ВОҚазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Оспанова А.К.

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ

пэкіне арналган оқу құралы

Павлодар 2010

УДК 502/504(075.8 ББК 20,1 я73 0 78

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінін Ғылыми кенесімен басуға ұсынылды

Пікірсарапшылар:Исимбеков Ж.М. — биология ғылымдарының докторы, профессор,С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің биология жэне экология кафедрасының меңгерушісі,Жұмабекова Б.Қ. — биология ғылымдарының докторы, доцент, Павлодармемлекеттік институтының жалпы биология кафедрасы;Ануарова Л.Е. - биология ғылымдарының кандидаты, Қазақ мемлекетпккьпдяр педагогикалық университетінің биология кафедрасы.

Оспанова А.К.О 78 Экология жэне тұрақгы даму: пэніне арналған оқу құралы. -

Павлодар: Типография Сытина, 2010. - 78 б.

І5ВК 9965-08-454-8Оқу құрапы жоғарғы оқу орындарында окитын барлық мамандықтың

студенттеріне арналган. Экология жэне тұрақты даму пэнініц оқу бағдарламасына сәйкес құрастырылған.

УДК 502/504 (075.8)ББК 20,1 я73

С.Торайгыров атындағы ПМУ-дің ЩЦИщ С.Бейсембае атындағы ғылыми

І5ВЫ 9965-08-454-8Оспанова А.К., 2010 С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2010

КІРІСПЕҚазіргі кезеңде

лп барады. Бұған себеп жер жүзіндегі халық санының өсуі мен өнеркэсіп орындарының жаппай көбеюуі.

Табиғи ортаның химиялық ластануы, радиациялық жағдай, азық-түлік пен ауыз судың сапасының нашарлауы жэне т.б. халықтың денсаулығының нашарлауьгаа келіп соқты.

Бірқатар ғаламдық эколоғиялық проблемалар пайда бол- ды: жылыжай эффектісі, озон қабатының жұқаруы, әлемдік мұхиттың ластануы, қышқылдық жауын-шашындар, шөлденужәне т.б.

Пайдалы кендер қорьшың жақын арада таусылу, өсімдік- тер мен жануарлардың кейбір түрлердің толықгай жойылып, қоршаған ортаның шамадан тыс ластану қаупі төніп түр.

Мәселені табиғи тепе-теңдікті қалпьгаа келтіру нәтиже- сінде шешуге болар еді, бірақ бүл өте күрделі, әлемде теңдесі жоқ қиын мәселе, ол 1992 жылы Рио-де-Жанейрода күн тэрті- біне қойылып, сонда Тұрақты даму түжырымдамасына қол қойылып, бекітілді. Ғаламдық «қоғам - табиғат» жүйесіндегі түрақты даму - эртүрлі деңгейдегі әлеуметтік-экологиялық

теңдіктіды. Адамзат осыны неғұрлым ертерек түсініп осы жолға түссе, оның Жер бетінде тірі қалу мүмкіншілігіде соғұрлым жоғары болмақ. Бұл жолда мазмұны мен болмысы эрбір жеке тұлғаның экологиялық дүниетанымын қалыптастыру болып табылатын экологиялық сауаттылық шешуші рөлге ие болады жэне оның негізін «Экология жэне тұрақты даму» пэні құрайды.

\

3

IТАРАУ

Экология пән ретінде

«Экология» терминін 1866 ж ірі неміс зоологы Эрнст Гек- кель ұсынған. Термин екі грек сөзінен құралған: «ойкос» — үй,баспана, «логос» — гылым, зерттеу деген сөз.

Өсімдіктер географиясына экологиялық бағытты Алек- сандр Гумбольдттың еңбектері салды. Экологиялық ойларға

зоологтарығалымдар

Ғылым ретінде экология тарихындағы ерекше күн - 1866 жылдың 14-қыркүйегі болды, сол күні Э. Геккель өзінің «Ағзалардың жалпы морфологиясы» деген кітабын бітіріп, онда осыған ең алғаш рет анықтама берді: «Экологияның астарынан біз ағзалардың қоршаған ортага қарым-қатынасы туралы жал-пы ғылымды ұғынамыз».

Экология тірі ағзалардың ішінде популяңия, қауымдастық жэне экожүйені қарастырады. Популяңия деп бір түрдің топта- рын айтамыз, олар басқа топтардан оқшауланған. Қауымдастық бүл әртүрлі топтардың түрлері, олар бір аймақта өмір сүріп, бір-бірімен қарым-қатынаста болады. Экологиялық жүйе (био- геоценоз) - ағзалардың қауымдастығы олардың абиотикалық ортамен қатынасы. Маржанды риф — экожүйенің бір мысалы.

Экологияның бес негізі бар.популяңиялық экология (популяңия санының динамикасы оның ішкі фактормен байланысы); синэкология (табиғи бірлестіктерді оқу);өмірсүру орнын оқу;экожүйені (оның ішінде зат айналым жэне табиғаттағы энергия);

4

— эволюциялық экология (алғашқы табиғи қауымдастықты қалпына келтіру және қауымдастықтың өзгеруін болжау), сонымен қатар тарихи экология (адамның қатысы аркылыөзгерістерді оқып білу).Экологиялық жүйеге абиотикалық жэне биотикалық

компоненттер жатады. Кейде биогеоценоздың абиотикалық компоненттерін биотоп деп атайды, ал биотикалықты биоценоз деп атайды. Абиотикалық компонентке жататын топырақты,экожүйенің жеке бөлігі ретінде қарастырады.

Биотоптар биохораға қосылады, ал соңғысы биоциклдерге. Тасты, қүмды, сазды шөлейтті биохораға қосылады; шөлейтті биохора, ормандар мен жазық дала құрғақтық биоциклдергеқосылады.

Үш биоцикл: құрғақ, теңіз жэне ішкі сулар - биосфераны құрастырады. Экологиялық түсініктердің ең маңыздысы энер- гия ағымы. Экологиялық жүйелерге энергия күннен беріледі; оның ішінде автотрофтылар күн сәулесін пайдаланады, ал ге- теротрофтылар автотрофтылардан дайын органикалық заттар-ды қорек ретінде алады.

Практикалық сабақтардың тақырыптары1. Экология - табиғатты қорғау мен табиғатты ұтымды

пайдаланудың теориялық негізі.2. Негізігі тіршілік орталары, олардың сипаттамалары.

Тест жинақтары1. Төменде аталған ғалымдардың қайсысы ғылымға «Экология» ұғымын енгізді?

A) Э. Геккель;B) Ю. Либих;C) К. Хенке;О) В.И. Вернадский;Е) Г.Ф. Морозов.

5

2. Жер шары ретінде, жер бетіндегі экологиялық мэселелерді зерттейтін ғылым саласы?

A) элемдік экология;B) геоэкология;C) инженерлік экология;Б) өнеркәсіптік экология;Е) әлеуметтік экология.

3. Экология сөзі грек тілінен аударғанда нені білдіреді?A) үй, мекен, ілім;B) халық;C)түр;О) ғылым;Е) табиғат. ,

4. Экологияньщ негізгі бағыттарын көрсетіңіз:A) аутэкология, демэкология, синэкология;B) биоэкология, синэкология;C) аутэкология, гидроэкология;О) зооэкология, фитоэкология;Е) антропоэкология, микроэкология.

5. Биогеоценоз терминін ғылымға енгізген ғалым кім?A) В.Н. Сукачев;B) В.И. Вернадский;C) Г.Ф. Морозов;Б) Э. Геккель;Е)Э. Зюсс. 4̂ ш I

6. Белгілі бір ортада мекен ететін, эртүрлі өсімдіктер, жануар- лар жэне микроорганизмдердің қауымдастығы қалай аталады?

A) биогеоценоз;B) популяция;C) бірлестік;Ц) биом;Е) биотоп.

6

7. «Популяция» сөзі латын тілінен аударғанда қандай мағынабереді?

A) халық, ел;B) мемлекет;C)ұлт;Ц)түр;Б) класс.

8. Экологиялық қуыс түсінігіне толық анықтама беріңіз?A) ағзалар мекен ететін кеңістік;B) бірлестіктегі түрлердің қызметі;C) қоршаған орта жағдайына даралардың бейімделуі;Ц) кеңістікте түрдің қатынасы мен оның бірлестіктегі орны; Е) бірлестікте даралардың өзара қарым-қатынасы.

9. «Тегін еш нәрсе жоқ» атты экология заңының авторы кім?A) Б. Коммонер;B) Э. Геккель;C) В.Н. Сукачев;О) В.И. Вернадский;Е) В. Шелфорд.

10. «Табиғат жақсы біледі» деген заңның авторын атаңыз?A) Б. Коммонер;B) Э. Геккель;C) В.Н. Сукачев;Ц) В.И. Вернадский;Е) В. Шелфорд.

11. Толеранттылық заңының авторы кім?A) В. Шелфорд;B) Э. Геккель;C) В.Н. Сукачев;Ц) Б. Коммонер;Е) В.И. Вернадский.

7

12. «Экожүйе» түсінігін ғылымға кім енгізді?A) А. Тенсли;B) Э. Геккель; и иі •C) В.Н. Сукачев;Э) В.И. Вернадский;Е) В. Шелфорд.

13. Ағзалардың бір-бірімен жэне қоршаған ортамен өзара бай- ланысын кешенді түрде зерттейтін ғылым саласы қалай атала-ды? ■'

A) экология; * ‘ !B) қолданбалы экология;C) қоршаған ортаны қорғау;Ә) табиғатты пайдалану негіздері;Е) демэкология.

14. Абиотикалық ортаның биоценоз орналасқан жері қалай ата-лады?

A) биотоп;B) ареал;C)бионом;Ц) популяция;Е) қауым.

15. Бір аумақта кездесетін барлық популяция жиынтығы қалайаталады?

A) бірлестік;B) экожүйе;C) биосфера;Б) биом;Е) биотоп.

16. Бірлестіктер алып, жатқан табиғи тіршілік кеңістігі қалайаталады?

А) биотоп;

8

B) экожүйе;C) биоценоз;Б) ареал;Е) биом.

17. Бір-бірімен энергия ағыны мен зат айналымы арқылы бай- ланысқан, тірі ағзалар мен оларды қоршаған бейорганикалық заттар жүйесі қалай аталады?

A) экожүйе;B) биом;C) биоценоз;Э) продуценттер;Е) редуценттер.

18. «Табиғи жолмен сұрыптаудан түрлердің пайда болуы» еңбегінің авторы кім?

A) Ч. Дарвин;B) Э. Геккель, К.Ф. Рулье;C) Ю. Либих;Б) К.Ф. Рулье;Е) В.И. Вернадский.

19. Аутэкология нені зерттейді?A) особьтарды;B) бірлестіктерді;C) популяцияны;V) фитоценоздарды;Е) зооценоздарды.

20. Демэкология нені зерттейді?A)популяцияны;B) бірлестіктерді;C) особьтарды;Б) фитоценоздарды;Е) зооценоздарды.

9

21. Либих заңын көрестіңіз:A) организмнің төзімділігі оның экологиялык қажеттіліктізбегіндегі ең элсіз тобымен айқындалады;B) төзімділік шегі экологиялық минимум мен максимум- ның арасындағы айырмашылыққа тең;C) мөлшері кіші организмдер кеңестікте тығыз орналас- қандықтан, олардың мөлшері кішірейген сайын белгілі кеңестікке шаққандағы биомассасы көбейе түседі;Б) кіші организмдердің биомассасы үлкен организмдерденкем болады;Е) организмнің төзімділігін сол ортадағы күшті топ анық-тайды.

22. Биотоп дегеніміз:A) абиотикалық ортаның биоценоз орналасқан жері;B) экологиялық жағдайлары үқсас бірлестік бөлігі;C) таза бөліктерден пайда болатын бірлестік;Б) абиотикалық жағдайлары бір территориялар;Е) биоценоздың мекен ортасы.

23. «Минимум» ережесінің авторы кім?A) Ю. Либих;B) Г. Гаузе;C) Б. Коммонер;О) В.И. Вернадский;Е)Ч. Дарвин. , $3

24. Қоршаған ортада зиянды заттардың дезактивизациясы, биологиялық эрекеті, таралу ерекшеліктері, ингридиенттік қүрамын жэне уыттыльщ эсер зерттейтін токсикологияныңбөлімі қалай аталады?

A)экотоксикология;B) адам экологиясы;C) радиациялық экология;

10

Б) өнеркәсіігпк экология;Е) химия.

25. Организмнің тіршілік ету жағдайларына қатысты шарттар- яктң жалпы жиынтығы қалай аталады?

A) Экологиялық қуыс;B) экологиялық пирамида;C) экологиялық сукцессия;Б) экологиялық қауымдастық;Е) периодты фактор.

1

II ТАРАУ

Организм және орта

нысты

Жердегі экологиялық қауымдастықтардың орналасуы ашық аймақты құрайды, ол жылу жағдайларының өзгеруіне байланысты (ең алдымен күн энергиясының түсуі) эртүрлі кеңістікте. Табиғи аймақтар кеңістіктік бағытта созьшып, ме- редиан қозғалысымен бір-бірін ауыстырады. Өзіндік, жоғары, аймақтық таулы жүйеде қалыптасады; әлемдік мұхитта экологиялық қауымдастықтың ауысуы тереңінен жақсы көрінеді. Табиғи аймақтар ареал түсінігімен тығыз байла-

- ол ағзаның түрінің таралу облысын көрсетеді. Жербетіндегі биогеоңеноздың таралуы туралы заңдылықтардыбиогеография оқытады.

Құрлық жерлер 13 негізгі белдеулерге болінген: арктикальщжэне антарктидалық, субарктикалық жэне субантарктидалық,қалыпты солтүстік жэне оңтүстік, солтүстік жэне оңтүстіксубтропиктік, солтүстік жэне оңтүстік тропиктік, солтүстікжэне оңтүстік субэкваторлық, экваторлық.

Негізгі биогеографиялық құрғақ аймақтарды қарастырай- ық. Арктикалық шөлдердің жануарлары теңізбен тікелей бай- ланысты — олар ақ аюлар, бүғылар, ескекаяқтылар, құндыздар, дала тышқандар, леммингтер, ал Антарктидада — пингвиндер.

Арктиканың оңтүстігіне қарай тундра орналасқан (фин. ШпШгі «ормансыз көтерілу»); Оңтүстік жартышарда тундра тек кейбір субантарктидалық аралдарда берілген. Суық кли- мат пен топырақта мүктерді, қыналарды, шөптесін өсімдіктер мен бұталарды кездестіруге болады. Оңтүстікке қарай аздаған ағаштар кездеседі (мысалы, ергежейлі қайың), жэне тундра ормантундрасымен жалғасады. Тундраның фаунасы біркелкі жэне аз: солтүстік бұғылар, құндыздар, леммингалар жэне дала

12

тышқандары, сонымен қатар құстардың эртүрлі түрлері кез- деседі. Жэндіктерден масаларды көптеп кездестіруге болады.

Оңтүстік ормандытундра шектеулі аймақтан бастала- ды; бірінші қылқанжапырақтылар (тайга), содан соң - ара- лас, (Оңтүстік белдеулерді әлемдік мүхит жауып жатыр). Ірі ағаштардың түрлер - қарағай, шырша, кедр, оңтүстікке қарай- емен, қайың кездеседі. Жануарлар арасында жыртқыштар (қасқыр, түлкі, аю), мүйізділер (бұғы, қабан), сайрағыш қүстар,жәндіктердің жеке топтары.

Шектеулі ормандарды орманды жазық дала жэне жазғы дала ауыстырады. Климаты жылы жэне қүрғақ, топырағы қарашірікті жэне каштанды. Астықтұқымдастары, жануар- лардан - кеміргіштер, жыртқыштар (қасқыр, түлкі), жыртқыш қүстар (бүркіт), бауырмен жорғалаушылар (жыландар), қоңыздар. Жазық дала АҚШ Орталық Батысда, Украинада, По- волжьеде жэне Қазақстанда. Шектеулі жартылай шөлді жэне шөлейт жерлер (Орталық Азия, Оңтүстік Американың бөлігі жэне Аргентина). Шөлді жерлерді сулар кездеспейді, кейбір жерлерде ірі өзендер кездеседі (Хуанхэ, Сырдарья, Амударья).

Экваторға жақындай келе шектеулі белдеу субтропикке ау- ысады. Субтропиктің жануарлар әлемі тропикалық түрлердің шектеуші түрлермен араласуына экеледі.

Тропикалық ылғалды ормандар (Оңтүстік Флорида, Вест- Индия, Оңтүстік Америка, Мадагаскар, Шығыс Австралия). Ірі жануарлардың көпшілік түрі жойылған. Батыс Индостан, Шығыс Австралия, Оңтүстік Америкадағы бассейн Паран жэне Оңтүстік Африка — қүрғақ тропикалық саванна. Тропикалық белдеудің аумақты аймағы — шөл болып саналады (Сахара, Аравия шөлі, Пакистан, Орталық Австралия, Батыс Калифор- ния, Калахар, Намиб, Атакам). Қүрғақ аудандарды саванналар алмастырады (Оңтүстік-Шығыс Бразилия, Орталық-Шығыс Африка, Солтүстік Австралияның орталық аудандары, Ин- достана және Үнді қытай). Субэкваторлы белдеудің жануар-

лар әлеміне - күйіс қайратын қосмүйізділер, жьфтқыштар,кеміргіштер, термиттер.

Экваторлы белдеуге экватор жақындау орналасқан (Ама-зонка бассейні, Орталық Африка, Индонезия). Жауын-шашын-ның көп түсуі жэне жоғары температура, сонымен қатар мэңгіжасыл орманның болуы (Оңтүстік Америкада ондай орман-ды гиле деп атайды). Экваторлы белдеуде — жануарлар менөсімдіктердің түрі көптеп кездеседі.

Табиға аймақтар эртүрлі материктерде кездеседі, бірақтаормандар мен таулар, жазық далалар мен шөлдер эртүрлі конти-ненттерде өз ерекшеліктерін көрсетеді. Осы табиғи аймақгағыөсімдіктер мен жануарлар басқаларға қарағанда өзгеше больгакеледі. Биогеографияда алты биогеографиялық облыстардыбөледі:— Палеарктикалық облысы (Евразия, Солтүстік Африка);— Арктика лық емес облыс (Солт үстік Америка жэне Грен лан-

дия); V ,.,— Шығыс облысы (Индостан жэне Үнді қытай, Малай архипе-

лагы);— Неотропикалық облыс (Орталық жэне оңтүстік Америка);— Эфиопия облысы (барлық Африка);— Австралия облысы (Австралия жэне Океания).

Тірі ағзалар тек құрлықты ғана толтырып қоймай әлемдікМұхитта

мұхиттатер мен жануарлардың екі күшті бір-бірінен айырмашылығы бар пелагиаль (судың беткі қабаты) мен бенталь (мұхиттыңтүбі) бар.

Пелагиальды агзалар пассивті жүзетін жэне активті жүзе- тіндер деп бөлінеді. Пассивті жүзетіндерге (плейстон: сарга- сов балдырлары ж.т.б.) планктон-судың ағысымен жэне судың ағысына қарсы (нектон: балықтар, кальмарлар ж.т.б.).

14

Өсімдіктекті пелагиалды организмдерге (фитопланктон: оған жасыл және диотомды балдырлар жатады) - негізгі проду- центтер. Зоопланктон (шаянтәрізділер, қарапайымдылар, мар- жандар, жануарлардың дернәсілдері) оларды ең тереңдікте де кездестіруге болады.

Судың түбінде өмірсүрушілер - бентос. Өсімдіктердің ішінде қоңыр, қызыл, диотомды жэне жасыл балдырлар кезде- седі. Сонымен қатар шөптесін өсімдіктерде кездеседі (қамыс, элодея ж.т.б.). Теңіз зообентосында фораминифералар, маржан- ды полиптар кездеседі.

Практикалық сабақтардыц тақырыптары1. Популяция - түрдің тіршілік ету формасы, популяцияның

негізгі критерийлері.2. Негізгі биогендік элементтердің экожүйедегі айналымы.

I ' '

Тест жинақтары1. Мүхиттағы тірі ағзалардың таралуын шектейтін экология- лық фактор

A) ылғалдылықтың астам қоры мен қорек жетіспеуі;B) оттегінің жетіспеуі;C) жылу мен ылгалдылықтың жетіспеуі;Д) қорек пен ылғалдылықтың жетіспеуі;Е) ылғалдылықтың жетіспеу.і

2. Жердің су қабаты қалай аталады?A) гидросфера;B) атмосфера;C) литосфера;Ц) биосфера;Е) стратосфера.

3. Судың ауру тудырушы микроорганизмдермен ластануы қалай атапады?

А) биологиялық;

15

B) химиялық ластану;C) физикалық;Э) физикалық жэне химиялық;Е) атмосфералық.

4. Судың жылу немесе радиоактивті заттармен ластануы қалайаталады?

A) физикалық жэне химиялық;B) биологиялық;C) физикалық;О) химиялық ластану;Е) атмосфералық.

5. Су ортасын мекен етушілірдің аталуы?A) гидробионт;B) гигрофиттер;C) паразит;V) мезофит;Е) ксерофит.

6. Құм өсімдіктері қалай аталады?A) псаммофиттер;B) гелиофиттер;C) гидатофиттер;Б) ксерофиттер;Е) мезофиттер.

7. Суық сүйгіш ағзаларды ата?A) креофилдер;B) гигрофилдер;C) термофилдер;Э) ксерофилдер;Е) психрофилдер.

8. Орта ылғалдылығы орташа жерлерде тіршілік ететін осімдіктоптары қалай аталады?

А) мезофиттер;

16

B) ксерофиттер;C) гигрофиттер;Б) суккуленттер;Е) мезофиллы.

9. Ылғал сүйгіш жануарлар қай топты жатады?A) гигрофилдер;B) мезофилдер;C) ксерофилдер;О) гидрофиттер;Е) гидатофиттер.

10. Көлеңке сүйгіш өсімдіктер:A) сциофиттер;B) гелиофиттер;C) псаммофиттер;Ц) ксерофиттер;Е) галофиттер.

11. Судың бетінде ағыска байланысты жүзетін ағзаларды ата-ңыз?

A) планктон;B) гидробионт;C) гигрофит;Б) мезофит;Е) ксерофит.

12. Экологиялық факторлардың қол “ іы?A) оптимум;B) пессимум;C) минимум;Ц) максимум;Е) төзімділік аймағы.

13. Фактордың жабырқандылық эсер ететін аймағы?А) пессимум;

B) оптимум;C) минимум;Ц) максимум;Е) төзімділік аймағы.

14. Көл қандай экожүйеге жатады?A) мезоэкожүйе;B) микроэкожүйе;C) макроэкожүйе;0 ) элемдік экожүйе;Е) экосфера.

15. Үнді мүхиты қандай экожүйеге жатады?A) макроэкожүйе;B) мезоэкожүйе;C) микроэкожүйе;О) элемдік экожүйе;Е)экосфера.

16. Судың жылу немесе радиактивті заттармен ластануы қалайаталады?

A) физикалық;B) химиялық;C) атмосфералық;Д) биологиялық;Е) физикалық жэне химиялық.

17. Осы экожүйелердің ішінде қайсысы табиги биоценоз?A) орман;B) алаң;C) егіс даласы;Д) бақша;Е) батпақ.

18. Судың санитарлы-биологиялық көрсеткіпггеріне жатады:А) коли-титр, иіс, түсі, түз қүрамы, рН;

18

B) түсі, коли-индекс;C) тұз құрамы, рН;Д) коли-титр, коли-индекс, вирустар;Е) вирустар, бактериялар.

19. Қазақстанның ең басты су артериясыA) Ертіс;B) Жайық;C) Есіл;Д) Еділ;Е) Сырдария.

20. Суды ластаушылар:A) гидрополлютанттар;B) аэрополлютанттар;C) детергенттер;Д) пестицидтер;Е) планктон.

21. Судың ең көп таралған химиялық ластаушылары (теңізэкожүйелер)

A) мұнай және мұнай өнімдері;B) пестицидтер;C) детергенттер;Д) радиактивті заттар;Е) сілтілер.

22.Гидросферадагы тұщы судың көлемі:A) 3%;B) 25%;C) 0,5%;Д) 0,3%;Е) 17%.

23. Ылғалдылыгы жоғары жерде өсетін өсімдіктер қалай ата-лады?

А) гигрофиттер;

19

B) псаммофиттер;C) гедатофиттер;Б) мезофиттер;Е) ксерофиттер.

24. Құрғақ, орта температурасы жоғары жерде өсетін өсімдіктерқалай аталады?

A) ксерофиттер;B) псаммофиттер;C) гедатофиттер;Ә) мезофиттер;Е) гелиофиттер.

25. Топырақ ағзаларын қалай атаймыз?A) эдафобионттар;B)гидробионттар;C) аэробионттар;О) эврибионттар;Е) доминанттар.

20

ПІ ТАРАУ

Дарақ экологиясы-аутэкология

Абиотикалық факторлар - бұл өлі табиғаттың тірі ағзалар- ға тікелей немесе жанама түрде әсер ететін барлық қасиеттері.

Климаттық. Температура өсімдіктер мен жануарлардың зат алмасу жэне тағы басқа проңестерін өзгертіп, реттеуде үлкен маңызды. Клеткадағы ферменттердің белсенділігі 10 нан 40° С, төмен температурада реакция баяу жүреді, қолайлы температу- рада ферменттердің белсенділігі артады.

Кез-келген жануарлардың, өсімдіктердің, микроорганизм- дердің жоғарғы жэне төменгі температураға байланысты қа- жеттіліктері қалыптасқан. Күн суытқанда көптеген жәндіктер топырақтың астында, ағаштардың діңіне тығылады, ал бақалар судың түбіне жасырынады. Өсімдіктер ыстық күндері суды лептесіктері арқылы буландьірады, ал жануарлар болса тері жабындысы немесе тыныс алу мүшелері арқылы суды булан-дырады.

Шөлді жэне жартылай шөлді аймақтың өсімдіктері көк- темде өте қысқа уакытта вегетациясын тоқтатып, түқымы өсіп- өнгеннен кейін жапырағын түсіріп тыныштық күйге көшеді.

Пойкилотермді жэне гомойтермді.Өсімдіктерге қарағанда, жануарларда эртүрлі жылу режи-

міне өмірсүрушілігі эртүрлі. Олар әрқашан жылу беру жағдай- ларын реттеуге бағыттайды. Өсімдіктерге қарағанда жануар-ларда жылу берудің екі түрі бар: пойкилотермді (роікііоз -эртүрлі) жэне гомойтермді (һотоіз - бірдей).

Пойкилотермділерге (эктотермді, суыққандылар) барлық омырткасыздар, балықтар, рептилиялар мен амфибиялар жа- тады. Олар дене температурасы үнемі түрақты ұстап тұрудан

21

айырылған. Пойкнлотермді организмдердің зат алмасуы төмен жэне жылу реттеу механизмі жоқ.

Гомойтермді (эндотермді, жылықандылар) - зат алмасуы жоғары, оларға - құстар жэне сүтқоректілер дене температу- ралары тұрақтылар жатады. Организмнің ішінде биохимиялық реакңиялардың нэтижесінде жылу түзіледі. Ортаның темпера- турасы неғұрлым төмен болса, жылу көп жұмсалып, зат алмасу қарқынды өтеді. ' ' 'нм • ^

Экологиялық топтары жақын сүтқоректілердің суық кли- маттық аймақта Бергман ережесіне сәйкес дене мөлшері жэне зат алмасуды реттеуге қатысатын ішкі мүшелерінің салмағы (жүрек, бүйрек, бауыр) ұлғайады. Аллен ережесіне сәйкес суық аймақтағылардың дене мөлшері кішірейеді, оның ішінде шығыңқы мүшелер (құлақтары, танаулары, құйрықтары).

Организмде немесе экожүйеде физиологиялық процестер максималды тиімділікпен өтеді. Көптеген түрлер үшін темпе- ратура тиімділігі 20-25° С құрайды.

Летальды мен оптимальды температураның арасы пес- симальды больга табылады. Пессимум аймағында барлықөмірсүру процестері өте оая өтеді.

Физиологияльпс; процестердің белсенді өтуі тиімді темпе-ратура болып саналады.

Жарыққа байланысты өсімдіктердің экологиялық топтары:Өсімдіктер болінеді (жарықсүйгіштер-гелиофиттер), колең-

кесүйгіш (көлеңкесүйгіш - сциофиттер, гелиофобтар), көлең- кеге төзімділер (факультативті гелиофиттер).

Гелиофиттер - ашық жерде өсетіндер (монғол емені, қарағай, ақ қайың, бұталы қьгаа, қой бетеге, жатаған беде, күнбағысж.т.б.), құрғақ жерлерде биік емес жамылғыларды көруге бола- ды.

Сциофиттер (көлеңкесүйгіш) — күн сэулесін сүймейді, орманды жерлерде өседі (орманда өсетін эртүрлі шөптесінөсімдіктер, шаңжапырақтар, мүктер, саумалдық, қырықоуын,

22

жалаңаш тұқымдылар). Олардың белгілері: жапырақтары, ку- тикуласы жұқа, түстері ашық, бүршіктер созылыңқы. Мезо- филл клеткалары ірі, паренхимасы бір қабатты, эпидермис қабырғасы жүқа, лептесігі кішкентай.

Факультативті гелиофиттер (көлеңкеге төзімді) екі топ ара- сында аралық түрге ие. Аздаган көлеңкеге шыдамды. Бүларга көбінесе орман өсімдіктері жатады (үйеңкі, жөке агашы, лиана- лар, көптеген шөптесін өсімдіктер, бүталар).

Фототропизм ауксин гормондарының өсуін қамтамасыз етеді. Бүршіктерінің эртүрлі жақтарға қарай өсуі бүталарының қисаюуына әкеп соғады. Орманда сабақтар ашық аспанға қарай өседі. Фотонастия дегеніміз жарықтың әсер етуі арқылы жапырақтар мен сабақтардың клеткаларының өсуі.

Жағдайдың шектеулі диапазонында өмір сүретін ағзалардамикроклимат үлкен роль атқарады.

Ылғалды ауа жақсы жылу өткізгіш. Жоғары ылғалдылықтагомотермді жануарлардың метаболизм процесі қарқынды өтеді, ал пойкилотермді жануарлар мен өсімдіктерде баяу жүреді.

Ылғалдылыққа байланысты эвригигробионтты жэне стено- гигробионтты ағзалар деп бөледі. Біріншілері ылғалдылықтың кең диапозонында өмір сүрсе, екіншілері жоғарғы немесе төменгі, одан әрі аралық болуы тиіс. Екеуіде ьшғалдылықтың аздығына төзімді келеді (түяқтылар, түйе, варан, өсімдіктерден: қыналар, суккуленттер, көптеген астық тұқымдастар, жусан), кейбіреуі төзімсіз келеді (қосмекенділер, бауырмен жоғалау- шылар, ескекаяқтылар, өсімдіктерден: барлық жүзетін өсімдік- тер, сфагнум мүгі, көптеген шаңжапырақтылар, жоғарғы сатыдағылардан: кәдімгі шыңкетер - тургорды тез жоғалтады,қалтагүл, хош иісті байсат,).

Өсімдіктер денесіндегі суды реттеуге байланысты пойки-логидті және гомойгидридті болып бөлінеді. Біріншілерінде үлпаларындағы судың мөлшері түрақты емес, биотоптың ылғалмен қамтамасыз етуіне байланысты (балдырлар, қыналар,

23

мүктер, шаңжапырақтылар, жоғарғы сатыдағы өсімдіктер- ден - қияқөлең (С. рһузоёез). Екіншілерінде (көбінесе жабық- түқымды өсімдіктер) су үнемі кез-келген ауа-райы жағдайында түрақты — булануды жапырақтарын жиыру, лептесіктерінің жабумен реттейді, олардың клеткаларында су өткізбейтін затболады (кутин, суберин).

Экотоптың суға байланысты (экотоп - өмірсүру ортасын- дағы факторлардың бірігуі) өсімдіктерді ылғалсүйгіш (ги- грофиттер), қүрғақсүйгіш (ксерофиттер) жэне орташа ылғал-сүйгіштер деп бөледі (мезофиттер).

Гигрофиттер (қалтагүл, батпақты қияқөлең, астық түқым- дастары, сезгіш шаңжапырақ, кездікқьш, шықшөп, кәдімгі шыңқетер, барлық қынагүлділер, иіртамыр, аққанат, шалаң, қоға, сфагнум, күріш, саумалдық) ылғалдылығы жоғары жерде өседі. Лептесігі үнемі ашық жэне транспираңия процесі баяу реттеледі.

Мезофиттер - ауадағы жэне топырақтағы аздаған құрғақ- шылыққа төзімді. Оларға көптеген шалғындық жэне орман өсімдіктері жатады. Лептесігі жапырақтың ішкі жағында орналасқан.

Ксерофиттер - қүрғақ жэне ыстық климатта өмірсүруші- лер, саванналар, ормандарда жалпақ жапырақты ормандар.

Склерофиттерге (от греч. «склеро» — қатты; саксаул, түйеті- кен, жусандар, боз, сүттіген ж.т.б.). Лептесіктері көп, бірақ оларсу жетіспесе жабыльш қалады.

Ксерофиттердің басқа үлкен тобы — суккуленттер (от лат. «суккулентус» — шырынды, майлы), құрғақ, ыстық, жауын-шашынның бірден көп әсер ететін климатта өседі. Жауын-шашын кезінде жапырағьюа (алой, агава, түбіртек), сабағына (сүттіген, кактус) ылғалды көп жинайды, оны бірден жұмсамайды. Лептесіктер аз, ұсақ, тек түнде ғана ашылады.

Эдафикалық факторлар, эртүрлі түрлер арасындағы байла- ныс, оларға антропогенді, топырақ.

24

Рельеф (топографикалық, немесе орографикалық, фак- тор) — ортаның өте маңызды факторы жэне ол жанама әсер етуі мүмкін. Ол жарықтың, жылудың жэне ылғалдың таралуына әсер етеді.

Құрлықтың ең төменгі бөлігі - Өлі теңіз жағалауынан417,5 метр.

Абиотикалық фактордың тірі ағзаларға химиялық әсерле- рі басқа факторлардың жоғарғы жэне төменгі шекараларында әсер етеді (температура, тұздылық, рН, газдық құрамы).

Пестицидтер жануарларға, ауылшаруашылық зиянкестер- ге, антибиотиктерге, медицинада жэне ветеринарияда жұқпалы ауру қоздырғыштарына қарсы қолданылатын препарат. Пести- цидтерге жататындар инсектицидтер - зиянды жәндіктерге қарсы, гербицидтер — арам шөптерге қарсы, фунгидцидтер- патогенді саңырауқұлақтарға қарсы.

Олардың барлығы адамға зиянды. Ортаның қышқылды- лығы көптеген химиялық процестерге эсер етеді, көптеген ре- акциялар ортаның рН байланысты. Биотикалық факторлар - тірі ағзаның басқа бір тірі ағзаға әсер етуі (түрішілік жэне түраралық қарым-қатынас), сонымен қатар тірі емес ортаның әсері. Түрішілік қарым-қатынас бәсекелестікпен аяқталады, онда популяция саны, тығыздығы бәсекелестікке ұшырайды.

Нейтрализм - биотикалық байланыстың типі, бір-біріне әсер етпейтін бірігіп өмірсүретін организмдер. Табиғатта нағызнейтрализм сирек кездеседі.

Бэсекелестік - өз мақсатына жету үшін, бірнеше субъектініңбэсекелестігі.

Симбиоз (мутуализм) екі эртүрлі түрлердің бірігіп тіршілік ету барысында екі жақты пайда келтіру.

Паразиттілік.Басқа бір ағзаның, басқа ағза денесінде тіршілік етіп оған

зиян келтіруі. Паразит қоректік затын өзінің иесінен алады.

25

Аменсализм (от лат. шепза - трапеза) - түраралық байла- ныс, бір түр аменсал, даму жэне өсу барысында қалып қояды, ал екіншісіне эсер етпейді.

Бірге тіршілік ету барысында тек біреуіне ғана пайда келтіретін болса, екіншісіне ешқандай қатысы жоқ болса, онда оны комменсализм деп атайды.

Практикалық сабақтардың тақырыптары1. Экожүйелердің орта түзушілік рөлі жэне бұзылған

экожүиелерді қалпына келтіру.2. Биосфераның қүрылысы жэне биосфера шекаралары.

Тест жинақтары1. Адам ағзасында жағымсыз өзгерістер тудырмайтьш шудың деңгейі қанша?

A) 30-40 дБ;B) 50-60 дБ;C) 70-80 дБ;ТУ) 90-100 дБ;Е) 110-120 дБ.

2. Эдафикалық фактор дегеніміз:A) тірі жүйеге эсер ететін топырақтың жағдайы;B) ағзалардың бір-бірімен өзара байланысы;C) адамдардың іс-әрекеті;Ц) климаттың өзгерісі;Е) химиялық заттардың жиынтығы.

3. Жарықтьщ тэуліктік ауысуы қандай факторға жатады?A) абиотикалық;B) биотикалық;C) антропогендік;Ц) биотикалық жэне антропогендік;Е) биотикалық жэне абиотикальщ.

26

4. Дыбыс деңгейінің өлшем бірлігі?A) децибел (дБ);B) килловат;C) мокс;О) метр;Е) нанометр.

5. Элекрт тарату желісі - қоршаған табиғи орта ластануының қай түрін құрайды?

A) электромагниттік өрістің эсері;■р

B) дыбыстық ластану;C) биологиялық ластану;О) ортаның қауіпті қалдықтармен ластануы;Е) өнеркәсіптік ластану.

6. Орманды кесу - экологиялық фактордың қандай түріне жа- тады?

A) антропогендік;B) абиотикалық;C) биоткалық;Б) императивтік;Е) түраралық.

7. Арам шөптердің пайдалы өсімдіктер өніміне эсер етуі - эко- логиялық фактордың қандай түріне жатады?

A) биоткалық;B) абиотикалык;C) антропогендік;Р) императивтік;Е) түраралық.

8. Жер бедері қандай экологиялық факторға жатады?A) абяотикалық;B) биотикалық;C) антропогендік;

27

Э) эдафикалық;Е) әлеуметтік.

9. Қоршаған ортаның пестицидтермен ластаиуы қаидай типкежатады? м -

A) химиялық;B) физикалық;C) биологиялық;О) механикалық;Е) аралас. 5

10. Ауыз судың құрамындағы ауру тудырушы бактериялар лас- танудың қандай типіне жатады?

A) биологиялық;B) химиялык;C) физикалық;Э) механикальщ;Е) аралас.

11. Қоршаған ортаның дыбыспен ластануын қандай типке жат-қызамыз?

A) физикалық;B) химиялық;C) биологиялық;Б) механикалық;Е) аралас.

12. Тірі ағзалардың тіршілігі мен таралуына әсер ететін, табиғи ортаның бейорганикалық факторы қалай аталады?

A) абиотикалық;B) антропогенді;C) биотикалық;О) шектеуші;Е) периотсыз.

28

13. Табиғи ортаның ластануының біріншілік ластануына не жа-тады?

A) биосферадаға табиғи жэне антропогендік процестер;B) биологиялық ластану;C) химиялық ластану;Ц) мутагенді ластану;Е) физикалық ластану.

14. Экологиялық факторлар мына категорияларға бөлінедіA) биотикалық, абиотикалық, антропогендік;B) антропогенді жэне климатық;C) фитогенді жэне зоогенді;Д) климаттық жэне химиялық;Е) эдафогенді жэне орофогенді.

15. Орта факторының қысқа диапозон шегінде тіршілік ететінағзаларды атаңыз?

A) стенобионтты;B) эврибионтты;C)гидробионтты;О) бентос;Е) планктон.

16. Фактор мэнінің кең диапозон шегіне бейімделген ағзаларқалай аталады?

A) эврибионтты;B) стенобионтты;C) гидробионтты;Б) бентос;Е) планктон.

17. Дене температурасы тұрақты, жылы қанды жануарлардықалай атайды?

A) гомойтермді;B) пойкилотермді;

29

С) гидротермді;О) ксеротермді;Е) мезофилді.

18. Дене температурасы сыртқы орта температурасына байла- нысты жануарлар қалай аталады?

A) пойкилотермді;B) гомойтермді;C) гидротермді;Б) ксеротермді;Е)мезофилді. .' •• • '■■*% ,-и* Щ

19. Табиги ортаньщ екіншілік ластануы дегеніміз не?A) қоршаган ортадагы физикалық-химиялық процестердің нэтижесінде түзілетін заттар;B) химиялық ластану;C) климаттық ластану;Ц) физикалық ластану;Е) радиоактивті ластану.

20. Биотикалық фактор дегеніміз:A) тірі организмдердің бір-біріне тигізетін эсерлердің жиынтығы;B) тірі және өлі табигаттың факторлары;C) сыртқы ортаның физикалық факторлары;Б) өлі табигаттың факторлары;Е) жанды организмдердің бір-біріне тигізетін эсерлері жэне физикалық факторлардың жиынтығы.

21. Стенобионтты түрлердің негізгі қасиеттерін атаңыз?A) ортаның қатаң (қысқа) жағдайларында тіршілік етуге қабілеттілігі;B) экологиялық факторлар әсеріне төзімділігі;C) толеранттылық шегінің кең амплитудасы;Ц) ылғалдың айтарлықтай ауытқуына төзімсіздігі;Е) қорек талғамдылығы.

30

22. Бөлмелер мен зертханалардағы дыбыстың шекті мөлшердегі деңгейі қанша?

A) 40 дБ;B) 70 дБ;C) 80 дБ;О) 50 дБ;Е) 60 дБ.

23. Қандай антропогендік фактор шөлденуге экеледі?A) малды қарқынды бағу;B) малды аздап бағу;C) тыңайтқыш енгізу;Д) қар тоқгатуды қолдану;Е) қалыпты шөп габу.

24. Адам денсаулығына әсер ететін ортаның биологиялықщі-

қауіптілік факторларына не жатады?A) табиғи патогенді микроағзалар;B) қоршаған орта сапасы;C) антропогенді патогенді микроағзалар;Д) абиотикалық факторлар;Е) сапалы қоректену.

25. Екінші реттік периодтық факторларA) жаңбыр, температура;B) апаттық жағдайлар;C) қоршаған ортаға антропогенді әсер;Д) Жердің айналуы, жыл мезгілдерінің ауысуы;Е) Күн сәулелерінің жарықтық құбылыстары.

31

IV ТАРАУ

Популяциялықэкология-демэкология

Популяциялар экологиясы - бір тектес дарақтардыи табиғи топтамаларын, яғни популяцияларды зерттейтін экологиябөлімі. ' ■ - - - . ̂ V • ■ л - ■"=•?

Популяция - белгілі бір жерде белгілі бір уақытта ме- кен ететін бір түрге жататын ағзалардың жиынтығы. Кей- де популяцияны бір түқымдас бір белгілі кецістікті аймақта тіршілік ететін бір түрге жататын ағзалардың жиынтығы депте түсінеді.

Түқым қуалаушылық деректердің нуклеин қышқылдары түрінде хромосомаларда сақталатыны белгілі. Олардың мо- лекулалары немесе гендер деп аталатын жеке бөліктері эр түрдің генетикалық ерекшеліктерін қамтамасыз етеді. Барлық гендердің жиынтығы генотипті қүрайды, ал генетикалық мэліметтерді сақтайтын жэне келесі үрпақтарға түқым арқьшы беріп отыратын барлық түрлер генетикалық қорды немесепопуляцияның генофондын қүрайды.

Әрбір популяцияда оның өзіне ғана тән өзгешеліктері бо-лады. Бұл өзгешеліктерге олардың сол жердегі температураға,ылғалдылыққа, топырақ табиғаты мен өсімдігіне, қоректікресурстарға сәйкес келетін сандық мөлшері мен сол өмірсүретін ортасындағы тығызыдығы жатады.

Популяцияның өлу динамикасын жасына қарай өмірсүруқисық сызығынан көруге болады. Бүл қисық сызьщтың үш типібар: өлудің негізгі факторы қартаю, популяцияда ерте өлудіңпайда болуы, сонымен қатар ағзалар арасындағы үнемі өлімніңболуы.

Популяцияның сандық мөлшері деп осы түрдің сандық көлемін айтады. Популяцияның сандық мөлшері қоршаған өмір

32

сүру ортасындағы эр түрлі факторларға байланысты өзгеріп отырады. Популяция тығыздығы деп өмір сүру ортасының бірлік көлеміндегі түрлер санын айтады.

Популяция мөлшері эмиграциялану немесу өлу нэтижесін де кемуі мүмкін. Өлу - популяцияда бір жыл ішіндегі орташа саны (процетпен немесе мың дараққа шаққанда). Дамыған елдерде медициналық жағдайлардың жақсы жасалуына байланысты адам өлімі төмен болып келеді.

Популяция саны қоршаған ортадағы жыртқыштардың санының артуымен қоректің жетіспеуінен.

Популяциядағы туудың санының артуы ауа-райы жағдай- ның әсерінен болуы мүмкін. Егер дарақтардың көп түрі бір бағытта орын ауыстырса, онда ол миграция деп аталады. Егер ағзалар бір трофтық деңгейде болса, олардың арасында түрішілік бәсекелестік пайда болады.

Популяция эртүрлі трофикалық деңгейде өмірсүру бары- сында жыртқыш-жемтікпен байланысқа түсуі мүмкін. Жырт- қыштық популяция санының циклі, жемтіктің популяция са- нының цикліне қарағанда ауытқиды. Бұл жемтіктің санының кеміп, жыртқыштың популяция санының артуына әкеп соғады.

Практикалық сабақтардың тақырыптары1. В.И. Вернадскийдің ноосфера туралы ілімі. Тұрақты даму

тұжырымдамасын қалыптастырудағы бағыттаушы ролі.2. Тұрақты қоғам моделі, оның белгілері жэне қызмет атқа-

ру принциптері.

Тест жинақтары1. Популяция ұғымын ғылымға енгізген ғалым

A) В.И. Вернадский;B) Э. Зюсс;C) С.С. Шварц;Д) Ж.Б. Ламарк;Е) Ч. Дарвин.

33

2. Шығу тегі бір, бір аумақта тараған, бір түрден құралған топқалай аталады?

A) популяция;B) бірлестік;C) биом;Ц) экожүйе;Е) биосфера.

3. Туу мен өлім арасындағы айырмаA) өсім;B) халық саны;C) өнімділік;Ц) салыстырмалы туу;Е) салыстырмалы өлім.

4. Белгілі бір территориядағы популяция дараларының жалпысаны қалай аталады?

A) саны;B) тығыздығы;C) толымдылығы;Ц) қауымы;Е) гомеостаз.

5. Популяция түсінігіне анықтама беріңіз?A) бір түрге жататын даралар жиынтыгы;B) бірге тіршілік ететін ағзалар жүйесі;C) атмосфераның төменгі бөлігінің жиынтығы;Б) тірі ағзалардың кез келген жүйесі;Е) гидросфера жэне атмосфераның жоғарғы қабаттарының жиынтыгы.

6. «Популяция» сөзі латын тілінен аударғанда қандай мағынабереді?

A) халық, ел;B) мемлекет;

34

С)¥лт;О) түр;Е) класс.

7. Экологиялық қуыс түсінігіне толық анықтама беріңіз?A) ағзалар мекен ететін кеңістік;B) бірлестіктегі түрлердің қызметі;C) қоршаган орта жагдайына даралардың бейімделуі;Б) кеңістікте түрдің қатынасы мен оның бірлестіктегіорны;Е) бірлестікте даралардың өзара қарым-қатынасы.

8. Төменде берілгендердің қайсысы саны жагынан басым түр- лерге жатады?

A) қауымның доминанттары;B) қауымның эдификаторлары;C) қауымның индикаторлары;Д) қауымның модификаторлары;Е) қауымның конкуренттері.

9. Популяңияның санын көбейту үшін табиги бөгеттер (тау, өзен, т.б.) арқылы ареалдарды бөлу қандай роль атқарады?

A) кері әсерін тигізеді;B) оң, пайдалы әсер тигізеді;C) еш әсерін тигізбейді;Д) өте маңызды;Е) бөліну мөлшеріне байланысты.

10. Бір уақыт аралыгында байқалатын орташа өсім мөлшеріқалай аталады?

A) өсу жылдамдығы;B) туу;C) популяция өсімі;Б) дараның өсімі;Е) гомоестаз.

11. Популяңияның динамикалық көрсеткіштері қандай?А) туу, өлім, өсім-

35

B) тығыздық;C) популяция саны;Б) популяция құрылымы;Е) түрдің ареалы.

12. Популяцияның мекен ортасы қалай аталады?A) ареал;B) биотоп;C) кеңестік;Ц) бионом;Е) қауым.

13. Уақыт бірлігінде популяцияда пайда болатын жаңа даралар саны қалай аталады?

A) туу;B) көшіп - кету;C) көшіп - келу;Б) көшіп - қону;Е) популяция тығыздығы.

14. Берілген жағдайда популяция санының тұрақтылығы қалай аталады?

A) Гомеостаз;B) тұрақтылық;C) өнімділік;Ә) резистенция;Е) тығыздылық.

15. Аудан бірлігіндегі даралардың орташа саны немесе кеңіс- тіктегі популяция түрлерінің алатын көлемі қалай аталады?

A) популяция тығыздығы;B) популяция саны;C) қарқындылық;Ц) қауымдастық;Е) өсу жылдамдығы.

16. «Жылдам» жаппай көбею қандай организмдерге тэн?А) тышқандар мен шегірткелерге;

36

B) көпшілік омыртқалы жануарларға;C) ірі сүтқоректілерге;Б) құстарға;Е) бақаларға.

17. Жер бетінде адам санының артуы қалай аталады?A) демографиялық жарылыс;B) көбею;C) арту;Б) толеранттылық;Е) кему.

18. Жер бетінде адамдардың өмір суруінің орташа ұзақтығы канша?

A) 63,8 жыл;B) 53,8 жыл;C) 43,8 жыл;О) 73,8 жыл;Е) 83,8 жыл.

19. Кэрі даралар басым популяция:A) регрессивті;B) тұрақты;C) өсуші;О) үнемі дамушы;Е) реттеуші.

20. Популяцияда туу мен өлу популяцияның қандай көрсет- кішіне жатады?

A) популяцияның динамикасы;B) популяция саны;C) популяциялық тығыздық;Б) популяциялық өлу;Е) массаның сақталу заңы.

21. Популяцияда уақыт бірлігінде өтіп жатқан процестерді си- паттайтын көрсеткіш қалай аталады?

А) динамикалық;

37

B) статистикалық;C) хронологиялық;Э) аймақтық;Е) жергілікті.

22. Популяция ішілік өзара қатынастың соңғы түрі, ағзалардың өз түрінің дарақтарын жеу қалай аталады?

A) канибализм;B) мутуализм;C) антоганизм;Б) кооперация;Е) паразитизм.

23. Төменде берілген популяция түрлерінің қайсысы ортаның эртүрлілік дәрежесіне тікелей байланысты болады?

A) өсімдіктер жэне аз қозғалыста болатын жануарлар;B) белсенді қозғалыстағы жануарлар;C) тек өсімдіктер;Б) аз қозғалыста болатьга жануарлар;Е) жэндіктер.

24. Популяция санының қарқынды өсуін қалай атаймыз?A) экспоненциалды өсім;B) логистикалық өсім;C) үйлесімді өсім;Б) тура өсім;Е) қисық өсім.

25. Кеністікте ағзалардың эртүрлі таралуы?A) кеңістіктік қүрылым;B) түрлік қүрылым;C) экологиялық;Б) демэкологияльщ;Е) этологиялық қүрылым.

38

V ТАРАУ

Қауымдастық экологиясы-синэкология

қасиеттерініңтізбектің болуы. Қоректік тізбек (трофикалық) - экожүиеде ағзаның қоректенуі кезіндегі органикалық заттардьщ қозғалысы меи олардан алынатын энергия ағымын көрсететін ағзалартізбегі.

Қоректік тізбектің эрбір түйіні — нәрлену деңгейі деп ата- лады. Бірінші нәрлену деңгейін автотрофтар немесе бірінші реттік продуңенттер деп аталатьгадар алады. Екінші нәрлену деңгейіндегі ағзалар - бірінші реттік консументтер, үшінші- дегілер — екінші реттік консументтер деп аталады.

АВТОТРОФТЫЛАР (ағылш. Хо ргосіисе - ондіру) - бейор- ганикалық заттардан органикалық заттарды өндіретін ағзалар. Жер бетіндегі экожүйелердегі продуценттерге өсімдіктердіжатқызамыз.

Продуценттер (ағылш. Іо ргосіисе - өндіру) - бейорганика- лық заттардан органикалық заттарды өндіретін ағзалар. Жер бетіндегі экожүйелердегі продуценттерге осімдіктерді жат-қызамыз

автотрофтыбалдыр-

фотосинтезделетінтады.

Консументтер (латын. консуме - тұтыну) басқа ағзалармен (продуценттермен) өндірілген органикальщ заттармен қоректе-

ағзалар. Экожүйедегі бұл ағзалар гетеротрофтылады.

Бірінші реттік консументтер бірінші реттік продуценттер мен қоректенеді, яғни олар шөп қоректі жануарлар.

39

Екінші реттік консументтер шөп қоректілермен қоректе- неді, осылайша бұлар екінші реттің консументтерін жейтінүшінші реттік консументтері сияқты етпен қоректенетін жану- арлар.

Редуценттер - органикалық заттар қалдықтарын бейорга- никалық заттарга айналдыратын ағзалар (негізінен бактерия- лар, саңырауқүлақтар жэне т.б.).

Қоректік тізбек экологияльщ пирамиданы қүрудың ең бас- ты негізі. Оның ең негізгі қарапайым түрі пирамида саны бо- лып есептеледі жэне ол органимдердің санын эрбір трофтық деңгейде көрсетеді.

Автотрофтыларымен органикалық заттардың өндірілуі бірінші реттік өнім деп аталады.

Бір қауымдастықтың екінші біреуімен алмасуы экология- лық сукцессия деп аталады. Бірінші де бірінші реттік сукцес- сия байқалады, ол бастапқы дегенді білдіреді. Қоршаған орта- мен тепе-теңдікте өмірсүру климаксты экожүйе деп аталады. Қауымдастықтың өзгеруі бір-бірінен айырмашылықтары бар.

Сукцессия қауымдастықтың биомассасының біртіндеп өсуіне жэне эртүрлі түрлдердің көбеюіне экеледі.

Сукцессия тек өмірсүру ортасы жоқ жерде ғана пайда бол- майды, сол жерде бүрын ағзалар өмір сүрген, бірақта өрттердің ағаштарды кесудің нэтижесінде пайда болған деп қарастыруғаб о Л а Д Ы . і уз

Биогеценоздар адамның қолымен жасалады. Олардың ішінде агроценозды бөліп қарастыруға болады (жасанды дала, бау-бақшалар, мегаполистар ж.т.б.). Жасанды экожүйеде ауылшаруашылық өнімдерін алу үшін топыраққа қосымша минералды тыңайтқыштарды органикалық заттарды қосымша қосуға тура келеді (қарашірік, торф).

Практикалық сабақтардың тақырыптары1. Адамзат қоғамының табиғи ресурстармен қамтамасыз

етілу проблемасы.

40

2. Қоршаған орта жэне тұрғындардың денсаулығы.

Тест жинақтары1. Дайын органикалық заттармен қоректенетін организмдер қалай аталады?

A) гетеротрофтар;B) автотрофтар;C) өндірушілер;Б) бұзушылар;Е) хемотрофтар.

2. Биоңеноздағы аса маңызды мэнге ие, байланыс типтерін көрсетіңіз:

A) топикалық, форикалық, фабрикалық, трофтық;B) қоректік және топикалық;C) трофтық және фористік;Ә) фабрикалық жэне форикалық;Е) кеңістіктік.

3. Бейорганикалық заттардан органикалық заттарды түзуге қабілетті автотрофты ағзалар:

A) продуценттер;B) консументтер;C) литотрофтар;Ц) сапрофагтар;Е) редуценттер.

4. Өлі органикалық заттардың арқасында тіршілік ететін және оны бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзалар қалайаталады?

A) ыдыратушылар;B) түтынупшлыр;C) өндірушілір;Б) автотрофтар;Е) гетеротрофтар.

41

5. Дайын органикалық заттармен қоректенетін ағзалар қалаи аталады?

A) тұтынушылар;B) өндірушілер;C) ыдыратушылар;Б) автотрофтар;Е) симбионттар.

6. Берілген жағдайда популяция санының тұрақтылығы қалайаталады?

A)Гомеостаз;B) тұрақгылық;C) өнімділік;О) резистенция;Е) тығыздьшық.

7. Биологиялық бір түрдің басқа түр арқылы таралуы байла- ныстың қандай типіне жатады?

A) Фабрикалық байланыс;B) топиктік байланыс;C) трофикалық байланыс;Б) форикалық байланыс;Е) аралас байланыс.

8. Екі түрдің өзара қатынасында бір түр екіншісіне қоректік зат немесе тіршілік ортасы болып табылуын не деп атайды?

A) комменсализм;B) мутуализм;C) бейтараптылық (нейтрализм);Ц) аменсализм;Е) бәсекелестік.

9. Екі түрдің өзара қатынасында, әрқайсысы бір- біріне кері әсерін тигізетін экологиялық қатынастың түрі қалай аталады?

A) бэсекелестік;B) мутуализм;

42

С) комменсализм;Ә) аменсализм;Е) симбиоз.

10. Егер бір түр екінші бір түрді тірідей жесе, немесе оның өлі қалдықгарымен қоректенсе, немесе оның тіршілік ету бары- сында қорытып шығарған заттармен қоректенетін болса, онда қандай байланыс пайда болады?

A) трофикалық;B) топикалық;C) форикалық;Ц) фабрикалык;Е) араласпа байланыс пайда болады.

11. Бір түрдің тіршілік ету ортасындағы физикалық неме- се химиялық өзгерістерді, басқа бір түрдің тіршілік жағдайы арқылы анықтайтын биоценоздағы түраралық байланыс қалай аталады?

A) топикалық;B) трофикалык;C) форикалық;Ц) фабрикалык;Е) мутуалистік.

12. Күн сэулесінің энергиясын пайдалаиа отырып, көмір қыш- қыл газы мен судан органикалық заттарды түзетін өздігінен қоректенуші организмдер қай топты құрайды?

A) өндірушілер (продуценттер);B) бірінші ретті тұтынушылар (консументтер);

(редуценттер)Ә) екінші ретті Е) паразиттер.

13. Бактериялар мен саңырауқұлақтар көбінесе:A) ыдыратушылар;B) өндірушілер;

43

С) бірінші ретті тұтынушылар; р) екінші ретті тұтынушы; фотофильдер.

14. Шөп қоректі жануарлар трофтық деңгейдің қай тобына жа- тады?

A) бірінші ретті тұтынушылар;B) екінші ретті тұтынушы;C) ыдыратушылар;Ц) өндірушілер;Е) автотрофтар.

15. Кұстар өздерінің ұясын салу үшін талдардың бұтақтарын, жануарлардың жүндерін жэне т.б. пайдаланады, бұндай жағдай-да қандай байланыс қалыптасады?

A) фабрикалық;B) топикалық;C) форикалық;Б) трофтық;Е) форикалық жэне топикалық.

16. Қоректенудің бірінші ретті автотрофты типіне жататынағзалар: . л •-•ү;* Щ; . ; ■ ^

A) хемотрофтар;B) сапротрофтар;C) паразиттер;Б) копрофагтар;Е) консументтер.

17. Ағзаны өлтіріп, сапротрофты өмір сүретін паразит түрінатаңыз?

A) факультативті;B) паразит;C)сапротроф;Ц) консумент;Е) облигат.

18. Қандай да бір территорияда биоценоздардың орын алмасты- руы не деп аталады?

A) сукцессия;B) эвтрофикация;C) климакс;Б) гомеостаз;Е) тұрақтылық.

19. Трофтық тізбек-бұл:A) Бірқатар агзалар арқылы негізгі қоректік көздерден энер-

Ш г "

гияның тасымалдануы (таралуы);B) тұтынушылар мен ыдыратушылардың байланысы;C) өндірушілерден ыдыратушыларға қоректің өтуі;Ц) ыдыратушылар мен тұтынушылардың болуы;Е) бір ағзамен екінші ағзаның қоректенуі.

20. Экологиялық пирамида бойынша даралардың көлемі бір деңгейден екіншісіне өткенде 10% қысқарады» - ережесінің ав-торы кім?

A) Линдеман;B) Гаузе;C) ЮЛибих;Б) Б.Коммонер;Е) Бергман.

21. Иесі өлгенде қатар өлетін ағзалар?A) облигатты;B)гидробионт;C) эндобионт;О) факультативті;Е) эдафобионт.

22. Күйіс қайтаратын жануарлардың асқазанында тіршілік ететін бактериялар қандай байланыстың мысалы бола алады?

A) симбиоз;B) паразитизм;

45

С) жыртқыштық;Д) бейтараптылық;Е) комменсализм.

23. «Паразит пен ие» атты қарым-қатынаста паразит:A) Иесіне зиян келтіреді, бірақ кейбір ерекше жағдайлардағана иесін өлімге экеледі;B) иесін эрдайым өлімге апарып соғады;C) иесіне белгілі мөлшерде пайда келтіреді;Б) Иесіне айтарлықтай әсер көрсетпейді;Е) иесіне пайда да, зиянды да әкелмейді

24. Бірінші трофтық деңгейге төменде берілгендердің қайсысы жатады?

A) шөп;B) жылан;C) сұңқар;Ц) тышқандар;Е) шегіртке.

25. Екінші трофтьщ деңгейге қандай ағзалар жатады?A) шегіртке.B) жылан;C) сұңқар;Ц) шөп;Е) тышқандар.

46

VIТАРАУ

Биосфера және оның ресурстары

Биосфера (В.И. Вернадский бойынша) - тіршілік бар немесе кандай да бір кезеңде тіршілік бөлған жэне үнемі тірі ағзалардың әсер етуіне ұшырайтын немесе ұшыраған планета аймағы.

Осы терминді ең бірінші рет 1875 жылы Эдуард Зюсс енгізді.

Бірінші рет «Биосфера» түсінігі ұлы француз натуралисті Жан Батиста Ламарктің жұмыстарында кездеседі. Биосфе- ра туралы жалпы ілімді жасаған белгілі орыс геолог ғалымы В.И. Вернадский болды. Ілімнің негіздері оның «Биосфера»кітабында баяндалған.

В.И. Вернадский планеталық тірі заттардың планетаның бет-элпетін өзгертуге жэне оның жэне оның дамуына қолайлы экожүйелерді қалыптастыруға қабілетті аса қуатты геология- лық фактор екенін дәлелдеді. В.И. Вернадский бойынша тірі заттар күн энергиясын қабылдай алады жэне ыдырауы кезінде химиялық жэне физикалық жұмысқа жұмсалатын энергия бөліп шығаратын химиялық қосылыстарды жасайды.

Биосфера адамның және басқа да тірі ағзалардың жалғыз мекендеу ортасы болып табылады. В.И. Вернадский мен басқа да бірқатар ғалымдардың тұжырымдарынан биосфераның ау ыс- тырылмайтындығы заңы шығады. Осы заңнан табиғатты қор- ғаудың түпкі мақсаты — бұл биосфераны адамзат қоғамының жалғыз ғана өмір сүретін ортасы ретінде сақтау екені көрініптұр.

Биосфера эволюциясының осы қазіргі заманғы кезеңі сана- лы даму кезеңі ретінде қарастырылады, яғни оны ноогенез (грек. Ноос — сана) деңгейіне жатқызады. Соған сәйкес биосфераның біртіндеп ноосфераға айналуы процесі жүреді. «Ноосфера»

47

ұғымын XIX ғасырда француз ғалымы Ле Руа енгізш, оны әріқарай Тейер-де-Шарден дамытқан. ^

В.И. Вернадский ноосфера — бұл Жердегі жаңа геологиялыққұбылыс деп санады. Онда адам тұңғыш рет қуатты гелогиялықкүшке айналады. Алайда басқа да тірі заттар сияқты адам да тектіршілік жайлаған аймақта, яғни өзі ажырамастай байланысқанжэне одан тыс кете алмайтын биосферада ғана ойлап, әрекетжасай алады. „ , ̂ / М

Жалпы түрде биосера эволюциясының мынадай сатылыкезеңдерін келтіруге болады: органикалық, қарапайым жай зат- тардың синтезі, биогенез, антропогенез, техногенез жэне нооге-нез.

1. Жер геосферасында ультракүлгін радиация әсерімен

(биосферада

заттардың - сутегшщ, метанның, аммиактың, су буларының синтезделуі. Этаптың басталуы - 3,5-4,5 млрд жыл бұрын.

2. Биогенез - жер геосферасьгадағы өлі заттардың тірі заттарға айналуы (геофизикалық факторлардың әсерінен жай заттардың күрделі органикалық заттарға айналуы). Этаптьщбасталуы пайда болуы).

3. Антропогенез — адамның пайда болуы жэне оның қо- ғамдық тіршілік иесіне айналуы, өндірістік еңбек ету нэтиже- сінде адамзаттық қогамдастықтардың түзілуі. Этаптың баста-луы - 1,5-3 млн жыл бұрын (адамның пайда болуы).

4. Техногенез - адамның өндірістік іс-әрекетінің нэтиже- сінде биосфераның табиғи кешендерінің өзгеруі жэне техно- гендік пен табиғи-техникалық кешендерінің түзіле баста- уы, басқаша айтқанда биосфераның негізгі бөлігі ретіндетехносфераның қа лыптасуыжыл бұрын болды.

10-15 мың

5. Ноогенез - биосфераның қоғамдық-табиғи жүиеменНоосфера

48

ны табиғатты саналы түрде жэне адамзаттық қоғамдастықтың тұрақты дамуына сәйкес келетін биосфераның жоғарғы кезеңі деп сипаттауға болады.

Биосферада шартты түрде 4 ірі кешенді қарастырады - ат- мосфера, литосфера, ғидросфера жэне тірі ағзалар.

Биосфераның жоғарғы шекарасы озон қалқасы немесе озоносфера - атмосфераның стратосфера шегіндегі 22-26 км биіктікте озонның ең көп тығыздығына ие қабаты болып табы- лады.

Атмосфера - бүл қабатталған құрылысы бар жэне бірнеше сфералардан (тропосфера, стратосфера, мезосфера т.б.) тұратын, жердің өзімен бірге айналатын газды қабығы, биосфераның маңызды бөлігі. Атмосфера құрамын азот (78,08%), оттегі (20,95%), көмірқышқыл газы (0,03%) және аз мөлшерде (0,01%)басқа газдар құрайды.

Тропосфера - атмсофераның Жер бетінен 9-15 қашықтықта орналасқан аумағы. Тропосферада атмосфера массасының 80% жэне бүкіл су булары жинақталған.

Стратосфера - тропосферанын жоғарғы шегінен жоғары карай 50 км дейінгі орналасқан атмосфера аймағы. Бұл аймақта озон қабаты бар. Озон қабаты барлық тіршілік иелеріне өте қауіпті күннің ультракүлгін сәулелерін Жерге қарай өткізбейді. Міне, сондықтан да озон қабатын Жердегі өмірді қорғап тұра- тын қалқан ретінде қарастырамыз.

Гидросфера - бұл мұхиттардын, теңіз, көлдердің, өзендер- дің, тогандар, ми батпақтың, жер асты суларының жиынтығынқұрайтын Жердің сулы қабаты.

В.И. Вернадский тұжырымдамасындағы орталық түйін ту- ралы түсінік. Тірі зат қарапайым сандық мөлшерлі химиялық құрамы, салмағы, энергиясы бар барлық тірі агзалардың жиынтығы. Ол қоршаған ортамен биогенді атомдардың ағы- нымен - өзінің тьгаыс алуымен, қоректенуімен, көбеюімен тығыз байланыскан.

49

I

«Биосфераға оның әдеттегі қалпын беретін энергияның ғарыштық тегі бар екені шүбэсіз. Ол Күннен сэулелі энергия түрінде шығады. Алайда тек осы тіршілік иелері ғарыштық сэулелі энергияны жердегі энергияға, химиялық энергияға ай- налдырып, біздің дүниеміздің шексіз сан алуандығын жасай- ды» (Вернадский). Тіршілік - бүл Ғарыш пен Жердің арасынбайланыстырушы түшн.

Биосфераның түзілуінде өсімдіктер шешуші роль атқара-ды. Бүлар энергиялары аз минералды заттардан көмірқышқыл газын, суды жэне күн энергиясын пайдалану арқылы тіршілік әлемінің негізін салушы қүрамы күрделі энергиясы мол органикалық заттарды синтездеуге қабілетті бірден-бір ағзалар тобы. Жер бетіндегі барлық басқа тіршілік иелері негізінде осы органикалық заттардағы химиялық байланыстардыңбиохимиялық энергиясын пайдаланады.

Сонымен Биосфера - энергияны тірі зат пен қоршаған ортаның арасындағы зат алмасу жолымен тасымалдай- тын, жинақтайтын, түтып қалатын күрделі жүйе. Ол барлық қүрамдас бөліктердің арасындағы күйдің тепе-теңдігін сақгап тұрады. Биосфераның динамикалық тепе-теңдігінің жэне тұрақтылығының негізі болып энергия өзгерісін жасап отыра-тын заттар айналымы болып табылады.

Топырақ қабаты, ол жер қыртысының жоғарғы жағындағытау шөгінділерінің үстінде орналасады жэне ол ерекше табиғи түзіліс, сонымен қатар жер экожүйесінде маңызды роль атқарады. Топырақ биогеоценоздағы абиотикалық жэне биотикалық факторларды байланыстырушы. Топырақты оқы- татын ғылым топырақтану, оның негізін салушы Василий До-кучаев.

Топырақтың құрамына негізгі төрт компонент кіреді:— минералды негіз (50-60% жалпы көлемінен),— органимкалық заттар (10%-ға дейін);— ауа (15-25%);

50

- су (25-35%).Топырақта органикалық заттар өсімдіктер мен жануарлар-

дың қалдықтарынан түзіледі. Ыдырату барысында аса маңызды қызмет аткаратын ол сапрофиттер. Қорытындысында аморфты масса - гумус -қара-қоңыр немесе қарашірік пайда болады. Гумустың химиялық құрамы - фенолды қосылыстардан, кар- бон қьппқылдарынан, майлы эфирлі қышқылдардан тұрады. Гумус топырақтың қасиетін арттырады, ондағы ылғалды ұстап тұруға жэне минералдық заттарды ерітеді.

Табиғи ресурстар - табиғаттың жағдайлары мен проңес-қажеттіліктеріне

Табиғиорнына келетін және орнына келмеитін; қалпына келтіретін және қалпына келмейтін ; алмастыратын жэне алмастыруға болмайтьга.Табиғи ресурстарға: қазба байлықтар, энергия көзі, топырақ,

су жэне су жүйелері, минералдар, ормандар, жабайы өсімдіктер, жануарлар элемі, сауықтыру аймақтары ж.т.б.

Практикалық сабақтардың тақырыптарыҚазіргі

бойьга II шарттарҚазақстан Республикасының ерекше қорғалатын

территориялары

Тест жинақтары1. Қандай тіршілік ортасы ауа конңентрациясының көптілігіменсипатталады?

A) жер-ауа;B) су ортасы;C) топырақ;Б) тірі ағзалар;Е) литосфера.

51

2. Аэробионттар қандай тіршілік ортасын мекен етеді?A) жер-ауа ортасы.B) су ортасы;C) литосфера;Ц) тірі ағзалар;Е) топырақ;

3. В.И. Вернадскийдің ноосфераға берген анықтамасы:A) ақыл-ой сферасы;B) жердің ауа қабаты;C) азотты қабат;Ц) литосфера мен гидросфераның жиынтығы;Е) жер қабаттарының бірі.

4. Биосфераның мәңгілігін қамтамасыз ететін қасиеттер:A) зат айналымын қамтамасыз ететін механизмнің болуы;B) жоғарғы дәрежеде реттеліп ұйымдасқаны;C) биосфера құрылымының сансыз көп түрлілігі;О) өзін-өзі реттейтін механизмнің болуы;Е) өзін-өзі тазартуға қабілеттілігі.

5. Жердің тіршілік қабаты - бұл...A) биосфера;B) литосфера;C) гидросфера және литосфера;Б) гидросфера;Е) атмосфера.

6. Жердің су қабаты қалай аталады?A) гидросфера;B) атмосфера;C) литосфера;О) биосфера;Е) стратосфера.

7. Жердің жоғарғы қатты қабаты - бұл...А) литосфера;

52

B) ноосфера;C) гидросфера;ХУ) атмосфера;Е) биосфера.

8. Жердің ауа қабаты қалай аталады?A) атмосфера;B) гидросфера;C) литосфера;Э) биосфера;Е) стратосфера.

9. Озон қабаты атмосфераның қай қабатында орналасқан?A) стратосфера;B) мезосфера;C) термосфера;О) трапосфера;Е) экосфера.

10. Жердің тіршілік қабаты қалай аталады?A) биосфера;B) биогеоңеноз;C) трапосфера;Б) экожүйе;Е) экосфера.

11. Биосфера қандай экожүйеге жатады?A) әлемдік экожүйе;B) мезоэкожүйе;C) макроэкожүйе;Ә) микроэкожүйе;Е) экосфера.

12. Атмосфера, литосфера жэне гидросфера-бүл:A) жер қабаттары;B) экологияның бөлімдері;

С) биосфераның түрі;Р) жер бетіндегі экожүйесі;Е) су экожүйесі.

13. Биосфера қандай экожүйеге жатады?A) әлемдік экожүйе;B) мезоэкожүйе;C) макроэкожүйе;Б) микроэкожүйе;Е) экосфера.

14. Биосфераның бірінші заманы қалай аталады?A)архей;B) протерозой;C) палеозой; , , ч Ц) мезозой;Е) кайнозой. , . ,

15. Адамдардың саналы іс-әрекеттері негізгі анықтаушы фактор болып табылатын, биосфераның даму кезеңі қалай аталады?

A) ноосфера;B) антропосфера;C) техносфера;Б) мезосфера;Е) тропосфера.

16. Қорғаныш қызмет атқаратын атмосфера қабаты қалай ата-лады?

A) стратосфера.B) гидросфера;C) атмосфера;Б) биосфера;Е) литосфера.

17. Ғылымға «Биосфера» терминін кім енгізді?А) Ж.Б. Ламарк, Э. Зюсс;

54

B) В.И. Вернадский;C) В.Н. Сукачев;Ц) Г.Ф. Морозов;Е) Э. Геккель.

18. Биосфера туралы ілімді қалыптастырған биогеохимик?A) В.И. Вернадский;B) Э. Зюсс;C) В.Н. Сукачев; р) Г. Морозов;Е) Э. Геккель.

19. Биосфераның атмосферадағы шегі:A) 2-25 км;B) 3-4,5 км;C) 2-3,5 км;Э) 1-1,5 км;Е) 0,5-1 км.

20. Биосфераның гидросферадағы шегі қандай тереңдіктіқұрайды?

A) барлық жері;B) 8-9 км;C) ортасы;Р) 3-5 км;Е) 2-3 км.

21. Биосфера эволюциясының бірінші кезеңі қалай аталады?ц

A) органикалық қарапайым жай заттардың синтезі;B) техногенез;C) ноогенез;Б) антропогенез;Е) биогенез.

22. Биосфера қалыптасқан атмосфераның қабаты қалай аталады?А) тропосфера;

55

B) ионосфера;C) стратосфера;Б) магнитосфера;Е) мезосфера.

23. Қалпына келмейтін ресурстарға қайсысы жатады?A) қазба байлықтар;B) жануарлар әлемі;C) орман ресурстары;Б) жел энергиясы;Е) күн энергиясы.

24. Қалпына келетін табиғи ресурстарға қайсысы жатады?A) жануарлар мен өсімдіктер әлемі;B) орман ресурстары, топырақ;C) қазба байлықтар;О) жел энергиясы;Е) күн энергиясы.

25. Жартылай қалпына келетін табиғи ресурстарды көрсетіңіз?A) орман ресурстары, топырақ;B) жануарлар мен өсімдіктер элемі;C) қазба байлықтар;Ц) жел энергиясы;Е) күн энергиясы.

56

VII ТАРАУ

Тұрақты даму

Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі- биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметі мен анықталып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын-алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының даму үздіксіз, үзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи жэне әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мүндай дамуды - түрақты даму деп атайды. Бірақ, бүл үшін адамдардың сана-сезімі, олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс.

«Түрақты даму» дегенде қазіргі уақыттың қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ үрпақтардың өзінің қажетті- ліктерін қамтамасыз етуіне қауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек.

1992 жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҮҮ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конфе- ренциясы «Түрақты даму» концепциясынның бағдарламасын қабылдады.

Түрақты дамуды қамтамасыз ету қүралдарымен байланы- сты мәселелерге төмендегілер жатады:— қаржы ресурстары жэне оларды пайдалану мханизмі;— экологиялық қауіпсіздік технологияларды қолдану;— түрақты дамуды ғылыми жэне ақпараттық қамтамасыз

ету.Экологиялық мәселелердің таралуына байланысты оларды

төмендегідей бөлуге болады:— жергілікті: жерасты суларының улы заттар мен зақым-

дануы,

57

— аимақтық: атмосфералық ауаға түскен зиянды заттар арқылы ормандар мен сулардың бүзылуы,

— әлемдік: атмосфераның түрлі газдармен ластануы, озон қабатының бүзылуы, әлемдік жылыну.Мысалы, қалада түратын адамдардың денсаулығына зиян

келтіретін негізгі 5 фактор: өмірсүру ортасы, өндіріс факторла- ры, әлеуметтік, биологиялық жэне жеке бастың мәселесі.

Факторлар Көрсеткіштер Әсер ету дэрежесі,%

Өмірсүруортасы

Тұрғын үй алаңы 4,5

Орман сажайының орналасуы 1,0

Ауаыың химиялык ластануы 6,0

Шу 4,0

Транспортта жүру уақыты 1,0

Өмірсүру ортасының жинақталғанқүны

16,5

(Кесте. 1)

Факторлар Көрсеткіштер Әсер ету дәрежесі,%

Өндірістік Өндірістік 5,5

Шу 5,0

Стаж 6,0

Жұмыс істеу 2,0

Шаруашылық факторларыныңжинақталған құны

(Кесте. 2)

58

Атмосфералық ауаға түсетін ең зиянды заттар

Зияндылық класы

I - аса маңызды

Заттар

Бесокись ванадии

Қалдық заттар, мың.т/жылына

5,1Қауіпті заттар Қорғасын және оның

косылыстары2,06

Хром 0,37Бенз(а)пирен 0,208Сынап 0,008Кадмий 0,01

II - жоғары зиянды Күкіртсутек 42,9Күкірткөміртек 42,3Күкірт қышқылы 40,4Беюол. Фторлы қосылыстар

40.315.4

Дихлорэтан 13,81Фенол 6,71Мыс 5,9Тұз қышқылы 4,9Формальдегид 4,5Метилмеркаптан 4,13Марганец және оныңқосылыстары

2,8

Никель 2,0Азот қышқылы 1,86Мышьяк 1,7Хлор 1,66Акролеин 0,75Трикрезол 0,009

(Кесте. 3)

59

Экологиялық тұрақты даму концепциясы принциптерден тұрады: қоршаған ортамен қоғамның сэйкестігі, биосфераның табиғи тепе-теңдігі, табиғаттан алғанды орнына толтыру, адам іс-әрекетіндегі экологиялық тазалық. Осы принциптер қор- шаған ортаның зиянды заттармен ластанбай, экономикалык да- муды дұрыс жүргізудің негізі болып табылады.

Практикалық сабақтардың тақырыптары 1. Өмір шындығы жэне тұрақты дамуды қамтамасыз етудің

ықтимал уақыт кезеңдері.

Тест жинақтары1. Атмосфераның озон қабаты тіршілік үшін қандай маңыздықызмет атқарады?

A) ультракүлгін сәулелердің әсерінен сақтаушы шымылдыққызмет атқарады;B) жер жылуын сақтап тұрады;C) жауын-шашының пайда болуына әсер етеді;Б) ластаушы заттарды ыдыратады;Е) атмосфера құрамындағы газдардың тұрактылығын қам- тамасыз етеді.

2. Су қоймаларының антропогендік эвтрофикациясы немен байланысты?

A) ядохимикаттардың түсуімен;B) биогенді заттардың айтарлықтай мөлшерінің түсуімен;C) арам шөп тұқымдарының су қоймаларына түсуімен;Ц) газ түтінді қалдықтардың түсуі;Е) құрылыс қалдықтарының түсуі.

3. Су қоймаларының эвтрофикациясы неге әкеледі?A) фитопланктондар биомассасының күрт өсуіне;B) зоопланктондар биомассасьгаың күрт өсуіне;C) фитоплактондардың күрт төмендеуіне;

60

Щ оттегінің күрт көбеюіне;Е) су түбінде метанның азаюына.

4. Автокөлік жолдарына жақын жатқан топырақта жиналатынметалл?

A) қорғасын;B) мыс;C) сынап;Ц) қал айы;Е) кадмий.

5. Қазіргі жагдайда адамдарда экологиялық сананың қандай типін қалыптастыру керек?

A) экоцентризм;B) биоцентризм;C) тәрбие;Ш§ антропоцентризм;Е) ксомоцентризм.

6. Смог - бүл:A) фотохимиялық немесе қою, түман;B) сүйық, ұсақ бөлшектерден тұратын аэрозоль ;C) ірі бөлшектерден тұратын аэрозоль;П)аэрозоль;Е) қатты, ұсақ бөлшектерден тұратын аэрозоль.

7. Экологиялық ластану бойынша В аймаққа жататын Қазақ-станның қаласы:

A) Павлодар;B) Алматы;C) Астана;Ц) Шымкент;Е) Атырау.

8. Атмосферадағы шекті рауалы конңентрация немен өлше-неді:

А) мг/м3;

61

B) кг/гэу;C) м3 /тэу;Б) мг/жыл;Е) т/жыл.

9. Атмосферада қандай газ концентрациясының жоғарылауы «Көшетхана эффектісін» тудырады?

A) көмір қышқыл газы (С02);B) күкірт қостотыгы (802);C) аммиак (N11̂ );Б) хлор (С1);Е) күкірттісутек (Н28).

10. Озон қабатына аса зиянын тигізетін химиялық зат?A) фреондар;B) су буы;C) шаң-тозаң;Щ механикалық бөлшектер;Е) нитраттар.

11. «Қышқыл жаңбьф» жауының негізгі себебі:A) ауага күкірт қос тотығы мен азот тотықтарының тара- луы;B) көмір қышқылы газының көбеюі;C) ауадағы озонның молаюы;Ц) климаттың өзгеруі;Е) ауада шаң тозаңдардың молаюы.

12. Атмосферада көмір қышқыл газы, күйе жэне басқа да қатты бөлшектердің жиналуынан пайда болатын «Парниктік эффект» қандай өзгеріске әкеледі?

A)температураның жоғарылауынан, биосферада тіршілікке қолайсыз өзгерістер туады;B) атмосфера күңгірттеп, жер шары суытады;

62

С) жер бетінде орташа температура жоғарылап, климатжақсарады;Ц) биосферада өзгеріс тумайды;Е) озон қабаты нашарлайды.

13. Атмосферада «Озон тесігінің» пайда болуының негізгі себебі?

A) фтор жэне хлор, көмірсутек концентрацияларыныңжоғарылауы;B) азот қостотығы (Ж)2);C) көмір қышқыл газы (СО2) концентрациясының жоғары- лауы;Б) азот жэне көміртегі концентрацияларының жогары- лауы;Е) аммиак (N1^) концентрациясьшың жоғарылауы.

14. Атмосфераға автоколік түтінімен түсетін негізгі газ:A) көміртегі оксиді (СО);B) күкіртті ангидрид (802);C) күкіртсутек (Н23);Б) фтор қосылыстары;Е) азот оксиді (N0, Ж )2).

15. Азот оксидінің N0, Ж )2 атмосфераға түсу жолдарын атаңыз?A) азот тыңайтқыпггарын өндіруде;B) күкіртті кендерді өндеуде;C) көміртекті заттардьщ жануынан; р) бояу түрлерін дайындауда;Е) жасанды талшық өндірісі.

16. Территория жылынуының негізгі себебі неде?A) аймақ климатының өзгеруі;B) жауын-шашын мөлшерінің көбеюі;C) күн бенсенділігі;О) желдің қарқындылығы;Е) адамдардың іс-әрекеті.

63

17. Экологиялық жағдай бойынша А аймаққа жататын қаланы атаңыз?

A) Атырау; 1 . ?... ] :B) Көкшетау;C) Алматы;Б) Астана;Е) Өскемен.

18. Атмосфераға үнемі күкірт қостотығы мен азот оксидініңтүсуі неге экеледі?

A) қышқыл жаңбырдың түсуіне;B) парник эффектісіне;C) түманға (смог);Ц) озон қабатының бүзылуына;Е) климаттың жылынуына.

19. Көлемі 10 млн. км2болатын озон тесігі алғаш рет қайдананықталды?

A) Антарктида;B) Солтүстік Азия;C) Шығыс Европа;Ц) Рессей;Е) Солтүстік Америка.

20. Адам жэне барлық биота үшін аса қауіпті болып табылатынқалдық түрін көрсетіңіз?

A) радиоактивті калдықтар;B) өнеркәсіптік қалдықтар;C) қатты түрмыстық қалдықтар;Б) сүйық түрмыстық қалдықтар:Е) газ тәрізді заттар.

21. Адам денсаулығына жэне оның ұрпағына әсер етпейтін топырақ, ауа немесе су ортасын ластаушыларының мөлшері?

А) шекті мөлшердегі (рауалы) концентрация;

64

B) орташа тәуліктік шектік мөлшердегі консентрация (ШМК о.т);C) зиянды заттардың шекті мөлшері;Э) максималды бірліктегі шекті мөлшердегі консентрация(ШМК м.б);Е) шекті антропогендік күш.

22. Ауа бассейінің қорғаудың аса радикалды тиімді шарасын көрсету?

A) технологиялық процестерді экологияландыру;B) газ қалдықтарын тазарту;C) атмосферада газ қалдықтарын ыдырату;Ц) санитарлы - қорғау аймақтарын құру;Е) архитектуралы - жоспарлы шешімдер.

23. Табиғи компоненттерге жат, бөтен заттар қалай аталады?A) ксенобиотиктер;B) аэробионттар;C) ингридиент;Б) теротогендер;Е) мутагендер.

24. Қышқылдық жауын-шашын алғаш рет қайда тіркелген?A) Швейцария 1926 ж.;B) Англия 1908 ж.;C) Франция 1950 ж.;Б) Ресей 1990 ж.;Е) АҚШ 1945 ж.

25. Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні?A) 5 маусым;B) 5 мамыр;C) 10 желтоқсан;Ц) 6 ақпан;Е) 16 желтоқсан.

65

VIII ТАРАУ

Қазіргі экологиялық мәселелер

Таза жэне қауіпсіз ауыз суға деген мүмкіншілік адамның негізгі сұраныстарының бірі. Есептеулер бойынша дамушы ел- дерде шамамен 1 млрд адам ауыз суға толық жете алмай отыр. Жалпы адамзаттың 20% таза ауыз суға тапшы болып отыр. Су жетіспей отырған елдерге Солт Африка, таяу Шығыс, Азиямемлекеттері жатады.

«Парникті эффект» деп ауадағы антропогенді түрде пай- да болған химиялық заттардың күн энергиясын өздеріне сіңіруі нәтижесінде атмосфераның қызып, жер бетінің орта- тття температурасының көтерілуін айтамыз. Негізгі парникті газына көміртектің қос тотығы жатады. Бұл газдың парникті эффектісіне эсері шамамен 50-60%. Басқа да газдарына метан (20%), азот тотықтары (шамамен 5%), озон, фреондар жэне басқа газдар (10-25%). Жыл сайын атмосфераға жердің жылулық ба- лансы мен климаттың жылынуына әкелетін шамамен 5,6 млрд тонна парникті газдары шығарылады.

«Озондық тесік» тірі ағзаларға өте қауіпті ультракүлгін сәулелерін өзіне сіңіріп, жерге өткізбей тұратын атмосферадағы озон қабатында озоны азайған (50%) аймақтар. Бүл аймақтар атмосфераның хлор- мен фторкөмірсутектері арқылы химия- лық ластануының нәтижесінде түзіледі. Соңғы жылдары атмосфераның жоғарғы қабатындағы озон мөлшерінің азаюы байқалуда. Деректер бойынша озон мөлшерінің 1%-ке азаюы тері ісігі ауруының көбеюін 3-5% көтереді.

Озон мөлшерінің ең көп азаюы Антарктидада байқалады. Бұл аймақта соңғы 30 жылда оның мөлшері 40-50%-ке азая- ды. Озон мөлшері көп азайған аймақтарды «Озондық тесік» деп атайды. Озон мөлшері азайған аймақтардың шеңбері жы-

66

лына 4%-ке ұлғаюда. Қазіргі уақытта оның көлемі АҚШ-ның көлемінен де үлкен болып тұр. Осындай «Озондық тесіктің» Арктикада да байқалуда. Көлемі 10-нан 100 мың км2-ге дейін болатын, озоны 20-40%-ке азайған осындай аймақтар басқа ау-дандарда да кездесуде.

Озонды бүзатын негізгі факторға фреондарды жатқызады.Бұлар ауада өте тұрақты келеді. Олар осы тұрақты қасиеттерісебебінен (100 жылға дейін ыдырамайды) озон қабатына жетіп,сол ортада ыдырауға түседі. Осы процесс кезінде оларданбөлініп шығатын хлордың эрбір атомы катализаторлық әсержасап, озонның 100 мыңдай атомының ыдырауына себеп бо-лады екен.

Озон қабатының ыдырауының себептерінің бірі ретінде ауаға оттегі бөліп тұратын ормандардың жойылуы да се- беп ретінде қарастырылады. Бұдан басқа озонның ыдырауы космосқа эр түрлі ұшу аппараттары ұшқанда, ядролық жары- лыс кезінде үлкен өрт кезінде жэне осылар сияқты ауаға көп мөлшерде эр түрлі газдар мен кейбір көмірсутектерді шығаратынтабиғи апат кезінде байқалады.

Қышқылдық жауын-шашындар деп атмосфераның антро-погендік химиялық ластануының нәтижесінде қышқылдық дәрежесі жоғары жаңбыр мен қардың жаууын айтады. Осындай жауьга-шашынның арқасында су қоймалары мен топырақтың қышқылдығы көтеріледі, бұл жағдай топырақтың өнімділігіназайтып, судағы тіршілік жағдайларды қиындатады.

Қышқылдық жауын-шашынға әкелетін негізгі себеп - күкірттің қос тотьпы. Күкірт ангидриді су буларымен қосылып күкірт қьппқылының ерітіндісіне айналады. Осы сияқты көміртектің қос тотығы мен азот тотықтарынан көмір жэне азот қышқылдары түзіледі. Бұларға органикалық қышқылдар мен басқа да заттар қосылып, қышқылдық әсері бар ерітінді пайда болады (қышқылдық жауын-шашын).

67

I

Қышқылдық жауын-шашындар түзілуінде күкірттің қос тотығының үлесі шамамен 70%-тей, қышқылдық әсердің20-30% басқа заттарға байланысты. Қышқылдық жауын-шашындар алғаш рет 1907-1908 жылдары Англияда байқалды. Скандина- вия елдерінде, Англия, Германия, Бельгия, Дания, Полыпада, Канадада жэне АҚШ-тың солтүстік аймақтарында жиі болып тұрады. Ресей территориясында бүндай жаңбырлар Норильск, Челябинск, Краснодар аймақтарында байқалады. Кейбір қалаларда жаңбыр қышқылдығының 70-90%-і автокөліктік ластануға байланысты.

Қышқылдық жауын-шашындардың әсері эр түрлі. Олар топыраққа, су экожүйесіне, өсімдіктерге, архитектуралық ескерткіштерге жэне тағы басқа объектілерге зиянды эсер етеді.

Фотохимиялық түман көптеген газдар мен аэрозолдардың бөлшектерінен түрады.

Практикалық сабақтардың тақырыптары1. Қоршаған ортаның сапасы жэне тұрғындардың денсау-

лығы.2. «Үшінші әлем» проблемалары. Мешеуліктен құтылу -

тұрақты дамудың өзекті мәселесі.

Тест жинақтары1. «Невада-Семей» экологиялық қозғалысының ұйьшдастыру- шы кім?

A) О. Сулейменов;B) М. Жабаев;C) А. Құнанбаев;Ц) М. Дулатов;Е) А. Сармурзина.

68

2. «Гусиный перелет» табиғи ескерткіші қайда орналасқан?A) Павлодар олысында;B) Алматы облысында;C) Батыс Қазақсатн облысында;Ц) Қостанай облысында;Е) Шығыс-Қазақстан олысында.

3. Қазақстанда қанша қорық бар?A) 10;B)9;C) 8;0)7;Е) 6.

4. Семей қаласында бірінші атомдық жарылыс қай жылы бол- ды?

A) 1949 жылы;B) 1943 жылы;C) 1947 жылы;О) 1939 жылы;Е) 1950 жыл.

5. Семей полигоны қандай қозғалыстан кейін жабылды?A) Невада-Семей;B) эком;C) ұлы Ертіс;Ц) «Жасыл» қорғау;Е) Жетісу.

6. Мониторингтің негізгі принципі қайсысы?A) үздіксіз бақылау;B) маусымдық бақылау;C) деректерге баға;Ц) бақылау;Е) мэліметтер жинау.

7. Арал теңізінің құрғаған бөлігі неге әкеледі?A) тұз бен шаң-тозаңның көзі;B) дэнді-дақылдарды өсіретін жер;C) қазба байлыктарды өндіретін жер;Б) орман өсіретін орын;Е) демалатын жер.

8 .Қоршаған ортаның жағдайын жэне экожүйе мен биосферада- ғы үрдістерді үзақ уақыт бақылайтын кешенді жүйе қалай ата- лады?

A) мониторинг;B) модификаңия;C) модельдеу;Б) менеджмент;Е) бағдарлау.

9. Орман массивтерінің жагдайына жүргізілетін бақылау, мони- торингтің қай типіне қатысты?

A) жергілікті (локальдық);B) әлемдік;C) аймақтық;Б) биологиялық;Е) химиялық. * ' ~

10. Табиги ресурстардың жағдайына жүргізілетін бақылау, мониторингтің қай типіне жатады?

A) аймақтық;B) жергілікті (локальдық);C) әлемдік;Ц) биологиялық;Е) химиялық.

11. Озон қабатының жағдайына жүргізілетін бақылау, монито- рингтің қай типіне жатады?

A) әлемдік;B) жергілікті (локальдық);

70

С) аймақтық;0) биологиялық;Е) химиялық.

12. Мақсатқа бағытталып ұйымдасқан, қандайда бір процесті жоспарлы жэне жүйелі жүзеге асырып, экологиялық санақалыптастыру, бұл:

A) экологиялық білім;B) экологиялық тэрбие;C) экологиялық мәдениет;О) экологиялық саясат;Е) экологиялық эдет-ғұрьш.

13. Қандайда бір жоспардағы немесе эрекеттегі шаруашылық қызмет түрінің экологиялық қауіпсіздік талаптарына сэйкес-тігіне баға, бұл:

A) экологияльщ сараптама;B) экологиялық тэуекел;C) экологиялық паспорттау;О) экологиялық стандарт;Е) экологиялық бақылау.

14. Қазақстан Республикасындағы экологиялық құқықтыңнегізгі көзін атаңыз?

A) Қазақстан Республикасының заңы;B) «Қоршаған ортаны қорғау туралы» ҚР заңы;C) «Экологиялық сараптама» туралы ҚР заңы;Б) «Атмосфералық ауаны қорғау туралы» ҚР заңы;Е) ҚР Жер кодексі.

15. Экологиялық жағдай бойынша А аймаққа жататын қаланыатаңыз?

A) Атырау;B) Көкшетау;C) Алматы;О) Астана;

71

Е) Өскемен.16. Арал теңізі су деңгейінің төмендеуі негізінен немен байла- нысты?

A) Амудария жэне Сырдариядан келетін су көлемінің азаюы;B) су тұздылығының жоғарылауы;C) сол аймақта климаттың құрғақтануы;Ә) шөлдену; ■ • ;;Е) қарқынды булану.

17. Павлодар облысы топырағының жеңіл механикалық құ- рамы... ' ' ■ -і

A) жел эрозиясьгаа қатты ұшырайды;B) су эрозиясына аздап ұшырайды;C) жел эрозиясына ұшырамайды;О) біріңғай жел эрозиясына ұшырайды;Е) жел эрозиясына тұрақты.

18. Тұрақты даму концепциясының принциптері қай жылы қалыптасқан?

A) 1992 ж.;B) 1972 ж.;C) 1982 ж.;Ц) 1962 ж.;Е) 2002 ж.

19. Халықаралық деңгейде жүзеге асатын мониторинг:A) әлемдік;B) ұлттық;C) аймақтық;Ц) дистанциондьщ;Е) жергілікті.

20. Қазақстанда алғаш қай жылы Қызыл кітап жарық көрді:А) 1978 ж.;

72

B) 1984 ж.;C) 1996 ж.;Б) 1985 ж.;Е) 1956 ж.

21. Қай аймақ экологиялық апат зонасына жатады?A) Арал теңізі аймагы;B) Балхаш аймагы;C) Ертіс өзен бассейні;Ц) Каспий теңізі аймағы;Е) Зайсан көлі.

22. Тұрақты даму стратегиясының аспектілері:A) экономикалық, элеуметтік жэне экологиялық;B) адам, экономика жэне өнеркәсіп;C) қогам мен табигат;Б) экономика - қогам;Е) халық, қоғам, саясат.

23. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың толығымен қорық аймағын жэне шаруашылық іс-әрекеттердің жекелеген түрлеріне арналған үлкен территория:

A) ұлттық саябақ;B) табиғи ескерткіш;C) баубақша;Ц) дендрология;Е) қорық.

24. Қызыл кітаптың бірінші категориясына кіретін өсімдіктермен жануарлар:

A) жойылып бара жатқан түрлер;B) сирек кездесетін түрлер;C) атауы жоқ түрлер;Э) қалпына келуші түрлер;Е) азайып бара жатқан түрлер.

73

25. Дүние жүзіндегі болашагына қауіп төніп тұрған өсімдіктер мен жануарлар туралы мәліметтер жүйеленген арнайы құжат:

A) Қызыл Кітап;B) орман кодексі;C) ҚР конституциясы;Р) Жер кодексі;Е) Су кодексі

74

ӘДЕБИЕТТЕРНегізгі:1. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу

құралы. Алматы, Ғылым, 1997.2. Колумбаева С.Ж., Білдебаева Р.М. Жалпы экология. Алматы,

«Қазақ университеті», 2006.3. Мамбетказиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу

құралы. Алматы, Қайнар, 1990.4. Бигалиев А.Б., Халилов М.Ф., Шарипова М.А. Основы

общей экологии Алматы, «Қазақ университеті», 2007.5. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану

жэне топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, Қазақ университеті, 2000.

6. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек-экономика-биота-среда., М., «ЮНИТИ», 2007.

7. Шилов И.А. Экология. М.: Высшая школа, 2001.8. Ильин В.И. Экология, М., «Перспекгива», 2007.9. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М.,

«ФАИР-ПРЕСС», 2003.10. Никаноров А.М., Хорунжая Т.А. «Глобальная экология»,

М., ЗАО, «Книга сервис», 2003.11. Марфенин Н.Н. Концепция «устойчивого развития»

в развитии / Россия в окружающем мире: 2002 (Аналитический ежегодник) // Под общей редакцией: Данилова-Данильяна В.И., Степанов С.А. -М.: Изд-воМНЭПУ, 2002.

12. Национальные доклады о состоянии окружающей природной среды в Республике Казахстан в 2000-2006 гг. Алмагы, 2001-2007 гг.

13. Никаноров А.М., Хорунжая Т.А. «Глобальная экология»,М., ЗАО, «Книга сервис», 2003.

14. Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое развитие,М., «УРАО», 1997.

75

15. Доклад конференции ООН по окружающей среде и устойчивому развитию, Рио-де-Жанейро, 1992. Том 1, Нью-Йорк, 1993.

16. Ермолаев Б.В. Основные положения о ноосфере. Единство биосферы и человека. - М., 1999.

Қосымша:1. Хандогина Е.К, Герасимова Н.А., Хандогина А.В.

Экологические основы природопользования, М., «Форум»,2007. •

2. Вернадский В.И. «Философские мысли натуралиста», М.,«Наука», 1988.

3. Вернадский В.И. «Живое вещество», М., «Наука», 1969 г.4. Гутенев В.В., Денисов В.В., Камышев А.П., Москаленко

А.П., Нагибеда Б.А., Осадчий С.Ю., Хорунжий Б.И. Промышленная экология, М., «МарТ», 2007.

5. Маркович Д. Социальная экология. Москва «РУДН», 1998.6. Медоуз Д.Х., Медоуз Д.Л., Рандерс Й., Беренс В.В.

ТТТ Пределы роста. Москва: МГУ, 1991.7. Концепция экологического образования Республики

Казахстан. Астана, 2002.8. Концепция экологической безопасности Республики

Казахстан. Астана, 2002.9. Доклад конференции ООН по окружающей среде и устой-

чивому развитию, Рио-де-Жанейро, 1992. Том 1, Нью-Иорк,1993 у ;:. ^

10. Экологический кодекс РК, Астана 2007 г.11. Экология. Под ред. Денисова В.В. Ростов-на-Дону: МарТ,

2002.12. Арустамов Э.А., Левакова И.В., Баркалова Н.В.

Экологические основы природопользования. М.: 2001.13. Ермолаев Б.В. Основные положения о ноосфере. Единство

биосферы и человека. — М., 1999.

76

МАЗМҮНЫКІРІСПЕ........................................................................................ 3

IТАРАУЭкология пэн ретінде...................................................................4

IIТАРАУОрганизм және орта....................................................................12

IIIТАРАУДарақ экологиясы-аутэкология................................................. 21

IV ТАРАУПопуляциялық экология-демэкология..................................... 32

V ТАРАУҚауымдастық экологиясы-синэкология................................... 39

VIТАРАУБиосфера және оның ресурстары.............................................. 47

VIIТАРАУТұрақты даму.............................................................................. 57

VIIIТАРАУҚазіргі экологиялық мэселелер................................................. 66

ӘДЕБИЕТТЕР ............................................................................75

Оспанова Айнагуль Кенжешовна

э к о л о г и я ЖӘНЕТ¥РАҚТЫ ДАМУпэніне арналган оку құралы

07.05.2010 ж. басуға қол қойылды. Көлемі 60x84/16.Офсеттік басылым. Қаріп түрі К2 Тітез.

Шартты баспа табағы 4,6. Есептік баспа табағы 1,8-Таралымы ІООдана.

Сытина Н.И. ЖШ-та басылған. Қазақстан Республикасы, 140000, Павлодар қ.,

29 Ноябрь к., 2, Тел.: 8 (7182) 32-16-08