ì la dimbaayaalu bee.

Ka sii ni] lasili fatanfansoo fanaa bayi, ka bo

dewundi] lunta]olu la taroo la bankoo ka], ka muña ñoo

ì ye, ani] ka hadamayaa ñanto kambe]olu sembentunyaa ń

na jamaa moolu bee kono.

Ka de] ka dookuwo ke polotika sila fanu]o ka] ani] a

taañaa fanu]o ka], ka tara sondi] moo bee la daabula

jee sahaari]o la ń na bankoo ka].

Ka a je ko kibaari bundaalu ye ì fansoto ka loodulaa

sahaari]olu taa jamaa la kibaari moyoo ñantoolu to

II. Moo naasiri]olu tankandoo

Moolu be ì la katoo bee le ke la ka a je ko, dindi]olu

ni] moo kote]olu me]nu ka mantoora baake ni] maasiiba

kuwolu boyi ta – maasibo kuwolu me]nu be ko; lañinoolu,

siituruba]olu, joora] jawu keloolu, wo ni] ñaakanditoolu

tankandoo ni] ì deemaa tari] fo ì si tente]noo ì la

lu]wolu] baluuñaa ñimmaa la

Wo kamma la, ń so] ta ñi] na:

- Ka siwiliya]olu tankandi kuwo konoo fanundi ani] ka a

kuwo yiriwaandi ni] hataaji kuwolu be keeri] - ñaala

me] be semberi] banku jamaa hadamayaa luwaalu la

Page 83:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

83

- Ka banku jamaalu la de]ñoomaayaa bambandi ka coki

ñoofaasaa la, ni] koleyaa be keeri], ń ka ñoo maakoyi

deemaaroolu kali futa dulaaluto ani] bankoolu to

dame]nu ye moo wudayiri]olu jiyaa ani] ka wudayi moolu

ni] bori laalu maakoyi fo ì si muru noo ì yaa ì fa]

sawoo, buuñaa ni] kayiroo kono

- Ka bankoo la so]o dindi]olu la ñanto kuu loondoo la, a

taamandoo ani] a sila kote]olu me]nu be semberi]

dindi] mutoo to soojariyaa la, ka dindi]olu waafi ani]

ka ì jeene, ka ì kense]olu nataali

III. Afirika kunkili] suuloolu

jaaroo

Moo bee be ì loo la le ka a je ko demokiraasii ye

bambandi Afirika kono, ka Afirika maakoyi a la kata

kuwolu bee kono kayiroo laba] taa sabatindoo ani] ka

Afirika bulandi banku yiriwaari]olu kono fankoo fannaa

la.

Wo kamma la, so] ta:

- Ka loo polotika ni] a kafoolu me]nu be dendi]

demokiraasii kuu wuli kutoolu kooma Afirika kono

- Ka sembentunyaa ke ani] ka loondiri ke tundoolu ni]

tundi fannaa doolu feeroolu la me]nu be laari] fitina

tankandoo ni] polotika tenku]o sabatindoo to, ani] ka

a je ko fe] si kali landi Afirika bankoo ka] kayiroo

sabatindoo ka] Afirika bankoo ka]

- Ka sinfaalu taa ]ata] kuwolu bondoo ni] fuwaareyaa

bayoo to ani] yiriwaa labantaa sabatindoo to Afirika

kono. Wolu kono, julu tuutuuwo, mariseewo sotoñaa

bankoo ye, dookuu taamandira] deemaaroo ani] bantala

bankoo moolu la safaaroo bankoo ka], mini] mini] te

me] to, ka taa kewuyaa ni] keseyaa sawundoo to.

- Ka Afirika maakoyi, ka semboo soto ka saatajankaroo

ni] a ño] saasaalu la janja]o kuwo to.

Page 84:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

84

LAFAARAÿOLU

taamandiñaa me] be sujiri] Hadamadi]o la ñantoolu la

(HRBA)

Hadamayaa Ñantoolu-naasi dookuu taara] buloo,

porokiraamu dadaa kono

Mune mu hadamayaa hantoolu-ñaasi dookuu taara] buloo

ti?

1. Hadamayaa natoolu-naasi dookuu taara] buloo ka

juubeeri ke kuwolu la sembeñaa le la hadamayaa ñanto

siloolu la ani] ka wo miirlu dundi dookuu keeñaa

danteeroolu (repootoo) kono, kacaa kuwolu kono, saferi

kuwolu kono, ka taa porojekitoolu kono.

2. Banku sembemaalu la Hadamayaa ñanto ñaasii deemaaroo

sembendi bankoo la looñaa ka] hadamayaa ñanto buuñaa

taamandoo to.

3. Hadamayaa nato ñaasii taara] buloo be loori] ñine ka],

ka maakoyi sila lu feere, ka ì taamandi hadamayaa

ñanto tankadoo natoo ka].

Mune mu hadamayaa ñantoolu-ñaasi dookuu taara] buloo

ti?

Miiraañaa ni] hakilimaayaa taara] buloo me] ka kuwolu

bonsu]olu fahaamoo sabatindi, ka a tinna hadamayaa

ñantoolu me]nu be Duniyaa Jamaa-Bee ñanto sahaañaa la

ani] loonka]olu. |i] ñanto kuwolu bee hamoo mu ñine ti,

ka ñanto tiyolu bee sembentunyaa fo ì kali ì la ñantoolu

Page 85:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

85

kani] ani] ì kali makaama mamandi fo ì si ì si ì

loodulla daafaa.

Ñaala bulandiroo; CCA/UNDAF 2007, p.14

Mune mu hadamayaa ñantoolu-ñaasi dookuu taara] buloo

ti?

- Yiriwaa dookuwo ye tara cokiri] Banku-Jamaa hadamayaa

ñantoolu sahaañaa ni] a loonka]olu ka]

- Ka tara sondi] hadamadi]olu la ñanto tiiyaa la ani] ka

moolu ni] kantiiyolu loodulaa yitandi

- Ka dookuwo bee ñaa tilindi kooma nkoolu la kuwo la

ani] fatanfasoo ye moolu me]nu mantoora

- Dookuwo hamme] kuwo mu hadamayaa ñantoolu doma]-doma]

sabatindoo le ti

- Ka hadamayaa ñantoolu kuwo ni] yiriwaa dookuwo bee

kaañandi kummaayaa la

Mune mu hadamayaa ñantoolu keeñaa yiriwaa dookuu

taara] buloo daliiloo ti?

- Fansu] kuukeeñaa sabatindoo;

- A la kummaayaa moolu la yiriwaa dookuwolu kono;

- Dookuulaalu la karoo la, a ka a tinna le, ì ka banku-

jamaa ñanto- laañaalu kafu ì dookuuñaa to.

Jamaa bee la Duniyaa Moo Bee kafoo ani] a hadamayaa

ñanto dookuu taara] buloo fahaamundiroo

A daliiloo

1. Yiriwaa dookuu de]ñoomaayaalu prokiraamoolu bee ñanta

hadamayaa ñantoolu sotoñaa sembentunyaa la le, ko a be

laari] Duniyaa Moo Bee ñanto bankewo kono ñame].

Taamandiñaa

2. Hadamayaa ñantoolu loonka]olu ni] a sahaañaalu le ka

ñaala-bulandoo ke de]ñoomaayaa la, ka taa kuwolu bee

ka] ani] yiriwaa dookuu prokiraamu loondoo to,

Page 86:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

86

bundaaalu me]nu bee ka prorokiraamu dadaa ke, ani]

porokiraamoolu tembedaalu beewo.

Nata kuwolu sotoo/realization

3. Yiriwaa dookuu de]ñoomaayaa ka sembe lafandiri ke

moolu ni] makaama tiyolu la, ka] tiyo lu fo ì si ì

loodulaa kuwolu taamandi noo ani] ñanto tiyolu kali ì

la ñantoolu kani]

- Yiriwaa de]ñoomaayaalu prokiraamoo lu bee ñanta

hadamayaa ñantoolu sotoñaa sembentunyaa la le – ko a

be laari] Duniyaa Moo Bee ñanto bankewo kono ñame]

ani] jamaa bee ñanto dookuu joora] kote]olu

Hamme] kuwolu

- Hadamayaa la ñantoolu natoolu sotoo le mu yiriwaa

dooku porokiraamoo bee hamme] kuwo ti

- Hadamayaa ñanto taara] buloo ka Moo Jamaa Bee

taamandiriñaa kumma foloolu booñootoo ni] a suutewo

sababu le, ani] dookuuñoo kote]olu me]nu me]nu be ñi]

taamandiriñaa kee ka]

- Porokiraamu kibaaroolu ka farasi Banku jamaa kafu ni]

Duniyaa Jamaa Bee kafoolu la yaamaroo ni] ì la

feeroolu bala

Hadamayaa ñantoolu loonka]olu ni] ì la sahaañaa le ka

ñaala bulandiri ke de]-ñoomaayaa ni] kuwolu bee to

ani] yiriwaa porokiraamu dada bee kono, ka taa a

tembedaalu bee to

Taamandiriñaa

- Hadamayaa la sahaañaa ni] a loonka]olu ka nata kuwolu

la beteyaa le kafu ani] dookuwo taañaa

- Hadamayaa ñantoolu la sahaañaa le ka a yitandi yirawaa

dookuwo ñanta loo la siloo me] ka]

- Hadamayaa ñantoolu la loonka]olu le ka dookuwo taañaa

siloolu yitandi yiriwaa dookuwo taamandiñaa to

Hadamayaa ñantoolu la sahaa ni] loonka]olu dundoo

porokiraamu dadaa tembedaa bee to….

Page 87:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

87

Hadamadi]o la ñantoolu la sahaa

Luwaa kono laañaa yitandiri kuwolu: kuu siifaalu me]nu

si kani] noo ko luwaa taamandiroo ye a coodi ñame]

Porokiraamu dadaa kono, nañtooolu la sahaañaa le ka sila

wala]o ke:

… ]ata]olu boñooto ni] a suutewo, me]nu be dendi]

hadamayaa ñantoolu la yiriwaa dookuwo

kono (ko a be laari] hadamayaa ñantoolu koleyaa

kuwolu kisi-kisiroo to ñame])

… Ñanto tiyolu ni] makaama tiyolu loodulaa ni] ì noo

kuwolu bondiñootoo

… yiriwaa dookuwolu natoolu fasaroolu

… Tembedaalu dabariñaalu ni] dooku tembedaa suma]olu

Hadamayaa ñantoolu loonka]olu

Duniyaa Moo Jamaa Bee kuu ani] a jenkendinoo baliyaa (ì

buka tujee wo ñaama)

Ku] talaandinoo baliyaa

Jiki ñooloo ani] a la coki ñooloo

Bee kaaña]o ni] fatanfansinoo baliyaa

Moo bee la kuu ke jewo ni] daabula jewo

Tili]o ni] luwaa la taamandoo

LAFAARA]OLU

Kisi-kisiroo ni] kuwolu

boo\ootoo

Impelimentati

on

Yeyinka] dooku noomoo ni]

koroosiroo

Dookuu kuu kumma foloolu taamanseeroolu

Porokiraamoo feeroolu ni] a

dada\aa

Page 88:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

88

Hadamayaa ñantoolu taara] buloo ye dende moolu la

aadoo la le kani]

Moolu lanna kuwolu ni] ì la keeñaalu daliiloolu fahaamoo

ka hadamayaa ñanto taara] buloolu taamandoo sooneeyandi

le

- Baara kuwolu la sutiyaa aadoo la ka a tinna le

dinkiraa moolu ye porokiraamo je ko ì fansu] kuwo le

mu

- A keta ñaawoñaa, moo te sembe noo la aadoo la ka

hamayaa ñantoolu sooki

- Aadaa kuwo doolu si keenoo ñanto kani]o ti noo le

- CEDAW ye aada kuwo doolu ni] tara kuwo doolu fali]o kani] ne me]nu be ko musu-ke kaañandi baliyaa

Ka yiriwaa dooku de]ñoomaayaa kafundiri ke makaama

tiyolu loodulaa bambandoo la fo ì si ì loodulaa kuwolu

noo/wara] to ka ñanto tiyoolu hakilimaayandi noo, ì

kali ì la ñantoolu ani]

Nata kuwolu sotoo/realization

- Ñanto kuwo kacaa semboo bee be diiri] moo kunkili]

naalu le la ani] mansakundaa moolu la (Kani] kuwolu

ni] loodulaa kuwolu)

- Ka ì bo sariwiisi diyo la moolu la, ka taa ì

keewuyandoo ni] ì keseyandoo to yiriwaa dooku kuwolu

keeñaa to

- Bankoo ye sembentu] yaa suu la le ka bambandiri ke

bankoo la taamandiriñaa keeñaa la ani] a loodulaa

taamandoo keeñaa

Ñanto tiyolu ani] Makaama tiyolu

ñanto tiyolu yirikoo: moo 6,652,595,567

- Moo ku]womooku], mosuwo, keewo ka taa fo lasiliwo

lasili, ka taa siiwosii dindi]olu – koomoo

fatanfansoo te me] to

- Kafoolu, temboo doolu to

Makaama tiyolu: ñunu buka wo bee siyaa ke

Page 89:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

89

- Jamaa-jamaa Mansakundalu/ a bu]abaa, mansakunda

- Moo kunkili]naalu ye loodulaa koyoolu soto kuwo doolu

to le

- Moo kunkili]naalu ni] moo kote] kense]olu ye loodulaa

soto moolu ye le, me] be ko moo kote]olu la ñantoolu

buuñaa

Sembentu]yandoo loodaa

Hadamayaa ñantoolu la ke duniyaa Jamaa Bee kuwo ti ye

me] kani] be le ko:

Moo kaanaa jooyi wara] to ka jenkendi (ka lanfeeri ke,

ka moo bali hadamayaa ñantoolu la)

Kuwolu me] nu be hadamayaa ñantoolu tankandoo kooma

jamaa moolu la siloolu porokiraa moolu kuwolu soto la le

Kanindiroo ni]

ka ì munafa]

hadamayaa

ñantoolu la

Hadamyaa ñantoolu

ani¿ moolu yiriwaa

natoolu

soto

ñantoolu

loodulaa sotoo

Hadamayaa ñantoolu taara¿ buloo keewuyandi

yiriwandoo

Ka semboo

dii noo Ka kuu koyindoo

loondi noo

Page 90:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

90

me]nu be ko:

Kibaari tunku]-tunku]olu me]nu ka moo daabondi ni]

fatanfansi kuwolu koleyaa kuwolu tombo]olu sooneyaandi.

Taara] sila koyoolu me] ñaa be tilindi] kuwolu to.

Fatanfansi noo baliyaa loonka]olu/Principles of

Indivisibility

Fatandinoo baliyaa ni] coki ñooloo loonka]olu

Hadamayaa ñantolu la fatanfansi noo baliyaa ni] coki

nooloo ye kuwolu me]nu kani]:

ñantoolu suutewo ani] I tankandoo

Jamaa la sariitoolu ñanta:

Ka sembe yiriwaa suuloolu la/suula kuwolu bee booñootoo

la ani] ka siloolu naati me]nu be dendi] dookuu bundaalu

bee loodulaa la yiriwaa kowo to

Kuwolu me]nu be hadamayaa ñantoolu tankandoo kooma luwaa

ñaato:

Moo ma] ñanna ñantoolu doolu sembendi la, ka doolu

tankandi waranto ka ì tiñaa.

Bankoo dookuu bundaalu:

Ka a je ko dookuu bundaalu ni] faanaalu bee ye taama kuu

Bundaalu daa ye tara bulari] kuwolu kono, me]nu ka

kuwolu keeñaalu koroosi ani] ka a koyindi

Bee kaaña]o ni] fatanfansi baliyaa ye ñine kani],

Bankoolu ye fatanfansoo buruka, luwaa bundaalu to,

dookuu bundaalu to, moolu teemoolu to ani] kuwolu

taañaalu to

Kuwolu me]nu be bankoo la tankandiroo keeñaalu kooma

Page 91:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

91

Saratoolu taamandi-ñaalu ni] I siloolu ñanta me]nu

yitandi la:

ka siloo soto, daa ye tara feere landoolu ni]

yiriwandiroo to, kooma nkoolu sembe]tunyaa to fo ì fanaa

si kuwo doolu laanoo makaama tiyolu ñaa ko to

Dookuu bundaalu la feeroolu ñanta le:

Kasembe demokiraasii loonka]olu la wara]to tara kuu

siloolu la

Ń kaanaa lanfundiri ke demokiraasii la wara] to tara

kuwolu me]nu be keeri]

Lafaara]o

kafoolu loodula:

- Ka tara maadiyaari], ka tara ì fa] sotori] ani] ka

tara lookuuri]

- Ka tara loori] kooma nkoolu ye ani] ì ye moolu me]nu

jenkendi/ka ì tu kooma

- Ka semboo soto wara] ka tara marali] kandiyo fanaa la

kontibooroo loonka]olu

Kuu koyindoo loonka]olu ye ñi] kani] ko:

Mansakundaa ni] ka] tiyolu loodulaa ñanta ke la

hadamayaa ñantoolu buuñaandi kuwo le ti Kuwolu me]nu be hadamayaa ñantoolu keeñaa tankandoo

kooma

Mansakunda bundaalu ñanta le:

- Ka munafa] siiri]o soto, loodulaalu ani] mansakundaa

la makaama moolu me]nu be loori] ì fa] ye ka

mansakundaa kuwo ñaatonkayaa taamandi Bankoo ñanta le ka taama Banku Jamaa Bee hadamayaa

ñantoolu keeñaa la

Page 92:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

92

- Ka so] Banku jamaa Bee kuu keeñaa koyindi loodulaalu

la a tumoo

- Ka noomari ke taamandiñaa siloo doolu la ani] ka

kibaaroo dii

- Ka taamandiri ke yaamaroo doolu la me]nu be semberi]

taamndiñaa joora]o doolu la

-

Kuu koyindoo loonka]olu

Kuu koyindoo loonka]olu ye ñi] kani]:

- Ka siloo soto, kuwo la taamoo ani] suula kuwolu

tembendiñaa feeroolu me]nu bee ma] tara loori] ka]

kote] koto Kuwolu me]nu be hadamayaa ñantoolu keeñaa tankandoo

kooma

Luwaa laañaalu ñanta:

Ka tara semberi] hadamayaa ñantoolu loonka]olu la,

Ka hadamayaa ñantoolu laañaalu, taamañaalu ani] feeroolu

taamandi fo loodulaalu si kali timmandi Jamaa la dooku saratoolu ñanta:

- Ka doma]-doma] feeroolu taa, ka loodula kuu koyindoo

la lanfundoo keeñaa sahaandi

- Ka bankoo loodulaa kantandi hadamayaa ñanto kuwolu to

ani] biri] Mansakundaa baa temboo to, tundoolu temboo

to ani] seefu bankoolu temboo to Kuu koyindoo loonka]olu

Kuu koyindoo loonka]olu ye ñi] kani] ko:

- Kibaari bundaalu la fa] sotoo, ì la loo fañewo ani]

hadamayaa ñantoolu kantandi kafoo me] be loori]

keewolu ni] musoolu ani] moo kooma nkoolu bee ye.

- Ka Jamaa moolu la woosiyolu dantee ani] ka yaamari ke

mooyaa falindiri ñaalamaalu kewo la

- Ka kibaaroolu ani] danteeroolu (repootoolu) dii, ka

taa Banku Jamaa hadamayaa ñantoolu feeroolu

Page 93:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

93

Banku jamaalu, Tundoolu ani] banko hadamayaa ñantoolu

keeñaalu Mune mu hadamayaa ñantoolu kotoo ti?

- Luwaa la kaarantee kuwolu, moolu jikinna kuwolu, ani]

jamaa bee ye kuwolu me]nu muta siloolu ti

- Mooyaa to, polotikoo to, fankoo kuwolu to, jamaa ni]

aadoo to, ì ye kuwolu me]nu kaarantii ani] ka ì

sabatinti

- Mooyaa baroolu tankandoo (tara fa] sawoo, bee kaaña]o,

buuñaa)

- A mu wuluuñaa kuu le ti: moo kunkili]olu ni] jamaa bee

ye

- Bankoo luwaalu be loori] me]nu daa to

Bankoo la hadamayaa ñantoolu tankandi keeñaa

- Bankoo taamandi saratoo ni] luwaa laañaa to

- Bundaa sahaari]olu loondoo a kuwo kunna, (dipitee

bu]o, kiitii bundaa, Mansakundaa la dooku bundaalu

ani] bundaa kote]olu me]nu be loori] hadamayaa

ñantoolu kunna

- Dookuu taamandiñaa saratoolu, dookuu taamandiñaalu

ani] – ka moolu kalamutandoo fanaa bulandi a kuwolu

kono

Tundoolu la hadamayaa ñantoolu keeñaa

A joora]olu

Tubaabu bankoolu la hadamayaa ñantoolu laañaalu me]nu be

dendi] hadamayaa, biri] daalu], ñantoolu tankandoo la

ani] tara-fa]-sawoo loori]o.

Amerika hadamayaa ñanto laañaa ani] san joos )Jose) la

Pak (Pact) me] be loori] fankoo, jamaa moolu ani] aada

ñantoolu ka].

Afirika kambe]o me] be loori] hadamayaa ni] moolu la

ñantoolu kuwo kunna.

Araaboolu la saritoo me] be dendi] hadamayaa ñantoolu

la.

Page 94:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

94

Taamandira] feeroolu

- Tubaabu bankoolu la hadamayaa ñantoolu kiitiibundaa

- Amerika nkoolu dammaalu teema hadamayaa ñanto kuu

taamalaalu (commission)

- Afirika ñanto kuu taamalaalu

- Afirika la kiitiibundaa me] be loori] hadamayaa ni]

moolu la ñanto kuwolu kunna

cokiñooloo me] be bankoolu, tundoolu, ani] duniyaa bee

dookuu bundaalu teema Banku-jamaa-bee ani] Banku-jamaa-

bee ani]

Tundoolu la tankandiroo Tundoolu la

laañaalu ye

mu laafaara] ne ti bankoo la taamandiroo le kani]

Tunku] 3 Bankudi]yaa ani]

Bankudi]olu

la kalamutaroo

Banku-jamaa-bee ani¿ Banku-jamaa-bee ani¿

Tundoolu la tankandiroo Banku-jamaa-bee

ani¿

mu laafaara¿ ne ti bankoo la

taamandiroo le kani¿

Banku-Jamaa-Bee ani¿

Tundoolu tankandoo

ni] bankoo feeroo ma¿

Fo bankoo la

kuukee\aa ni¿

Banku-Jamaa-Bee ani¿

Tundoolu taa si ke kili¿ ti

Bankoo Ka]

Banku Jamaal

u

Tundool

u

Page 95:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

95

Janni] ¢ be a fo la ñaatotaa ¥ jikoolu ye beteyaa

Page 96:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

96

Bankudi]yaa

ani]

Bankudi]olu la

kalamutaroo

1. Bankudi]yaa

2. Bankudi]olu la kaamutaroo

Daayelera]o

oo ni] bankudi]yaa buka wuluu. Siloo le ka taamandi

foloo i ye naa bankudi]yaa soto. Bankudi]yaa sotoo

ate mu sila ja] baa le ti, siloo me] i ka kuu jamaa

le kara] a kono. A siloo jamafata, adu] waati wo

waati katoo le mu ka bula a kuwolu nooma. I ka tu a kuwo

keloo le la waati wo waati. Janni] dahaa be soto noo

la, fo bankudi]olu ye kunu] foloo bankudi]yaa kuwo to ì

ye londi koyi soto a kuwo to, bankudi]yaa kendoo si

sabati noo. Ñi] bundaa la kuwo to, jamaa londindi bundaa

wo le ñanta a je la ko bankudi]olu ye londoo soto a

ñaama bankudi]yaa kuwo to, ka bo ni] domokaraasi siloo

la. Ka bankudi]olu kunindi ì ye ì daa bula polotikoo

taamandiñaa kuwolu to, fankoo taamandiñaa kuwolu ani]

hadamayaa, ni] aadoo siloolu.

ECOWAS banku jamaa be jee waalii baa le ka tara bankoo

moolu dammaa teema, polotikoo siloo la ka demokaraasi

siloolu balundi. Koleyaa kuu baalu le soto demokaraasi

la kuwo to kariteefayoo fannaa la, ani] moou la

naabaliyaa ka karitewo fayi. Ñi] ka a saabu bankoo la

fankoo ka naasi, ani] jamaa la yiriwaa, a ka a tinnna

fanaa kayiroo buka sabati noo tundoolu ka]. Ñi] daliiloo

le ye a saabu karandiroo me] be dendi] bankuidi]yaa la,

M

Page 97:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

97

ani] bankudi]olu la kalamutaroo, a kummaayaa. Kuwo ñi]

hamoo be tilindi] me] na wo le mu ]á tara ñoo ka] ko ¥

na aadoo ni] ¥ na coosaanoo be ¢ bulu ñaame]. ÿá bankoo

la sarika]olu fanaa buuñaa mennu bota luwaa bundaa

kote]olu to.

Tunku]o kumaku]olu

Kuu kummaalu ni] miira kummaalu kensu] ñoo ka]

bankudi]olu la kalamutaroo kuwo to ko jamaanoo keñaa be

laari] ñaame].

Kacaaku]o fannalu

1. Bankudi]yaa

2. Bankudi]olu la kaamutaroo

Kacaaku]o fannaa foloo (1) Bankudi]yaa:

Kuwolu mennu be ñi] kacaaku]o fannaa kono:

Kuu kummaalu ni] miira kummaalu kensu] ñoo ka]

bankudi]olu la kalamutaroo kuwo to, ko jamaanoo keñaa be

laari] ñaame].

Karandiroo ani] karandiroo hame] kuwolu:

Ka kuu kummaalu lo] bankudi]yaa to, ani] ka miira kendoo

soto a kuwo to.

1. Ka sila kendoolu sotondi bankudi]yaa kuwolu la

2. Ka karandiriñaa kendoo sotondi bankudi]yaa fahaamoo

kuwo to

3. Ka bankudi]yaa daajika kendoo soto

Kumoo sujinda]olu:

1. Bankudi]yaa fasaroo:

Bankudi]yaa: Bankudi]yaa maanoolu: Bankudi]o mu moo le

le ti me] ye hadamayaa ka]o ni] polotikoo ñantoo soto

Page 98:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

98

bankoo ka] a be sabatiri] daame], adu] a ye ñantoo

fanaa soto le ka karitewo fayi wo bankoo ka].

Bankudi]yaa: Ñi] mu maanoo le ti bankudi]o ka me] soto.

Ate le ka a tinna moo ka suutee noo siiñaa to, a be

jamaa me] kono. Bunkudi]yaa mu kuu sotori]o le ti biri]

nu] ka naa bula fo saayi] na. Ate le ka semboo dii moo

la ka a daa bula noo bankoo taamandiñaa kuwolu to, ka

taa fo polotikoo kuwolu to. Bankudi]yaa ye bundaalu le

soto. Ate le ka semboo dii moo la ka a daa bula noo

bankoo la polotikoo taamandiñaa siloo to, ani] jamaa la

bundaa taamandiñaa kuu kote]olu to.

Bankudi]o: Ñi] mu moo le ti me] ye bankoo hakoo soto,

adu] a daa ka tara bulari] bankoo la taamandiñaa kuwolu

bee to le. Hadamayaa la karoo la, polotikoo la karoo

la, ani] kuu kote]olu. Ñi] mu moo le ti me] daa si tara

noo mansakundaa taamandiñaa kuwolu bee kono. Bari bii

tiloo la, bankudi]yaa keñaa be laari] ñaa doo le ñaama.

Bii tiloo la bankudi]o mu moo le ti me] na kuwolu ni] a

la tankoo bee be laari] mansakundaa le ka]. A daa ka

tara bulari] mansakundaa taamandiñaa kuwolu bee le to,

polotikoo ni] hadamayaa la karoo la. A ka naamoo joo ka

mansakundaa taamandiñaa sooneeyandi, a ka manskundaa la

luwaalu bee buuñaa, a ka tankoo dookuwo ke mansakundaa

ye, a si tara noo a fa] bulu fanaa ka tara a fansu]

dookuwo la a ye a munafa]o waafi bankoo ka].

Bankudi]yaa sotoo maanoolu, a ka tara sujiri] siloolu

le la, ka wuluu bankoo ka], wara] sii meeri]o bankoo

ka]. A ye moo siyo hapoo fanaa ñininkaa le.

Bankudi]yaa, ko hadamadi]olu la ñantoo siloo

taamandiñaa ye a kani] ñaame]:

Hadamadi]olu la ñantoo siloo, wo ye bankudi]yaa ni]

bankoo saritoo siloolu la kuwo le coki ñoo la. Wo kamma

la ate ye a je le ko bankudi]yaa be denderi] bankudi]o

Page 99:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

99

la kata kuwolu le la ka a daa bula bankoo la saritoo

yiriwaa kuwolu to, fannaa bee la.

Karandiroo wucoo kono, a be kummaayaa la baake ka

kacaa soto ñi] kumoolu la mennu fele duuma te]:

- Polotikiñaa kendoo/ semboo ye tara moolu fa]o bulu

- Ka ñantoolu keñaa fasari moolu ye, ani] moo wo moo

loodulaa

- Kafuñooyaa bankudi]olu dammaalu teema

- Ka ñoo la ñantoo buuñaa

- Ka i daa bula domokaraasi taamandiñaa kuwolu to, ani]

ka loo i la bankoo moolu ye

- Ka kayiroo ni] hadamayaa kuwolu sabandi

- Bankudi]yaa maanoo

- Mansakundaa ye tara loori] moolu la kuwolu la

- Ka ñoo la aadoo buuñaa

- Ka luwaa buuñaa kuwo bambandi

- Bankudi]olu kali ñoo hakilimaayandi kacaalu soto

Kuwolu mennu ka ]ata]o saabu wolu le mu:

- Domokaraasi taamandi bundaalu la bambambaliyaa

- Lannabaliyaa maralilaalu la kuwo to

- Maraloo hadumoo

- Moolu la londi dooyaa bankudiyaa kuwo to

- Laahidi tiñaa

- Kafuñooyaa ni] polotikoo kuwo londidasoo

- Aadanta]yaa

- Londidasoo bankudi]yaa keñaa to domokaraasi siloo la

- Ka foo siloo koo i be ña] na i la bankudi]yaa to

ñaame]

- Kunimbaliyaa ni] bankudi]olu la kalamutaroo dasoo ye

tara lafaa

ka] doro].

- Ñoomoyoo kuwo ye tara dasari]olu moolu teema

- Bankudi]olu la kunimbaliyaa bankudookuwo to

- Bankudi]olu la lamfoo

Page 100:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

100

2. Bankudi]yaa ani] bankoo la yiriwaa

Bankudi]o la bankudi]yaa kuwolu fahaamoo a ñaama, a be

dendi] fasaroo la seneyaa le la, me] fota bankudi]yaa

kuwo to koomanto. Bankudi]o mu moo le ti me] ye semboo

soto ka a daa bula bankoo polotikoo taamandoo kuwo to.

A daa ka tara bankoo taamandika] luwaalu dedaa kuwo to

le, adu] a daa ka tara bankoo polotikoo ni] hadamayaa

taamandoo kuwolu fanaa to le. î ye jamaa moo bee le

kili ka ì daa bula yiriwaa kuwolu to, ka yiriwaa kuwolu

sabatindi. I si a je moo bee la natoo si timma noo

ñaatotaa kuwolu to. Wo kamma la a kummaayaata baake

bankudi]o bee ye hamoo soto ani] wakiloo.

Demokaraasi bankudi]yaa siloo, wo le mu ka ka]o soto i

la bankoo ka] ka i daa bula polotikoo taamandiñaa

kuwolu kono, ani] bankoo taamandika]olu. Ñi] bankudi]

siifaa mu moo le ti me] ka bankoo maralilaalu la

taamandiñaa koroosi ni] hakiloo la. Bankudi]o ñanta le

ka bankoo luwaa buuñaa, ñi] fanaa be demokaraasi le

kono.

Bankudi] kendeyaa siloo la bankudi]o ñanta le ka mamma]

fannaa bee la a fanaa kali kuu kata bankoo la kuwo to,

adu] ñanta siloo soto la ka footaa soto bankoo la

kuwolu taamandiñaa to, hadamayaa to ani] polotikoo la

siloo la.

Bankudi]yaa fankoo

Ñi] bundaa be dendi] bankudi]o la katakuwolu le to

bankoo yiriwaa kuwolu to. A kummaayaata baake ka ñi]

karandoo la kuwo yiriwandi, ka a ni] bankudi]olu la

banku dookuwo kuwolu suji ñoo la bankudi]o si a la

ñantoo soto ni] a ye a kani] waatoo me] na.

Kacaaku] foloo: Bankudi]yaa

Page 101:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

101

A be ñi] bundaa kono ka bankudi]olu kalamutandi

naamujoo kuwo la. Ñi] kuwo hamoo be loori] me] ka wo le

mu ka bankudi]olu bee kunindi naamujoo kuwo la, ka

mansakundaa maakoyi ka lookuu fankoo la karoo la

dookuwo to mansakundaa ñanta mennu ke la.

2. ÿata]olu mennu ka soto bankudookuwo kuwo to, ani]

katakuwolu mennu ka tara keri] ECOWAS tundi bankoolu

ka]: Bankudi]o loodulaa de]ñoo kuwolu to ECOWAS

bankoolu ka] ani] a tundi bankoolu

Ka wakili i ni] i bankudi]ñoo ye tara ñoo ka] kayiroo

kono, i ye sabari a la kuwo bee la, i ye tara

kontaaniri] i ni] a la tarañooka] la, wo mu bankudi]yaa

kendoo taamanseeroo doo le ti. Ñi] be miiroo fannaa doo

le kono ka jamaa la tara ñooka]o kuwolu fahaamu.

Ni] ¢ be bankudookuwo kuwo fo la ¥ na ñi] Moofinduu

tilijii tundoo la kuwo to ECOWAS kafudi]olu la karoo

la, ¥ ka a dendendi ni] bankoo keñaa le la a ye kuwolu

ketaa ñaame] bankoo bulu me] ye a jo]yandi.

Wo kamma la ñi] bankoolu naanewolu be ñaa le ma ko

bankoolu mennu ye ì jo]yandi ye a kuwolu landi ñaame].

î la ñi] naanee talaañaa, a ye ñi] bankoo moolu dammaa

le talandi a ye ì ke fula ti. Sii kili]olu talaata ì

keta fula ti, ì la aadoo ni] tarakuwolu fanaa bee

talaata wo le ñaama.

Moofinduu bankoolu ma] tara ì ñaama ko ì be nu] ñaame]

ì la moo foloolu tiloo la. Ñi] bee sunta semboo le la

me] laata ì ka] ka ì jo]yandi. Moolu dammaa ka tara ñoo

kalamutari] ñaame] ka tara ñoo deemaari], wo bee le

bota. Ñi] naata bankudi]yaa siifaa doo le naati ECOWAS

banku tundi kafudi] dammaalu teema, tundoo muulaalaa

bee ka].

Wo le ye a saabu ka sila kutoo wala] kuwolu taamandiñaa

to de]ñooyaa kuwolu to ka ke kili] ti, fankoo ni]

Page 102:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

102

hadamayaa la karoo ni] polotikoo la karoo la, a

kumaayaata baake.

Suuloo be jee le ka fatamfansoo kuwolu bee bondi ¥

dammaalu teema ]á ke ]aniyaa kili] ti, ¥ na miiroo bee

ye ke kili] ti.

Bii tiloo la bankoolu ñaa ka tara tilindi] koleyaa

kuwolu mennu la wolu le mu ka miiroo soto aada siifaa

doo balundoo kuwo to, ani] de]ñooyaa bankoo la kuwolu

to. Ñi] ne be a saabu la janja]o te ke la bankoo moolu

dammaa teema mennu be dendi] kuu kili]o la. Ñi] ye me]

ñininkaa wo le mu ]á sabari, ¥ dammaalu kana tara

kafaari] ñoo kamma, moolu to mennu ma] ke sii kili] ti,

wara] ì ma] da] hani polotika kafu kili] na. Ka siloo

londi ¥ dammaalu be ñoo mooyi la ñaame], a be yiriwaa

kuwo le naati la ¥ na tarañaa kuwolu fannaa la janja]o

te soto la.

Ka de]ñoo kuwo sabatindi noo ¥ dammaalu teema, a be su]

na kacaa siloo yeloo le la horomoo ni] buuñaa kono ¥

dammaalu teema, sako moolu mennu ka polotikoo taamandoo

kuwolu ñaatonkayaa bakudookuwo siloo la. Ka ]aniyaa

kendoo soto i mooñoo ye, ani] ka jamaa la dahaa kuwo

sembentu]yandi, wo ñanta ke la bankudi]o bee la suula

kuwo le ti.

Karandirilaalu si a kata baake ka bankudi]yaa kuwo

kacaa konoo fandundi kendenke karandi]olu ye, ani] a

ñoo tuumiroo. î si karandi]olu kacandi ì ye ì fansu]

kisikisiroo ke, ì fa]olu ye a kuwolu bee bankee jamaa

moolu ye. Misaalifee kuwo me] be ko, waaliyoo me] be

keri] Moofinduu tilijii bankoolu ka].

Feerekuu landoo kacaaku] fanaa la kuwo to

kacaaku] fannaa sabanja]o (3): Bankudi]yaa ani]

bankudi]olu kalamutandoo

Kacaaku] fanaa foloo (1) Bankudi]yaa

Page 103:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

103

Koroosiroo keta ñaame] kuwolu keñaa la kacaaku] foloo

(1) to

Ka ña] ñoo to ani] ka miira kendoo soto bankudi]yaa

kuwolu to ka tara dendi] jamaa de]ñooyaa baluwo kuwolu

to.

Karandiroo wara] kara]o hamoo be tilindi] fannaalu

mennu la:

1. Ka bankudi]yaa la kummaayaa ni] a lo] ani] mu] ne mu

bankudi]yaa ti

2. Ka a lo] saritoolu mennu ka tara laari] bankudi]yaa

kunnatoo la

3. Ka kara]o bundaalu yele bankudi]ya lo]o karoo la

4. Ka bankudi]yaa daajika kendoo soto

Waatoo me] ñanta taa la: Montooroo waati ta] ni] wooro

(16hrs)

Karandiri joora]olu]:

- Ka kara]ñaa siloo dedaa, ka kara] kitaaboolu soto

- ECOWAS la kuwo keñaa kitaaboo

- Sinnamaa bondoolu

- Nataaloolu

- Kara] kitaabu kote]olu

Feeretaamandiñaa kaatimoo

Tunku]o

lu

Ka feere

koyoo soto

yiriwaa kuwo

to

A kono kuwolu Feerelandiñaalu A be

waatoo me]

taa la

1 bankudi]yaa

fondoma]o

lo]o

Lannoolu, ani]

miiroo ka tara

dendi] bankudi]yaa

kuwolu la

3 hrs

Ka saritoolu

fahaamu

mennu be

dendi]

bankudi]yaa

bankudi]yaa

saritoolu

3 hrs

Page 104:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

104

kuwolu la Ka

safeerife]olu

ñaayelema, ani]

kisikisiri fe]

kote]olu la

kuwo to

Ka bankoo keñaa

koroosi

keñaa yitandoo

kacaa

2 Simfaalu

taañaa ka

bankudi]yaa

kuwolu

lankenemayan

di

-maañaa kendoo

-moo kunkili] na la

wakiloo, ani] jamaa

la kafuñoomoo

-ka simfaa taa me]

be tilindi] jamaa

maakoyoo kuwo la,

ani] kuu kote]olu

4 hrs

3 Ka

bankudi]yaa

kuwolu

bulandi

karandiroo

kono

-ka kara]o ni]

karandiri joora]olu

keñaa koroosi

fannaa bee la

-karandiri

joora]olu parendoo

-ka karandiroo ni]

kara]o waatoo londi

-ka londoo kuwo

koroosi me] sotota

karandiroo to

6 hrs

kacaaku] fannaa foloo (1): Bankudi]yaa

Misaaloo me] be ko kitaabu safeeri]o

kacaaku] sabanja]o (3): Bankudi]yaa ani] bankudi]yaa

kalamutandiroo

kacaaku] fanaa foloo (1): Bankudi]yaa

Kuwolu mennu be ñi] kacaaku]o fannaa kono:

Kuu kummaalu ni] miira kummaalu kensu] ñoo ka]

bankudi]olu la kalamutaroo kuwo to ko jamaanoo keñaa be

laari] ñaame].

Kara]o ni] karandiroo hame] kuwolu:

Walaadaa kumaku]olu/kara]o keñaa: Bankudi]yaa saritoolu

ani] a taamandiñaalu

A yiriwandoo kuwolu feeroo be laa la ñaame]

Feere kuwo taamandiñaalu

Page 105:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

105

Londi koyoo Daajika kendoo Taamandiñaa feeroolu

- Ka bankudi]]yaa

saritoolu

yitandi

- Ka bankudi]yaa

sotoñaa kuwolu

yitandi

- Ka alikaaloo la

marali semboo

da]o yitandi

ani] saatewo

naanewo

- Ka bankudi]yaa

daajika kendoo

soto

- Ka i daa bula

¥ danda]o

marañaa kuwolu

to, jamaa la

kuwo ani]

bankoo

- Bankudi]o la a daa

buloo bankudookuwo

kuwo to, keñaa

yitandi

- Bankudookuwo ni]

bankudi]olu la ì

daa buloo

bankudookuwo to, la

kuwolu la ñoo

sotoñaa kuwolu

yitandi

A be waatoo me] taa la: Montoroo waati fula (2hrs)

Kara] kitaaboolu ni] karandiri joora]olu:

- Ka kara]ñaa siloo dedaa, ka kara] kitaaboolu soto

- ECOWAS la kuwo keñaa kitaaboo

- Sinnamaa bondoolu, nataaloolu ani] kuu kote]olu

- kara] kitaaboolu mennu ye bankudi]olu la

kalamutandiroo kuwo maa

- Bundaa kote]olu la siloo la me] ni] bankudi]yaa

kalamutandiroo kuwo ye ñoo maa

Karandiroo wara] kara]o waatoo

Tunku]ol

u

Siifaalu Taamandiñaal

u

Karandirilaa Karandi]o

Yitandir

oo

Ka karandi]olu

la kara]o

tembedaa yinka

bankudi ì la

fahaamuroo be

ñaame]

bankudi]yaa

daabula dookuwo

to.

- Ka ñininkaaroolu jaabi

- Ka ñininkaaroo ke

bandi]olu la ì daa

bulañaa bankuwookuolu

to.

- Ñinikaari

siifaa

jamaalu

- kili]

dookuwo

- cokombero

o

- kacaa

bundaa

yeloo.

Page 106:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

106

Ka

kafoolu

la

dookuwo

kafu

ñooma ka

a kuwo

lankenem

ayandi

- Fanaa la kuwo

maa bankudi]o

la kuwo me]

ma] tara

wakiliri]

ani] a

mooñoolu ye

ke kili]o

ti.

- Misaalifee:

teerimaa fula

be tambi ka]

saateewo

Alikaaloo la

dookuulaa, ì

ye a je je ko

silo bee le

be tiñaari],

suntuku]olu

be jandandi]o

dulaa bee to

siloolu ka].

Doo kumata

ko, n ko nte

ma] a lo]

moolu ka

naamoo me]

bee joo lu]

wo lu]

Alikaaloo

yaa, wo ka ke

ñaame]? Doo

ko a ye ko,

nte wo, baawo

]a karitewo

fayi ate le

ye fo a

kañeeta, kuu

wo kuu keta

wo kookoo la

n na haaju te

jee.

- Karandirilaa

ye bundaa

ke walaadaa

ti ka a ni]

bankudi]yaa

- Kitaabu safeeri]olu

ñinika ì dii kafoolu

la ani] ì fa]o ñaa

seedeeyaata kuwolu

mennu la ì ye ñoo

saboo bundaa yele ñoo

tembe kuwolu laañaa

la.

- Ka kuwo

tooñaa

ñini

kiaaroo

bundaa

to,

radiyo

ni]

telebiso]

bundaa

to.

- Kafoo la

dookuwo.

Page 107:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

107

saritoolu la

kuwo suma],

ka moo

fulanja]o

wakilindi a

ye daa ke

doolu fee.

Ka

kuwolu

bee kafu

ñoo ka]

menu

ñanta

foloo

la.

A ye fo

karandi]olu ye ì

ye ì la denna

dookuwolu

yitandi.

Feeroo bundaa landi ka

tara dendi] kisikisiroo

la kuwolu la, ani] kuwolu

to ì fa]olu ñaa

seedeyaata mennu la.

- kafube]o

- ka

kibaaroo

dantee

ani] ka

kacaa a

kuwo la.

- Ka laañaa

ke kuwolu

la.

- Feeroo bundaa

landi ka

jamaa la

semboo ni] a

la sotoo

bundaa suma],

ani] a la

waroo da]o.

- A je ko

kuwolu bee

taamandoo

kuwo ye bo

kuwo ye bo

moolu fa]olu

bulu.

- Ka bo ni] yitandiroo

la kafoolu la dookuwo

to, ì yhe ñoo saba

ñooyaa soto kuwolu

mennu to.

- Yitandi ñi] kuwolu

sooneeyandiñaa to.

- Ñoosaboo bundaalu

yitandi ñi] kuwolu

laañaa la me] ñanta ka

dii ñi] teerimaa fuloo

la.

- Ñi] miiroolu la kuwo

feeroo landi kote].

- Bankudi]yaa saritoolu.

- Jamaa fasaroo, a

loodulaa, ani] a la

waroo naanewo be

ñaame].

- Bankudi]yaa landiñaa

kuwolu kariteefayoo

daabulari]o jee.

- Bankudi]o la a daa

buloo bankudooku to la

kummaayaa.

- Kuma

yitandoo

- Ñoosaba

ñooyaa

- Cokombero

o kafo o

la dokuwo

kuwo to.

- Ñoo

hakilimaa

yandoo.

Kacaaku] fannaa foloo: Bankudi]yaa

Tentendiroo - ÿata]o - moo wo moo la - koleyaa

Page 108:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

108

bundaa

doo

yitandi

ka

walaadaa

ñi] na

kuwo

yinka

dookuwo kuwolu

keñaa sooneeyandi

- kumoolu mennu bee

fota bankudi]yaa

to ani] bankudi]o

ñanta a daa bula

la bankudookuwo

to ñaame]

kuwolu mennu

sotota

- moolu la

ñoomoyoo

murunka]o Feeroo land

ka simfaalu

taa moolu

wakilindoo

ka ì daa

bula kuwolu

taamandoo

keñaa to

Simfaalu tombo]

mennu ñanta taa la:

- Simfaalu tombo]

ñaatankoolu be

mennu taa la ka

kisikisiroo ke

dookuu bundaalu

la kuwo to, ani]

alikaaloo la kuwo

to, karambu]olu

la kuwo to

- Ñi] simfaalu

taamandi ko

karambu]olu ka

soto ñaame] sa]o

kono

- Kariteefayoo

ka

ñaatonkoolu

tombo]

- Ka ñoomoyoo

kacaa bundaa

yele moolu

ni]

maralilaalu

teema

- Misaaliñooyaa

- Ka kuwolu

safee, wara]

ka a

tiyaatarimaa

bundi moolu

ye.

Kacaaku] fanaa fulanja]o (2): Bankudi]olu la

kalamutaroo

Kuwolu mennu be ñi] kacaaku]o fannaa kono:

Ka bankudi]olu la kalamutari miira kummaalu sujindi

jamaa la baluu ñooka]o la

Kara]o ni] karandiroo hame] kuwolu

Ka bankudi]olu la kalamutaroo kuu kummalu fahaamu

Ka ì la bankudi]yaa loodulaa lo]

Page 109:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

109

Ka kara]o bundaa sotondi bankudi]olu la kalamutaroo

to

Ka kuni]o daajika kendoo soto

Kuwolu mennu be ñi] kacaaku]o fannaa kono:

1. Bankudi]olu la kalamutaroo

A kotoolu:

Bankudi]olu la kalamutaroo: Ñi] mu daajika le ti

bankudi]o ka me] soto ka wakali ka dookuwo ke jamaa

ye, ka a daa bula jamaa la kuwolu bee to, ka taa fo

ka kariteefayoo.

Bankudi]o ka daajikoo soto ka bankoo la kuwo

tambindi a fa]o kuli] na la haajoo la.

kuluwo: ka ñoo la fe]o kanta ñoo ye, kuluwo, ni]

fammajiyoo

Tooñaa-tooñaa bankudi]olu la kalamutaroo, kuu nafaamaa

baa le mu bankoo moolu ye. A ye me] ñininkaa wo le ka

kuni] polotikoo taamandiñaa kuwo to. Ñi] fanaa be a kono

bankudi]o ye a la bankudi]yaa loodulaa lo] bankudookuwo

to. Bankudi]olu la kalamutaroo ate mu fannaa le ti ka

bankudi]o maakoyi ka a la bankudi]yaa ñantoo lo] ani] a

loodulaa bankudookuwo to.

2. Kuu kummaalu mennu be dendi] bankudi]olu la

kalamutaroo kuwo la:

Ka i la bankoo kanu

I ye bankoo mansakundaa buuñaa

I ye tili] i la bankoo ye, ka ]aniya kendoo soto a

ye

I ye bundaa muta i fanaa be me] ke la bankoo ye

Page 110:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

110

I ni] moolu kali ñoo moyi

I ye ke sabarilaa ti

I ye jamaa la lafinnakuwo buuñaa

I ye ke laahidi timmandilaa ti

I kali mansakundaa la taamandiñaa kuwolu kanta

3. Miira kummaalu bankudi]olu la kalamutaroo kuwo to

Bankudi]olu la kalamutaroo kuwo ani] bankudi]yaa kuwo

fahaamoo a ye mansakundaa la a daa buloo kuwo le

ñininkaa. Ka ñi] kuwolu seneyandi moolu ma, wo mu kuu

kummaa baa le ti.

3.1. Mansakundaa

Kariteefayi bankoo, a be dendi] moolu siiñaa le la

ko naanewolu be farali] bankoolu ka] ñaame].

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Bankudi]olu la

kalamutaroo

Moolu siiñaa ka tara maraliñaa kili]o koto. Ko a be

ñaame] bankoo taamadiñaa ka]o kono, ni] i bankoo wo le

mu dulaa ti me] ye naanewo soto ko luwaa ye a landi

ñaame], adu] maraloo ka]o le be taama ka] jee.

Maraloo kuwo laañaa, ko marali bundaalu be ñaame] ka

a ni] bankudi]olu la kuwo misaali.

Bankoo kotoo mu me] ti wo le mu, dulaa me] be sotori] ko

luwaa ye a kuwo landi ñaame], a ye a fansu] semboo soto

ka a la kuwolu bee taamandi a fa] ye.

Hadamayaa polotikoo siloo wo ye bankoo kotoo landi

ñaame] wo le mu, ate le mu dulaa le ti hadamadi]olu la

baluuñooka]o semboo ka tara warali] daame]. A semboo ka

ke mansakundaa le ti. Bankoo ye bulu jamaa le soto mennu

ka tara sujiri] a semboo bala. Buloolu mennu be ko,

soojaari bundaa, luwaa marabundaa, ani] kuu kote]olu.

Ni] i ye a konoo fanundi i si a foo noo bankoo be bundaa

Page 111:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

111

le kono maraloo siloo ni] taamandiroo siloo ka soto

daame].

Bankoo mansakundaa le ñanta ka tankoo dii bankoo moolu

la, ka tara marali] ì la kuwolu bee ma, kuwolu mennu be

ko londoo bundaa, jaatakendeyaa bundaa, jiyo ni] kura]o

sotoñaa bundaa, ani] danda]olu ye tara jankuri]. Yiriwaa

kuwolu bee ye tara janjandi] bankoo karoo bee la.

Mansakundaa ñanta le ka bankoo taamandiñaa ni] bankoo la

kuwolu lankenemayandi bankoo moolu ma. Bankoo ka

taamandi ñaame] wo le ka luwaaluu dedaa ani]

taamandika]olu bankoo kuwolu be taama la me] na.

Bankoo mansakundaa me] a la moolu la kuwo hati, wo la

hame] kuwo ka ke me] ti wo le mu ka bankoo neemafe]olu

bee janjandi] bankoo moolu ye, bankoo moo bee ye a nafaa

soto. Bankoolu si de] noo le ì ye ke kili] ti, ì ye

taamandiñaa kili] londi a ye ke ko banku kili]. Ñi] be

ko le ECOWAS kafoo be ñaame]. Bankoolu le denta ka a

kafoo loo, ì ye saritoolu londi, ani] taamandiñaalu, ko

bankoo taamandika]o be ñaame].

3.2. Bankoo:

Dulaa me] hadamadi]olu le be sabatiri] jee, ì bee mu

boodulaa kili] ti, ì la taarikoo mu kili] ti, aadoo,

tarakuwo, ì ka ka] kili]o le fo, adu] ì ye polotika

kafoo fanaa soto.

Kuma la sutuyaa fee, bankoo mu dulaa le ti moolu

benta daame] ka sii jee, ì ka ì la kuwolu taamandi ì

fa] ye.

Wo kamma la moo si a fo noo le ko marali bankudi]o mu

dulaa le ti moolu be siiri] daame] mennu ì ka ka] kili]o

le fo, diina kili], ani] aada kili]. Polotikoo siloo la,

a mu dulaa le ti, me] ye a fansu] naanewo le soto moolu

siita jee ka ke kili] ti. Kuwolu taamandiñaa ni] luwaa

taamandiñaa bee ka tara moolu fa]olu le bulu.

Page 112:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

112

Ñi] dulaa siifaa sotoñaa kuwo miiroo, a be kuu kummaa

doolu le kono. A kumoo sutuyandita fannaa doo le la ko a

be dendi] moolu la hadamayaa la sooñooka]o kuwo le la.

Moolu mennu be sabatiri] ñoo ka] dulaa kili] ñanta a je

la le ko ì bee mu baku kili]o moo le ti.

Bankoo bee buka marali bankundi]olu soto.

Siyo doolu be jee ì ye a lo] ì sabatiri] bankoo me] ka]

wo to le mu ì la bankoo. Bari ni] ì naata ì la taarikoo

keñaa juubee, i be a je la le ko ì bota na] dulaa le to

ka naa sii jee, wo le ye ì ke bankoo ñi] di]o ti. Kome]

siyolu mennu be ko Sarahuloolu, Yorobaalu, ani] Fuloolu.

3.3. Moolu:

Moolu mennu be siiri] ñoo ka] dulaa kili] ì la aadoo ni]

polotikoo kuwo bee be laari] ñaa ka].

Faransoolu (moolu): Hadamadi]olu mennu be ñoo ka] banku

kili], ì ka taama polotika sila kili]o la, a be fannaa

saboo le kono bankoo la kuwo to.

Feerekuu landoo kacaaku] fanaa la kuwo to

Tunku] fannaa sabanja]o: Bankudi]olu la kalamutaroo ani]

bankudi]yaa

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Bankudi]olu la

kalamutaroo

Kuwolu mennu be ñi] kacaaku]o fannaa kono:

Ka kuu kummaalu ni] miira kummaalu soo ñoo ka] ka a suji

bankudi]olu la kalamutaroo kuwo la, jamaa la baluu

ñooka]o to

Karandiroo hamoo be tilindi] fannaalu mennu la

Page 113:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

113

Ka kuu kummaalu ni] miira kummaalu lo] mennu be

sujiri] bankudi]olu la kalamutaroo kuwo la.

Ka ì la bankudi]yaa londi ì la ñantoo sembetu]yandi

Ka kara]o bundaa yele bankudi]olu la kalamutaroo

kuwo la

Ka kuni] bankudi]yaa kuwo to

A ñanta waatoo me] taa la: Waati ta] ni] naani (14hrs)

Kara] kitaaboolu ni] karandiri joora]olu

Kara]o keñaa ani] kara] kitaaboolu

ECOWAS la kuwo kisikisi kitaaboo

Sinnamaalu, nataaloolu, ani] lamoyira] joora]

kote]olu

Kitaaboolu ani] fe] kote]olu mennu ye bankudi]yaa

kuwo maa ani] bankudi]olu la kalamutaroo

Sila kote]olu mennu be dendi] bankudi]olu la

kalamutaroo la ani] ka moolu kunindi a kuwo to

Feerelandi kaatimoo

Tunku]ol

u

Yiriwandira]

feere kendoolu

Kumaku]olu Feeroolu

taamandiña

a

Ka

kumaka]olu

ñaayelema

mennu

safeeta,

ani]

joora]

kote]olu

Ka bankoo

la kuwo

yinka

waatoo

1 Ka bankudi]olu

la kalamutaroo

su]o lo]

Miiroo me] be

dendi] bankoo la

kuwo la ani]

marali

bankundi]o,

bankudi]o la

ñantoo ni] a

loodulaa,

bankudi]olu la

kalamutaroo, ka

bankudi]olu la

ñantoo ni] ì

loodulaa la kuwo

misaaliñooyaa

4h

2 Ka miiroo ]ata]olu mennu ka

Page 114:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

114

bundaa yele

kacaa siloo la

moolu la ì daa

bulaa

bankudookuwo

to

soto bankudookuwo

to:

- Ñoomoyo

kambe]o

- Siyolu ni]

diina diina

moolu kali

ñoojeñooyaa

kacaa soto

- Siyolu bee de]

ka ke kili]o

ti

- Ka de]ñooyaa

soto aadoolu

la kuwo to

4h

3 kacaaku]olu

kafu ñoo ma ka

a dundi londoo

siloo kono

- Ka karandiroo

ni] karandiri

joora]olu la

kuwo yinka

kisikisiroo

kuwo fannaa

bee la

- Ka kara]

kitaaboolu

dedaa

- Ka kara]o

waatoo londi

- Ka yinkari ke

kuwolu la

mennu

karandita

6h

Kacaaku] fannaa sabanja]o (2): Bankudi]olu la

kalamutaroo

Kara] kitaabu safeeri]olu

Kacaaku] fannaa sabanja]o (3): Bankudi]yaa ani]

Bankudi]olu la kalamutaroo

Page 115:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

115

Kacaaku] fannaa fulanja]o: Bankudi]olu la kalamutaroo:

Kuwolu mennu be ñi] kacaaku]o fannaa kono:

Ka kuu kummaalu ni] miira kummaalu soo ñoo ka] ka a suji

bankudi]olu la kalamutaroo kuwo la, jamaa la baluu

ñooka]o to

Karandiroo ni] kara]o hame kuwo be tilindi] fannaa me]

na:

kumaku]o ni] kara]o keñaa: ]ata]olu mennu ka soto

bankudookuwo to: Siyolu ni] diina moolu dammaalu ka

kacaañooyaa soto

Feerekuwolu ñanta taamandi la ñaame]

Feere taamandoolu Londi koyoo Daajika kendoo Ñaame]o taamandoo

- Sii baalu bo

ñoo to

- Diinoolu

yitandi menu

moo siyaa

bataa.

- Siyolu ni]

diinoolu

loodulaa

yitandi

bankudookuwo

to.

- Ka moolu siyo ni]

ìla diinoo buuñaa

.

- I daa ye tara

bankoo de]ñooyaa

kuwo to.

- Ka siyolu ni]

diinoolu la

ñoomoyoo kuwolu

bambandi.

- Ka baadi]yaa coki

siyolu ni] diinoolu

teema.

- Siyolu ni] diinoolu

la ñoomoyoo la

kummaayaa kuwolu

yitandi .

- Cokiñooloo sotondi

bankudookuwo kuwo

to, ani] siyolu la

de]ñooyaa ni] diinoo

kuwo to.

- Ñoosabañooyaa ye

soto siyolu dammaa

wara] diina moolu

damma teema.

A be waatoo me] taa la: Montoroo waati fula (2hrs)

Kara] joora]olu ni] karandiri joora]olu

Ka kara]o keñaa londi kara] kitaaboolu ye soto

ECOWAS la kuwo kisikisri kitaaboo

Sinnamaa bondoolu, nataaloolu, ani] joora] kote]olu

Kitaaboolu ye soto diinoo kuwo to, siyolu fannaa bee

la

Page 116:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

116

Intanet bundaalu ye soto siyolu ni] diinoo kuwolu be

kali lo] na daame], ani] bankudookuwo

Ka karandiroo daa muta

Tunku]olu Simfaalu Feere

taamandoolu

Karandirilaa karandi]olu

Ka kuu

kummaalu

yinka mennu

foloo ñanta

soto la

Londoo tembedaa

yinka siyolu la

de]ñooyaa kuwo

to ani] diinoolu

la kuwo

Ñininkaaroolu jaaboo

Kacaa bundaa yele siyolu

la de]ñooyaa kuwo to

ani] diinoolu

- Moo kunkili]

na la dookuwo

- Ka kuwo

yitandi me]

be moolu la

miiroo

taamandi la

kendeke

- Ka kacaa

bundaa yele

fannaalu bee

la

yitandiroo Bundaa yitandi

ka dimbaayaa

fula la kuwo fo

mennu ma] ke sii

kili] ti ani]

diina kili] ka

ñoo waaliiñooyaa

diina feetoolu

la kuwo to

Misaalifee:

Dindi]o doo le

mu ì ka a fo a

ye ko Kane

Muhamadu,

Sarahuloo le mu,

adu] a la moolu

mu Musilimoolu

le ti.

Kirisimaasoo

karandi]olu talaa kafu

naani wara] luulu ti, ì

ye kisiksiroo ke ka bo

kitaaboolu mennu be ì

bulu wara] ka bo ni] ì

fa]o ñaa la jeroo la ka

ñoo saba siyolu ni]

diinoolu la de]ñooyaa

la.

- Kisikisiroo

keta kuwolou

mennnu to ka

ì ñaayelema,

ani] joora]

kote]olu

- Kafudookuwo

Page 117:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

117

lu]o la a

teerimaa ì ka a

fo me] ye ko

Seeri ate bota

Beta siyo le

kono, a la moolu

mu Eesaa

noomalankoolu le

ti. Wo le Kane

Muhamadu buuñaa

kumandi konto]o

la a yaa. Bari

Kane Muhamadu

faa ma] so] a ye

taa. Seri faa

fanaa naata a

daa bula jee ka

Kane Muhamadu

faasaa, bari

hani wo bee a

faa be balandi].

Karandirilaa

karandi]olu

ñaatonkayaa ñi]

kuwo laañaa kuwo

to Muhamadu

faama be sondi

noo la ñaame]

siyolu ni]

diinoo de]ñooyaa

miira kendoo

kuwolu to

Karandiroo

ani] kuwolu

yitandi

kafoolu ye

mennu dookuu

A fo karandi]olu

ye ì la dookuwo

keñaa kuwolu

saata

Feeroolu landi ka bo ni]

kisikisiroo siloo la

ani] ì fa]olu ñaa ye me]

je

- Ka kuwolu

kibaaroo dii,

ani] ka kacaa

ì la

- Ka ]ota]olu

la kuwo

sooneeyandi

Laañaa ke - Bundaa Ka dookuwolu to kafoolu Yinkaroo

Page 118:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

118

kuu kutoolu

la ka ì la

kuwo

bambandi

yitandi ka

siyolu

yitandi a la

ani] diinoolu

, ì la

ñoomoyoo

kuwo, ani] ì

la kummaayaa

bankudookuwo

kuwo to

- Ñininkaaroo

ke a kuwo

laañaa la a

ye ke bankoo

ye nafaa ti

ye mennu ke ka bo ni]

ñooseeyaa ñoosaboo la:

- Feeroolu landi ka

laañaa ke ñi] ]at]olu

la

- Ñoosaboo kuwo naata

me] keta Muhamadu la

kuwo to

- Kuwolu tembendi ko

ñi] feeroolu kuwo be

laari] ñaame]:

- Sii baalu ani]

diinoolu mennu moo

siyaa baata

- be]o keta kuwolu

mennu la sii baalu

ni] ñi] diinoolu la

kuwo la

- siyolu ni] diinoolu

la de]ñooyaa ka ke

kili] a la kummaayaa

baluwo kono

- Ñoosaba kacaa

- Ka kuma naati

me] be moolu

hakiloo

mammandi la

- Denna

dookuwolu

- Ka ñoo so

hakiloo la

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Bankudi]olu la

kalamutaroo

Tunku]olu simfaalu Feerelandoo

kuiwolu Karandirilaa

karandi]olu

Tentendiroo ÿata]olu doo la

kuwo maa ka

walaadaa

karandi a la

Ka ]ata]olu la

kuwo sooneeyandi

kili]-kili]

Ka kuwolu bee

kensu] sutunke

mennu sotota

de]ñooyaa kuwo to

siyolu ni]

diinoolu teema,

ani] bankudookuwo

to

Moo kunkili] na

dookuwo

murunka]o Feeroo landi ka - Simfaalu - Ka diina

Page 119:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

119

simfaalu nooma

de]ñooyaa kuwo

to siyolu teema

ani] diinoolu

Kisikisiroo

bundaa yele

ani] kuwolu

mennu sotota ì

be dati la

ñaame]

tombo]

- Feeroo landi

simfaalu to ì

ye taamandiñaa

ni] karambu]o

la kara]

waatoolu

tembendi

kafoolu londi

- Ka kuwolu safee

mennu keta ani]

ka bundaa

kote]olu

sotondi

yitandiroo

kuwolu to

Tunku] 4

Page 120:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

120

Demokaraasi ani]

Maraliñaa Kendoo

Demokaraasi kendoo be sabatiri] maraloo me] kono wo buka

kaañambaliyaa sabatindi kewolu la karoo la. Ate mu

tunku] ne ti moo ka tara a fa] daame] ka a la kuwolu

tombo] a fa] ye ko a lafita a la ñaame]. Ate ma]

dandulaa soto fo a maari fa]o lafita a ñaame].

Demokaraasi ani] Maraliñaa kendoo

Page 121:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

121

demokaraasi

ani] maraliñaa

kendoo

1. Demokaraasi

2. Maraliñaa kendoo

Daayelera]o

emokaraasi ni] maraliñaa kendoo la sotobaliyaa

Moofinduu bankoolu ka], a keta kuu jamaa le sababoo

ti. Kuwolu mennu be ko: Tilimbaliyaa, ani]

polotikoo waaliyoo me] naata su] yiriwaa la naasoo

la. Demokaraasi ate kotoo mu me] ti wo le mu: Moolu fa]o

ye mansakundaa tombo], a ye ke ì taa ti, a ye taama ì

sawoo la. A kummaayaata le ka ñininkaaroo ke fo ñi]

moolu jarita le ñi] dunoo taa, wara] fo ì ma] jari a la.

Mu] daajika siifaa le ñanta tara moo la me] ñanta

maraloo ke la moolu tooyaa la. A ye tara moolu tooyaa la

demokaraasi siloo la ko doolu sotota ECOWAS bankoolu ka]

ñaame].

A kummaayaata baake ka a je ko bankudi]o fe] baa bee ye

londi kalisari]o ni] hadamayaa kalisari]o soto. A

kummaayaata fanaa ì ye daajika kendoo soto ka ñoo

kalamutandi kuwolu la mennu be keri] ka ì la ñantoolu

tanka ì la dookuwo waatoo la ka domokaraasii ni]

D

Page 122:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

122

maraliñaa kendoo kuwolu balundi. Ñi] daliiloo le ye a

tinna kacaa bundaa tunku]o sotota domokaraasii la kuwo

to ani] maraliñaa kendoo.

kumaku]olu mennu be kacaaku]o kono

kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoolu ka domokaraasii ni] maraliñaa kendoo

kuwolu balundi.

Kacaaku] fannaa

1. Demokaraasi

2. Maraliñaa kendoo

Kacaaku] fannaa foloo (1): Demokaraasi

kumaku]olu mennu be kacaaku]o kono

kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoolu ka domokaraasi kuwo balundi.

Karandiroo/ kara]o hame] kuwolu

1. Ka a fahaamu miiroo me] be domokaraasi kuwo kooma, a

la kummaayaa ani] saritoolu mennu be a kooma.

2. Ka feerekuwolu landi demokaraasi balundiñaa to ani]

jamaa la a daa bulañaa a kuwo balundoo to.

3. A kuwo londiñaa samba ni] londoo siloo ko karambunto

londoo kuwo ka taama ñaame].

4. Daajikoolu taa mennu be demokaraasi la kuwo balundi

la

Kuwolu mennu be sujiri] ñoo la a kuwo kono

A kotoo mu me] ti

Demokaraasi bota Greek ka]o le bala me] mu domos ti. Wo

le mu moolu ani] Kratos, me] mu semboo ti wara]

maralika]o, wara] ñantoo. Ñi] fasaroo kuwo be laari] ko

Page 123:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

123

Abraham Lincoln fasaroo kuwo be laari] ñaame] ko,

demokaraasi mu: Moolu fa]o ye mansakundaa tombo], a ye

ke ì taa ti, a ye taama ì sawoo la.

Demokaraasi a fasarita ñi] ñaa doo fanaa ñaama le ka a

fo ko:

“--Maraloo moolu la kambe]o ka]”

“--Mansakundaa me] a taamandiñaa semboo be moolu fa]olu

le bulu”

“--mansakundaa me] polotikoo taamandiñaa semboo be

bankudi]olu fa]olu le bulu, ì fa]o ye moo tombo] ì la

semboo la, a ye ke ni] kariteefayoo siloo la.”

Demokaraasi mu sila le ti me] bankoo moolu si ñaatonkoo

fali] noo, a te ke la fitina ti. Mansakundaa fanaa si

semboo taamandi a ñaama ko bankoo moolu ye a dii a la

ñaame].

Moolu la ka]o ye mansakundaa me] loo: Ñi] kotoo mu me]

ti wo le mu, moolu ka tara mansakundaa la maroo kono le,

ì fa]olu ye naa tara marali] a taamandiñaa la.

Moolu la demokaraasi taamandoo: î fa]o, wara] ka a sundi

fe] na

Wo waatoo Greece bankoo ka], demokaraasi taamandiñaa ka

bo moolu le bulu, wo le mu moolu ye be] dulaa kili] ni]

a ma] musoolu ni] dindi]olu ti, ka ì la miiroo fo kuwolu

taamandiñaa la ko itol lafita a la ñaame]. Ñi] ne mu

bundaa ti moo bee ka a daa bula kuwolu taamandiñaa siloo

to.

Bii tiloo la demokaraasi be daa wo daa, a buka taama

te]. Bankoo moolu ka moolu le tombo] wolu ye maralilaa ì

yooyaa la.

Page 124:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

124

Demokaraasi la kallankeeyaa, a be loori] saritoolu mennu

ka] ani] a be loori] su]o me] na

Demokaraasi polotikoo siloo la a be loori] saritoolu le

ka], londindiroo, aadoo siloo, ani] kuu kote]olu mennu

mu a fondoma]o ti. Ñi] saritoolu wolu le mu, i te ke la

moo ye jo] ti, moo bee le be kaaña] na, me] diyaata me]

ye i be wo ke la, i be fo le fanaa fo la, kariteefayoo

be tili] na le, a kuwolu bee ye lankenema, maraloo

kuwolu ye be ñoo to, ani] kuu kote]olu. Kuwo doolu be

demokaraasi siloo kono, wolu ma] tara lankenemayaari].

Kome] luwaalu mennu ma] tara safeeri], feeyaa kuwo doolu

taamandiñaa to, ka so] ni] i boyita kariteefayoo to, ka

waaliyoo ñaatokuntu, ani] kuu kote]olu.

Demokaraasi la kummaayaa

Demokaraasi be dendi] kuu kummaa fula le la: Wolu le mu:

Ka tara i fa] bulu, ani] moo bee ye kaaña]. Ñi] kuwolu

ñanta tara la ñantoo fanaalu bee le to. 1989 ni] 1948

taa. Kuu kote]olu fanaa si lafaa noo a ka] ne kome]

sabaroo, ñoobuuñaa, kambe]o, de]ñooyaa, ani] ka kuu tu

ñoo ye. Ka so] ko ¢ ma] kili], kambe]o, ani] kayiroo.

Demokaraasi be loori] saritoolu mennu ka]:

Kariteefayoo ani] kariteefayilaa ye ñantoo me] soto

duniyaa bee la sariti luwaa koto: Ñi] luwaa ye

semboo dii moo bee le la ka siloo wala] i be i

fansu] miiroo taa noo la ñaame].

Moolu la ka] sotoo: Bankudi]olu ñanta a semboo soto

la le ka mansakundaa la taamandiriñaalu kisikisi.

Jamaa ye tara maraloo la, domandi]olu fanaa ye ì la

ñantoo soto: Jamaa le ñanta tara la marali siira]o

Page 125:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

125

ka], bari domandi]olu fanaa la ñantoo ñanta tanka la

le.

Maralika]o la sotoo: Semboo me] be dii la

mansakundaa la taamandiroo siloo la, a ye

kaañandulaa soto. Ñi] ñanta yitandi la maralika]o

ñi] ne kono, ka bankudi]olu bee la ñantoo tankandi.

A kummaayaata le ka maralika]o la kuwo juubeekuu ka

a la kummaayaa bambandi moolu bulu.

Ka maraloo bundaalu bee semboo londi ì fa] ye: Luwaa

dedaa (dipiteebu]o) bundaa, luwaa taamandi bundaa,

ani] kiitiiteyi bundaa(dipiteebu]o). Luwaa dedaa

bundaa(dipiteebu]o) ni] luwaa taamandi bundaa ma]

ña] ke la kili]o ti. Bundaa laba]o me] mu kiitiiteyi

bundaa ti, a kummaayaata ka loo a fa] ye ka

kiitiikuwolu taamandi.

Tooñaa taamandi bundaa ani] ka kiitii moolu teema

tooñaa la: Mansakundaa la simfaalu muumeelaa bee

ñanta ke la tili]o ni] tooñaa le ka], ka kiitii

moolu teema tili]o ni] tooñaa la.

Moolu kali ñoo hakilimaayandi a ye ke kenebaa to ì

kana sila a kewo la: Moo wo moo me] diyaata a ye a

kali a fo, kibaarikayitoolu ye siloo soto ka

kibaaroolu futandi moolu ma, moolu ye siloo soto ì

kali be] ñoo ka] ka kuu yitandi ì ma] lafi me] na.

Soojari bundaa ye taamandi ni] bankoo moolu la ka]o

la: Baawo soojaaroolu ma] ke moo ti bankoo moolu ye

Page 126:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

126

karitewo fayi mennu ye, woto ì la kuwo ye tara

bankoo moolu la ka]o to.

Polotika kafu jamaa ye soto, kariteefayoo fanaa kali

ke tili]o ni] tooñaa ka]: Kariteefayoo me] ka ke

polotika kafoolu teema, a kuwo kali tili] ni] tooñaa

la, a ye ke kenebaa to kuwo ti.

Moo bee ku] kuwo: Ka taama kuu la me] be ke la moo

bee la nafaa ti.

Ka i daa ke kuwolu to: Bankoo moo bee ye ñantoo soto

ka a daa bula bankoo la kuu wo kuu to, a ye tara

haañiri] a la.

Luwaa buuñaa: Jamaa mara bundaa bee be luwaa le

koto, adu] luwaa ye kaañandulaa le ke ì la maraloo

la. Wo kamma la ka] wo ka] be taamandi la, a bee

ñanta taama la ni] bankoo maralika]o siloo le la,

ani] luwaa, ani] kambe] luwaalu mennu be duniyaa

bankoolu teema.

Maraloo semboo la fali]-fali]o ka bo bulu ka taa

bulu: Demokaraasi la lafinna kuwo le mu ñi] ti ka a

je bankoo maraloo kali fali]-fali], ka bo bulu doo

to ka taa bulu doo to.

Kuwolu mennu ñanta tara la bankudi]olu fa]o la

maraloo to: Bankudi]olu ñanta ì la ñantoo soto la le

ka kuwo doolu juubee ì fa] ye a kali taama ni] ì la

ka]o la. î kali bankoo dookuu taamandi bundaa bee

Page 127:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

127

koroosi ì be taama ka] ñaame], ì kali a fo ni]

kuwolu ma] tara taa kuu ka].

Kacaaku] fannaa foloo (1): Demokaraasi

Domokaraasi taamandoo londoo bundaa ani] a taamandira]

joora] kote]olu

Joora]olu le be jee mennu fanaa ka domokaraasi

tamandiñaa keñaa la kuwo fo.

Ñi] joora]o doolu be sotori] ECOWAS tundi

bankoolu ka] ne, kome], Moofinduu la hadamayaa ñanta

luwaa kafoo, ECOWAS kiitiiteyi bundaa, ani]

demokaraasi ni] marali kendoo taamandi bundaa.

ECOWAS bankoolu fa]o ka], ñi] joora]o doolu be

sotori] ne, kome], luwaadedaa bundaa (dipiteebu]o)

ñi] mu bundaa kummaa baa le ti domokaraasi taamandoo

kuwolu to. Bundaa kote]olu be jee le kome] bundaa

me] ka tara loori] moolu ni] ì la dookuu bundaalu

teema, hadamayaa ñantoo bundaa ani] kuu kote]olu ko

bankoolu la hadamayaalu keñaa kuwo be laari] ñaame].

Bankoo taamandika]o ka bankudi]o la ñantoo le

sembentu]yandi, a ye dandulaa ke bankoo mansakundaa la

maraloo semboo la.

Bankoo luwaa bundaa ñanta tara a fa] ne bulu, ñi] ne be

a tinna noo demokaraasi siloo ye loo noo.

Moolu fa]o la karoo la. Misaalifee maraloo

bundaari]olu si soto noo moolu fa]o dammaa be kali

la mara la mennu ma, ka ì la kuwo doolu taamandi ì

dammaalu teema.

Page 128:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

128

Jamaa kafoo la dookuwo mu me] ti wo le mu ka tara

kuwolu du] ni] funtiñaalu koroosi ka], bari ì si ke

noo teemafoolalu ti noo le fanaa ni] fitinoo dunta

polotikoo taamandi bundaa moolu dammaalu teema.

Kibaaroo bundaa ñanta tara la a fa] ne bulu. Ñi] mu

kibaari bundaa la dookuu kummaa baa doo ti ka

kibaaroo futandi maramoolu ni] maralilaalu ma, moolu

la polotikoo taamandiñaa kuwolu to.

Moolu la so]o ni] ì la sombaliyaa kuwo juubewo

kariteefayoo to. Ñi] mu bundaa le ti kariteefayoo ka

ke me] na ka a juubee moolu be lafiri] me] na bankoo

la taamandirika]o la kuwo to.

Moo bee daa ye bula bankoo fankoo taamandoo londiñaa

kuwo to. Ñi] be ke la ñaame] wo le mu moo bee daa ye

tara fankoo maroo keñaa to ani] a taamandiñaa.

ÿata]olu mennu ka soto demokaraasi taamandoo kuwo to

tundoo ka]

Ka demokaraasi kuwo yiriwandi ka a londi a kuwo ye

bamba], kuu jamaa le be jee mennu ka ke ]ata]o ti ñi]

kuwolu la. Kuwolu mennu be ko:

Karambaliyaa: Karambaloo la siyaa ECOWAS bankoo ka],

a keta dibi baa le ti a bankudi]olu ye ka ì la

ñantoo lo] ani] ka ì daa bula jamaa kuwolu to. Wo

kamma la a kummaayaata baake bankoolu ye fankoo

bundaa londi londoo sotoo bundaa ye me] be a kuwo

yiriwandi la kendeke. Ni] wo] te demokaraasi

Page 129:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

129

sabatindoo, a be ke la kuu kole] baa le ti tundoolu

ka].

Siifatamfansoo ani] ka bala] ñoo la yaa taa la: A

kummaayaata baake ¥ na aadoo kuwolu buuñaa to, ]á

ñoo la aadoo kummaayandi, ¥ kali ñoo la kuu kalamuta

londoo la karoo la, ani] ka sonkoolu daa faa moolu

dammaa teema.

Ka a juubee kuwo doolu la kummaayaa ka jii ñaame]:

Ñi] mu sila] bundaa doo le ti me] ka su] duniyaa

kuwolu keeñaa le la. Ñi] kuu siifaalu la kuwo ñanta

tankandi la le ko kuu kummaalu le mu ì ti.

Soojaaroolu la marali sembe taa (kudeetaa):

Soojaaroolu la marali sembetaa, bankoo jamfaa le mu,

ani] bankoo taamandika]o. Ñi] kuusiifaa a kuwo ñanta

bayi la le. Bankoo moolu dammaa le ka]o kosto ka

falindiroo ke noo ko ì laifta la ñaame], ani] ì

lafita a la waatoo me] na demokaraasi siloo la.

Ka bankoo marali semboo taa ka bo bankoo maralika]o

semboo la:

Fuwaareyaa mu koleyaa kuu baa doo le ti ka

domokaraasi taamandiñaa sabatindi bankoo ka]. A ka

kambe]o sotoo koleyandi, a ka londoo sotoo

koleyandi, jamaa la a daa buloo banku dookuwolu to,

a ka tilimbaliyaa fanaa semboo le warandi bankoo

ka].

Page 130:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

130

Hadamayaa ni] polotikoo falindiroo me] ka ke, me]

moo buka i yillaa a ma, a ka ke sila]o bundaa le ti

bankoo la tankoo sabatindoo to, adu] a ka naa ke

bataa baa le ti bankudi]yaa la karoo la.

Bankoo dookuu bundaa baalu la kuwo la jiyoo: Ñi]

dookuu bundaa siifaalu la kuwo la jiyoo,

tilimbaliyaa kamma la, a ka ke seyinkooma baa le ti

domokaraasi siloo ye. Ka lannoo soto ñi] dookuu

bundaalu la taamoo to kotenke, ì la kuwo taamandiñaa

bee ñanta ke la kenebaa to kuwo le ti, moo bee ye a

lo] me] be keri].

Maraloo dannatamboo: Ka hadamadi]olu la ñantoo

tiñaa, ka maa bankoo maralika]o bundaalu la, ani] ka

danna tamboo ke maraloo la.

Feerelandi kayitoo

kumaku]olu mennu be kacaaku]o kono

kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoolu ka domokaraasi kuwo balundi.

Kara]o ni] karandiroo hame] kuwolu mu mennu ti

1. Demokaraasi la kuwo londoo ñini ani] miiroo me] be a

kuwo kooma, a la kummaayaa, ani] a saritoolu, i ye ì

muta i bulu ta] ni] fuloo la.

2. Feeroolu landi i be domokaraasi taamandoo kuwolu

yiriwandi la ñaame] ka kuwolu su]olu juubee ani]

hadamayaa kafoolu fanaa la hakili ñiimaa lafaaroo.

Page 131:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

131

3. Koroosiroo ke karambu]olu la taamandiñaa kuwolu la

ani] londoo bundaa kote]olu mennu ka demokaraasi

taamandoo kuwo balundi.

4. Daajika ñiimaalu taa mennu be demokaraasi

taamandiñaa kuwolu balundi la.

Waatoo: Montoroo waati ta] ni] seyi

Karandirila] joora]olu

Ka kara]o keñaa londi, ani] ka kara] kitaaboolu

sotondi

ECOWAS la sembera] kitaaboo

Sinnamaa bondoolul, nataaloolu, ani] yitandiri fe]

kote]olu

kara] kitaaboolu

Feerelandi kaatimoo

Bundaal

u

Mecooolu mennu

ñanta

sembetu]yandi

la

Kumaku]olu

mennu be a

kono

Feerelandi

taamandiñaalu

waatoo

1 Miiroo ni]

lannoolu mennu

a kunnato la, a

kotoo fasari.

- kisikisiroo ka a kuwolu

fintindi moolu

ye

- kafudookuwo Ka moolu la

miiroo konoo

fanundi

Kisikisiroo

3hrs

2 Demokaraasi

taamandiñaa

kendoo ka a la

kuwolu taamoo

beteyandi

3hrs

3 Kuwolu yitandi ÿata]olu mennu

Page 132:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

132

mennu ka ke

]ata]o ti

demokaraasi

taamandoo to

ka soto

demokaraasi

taamandoo to

bankoolu ka]

ani] tundoolu

2hrs

4 Feerekuwolu

landi ka

demokaraasi la

kuwo balundi

- kibaari bundaa la

kummaayaa

demokaraasi

bundoo to

- luwaa buuñaa

ka a kanta

- ka polotika

kafoolu

dandulaa la

kuwo kacaa

- kariteefayoo kuwo ye taama

a ñaama a

kana ke nuku]

kono, a ye ke

ni] kayiroo

siloo la

- kacaa

- ka bula

kuwolu nooma

- muluntañooya

ndi

- tiyaataroolu

- Ka kuwolu

keñaa

seyinka]

juubee

4hrs

5 Kumaku]olu

mennu fota

demokaraasi la

kuwo to, a

sujindi kara]o

keñaa la me] ka

ke karambu]olu

to

Ka karandiroo

keñaa ni]

kara]o fa]o

keñaa la

kuwolu yinka

fannaa bee la

- ka kara]

kitaabu

kayitoolu

dedaa

- Ka kara]o

waatoo londi

Ka yinkari ke

londoo la me]

sotota a kuwo

to

6hrs

Kara] kitaabu kayitoolu misaaloo

kumaku]olu mennu be kacaaku]o kono

Page 133:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

133

kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoolu ka domokaraasi kuwo balundi.

Walaadaa kumaku]olu/ kara]o keñaa: Kariteefayoo kuwo

taamandoo

Kara]o ni] karandiroo hame] kuwolu:

Ka daajika kendoolu soto demokaraasi balundoo kuwo to

Ka feere bundaa dedaa

mecoolu

londoo daajikoo daajikoo

- kariteefayoo

taamandiñaa

bundaalu yitandi

- kariteefayi

bankoolu la kuwo

yitandi kene baa

to

- ka so]

kariteefayoo

laañaa la

- ka kariteefayoo

kuwolu keñaa

buuñaa

- ka kaaña]o kuwo

bambandi ani]

kuwolu kali ke

kene baa to

- ka moolu

kawaakuuyandi

- ka kariteefayoo

taañaa kuwolu

yinka

Wucoo: Montoroo waati naani (04 hrs)

Karandiri joora]olu

Kariteefayoo kulloolu, a luwaalu, kibaaroo me] sotota

karambunto dindi]olu la karoo la, nataaloolu ani] kuu

kote]olu ka moolu maakoyi fahaamuroo kuwo to. Ka

joora]olu soto kariteefayoo kuwo to me] be a kuwo

taamandoo sooneeyandi la.

Ka kara]o ni] karandiroo waatoo londi

Page 134:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

134

Kuwolu

parendiñaa

Daajikoolu

Feerelandoo

kuwolu

Karandirilaa

karandi]olu

Ka londi

kummalu

kensu] ñoo

mennu soto

karandi]olu

ñininkaa ka a

lo] ì la londoo

temboo be ñaama

i si a lo] ì be

karandi la

ñaame].

î ñininkaaroolu

jaabi

- moo

kunkili] na

dookuwo

Yitandiroo - Saferife]o

yitandi me]

safeta

kariteefayoo

la kuwo to

me] keta ni]

fitinoo le

kono

- Ñininkaaroo

ñi] kuwo

laañaa la

- Koroosiroo

- ka kacaa kuwo

ñi] na kuwo la

ko a yitandita

ñaame]

Moo kunkili]

na dookuwo

Ka kafoolu

la dookuwo

koroosi kuu

- karandi]olu

talaa

kafundi]olu

ti

- a fo ì ye ì

ye

kariteefayoo

ñi]

keñaa saata

- a fo

karandi]olu

ye

ì ye

kariteefayoo

ñi] na

kuwolu bee

koroosi,

fitinoolu

ani] ì sunta

me]

na

- a fo

- kariteefayoo

ñi] taamandiñaa

kuwo seyinka]

- kuwolu mennu ka

ke janni]

kariteefayoo

kuwolu be

topatoo la

- kariteefayoo

waatoo

- kariteefayoo

koolaa

- kisikisiri ke

fitinakuwolu

sababoo la mennu

ka soto

kariteefayoo

waatoo la

- ali kuwolu kacaa

ñoo fee

- ali miirali ke

feerekuwolu la ì

be sooneeyaa la

Moo kunkili]

na la dookuwo

Page 135:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

135

karandi]olu ì

ye a fo ñi]

kuwo

dimbaa be

dube]

noo la

ñaame]

- kibaaroolu

fintindi

kuwo ñi]

taamandiñaa

la

noo ñaame]

- ali landiñaa ke

ì la

sooneeyandiñaa

la

Ka kuu

kutoo la

kuwolu

dedaa kuu

- fasari ke a

kotoolu la

- miira kummaalu

a

kuwo to

- kariteefayoo

keñaa saboo

- kuwolu yitandi

mennu ka a

tinna fitina

kuwolu ka soto

kariteefayoo

keñaa to

- landiñaa fo ì

la kuwo to

- ali a kuwo

kacaa ñoo fee

- londi ñini

kariteefayoo

keñaa saboo la

kuwo to

- fe] fo ì kuwolu

laañaa to

Kafudookuwo,

ani] ka a kuwo

kacaa ñoo fee

- ka kuu

kummaalu

la kuwo

koyindi

- tiyaatari

kuwolu

Ka londoo

la kuwo

yinka me]

sotota

kara]o ñi]

to

- kuwolu taamandi

mennu fota

kariteefayoo la

kuwo to, ani]

kibaaroolu

mennu sotota

Kafudookuwo

Kuwo

sooneeyandiñaa

Ka kuwolu

murundi ì

noo to

Taamanseeroolu

yitandi

kariteefayoo la

kuwo to me] keta

tili]o ni] tooñaa

Moo kunkili]

na dookuwo

Page 136:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

136

kono

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Maraliñaa kendoo

Kacaaku]o: Demokaraasi ani] maraliñaa kendoo

kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoolu ka maraliñaa kendoo la kuwo balundi.

Kara]o ni] karandiroo hame] kuwolu:

1. Miira kummaalu ani] saritoolu mennu be dendi]

maraliñaa kendoo la kuwo balundoo to.

2. Feeroolu landi ka maraliñaa kendoo la kuwo balundi

ka tara ñoo la yaa buuñaa ka] ani] jamaa la

katakuwolu.

3. Karambunto londoo siloo taa wara] londoo fannaa

kote] ka simfaalu taa maraliñaa kendoo balundoo

kuwo to.

4. Daajika kendoolu taa mennu be maraliñaa kendoo kuwo

balundi la.

Kuwolu mennu be cokiri] ñoo la a kuwo to

Tilimbaliyaa la kuwo koroosiroo to, a jeta ECOWAS

bankoolu ka] ne ko ñi] kuwo mu koleyaa kuu baa doo le

ti, ni] i naata luwaa buuñaa karoo la. Ñi] koleyaa

kuwolu muumeelaa bee bota maraliñaa kuru]o le bala.

Maraliñaa kendoo ate mirañaa kuwo bota fankoo kuwo

bundaa le bala ani] “Anglo saxon” maraliñaa luka londoo

siloo la. Duniyaa la fanka bu] baa (world bank) wolu le

Page 137:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

137

ye a kuwo sabatindi nu] 1990 sa]olu kono ka sariti

luwaalu yiriwandira]o ti.

Maraliñaa kendoo kotoo

Janni] ¢ be du] baa la maraliñaa kendoo kuwo kono ka a

kotoo fasari, wara] maraliñaa kendoo me] be dendi]

domokaraasi siloo la, moo si a fo noo le ko a kotoo mu

ñi] ne ti ko, kafuñooyaa me] be maralilaa ni] marafe]o

teema ka tara jamaa la kuwo topatoo ka] a ñaa ma. A be

wolu kono kome]:

- ka londi bundaalu sabatindi domokaraasi siloo ye

- ka ñi] londoo bundaalu balundi ì ni] luwaa la kuwolu

ye ñoo muta

- bankudi]olu daa kali bula bankoo kuwolu to ka

demokaraasi taamandi ka luwaalu buuñaa hani mennu be

loori] feeyaa kuwolu ye.

Maraliñaa kendoo ate mu bundaa le ti ka a je bankoo kuwo

bee kali taama a ñaama, ani] bundaa kote]olu mennu bee

be bankoo ka], ka a je ko ì la kuwolu bee la taa ni]

luwaa ye taa ñoo la.

Maraliñaa kendoo saritoolu

Ñi] saritoolu mu naani le ti:

Ka loo i loodulaa: Ñi] bundaa be mansakundaa ni]

bankudi]olu bee le ye. ECOWAS bankoolu ye ì la luwaa

dedaa bundaa ni] duniyaa la hadamadi]olu la ñanta kafoo

la kuwolu le tembe. Kome] a fota ñaame] duniyaa bee la

karoo la, hadamadi]olu la ñantoo diiñaa kuwo to. Bari

hani wo bee dulaa doolu to, tilimbaliyaa kuwo ka soto

Page 138:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

138

jee le ani] luwaa buuñaabaliyaa. Ñi] ye me] yitandi wo

le mu ko, demokaraasi maraloo ma] ke ñi] dankodoro] ka a

karandoo bundaalu sotondi. Ñi] ye a yitandi ja] ne ko

ñi] karandiroo bundaa la sotoo a ma] demokaraasi la kuwo

balundoo bambandi.

A mu marilaa bee le la dookuwo ti ka a je bankoo luwaalu

ni] saritoolu moolu ye ì buuñaa. Kiitiyolu kali kunti

tili]o ni] tooñaa ka], bankoo la taamadika]o la kuwo ye

buuñaa. Bankudi]olu bee le ñanta kuni] na ka a fahaamu

ko jamaa la kanindiroo ka bo mansakundaa bulu wara]

mansakundaari]olu, a kuwo ñanta juubee la bankoo fankoo

buloo keeñaa le la.

Ni] wo keta bankoo moolu ñanta londoo ñini la jamaa la

de]ñooloo dookuwo kuwolu to le. Jamaa la de]ñooyaa

dookuwo moo be a fasari la ñaame] wo le mu, ate mu

miiroo le ti, lañinoolu, duniyaa moolu la jeriñaa ani] a

kuwolu taamandoo ko jamaa la taarikoo kuwo be laari]

ñaame]. A ye ke ñaa la, ì bee ye de] ka ke su] baa

kili]o ti. A kuwo be laari] te] ne, J. Pershoor, be] baa

me] keta Mexico saatee baa to 1999 sa]o konoo la.

Jamaa ñanta loodulaa kendoo le ke la ñi] kuwo to. Jamaa

ñanta a daa ke la kuwo to le ka a je ko luwaa buuñaa

kuwo ye sabati, jamaa la londoo sotoo kuwo ye sabati,

ani] hadamadi]olu la ñantoo, ani] kayiroo kuwo ye

sabati. Jamaa ñanta a daa bula la kibaari janjandoo

kuwo to le, ka keloo ke maraliñaa jawoo kana tili] moolu

la, sako sembenta]olu.

Kenebaa to kuwo: Ñi] be dendi] kibaaroo la janja]o le

la. Moolu mennu be a kuwo kono ì ñanta kara soto la

kuwolu taamandiñaa la le. Ka kibaaroolu soto a ñaama a

be beteyaa la le ka kuwolu fahaamu ka bula ì keñaalu

nooma. Mansakundaa ka a daa bula a to le ka marisewo la

Page 139:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

139

kuwolu londi, ka naamujoo la kuwo sabatindi ani] ka

bankudi]olu la kuwolu topatoo.

î daa la buloo kuwolu taamandoo to beteyandoo,

mansakundaa ñanta a la taamandiñaa siloolu kibaaroo

janjandi la le a ye ke kenebaa to kuwo ti, bankudi]olu

daa ye tara bulari] bankoo la sariti taamandoo kuwolu

to.

Luwaa buuñaa: Moo bee le ñanta kaaña] na luwaa bundaa

taamandiñaa to. Luwaa taamandoo ñanta ke la tili]o le

kono, sako luwaalu mennu be laari] hadamadi]olu la

ñantoo siloo la.

Ka i daa bula kuwolu taamandoo to: Musoolu ni] kewolu

bee le ñanta ì daa bula la kuwolu taamandoo to, a

saritimaa wara] luwaa bundaa.

Ka kafu ñoo ka] a kana ke nuku]o kono ti, a ñaa be

tilindi] moolu la haañoo le la ka ì daa bula kuwolu to

ani] ka haañi ka diyaamu. Misaalifee bankudi]olu ye

kara] ì ye ke kili] ti ka mansakundaa tonto] ka kuu ke

kuwolu to me] mu ì la lafinnakuwlu ni] kuu te]olu ti

mennu be ì batandi ka]. Ñi] kuwolu deemaaroo si boo noo

dookuu bundaalu bulu le mennu ma] tara mansakundaa koto.

ÿata]olu mennu ka soto maraliñaa kendoo to tundoolu ka]

ECOWAS ye taamandiñaa sila kendoo doo le soto ka a je ko

marali]aa kendoo ye sabati tundoolu ka].

- Kambe] bundaa A/SP 1/12/01 demokaraasi la karoo ani]

maraliñaa kendoo. Kambe]o timmandira]o, fitinoolu

ba]ñaa taamandoo kuwo to, kayiroo sabatindoo, ani]

tankoo.

- Kambe]o bundaa, moolu la taa ni] naa la kuwo to to]

kana tara laari] ì ka], sabadulaa ñantoo 1979 sa]o la

Page 140:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

140

- Kambe] bundaa, jamaa bankudi]yaa yitandiroo to 1982

sa]o kono.

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Maraliñaa kendoo

Ñi] kuwolu bee koolaa, hani bii tilimbaliyaa be sotori]

ne. Hani bii a be sotori] bankoolu ka] ne. A kuwo be

yomfari] dulaa doolu to, a be kontindi] dulaa doolu to,

fankoo taamandoo la karoo la, saritoolu to ani]

demokaraasi taamandoo kuwolu to. Misaalifee,

Jamaa ka de] dookuwolu mennu la, dookuu bundaalu

mennu ka ì taamandi, ì buka kuwolu ke ì ñaama. Ñi]

ka su] ì la siloo noomabaliyaa le la dookuwo la

kuwolu landiñaa to. Ñi] ka naa kuwolu jawuyandi

naamujoolaalu la karoo la.

Karandirilaalu mennu be karandiloo la dulaalu to

mennu ma] tara mansakundaa koto, wolu buka ì la

karansiloolu bee nooma fo ì ye ì ba], dindi]olu ka

naa sii kotobooroo ku] na, a ye a tara ì ñanta me]

bee kara] na, ì ma] a bee kara].

Baluwo kuwo ka koleyaa, a buka su] fe] na fo

tilimbaliyaa, ñi] bee ka naa laa sandirilaalu le

ka].

Koleyaa kuwolu ka maralika]o londi, ani] ka yiriwaa

kuwolu janjandi bankoo karoo bee la. Me] ka ñi] bee

saabu wo le mu kuwolu ka ke nuku]o le kono, ì buka

ke kene baa to, ani] maraliñaa kendoo fanaa buka

soto.

Ka i ñaa kaasi jamaa la nafaakuwolu la, i buka ì

muta fe] ti.

Koleyaa kuwolu mennu ka soto jamaa la taa ni] naa la

ani] waafirife]olu: Ñi] bundaa la koleyaa kuwolu ka ke

bataa le ti me] ka laa moolu ka] naanewolu to ani] hani

Page 141:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

141

bankoo fa]o ka]. Moolu ni] waafirife]olu la tankoo kuwo

ma] tara bambandi].

Maraliñaa kote]olu fanaa la kuwolu ñanta miira la le,

kuwolu mennu be ko:

Ka saritoo doolu jenkendi kara la

Kenebaato kuwo la sotobaliyaa

Kayitoolu topatoo la naafoo tundoolu ka], ani] ka

bula a kuwo nooma

Kisikisi sotobaliyaa

Luwaa buuñaabaliyaa

Koleyaa kuwolu la sotoo naanewolu to

ECOWAS kafoo ate le mu kafoo ti me] ye semboo soto ka

kuwolu kafu ñoo ma. Katoo be keri] ne ka simfaalu taa

maraliñaa kendoo kuwo yiriwandoo to, ka ñoo la

bankudi]yaa soto ani] moolu la ke kili]o ti.

Feerelandi kayitoo

Tunku] naaninja]o (4): Demokaraasi ani] maraliñaa

kendoo

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Maraliñaa kendoo

Kumaku]olu mennu be kacaaku]o kono

Kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoolu ka domokaraasi kuwo balundi.

Karandiroo ni] kara]o hame] kuwolu

1. Miira kummaalu ani] saritoolu mennu be dendi]

maraliñaa kendoo la kuwo balundoo to.

2. Feeroolu landi ka maraliñaa kendoo la kuwo balundi

ka tara ñoo la yaa buuñaa ka] ani] jamaa la

katakuwolu

Page 142:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

142

3. Karambuto londoo siloo taa wara] londoo fannaa kote]

ka simfaalu taa maraliñaa kendoo balundoo kuwo to.

4. Daajika kendoolu taa mennu be maraliñaa kendoo kuwo

balundi la.

A be waatoo me] taa la: (18hrs)

Karandiri joora]olu

kara]o keñaa ani] kara] kitaaboolu

ECOWAS la sembera] kitaaboo

Sinnaamaa bondoolu

Nataaloolu, ani] nuunuufe] kote]olu

Kitaabu safeeri]o

Intanetoo

Feerelandi kaatimoo

Ke

waatoo

Feere kuwolu

mennu be

taamandi noo

la

kumaku]olu mennu be

a kono

Feerelandoo

siloolu

waatoo

1 Moolu la

miiroo kuwo be

laari] ñaame]

- Saritoolu la

kummaayaa,

fondama]olu ani]

maraliñaa kendoo

- kisikisiri joora]olu

- kafudookuwo - ka moolu la

miiroolu

fanundi

- kisiksiroo - kacaalu - ka karandirilaa

lu ñini ani]

dookuu

bundaalu.

- Ka bula

kuwolu keñaa

nooma

- Sawurañooyaa

2h

2 Ka joora]olu

sotondi ani]

luwaa sariti

loori]olu ka

maraliñaa

kendoo la kuwo

lond

- joora]olu ani]

londoo bundaa ka

maraliñaa kendoo la

kuwo yitandi

- maraliñaa kendoo

kuwolu mennu be a

kunnato la

4h

3 Ka kuwolu

yitandi mennu

be ke la

]ata]o ti

ÿata]olu mennu ka

soto demokaraasi

kuwo taamandoo to

tundoolu ka]

2h

4 Ka feeroolu

landi

maraliñaa

kendoo la kuwo

- miiroolu fasariñaa - ka maraliñaa kendoo la kuwolu

faramfansi

4h

Page 143:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

143

be loo la

ñaame]

- ka tiyaataroolu

bondi kara]o

siloo la

- ka kuwolu

keñaa juubee

5 Ka maraliñaa

kendoo la kuwo

dundi londoo

taamandoo

siloo kono

- ka kara]o keñaa

koroosi

ani] karandiri

joora]olu

- ka karandiri

joora]olu parendi

- ka kara]o waatoo

londi

- ka kuwolu kisikisi

6h

Kara] kitaabu kayitoolu

Kacaaku]o: Demokaraasi ani] maraliñaa kendoo

Kacaaku] fannaa fulanja]o(2): Maraliñaa kendoo

Kumaku]olu mennu be kacaaku]o kono

Kuu kummaalu ni] miira kummalu kafuri]o, feeroolu ani]

maañaa kendoo ka maraliñaa kendoo la kuwo balundi.

Kumaku]o wara] kara]o keñaa: Saritoolu, fondama]olu,

ani] ]ata]olu mennu ka soto maraliñaa kendoo to.

Kacaaku] fannaa fulanja]o: Maraliñaa kendoo

Karandiroo ni] kara]o hame] kuwolu:

Miira kummaalu ani] saritoolu mennu be dendi]

maraliñaa kendoo siloo la

Feerelandi kaatimoo:

feerekuwolu

Hakili yiriwaa kuwo Daajikoo Feerelandi kuwolu

- ka kuwolu su]olu

ni] ì saritoolu

lo]

- ka kuwolu yitandi

mennu ka ke

]ata]olu ti

maraliñaa kendoo

la kuwo to

- ka maraliñaa

- ka tili]o yitandi - ka kuwo

kawaakuuyaatoo

juubee

- ka a je ko a ye

kendeyaa maanoo

soto le

- ka kaaña]o

saritoolu kuwolu

- ka maraliñaa kendoo

la kuwo fo

- ka nuunewolu dedaa

me] be dendi]

maraliñaa kendoo la

kuwo to

- ka siloolu londi

]ata]olu la kuwolu

be juubee la mennu

Page 144:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

144

kuwolu korooasi juubee la

Waatoo: 2hrs

Karandiri joora]olu

Londoo dookuu bundaa dookuulaalu toolu

Toolu Makaamoolu A la londoo laañaa Keemusu

Ekwe Abiola mansaa kundaa

ñaatonkoo

mansakundaa la

kilaaki baa

fankoo bundaa la

dookuulaa

minisita la

dookuu bundaa

ñaatonkoo

Fansu] kilaakoo

a foodeeyaa

karambu]olu marañaa

kuwolu le la

m

m

m

f

f

m

f

Ekwe Nestor naamu joodulaa bundaa

la kuntiyo

Kofi

Gregoire

DSS en GRH

Ekwe

Alimatou

taarikoo- lukoo

karandoo

Ekwe Kossiwa Dindi] mere]o la

kara]o bundaa

ñaatonkoo

Kamara Toffa motoborindilaalu la

kayitoo kuwo

ñaatonkoo-fannaa B

Dieng Henri PHD kisikisiroo siloo

la

Wala

Ségoulatou

jankundirilaa

Kara]o waatoo

Page 145:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

145

simfaalu

Fe]olu karandirilaa karandi] feerelandi

kuwolu

ka a juubee

londoo me]

sotota a kuwo

londi ñinoo

kono

karandirilaa:

ñininkaaroo ke ka

karandi]olu la londoo

temboo lo]

karandi]olu

Ñininkaari

jaabilaalu

- QSM - moo kunkili]

na dookuwo

yitandiroo - ñi] kuwolu keñaa

yitandi

karandi]olu la:

dipitewolu looku]

fula be]o koolaa,

ani] bankoo ñaatonkoo

la yaamarika]o ka],

ani] minisita la

yaamaroo koto me] mu

Ekwe ti ye a la

dookuulaalu too

yitandi

ko ñi] moolu toolu

yitandita ñaame],

minsisita ye yaamaroo

le soto ka bo

minisita kuntiyo bulu

- karandi]olu ye

ñininkaaroolu

jaabi moo

kote]olu ye

mennu ñininkaa

- kuwolu

koroosi

mennu sotota

- Ñininkaaroo

ke ka kuwolu

seneyandi

be] baa

ka kafoolu la

dookuwo

juubee ka a

kuwo dantee

tunku]olu talaa

siidulaa luulu ti

wara] wooro

kara]o saritoolu

lankemayandi

- miirali ke kuwolu la mennu diita ka ì la

kuwolu koroosi, ì la

makaamoolu ka moolu

la dookuwo keñaa

kuwolu kaañandi

minisita ñaatonkoo la

woosiyoo la, i ye

laañaa ke a la

- kuwolu

keñaa koroosi

ko kafoo ye a

dii ñaame].

- kuwolu

yitandi mennu

fota wara]

keta

- keñaa ñini

ì la kuwo to

kafoo la

dookuwo ko ì

ye a kuwo ke

ñaame]

Page 146:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

146

ka dookuu

kutoolu la

kuwolu bee

kafu ñoo ma

Kafoo la dookuwo

kibaaroo dii

kibaaroolu futandi

karandi]olu ye mennu

yitandi

kuwo doolu dundi a

kono mennu maraliñaa

jawoo kuwo saabu

- jamaa marañaa to - bankudi]olu la

daabuloo bankoo

kuwolu to

- ka keñaa ke londi

kutoolu taamandiñaa

la mennu sotota

- maraliñaa kendoo

fasaroo

taamanaseeroolu mennu ka soto

maraliñaa kendoo la

kuwo to

- ÿata]olu mennu ka

soto maraliñaa

kendoo la kuwo to

kafoo la

dookuwo kuwo

yitandi

- maraliñaa kuru]o,

fantamfansoo

, musoolu

ni] kewolu

la lafinna

kuwolu to,

ka tara

hadamadi]olu

la baluwo

su]olu

toorandi la

- marali kuru]o ka

kuwolu mennu

saabu

ì ye a fo

ni] ì mu

minisita ti

itolu be mu]

kuu le ke

la.

ininkaaroolu jaabi marali

kuru]o la

kuwo to

i daa bula

londi kuwolu

safewo to

mennu sotota

karandiroo

waatoo la

ka a juubee

londoo me]

sotota a be

tembe ñaadii

le

- karandi]olu bula ì

ye kuwolu kafu ñoo

ma jaatakendeyaa

kara]o la kuwo to

wara] kuu kote]olu

- a fo karandi]olu ye

ì ye doolu fanaa la

dookuwo kuwo

tooñaayandi

- feeroo yitand kafoo

be soto la

ñaame] me]

be kali la

saritoolu

kuwolu

juubee la

karandiri

bundaalu la

karoo la

ka dookuwo

keñaalu

juubee

Page 147:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

147

sawundiroo - a je ko karandi]olu

ye kaatimoolu kono

safee ni] kuwolu la

mennu ma] beteyaa

maraloo la kuwo to.

î si a kuu siifaalu

yitandi ì fa]o la

baluwo kono,

dimbaayaa kono, ani]

dulaa kote]olu to,

ani] mu] ne ñanta ke

la a kuu siifaalu

laañaa to

- dookuwo ñi]

na kuwolu

taamandi ko a

kaninta

ñaame]

- kibaaroo dii

kuwolu bee to

moo kunkili]

na dookuwo

keñaa

yitandoo

ka kuwo

keñaa nii

Kacaaku] fannaa fulanja]o (2): Maraliñaa kendoo

Sembera] intaneti bundaa tunku]o: Demokaraasi ani]

maraliñaa kendoo

Kacaaku] fannaa foloo (1): Demokaraasi

Demokaraasi

ko Daniel Gaxie ye a kuwo fasari ñaame]

Demokaraasi mu polotiki kafu siloo le ti Abraham Lincoln ye a

fasari le ko moolu la mansakundaa, ì fansu] mansakundaa, ani]

mansakundaa me] be loori] itolu le ye. Polotikoo karoo la ni] i

ko moolu la mansakundaa wo le mu moolu mennu denta banku kili]o

la ì bee be dendi] marali julu kili]o la. Domokaraasi

taamandiñaa siloo to maramoolu bee ka mara marajulu kili]o le

la. Ka]o ka bo mansakundaa le bulu ka jamaa la kuwo mara. Moo

bee be polotikoo semboo le koto, woto demokaraasi siloo ñanta

taama la ni] moolu la nafaa ka] ne la. Moou la ì marañaa keñaa

ñinkaaroo, ani] a semboo dandulaa wo mu kuu kummaa baa le ti

domokaraasi siloo to. Ka bo Greek la maraloo tumoo la ka naa

bula fo sanji wuli ta] ni] konontoo la maraliñaa kili] doro] ne

sotota moo si a fo me] be demokaraasi siloo ka] daame] moolu

fa]olu le ka bankoo taamandiñaa luwaa kuwolu kacaa ì ye a londi.

Page 148:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

148

Ka kumanda]olu tombo] ka tara dookuwo la maralilaa ye wo jeta le

ko maraloo me] ka tara loori] fatamfansoo ka]. A naata ke

domandi]-domandi] ka mansakundaalu soto mennu moolu le ka tara

loori] bankoo moo kote]o tooyaa la maraloo siloo la ka bo

kariteefayoo siloo. Ñinnu le jeta manskundaalu to mennu be

loori] demokaraasi fa]o siloo ka].

Kariteefayoo sila wo sila la ka moo tombo] ka tara loori] moolu

tooyaa la wo le mu demokaraasi ti . Ni] a ma] Suwiisoolu taa

siifaa ti, dulaa bee la demokaraasi buloo mu kili] ne ti, moo le

ka tombo] ka taamandiroo ke moolu tooyaa la. Londi bundaa la

kuwo be demokaraasi kuwo kono le, luwaa kitaaboolu, ani] ka bula

ì la kuwolu nooma, aadoo kuwo wara] ka tara loori] moolu tooyaa

la a kuwo ye tara fannaa jamaa la. Ñi] demokaraasi siifaa kendoo

le ti me] ñanta ka buuñaa. Ñi] siloo le ka a tinna noo polotiki

kafoo ka taama noo ka falindiroo saabu polotikoo siloo la.

Londoo bundaa me] ka bo ni] luwaa siloo la ani] miiroo wolu bee

be dendi] moolu la fooroo le la. Aadoo juubeeriñaa doolu be jee

wolu ka demokaraasi semboo da]o le yitandi. Jamaa luka londoo

kuwo me] na miiroo be taa la ja], wo ma] loo ka demokaraasi

siloo bambandi. î ka a kata le ka a kuwolu fahaama ani] ka

taamandiñaa kuwo seneyandi. Siloolu mennu be duuma wolu le a

kuwo taamandiñaa ti. Ka ñi] kuwo seneyandi ka tara moolu tooyaa

la ofisoolu to a ka demokaraasi taamadiñaa siloolu le yitandi ka

ì la kuwolu taamañaa tembendi. Jamaa luka londoo wo ka a je ñaa

doo le ñaama, bari a si doolu bee fanaa walikilindi noo le mennu

lafita ka demokaraasi taamandiñaa siloo ni] itolu taa kuwo laa.

Su]o bota mennu bala: Gaxie, Daniel, ani] Démocratie. Sembera]

kitaabu baa kono masi]olu kono, a be leeroo me] kono ka bo

15/06/2012 sa]o la

Page 149:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

149

Tunku] 5: Musukee jeeñaa

Page 150:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

150

Kayiroo ani]

yiriwaa Bankoolu ani] kafoolu la dookuwo le mu ka kontiboo ke kuru]yaalu

la mennu ka musoolu maa a ka koleyaa me] ke, wo tamnbita ka to]o

laa kuru]yaa kelaalu ka]. Ñi] ye me] miira wo le mu ka luwaa

londi ani] kafoolu ni] polotikoo karoo la. Yamfoolu ka jiijaaroo

ke kafoolu fondoma]olu la le mennu be jooseyiroo ka] ka bo

fitinoolu kono ka kuulu ke mennu si ke fitonoo ni] kaañambaliyaa

ti. Wo si tenkumbaliyaa ani] tilimbaliyaa mendi noo le adu] a si

mantooroo ni] silandiroo laa noo musoolu ka] ne mennu si fitinoo

wulindi.

Ellen Johnson Sirleaf (musu foloo me] nana keta Peresida]o ti

Layibeeriya ani] AAfirika kono a la yitandiroo ñanta tembe la le.

Me] mu musukee jeeñaa kalamutaroo ti fitinoo dinkiraalu to, a

kummaayaata ka a je ko kayiroo ka a je ko kayira sabatindoo ni]

kayira londoo keñaalu si ke noo ñaato (Ñi] mu duniyaa bankoolu la

danteeroo laañaa le ti).

Page 151:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

151

Musukee, kayiroo

ani]

yiriwaa jikoo

1. Musukee miiroo

2.Musukee kayiroo ni]

yiriwaa

]ata]

Daayelera]o

usukee waati jamaa a ka ke miiroo le ti me] be

laari] kummaayaa la musoolu la kuwolu la. Kitaabu

yinkoo be fahamundiroo ke la fahaamurubaliyaa miroo

la le me] be duniyaa kono. Musukee mu hadamayaa

kono miirali le ti me] be yitandiroo ke la fatamfansoo

la me] be moolu teema musukee la karoo la, sii

dooyaari]olu, ani] ka hadamayaa kafu, keebaayaa, ani]

kuu kote]olu. Ñi] ye londiroo ke semboo la moolu la

kafoolu teema. Musukee hamoolu ka sooneeyandiroo ani]

silandiroo ke hadamadi]o la yiriwaa fanundoo to,

hadamayaa semboolu, moo nafaalu kafu wo kafu kono

kayiroo sabatindoo to. Wo bee koolaa ñaa wo ñaatotaa me]

keta fitinoolu talaa to sanji laba]olu kono, tankoo,

kayira sabatindoo keta suula le ti AAfirika tilijii.

Tankandiroo ni] kacaa me] keta ñaatotaa ti kayira

sabatindoo dookuwolu ti, sayinka] looroo, kayira londoo,

ka sembentu]yaa ke demokaraasi la ani] maraliñaa betoo

la fitinoolu koolaa bankoolu to mu kuwolu le ti de]ñoo

M

Page 152:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

152

jamaa la ñaatili]o keta me] ti kayiroo la karoo fanaa

la.

A tooñaala ñaa wo ñaa musukee miiraloo to, a be ali bee

kono le musoolu ni] dindi]olu keta moolu le ti fitinoolu

mantooroolu ka mennu maa. A tooñaayaata le ko ñaatotaa

sotoo katoolu la kafuñoomoo kono kayiroo to me] be

dendi] ì la semboo to ka a je ko mennu labanta daadu]o

la ka sikandiroo ni] sabatindiroo ke kayiroolu la.

ECOWAS danda]o la ñoomoyo, kayiroo ni] tankoo to dabari

dookuu be] me] keta Abija] 2009 sa]o kono ye kuu

kummaalu yitandi musoolu la daabuloo kayira sabatindoo

to ani] fitinoo marañaa keñaa to.

Wo ñaa wo ñaa ni] musoolu tuta kuu kote]olu to, ni] ì la

suula kuwolu ani] lafinna fe]olu ma] kontiboo, a

seneyaata le ko ì la kata kuwolu le ke noo la hadamayaa

ni] fankoo yiriwandoo to. Woto musoolu la daadu]o kayira

sabatindoo ani] tankoo to ECOWAS loodulaa to musukee

yiriwandoo to ye a fo le kenebaa to kayiroo ni] tankoo

keta nuunee kummaa le ti taamandiri feeroo to. Ñi]

tembendiroo fanaa ye a tooñaayandi le ka bulandiroo ke

tunku]o la me] musukee, jikoo kayiroo ni] yiriwaa to ñi]

kitaaboo kono ye hamoo soto le ka daajikoolu ani]

maañaalu dundi mennu ni] kayiroo si taa noo.

Ñi] tunku]o loota kacaaku] fanaa fula le ka].

Musukee miiroo

Musukee kayiroo ni] yiriwaa ]ata]o

Tunku]o ye me] fudi

Ka kafuñoomoo ke mankutoolu , miiroolu ani] daajikoolu

la mennu sutuyaata silandiroo la musukee kayira londoo

ani] yiriwaa to.

Kacaaku]o fannaalu

Page 153:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

153

Kacaaku] fanaa 1: Musukee keeñaa

Kacaaku] faannaa 2: sasiroo me] be musukee la kayiroo

ni] yiriwaa kono

Kacaaku] fannaa 1

Kacaaku]o la fanoo:

Ka mankutoolu, miiroolu ani] daajikoolu soo ñoo ka]

mennu si taa noo la ka sikandoroo ke musukee miiroo la

Karandiroo ni] kara]o hamoolu

1. Ka a noo miiraloo musukee ani] musukee miroo to

2. Ka taamandiroo ke londoo ani] londoo kekuwolu la me]

si a sooneeyandi ka dundiroo ke musukee jeñaa to

3. Jika kendoolu taa mennu taata musukee sikandoo to

Fudoolu kono fe]olu:

Miirali ku]olu kotoo:

Musukee:

A taaoñaayaata ñaa wo ñaa ko kumaka]o musukee be faransi

ka]o to le juubeeroo to musukee karoo la ñi] fanaa to a

mu Faransi ka]o fasariloo le ti Ankaleeka] miiraloo to

musukee. Musukee kotoo mu me] ti wo le mu kafuñooyaa to

me] be kewolu ni] musoolu teema ì la kafoo kono

hadamayaa ni] aadoo looñaa to. Fatoo me] be kewolu ni]

musoolu teema sotota le, me] si fali] noo waati sutu]

mennu fatata aada koli]o kono ka bo kafu doo to ka taa

doo to.

Wuluuñooyaa to musukee: A buka fali] daaajikoo mennu

sotota wuluu waatoo la ñaa wo ñaa allandaaroo to

Hadamayaa musukee: A hadamayaa ka a loo, fali]-

fali]o ni] yelemoo ka ì faso] siifaa waatoo kono

ani] kenoo

Page 154:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

154

Musukee kaaña]o: Ñi] ka me] fo wo le mu kaaña]o me]

be kewolu ni] musoolu teema sotooo ani] maraloo la

sotofe]olu ani] nafaafe]olu mennu soto yiriwaa kono.

Musukee tili]o: Ka tili] ani] ka kaaña] kewolu ni]

musoolu ye musukee kaaña]o to.

Musukee kaaña]o: Kaaña] betoo. Ñi] moo fuloo teemoo

musukeelu bee si kaaña] daabuloo to londoo tu]olu

to, miirali betoo le mu ñi] ti.

Fatamfansoo musukee teema: A ma] ke tili]o ti wara]

tilimbaliyaa deemaaroo me] ka dii kewo la wara]

musoo la, musukee daajikoo to.

Musukee daajikoo foo: A sotota lannoolu to mennu ka

daajikoo ani] kewolu to mennu be musukee kili] ka]

wara] doo. A kata i ye daliiloo fo kewolu ye maraloo

me] ke musoolu kana bo kafu taamandiñaa to bari a si

bo dinkiraa to kewolu ni] musoolu be daame] to.

Semboo sotoo wara] sembentu]yaa: Semboo bambandiñaa,

daabuloo ni] nookuu tombo]o ani] kambe] diyaamoo mu

taramfambuloo le ti. Duniyaa bee kafoo kibaaroo ye a

fasari le ko a ka dookundi Faransi ka]o fanaa to le.

Musukee miiroo:

Musukee miiroo mu miiraloo le ti harijee fatamfansoo me]

be kewolu ni] musoolu teema, dookuwolu to mennu diita ì

la hadamayaa ani] kafuñooyaalu to me] be ì dammaa teema.

Ñinnu mu kuu kummaalu le ti me] ye hadamayaa

yiriwandiñaa ani] saritoolu sotoolu, dookuuñaalu ni]

dookuwolu to bankoo ni] banta la kafoolu be mennu dookuu

ka]. Musukee sutuyaata fankoo, hadamayaa, lu] wo lu]

ani] moolu la kulloo haajoolu ani] kafoo ye dookuwo dii

moo wo moo la (kewolu ani] musoolu) dookuu loori]olu

took duniyaa bee kafoo me] be loori] senoo ni] domoroo

la (FAO) yirikaroolu to ani] musukee, senoo kisikisiroo

to (2001).

Page 155:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

155

Kacaaku] fannaa 1: Musukee miiroo

Musukee miiroo la taarikoo:

1950 sa]olu loota jooseyiroo le la ì ni] kafoolu mennu

bo ko duniyaa bee kodi rankeesoo (IMF) ani] duniyaa bee

la kodi bu]o(WB) la funtoo ka falindiroo ke, duniyaa

la saalu]o ni] sonkoduwo sotota keloo koolaa la fansotoo

kafoolu ani] 1946 sa]o la le mu ì ye kafoo loo me] be

loori] musoolu la kuuñaalu topatoo la. 1960 sa]o juunoo

waatoo koolaa luwaa mammandoo le ti, ñantoolu ani]

kafoolu mennu funtita duniyaa kono.

Hadamayaa kuwolu miiroo

Ku kutoolu ka musoolu la yiriwaa ke ketaa ti

Ka musoolu daabulandi yiriwaa kuwolu to (WD) ani]

(WID) musoolu la yiriwaa kono ani] sotofe] sotondoo to

dookuwo la loo to. Bonkuwolu musoolu la yiriwaa kono

(WID) a keta katoo le ti ka musoolu la suula kuwolu

sotondi fannaa bee to, dookuu loori]o maroo to mennu mu

ì la nafaalu le ti. Musoolu ye fansoto baa le soto bari

ì ye mantooroo ani] fitinoo soto mennu sababuta kewolu

ka foo dookuwolu la. “Musukee” miiroo wo le mu,

juubeeroo ni] kumfaaroo mennu karoo bee to hadamayaa la

karoolu la kuwolu ni] musoolu teema a kummaayaata ka

tondiroo ke kaaña]o la me] keri] hadamayaa ñantoolu to

ani] ka beteyandiri kendoo ke feeroolu la ka yiriwaa

sabatindi.1960 sa]olu kono yiriwaa sabatindoo me] hameta

ka seyindiroo ñoo ka] daafe]olu ni] danda]olu to,

fankoo, hadamayaa ani] aadoo bundaalu yiriwaa la karoo

la ñaa tilinta niitiyolu la daabuloo yiriwaa keeñaa ani]

kaaña]o kewolu ni] musoolu teema.

1995 sa]o kono Beeji] be]o me] keta musoolu la kuwo to

ye funtindiroo ke musukee ani] yiriwaa miiroo la (GDD).

Ñi] hameta ka sotondiroo suulakuwolu sotondi ani]

Page 156:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

156

suulakuu siimankili]olu musukee kili] wo kili] ye me]

ñaa be tilindi] musoolu la sembentu]yaa la ani] ka a ke

kuwo ti ì fanaa la hadamayaa ani] dimbaa kaañambaliyaa

la karoo la.

Musukee miiroo ani] yiriwaa (GAD) mu sila katoo le ka

fatamfansoo bo kewolu ni] musoolu ni] kambanendi]olu

ni] sunkutundi]olu teema.

Ka sawundiroo ke musukee kuwolu la mennu be kewolu ni]

musoolu teema, wara] ka kafundiroo kaaña] siloo taa ko

a fota ñaame] moolu mennu la moo foloolu mu Ankalee

tubaatoo ti ka sondiroo ke moolu sonta ka hakilimaayaa

mennu la mu siloo le ti ka wulindiroo ke kaaña]o la. A

ñaa be tilindi] hakilituu baa le la kaaña]o la karoo la

kewolu ni] musoolu teema saratoolu, taamandiñaa ani]

yiriwaa dookuwolu, ka sawundiroo ke ñoo ka] musukee ma]

ke ko ka a je ko musoolu dammaa le si ì daa du] noo

yiriwaa dookuwolu to mennu loota kooma. A ye ñi] fanaa

fo le ka laa ko musoolu ni] kewolu si ì daa ke kuu

kummaalu landiroo ani] ì feere dadaa to. î si yiriwaa

kontiboo noo kuu kummaalu ani] musoolu ni] kewolu la

suulafe]olu, ka sawundiroo ke ñoo ka] musukee suulata

ka juubeeroo ke yiriwaa kuu kummaalu la nafaa yiriwaa

dookuwolu to kewolu ni] musoolu to hadamayaa yiriwaa

karoo bee la. Ñi] juubeeroo ñanta ke la janni] so]olu

be ke la kuu kummaa la mennu bo ko hamoo tamandiriñaalu

ani] sotoo talañaa.

Loodulaalu talaañaa ¥ siiñaa kono

Musukee la dookuwolu

Sotondiroo seyinka]

sotondiroo

Moolu kono

Marisandiisoolu

ni] dookuwolu

karandiroo,

karaloo,

samatadadaaa

Wuluuñooyaa, aadoo,

dindi] wuluwo

- Tulu]o ani]

foñondi]o

- Londoo ni]

nindiroo

- Ka kensundiroo ke

dookuwolu la ani]

hadamayaa kuwolu

- Dookuwolu ani] aada

saratoolu

- Daadu] hadamayaa kafoolu

Page 157:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

157

to

- Hadamayaa maraloo

- Moolu marañaa

Kalamutandiroo wara] fahaamuroo dookuwo (musukee

miiroo):

Loodulaalu si bamba] noo ni] saratoolu mennu ni] ì

mutata bambanke. Ñi] na karoo la, falindiroo le mu

aadoo,maabeeroo, miiraliñaalu, si ke taamanseeri

fali]o ti. Ñi] ye me] fo wo le mu ñi] kuwo ñanta juubee

la kendeke le ka bo ¥ na aadoo la jeñaa to, dookuulaalu

ye taamandiñaa loori]o dadaa mennu be laari] kekuwolu kono ani]

ka tara loori] ¥ na kuu senu]olu ka]. Musukee hadamayaa kfuñooyaa

me] be kewolu ni] musoolu bee ka] ani] dimbaayaa fankoo kafu buloolu

le ye wolu bee nafaa, a keñaa ani] a la alihaaloo to hadamayaa

kalamutandiroo to, diinoo, aadoo me] ka a fa]o fali]. Misaalifee ì

si loo noo kafoo ti ì ye kaañambaliyaa sabatindi kewolu ni] musoolu

teema luwaalu ni] sarotoolu mennu be laari] futuwo, futuuba]o,

wuluubaliyaa la, dindi] topatoo, sotofe]o ani] saratoolu mennu be

loori] moolu la kuwo la.

Luwaalu mennu si musukee sikandi

Duniyaa bee be]o kabiri] Mexico, Beijing:

Duniyaa bee be]o musoolu ye (a boodulaa”UNIFEM”, ka taa Beijing)

Mexico 1975

1975

Copenhagen

1980

Duniyaa bee be]o

musoolu ye ka bo

Juuni karoo tili

ta] ni] luulu

(15) ka taa

Julaayi karoo

tili fula (2)

1975 sa¿o la

Duniyaa bee sa]o

musoolu ye

Duniyaa bee kafoo

la sanji ta]o

musoolu ye

Sanji ta]

be]o

daatawu]o

musoolu ye.

Taamandiñaa

lu taa.

1976

Page 158:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

158

Ka bo musukee ani] londoo Senekaali bankoo kono(ORGEDS 2008 )

Kacaaku]o fannaa 1: Musukee miiroo

Duniyaa kafu baa la tankoo kansulu la kumlandiri]olu

AAfirika tilijii kumalandiri]o 1325 me] loota musoolu,

kayiroo ani] tankoo ye

Duniyaa kafu baa la tankoo kansulu la kumalandiri]o 1325

AAfirika tilijii keta so]o ko a muta Okitooba 2000 sa]o

la. A keta luwaa ti taarika saratoo ñaalabulandira]o me]

ye a suula kummaayaa me] be musoolu la ì daadu]o ani]

kafuñooyaa musukee miiroo to kayira kacaalu hadamayaa

ferelandoo, kayira sabantindoo dookuwolu lani] ka

bambandiroo ke kayiroo ani] fitinoo koolaa maraliñaa to.

Kumalandiri]o 1325 loota doro] dookuu fanaalu la:

1. Musoolu la daabuloo fannaa bee la sonkuwolu dadaa to

ko me]:

Bankoo ka], tundoo duniyaa kafoolu, ani]

Feereelu mennu si fitinoo tankandi, maraloo ni]

kumalandiri]o

Kayira kacaalu

Kayira sabatindi dookuwolu ka ke soojarooolu ti,

musu poliisiyaa ani] ka ke moolu ti mennu ma] tara

sarawiisoolu la

Ka ke duniyaa kafoo kilaaki baa la tombo] moo ti

Nairobi 1985

Beijing 1995

Ka bo

sekitemba

tili 4 ka taa

a tili 5 1975

sa]o ka aaroo

ke dookuwolu

la, duniyaa

bee be¿o ka

dookuwo ke

kacaaku]olu:

Kaaña]o ni]

yiriwaa

Page 159:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

159

2. Ka musoolu ni] sunkutundi]olu tankandi laañooyaa

fitinoo ani] fitinoo me] be laari] musukee ka] wolu

kono

Hadamayaa ani] teremma] kuwolu dulaa to wudaayi

moolu la kampoolu to

Kayira dookuulaalu karandoo, dookuwo kono ani]

janni] ì be ì du] na dookuwolu la musoolu ni]

sunkutundi]olu la ñantoolu ani] tanka betoo

keeñaalu.

3. Ka tankandiroo ke musoolu ni] sunkutundi]olu la ka

musoolu la ñantoolu sikandi luwaa bambandoo ani] ka

ì sembentu]yaa kuwolu to, wolu kono:

Ka kiitindiroo ke kuru]olu la keloo waatoo, moo

jamaa faa, kuu kuru]olu kee moolu la ani] tiñaaroo

duniyaa moolu la ñantoolu la

Ka hadamadi]yaa buuñaa ani] moolu la tarañaa wudaayi

kampoolu to

Ka bayiroo ke foroseetoo laañooyaa kuu kuru]o la ka

bo kambe]olu to yamfoo moolu ye ì ye mennu kiitindi

polotikoo kuru]yaalu la, kaatu ì be tara la

kuru]yaalu koto mennu laata hadamadi]olu ka], keloo

kuru]yaalu wara] moo jamaa faa.

Ka musoolu la ñantoolu sembentu]yaa ka taa ni]

bankoo luwaalu la

Ka bambandiroo ke kewolu la mennu hameta kayiroo

sikandoo ani] fitinoo kumalandiri]o keeñaa musoolu

ka me] ke saatewolu to.

4. Ka kafundiroo ke musukee miiroo kayira dookuwolu to

wolu kono:

Ka tombondiroo ke musukee yaamarilaalu la duniyaa

bee kafoo kayira dookuu waatoo

Ka kontiboo ke musoolu ni] sunkutundi]olu la suula

kummaalu la ka tobendiroo la yiriwandiroo ke

saratoolu kono bee la

Page 160:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

160

Ka kafuñooyaa ke jeñaalu la, musu kafoolu la katoolu

ni] londoolu ka yiriwandoo ke dookuñaa ni] saratoolu

la.

Kumalandiri]o 1820 me] be laari] fitina kuru]yaa

laañooyaa la

Kumalandiri]o 1820 (2008) sa]o suuteeroo keta filiñoo

laañooyaa kuru]yaa la

Kumalandiri]o 1820 (2008) sa]o ye suuteeroo ke le ko

futuwo laañooyaa forosee me] sutuyaata fitinoolu la mu

suuloo le ti kayiroo ani] teeriyaa bee tankoo la.

Kumalandiri]o la kumandiroo ko:

Kiditiyolu kana foroseetoo laañooyaa ke moolu la ka

feeroo ke polotikoo ani] soojaariyaa hamoolu soto.

Kele kafoolu bee si a kata ì ye taramfambuloo

sabatindi laañooyaa forosee la ani] ka tankandiri

betoo dii moolu la.

Duniyaa bee kafoo ani] kayira dookuwolu si feeroolu

dadaa ka tankandiroo ani] dankuroo ke laañooyaa

forosee la

Kambe]olu

Kambe]o keta le ko fatamfansoo siifaa bee si bo

musoolu ka]

Kambe]o AAfirika sarati saferi]o to hadamayaa ani]

moolu la ñantoo me] be dendi] musoolu la ñantoolu

AAfirika

Maputoo la kambe]o

ECOWAS la dookuu feeri landiri]o ka taamandiroo ke

kambe] 1325 ani] 1820 me] be duniyaa bee tankoo

kansulu baa koto AAfirika tilijii,

Page 161:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

161

Bankoo la taamandiñaalu tili]o ni] kaañambaliyaa

musukee to.

Tunku]o feere dadaaañaa

Kacaaku]o fannaa: Musukee wali]o

Kacaaku]o fannaa foloo

Ka kuu kummaalu, miiroolu ani] kafuñoomaalu mennu be

tilindi] musukee sikandoo la.

Karandiroo ani] kara]o hamoolu

1. Ka tankoo ke musukkee miiroolu ani] musukee wali]

ñoo la.

2. Ka a taamandi londoo ani] londoo dookuwolu musukee

miiroo la

3. Daajika kendoolu taa ka musukee sikandi

Waatoo: Montoroo waati ta] ani] naani (14hrs)

Londoo joora]olu wara] karandiroo deemaara]olu wara]

safeeri kitaaboo.

Kekuwolu ani] kara] kitaaboolu mennu ni] karamfe]o

kilinta

ECOWAS sembera] kitaaboo

Filimoolu

Nataaloolu

Kitaaboolu ani] safeerife] doolu

Kibaaroo funtindoo wara] a dundoo masi]o to

(kompita) wara] futuuñooyaa feeroo londoo

Kacaaku]o fanaa 1: Musukee miiroo

Tunku]o dadaaañaa feeroo

Page 162:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

162

kara]

lu]o

Mecoolu fe] muluntañoolu

mennu be a kono

Taamandiñaalu Waatoo

1 A fo me] mu

musukee

sonkuwolu ni]

musukee miiroo

Lanna kuwolu mennu

maakuuta so]

kuwolu la kome]

musukee musukee

kaañambaliyaa

musukee tili]o

- Musukee

waaliiñooyaa

la

- Kitaaboo, kisikisiri

safeeri

kayitoolu

Safeeroo

ani] kibaari

yitandoo

Kafu dookuwo

- kitaaboo kisikisiroo

(saafeeri

kayitoo ani]

kibaaroo

yitandoo

- hakikili kono

miiraloo

- kisikisiroo - kuu kole]olu kara]o

Waati 2

2 musukee bete

kummaayaari]ol

u

lonka]olu mennu

mulunta musukee

wali]o la

Waati 2

3 Koleyaa kuwolu

ni] ]ata]olu

ñini mennu si

musukee miiroo

soto noo

Koleyaa kuwolu

ni] ]ata]olu mennu

si musukee miiroo

soto noo

Waati 2

4 Kee kuwolu

dadaa mennu si

musukee miiroo

sikandi

Kee kuwolu wara]

dookuwolu ka

musukee sikandi

sembentu]yaa

musoolu la daabula

baa yiriwaa

dookuwolu to ani]

yiriwaa

sabatindiri]o

musukee mantooroo

Waati 2

5 A dundi ñoo

kono kacaaku]o

musukee miiroo

londi

dookuwolu kono

Koroosiroo ke

londoo ani]

karandiri joorla

- A ka

karandiroo

karamfe]olu

yiriwandi

- A ka

karandiroo

karamfe]olu

wara] kara]o

- kotobooroo ke

londoo me]

sotota

Waati 6

Page 163:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

163

Londoo dookuu kayitoo taamanseeroo

Kacaaku] fannaa 1: Musukee wali]o

Kacaaku] fannaa la fanoo:

A kafuñoo la mankutoolu, lannakuwolu ani] maañaalu mennu

be tilindi] musukee sikandoo la.

Walaadaa loo wara] kara] dinkiraa: Muukee kafoo kono.

Karandiroo ani] kara]o hamoolu:

Tankaroo ke lannakuwolu musukee ani] musukee miiroo to

Mecoolu me] ñanta yiriwaa la

Mecoolu

Lonnaa baa wara]

londoo wara]

kara]o.

Maañaalu wara]

daajikoolu

Keseyaa wara]

nookuwolu lonkuwo

Fatamfansoo ke

musukee ka bo wuluwo

la karoo musu wara]

kee.

Buuñaa ke musukee

tili]o to ani]

kaañambaliyaa to

Kisiksiroo keeñaa

ke lannoolu musukee

ani] musukee miiroo

to

Londoo joora]olu wara] karandiroo joora]olu:

Kekuwolu ani] kara] kitaaboolu mennu be karanku]o la

ECOWAS sembera] kitaaboo

Fitinoolu

Nataaloolu

Kitaaboolu ani] safeerife] doolu

Kibaaroo fundindoo wara] a dundoo masi]o to

(kompita) wara] kibaaroo futañoomoo feeroo londoo

Karandiroo wara] kara]o taamandiñaa ke

Karandiroo wara] kara]o ke

Page 164:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

164

dookuwolu

loodulaa Karandirilaa

karandi]o

taamandiñaalu

Karandi]olui

ñininkaa ì la londoo

be tembedaa me] to

ani] ì la

kalamutaroo ka taa ì

la sonkuwolu mennu

be kara] na

Ñininkaaroo

lu jaabi suulafe]

foloolu

juubee

foloo wara]

janni]

londoo

Moo kili]

dookuwo

Yitandiroo Kuwolu yitandi me] ni]

musukee kuwolu

kili]yaata. Misaalifee

montooroo waati 24.

Londi kewolu ni] musoolu

ye, ì ye a fo

karandi]olu ye dookuwolu

safee ani] ì ye a tombo]

ani] kaa fo mennu

maabota kewolu ye ani]

musoolu dammaalu ye.

Dookuwo ke Kafu dookuwo

Deemaaroo

ke kafu ni]

kafu teema

dookuwolu

la wara]

koroosiroo

- Kafoo la dookuwo

danteeroo topatoo

- Kibaaroolu laba]

karandi]olu ye mennu

dii

- Bambandiroo ke ñi]

fe]olu la mennu be

nafaa la:

Wuluwo to musu to kee,

hadamayaa musukee,

musukee kaañambaliyaa,

musukee kaaña]o, musukee

tembe, fatamfansoo wara]

musukee tilimbaliyaa,

musukee jikoo liiburoo.

wali]o musukee la

taarikoo, hadamayaa

kuwolu wali] ka musoolu

daa bulandi yiriwaa

dookuwolu to ka

sawundiroo ke ñoo ka]

wara] sembentu]yandoo,

kaañandiroo miira kuu

kili]olu to,

Kafoo la

dookuwo

yitandi

Moo bee

danteeroo

Page 165:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

165

kalamutandiroo, wara]

londindiroo (musukee)

miiroo ka talaaroo ke

dookuwo la ani]

hadamayaa kafuñooyaa la

Kafuñoomoo

ke ani]

bambandiroo

ke wara] i

ye

dadaaaroo

ke londi

kutoolu la

mennu

sotota

Kibaaroolu kafu ñoo ma

kili] ti

Î kafu ñoo ma

ì ye ke

kili]o ti ko

ñinnu be

duuma ñaame]

- kumaku]o kotoo fo

- musukee miiroo la

taarikoo fo

Kibaaroo tala]-

tala] moo bee

danteeroo

waatoo

Juubeeroo

wara]

kotobooroo

karandi]olu bula ì ye

dookuwo kuwolu la ì

laata mennu la ka ì

ñininkaa ì la fo kuwolu

la mennu mulunta musukee

wara] musu fo ke.

A dadaa musukee sikandoo

joora]o misaalifee

donkiloo, nuunee

nataaloo wara] safefe]o

- Ñininkaaroolu jaabi

- Karandirila]

joora]olu

dadaaa

- moo kili]

dookuwo

simfaalu taa

ka

beteyandiroo

ke me] karanta

A sawundi

wara] i ye

seyinka]

dundi

Karandi]olu ñininkaa ì

ye a fo seyinka]

censundiroo lu] wo lu]

talaari dookuwolu

musukee to.

A fo karandi]olu ye

mansakundaa loo minisita

25 be me] kono ka

musukee jeñaa bula

kontiboo kono.

- Suufeeroo ke tili wo tili

dookuwolu

karambu]o to

- Mansakundaa loo ko

karandirilaa

ye a yaamari

ñaame]

- Moo kili]

dookuwo

- safeerife]o bondoo

- Hamendiroo ke - Dookuu kee

Kacaaku]o fannaa 2: sasiroo me] be musukee la

kayiroo ni] yiriwaa kono

Kacaaku]o fanoo:

Ka mankutoolu lannakuwolu ani] daajikoolu soo ñoo ka]

mennu sutuyaata ñoo la ka sikandiroo ke musukee miiroo

la.

Page 166:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

166

Karandiroo ni] kara]o hamoolu:

1. Kisikisiroo taamandiñalu koroosi mennu mu kayiroo ti

musukee la karoo la.

2. Taamandiriñaalu dadaa ka sikandiroo ke musukee

miiroo moolu kono ka. kayiroo ani] yiriwaa soto.

3. Londoo ani] londi dookwolu ke ka musukee sikandi.

4. Dookuu kendoolu ke mennu taamoo mu ka musukee

sikandi

Fudoolu kono fe]olu

Musukee koroosiroo wo le mu ka a juubee a koolaa kewolu

ni] musoolu ka] feere landi dookuwo, wolu kono luwaa,

saratoolu ani] dookuuñaalu, dookuu wo dookuu ani] fannaa

bee la. Ñi] mu joora]o le ti me] si kuwolu wulindi ka

kibaaroolu koroosi ani] ka taamandiñaalu dadaa domandi]-

domandi] ka fanundiroo ke musoolu ni] kewolu la dookuwo

ani] ì la daabuloo karoo bee la.

Ñi] mu taamandiriñaa le ti me] si musoolu ani] kewolu la

koleyaa kuwolu ani] ì la londoo kafu ñoo ma yiriwaa,

dookuu kee to, dookuu noomasaatoo ani] ka kotoboo ke

dookuwolu la ani] ì taamandiñaalu la karoo bee la ka a

je ko kewolu ni] musoolu ye i munafa] ka bo kaaña]o ni]

tili]o to ani] ka a je ko tilimbaliyaa kana taama.

Moo ka mu] ne ke? Moo ye mu] ne soto? Moo suulata mu]

ne la? Mu] ne mu taamandiriñaalu ti ani] wali]ñaalu ka

kenoo talaa me] be kewolu ni] musoolu la suuloo ani] ì

be lafi la mennu la.Ñi] ñininkaaroolu ñanta ñininkaa la

le ani] ka ì koroosi fo kuu kalamutari]olu si soto mennu

be keri] wo dinkiraalu to. Ñi] be a tinna le kenoolu be

je noo (me] ma] tara keri]) fatamfansoolu (mennu ma]

sii). Ka koroosiri kendoolu ke miusukee to wo

kummaayaata le dookuuñaa datidulaa to miira kuu kili]olu

to.

Page 167:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

167

Dookuu wo dookuu loodulaa to, musukee miiroo be siloo

dii la ì la le i ye ñininkaari kummaalu ñininkaa:

Jamaa le ka mu] ke?

Ani] mu] fe] jamaalu?

Jumaa le ka i munafa] nafaa fe]olu la

Mu] ne mu kewolu ni] musoolu la suuloo ni]

diya]ñoolu ti?

Jumaa le marata sotofe]olu ani] nafaafe]olu bee

la

Mu] ne mu sababoolu ti me] si fali]o ke?

Mu] ne mu koleyaa kuwolu ti?

Koleyaa kuwolu musukee ani] musukee yiriwandoo to

Ko duniyaa bee kafu baa la fooroo musukee miiroolu mu

hadamayaa fatanfansi dookuwolu ani] kafuñooyaamaa me] be

kewolu ani] musoolu, kambaanendi]olu ani] sunkutundi]olu

teema. Mennu ye ñi] dookuwolu dadaa wolu le mu hadamayaa

aadoo fankoo ani] polotikoo laañaa ti ka taa jikoolu

ani] waajiboolu kafoo kono me] koolaa, kidoo fitinoo ka

kafoolu mantoora ñaame].

Feemii Aafirika ñoofaasaa kafoo ye me] ke musukee ani]

mantooroo me] ka laa musoolu ka] fitina dinkiraalu to a

ye me] yitandi 2009 sa]o Ensoo keesi saatewo kono

Senekaali bankoo ka], karandiroo me] keta wo ñaa wo ñaa

ani] duniyaa bee la safeeri fe]olu la sotoo ani] horomoo

me] diita musukee la kayira sabatindoo dookuu waatoolu a

ka koleyaa musoolu ye tara maabeeri] kayira sabandindi

waatoolu to ECOWAS tundoo to. Safeeri fe]olu la taroo

dammaa ma] kaaña] ka a je ko dundiroo musukee la fitinoo

maañaa ani] kumalandiri]o to. Daajikoo fali]o be a tinna

la le ka kewolu karandi kalamutandi kuwolu la, kibaaroo

wara] londoo fannaa la.

Page 168:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

168

Tilimbaliyaa dinkiraa to (daa bondiroo tilimbalyaa

fe] fuloolu teema ka taa wo la). Ñi] ne mu

tilimbaliyaa ti me] ka ¥ dimi, a ñanta ke la

tooñeerilaa le la ko Feeri Nikolaasi ye a fo ñaame]

Hadamayaa kafuñooyaa to keloo keloo me] ka laa

musukee ka] fitina dinkiraalu ka danatambi kuwo ani]

ka didi]olu laañooyaa le ke.

Keloo mu kuma loori] ne ti me] ye a fo me] mu kumpa,

kuyaa jooteeyaabaliyaa, maañaa jawuyaa, daajika

jawoo, misalifee, fa] lanka] koleyaa kumoo me] ka

diimoo ni] nikuyaa saabu. Musukee keloo mu kewolu

ni] musoolu le ti daame] mantooroo ka laa musoolu le

ka]. Me] ye wo saabu wo le mu musoolu ni] kewolu la

kaañambaliyaa to semboo la. Keloo ka dii musoo le la

kaatu a keta musoo le ti wara] a ka musoo le batandi

jawuyaarinke. A daa be jee le bari a ma] da] wo la,

jaati la semboo, laañooyaa ani] hakili ino kamfaa

fanaa.

Keloo le mu me] ye a saabu wara] ka so] a la wo le mu

bundaa ti (duniyaa bee kafoo la rankeesoo me] be loori]

moolu yirikoo la (UNFPA) musukee fannaa kafoo).

Femi Aafirika ñoofaasaa kara]o me] keta musukee ani]

keloo me] ka musoolu maa fitinoo dinkiraalu to a si a

tinna le moo si:

A yitandi fitinoo ka falindiroolu de]ñooyaa ani]

dookuwolu musoolu, kewolu, sunkutundi]olu ani]

kambaanendi]olu teema

Ka kalamutaroo lafaa kayira sabatindi soojaaroolu

teema me] ka ke dookuwo bataa ti kewolu ni] musoolu

ni] sukuntundi]olu ni] kambaanendi]olu ka].

A kacaa koolaa me] be laañooyaa muluntañoo musukee

landiñaa kuwo to

Page 169:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

169

Aadoo miira tooñaa kayira sabatindi dookuwolu

dookuulaalu ñanta a lo] na le a aadoo kono siloo si

ke noo ñaame] ko keemusu kuu kummaalu ani] aadoo la

kafuñooyaa sutuyaata ñaame]

Hadamayaa aadoo kwolu tanoo (misaalifee ñaakaatotaa

(FGM) me ka ke janni] dindi]o be taa karambu]o to

wara] dindi]yaa waatoo).

Sooñookambaliyaa bankoo la luwaa ñaalabulandira]o

ni] duniyaa la luwaa joora]olu ani] ì la

sembentu]yaabaliyaa buka siloo dii maraliñaa betoo

la kuu kummaa la kewo to bankoolu kono. Wo ka

laañooyaa keloo le wulindi ani] kuru]yaalu ani]

musoolu ka ke foloo ti mantooroolu ka mennu maa

(dindi]olu wara] keebaalu ani] ka to]olu laa kuu

kuru] kelaa ka] kuu kuru]o jawuyaa be ñaame].

Ka musukee miiroo dundi taamdiñaalu kono ani]

kekuwolu ka kotofooroo ke ani] ka tamandiroo ke jama

la taamandiriñaa betoolu la:

Musukee teeriya taamandiñaa mu looka]olu ti mennu loota

ka bambandiroo ke siloolu la mennu be tilimbaliyaa ani]

kaañambaliyaalu bo la mennu bota aadoo ani] hadamayaa

fatamfansoolu to me] loota kewolu ni] musoolu teema.

Keekuwolu ani] daajikoolu mennu mulu]yaata musukee ka

taa kayiroo ani] yiriwaa ka].

Taamandiriñaa me] si musukee miiroolu samba noo ka bo

musukee miiroo taarikoo to kaañambaliyaalu to, me] keta

musukee loodulaalu lonka]o ti, wo ka naasindiroo le

yiriwaa la musoolu la nookuwolu to ani] a si ke noo

waati kili]o kono kuu kili]o ti ka ke bantambiloo ti ì

la hadamataa kummaalu ñantoolu sotoo to.

Ka musukee taamandiñaa miira, a la taakuwo ani] taañaa a

ñaama si dundiroo ke kuu kummaa la ka tambi ni] a

Page 170:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

170

keñaalu bee la ka bo yiriwaa dookuu tombondulaa to, ka

kotofooroo ke kuu sabatiri]olu la, ka nataroo ke hamoolu

la, taamandiriñaalu ni] ka noomasatari juubeeroo ke

yitandi fe]olu la, ka ì dadaa ani] ka ì ke.

Kacaaku] fannaa 2: Musukee ]ata]o fo kayiroo ani]

yiriwaa

Sunkutundi]o ani] kambaanendi]o londi sotoo sotota

londoo taamandiñaa la le me] ye kontiboo ke musukee la

karoo bee la ka bo taamandiñaa kotoo foolaa ani]

porokaraamoolu ka taa karambu]olu kono marañaa to.Ñi] ye

me] fo wo le mu ka tombondiroo ke dookuwolu dinkiraalu

la ka hakilituwo ke kuu keñaalu la, loori dookuufe]olu

(ko me] bu]o ani] a muluntañoolu) mennu ñaatili]o mu

dookuwolu le ti kuukeñoolu ye ani] kuukeñoolu faso]olu

bee ka dookuu fe] timmari]o sotondi. Musukee miiroo

dundi karandiroo ani] kara]o waatoolu kono be a ke la

maañaalu ni] daajikoolu si sooneeyandiri ke kaaña]o ani]

kaañambaliyaa la.

Baluwo bee londoo

Hadamayaa aada kuwolu kee me] ye kalamutaroo ke

suulakuu siimankili]olu kewolu ani] musoolu to

Musoolu ni] kewolu bee la daabuloo si kaaña] yiriwaa

taamandoo to

Tankoo ani] kayiroo ]ata]olu ECOWAS la tundoo fanaa

kono. Kuwolu la waroo ECOWAS kono ye sembentu]yaa

bambandi]o ]ata]olu la mennu be batri ke ka] kayiroo ni]

yiriwaa la. Ñi] ]ata]olu doolu mu ñinnu le ti:

Kariteefayoolu mennu waatoo doolu ka ke mantabe]o

ti le ka mamma]olu, kele kuntubaloo ti adu] ì si ke

polotikoo maasiiboolu siloolu ti.

Page 171:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

171

A ka ke koleyaa ti ka demokaraasi londi ani] ka a

sabatindi.

Dannatambilaalu la miiroolu ani] hadamayaa kafoolu

la funtoo

Moo yirikoo la siyaa ani] fondinkewolu mennu be

sanji 20 ye duuma wolu le siyaata kemoo kono

siidulaa 50 ti moolu yirikoo ti Afirika tilijii

kono)

Ñaasotobaliyaa ka londoo ñini, nindiroo ani]

dookuwo

Fe] siimankili] sooñoo mennu be londoo munafa]olu

ni] suuloo ti moolu yirikoo to.

Kayira sabatindoo taamandiñaalu, ka kaaña]o ni]

kaañambaliyaa kuwolu kafu ñoo ma ani] ka ì mara noo

ì kana maakoyiri siiri]o soto.

Fenta]yaa la lafaa keme wo keme moo 50 moolu

yirikoo kono mennu la baluwo be fenta]yaa ye duuma

la ani] me] siyaata keme wo keme moo 60 to mennu la

lu] wo lu] baluwo dasata doolaari kili]o la.

Tariyaa lafaa me] ka ke moolu la taa ni] naa ti ka

bo banku ka taa banku me] ka saabu polotikoo ani]

soojari mantooroolu la.

Marisandiisoolu ani] sarawiisoolu la

taramfambuloolu taa ni] naa ti ECOWAS tundoo kono

keta kuu jawu le ti kuru]olula yiriwaa to ani]

hadamadi] suuñaa ni] a yoolendoo.

Kidindi]olu ani] kelejoora] feemaalu la janja]o

Jamaa taamandiñaalu noobaliyaa

Sii mamma]olu

Siirafe]olu samboo ka bo banku ka taa banku

Kidi la keloo fitinoolu la bambaliyaa.

Page 172:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

172

Kuwo me] si ]ata]olu ba], a be kummaayaa la le ka

taamandiroo ke dinkiraa koroosoo la ka musukee miiroo

dundi a kono.

Tunku] feerelandoo

Kacaaku]o fannaa la fanoo

A kafu ñoo ma mankutoolu, lanna kuwolu ani] maañaalu ka

a sikandi musukee miiroo kayira sabatindoo ani] yiriwaa

to.

Karandiroo ani] kara]o hamoolu

Taamandiñaalu kisikisi i ye ì koroosi ka kayiroo ke

musukee ye

Taamandiñaalu dadaa ka musukee sikandi moolu kono ka

kayiroo ni] yiriwaa soto.

Londoo ani] londoo dookuwolu ke ka sikandiroo ke

musukee miiroolu la

Daajikoo kendoolu taa ka musukee sikandi

Karandiroo ni] kara]o waatoo: Montoroo waati 12

Londindiroo joora]oliu wara] karandirila] joora]olu

wara] safeeri kitaaboolu

Porokaraamoolu ani] kitaabu saferi]olu mennu

tilindi] kara] ku]o la

ECOWAS la sembera] kitaaboo

Fiimoolu

Nataaloolu

Kitaabu saferi]olu ani] saferi doo kote]olu

feerelandi kaatumoo

karanku]

o

mecoolu fe] muluntañoolu

mennu be a kono

Taamandiri

ñaalu

waato

o

1 Musukee - Koroosiroo mutoo Waati

Page 173:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

173

miiroo

joora]olu

koroosi i ye

ì taa

ka semboo soto

- Musukee miiroo

kafumoo

(GAM)

- Koroosiroo mutoo

londoo keeñaa

musukee daa la

Kisiksiri

kitaaboo

(mennu

safeta wara]

ì be masi]o

kono)

2

2 Tankaroo ke

musukee

miiroo

koroosoo

keeñaa la

- Koroosiroo siifaa

loodulaalu

- Munafa]olu mennu

mulu]yaata

Waati

2

3 Taamandiriña

a dadaa ka

kayiroo ni]

yiriwaa

sikandi

musukee la

karoo la

- Musukee taamandiñaa keñaa

ke

- joora]olu ani]

dookuura]olu taa

ka musukee

taamandiñaalu ke

Kafudookuwo

Kunkono

miiroo

- sumandiroo

- kacaalu - koleyaakuu kara]o

Waati

2

4 Musukee

miiroo ni]

londoo

dookuwolu

kafu ñoo ma

- Koroosiroo ke

karandiroo ani]

karanda] joora]olu

la

- karandirila] joora]o dadaa

- kafuñoomoo ke

musukee muluntañoo

kuwolu la musoolu

la sembentu]yaa

kono, tankoo,

yiriwaa sabatiri]o

ani] keloo musukee

ka].

- Karandiroo ani]kara]o

taamandoo ke

- Kotoboo ke londoo

la me] sotota

Waati

6

Kacaaku] fannaa 2: sasiroo me] be musukee la

kayiroo ani] yiriwaa kono

Kacaaku]o kono fanoo

Page 174:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

174

Mankutoolu, miiro kuwolu ani] maañaalu kafu ñoo ma ka a

sikandi musukee miiroo ka yiriwaa ani] kayira looroo ke

Karamfe]o too wara] kara]o dinkiraa keseyaa koroosi

musukee miiroo la

Karandiroo ani] kara]o hamoolu

Taamandiriñaalu dadaa ka sikandi ke musukee miiroo to

moolu kono ka kayiroo ani] yiriwaa soto.

Feeroolu mennu ñanta kara] na

Mecoolu

Lonnaalu la mecoolu

wara] londoo

Maañaalu wara]

daajikoolu mennu

mulunta maraloo

mecoolu la

Feeroo wara]

allandaari nookuwolu

- Koroosiroo ke

kewolu ni] musoolu

maañaa kendoolu

ani] maañaa

kuru]olu kono moo

la mennu ni] ì la

baluuñaa ye ñoo

soto.

- Feere kummaalu

dadaa mennu be

beteyaa la kayiroo

ni] yiriwaa to ka

kafuñoomoo ke

musukee (kekuwolu

la mennu si

musoolu

sembentu]yandi

tankoo, yiriwaa,

sabatiri]o ani]

keloo musukee ka].

- Buuñaa ke tili]o

ni] dookuwolu la

mennu si beteyaa

kayiroo ni]

yiriwaa to

(sembentu]yaa

daabuloo miira

kuu kee buuñaa ke

tili]o ni]

kaaña]o la

musukee to ni]

dookuwolu keta

mennu si beteyaa

kayiroo ni]

yiriwaa to

- Kayiroo ani]

yiriwaa dookuwolu

ke moolu kono

mennu bo ko

musukee miioo ti.

- Daabuloo ke ka

tarakuwolu

yiriwandi mennu

be laari] musukee

kuwolu ka].

- Kewolu ani]

musoolu bee

daabulandi tili]o

keñaa to kayiroo

looroo to ani]

yiriwaa taamandoo

to

Waatoo: Montoroo waati 2

Landoo joora]olu wara] karandirila] joora]olu:

saferife]o

Page 175:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

175

Porokaraamoolu ani] kitaabu saferi]olu

ECOWAS la sembera] kitaaboo

Fiimoolu

Nataaloolu

Kitaaboolu ani] saferife]o jamaalu

Kibaaroo funtindoo wara] a dundoo masi]o

(kompita kono) wara] kibaaroo futañoomoo feeroo

londoo.

Ni] musoolu natata ka sii kooma:

Musukee banku doo le sotota me] bo ko musukee banku doolu, ni]

mansakee mansamusoo soojaroolu, senelaalu ani] dookuufe]olu. Wo

ñaa wo ñaa musoolu ma] siloo soto ka bo ì la suwolu kono wara]

ka dookuu doolu ke fo dookuwolu ì ñanta ka mennu ke. Kewolu

taata dookuwo la ì seyita na] suwo kono wuraaroo, ì ye siima]o

ñininkaa ì ni] teeroolu benta ka mariyaasoo wara] lodo tulu]o

ke. Fo ì la musoolu kontaanita fo ì ma] kontaani wo ma] ì suula

baake. Lu] kili] musoolu ye jamaa soto. Mu] ne keta kewolu la?

î seyita suwo kono kantiiyaa, waroo ani] ka n ]ayibe. Fo ì ye a

lo] ne waatoo doolu ¥ ka dookuu baa le ke? î be wo le ñaama musu

doo ye wo fo. Ntolu le ka dindi]olu topatoo bunkono dookuwolu,

kuuroo, domori kaamaamaa tuwo, domori taboo ani] dookuu wuli

jamaa. î ka lodo tulu]o ke ni] ntolu be maabori] ¥ na suwolu

kono ali ]á jerewo ke. î bee wuurita ñoo la. Wo le ñaama

musoolu ye i dahaa dookuwo la. Mu] ne jaakali mu wo ti? Kabiri]

kewolu muruta na] suwo kono ka bo ì la kunkoolu to ani]

dookuudulaalu to. Domoroo ma] paree. Sitifaanoolu be noori]

musoolu be suwo kono. Baalu, baarimmusoo, sanawolu,

futuumusoolu, sunkutu teeroolu bee taata ì bee benta bu] baa

kili] kono, furuyaamusoo le taamu wo ti . î be lodoo ni]

mariyaasi tulu]o la. Hani mansamusoo be maabeeri] ne. Hani kee

kili] ma] a kata ka a la sunkutoo samba na] suwo kono. A bee

muruta katabake. î ye a fo ñoo ye. £ te muru la fo ni] ali ye

ali la boyoo je. Musoolu ye a fo. Wo waati kili]o kono kewolu ye

a kata ka ì la musoolu la dookuwolu ke bari ì ma] a ke noo. î ye

feetoofatoolu la mantaa fali] kuuru waatoolu dindi]olu ma] dahaa

kumboo la. î domoroo jani ani] ì naata kiidoo.

Page 176:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

176

Wo waatoo musoolu mennu be mansakee bankoo ka] ma] fe] dii. î be

naa n kamma la saayi] ani] ka ¥ daani yamfoo la. î ye ]ayiboo

me] ke ¥ na. Kewolu be daame] ì pareeta ñaamaa la le. î ma]

dookuwolu ka bu] kono topatoo kaatu musoolu be fañondi]o le la.

ka taa domandi]-domandi] moo bota moo ye naa, kewolu mennu be

mansakee bankjoo ka] ye a kalamuta le ko musoolu la dookuwo

koleyaata baake le. î ye wo kalamuta ñaadii le kooma. î naa futa

la ì la hamoo la le bari kuu keta ì ma] i yillaa me] na. Biri]

kewolu buloolu be mutari] suwo kono wulakono dookuwo datita ani]

ka ì jaa. Ninsoolu taamata dulaa bee to. domorikuwo datita ka

koleyaa mansakee bankoo ka]. Kuwo bee naata ke mantooroo ti.

Kewolu ani] musoolu naata ka feeroo dadaa fo ka ì la koleyaalu

sooneeyandi. Kara kili]o la moo kili] taamata ka a hadamayaa

kacaa.

Kewolu ye mansakee tombo] musoolu ye mansamusoo tombo]

î bee benta lanna dinkiraa to, wuloo be daloo daa la. î bee be

kamfaari] ani] niikuyaa baa ali ye ¥ soro] suwo kono, mansamusoo

ye wo fo. £ kali tankandi ka bo duniyaa kono. Mansakee ye ì

jaabi wo la. Ntolu fana]. Bari ali ma] lafi wo suutee la. ÿá

ñininkaari jamaalu le safe, mansamusoo ye a fo. A ye

ñininkaaroolu dati fo la. musoo ko ì lafita ka bo ì la suwolu

kono ka taa mecoolu kara]. Doolu lafita ke la senelaalu le ti

doolu ko maso]yaa, doolu ko bulumakala] dookuwo, doolu ko

kapentayaa, doolu ko donkililaa ka kumoo sutuyandi ì lafita meci

jama le kara] na. Mansakee ye a ñaa kuyaa a ye i miira domandi].

A ko n yoo, ni] ali lafita wo le la, ali be a soto la le. a bee

mu wo le ti ba]? Mansakee ye a ñaa wulindi a tententa a ko doo,

kewolu be ì daa ke la bunkono dookuwolu to le ñaadii? Ñi] a te

ke la. mansamusoo wulita ani] buluwulindoo a ye a la kotoo taa

ka paree taa la. I batu, i batu a bee beteyaa yoo. ù be bunkono

dookuwolu ke la le. Mansakewo ko ali be ¢ maakoyi la ka a kati.

Mansakewo sonto. Nafaa ma] soto wo dinkiraa to. Woto le] ì la

suula kuwolu miirata ani] ì juubeeta kili]-kili]. So]o keta

doolu la, doolu landita fo ni] moo bee kontaanita. Kacaa

bandulaa to mansakewo ani] mansamusoo ye ì la nafoolu taa ì ye ì

ñaa tili] dulaa kili] ka taa.

Karandiroo wara] kara] keñaa

Dookuwolu

loodulaa Karandirilaa

karandi]o

taamandiñaalu

Page 177:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

177

Koroosiroo ke

karandiri]olu la

kalamutaroo temboo la

ka hakilituwo ke

koleyaa kuwolu la

mennu yitandita

Ñininkaaroolu

jaabi ani] i ye

a saata wara] i

ye a fo ì la

kalamutaroo ì

be me] kara]

na.

suulafe]

foloolu

juubee

foloo wara]

janni]

londoo be

dati la

Ñininkaaroolu

wara]

jaabiroolu

wara]

kisikisiri

yaamaroo wara]

ka dookuwo ke

Yitandiroo Dookuu foloo(1)

Dinkiraa koloyaa kuwo

lu] wo lu] kuwo fo

daame] fatamfansoo be

musoolu ni] kewolu la

dookuwo teema

Kuwo halihaaloo

koroosi ì

dookuwolu wara]

boodulaa kacaa

Moo kili]

dookuwo

Maakoyiroo

ke kafu ni]

kafu teema

dookuwolu

la ani] ka

ì koroosi

- A fo ì ye kayitoo

kara] musoolu naata

ka sii kooma

- Kafudookuwo dii ni]

yaamaroolu la

1 Musoolu la dookuwo

janni] mamma]o be ke

la

2 Mu] ne ye fitinoo

saabu?

3 Fitinoo banta le

ba]?

4 Mu] ne mu a koolaa

ti?

Moolu ye sonkuwo me]

keta

musukee bankoo ka].

î ye kayitoo

kara] ì ye ì la

koleyaa kuwolu

jaaboo yitandi.

Kafu foloo (1):

Jaabiroo ke

ñininkaaroolu

la mennu be

dendi] kewolu

ni] musoolu la

dookuwo la

janni] fitinoo

be dati la.

Kafu fulanja]o

(2): koroosiroo

ke sababoolu la

mennu ye

fitinoo saabu?

Kafu sabanja]o

(3): A tombo]

me] keta so]o

koolaa moolu ye

mansakee bankoo

ka] hadamayaa

fankoo la karoo

la.

kafudookuwo

Dadaaaroo

ke kuu

kutoolu

mennu

sabatita

wara]

- A kafu ñoo ma

kisikisiroo ni]

kibaaroo me] sotota

kafoo la dookuwo to

- Kafoo kumandi kili]-

kili] ka a foo

- nî ye

yitandiroo ke

ani] foori ke

dookufe]olu

la.

- Ka a fo

Kafudookuwo

Page 178:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

178

koroosiroo sutuyandi kibaari

lafaañaa to ka

kaatumoo wara]

nuunewo dadaa me] si

a fo sutu] ke

koleyaalu mennu

sooneeyaata

- Kibaari doolu dii,

yitandiroo ke ì

fooka]olu ani]

tooñaalu mennu bota

lu] wo lu] baluwo to

sutuyaarinke

be ke la ni]

kaatumoo wara]

nuunee dadaa

le ti ani]

kibaaroolu

mennu be

laari] mecoolu

ku] na mennu

datita

Kontibooroo

wara]

kotobooroo

Koroosiri dookuwo ke

dookuwolu ani]

kibaaroolu la mennu

dadaaata. Karandirilaa

(a wali]ñaa ka kara]

fe]o kono fe]olu tanka

kontibooroo,

maakoyirila]o wara]

joora]olu) kara]o

dookuwolu la kummaayaa

ka tankaroo ke fe]olu

la mennu ñanta kara]

na, karandi]olu

daajikoolu ani] ì

maañaa.

A fo

sutuyaarinke ì

la kumoolu la

wara] nuunewolu

la wara]

kaatumoo

ñininkaaroolu

la mennu

jaabita

Moo kili]

dookuwo

Kafudookuwo

kacaa

A sawundi

wara] i ye

a seyinka]

dundi

A dadaaa wara] i ye a

yitandi tiyaataroo ti

ka yitandiroo ke

kuwolu la ani]

tilindiroo fatamfansoo

me] dafeta kitaaboo

kono

A dadaa ì ye a

ke tiyaataroo

ti

Kafudookuwo

Dookuwo kee

Page 179:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

179

Tunku] 6 Jamaa la

jaatakendeyaa,

ńdandaŋo la beteyaa

aniŋ yiriwaa

sabatiriŋo sotoo

Page 180:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

180

Jean Yanne ko: “moo bee le lafita ka duniyaa niŋ a kono-

kono feŋolu tankandi, bari moo maŋ lafi ka hani fayi-feŋ

kiliŋ sika, ka dulaa seneyandi”

Page 181:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

181

Jamaa la

jaatakendeyaa, ń

dandaŋo la beteyaa

aniŋ yiriwaa

sabatiriŋo sotoo walaadaa

1. Jamaa la jaata kendeyaa

niŋ ¥

dandaŋo.

2. Yiriwaa sabatiriŋo.

Daayelera]o

amaa la jaatakendeyaa sotoo, aniŋ ń dandaŋo la

beteyaa sotoo, wo niŋ ka yiriwaa sabatiriŋo soto,

ńinnu bee be looriŋ ńiŋ sarati bambadiŋolu kaŋ:

Ka moolu kaañandi, moo kana fisayaa moo ti.

Fatanfansoo kana tara moolu teema.

Luwaa bambandiŋo ye soto ń dadaŋo la kuwo to.

Miira kendoolu ye ke moolu maañaalu niŋ ί daajikoolu

ti.

Moo bee ye yiriwaa ñantoo soto.

Jaatakendaa niŋ kayiroo ye sabati.

A maŋ ke ñiŋ ti ko, moolu menu be baluuriŋ bankoolu kaŋ

wolu le dammaalu taa mu ñinnu ti, bari a ye hadamadiŋolu

muumee bee le maa, menu be duniyaa kono. Wo le ye a

tinna afirica la kambeŋ kayitoo meŋ safeeta hadadiŋolu

J

Page 182:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

182

la ñantoo la kuwo to, wo ye ñinne yitandi ko “moo bee la

ñantoo le mu ka dandaŋ betoo soto” meŋ si yiriwaa so

semboo la.

Bari dinkiraalu mennu ye a loŋ ko lombaliyaa niŋ kibaari

timmariŋo sotoo mu koleyaa kuwo le ti ila baluwo kono,

dinkiraalu menu be ko afirika la sahaara tundoo

bankoolu, sako afirika tilijii bankoolu. Jamaa la

jaatakendeyaa niŋ ń dandaŋo la beteyaa sabatindoo mu

koleyaa kuu baa le ti ñiŋ tundoolu kaŋ. Ekowas la kayiti

safeeriŋo meŋ be dendiŋ demokarasi la, kayiroo,

polotikoo la tenkuŋo aniŋ ka tiliŋo taamandi jamaa

teema, a ko ñinnu bee te soto noo la maañaa betoo kooma.

Ate ñiŋ jeeñaa kiliŋo kono le mu duniyaa ñaatonkoolu ye

bembaa meŋ ke duniyaa la kafubaa beŋo to sekitemba karoo

kono 2002, ί sonta ka ñinnu ke hemekuwolu ti menu ye

timmandiri waatoo soto, aniŋ a si sumaŋ noo fanaa. ί ka a

fo wo hemme kuwolu le ye “sanji wuli kiliŋ yiriwaa

hamoolu”.

Wo to sinfaa bambadiŋolu le ñanta taa la, ka kuwolu

kele, menu be ko:

Fuwaareyaa

Jankaroolu menu be keeriŋ aniŋ menu be jajandiŋ

Jamaa la sotofeŋolu ye tara moo dantaŋ bulu, ί ka ί

munafaŋ ί la.

Jamaa-jamaa, ñinnu le ka fitinoolu niŋ mamaŋolu saabu

afirika bankoolu kaŋ. Niŋ ñiŋ kuu maana jawoolu

burukata, wo tumoo le mu afirika bankoolu be jamaa la

yiriwaa taamandi noo la, menu be ko:

Ka jaatakenyaa sabatiriŋo dii ίla bankudiŋolu bee

la

Page 183:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

183

Ka a je ko, bankudiŋo bee ye ì niyoo soto bankoo

la sotofeŋolu to

Ka a je ko, kambeŋo niŋ demokarasi ye bambaŋ.

Bari miiroo faŋo be daameŋ, wo le mu ñiŋ ti,

mansakundaalu la sarata safeeriŋolu be ñiŋ kuwolu firiŋ

na ñaadii le, aniŋ ί be ί taamandikuu la ñaadii le, meŋ

si a tinna jamaa si jaata kendeyaa soto, aduŋ ί te ñina

la ń dadaŋo la seneeya la, aniŋ a sabatindiñaa.

Ñiŋ hakili miiroo le fanaa ye a yitandi ko ekowas

bankoolu meŋ-wo-meŋ ñanta ñiŋ karandiroolu dundi la ίla

londoo bundaa kono le, ka ke karandirilaalu niŋ

karandiŋolu bee la karaŋ feŋ ti.

Wo le ye a tinna, ¢ be ñiŋ karaŋo bundaa meŋ yinka la, a

ye juubeeri ke jamaa la jaatakendeyaa niŋ ¥ dadaŋo ye

ñoo soto ñaameŋ yiriwaa sabatiriŋo la jeeñaa koto.

Walaadaa ye meŋ bee yitandi

Ka jamaa la kuu betoolu niŋ miiroolu kafu ñooma;

waaneyaa londoolu niŋ maañaalu menu si a tinna ¥ dandaŋo

si marañaa betoo soto, meŋ si jamaa la jaata kendeyaa

niŋ yiriwaa sabatiriŋo so ñaatotaa la.

Tunku]o fannaa koteŋolu

1. Jamaa la jaatakendeyaa niŋ ¥dandaŋo

2. Yiriwaa sabatiriŋo.

Kacaa-kuŋ 1: jamaa la jaata kendeyaa niŋ ¥ dandaŋo.

Kacaa-kuŋo ye kuwolu mennu maa: Ka jamaa la kuu betoolu

niŋ ίla miira betoolu ke kiliŋ ti; waaneyaa londoolu niŋ

maañaalu menu si a tinna ń dandaŋo si marañaa betoo

Page 184:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

184

soto, meŋ si jamaa la jaata kendeyaa niŋ yiriwaa

sabatiriŋo so ñaatotaa la.

Karandiroo niŋ karaŋo hammoolu:

Ka kuusiifaa jamaalu/lanjuuri jamaalu tomboŋ, menu

ka ¥ dandaŋo la kuwo maa.

Ka kuu siifaa jamaalu/lanjuuri jamaalu tomboŋ, menu

ka jamaa la jaata kendeyaa la kuwo maa.

Ka a juubee muŋ kuulu le ka jamaa la jaata kendeyaa

niŋ ¥ dandaŋo la kuwolu cokki/ soo ñoo kaŋ.

Ka feeroolu niŋ kata kuwolu taamandi menu si ¥

dandaŋo tankandi.

Ka kata kuwolu faasaa menu be ¥ dandaŋo marañaa niŋ

jamaa la jaata kendeya sabatiriŋo so la ñaatotaa la.

Niŋ jamaa la jaata kendeyaa niŋ ¥ dandaŋo la kuwolu

be keeriŋ, ¥ si kali maañaa ke, meŋ si a yitandi ko

¥ fansuŋ kuwolu le mu.

Bundaalu menu be ñiŋ walaadaa kono:

1. Jamaa la jaata kendeyaa:

a) Jamaa la jaatakendeyaa fasaroo/koto mu munne ti?

Jamaa la jaata kendeyaa si fasari noo sila jamaa le la.

Floo-foloo, a si fasari noo ko, yinkari le mu, meŋ ka

balajaatoo keeñaa juubee, a ka moo la kuwolu keeñaa

juubee, aniŋ a ka ala aadoo keeñaa fanaa juubee. Niŋ a

ye a tara ñiŋ fannaalu bee beteyaata, wo ka a yitandi le

ko, banku kaari yirikoo bee ye jamaa la jaata kendeyaa

soto le.

Fulanjaŋo, niŋ kuwolu be ke kaŋ ka jamaa la jaata

kendeyaa lafaa, wo to moo si a fasari noo ko: jamaa ye

feeroolu menu dada ka jamaa la jaata kendeyaa so semboo

Page 185:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

185

la, ka jamaa la jaata kendeyaa tankandi, aniŋ ka kuwolu

ke, menu si a tinna jamaa la jaata kendeyaa si ke noo

kuu sotoriŋo ti; ka jamaa la jaata kendeyaa murindi naŋ;

moo kunkilinnaalu la jaata kendeyaa ye sabati, kafoolu

la jaata kendeyaa ye sabati, aniŋ bankoo moolu bee

muumewo.

Niŋ ¥ ŋa ¥ hakiloo murundi Caalisi Ediwadi Winsinloo la

fasaroolu la, a ye meŋ safee kibaari kayitoo bala 1920

saŋo kono, sanji 93 koomanto, a ko jamaa la jaata

kendeyaa mu ñiŋ ne ko: “ka londoo soto aniŋ ka wo londoo

taamandi, ka jankaroo noonoo bee bayi, ka siimaayaa

sabatindi aniŋ jaata kendeyaa”. A ko bari niŋ ñinu be ke

la, saatewolu le be kafu la ñooma, ka a kata ka feeroolu

dada menu si a tinna:

£dandaŋo si tara seneyaariŋ burayi.

Ńkana soŋ kuuraŋo ye janjaŋ jamanoo kaŋ

Moolu ye seneyaa londoo soto

Boori diilaalu niŋ jaaralilaa kafoolu ye soto, I ye

bambaŋ, ñiŋ kamma la, ì si kali jankaroo wisitee noo

moolu bala juuna, aniŋ ka ì jaara juuna, janniŋ ì be

wajabi la.

Ka feere bundaalu londi jamanoo kaŋ, menu si a je

ko, moo bee ye baluuñaa kendoo soto, baluuñaa meŋ si

jaata kendeyaa sabatindi.

Ñiŋ hamoo muumewo bee mu ñiŋ ne ti ko moo-wo-moo ye

siimaayaa niŋ jaata kendeyaa soto ì wuluu bankoo kaŋ.

Ñiŋ mu moo bee la hadamayaa ñantoo le ti.

1952 saŋo kono, sanji 61 koomanto, duniyaa la kafu baa

meŋ ì ka a fo a ye WHO, wo fanaa ye moo kunkilinnaalu

niŋ jamaa la jaata kendeyaa londoo kummayandi bake le.

Bari ŋataŋo meŋ naata soto wo kuwo to, wo le mu ñiŋ ti

Page 186:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

186

ko, miiroolu menu naata soto jamaa la jaata kendeyaa

bundaa kono, wo miiroolu naata fanu le, aduŋ ì bee ñanta

soo la ñoo kaŋ ne, ka ke bundaa kiliŋ ti. Wo bundaalu le

mu ñinnu ti:

Bundaa meŋ ñanta kuuraŋo ñaato-kuntu la.

Bundaa meŋ ñanta kuurantoolu toopatoo la, aniŋ

Bundaa men ñanta kuuraŋo jaara la.

Kabiriŋ 1952 saŋo kono, sanji 61 koomanto, ka naa fo

saayiŋ, moo jamaa sonta le ko jaaraloo niŋ kuurantoolu

toopatoo, be jamaa la jaata kendeyaa budaa looriŋolu le

kono. Bari hani wo ñaa, ń ñanta a loŋ na le ko jamaa la

jaata kendeyaa niŋ booroolu la fannaa fatata sila fula

le la:

Foloo-foloo, ka kuntu kuuraŋo ñaato, jamaa la jaata

kendeyaa ye wo le tambindi kuuraŋo jaaraloo la.

Fulanjaŋo, ka bankoo moo yirikoo bee parendi, ka ì

londindi kuuraŋolu sotoñaa la aniŋ ì be ì faŋ tanka

la ñaameŋ, jamaa la jaata kendeyaa ye wo le tambindi

moo kunkilinnaa la interesoo la.

b) jamaa la jaata kendeyaa be ñaameŋ, Aifirika saahili

bankoolu kaŋ

Duniyaa la kafu baa (WHO) ye kibaaroo funtindi noofemba

karoo tili 20, 2006 saŋo kono. Wo kibaaroo ye moo

miliyoŋ 738 le la jaata kendeyaa kuwo yitandi.

Bii tiloo, afirika la moo yirikoo be taa le fo moo 1,

073, 484.

Page 187:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

187

Ekowas banku taŋ niŋ luuloo (15) le la moo yirikoo ye

moo miliyoŋ 322, 990, 000 ñoŋ sii.

Duniyaa la kafu baa naata ñiŋ fo ala kibaaroo kono ko,

bankoolu menu be ñiŋ kafu baa kono, wo bakoo moolu la

fankoo la yiriwaa ye jamaa la jaata kendeyaa le kaniŋ.

Ñiŋ kibaaroo safeelaalu ye ñiŋ ne bankee ko, jamaa la

jaata kendeyaabaliyaa ka moolu samba fuwaareyaa le kaŋ,

tenkumbaliyaa, alibalaa, aniŋ sotobuloolu naasoo.

£ be temboo meŋ to teŋ, jamaa la jaata kendeyaa ŋataŋolu

siyaata afirika bankoolu kaŋ baake le. Aduŋ meŋ ye ñiŋ

bee saabu, wo le mu jankari jawolu ti, menu be ko:

Eeti kuuraŋo (HIV/AIDS)

Kajewo, aniŋ

Tootoo jankaroo.

Meŋ siyaata moo miliyoŋ 3 ti, ñiŋ jankaroolu ka wolu le

faa saŋ wo saŋ. Ñinnu bee koolaa, deenaanoolu niŋ dindiŋ

jamaa baa le fanaa ka faa fitina keloolu to, doolu la

saayaa ka suŋ jaata kendeyaa bundaa kaatibaloolu le la,

menu ka tara afirika bankoolu kaŋ.

c) Jaata kendyaa karaŋo:

Jaata kendeyaa karaŋo le ka a tinna moolu ka londoo niŋ

daajika kendoolu soto, menu si a tinna:

Ì si bantambili noo mantoora jawolu ñaato.

Ì si ì faŋ tankandi noo .

Ì si moo koteŋolu maakoyi noo.

Ì si i miira noo ka kuwolu bo ñoo to.

Ì si tombondiri betoo ke noo

Ì si ì faŋ maakoyi noo.

Page 188:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

188

Jaata kendeyaa karaŋo be semberiŋ hataaji bundaa

worowula le la:

Moolu maañaalu / ì ka kuwolu menu ke.

Ka domori feŋolu loŋ menu ka balajaatoo nafaa, aniŋ

ì ka balajaatoo la bambaŋo so semboo la.

Ka kee niŋ musu la futuwo keeñaa karaŋ (ka a loŋ

mantooroolu menu si soto noo kewo niŋ musoo la

laañooyaa kono), ka a tinna, jankari koteŋolu niŋ

kuuraŋolu menu ka soto futuwo kono, wolu kana soto.

Ka a tinna, moo kana jarabi feŋolu maa, menu be ko

taayi, munkoo aniŋ doloo.

Ka a tinna, moo kana daajikoolu soto menu si

mantooroolu sii i ma.

Ka a kata, ka tilimbaliyaa noonoo bee kele.

Ka a tinna, jaata kendeyaabaliyaa kana soto.

Ka londoo soto ka loodulaa taa jamanoo kono, waraŋ

ka jaararoo bundaa foloo karaŋ.

2: £dandaŋo:

a. £dandaŋo koto ye meŋ firiŋ:

Yifeetti Feyireti mu jukurufi lonnaa baa le ti, meŋ

diyaamuta ¥ dandaŋo niŋ jamaa la jaata kendeyaa la kuwo

karaŋo la, bembaa to, meŋ keta Diisemba karoo tili 17 ka

tili 19, 2003 saŋo kono. A ko ate mu jukuruufi

londitiyoo le ti, wo kamma la, ate ye a je le ko, ¥

dandaŋo mu luka londoo fannaa le ti, meŋ ka jamanoo niŋ

a moolu londi ìla koleyaa kuwolu teema. Wo kamma la, a

londoo fannaa ka a koyindi le, hadamadiŋolu niŋ ì

dandaŋo ye ñoo soto ñaameŋ, kabiriŋ alihaawaa la karoo

la, jiyoo, beroolu hani fo ka taa faliŋ-feŋolu kaŋ, menu

ka faliŋ banku kuloo kaŋ.

Page 189:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

189

A ko hadamadiŋolu niŋ ì dandaŋo la ñiŋ ñoosotoñaa siifaa

kuwolu siyaata bake le, aduŋ taarikoo ye a yitandi le ko

moolu meeta a kuwo nooma la baake le. A bee be sujuriŋ

alandaaroo le la aniŋ jamanoo faŋo. A ko niŋ i ye a

koroosi, hadadiŋolu maañaa ye meŋ laa duniyaa kaŋ, wolu

mu ntolu ye suula kummaa baa le ti. Ñiŋ suuloo ye moolu

la hakilituwo le kaniŋ aniŋ ìla miiroolu, ka a je ko, ¥

na alihawaa/¥ dandaŋo ye faliŋ aniŋ hadamadiŋolu ye

tiñaaroo meŋ ke yiroolu la, ka wolu joosee katabake.

Wuloo la tiñaa, ¥ na seneñaalu, aniŋ masiŋ dookuwolu

menu ka ke tendaalu to, wolu bee be hadadiŋolu la ñiŋ

tiñaaroolu kono le.

Niŋ a ye a tara ¢ be ¥dandaŋolu la kuwo toopatoo la, wo

to taarikoo be tara la wo teema le: jukurufi lonnaalu

fanaa mu taarika lonnaalu le ti, bawo alihaa mu kuu

kummaa baa le ti ìla londoo kono. £ dandaŋo dookuwo te

foo noo la kafu bambandiŋolu kooma, marañaa betoolu,

aniŋ yiriwaa dookuwolu. Wo le ye a tinna ¥ dandaŋo la

kuwolu be dendiŋ miira bundaa naani le la:

Manankuŋolu ñanta juubee la le, manankuŋolu menu

kummaayaata ka kafoolu loo, aniŋ ka yiriwaa

dookuwolu ke.

Ŋataŋolu ka miira ñaameŋ: £ ka kibaaroolu menu je ¥

ñaalu la, wolu doroŋ te a yintandi noo la ko

ŋataŋolu bee lonta le, menu be ¥ dandaŋo la kuwolu

kono.

Mantooroolu menu si soto noo ¥dandaŋo la kuwo to,

wolu fanaa ñanta juubee la le.

Miiroolu menu be dendiŋ ¥ na sene-bankoo la, aniŋ ¥

na moo foloolu ye keetaa feŋolu menu tu ¥ bulu, wolu

fanaa la kuwo ñanta juubee la le.

Page 190:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

190

£dandaŋo la dookulaa jamaa le ye ñiŋ miiroolu soto, aduŋ

miira bundaalu fanaa be jee le, ì waaliita daameŋ na.

Bari ntolu de, ñiŋ mu karaŋo niŋ londoo bundaa

kummayaariŋ baa le ti ¥ dandaŋo la kuwo to.

b) ¥dandaŋo la kuwo karaŋo.

Ñiŋ karaŋo miiroo koto mu meŋ ti:

£dandaŋo karaŋo mu taaraŋ sila le ti, meŋ ka a tinna, ¥

ka ¥ na maañaa betoolu suutee, aniŋ ¥ ka ¥ na miira

betoolu fanaa jakandi. Ñinu le ka a tinna, ¥ na

feeroolu, ¥ na londoolu, aniŋ ¥ daajikoolu ka yiriwaa, I

si a je ¥ si a fahaamu aniŋ ¥ si soŋ ko: Moolu niŋ ì

dandaŋo ye ñoo soto le; Moolu niŋ ì la aadoolu ye ñoo

soto le; Moolu niŋ ì balajaatoo keeñaa ye ñoo soto le;

aniŋ Moolu niŋ ì daañaa ye ñoo soto le. Duniyaa bee la

kafoo meŋ ka alandaaroolu kanta, wo ye ñiŋ ne fo 1971

saŋo kono ko:“ £ dandaŋo karaŋo fanaa be kafuriŋ taaraŋ-

siloolu le ma, taaraŋ-siloolu menu ka kaŋolu taamandi,

aniŋ faŋ daajika kuluuroo meŋ si a tinna ¥dandaŋo si

foori”.

£dandaŋo karaŋo farasita yiriwaa sabatiriŋo miiroolu le

kono, aduŋ a ka ¥ na maañaa betoolu le foloo juubee. £

ka karaŋo bundaalu menu loo, wolu bee la ñaatiliŋ bundaa

ñanta ke la ñiŋ ne ti, ka moolu la fahaamuroo fanundi,

ka a je ko, duniyaa mu ¥ fansuŋ feŋo le ti, aduŋ moo bee

le ñanta a toopatoo kuu la; aniŋ ko, moo bee le ñanta ke

la kaŋ kiliŋ ti duniyaa niŋ a kono-kono feŋolu la kuwo

to. Ñiŋ karaŋo ñanta moo wo moo kunkilinnaa kenkeŋ na

le, ka i miira, aniŋ ka kuu ke I faŋ ye, duniyaa la kuwo

to. Ñiŋ karaŋo ñanta a tinna le moo bee ye kuu taa, aniŋ

Page 191:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

191

moo bee ye kuu baara duniyaa niŋ a kono-kono feŋolu

toopatooriñaa to. Ñiŋ karaŋo ñanta a tinna le, bankudiŋo

bee ye kafu ñoo ma, ì ye demokarasi la siila landiriŋolu

buuñaa, aniŋ ì ye ì taamandi.

£dandaŋo karaŋo hamoolu:

£dandaŋo karaŋo hamoolu mu ñinnu le ti, ka kafoolu niŋ

moo kunkilinnaalu maakoyi:

Ka moolu la fahaamuroo fanundi duniyaa bee dandaŋo

la kuwo to.

Ka londi siifaa jamaalu soto ń dandaŋo la kuwo to.

Ka miira kuu kendoolu soto ¥ dandaŋo ye, I si a je,

moo bee daa si bula a beteyandiriñaa to, aniŋ a

tankandiriñaa.

Ka londoo niŋ feeroolu soto, menu si a tinna,

ŋataŋolu menu be ¥ dandaŋo la kuwo to, ¥ si ì loŋ,

aniŋ ¥ si ì bondi noo.

Ka ¥na katakuwolu kafu katakuu koteŋolu ma, ka

¥dandaŋo la ŋataŋolu bondi.

Karaŋo keeñaa be dadaa la ñaameŋ.

Kacaa-kuŋo fannaa 1: jamaa la jaata kendeyaa aniŋ ¥

dandaŋo.

Kacaa-kuŋo ye bunaalu menu coodi: Mankutoolu niŋ

miiroolu, feeroolu niŋ londoolu, aniŋ daajika betoolu

menu si a tinna ¥ si ¥dandaŋo toopatoo noo, ka jamaa la

jaata kendeyaa so ñaatotaa la.

Karandiroo niŋ karaŋo hamoolu:

Ka yitandiri ke ¥ dandaŋo la ŋataŋo siifaa jamaa la

Page 192:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

192

Ka yitandiri ke jamaa la jaata kendeyaa ŋataŋo

siifaa jamaa la

Ka yitandiri ke, ¥dandaŋo niŋ jamaa la jaata

kendeyaa ye ñoo soto ñaameŋ

Ka feeroolu niŋ kata-kuwolu ke, ka ¥dandaŋo

tankandi.

Ka kata-kuwolu faasaa, menu be sujuriŋ ¥dandaŋo

toopatooriñaa la, aniŋ jamaa la jaata kendeyaa

sabatindiroo.

Ka daajika betoolu soto ¥dandaŋo niŋ jamaa la jaata

kendeyaa la kuwo to.

Karaŋo wucoo: montoroo waati 14.

Karandiriraŋ jooraŋolu: kitaaboolu menu ye ¥dandaŋo niŋ

jamaa la jaata kendeyaa bankee; kibaari kayitoolu;

ekowas la kitaaboolu; aniŋ kitaabu koteŋolu menu ye ñiŋ

jamaa la jaata kendeyaa niŋ ¥ dandaŋo la kuwolu maa.

Page 193:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

193

Feerelandi kaatimoo:

Walaadaalu

la

ñoonoomoo

londoolu niŋ waaneyaa

feeroolu

Kuwolu menu be walaadaa

kono

Feere

landiriŋolu

wucoo

1. Miiroolu

taamandi

menu be

dendiŋ ¥

dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa la.

Miiroolu menu be dendiŋ jamaa la jaata kendeyaa

niŋ ¥ dandaŋolu la kuwo

to.

- Fiidiyoo

kaseetoo

lu niŋ

kibaari

kayitool

u

- Kurupa

dookuwol

u

- Ñinikaar

oolu

- Kisi-

kisirool

u

kacaalu

Waati

2

2. Yitandiri ke

kuwolu la,

menu be

sujiriŋ

¥dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa la

kuwo la

£ dandaŋo niŋ jamaa la

jaata kendeyaa la kuwolu

Waati

2

3. £dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa ye

ñoo soto

siloolu menu

la, wo

siloolu

yitandi.

Hadamaŋolu ye ¥ dandaŋo

tiñaa ñaameŋ

Ñ dandaŋo la tiñaa ye

jamaa la jaata kendeyaa

naasindi ñaameŋ.

Waati

2

4 Feeroolu

dada, ka

¥dandaŋo la

seneeyaa

faasaa, aniŋ jamaa la

jaata

kendeyaa

saratoolu

Feeroolu menu si a tinna

moolu si jamaa la jaata

kendeyaa faasaa

Waati

2

5 £dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa

kafuñoo ma

Karandiroo niŋ karaŋo

jooraŋolu bo ñooto

karandiŋolu ye.

Karandiriraŋ

Waati

6

Page 194:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

194

londoo

taamandiñaa

kono kono.

jooraŋolu dadaa.

Karandiroo niŋ karaŋo ke

Karandiroo doolu

kotobo

Ka karandiriraŋ

jooraŋ doolu dadaa

menu kafuta

karandiroo kono.

Page 195:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

195

Karandiriraŋ kayitoo misaaloo:

Kacaa kuŋ 1: £dandaŋo niŋ jamaa la jaata kendeyaa:

Kacaa kundiŋo ye meŋ bee fudi:

Daajika betoolu niŋ miiroolu, keseyaalu niŋ daajikoolu

menu si a tinna ¥ dandaŋo si toopatoo noo kuuke, ka

jamaa la jaata kendeyaa sabatindi.

Walaadaa too: £ dandaŋo niŋ jamaa la jaata kendeyaa

kuwolu:

£dandaŋo la kuwolu yitandi

Kuwolu yitandi menu ye a tinna ¥ dandaŋo niŋ jamaa

la jaata kendeyaa ye ñoo soto.

Feeroolu mennu ñanta kara] na:

Feeroolu niŋ londoolu

londoo daajikoolu Karao feeroolu

Jamaa la jaata kendeyaa koto

saata (fasari)

£ dandaŋo miiroolu koto

yitandi

(fasari)

Maañaalu/daajikoolu

niŋ yaamaroolu

baara, menu be

sujiriŋ jamaa la

jaata kendeyaa la.

- £dandaŋo niŋ jamaa la jaata

kendeyaa

fatanfansi.

- Kuwolu menu ye a tinna ¥

dandaŋo niŋ jamaa la jaata

kendeyaa ye

ñoo soto, wolu

yitandi

Karaŋo wuccoo: montoroo waati 3.

Karandiri jooraŋolu: kibaari kayitoolu menu ye ñiŋ

bundaa maa, ekowas la treaty, aniŋ kitaabu koteŋolu

menu ye ¥ dandaŋo niŋ jamaa la jaata kendeyaa maa.

Page 196:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

196

Karandiroo niŋ karaŋo kewo:

Tunkuŋolu

Menu ñanta ke la.

Londoolu niŋ feeroolu

karandirilaa karannaa

Ka a

juubee

londoo meŋ sotota

foloo

(karandiŋo

lu niŋ karandiril

aa ye

londoo meŋ soto).

Ñininkaaroolu ke,

menu si a yitandi

karandiŋolu ye meŋ

loŋ ¥ dandaŋo niŋ jamaa la jaata

kendeyaa kuwolu to,

janniŋ ì be karaŋo dati la.

- Ñininkaaroolu jaabi.

- Kacaa-kuwolu funtindi ali

ye ì kacaa.

- Karandiŋolu la kafuñooma

dookuwo

- Moo bee

kacaa.

- Ñininkaaroo

niŋ jaabiroo.

- Niŋ ¡ ye

karandiŋolu la

londoo temboo loŋ, ali si dulaalu

kumpa bo, waraŋ ali ye nataaloolu

juube, menu ye ¥

dandaŋo la kuu

siifaa jamaa

yitandi.

Karandirilaa si ñiŋ kuwolu ñininkaa.

- £dandaŋolu la

ŋataŋolu yitandi,

aniŋ kuwolu menu be

sujiriŋ ¥ dandaŋo tankandiñaa la,

aniŋ jamaa la jaata kendeyaa;

- Karandirilaa si

karandiŋolu tadaa

karaŋ-bundaa kuru

naai ti;

- £dandaŋo la kuwo

yitandi, aniŋ a be

- Karandiŋ kuroolu si a

fo ŋataŋolu menu be ¥

dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa

kuwolu to.

- Karandirilaa si

karandiŋolu maakoyi ka

kuwolu

yitandi menu

be sujiriŋ ¥

dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa

kuwolu la.

- Karandiŋolu si kitaaboolu

karaŋ menu be ì bulu, ì si

- Ñininkaaroolu

niŋ jaabiroolu

- Kurupa dookuwo

- Koroosiroo - Ñininkaaroolu

niŋ jaabiroolu.

- Ka fiidiyoo

kasetoolu

juubee,

- Kurupoolu la

ñoo

kacaandoo.

- Kacaa foloolu menu keta.

Page 197:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

197

beteyandi la ñaameŋ

- £ dandaŋo tankandiñaa; a be

muta kuu noo la

ñaameŋ; aniŋ ¥

dandaŋo

karaŋo/londoo la

kummaayaa.

- £ dandaŋo la kuwolu

be tara la ñaameŋ ¥

na bankoo kaŋ, aniŋ duniyaa bee kono,

- Karandirilaa si

waatoo dii ñiŋ kuru saboo la, ka ìla

dookuwo yitandi ì

mooñoo karandiŋolu la.

ñoo kacaandi,

ì si ìla

ñinikaaroolu

safee, ì si a

yitandi moo

bee la.

- Kuru-wo-kuru si ala

dookuwo

yitandi, aniŋ ì si

ñininkaaroolu

jaabi menu be

bo la jamaa

bulu.

Consolidat

ion /

synthesis.

Walaa

sayinkaŋo

- Karandirilaa si

bundaalu fo kuru

saboo bee kambenta

menu to, aduŋ a

fanaa si feŋ kafu

wolu ma ala londoo

to.

Wo le be a tinna la:

- Karandirilaa be

miira kuwolu kensuŋ

noo la ¥ dandaŋo

niŋ jamaa la jaata

kendeyaa la kuwolu

to

- Karandirilaa be

jamaa la dookuwolu

kensuŋ noo la ¥

dandaŋo tankandiriñaa la

kuwo to,

- Kanrandirilaa be

feeroolu dada noo

la ka ¥ dandaŋo

tankandi, kabriŋ saatewolu to, ka

taa fo bankoo

- Karandiŋolu si ìla

karaŋo/londoo yitandi ñoo

la, aniŋ ì ye londi kutoolu

menu soto

jee, menu be

ko:

- Miiroolu menu

be sujiriŋ ¥

dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa la

- Kuwolu menu

si ke, ka ¥

dandaŋo tankandi

- £ dandaŋo tankandiriñaa

kabiriŋ ¥na

bankoo kaŋ

jaŋ, ka taa

¥na tundoo

kaŋ, ka taa

- Karandiŋ kuroolu la

kacaalu.

- Ñininkaaroolu

niŋ jaabiroolu,

karandiŋ kurupoolu

waraŋ ì

kilinkilinnaa

lu.

Page 198:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

198

muumewo bee to.

- Karandirilaa si a

yitandi noo, ¥

dandaŋo niŋ jamaa

la jaata kendeyaa

ye ñoo soto ñaameŋ; - Karandirilaa be a

yitandi noo la,

jamaa kaa maañaalu

menu miiraa ¥

dandaŋo la kuwo to; - Karandirilaa be a

yitandi noo la, ¥

dandaŋo niŋ jamaa

la jaata kendeyaa

londoo/karaŋo

kummaayaata ñaameŋ,

ñantoolu niŋ luwaa

la fannaa la.

Karandirilaa si

karandiŋolu la

dookuwolu kontibo

ñininkaaroolu la,

menu si:

- Karandiŋolu la

londoo jakandi ì ye

meŋ soto ¥ dandaŋo mutañaa la kuwo to,

aniŋ wolu be

sujiriŋ jamaa la

jaata kendeyaa la

kuwolu bala ñaameŋ.

hani fo

duniyaa

bankoolu bee

kaŋ;

- £ dandaŋo, jamaa la

jaata

kendeyaa,

aniŋ yiriwaa

ye ñoo soto

ñaameŋ; - Jamaa ka

maañaa

betoolu menu

miira ¥

dandaŋo la

kuwo to;

- £ dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa

karaŋo kummayaata

ñaameŋ

ñantoolu niŋ luwaa la

fannaalu la.

- Karandiŋ kurupoolu si

ìla

jaabiroolu

safee, waraŋ ì

kilinkilinnaa

lu si ìla

jaabiroolu

safee.

Transfer /

reinvestme

nt.

- Karandirilaa si

karandiŋolu maakoyi ka jaata

kendeyaa kafoolu

loo, aniŋ ¥

dandaŋo kafoolu - Karandirilaa si ¥

dandaŋo niŋ jamaa

la jaata kendeyaa

Karandiŋolu si

ìla karaŋ bundaalu loo,

waraŋ ¥

dandaŋo niŋ jamaa la

jaata

kendeyaa

kafoolu.

- Beŋolu - Kacaalu - Tiyaataroolu.

Page 199:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

199

teemoolu safee, ka

ke aada kafoolu la

dookuwolu ti.

Kacaa-kuŋ 2: yiriwaa sabatiriŋo

Kacaa kuŋo ye meŋ bee muuri

£ na faŋ-tarañaa sonta maañaalu niŋ miiroolu menu la,

londoolu niŋ feeroolu menu si a tinna ¥ dandaŋo si

beteyaa, aniŋ yiriwaa ye sabati.

Karandiroo niŋ karaŋo hamoolu

- Ka kuu kummaalu juube/yitandi yiriwaa sabatiriŋo la

kuwo to

- Ka a yitandi ¥ dandaŋo niŋ yiriwaa sabatiriŋo ye ñoo

soto ñaameŋ

- Ka karaŋo feeroolu niŋ a keebaaroolu taamandi, ka ¥

dandaŋo tankandi

- Ka a yitandi, yiriwaa dooku sabatiriŋolu be ke la

fannaalu menu to

- Ka keekuwolu yitandi, menu si ¥ dandaŋo tankandi,

aduŋ wo kuwolu si tara cokiriŋ jamaa la jaata

kendeyaa, aniŋ ¥ dandaŋo la taamañaa betoo sabatindoo

¥ na saatewolu to, ¥ na tundoolu kaŋ, aniŋ ¥ na

bankoolu bee kaŋ

- Ka feere bambandiŋolu dada, aniŋ ka ì taamandi, ka

yiriwaa sabatiriŋo faasaa ¥ na jamanoo kaŋ.

Bundaalu menu be ñiŋ karaŋo kono:

Yiriwaa sabatiriŋo:

a. Yiriwaa sabatiriŋo kotoo ye meŋ firiŋ:

Londitii baa doo le ye ñiŋ kumoo fo ala diyaamoo kono ¥ dandaŋo

Page 200:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

200

karaŋo niŋ yiriwaa sabatiriŋo ye ñoo soto ñaameŋ, diisemba karoo

tili 17 ka taa a tili 19 2003 saŋo kono. A ko: “tooñaa-tooñaa,

niŋ i ko yiriwaa sabatiriŋo, a ka hakili fulaa-fulaa le dundi n na miiroo kono.

Foloo-foloo, n hakiloo ka bula le ko yiriwaa sabatiriŋo mu miiroo

le ti, ¥ dandaŋo kafoolu ye meŋ faasaa 1970 saŋolu kono janniŋ

Buruntulaan repootoo ka ke. Daliiloolu menu ye ñiŋ ripootoo

saabu, wo le mu bii jamanoo la ì dandaŋo mutakuubaliyaa ti. Ñiŋ

taaraŋ silo be looriŋ kibaaroolu le kaŋ menu ye hadamadiŋolu la

maañaalu jawuyandi baake. A ye duniyaa hadamadiŋolu bee le maa, a

maŋ moo jooyi.

Fulanjaŋo, a ye hadamadiŋolu la maañaa betoolu ke yiriwaa

sabatiriŋo teema le. Ñiŋ keta le, ka kaañambaliyaa bondi aniŋ ka

tiliŋo londi moo bee teema. Ñiŋ taaraŋ buloo be looriŋ bara baa

saba le kaŋ: alihawaa keeñaa, sotobuloo fannaa, aniŋ jamanoo la kuwolu.

Sabanjaŋo, moo te a fo noo la ko yiriwaa sabatiriŋo be

kisikisiroo luka londoo fannaa le kono, kaatu suuteeriraŋolu menu

be luka londoo kono, wolu maŋ tara yiriwaa sabatiriŋo londoo

kono. Yiriwaa sabatiriŋo miiroolu ka tu faliŋ-faliŋ na le, aduŋ a ka sutiyaa politikoo la fannaa le la diina luka londoo la

fannaa. 1980 saŋo kono, moolu ye a dati ka yiriwaa sabatiriŋo la

kuwo fo baake. Bari ñiŋ waati sutuŋo kono, yiriwaa sabatiriŋo ye

fasari taŋ naani ñoŋ sotota ala kuwolu to le, aduŋ wolu bee ye

bundaa jamaa le coodi menu fatata. A tuta fasarilaa ye daameŋ

kummaayandi daameŋ ti.

Naaninjaŋo, yiriwaa sabatiriŋo ka taaraŋ sila siifaa jamaa le

yitandi banku fankariŋolu kaŋ aniŋ banku fuwaaroolu. Karannaalu

niŋ kisikisrilaalu ye sootaaroo soto fankoo la yiriwaa la kuwo to

banku fuwaaroolu kaŋ ne. Tilindiroo siyaata karoo bee le la.

Miiroolu menu be sujiriŋ baluukuu ñiimaa la, moo bee ka tariyaa

soŋ na wolu le la, aniŋ ka ì dundi ìla karaŋo bundaalu kono.

Ka sotobuloo misaaloolu tomboŋ, wo keta kuu koleŋ ne ti bankoolu

kaŋ, menu be yiriwaa kaŋ. Wo kamma la ñininkaari jaabiribaloolu

mu ñunu le ti: Fo ¥ si ¥ na yiriwaa misaaloo ke saferi-feŋ

maaboriŋo ti baŋ? Moo si ñiŋ miira noo ko Caayiniisi diŋ biliyoŋ

kiliŋ niŋ miliyoŋ keme saba le ye motoo soto, aduŋ wo motoolu bee ñanta bori la le?

Fo ¥ si a miira noo ko ñiŋ moo yirikoo bee la suula kuwolu si

timma noo hani niŋ ¢ maŋ yiriwaa siifaa londi meŋ be ko ¥tolu

taa? Fo duniyaa bee la mansakundaa kiliŋ si loo noo baŋ, meŋ si

tara ¥ na ñiŋ duniyaa niŋ a kono-kono feŋolu la kuwolu kesemeti la?

Page 201:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

201

Ñiŋ jaabiroo ka daameŋ coodi, wo le mu ka bankudiŋolu bee niŋ ìla

mansa kundaalu bee ke kiliŋ ti.

Yiriwaa sabatiriŋo ka faasaa banku fankariŋolu kaŋ keeñaa meŋ

ñaama, wo ka ŋataŋolu le saabu banku fuwaaroolu kaŋ:

Misaali fee, a keta suula kuwo le ti ka senoo taaraŋ bulu jamaa

ke. Ñiŋ ye a tinna le kata kuu jamaa keta ka wo suuloolu lafaa

diina ka moolu faŋolu tankandi. Niŋ I ye ñiŋ kuwo koroosi baake, moo si a miira noo ko tubaaboolu lafita ¢ mara la kotenke le, wo

le ye a tinna ì ka ñiŋ miira siifaalu soto aniŋ ì ka ì safee

Afirika banku fuwaaroolu ye. M maŋ hakili fula soto ñiŋ kuwo to

kaatu n sonta bundaa doolu la le menu be ñiŋ miiroo kono. N na

kisikisiri labaŋo ye n forisee le ka n hakiloo tu tubaabu

safeerilaalu la safeeri feŋolu to”.

b. Yiriwaa sabatiriŋo karaŋo

Yiriwaa sabatiriŋo karaŋo hamoo mu ñinu le ti, ka

duniyaa kuwolu la dunñookonoo sooneyandi, kabiriŋ

maraloo keeñaa to, maañaa betoolu keeñaa to, aniŋ luka

londoo la fannaa keeñaa to. Ñiŋ ye bundaa bee le maa,

wo le ye a tinna ì ye a dundi karambuŋolu la karaŋo

taaraŋ siloolu kono.

Niŋ a ye a tara karandiŋolu ye a fahaamu baake ¥ na

aadoo, ¥ na fankoo, aniŋ ¥ dandaŋo ye ñoo soto ñaameŋ,

wo be a tinna le, ì si kali I miira kendeke ko:

Hadama diŋolu be dendiŋ ñoo la ñaameŋ

Daajika betoolu ñanta soto la le, menu si ñiŋ

denñooyaa yitandi

Duniyaa bee la denñooyaa mu kuu kummaa baa le ti.

Yiriwaa sabatiriŋo karaŋo daliiloo mu ñiŋ ne ti, ka a

tinna saama bankudiŋolu si kali yiriwaa sabatiriŋo la

koleyaa kuwolu miira, ì si kali a kacaa, ñiŋ kamma la,

ì si sila soto noo a kuwo to, meŋ si naa moo

kunkilinnaalu nafaa, aniŋ duniyaa moolu bee.

Page 202:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

202

Karaŋo feerelandoo

Kacaa - kuŋ 2: yiriwaa sabatiriŋo

kacaa kuŋo ye meŋ bee muura

Faŋ-tarañaa kuu betoolu niŋ miiroolu, waaneyaa kuwolu

niŋ daajikoolu, menu si a tinna ¥ si ¥ dandaŋo toopatoo

noo kuuke, ka yiriwaa sabatiriŋo soto.

Krandiroo niŋ karaŋo hamoolu:

- Kuu kummaalu juubee menu ka a tinna yiriwaa

sabatiriŋo ka soto.

- Bundaalu juubee ¥ dandaŋo niŋ yiriwaa sabatiriŋo ye

ñoo soto menu la.

- Feeroolu niŋ dookuwolu menu ka ¥dandaŋo tankandi,

wolu ke.

- Bundaalu yitandi yiriwaa sabatiriŋo dookuwo ñanta ke

la bundaalu menu to.

- £dandaŋo niŋ jamaa la jaata kendeyaa dookuu

bambandŋolu yitandi moolu si menu ke noo ìla

saatewolu to, ìla tundoolu kaŋ, aniŋ ìla bankoolu

kaŋ.

- Dookuu bambandiŋolu miira, moolu si menu ke noo ka

tarañaa betoo soto, aniŋ dandaŋ fooririŋo.

- Ì faŋ sasi kuwolu la, kuwolu menu si yiriwaa

sabatiriŋolu faasaa ila dulaalu to.

Karaŋo wucoo: montoroo waati 6.

Karandiriraŋ jooraŋolu:

Ekowaasi la kitaaboo, kibaari kayiroolu, nataaloolu,

fiidiyoo kaseetoolu, luwaa kitaaboolu menu ye ¥dandaŋo

niŋ yiriwaa sabatiriŋo la kuwo maa, bankoo niŋ diyaa

bee la luwaa kitaaboolu, kitaaboo meŋ ye hadama diŋolu

Page 203:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

203

niŋ banku moolu la ñantoolu maa, aniŋ doo koteŋolu menu

si soto noo dulaa koteŋolu to.

Page 204:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

204

Feerelandi kaatimoo:

Walaa

be ñoo

nooma

ñaameŋ

Waaneyaa

londoolu menu

be walaadaa

kono

Bundaa muluñoolu

menu be walaadaa

kono

feerelandiriŋolu wucoo

1. - yiriwaa

sabatiriŋo miiroo

seneyandi /

fatanfansi.

- miiroolu menu

be sujuriŋ yiriwaa

sabatiriŋo niŋ

¥ dandaŋolu la.

Fiidiyoo

kaseetoolu,

ñininkaaroolu

niŋ jaabiroolu,

kisikisiroolu,

kacaalu.

Waati

2

2. - Kuwolu

yitandi menu

ka a tinna

yiriwaa

sabatiriŋo buka soto.

- - ¥dandaŋo la

ŋataŋolu menu ka yiriwaa

sabatiriŋo naasi.

Waati

2

3 - ¥dandaŋo la

kuwolu menu

niŋ yiriwaa

sabatibaliya

a ye ñoo

soto, wolu

yitandi.

- ¥dandaŋo la

tiñaa ka

kuwolu menu ke

yiriwaa

sabatiriŋo la.

Waati

2

4. - Feeroolu

dada menu si

yiriwaa

sabatiriŋo faasaa.

- feeroolu menu

ka yiriwaa

sabatiriŋo faasaa

Waati

4

5. - yiriwaa

sabatiriŋo

feerolu niŋ karandiroo

ke kiliŋ ti.

- karandiroo niŋ

karandiriraŋ

jooraŋolu menu

ñanta ke la

karaŋo

tunkuŋolu to,

wolu

fatanfansi

- karandiriraŋ

jooraŋolu dada

- karandiroo niŋ

karaŋo walaadaalu

dedaa.

Waati

6

Page 205:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

205

- karandiroo

kontiboo.

- karandiriraŋ

jooraŋ

koteŋolu dedaa.

londi dookuu misaali kayitoo

Kacaa-kuŋ 2: £dandaŋo niŋ yiriwaa sabatiriŋo.

Kacaa kuŋo ye meŋ bee muuri:

Faŋ-tarañaa kuu betoolu niŋ miiroolu, waaneyaa kuwolu

niŋ daajikoolu, menu si a tinna ¥ si ¥ dandaŋo toopatoo

noo kuuke, ka yiriwaa sabatiriŋo soto.

Karandiroo niŋ karaŋo hamoolu: Ka feeroolu dada menu si

yiriwaa sabatiriŋo faasaa.

Walaadaa too: ka yiriwaa sabatiriŋo faasaa.

Feeroolu menu ñanta kara] na:

Waaneyaa kuwolu

Londitii baalu daajikoo feeroolu

- Yiriwaa sabatiriŋo fatanfansi

- Saatewo la

ndandaŋo kuwo

yitandi

- Banku diŋolu ñanta daajikoo menu soto

la ¥dandaŋo la

kuwo to, wolu

londi.

- Yiriwaa sabatiriŋo la kuwo keeñaa

yitandi

- Moolu ñanta

¥dandaŋo muta la

ñaameŋ, aniŋ ì

nanta a seneyandi

la ñaameŋ, wolu

sembentunyaa.

Wucoo: waati 6

Karandiriraŋ jooraŋolu:

Ekowaasi la kitaaboo, kibaari kayiroolu, nataaloolu,

fiidiyoo kaseetoolu, luwaa kitaaboolu menu ye ¥ dandaŋo

Page 206:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

206

niŋ yiriwaa sabatiriŋo la kuwo maa, bankoo niŋ diyaa

bee la luwaa kitaaboolu, kitaaboo meŋ ye hadama diŋolu

niŋ banku moolu la ñantoolumaa.

Karandiroo ni] kara]o kewo:

tunkuŋolu Menu ñanta ke la

feeroolu

Karandirilaa/

niindirilaa

Karannaa / karandiŋo

Ka kuwolu

juubee menu

ñanta ke la

janniŋ karaŋo ka dati

Ila karandiŋolu la londoo temboo

juubee ì ye meŋ

soto ñiŋ karaŋo bundaa la kuwo to,

meŋ be naa karaŋ na

- Ñininkaaroolu

jaabi

- Yiriwaa sabatiriŋo la kuwo yitandi,

ali ye a kacaa ñoo

kaŋ.

- Moo

kunkilinna

alu la

dookuwolu

- Ñininkaaro

olu niŋ jaabiroolu

- Kacaa.

Karaŋo yitandiroo

- Tiyaataroo

dedaa, waraŋ nataaloolu,

karandiŋolu si

meŋ juubee - A fo

karandiŋolu ye

a yitandi

hadadiŋo niŋ ala saatewo

sutiyaata ñoo

la ñaameŋ. - Karandirilaa si

karaŋ jooraŋolu dii karannaalu

la, jooraŋolu

menu be dendiŋ

¥ dandaŋo la

- Karandiŋolu si

tiyaataroo ke,

waraŋ ì ye

nataaloolu juubee.

- Karandiŋolu si

tiyaaroo ke kuwolu

la, ¥ dandaŋo niŋ jamaa la jaata

kendeyaa be

sujuriŋ ñoo la

ñaameŋ.

- Karandiŋolu si

karandiriraŋ

jooraŋolu

taamandi, aniŋ ì

si ñininkaaroolu

jaabi.

- Tiyaataroo

- Koroosiroo

- Ñininkaaro

olu niŋ jaabiroolu

- Kurupa

dookuwolu

Page 207:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

207

kuwo la

(seneyaa, noo,

fatanfansoo,

baluu-kuu

ñiimaa ….) aniŋ yiriwaa

sabatiriŋo,

aduŋ a si a fo

karandiŋolu ye

¥ dandaŋo la

kuwolu

fatanfansi,

aniŋ ka a

yitandi kuwolu

menu ka a tinna

yiriwaa

sabatiriŋo ka

soto.

Karandiŋ kurupoolu la

dookuwo keeñaa

taamandoo /

karandiŋ kurupoolu la

repootoo.

- Karandirilaa di

karandiriraŋ

jooraŋolu taa,

ka kibaaroolu

dada, aniŋ ka ì kafu ñooma.

Ripootilaalu si ìla

repootoolu sujindi

ñiŋ kuwolu la:

- £ dandaŋo niŋ

yiriwaa sabatiriŋo fatanfansoo,

- Ka hadamadiŋolu la suula kuwolu

juubee: domoroo,

foño senuŋo, ¥

dandaŋ seneyaariŋo

- Soto-feŋolu marañaa,

- £ dandaŋo la tiñaa

sababoolu aniŋ a

mantooroolu,

- £ dandaŋo niŋ yiwaa

sabatiriŋo ye ñoo

soto ñaameŋ.

Kacaalu,

aniŋ ka

karandiŋ kurupoolu la

dookuwolu

jakandi.

Ka londi

kutoolu soto,

aniŋ ka ì soo

ñoo kaŋ

Karandirilaa si

karandiŋolu la

ripootoolu lamoyi,

a si kibaari

koteŋolu kafu

kacaa-kuŋo ma.

Kuwolu menu sotota

kacaa kono, a si

Karandiŋolu la

ñaatiliŋ bundaa ñanta ke la ñinnu lr ti:

- Yiriwaa sabatiriŋ dookuwolu menu

tooñaayaata, aduŋ ì si ke noo ìla

saatewolu to,

Collect work

preparation

of a summary

table

Page 208:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

208

wolu taa, ka

karandiŋolu maakoyi ka dookuu

lanbaŋolu dada.

- Ì si kali yiriwaa

sabatiriŋo meŋ-wo-

meŋ taamandi, - Ì si kali yiriwaa

sabatiriŋo la

kuwolu faasaa.

Ka dookuwolu

kotobo

Karandirilaa

kotobooroo ŋaniya ala repootoolu

kono, repootoolu

menu si tara

sujiriŋ

karandiŋolu

dandaŋo la kuwo

la, aniŋ dookuwolu

menu si ¥ dandaŋo la kuwolu so

ñaatotaa la.

Karandiŋolu si

kibaaroolu juubee,

kibaaroolu menu ye ì

dandaŋo la kuwo

tooñaa yitandi.

Karandiŋolu ìla

dookuwo feeroolu

dadaa

Ka

ripootoolu

dada.

Karandiŋ kurupa

dookuwolu.

Transfer /

reinvestment

Karandirilaa ñanta

a je la le ko

karandiŋolu la

feere-landiriŋolu bee safeeta le

(meŋ ñanta ke la, ì be suula la

soto-feŋolu menu

la, deemaarilaalu

/ kuukeeñoolu,

dookuwo ñanta

koroosi la ñaameŋ,

aniŋ a ñanta

kontiboo la

ñaameŋ), ka ìla

karambuŋo dandaŋo kuwolu beteyandi

yiriwaa sabatiriŋo kono.

Page 209:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

209

Tunku] 7

Page 210:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

210

Tundu kafuñoomoo

Woto ecowas ñanta tundoo la semboo le soto la, ka

dookuu bundaalu soto, fo a la kumamutari]olu si

taamandi ani] bankoolu la taamandiriñaalu ye soo ñooka]

Page 211:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

211

Tunku] kafuñoomoo

1. EKOWAS la jeeroo ni]a

lonka]o

2. Ka EKOWAS ke moolu taa

ti

Daayelera]o

abiri] Afirika tilijii tundoo bankoolu ye ì fa

soto ì hataaji ta, ka kafuñoomoo sila loondi me]]

si ]ata]olu bondi, tubaabu maraloo ye me]nnu

sababu. Ì la ]aniyoo mu me]] ti, wole mu; ka

ñoomoyoo sila loondi fo ì si bee la yiriwaa la ñaato

taa sabatindi ani] ka kambe]o bambandi, ka a sabatindi.

Ñi] miiroo le mu ì la tundu de]ñoomaayaa keeñaa

loonka]o ti. ñi]] sanji ta] tambilaa kono.

Kafuñoomoo keeñaa ye moolu balooñaa ñi]iñaandi ani] a

ye ke ì fansu] kuuwo ti, EKOWAS bankoolu kuntiyolu ye

jeeriñaa nooma ka bo EKOWAS bankoolu miiroo to ka taa

EKOWAS moolu miiroo to 2020.

Tundu ni] tundu faranda] taamandiri kafoolu loo, me]nnu

be ko: Afirika tilijii fanka kafoo, Afirika tilijii

K

Page 212:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

212

fankoo ni] kodi soondi ñooka] taamandi kafoo, senekaali

bolo]o yiriwandi kafoo, Banku ni] Banku teema komitii

me]] be loori] jaa kuwo tankandi ñaa la Sahil Bakoolu

ka], Niger bolo]o muroo kantiyolu, wo ni] a ]ondoolu,

ye Afirika tilijii bankoolu la wakiiloo, ka dookuwo ke

fo kafuñoomoo ni] de]ñoomaayaa si soto, soobewo silo

ka].

Tunku]o kono fanoo

Ka mankutu, miiroolu ani] londooo sabatindi kafuñoomoo

taamandoo kono.

Ñi] tunku]o ye kacaa bundaa fula le soto:

1. EKOWAS kafoo la jeeriñaa ani] a lonka]o

2. Ka EKOWAS ke moolu taa ti

Kacaaku]o fannaa foloo : 1 EKOWAS la jeeriñaa ani]

a lonka]o

Kacaaku]o kono fanoo: Ka kafundiri ni] dundiri ke

kuwolu la mennu be ko mankutoolu ni] miiroolu ani] jika

kendoolu, EKOWAS la jeeriñaa yiriwandoo ni] a la

dookuwo natoo sotooñaa kono

Karandiroo/kara]o hamoolu

1. Ka nunkundiri ke mankutoolu ni] miiroolu la, mennu be

dendi] EKOWAS la jeeriñaa ni] a loodulaa

2. Ka yirinwandi ke taamandiriñaalu ni] keekuwolu la me]

si EKOWAS kuwo sembentu]yaa ani] ka a natakuwolu

sotoo sooneeyandi

Page 213:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

213

3. Ka karandiriñaa feroolu taamandi mennu si Ekwas la

jeeroo yiriwandi ani] ka loodulaa natakuwolu sotondi

lonka]o bambandi la

4. Ka so] mankutoolu la mennu ka EKOWAS loodulaa kuwo

yiriwandi ani] ka a natakuwolu sotoo sooneeyandi.

Kara]o kono fannaalu

EKOWAS yitandoo

Afirika tilijii banku ta] ni] lulu le ye a kafoo loo

1775 sa]o kono

(sanji ta] naani] ni] siyi koomanto) kafoo lonka]o wo

le mu, ka fankoo bundaa bambandi bankoolu teema. Fanka

bundaaalu mennu be ko feolu ka dadaa dinkiraa mennu to,

wara ì ka dooku dame] ka sabatindi tundoo ka. Ka

taamara, a ni] futañoomoo bundaa koteñoolu yiriwandi.

Kuura]o simbo, sinoo,naafuloo a ni] hadamayaa yiriwandi

ka a bambandi.

1993 sa]o kono kafoo la keekuwolu fanu ta biri] sarata

kummaalu koroosiroo mennu be ko tundoo la tenkuo me] be

dendi kayirooola ani] tankoo la.

Bii tiloo, EKOWAS mu banku 15 le ti (Benin,

Burkinafasso, Cape-verd, Cote d’Ivoire, Gambia, Ghana,

Guinea Conakry, Guinea-Bissau, Liberia, Mali, Niger,

Nigeria, Senegal, Siera Leone ani] Togo). Mauritania

bota kafoo ñi]] kono, 2000 sa]o.

Duni]yaa la naafulu kafu baa (IMF) ye a bankee ko

EKOWAS bankoolu la naafuloo simboo kaañanta biliyo

Page 214:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

214

564.86 Ame]rika kodoo to. Ni] ì ye EKOWAS kafoo ke

fanka kafoo muwa ni] lulu-nja]o le ti duni]yaa kono.

EKOWAS tundoo la fanno kaañanta kilomita miliyo] ni]

domandi] (5.1 Km2). Moo me] be sabatiri] a kono

kaañanta miliyo] 299 le la.

EKOWAS sotoñaa ani] a bonsu]o

Sanji ta] naani ni] kononto kooma 1964 sa]o kono

layibiiriya (Liberia)Peresida]o me] mu Wiliam Tubman ti

nu, wo le foloo ye a fo ko ì ñanta kafoo loo la le.1965

sa]o kono banku danta, Kodiwar,jiine,

Labiiriya,Saraliyo], ye kambe]o loondi ì teema. |i]

kambe]o ma] naa taama bari Apiril karooo 1972 sa]o

kono, Nigeria la wo waatoo Peresida]o, Jeneral Kawon

ni] Jeneral Ayedema, Togo bankoo la wo waatoo

Peresida]o, ye kafoo loo ku. Ì Ye saratoolu safe, ì ni]

banku ta ni] fula kacaa ta ka ì la deemaaroo kani],

kabo Julayi karoo kono, kata Okus karoo to. 1973 sa]o

kono beo doo ke ta Lome] saatewo kono ka kafoo laañaa

koroosi. Kesoolu ni] luwaa loñaalu be ta 1974 sa]o

Jenewaari karoo kono Akaraa saatewo to, Kaana Bankoo

ka. Wo jaaroo 1975 sa]o. bankoolu la Mini]stalu ye beo

do ke Kodiwar, Abija saatewo kono.

Biri] ñi] be fuloo la, ye koroosiroo ke saratoolu la

ani] laañaalu la, banku ta ni] lulu naata so ka fanka

kafoo loo Afirika tilijii ye, Lekoosi saatewoto Nigeria

Page 215:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

215

banko ka. Me]e karoo tili muwa ni] sayi luo la 1975

sa]o kono.

EKOWAS hammoo ni] a loonka]o

Afirika tilijii bankoolu la fanka kafoo-EKOWAS hamoo mu

ka kafuñoomoo yiriwandi, ka bambandi kafundiolu teema,

ka hadamayaa ni] tara kuwolu sabatindi, ani] naafulu

kafoo londi ka bankoolu la fankoolu soo ñooka. |i]

kafuñoomo ñanta moolu la tarañaa yiriwandi la le, ka

baluwo fanundi ani] ka kambe]o ni] ñaato taa sabatindi.

1993 sa]o kono be]o doo ke ta, ka fankoo ni] politikoo

kafuñooyaa fanundi. Ì naata ka a koroosi ko mariseewolu

ni] kodooolu ñanta kela kili] ne ti. |i] polotikoo

hamoo mu, ka Afirika tilijii la dipiteebu]o loo, ani]

ka fankoo ni] hadamayaa sabatindi. EKOWAS la luwaa

kafoo ñanta seyi la bundaa kotoo le nooto, ka

bambandiri ke kiitiiwo ni] luwaalu la. |i] laañaa ye

semboo dii kafoo la, ka kuntu fitinoolu ñaato ani] ka ì

dimmba faa.

EKOWAS keekuwolu bee ka tara cokiri] loonka]olu mennu

ka]:

EKOWAS bankoolu bee la kaaña]o ani] ì la

jikiñooloo.

Noofaasaa ani] fansawoo kuukeeñooyaa

Bankoolu la de]ñoomaayaa

Page 216:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

216

Ka kuukeeñaalu sooñooka] ani] ka prokaraamoolu ke

kili] ti

Kuu koyindoo, fankoo ni] moolu teema tooñaa

sabatindoo to

Banku kaanaa boyi a mooñoo ka]

Ka kayiroo,tenku]o ni] tankoo sabatindi

Ka fitinoo ba] kayiroo kono.

Ka yiriwandiri ke buuñaa ani] ka hadamayaa

ñantoolu kantandi

Ka demokaraasii yiriwandi ani] ka bambandi

EKOWAS dookuu bundaalu

Ka EKOWAS taamandi, kafoolu loo ta menu be ko:

Bankoolu ni] mansakunda ñaatonkoolu la kafoo

Mini]staalu la be] kafoo

EKOWAS taamandiri dookuu laalu

Dipitewolu la kafoo

Jamaa la kiitii bundaa

Fankoo ni] moolu la kuwo kafoo (ñi] ñanta loo la

le)

Kodi bunbaa me] be marala safaaroo ni] yiriwaa la

(EBID)

EKOWAS la Tundu yiriwandi mananku]o (ERDF)

Page 217:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

217

EKOWAS la Tundu safaari kodi bundaa (ERIB)

Afirika tilijii bankoolu la kodiku kafoo (WAMA)

Afirika tilijii bankoolu la kodiku bundaa (WAMI)

Afirika tilijii bankoolu la jaatakendeyaa kafoo

(WAHO)

Kafu kote] wooro (komiso]olu), mennu be loori]

keseyaa ni] keewuyaa kuwolu kunna

Feeroolu mennu be laari] ka, fitinoo tankandi ani]

ka kayiroo sabatindi ko ì so] ta laañaa me]na,

kayiroo ni] tankoo la sabatindi]aa to 1999 sa]o

kono. Mennu be ñi] kafoo kono wolu le mu, banku

ñaatokolu ti, EKOWAS taamandiri kafoo, kafoo

(kansuloo) membe silañaatonkayaa ani] tankoo

kuwolu ku]na banku ta] teema: Burkina Faso Ghana,

Guinea Conakry, liberia, Mali, Niger, Nigeria,

Senegal, Sierra Leone ani] Togo.

EKOWAS la jeeroo ni] a lonka]o ani] mankutu kummaalu

EKOWAS la jeeroo

Kafoo la jeeroo mu ñene

ti, a bankoolu kaanaa

naanewo soto ì teema, ì

ye ke kayira ni] bankoolu

ti ani] banku yiraari]

baalu ti, menu ka taama

maraliñaa kendoo la,

dame] moolu ye feeroolu

soto ka ì munafa] a

neemoolu la, siloolu

menu be dendi] yiriwaa

laba] taa la ani] tankoo

sotoñaa la.

Page 218:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

218

EKOWAS loonka]o

A sembentu]yaa ke

de]ñoomaayaa la ani]

kafuñoomoo ka taa fanka

sooñooka]o to Afirika

tilijii fo a moolu

baluuñaa si yiriwandi noo

ani] ka sabatindi ke

fankoo la loodulaa kewo

la, ka ñoomoyoo wajabindi

bankoolu teema fo

kafundiri kee noo Afirika

bnakoo la ñaato taa ani]

a la yiriwaa la.

EKOWAS la mankutu

kummaalu:

taamañaa sahari]o

Ka taamañaa kendoo

sabatindi fo ñaama me] si

Duniyaa Jamaa Bee ñaafaa

fankoo ni] kodi

sooñooka]o fannaa to

Buuñaa

Ka ñoo buñaa ani] ka ñoo

horomoo bambandi

dookulaalu ani] moolu

damma]olu teema, Ka

lonnaalu, kesoolu ani]

kiibaaroolu la kuwo

tembutembu.

Ka so], ka a fahaamu ke,

ka sembentu]yaa ke ani]

ka buuñaari ke banku ni]

sii, ani] aadoolu siifaa

jamaalu la, menu be ń na

sabani] n taarañaalu bee

ma ke kiili ti. Ka ñoo

buñaa na kuwolu to, fati

dinkiraa to

Ka taamañaa kendoo

sabatindi fo ñaama me] si

Duniyaa Jamaa Bee ñaafaa

fankoo ni] kodi

sooñooka]o fannaa to ka

lonnaalu, kesoolu ani]

kiibaaroolu la kuwo

tembutembu.

Page 219:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

219

Ka so], ka a fahaamu ke,

ka sembentu]yaa ke ani]

ka buuñaari ke banku ni]

sii, ani] aadoolu siifaa

jamaalu la, menu be ń na

sabani] n taarañaalu bee

ma ke kiili ti. Ka ñoo

buñaa na kuwolu to, fati

dinkiraa to.

Siimankili]yaa

Ka so], ka a fahaamu ke,

ka sembentu]yaa ke ani]

ka buuñaari ke banku ni]

sii, ani] aadoolu siifaa

jamaalu la, menu be ń na

sabani] n taarañaalu bee

ma ke kiili ti. Ka ñoo

buñaa na kuwolu to, fati

dinkiraa to.

Tili]o

Ka a kata kendeke ka

dookuuñaa kendoo soto ka

moolu la lannoo ni]

buuñaa soto ka bo ni] ¥

na dookuuñaa la.

Daabuloo kuwolu kono

Ka deemaari ñinoo kono

fanundi, kalamutandiroo

moolu la ì daa buloo

kuwolu to, a ñaa ye tara

tilindi] taradulaa keñaa

la ani] aadoo kuwolu be

laari] ñaame] jamaa kono

saritoolu dedaañaalu to

ani] ka ka]o soto ka kuma

fo kuwolu taamandiñaalu

la.

ka tu ekowas kooma

Ka bankoo moolu wakilindi

ka so] bankoo la lafinna

kuwolu la ka tara kuma

kendoo fo la bankoo la

kuwo to, jamaa la karoo

la, ani] londi bu] baalu

la karoo la ko tundoo la

saritoo kuwolu be laari]

ñaame].

Lankenemoo

Page 220:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

220

Ka bundaa yele kuwolu bee

be kali tara la kene baa

to ñaame], a kana tu moo

ye kumpoo to, ka ñoomoyoo

kuwo yiriwandi ani]

saritoolu taamandiñaalu.

Mecoo

Ka mecoo bundaa la kuwolu

lankenemandi ka wakiloo

soto dookuu kendoo to ko

a kuwo be laari] ñaame]

duniyaa dookuu

taamandiñaa kuwolu to. Ka

daajika kendoo yitandi

ani] lamfannoo dookuwolu

to mennu ka ke tundoo

ka].

fa] buuñaa

Ka simfaalu taa ì kana

tara jenkeri] kara kili]

na, ì ñaatili]ñaa kendoo

soto, simfaalu, ani]

tili]o.

ñonta]yaa

Ka taamandiñaa kendoo

londi kuwolu taañaa la be

laari] ñaame] ko tundoolu

ni] duniyaa moolu be i

yillaari] a ma ñaame]

Page 221:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

221

Kafuñoomoo baroolu

Ka tundoo moolu ke kiilii ti. Ka hadamadiolu so

simboo la, ka wokuwo yiriwandi

Ka ń danda]o tankandi, ka kayiroo sabatidi ani] ka

fitinoo bayi ka taa fo saafaari jawo.

Maraloo ñanta ke la tilio le la , kontoolu ye bo

jamaa la feo ka taa ñaame]

Ka fuñooyaa, kodoo ni] fankoo la karoo la

(julayaa,marisiwo, kodi kuwolu,fe dokuwo, politikoo

keeñaa: ka marisie baa ni] kodi kilii taamandoo, kodi

marisiwolu ani] feereeñaalu ye beteyaa

Kafuñooyaa kendo ye tara fa ye kafoolu ni] mansakunda

kafoolu teema.Taamañaa kendoo ye sabati, marisie bee

yiriwandi

Kayiroo, tenkuo ni] marali kendo’

Ñaato taa ni] kafuñoomoo

Ñoosaboo me] be Kaañandi, a be kendeyaari

Fankoo ni] kodooo ye sooñoo ka

Kara]o ni] dookuu bundaalu ye simbo soto

Bee la kummayaa ye sabatindi

Feerelandi kayitoo

Kacaaku]o kono fanoo

A la fanoo ye miiroolu, mankutolu, dajika kendoolu, a

ni] londooo me]

Page 222:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

222

ñanta kafuñoomoo taamandi la ka bambandi

karandiroo/kara]o hamoolu

1. Kafoo lonka]o, daliiloo a ni] hame] kuwolu ñanta

fahaamu la.

2. Ka EKOWAS taamandiñaa, kee kuwolu sikandi ka ì

bambandi fo

3. kalamutaro si ke lonka]olu la

4. Ka karandiriñaa feroolu taamandi mennu si Ekowas

jeeroo na lonka]o

bambandi la, ka daajikolu taa me] kafoo la yiriwaa

soñeya di.

Wucoo: waati 12

Karandiri joora]olu ani] sembera] kitaaboolu

- Londi siloolu ni] kitaabolu mennu be dendi kara]o la

- EKOWAS la saratoolu kitaabo, Afirika la kafuñoomoo

kitaabo, EKOWAS la kanbe kumoolu me] be saaferi.

- EKOWAS la simbera kitaaboo

- Naataalolu ni] filimoolu

- Kitaabu saferiolu

- Intaneto to

Page 223:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

223

Feerelandi kaatumoo

Dookuwo

keeñaa lu

Yiriwaalu ani]

kesiyaa me] be

kara na

Kara bundaa be

simberi mu ne la

Dookuwo

feerolu

Karandirooo

wucoo

1

EKOWAS la jeeroo

ni] a lonka]o

suute

Siloolu mennu be

dendi jeeroo ni]

a lonka]o

-

Kisikisiri

kitaaboolu

ani] joora

koteolu

-kafu

dookuwolu

ka ke

-Maakoyiro

me] si

hakilo

maakoyi

Ka

kotoboro

ke

-ka kacaa

Montoroo waati

2

2

EKOWAS lonka]o

ni] a mankutolu

yitandi

Karandiriñaa

saafoo, ka

kara]o ni]

karandirooo

waatoo londi

Montoro waati4

3

Ka kacaakuolu

bulandi kara]o

ni] karandiroo

kono

Montoro waati

2

4

Kuwolu me] si

EKOWAS loonka]o

bambandi wolu

taamandi

Feerolu mennu si

EKOWAS la hamoo

yiriwandi

Montoro waati

4

Karandiri dookuwo feeroo misaaloo

Kacaa ku]o fannaa: 1 EKOWAS la jeeroo ni] loonka]o

Kacaaku]o fannaa la fanoo

A la fanoo ye miiroolu, mankutoolu, daajika kendoolu

ani] londoo me] ñanta kafuñoomoo taamandi la, ka a

bambandi

Walaadaalu to ani] ì waatoolu

Kara]o ni] karandirooo hamoo

Ka EKOWAS mankutolu ani] keeñaalu mennu be dendi a

jeeroo ni] a loonka]o lu

Page 224:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

224

feeroolu mennu ñanta kara] na

Kesiyaalu

Londi baa Maañaa /kekuwo Feero/hadamayaa

tanko

-ka EKOWAS jeeroo

ni] a

lonka]o kummayandi

-ka EKOWAS dalilolu

yitandi

jikoolu taa, mennu ni]

EKOWAS lonka]o taata

Ka so sabati dinkiraa ni]

aadoolu la fatoo la.

Ka hadamayaa jikoo bambandi

wucoo: waati 2

Karandiri joora]olu ani] sembera]olu

- Londi siloolu ni] kitaaboolu mennu be dendi kara]o la

- EKOWAS la saratoolu kitaabo, Afirika la kafuñoomoo

kitaabo

- EKOWAS la kambeo kummaalu me] be saferi.

- EKOWAS la simbera kitaaboo

- Naataaloolu wo ni] filimoolu

- Kitaabu saferiolu

- Intaneto kono

Karandiroo ni] kara]o kewo

Kuwolu ñanta

ñoo saata la

ñaame]

Keekuwolu Feere siloolu

Karandirila la

Karandio la

Page 225:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

225

Ka koroosiri ke

londoo tembo

karandiolu la

londoo tembo

loo kacaa la

fannoo la

Jabiri ke

ñiini]karoolu

la

A si keenoo

ñini]nkaroo mennu

mansakili] wala kili

dookuwo ti

Yitandiro Karamo si

karandi

ñini]nkaa a ye

bankoo doolu la

kodooo fo

Karandio si

bankoolu la

kodoo fali

ñooma fo i si

daalu lo

-kacaalu

-ñoo ñininkaa

-ka kitaaboolu yinka

mennu safeta kabiri

EKOWAS la kuwolu

mennu be saferi 193

sa]o kono.

-Ka banku kili na

marali taamandiri

saritoo kacaa

-koroosi

Ñininkaroo ni]

kabiro

Miiroolu me] ye

kafoolu dookuwo

ani] kacaalu

kufaa

Karandirila si

yitandiroo ke

mankutoolu la

mennu be dendi

EKOWAS jeeroo

ni] a loonka]o

la

A si kafoo

bulanoo ñi]

kuwolu la.

-ka saferi

kili kara

waranto ka

jamaa kara

Ka a koroosi

ani] ka safe

EKOWAS (ECOWAS)

saratolu wo ni]

moolu maañaa.

Kafoowokafoo la

saferila si ì

la dookuwo

keeñaa yitandi.

Kafoolu si ì la

dookuwo yitandi

Jamaa kacaa karamo

ni] karandiolu teema

Kuwolu ñanta Feere siloolu

Page 226:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

226

ñoo nooma la

ñame]

keekuwolu

Karandirila taa

karandio taa

Ku kutoolu

mennu soto

ta/kuwolu

mennu bambanta

Karamoo si

karandiolu

maakoyi

Ka londoo laa

ku ani] ka ì

hakilimaayandi

Karandi]olu si

kuwolu

seyinka] mennu

keta kafoolu

la ñooseeyaa

ti

Kafoolu la

seyinka

dookuwo

Sayikandiro Karamu sa fo

karandi]olu si

kitaaboo safe

me] be dendi

bankoolu la

EKOWAS

saratoolu

taamandiñaa.

karandiolu si

ì fa taala

kafundi]olu to

Fansu dookuwo

Ì ye kuwolu

me] taa ñoo

bulu

Karandirilaa

si makoyiroo

ke, aadoo

yitandiri be]o

looku]o fo

moolu si ñoo

la aadoo kara]

Karandi]olu si

kankulari be]o

ke karanbuo

wara saateewo

to

Ka tiyataro

ani] misaali

ke kuwolu la

Kacaaku]o fannaa 2 : Ka EKOWAS ke moolu taa ti

Kacaaku]o fannaa la fanoo ye miiroolu, mankutoolu,

daajika kendoolu ani] londoo me] ñanta kafuñoomoo

taamandi la, ka a bambandi

EKOWAS bankoolu teema

Karandiroo ni] kara]o hammoolu

1. Ka fahaamu ke mankutoolu ni] miiroolu ni] menu be

dendi] tundi kafuñoomoo la

2. Ka EKOWAS taamandiñaa ni] feeroolu yiriwandi mennu

natoo mu ka bee la beteyaa ti tundoo ka]

Page 227:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

227

3. Ka karandiri kuwolu taamandi mennu natoo mu ka ń

]aatil] ]ata]olu la mennu be dendi] tundu kafuñoomoo

la

Kara]o kono fannaalu

Kafuñoomoo siifaalu ani] buloolu

Kafuñoomoo polotikoo ni] luwaa la karoo la

- ka simbe baa dundi kambe kuwo taamandiñaa to.

- Ka semboo dii dinkiraalu la mennu si kambe kuwolu

taamandi. Bundaalu mennu be ko, kiitii buolu, dipitee

buo ani] kafoo me] be marali fankoo ni] hadamayaa la.

- Polotikoo kafuñoomoo

- Moolu la taa-ni]-naa ye sooneeyaa; ñi kambeo ke ta

Me]e karoo kono1978 sa]o. A kambeo ye bundaa saba le

soto.

- Ka wiisa buruka Ekowas bankoolu teema

- Moo si sabatino daawodaa.

- Moo si loo dinkiraa loonoo daawodaa.

fankoo ni] kodoo ye soo ñooka]: (wo le mu, marisee

baa kili], kodi kili], dedaari bundaa kili],

neemafe] si]o bundaa kili], fansu] dookuu bundaa

kili], senoo bundaa kili]).

- Ka dooku bundaaalu yele mennu be fankoo ni] kodi

taamañaa koroosi la tundoo ka.

- Ka dooku dinkiralu la dapasoo londi a fa ye: ka

bankoolu la sa]o sa kodijo dati-ka 0.5% naamoo la

Page 228:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

228

feeolu ka mennu bota bantala bankoolu ka-ni] be kafoo

la dookuwolu depas no la.

Duwaañi bundaaalu la ñoomoyoo

- Keeñaalu mennu si julayaa siloolu sooñooka. |i be

kela feeroo ti, ka duwaañi kafoo loo.

- Duwaañi kafoo la loo wo be naamo kani]o bo la

marisandiisoolu to EKOWAS bankoolu teema,

marisandisoolu la taañaa ye sooneeyaa ani] ka duwaañi

bundaalu ke kili ti. Banku ta ni] fula, wolu buka

naamoo kani] feeolu to, mennu buka dadaa tundoo ka,

ani] feeolu mennu ma ba dadaa la. Wo bankoolu le mu

Beni]n, Bukina Faaso, Codiwaar,Kambiya, Kaana,Jine,

Maali, Ni]jer, Najiriya, Sinekaal, Saraliyo ani]

Togo.

Ka computa dooku feeroo bundi duwaañoo la dookuñaa kono

fo a si kali tariyaa A be naamu kodoo yiriwandi la.

- safaari bundaalu la ñoomoyoo

- Ka EUROTRACE ( kompita dookura] feere kutoo) dundi

fo bantala bankoolu la safaarolu laañaa si koroosi ka

lo].

- Ka EKOWAS sa] wo sa] safaar be]o londi.

- 2000 sa]o kono banku worowula le sonta ka ì la

naanewolu yele marasandisoolu ni] moolu la taañaa ye:

Wolu le mu Benin, Burkina Faso, Ghana, Mali, Niger,

Nigeria ani] Togo.

Hadamayaa ni] aadoo sooñooka]o

Page 229:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

229

- Ñi bundaa le kummayaa ta toomaalu ti, katu hamoo la

ke kili ti si keenoo janne. Moolu la kilinbayaa

tamanseeroo ñanta ke la kili ne ti biri kafuñoomoo la

karoola fo kayiroo la fannaa la. |i maañaalu bee

ñanta tula moolu le bolu.

- Aadoolu la sooñooka]o ka ke noo tuluolu waatoo kono

le ani] beolu tumoo. |i siloo fannaa simbo ma wara ko

a ka mira ñame] bari tulu ni] doo (kumafeolu). Ka a

kuwo sebentunyaa noo le tumoo me] jalo wara to

kumafeo ka du jamaa la.

2011 safaari be]o la hamoo mu ñi] ne ti ka tundi

sooñooka]o sikandi ani] safaaroo bankoolu teema mennu

be ekowas kono. wo koolaa, kacaaku]o keta ñi] ne ti: ka

safaaroo bambandi ekowas kafoo kono ka bo ni]

mansakundaa ni] fansu] bundaalu de]ñooyaa la

- Ñ ye a tinna me]eroolu taata ka aada tuluo kara dulaa

loo (aada turu fiwo ñanta dindiolu le kono) tulu

kafoolu mennu te ì fa jela, ñoosaboo te tara la ì

teema.

- Tooñaa ni] aada jaliyaa kafoolu ma ñanna ñoo konna

bari i bee ye kafuñooyaa ani] ka teeriyaa. A kafoolu

ñanta musoolu ni] kewolu kaañandi la.

- EKOWAS mu fanka kafoo le ti. Karanaa baalu ma ñanna

ka kafoo la jeeroo yelemandi, ka a tinna fo

fahaamuroo te ke la ko simboo buka moolu ke kili ti.

Ka soboo bayi ì dammalu teema ye sila fula le soto

Page 230:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

230

-dindi]olu

-Kumpoo ani] feeroo bondi

Dindi]olu ñanta wakilindi la fo ì si ñaaboo soto

siimankili]yaa la

Ñ si doolu jaakali ko ni] hadamayaa ma ke ko, ì sa bu

no ñoola ke la yaa tiñaa:

A si maneenoo moolu ñaa koto mennu ma kuwolu koroosi

baake ko jikoo si moolu fatandi noo le, ka a tinna ñaa

ye du ì la, ka ì boyinka ani] ka ñoo tiñaa: a si keenoo

ko a sunta laa baliyaa ñi miiroo la le, me] be dendi

hadamadio la ñi keeñaa la ko, kuwoku ñanat sembendi la

kuukeeñaa londoo le la. Thus, baluuñaa ñinoo kono

taama siloo ka, a ka a fa kanta joora]olu la, ka taañoo

inoo fanaa ke, ni] a bi taa ì laala, a ka a la daa

tawu; a fa]o la buo kono, a ka la kunewo suru. Adu ñi

bee kono, a ye alo ne ko luwaalu ni] luwaa kantandilaa

lu ni] ì la joora]olu ka kuntu kuu jawo bee ñaato; a

ñanta ka a fa ñini]nkaa, a la miira kuwo la le a ño

banku diolu la kuwo to, biri a fa]o la kuwo to, ni] a

ye a fa sansa joora]o la; ani] a diolu ni] a la

dookulaalu, ni] a ye a la keesoo soro. Fo a ma tara a

ñoolu noodi ka a keekuwo to ani] a foo kuwo to. Bari,

wo keeñaa ma tara hadamayaa tiñaa ka. Moo la lafikuwolu

ni] kanukuwolu ma ke junube ni] a tara moo ma sils lo

me] balant wo kuwolu la; adu moo te luwaa lo na me] ma

londi dulaa to. Hani] bii, luwaa te dada noo la, ni]

Page 231:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

231

moolu ma ñini]nkaa, ì daa ma bula a kuwo to a dada kuwo

la ani] a dada laa la. HOBBES

Loofe]olu (malafe]olu, cokiñooloolu, taamoo –tintoo

ka], fuñoo kono, ani] baa kono)

malafe]olu:

-1982 sa]o kono banku ñaatokolu sonta ka ni] bundaaalu

dooku:

Afirika tilijii la kas siloo dookuwo dati: EKOWAS

bankoolu la so ka duni]yaa kodi bubaa ye koroosiri

dooku taamandi’.

-ñi ka]o ka banku danta ye kasi siloo bondi Najiriya

kata i la bankoolu to, wolu lemu Beni]n, Kaana,

Najiriya fa]o ani] Togo.

-Ka Feerebaa siloolu me] si Kasi dookuwo yiriwandi ani]

kura bankoolu tema.

Ka Afirika tilijii la kura bubaa loo I kafo me] ye(West

AfricaPower Pool)

cokiñooloo:

- 1979 sa]o kono banku ñaatokolu la be me] keta Maa

karoo kono i sonta ka banku ni] banko futañoomoo

siloolu londi – INTELCOM I. me] si bankoolu la

saatebaalu cookiñoo ma .INTELCOM II. Ka koroosiri

dookuwo taamandi me] si telefoolu sayinka dooku ka

kanbe feerolu la me] si a bundaa yiriwandi.

Page 232:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

232

ka sila baalu dedaa ka Afirika tilijii bankoolu coki

ñoo la

ñi]i] fanna ñaato]kolu so]ta 1980 sa]o kono Lome]

saatewoto ka selo dooku ka bo Nuwasok kata Lakos: a

seelo la janfoo mu kilome]ta 4,560 ani]] bari

kilome]ta 3,800 wole dooku ta-wolemu kemooto sidula

ta] saayi ni]] saba. Sela fulanja]o ye bo Dakar kata

Njamaana: ni]] selo la janfoo kañanta kilome]ta 4,460

bare 3,894 le dookuta wolemu kemooto ta] saayi ni]]

saayi,seloolu dookuta mennu ja]foomu kilome]ta 11,423,

fulanja]o kilome]ta 7,653 wole kañanta kemooto

siidulaa 67 le dookuuta.

Taama siloolu sooneyandira]o:

Banku ta] ni]] fula la le ye ekowaas insoransoo londi

I teema. Wo bankoolu le mu: Beni]n, bukina faasoo,

Kodiwaari, Kaana, Jine Konaakiri, Jine Bisaawo, Maali,

Ni]jeeri, Nayijiiriya, Saraliyo], Senekaali ani]]

Toko. Koomanto, motoolu la karoo la, a ye me]] fudi,

wo le mu ka taa ni]] naa sooneyaandi bankoolu teema.

Feeroolu mennu si ekowaas dunkewolu kafuñoo ma:

Banku 12 ye kafoo loo, me] ka koroosiroo ke moolu

ni]] motoolu taanyaa la ñ danda]o taamandinyaa

bundaalu ka feeroolu laa tundoo ni]] SILS si

me]]taamandi. Wo kono, ka yiriwaa taamandi, ka jaa

kele, ka dookuu bundaalu mennu be marari] alihaawaa

taamanseroolu la, ka a bambandi.

Page 233:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

233

Kayiroo ni] tankoo:

Kuwolu mennu nyanta ke la:

- Ka boyinka]o saratoolu taamandi

- Ka fa]-tankoo yamaroolu taamandi ni]] keloo be

keeri]

- Ka politikoo kambe]o tamandi, I sonta me]] na 1981

sa]o kono. Ñi] keenyaa ye demokaraasi taamandinyaa

le kankulaa.

- Ka tundoo soojari bundaa londi, me]] si kali

fitinoo daa faa. Banku nyaatonkoolu sonta a la 1990

sa]o kono. I ye nyi] kambe]o taamandifitina danta]

ne to:

Liberia keloo

Ekowaas bankoolu mennu be ko, Benin, Burkina Faso,

Gambia, Ghana, Guinea, Mali, Senegal, Nigeria ani]

Sierra Leone soojaroolu kii a keloo to. Banku

kote]olu mennu be ekowaas tundoo ye banta lafanaa

maabeeta le.wolu le mu Uganda, ani] Tanzania.

Sierra Leone keloo:

Tundoo bankoolu mennu ye soojaroolu kii nyi] keloo

to, wolu le mu Ghana ti, Guinea, Mali, Nigeria ani]]

Sierra Leone.

Guinea Bissa fitinoo:

Page 234:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

234

Benin, Gambia, Nigeria, Togo, ni] Senegal wolu le

maabeeta.

1998 sa]o kono, banku nyaatonkoolu sonta ka fitinoo

tankandinyaa ni]] a maranyaa kafoo londi I teema. Kafoo

la dookuwo mu ka koroosiri ke, ani]] ka kisi-kisiroo

ke, nyi] kamma la, ni]] fitinoo ko a be wuli la, I si

bantambili a nyaato. Nyi] bundaalu si taama noo

nyaame]] wo le mu:

- Ka koroosiri kafu naani] londi, doo ye tara

Wakaduku, doo ye tara Banjul, doo ye tara Monrovia

ani]] doo ye tara Cotonou. Dookuu dinkiraa baa si

loo Abuja, Nigeria bankoo ka]

- Ka kafoo londi me]] si kali fitinoo ba]

- Ka alifaa-yaamari kafoo loo

- Ka fankanta soojari kafoo loo

- Ka banku nyaatonkoolu la ka]o taamandi me]] be

dendi] kelejoora] me]se]olu dadaanyaa, I

fintindinyaa, ani]] I dundinyaa tundoo ka]. Ñi]

kambe]o keta 1998 sa]o le kono, ka tundoo saratoolu

taamandi

- Ka kayiroo yiriwandi

- Ka soojaroolu ni]] tankoo dooku kote]olu kafu nyoo

ma

- Ka kele-joora] me]se]olu kontoo safe

- Ka kele-joora]olu tinyaa suuloo ma] futa mennu ma.

Liberia ani] Mali, wolu ye nyi] ka]o taamandi le

Page 235:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

235

- Ka kambe]o londi kele-joora]o dadaalaalu ani] I

waairilaalu teema

kuwolu ni] naafuloo mennu be dendi] tundoo la

kafunyoomoo ma:

ka ekowaasikafoo londi mu feere kende baa le ti me]] si

yiriwaa saabu, wo ye a tinna bankoolu kilinkilinnaa te

yiriwaa noo la, fanka-dooya kamma la. Moofinduu la

marisewo la dooya, ni]] kafunyoomoo keta, yiriwaa si

soto noo, senoo, julayaa ani]] fankoo la karoo la.

Tundoo la kafuñoomoo daliiloo:

Banku kili]o la marisewo dooyaata le, bari ni]

kafunyoomoo keta, yiriwaa si soto noo. Ni]]

marisewo yiriwaata, bankoolu la sotoo si lafaa

senoo la karoo la, julayaa, fankoo, londoo ni]]

me]cce londi kote]olu fanaa si lafaa, I si a je,

bankundi]olu si nafaa soto noo banku baalu bala.

kafunyoomoo ka tankoo fanaa bambandi le, adu] a ka

moolu haanyindi fanaa. Ñi] nafaalu bee te foo noo

la tundoo la kafunyoomoo kooma, ni] a ye a tara

baaraasoolu bondita tundoo bankoolu la naanewolu

to, ani] ni] duwaanyoolu la dookuwo burukata. Bari

nyinu bee te ke noo la, ni]] a ye a tara tundoo

mansakundaalu ma] a muta kala la.

Tundu kafuñoomoo jarita me] na:

Page 236:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

236

Ni]] n ko tundoo la kafunyoomoo, so]o be a kunnatoo la

le, mennu be ko, ka julayaa naamoo talaa, ka julayaa so

semboo la. Wo kono marisandiisoolu mennu daalu

koleyaata, wolu si fali] noo marisandiisoolu la le,

mennu daa ma] koleyaa. Nyi] fali]o ye koleyaa jamaa le

saabu bankoo doolu ka].

Kafunyoomoo taamandinyaa si bankoo doolu la naamoo

talaa noo le, bankoolu mennu ye feere kote]olu

soto,wo te a kalamuta la

Kafunyoomoo si bankoo doolu semboo talaa noo le,

adu] a si hani] ila aadoolu ni]]ila marari-ka]o

doolu jindi noo le. Bari wo nyaa-wo-nyaa,

kafunyoomoo nafaalu le siyaata a mantooroo ti.

]ata]olu ni] sasikuwolu:

]ata]olu:

Moolu ka Ka] faso] jamaa me] fo

Bankudi]yaa

Marari kuru]o

Londi-soto baliyaa ani]] jahaamuroo la dasoo

Ka bala] kafoo la saratoolu taamandi la, saratoolu

mennu be dendi] marisandiisoolu ni]] moolu dunyaa

ni]] I funtinyaa

Tankabalyaa kuwolu

Motoo ni]] futanyoomaa dapaasoolu

Page 237:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

237

Fuwaareyaa

Kafoolu la sembe dooyaa

Politikoo fitinoolu ani]] mararinyaa kuru]olu mennu

be ko tuma-wo-tuma kudetaalu mennu ka soto banku

doolu ka], wo ye a tinna politikoo la kuwolu keta

koleyaa baa le Afirika tiliji bankoo doolu ka].

Bankoolu la fankadooyaa, kaatu ni]] I ye

bankoodoolu la sotobuloo talaa ila bankudi]olu

teema, moo ku] wo mooku] te tambi la Ame]erika

doolaaroo 410 na.

Bankoo fankoo la bulu jamaa sotobaliya:

Ekowaasi bankoolu ka fe]olu mennu dookuu, ani]] ila

banku-kono fe]olu, wolu doo-doo buka taamandi noo

ila bankoolu ka]

Bundaalu mennu ka fe]olu dada, wolu ma] yiriwaa

ni]] I si julayaa fanundi.

Siloolu ma] beteyaa, futanyoomoo be koleyaari] adu]

kura]o buka soto noo a nyaama.

Telefuunoolu ma] siyaa, adu] I daalu naata koleyaa

Kura]o ma] siiroo ke,adu] a daa naata koleyaa

Siloolu la soro]o

Ekowaas bankoolu nyanta kodoo me]] joo la ila

ofisibaa to, wo buka ke a nyaama

sasikuwolu:

Page 238:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

238

Kafu di]olu ñanta kuwolu mennu ke la:

Ka tenku]o sabatindi politikoo kono

Ka luwaalu ni] kiitii siloolu londi mennu tilinta

Ka tundoo di]olu karandi

Banku di]olu nyanta kuwolu mennu ke la ila bankoolu

ka]:

Ka feeroolu landi, mennu nyanta ten]o sabatindi la

Maririnyaa kendo me]] be tara la loori] demokaraasi

la sila londiri]olu ka].

Siloolu mennu be dendi] fankoo kafuñoomoo la:

Ka taa ni]] naa sooneyandi

Ka sila baarewolu talaa banku ni]] banku teema.

Ka ekowaasi la lasapaasewo dada, ani]]ka a janjandi

Ka kafunyooyaa sabatindi poliisi bundaalu teema.

Marisandiisoolu la janja]o:

Ka duwaanyi siloolu soo nyoo ka] ani]] ka a

kayitoolu janjandi:

- Kayitoolu mennu ka marisandiisoo boodulaa yitandi

- Ka duwaanyi kumoolu soo nyooka]

- Ka kitaaboolu dadaa, me]] be tara la dendi]

safaaroo keenyaa la.

- Ka safaaroolu dundi yiriwaa kayiti landiri]olu kono

(SAP)

Page 239:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

239

Duwaañi bundaalu la kafuñoomoo: Ka naamoo talaa

marisandiisoolu ka], marisandiisoolu mennu ka tambi

ecowaas bankoolu dammaalu teema.

Fanka bundaa baalu la kafuñoomoo:

- Ka bankoolu pareendi, ka du] ekowaasi tundoo la

kodi-kafoo kono.

- Ka a je ko, tundoo la fankoo ye bamba] i si a je

ekowaas la natoolu si timma noo.

- Ka fankoo saratoolu dundi yiriwaa dookuwo kono

Ka ekowas la dookuwolu dapaasi:

- Bankoolu ka kodoo me]] laa sa]-wo-sa], ka a

taamandi

- Ka so] kuwolu laanyaalu la

- Ka kodijoo dundi ekowaasi tundoo la kodi-saratoolu

kono

- Bankoolu ka kodoo me]] joo wo si ke tundoo la

arankeesoo to

ka tara laari] dookuu bundaalu la keekuwolu ka]:

- ka dookuu bundaa loo me]] be mara la fankoo bundaa

ma, banku-wo-banku ka]

- ka banku ni]] banku teema sarati kafoo loo me]]

kali be] waati ni]] waati, ka ekowaasi ka]olu

kanta.

Tundoo ni] deemari kafoolu la de]ñooyaa: ka ekowasi la

suuloolu ni]] ala lafi fe]olu yitandi deemarilaalu,

Page 240:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

240

mennu be ko: ECA, ADB, IMF, dini]yaa la kodi bundaa

baa, tubaaboolu la banku kafoo.

kekuwolu mennu ñanta ke la tundoo ka]:

politikoo la karoo la: ka a je nyi] kuwolu be

taamandi la nyaame]:

- boyinka]o kambe]o me]] loota 1981 sa]o kono

- nyoo faasaa, fitinoo waatoo

- tundoo bankoolu sonta ekowaasi taamandiroo

saratoolu mennu la julaayi karoo kono 1991 sa]o

kono.

- saritoolu ni] taamandiñaa temboo: - ka dookuu

ku]olu tombo] mennu nyanta, ko me]:

- safaaroo bundaa fanundoo

- bankoolu la duwaanyi kafoolu lonka]o ye ke kili ti

- fankookafoo ye loo

- kontoo bundaa si maakoyiroo sabatindi

ka miiroo feeroolu laa, mennu si julayaa konoo fanundi:

- Misaali fee, ka yiriwaa feeroolu dundi tundoola

dookuu kuwolu kono

- Ekowaasi la bundaa baa, ani] kafoo me]] I ka a fo a

ye WAMA, wolu le nyanta bankoolu la kata-kuwolu

koroosi la.

Dookuwo laañaa feeroolu:

Page 241:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

241

Kacaaku]o fannaa kono fanoo: ka moolu la daajika

kendoolu ni] ila londoo ni]] ila waaneyaa dookuwolu

kafu nyoo ma.

Karandiroo/ kara]o hamoolu:

1. Ka tundoo kafunyooyaa siloolu tankandi

2. Ka feerool ni]] hame] kuwolu yiriwandi tundoo la

nafaa ka]

3. Ka karandiri siloolu taamandi, mennu be koleyalu

bayi la.

Kara]o wucoo: montoroo waati 18

Karandiri joora]olu ani]] I safeenyaa.Nyi] joora]olu le

nyanta soto la: ekowaasi la saratoolu mennu dadaata

julaayi karoo kono,1993 sa]o kono, moofinduu la kuu

safeeri]olu, ekowaasi la kambe] kayitoo, tundoo ka

taama luwaalu mennu la.

Feerelandi kaatumoo

Dookuwo

keenyaal

u

Kara] bunda be

semberi] me]nnu

la

Dookuwo

feerolu

A si

waatoo

me]] taa

1

Ekowas jeroo

ni]] a

lonka]o

suute

Tara kuwolu ni]]

miiroolu mennu

be dendi]

tundoola

kafunyooyaa kono

- Ka

kitaa]o

olu

yinka

mennu

be

dendi]

Waati 2

Dookuwolu

dada mennu

Dookuwolu mennu

si kafunyoomoo

Page 242:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

242

2

si tundoo la

kafunyoomoo

faasaa

yiriwandi kafunyo

oyaa

la.

- Kurupa

dookuwo

lu

- Kafunyo

oyaa

siloolu

- Kafu

kote]ol

u mennu

si

kafunyo

omoo

faasaa

- Nyini]k

aaroolu

- Kisi-

kisiroo

lu

- kacaalu

Waati 2

3

Bataa kuwolu

ni]] koleyaa

kuwolu

yitandi

mennu ka

tundoola

kafunyooyaa

tinyaa.

Koleyaa kuwolu

ni]] ]ata]olu

mennu ka

kafunyooyaa

naasindi

Waati 2

4

Tundoo la

kafunyooyaa

kuwolu dundi

karandirooko

no.

Ka boonyooto ke

ni]indiroo ani]]

karandiroo

bundaalu la:

Ka kara]o

ni]]

karandiri

tunku]o

yinka

Ka

karandiroo

taanyaa

safe

Ka

karandiri

waatoolu

londi

Waati 6

Karandiri dookuu feeroo misaaloo:

Kacaaku]o: tundi kafuñoomoo.

Page 243:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

243

Kacaaa ku]o fannaa kono fanoo:

Ka moolu la daajika kendoolu, katoolu, ani] ila londoo

kafunyoo ma, ka ke ekowaas bankudi]kendo ti.

Karandiroo/ kara]o hamoolu:

1. Ka tundoo kafunyooyaa siloolu tankandi

2. Ka feerool ni]] hame] kuwolu yiriwandi tundoo la

nafaa ka]

3. Ka karandiri siloolu taamandi, mennu be koleyalu

bayi la.

Walaadaa too: tundoo kafuñoomoo mankutoolu.

Feeroolu mennu ñanta kara] na:

Londi feeroolu

Londitiiyaa Maanyaa ni]]

lonkuwo

Feerolu ni]]

keewuyaa

- Ka kafunyoomoo

daliilolu lo]

- Ka kunyoomoo

kuwolu tanka

- Ka tundoo

londibu]olu

buunyaa

- Ka so], ani]]

ka nyoo

buunyaa

- Ka tara nyoo

ka]

kayirookono

- Ka so] koleyaa

kuwolu la

mennu be

dendi]

kafunyoomoo la

wucoo – montoroo waati 4.

Karandiroo ni] kara]o kewo:

keenyaa

Page 244:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

244

I ka bula nyoo

nooma nyaame]]

Karandirilaa

keekuwo

Karandi]o

keekuwolu

feeroolu

Ka feleri ke,

londoo me]]

foloo sotota.

Ka karandi]olu

ni]indi

Ka

ñi]]inkaroolu

jaabi

Ka so]

koleya

kuwolu mennu

be dendi]

kafuñoomoo

la

Kuwolu ñanta

ñoo saata la

ñaame]]

Kekuwolu Feere seloolu

Karandirila la

Karandi]o la

Ka koroseri ke

londo tembo

A me]saale

Ekowas di]o ye

koleya taki

wandi banko

kan].karandi]olu

ñeni]]ka i la

me]erolu la

ka

yiini]]karolu

jaabi

-kacaalu

- ñi]ni]]kalu

ni]] jaabiro

-ka kitaabolu

yiinka mennu

safeeta

kabiri] Ekowas

la kuwolu

mennu be

saferi] 193

sa]o kono.

-Ka banku

kili] la

consitusono

kacaa

-korose

Yitandiro Karamo se

karandi]

ñi]ni]]ka ye

banko dolu la

kodo fo

Karandi]o se

bankolu la kodo

fali] ñooma fo

i se daalu lo]

Me]roolu me]]

ye kafoolu

dookuwo ani]]

kacaalu ku]faa

Karandirila se

yitandiro ke

mankutolu mennu

be dendi] Ekowas

jeroo ni]] a

lonka]o la

A se kafoo

bulanoo ñi]]

kuwolu la.

-ka safero

kili] kara] wa

la ka jamaa

kara]l

Ka korose ani]]

ka safe ekowas

saratolu won i]

Kafoo wo kafoo

la saaferila se

i la dookuwo

kañaa yitandi.

Page 245:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

245

moolu mañaa.

Kuwolu ñanta

ñoo saata la

ñaame]]

Kekuwolu

Feere seloolu

Karandirila la

Karandi]o la

Me]erolu,

kumma ku]olu a

ni]] ku]faaro

-waato dee

kafoolu ye la

dookuwolu

yiitandi

-karandi]olu

maakoyi ke la

kummolu

tembe]di a

ni]] ke

hakilimayandi

-Ka selo dee

kafoolu la

saferilaalu ye

dante

-ka

sayikandiro

kara] kuwolu

la ni]]

kafoolu ye

bandii’

-ka Ekowas

di]o la yaa

bambandi ko

saratoolu ya

laa ñaame]]

1993 sa]o kono

-ka

kafuñoomoolu

seefa yetandi

-Ekowas

dinkiralu

ani]] i ka

taama ñaame]]

-taa ni]] naa

la sooneya a

ni]] ]ata]olu

be kafuñooya

kono

-kacaalu

- ñi]ni]]kalu

ni]] jaabiro

-ka kitaabolu

yiinka mennu

safeeta

kabiri] Ekowas

la kuwolu

mennu be

saferi] 193

sa]o kono.

-Ka banku

kili] la

consitusono

kacaa

-korose

Ku]faro ani]]

tembe]diro

Ka karandi]olu

yamari ye

kisikisiro

taamandi

kuwolu la me]]

be dendi]

tundola

kafuñoomoo la

Kafoodi]olu se

kisikisiroo

taamandi

-kisikisiro

Londi yitando Karandi]olu

maakoyi ye

aada tulu]o

Ka be]o

kumandi

Karandinkira

Kacaa be]olu

Ka kuwolu nee

Ka kuwolu

Page 246:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

246

loo ka

seekote]olu

hame]ndi

to ka moolu

kalamutandi

kuwolula

misaali

Kafuñoomoo :sootarolu ani] kuwolu mennu dasata lo]naalu

la jeroo to

Laze KI ZERBO (Burkina Faso la maraliñaa siloolu)

ñi] safeero me] ka naa a bota Africa la kafuñoomoo

taara] seloolu me] fafeeta juuna.

Sanji ta] naani] koola Afrika la kafuñoomoo make ko ya

hame] ñaa me]].Mansa kundalu tema kafoolu ma] taam ko a

ñanta kela ñaame].I ma] kafuñooya sabatindino I tema.

Kafuñoomoo ñanta mennu hatila wolu keta koma]kolu

ti.Woto kafuñoomoo ye koleyalu me]] taki suntan maralo

keñaalu la, wo kamma la ka fa]ye kafoolu yelemando keta

suulabaa ti. ñi]] yelemandiro see keno ni]] hadamaya

kafoolu ni]] lo]naalu benta ye hakili dee ñoo la ye

tamañaalu ani]] keñaalu korose.

1. Afirika la kafuñoomoo : de]ñoolu ye tara kuwolu

teema

Kisikisiro seloolu, korosero seloolu ani]] me]erolu

ye ñi] tooñaalu sabati]di:

Page 247:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

247

Ko dinkiralu ma] yiriwa ni]] ye kili] kili] na

korose,sako maraloo la karola

ñoo kalamuto la dooya dinkiralu tema

Taamandiriñaa la naaso ni] ya ni]] moolu la

hame] kuwolu suma]

Yaamarolu ka diile

Koroserolu ya tooñaayandi hadamya kafoolu ye jiikidooya

me] sotobanku ni] banku teema kafoolu to. Moo sa jeeno

koleya ni] katadooyaa ñi] dinkiralu to.

Afrika la kafuñoomoo taamandiñaa politico hammo woni]]

kummabaa foo ma] tembe me]] sa ti]na fa]ko ye yiriwaa.

Kanbe]olu mennu keta wolu boka taamandi bankolu ka],

dooku seloolu to a ni] luwaalu to.

Katakoleya suntan ñunu le la :

Mini]sta dookula doolu ke me]era i la bankole la

tomadoo i ku]kili] nafaa.

Taamandiñaa la koleyaa kuwolu la mennu be dendi]

kafuñoomoo la, kaatu] mansakunda bundaa boolu ka

koleyaa me]] taki

Kontiboolalu ma] tara i fa] sawoo, moolu buka

kuwolu ku]faañaa kalamuta

Page 248:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

248

Naaso me]] be dookulalu la kata kuwolu to.

Ka Kafoolu looku me]nnu bee fa]ye mu kukole] baati i la

ñoo kalamuta,ye beteya mu fe] kole] baa le te me]] ye

kani]ya bambandi]o le ñi]ni]]ka.Tooñaa kafuñoomoo

taamandiro te ñ ni]] ñi]ni]]karo mayela : dookula jumaa

le ye Afrika la kafuñoomoo kanu? Me]nnu ye Afrika kanu

jelu le ye ka]o soto, ka dooku taamandi, ka korose ni]]

yamari kendolu dee. ñi]] ñi]ni]]karolu jaabo te sooso

no la : Me]nnu be suulari] wati jamaa mennu be dookuwo

daato tundolu ka],juloolu a ni]] moolu saatewolu to

sako naaneñoomaalu nama] ka]o soto kuwolu taamañaalu

to. Hani] bee jamaa moolu daalu ma] bula taamandiriñaa

to me]] se kafuñooyaa so sembo la ka yiriwandi.

2 Ka koroosiri kotenke koomankoolu loodulaa la:

Janni] bii be sii la, ekowaasi bankoolu la kafunyoomoo

ye feeroolu le nyini]kaa. Kafunyooyaa hamoolu, a

dookuwo landinyaalu, ani]] a dookuunyaa sumanda]olu,

wolu bee buka juubee nook o duumalankoolu lafita ala

nyaame]]. Nyi] ma] ke jaakali kuu ti, kaatu ekowaasi

tundoo la sarati dadaalu, ani]] wo saratoolu be

taamandi la nyaame], wolu bee ka taama siloolu le la,

ekowaas bankoolu kunkulinnaalu fa]olu ye dada.

Page 249:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

249

Bataa kuwolu mennu ka soto Afirika bankoolu la yiriwaa

kuwolu kono, ani]] bataakuwolu mennu ka soto ila

kafunyooyaa dookuwolu kono, mararinyaa jawoolu le ye

wolu bee saabu. Janni]] biika sii, ka]olu ka taama

londitiyoolu la yaamaroolu le la mennu be tubaabuduu

bankoolu ka] ani]] ekowaasi bankoolu la mansakundaa

dookuulaalu, adu] nyi] taamandirinyaalu buka naa ke

duumalankoolu la yiriwaa dookuwo suuloolu ti. Nyi] mu

kuu kutoo le ti demokarasi kono, adu] ni]] a ma] janja]

moolu la fahaamuroo kono, sarati landiri]olu fali]o be

koleyaa kuwolu le samba la na].

Kata kuwolu bee nyanta ke la le, ka nyi] miiranyaalu

ni]] dookuunyaalu fali]: dookuwolu taamandira] feeroolu

nyanta fo la le a ye seneyaa; dookuwolu taamandinyaa

saratoolu fanaa nyanta seneyaa la le, ani] dookuwolu be

konti boo lanyaame]]. Adu] ñinnu bee ma] nya] na foo la

duumalankoolu kooma.

Miira kuwolu mu nyi]ne ti, ka nyi] taamandirinyaalu

janja], duumalankoolu ye tara kuwolu bee teema, I kana

tara kara la. Ni] nyi] be ke la, a be kuu jamaa le maa

la nyi] tunku]olu to:

Kafoolu la mararinyaa: kafoolu mennu ma] tara

mansakundaalu koto, wolu le nyanta mara la nyi]

kafoolu taamandinyaa ma.

Bundaalu mennu nyanta kodoo la kuwolu kisi-kisi la,

ani]] ka dookuwolu kontiboo, wo bundaalu nyanta loo

Page 250:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

250

la I fa] ye le, I kalifuta noo jamaa ma,ani] I kali

ila dookuwolu taamandi noo a nyaama.

Saratoolu mennu be dendi] ekowaasi bankoolu la

kalaame]roolu ni] ila kiitiyolu la, wolu bee

nayanta seneyaa la le ka ke moo bee la fahamuru kuu

ti: (missali fee, naamu-kani]nnaalu ni]] poliisoolu

mennu ka tara naanewolu to)

Ñi] koleyaa kuwolu nyanta toopatoo la saayi] ne.

3. ka siloolu taa mennu be mansakundaa la kafoolu fali]

na (IGO) ani] ka ì la taamandiriñaa soo ñooka]

Tunku] fula le fota, moolu si mennu ke noo:

1 ) ñoo moyoo, kafu siifaa jaamalu ñi]] banku saate

moolu /dinkiralu moolu bankoolu me]nu be naaneeri]

ani] dinkiralu fa] fa].

Ñoomoyoo daliiloolu be le ko : Ka a tinna fo kuukeeñoo

ye kuwolu la sooñooka]o keeñaa kara] ñoofee ka naa i la

miiroolu yitandi kuwolu taañaa la fali] la kuwo to

,ani]] kuwolu loodulaalu to. Dinkiraalu la naanee to,

saatewolu si soo ñoo ka], ka ke dinkiraa kili] ti,

taamandi noo lea du] i si I tuuku ñoo i la lo] kuwo la

wo keeñaa to le beteke. Ñi] bee be tu la, I be siloo

me]] taa la a kuwo to ani]] I ye a kuwo la be]ñaa le

ñame]- kaattu] I ye sani]toolu soto le me]nu dookundi

ta, ka I yakilimaayandi ì ye ñaasii kuwolu fanaa soto

ñi] kuwoto le me]] hanni]] a ma] londi nu], bari i sin

Page 251:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

251

i lobe noo le ka ì makoyi lo ì ye kuu foonoo feerolu

to,me]]nu be naa londi la-sooñooka]o kuwo to ani]]

bundaalu me]nnu be loori] a kuwo kunna.

Wo ñaa kili] naama, Makaama tiyolu mennu

(juloolu,dapaasi mototiyolu, bayi]-bayii]naalu

,fiirilaalu, safaarilaalu, sadirilalu maraliñaa be

too/kendo) ñunu bee yee fahaamuro bambandi ke

sani]loolu la, mennu be taama ka] ani] feeroolu mennu

landi ta. Kuu keeñoolu bee be kisi-kisiri juuberi ke

la sayi] de]ñoomaayaa sitoolu la ke mennu be laari]

mansakundaalu teema kafoolu sembentunyaa de]ñooyaa a

ni] tente] ñaalabulandira] me] moolu be a ke la si

taamandi bari a si taara kukili] lanna sila koy la me]]

beloori] a fa] ye, adu] moolu si a ke mennu la loodulaa

mu ñi] dookuwo taamandiñaa doro] to. Siloo me] si soto

noo ka simfaa taa ñi] ]ata]o la kuwo to, wo le mu ka

siloo londi me]] be maraliñaa keñaa londi la ka semboo

dii jamaa la, maraloo kuwo to. î daa ye tara

feerekuwolu landiñaa to, ka ì koroosi a ñaama ani]] ì

londiñaa, ka taa fo ì taamandiñaa kisikisiroo.

Koroosiroo keta le ko bundaa me]] be loori] ka

Moofinduu jula baalu la kuwolu ke kili] ti, korosiri

bundaa be loori] a kuwo ye le ka a je ko a taamandiñaa

kuwolu kana koleyaa kuu soto. Ñi] ne be a tinna la a

kuwo laañaalu bee be kekuu la. Koroosi bundaalu ani]]

dookuu bundaa kote]olu be loori] tundoo ka] ne,

senelaalu la karoo la, juloolu, ani]] me]cudookuulaa

Page 252:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

252

kote]olu. A be beteyaa la baake ka i de] dooolu la

me]nnu be sotori] fo ñoomoyoo si soto noo kuwolu

taamandiñaa to. Fansu] dookuu bundaa doolu, wolu la

kuwo ñanta juubee la kara kote] ne la bankoo fa]o ka].

Ni] wo keta ka kuwolu ke kili] ti ani] ka ì la kuwolu

yiriwandi, wo si ke tundoo fa]o ka].

2. ka miira kuwolu yinka ani] ka kafoolu loo,

taamandiriñaalu, Feerelandiri]olu ani] keekuwolu:

tembendi londi bundaalu la karoo la, ani] ì la kuwo

landiñaa.

Ko kibaaroo be bo la kisikisiroo kuwo to ñaame],

katakuwolu mennu be ke la wolu le mu:

Ka feeroolu tembendi londi bundaalu la ñoomoyoo

kuwo to

Ka saritoolu ni]] feere kuwolu tembendi ka bo ni]

kuwolu londiñaa kendoo la.

Ka bo ni] ñi] siloo la, simfaalu me]nnu ñanta taa la ka

a tinna noo de]ñoo kote]olu me]nnu ma] sembe soto fanaa

ye ì la loodulaa soto wo fanaa be yitandi la le. î la

kuwo to sariti kendoo le be loo la, kibaaroo la karoo

la, sembentu]yandoo, cokiñooloo, ani] kuu

sembentu]yandoo kuu kote]olu la karoo la.

Ka bo ni]] ñi] koroosiroo kuwo la, saritoolu me]nnu be

soto la kambe]o la kuwo la, wolu fanaa bee be juubeekuu

la le. Wo le be ke la joora]o ti ka kuwolu juubeekuu

Page 253:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

253

(IGO) la kuwo to, ani] kambe]o sembentu]yandira]o

kuwolu taamandoo kuwo bee to.

Maakoyiri bundaalu ni]] mansakundaa ye safeeroo la kuwo

lannoo warandi le me] keta maraliñaa kendoo la kuwo to.

Wo kamma la feerelandi kuwolu me]nnu ka bo jamaa moolu

bulu, ani] de]ñoolu, a kacaa kuwolu bee ñaa ñanta tili]

na wakiloo kuwo ka] a hame]] kuwo ke ñi] ti ko,

maakoyiri bundaalu ni] mansakundaa ye bula a siloo

nooma.

Lanka]o

1 Karandiñaa

buloolu

Waaneyaa

tara] siloolu

Bii karambu] baa kara]kuwolu yitandita le. Woto du]

karandirilaa la dookuwo le mu ka a kendi karandi]olu ye

londoo soto. Ñi] miiroo la karoo la, daliila

Page 254:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

254

lankenemari] te jee ka ñi] londoo kafuñooma dulaa to.

Bari a koyita le ko londi baa sotoo ma] a yitandi ko

me]nu ye a soto ì buka tari kuukee baroo to tumoo bee.

£i] lanjuuroolu me]nu be ñi] tunku] feere laari]olu

kono....

£i] taara] siloo ye karandiri sooñooka]o le londi me]

ka a kendi karandi]o ye a la londoo ke koleyaa bayira]o

ti tembe ]atandi]olu kono, a boko kuwolu be ñaame]

baluwo kono. Waaneyaalu me]nu, tooñaa tooñaa, ye moo la

waaneyaa kuukewo yitandi ko a be laari] kara]naa la noo

le ka] ka londoo ñi] soto ani] ka doo kote karandi a

la.

Waaneyaa kara] siloolu be tuntundi] miira fula le ka]:

Miira foloo ì ka a fo wo le ye ko “loora]o”, wo be

tuntundi] ñi] ne ka] ko londoo si sotonoo tarakuukonoo

le to. Karandi]o ka a la londoo soto tarakuukono jamaa

le kono.

Fulanja]o, ì ka a fo wo le ye “hadamayaa loora]o”(a

bota foloo le to), wo ye bambandiroo ke me] na wo le ko

karandi]o ka londoo soto ani] moolu la tukuñooloo le

kono ani] hadamayaa me] ye a mini].

Mu] ne ye waaneyaa taara] siloolu saabu?

Page 255:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

255

Foloo foloo, waaneyaa taara] siloolu ye a yitandi le

karandi]o ñanta me] tankala. Sila] bambandiroo te

laari] karandirilaa ñanta me] karandila ka].

Fulanja]o, ñi] taara] silo ka kara]o kotomayandi le.

Jaakaloo ma] ña] kela temboo la me] ka a kendi

karandi]olu ka ì fa]ñininkaa ì la karambu] to taa nafaa

la. Wo le ye a tinna waaneyaa taara] siloolu ka ì

maakoyi le ka ì fa] je temboolu kono daame]nu kara]o ka

kotomaayaa ì ye adu] ì ye londoo me] soto ì si a

taamandinoo wo temboolu kono. Ka a kumfaa, Waaneyaa

taara] siloolu be a kendila le karandi]o la londoo ye

ke joora]o ti ka ]ata]olu bayi, me] ma] ke londoo ti

doro] karandi]o ka ñina me] na katabake; wara] a buka a

lo] a be a kela ñaame] a la baluwo kono.

2. Sooñooka] kara]o (waaneyaa taara] siloolu ye).

Sooñooka] kara]o taara] buloo, waaneyaa taara] siloolu

be tuntundi] wo le ka].

£ be sooñooka] kara]o kotoo kela mu] ne ti?

A te kela ñi] ti ka siloo londi me] be a kendila londoo

ye soto, bari ka karandi]o karandi ka londoo soto me]

be kela a bulu joora]o ti ]ata] temboolu kono— a ye

]ata]olu me]nu fahaamu.

Tenturoo:

Page 256:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

256

Mansa Kundaa la bundaa me] be marali] Duma ani] Teema

Londoo la Bankoo Ka] (Ministry of Basic & Secondary

Education – MoBSE).

Duniya kafo baa me] buloo be Dakar menu ye ni] dookuwo

maakoyi kodoo di ani] a feero (UNESCO, BREDA).

Ñaato] ko me] be marali] duma kara]o la banko ka] me]

la katoo ni] feero ye ni] dookuwo tamandi (Basic &

Secondary Education Directorate).

Safeerilalu:

1. Amicoleh Mbaye – Dir. BSED (Coordinator)

2. Sidia Jatta - Facilitator

3. Kitabou Jabang - OTPLM

4. Amie Fofana - Lamin

5. Yankuba Drammeh - Brikama

6. Landing Jabang - OPLA

7. Lamin B. Jammeh - CREDD

8. Lamin Beyai - ANFEU

9. Kebba Nyangado – ANFEU

10. Isatou Jabang – Bakau Proper

11. Sheriff Bojang – Pirang LBS

12. Salieu F.M. Jallow - Faraba Banta BC

13. Ebrima Camara – CREDD

14. Adama Barry – CREDD

15. Saffie Camara – CREDD

16. Sukai Bojang – Brikama LBS

17. Mama M.K. Manneh – NATC

18. Suwaibou Touray – Foyoyaa

19. Binta Bojang - Brikama LBS

20. Mai Camara – Kafuta LBS

Page 257:  · 4 Coodiroo (daamutoo) ECOWAS ye sembera] kitaaboo me] safee kayiroo aadoo, hadamadi]o la ñantoolu, bankudi]yaa, demokaraasi ni] tundu …

257

21. Ansumana Manneh – Brikama LBS

22. Bamba Susso – Bakoteh LBS

23. Sirra Faye – Bundung LBS

24. Isatou Y. Sanyang – Serrekunda LBS

25. Mariama Jaiteh – Bundung LBS

26. Munya Gassama – Jambur

27. Binta Gassama – Bakoteh

28. Ida Touray – Bundung

29. Fatou Darboe – Bakau

30. Fatou Sonko – Banjulunding

31. Fafanding Dampha – Lamin Kerewan

32. Janko Sidibeh – Bundung