ตวอยางท 1

แผนทเดนดน

ประสบการณการทำาแผนทเดนดน          เมอสองสามสปดาหทผานมาฉนมโอกาสไดลงพนทเกบขอมลหมบานกบเพอนๆ  และไดทำาแผนทเดนดนดวย          วนนจงเอาบรรยากาศการทำาแผนทเดนดนมาฝากกน  ซงสนกและตนเตนมาก          การทำาแผนทเดนดนในวนนนรสกเหนอยและรอนมาก  เพราะบรรยากาศในนนรอนมากๆ แสงแดดจาจนรสกแสบตา  หมบานทเราไปทำาแผนทเดนดนนนกมเสนทางเปนจำานวนมากและลกษณะเสนทางกเปนเหมอนใยแมงมม  จงทำาใหเราเกดความสบสนในตอนแรก  แตพวกเรากแกปญหาโดยการเดนหลายๆครงและถามชาวบานไปเรอยๆ  ในระหวางทพวกเราเดนทำาแผนทนน  เจอสงทนาสนใจตางๆมากมายเลย โดยเฉพาะบนถนนทเราเดนนนมแตขววขควายเตมไปหมดเลย  ยงไมพอพวกเรายงโดนหมาไลดวย  โชคดทไมมใครเปนอะไรสกคน ในบรรดาทไปดวยกนหาคน  เพราะพวกเราใชหลกธรรมะยอมชนะอธรรม คอเมอหมาเหาและวงเขามาใกล  แทนทพวกเราจะวงหน แตพวกเรากหยดอยเฉยและแสดงความเปนมตรกบมนโดยการนงลงและทำามอเรยกมน  ในทสดมนกกระดกหางเปนมตรกบเรา   นอกจากนแลวเรายงไดเจอวถชวตชาวบานมากมายเลย เชน การทำาไรมนสำาปะหลง ไรมะเขอ ฯลฯ          อยางไรกตามการทำาแผนทเดนดนถงแมเราจะเหนอย  แตมนกเปนผลคมคากบเรามาก คอ ทำาใหเราไดเขาใจหมบานไดดขน   เพราะเราไดเหนรายละเอยดของหมบานทกซอกทกมม 

ไดพบประพดคยกบคนในหมบาน  ซงแตละคนกมมมมองทศนคตทแตกตางกน  ทำาใหเรามมมมองทหลากหลายในการทจะศกษาชาวบานมากขน  ซงการทเราศกษาหมบานดวยความหลากหลายของมมมอง  จะทำาใหเราเขาใจหมบานมากขนทกรายละเอยด

ตวอยางท 2

เดกๆเตมหวใจใสแผนทเดนดน : อกกลนไอการเรยนรบนภดอย การเพมมตทางสงคมเหลานเขาไป ทำาใหแผนทเดนดนของเดกๆมสสน เดกๆไดถกเถยง แสดงความเหน และมสวนรวมในการรจกชมชนของตนเอง ทงยงมมตของอารมณความรสก หรอมองเหนความเปนคนของผอน

แผนทเดนดน เปนเครองมอสำาคญเครองมอหนง ในการวจยกด ในการพฒนาทองถนกด เปนแผนททไมเพยงแตชวยใหเรารตำาแหนงแหงทของสงตางๆในชมชน แตยงรสถานภาพ บทบาทหนาททางสงคม พนทใชสอยทางสงคมทเปนจรง ทงยงเปนการสรางสมพนธภาพทดระหวางทมงานกบชมชนอกดวย 

ผมใชรปแบบการทำาแผนทเดนดน จากหนงสอ วถชมชน “ : คมอการเรยนรททำาใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก ทแตงโดยหมอโกมาตร” จงเสถยรทรพย และคณะ (2548) มาเปนเอกสารอางองสำาคญ 

โครงการวจยประวตศาสตรทองถน สทธเดก อำาเภอปางมะผา ดำาเนนมาครบปแลว แตเรากยงตองจดอบรมเสรมศกยภาพบรรดานกวจยนอยอยางสมำาเสมอแทบทกสปดาห  ทาง สกว. node แมฮองสอน เขาใจแนวคดน ทำาใหผมโลงใจขนเยอะ 

คายทผานมาลาสดทหมบานลซนำาบอสะเป กมการใหความรและฝกทำาแผนทเดนดนอยเหมอนกน แตเวลากระชนมาก

ผมคดวาเรองเวลานสำาคญ การเอากรอบเวลาไปตงตน มนจำากดการเรยนรของเดกเปนอยางมาก พเลยงอยางเราๆตองเขาใจจดน และอยามวแตโทษระบบ และรออศวนมาขาว แตเราหนมาศกษาและลงมอแกปญหากนเลย   

สำาหรบเชาวนท 23 กนยายนน เราใหเดกๆศกษาเอกสารและทำาแบบทดสอบเรองนกอน จากนนจงแบงเดกไปทำาแผนทเดนดนหมบานสองปอก  ปอกไทใหญทางตะวนออก และไทใหญทางตะวนตก โดยการจบฉลาก เดกๆสนกกบการลนวาจะไดปอกไหน ประมาณหนงชวโมงเดกๆกพาเสยงแจวๆเดนกลบมาหนาตาสดใส  

  

ผมใหเดกๆไปพกเพอทบทวนและประมวลขอมลทไดจากการไปสำารวจมาลงบนกระดาษปรฟ ใหเปนแผนทเดนดน และเตรยมออกมานำาเสนอตอเพอนๆในชวงบาย

  หลงจากอมหมพมน ผมกปลอยใหเดกๆเลนกระโดดหนงกนตอสกครงชวโมง  การใหเดกๆมเวลาวางพอทจะเลนนกสำาคญมากๆนะครบ เพราะการเรยนรของเดกผานการ เลน มาตงแตเกด และยงตองอาศย“ ” "การเลน"เปนเครองมอหนงในการเรยนรไปจนตลอดชวต แตผใหญเองตางหาก ทไมคอยเขาใจพวกเขา และมองการเลน เปนเรองไรสาระ เสยเวลา 

เอาละ กลบมาทเรองแผนทเดนดนกนตอนะครบ ชวงบาย เดกๆกเอาแผนทมานำาเสนอกน โดยผมคอยแยงคำาถามถามเดกตอ กคอ 1)     

ไปทำาแผนทเดนดนมา พบเหนอะไรท สะดดใจ บาง“ ” 2)      มความประทบใจอะไรบาง 3)      พบเจออปสรรคอะไรบาง 4)      จะแกไขอปสรรคไดอยางไร 

เดกๆ สะทอนความเหนออกมาดงนครบ 

ปญหาทพบคอ อากาศชวงกอนเทยง ตอนไปเกบขอมลรอนครบ และกไมไดเตรยมนำาดมไป กระดาษทเตรยมไปกไมพอจด ทางขนดอย บางทกเดนออม กลำาบากอย แตสงเหลานเปนปญหาทแกไขไดในครง

ตอไป สวนจดเดนหรอขอดทพบ เดกๆลงความเหนวา ทกคนในทมไดมสวนรวมด , ไดคยกบชาวบาน สนกเพลดเพลน, ไดความรใหมๆ ในการสำารวจชมชนเพอทำาแผนท, ไดความรใหมๆ จากการไปเยยมชาวบาน เชน เหนกรรมวธการทำา ถวพ หรอเตาหของชาวไทใหญ“ ” , และไดเหนความยากลำาบากของคนอน โดยเฉพาะบานทจนสดๆ 

 ความรสกเหนอกเหนใจผอนนเปนสงสำาคญมาก ทผมคดวามนแพลมออกมาจากกระบวนการทเดกไปสำารวจชมชนเพอจดทำาแผนทเดนดนครงน  

  

แผนทเดนดนทเดกๆทำาออกมาวนน แตแรกกจะดเหมอนแผนทสำารวจทางกายภาพ แตพอเราเรมถามและเขยนลงไปในแผนท เดกๆกชวยกนพดถงขอมล มหลายเรองทเดกๆไมรมากอน และไมเหนวาตองระบไวในแผนท เชน

- บานราง(มผสง), บานผตดชอเอดส, บานเดกอนธพาล, บานปราชญชมชน, บานคนเฒาทชอบเลา อาปง หรอนทานสอนใจของ“ ”ชาวไทใหญ, บานคนทถกผเขาบอยๆ, บรเวณทลาดชน, บรเวณทตางศาสนากน, บานทไมถกกน,  บานทยากจนมาก, บานฝรงทรำารวยมาซอทอยในชมชน , บรเวณทวยรนชอบรวมตวกน ฯลฯ บาน

เหลานถกพลอตลงในแผนทเพมเตม และระบวามบทบาทอยางไรในชมชน  

 การเพมมตทางสงคมเหลานเขาไป ทำาใหแผนทเดนดนของเดกๆมสสน เดกๆไดถกเถยง แสดงความเหน และมสวนรวมในการรจกชมชนของตนเอง ทงยงมมตของอารมณความรสก หรอมองเหนความเปนคนของผอน เชน เดกๆเดนไปเหนบานคนยากจนมากๆ มหองสวมแบบอนาถากสงสาร อยากชวยเหลอเขา  

  

เหลาน เปนการเรยนรของทงเรา เดก และชมชน เปนกจกรรมเลกๆในวนหยดสดสปดาหน  ซงผมคดวาเปนกระบวนการเรยนรทด มความ

สข แตกยงตองการการเรยนรอกมาก สวนใครจะหยบเอาไปใชบางกไมรงเกยจนะครบ

             ประสบการณการทำาแผนทเดนดน

ตวอยางท 3 การทเราไดลงพนทเพอหาขอมลในชมชน  เปนประสบการณการทำางานทมคณคามาก   การทำาแผนทเดนดนทำาใหเราไดศกษาขอมลเชงลกของหมบานนนๆ  เชน  ขณะทเราทำาแผนท  เรากไดเดนเทาสำารวจวาบานนเปนอยางไรบานขางเคยงเปนอยางไร  และขอควรระวงควรหาบคคลทไมมอคตตอหมบานมานำาทาง  เพราะจะทำาใหขอมลทไดมาอาจผดพลาดได   วธการทำาแผนทเดนดน-เลอกชมชนทเราจะไปศกษา-ไปลงพนทดวยตนเอง-แผนทไมตองสวยแตตองสมบรณ-ตองเขาใจหนาททางสงคม  พนททางกายภาพและมองเหนความสมพนธตางๆ-ใชการเดนแทนการนงรถ  นำาแผนทเกาไปประกอบถาม-ทำาเปนทไมแยกกนเขยน  ใหผนำาพาเดนและเขยนขอสงเกตใหไดมากทสดสงทเราไดรบและเรยนรจากการลงพนทสำารวจหมบานเพอทำาแผนทเดนดน มดงน

-         การทำาแผนทเดนดนทำาใหเราเปนคนชางสงเกตมากขนเกบรายละเอยดจดเลกจดนอยดวยสายตาของเรา

-         การทำาแผนทเดนดนแตกตางจากการทำาแผนททางวชาการทเนนหลกภมศาสตรเปนสำาคญ สวนแผนทเดนดนจะเนนความสำาคญของคนในชมชนมากกวา

-         ในการปฏบตจรงทำาใหเรารจกชาวบานมากขนและมความรเกยวกบหมบานมากกวาเดม

-         จากประสบการณทไดทำาแผนทเดนดนโดยการเดนสำารวจทำาใหเราไดพบปะพดคยกบชาวบานเปนการฝกทกษะของนกพฒนาอยางหนง

-         ในการทำาแผนทเดนดนทำาใหเราเหนความสมพนธของคนในชมชนมากขน

               อปสรรคทเกดจากการทำาแผนทเดนดนกจะเปนเรองของการหาขอมลกบชาวบานเพราะชาวบานบางสวนจะออกไปทำางานนอกหมบาน บางซอยกมสนขดไมสามารถเขาไปหาขอมลได เปนตน ถงแมวากลมของเราจะพบอปสรรคในการดำาเนนงานแตในทสดการทำาแผนทเดนดนของพวกเรากสำาเรจถงแมวามนจะไมคอยสวยเทาไรแตเรากภมใจทไดทำาดวยมอของเราเอง  

ตวอยางท4 ดในวดโอของ เวบน

http://www.clipmass.com/movie/41244419869477

ตวอยางท 5

การจดทำาแผนทเดนดนระดบหมบาน ต.คลองใหญ อ.ตะโหมด จ.พทลง

เขยนโดย นางสาวพชยา นนทเศรษฐศร อสพ.รนท 60 ************************************

แผนทเดนดนระดบหมบาน เกดขนจากการทอาสาพฒนา รนท 60 (สำานกรกบานเกด) ไดรบมอบหมายจากกรมการพฒนาชมชนใหไปปฏบตงาน ประจำาตำาบลคลองใหญ อำาเภอตะโหมด จงหวดพทลง ซ งเป นบานเกด ของ อสพ.เอง ตำาบลคลองใหญ แบงเขตการปกครองออกเปน 10 หมบาน ในชวงแรกของการดำาเนนงานเกดอปสรรคหลายๆ ดาน เชน การลงพนทเขาหมบานเพอ ศกษาขอมลบรบทชมชนในแตละหมบานวาเปนอยางไร ถนนหนทางไป -มาอยางไร อาณาเขตแต ละหมบานเรมตน สนสดทตรงไหน สถานทตงของผนำาชมชน แกนนำาองคกร กลมองคกรในชมชน อยตรงไหน หรอแมแตบานทอยในชมชนทตองลงศกษา พบปะการดำาเนนงานของกลมตางๆ ใน ชมชนนน อสพ. เองยงไปไมถกและทสำาคญบางหมบาน อสพ. ยงไมเคยลงไปเลยแมแตครงเดยว ทำาใหเกดการลาชาของงาน และสงผลใหงานตดขดกบแผนงานทกรมฯกำาหนด จงรเร มจดทำาแผนท หมบานขนเพอใชเปนเครองมอชวยในศกษาชมชน และปฏบตงานของ อสพ. นอกจากนนยงใชเปน เครองมอสำาหรบนำาทางใหนกพฒนาทใหมกบการปฏบตงานในพนท ต.คลองใหญ อกดวย

การจดทำาแผนทเดนดนเรมตนโดยการหาแกนนำาทมความชดเจน/ชำานาญพนทของแตละ หมบานๆ 2-4 คน โดยสวนใหญแลวทง 10 หมบาน มเจาหนาทอนามยประจำาหมบาน ผใหญบาน ผนำาทาง (ชาวบานในหมนนๆ ) และอาสาพฒนา เมอไดทมงานครบ จงจดการประชมชแจงและ แนะแนวทาง ใหทมคณะทำางานทราบรายละเอยด และวตถประสงคของการดำาเนนงานเปนอยางไร เพอเตรยมความพรอม / วางแผนการทำางานลวงหนา แบงหนาทกนทำาวาใครทำาอะไรบางอยางไร หมบานไหนออกสำารวจวน- สปดาหไหน และสำารวจ เกบรายละเอยดอะไรบาง โดยไดนำาแผนทเกา ทมอยของแตละหมบานมาใหทมคณะเกบขอมลศกษากอน

ลงมอปฏบตจรง วธการทำาแผนทเดนดน เร มจากการนำาแผนทอยางงายของแตละหมบานมาเปนแบบอยาง รางแบบอาณาเขตของหมบานลง ในกระดาษ A3 หรอกระดาษท ใหญกวาแลวแตตามสะดวก เมอเตรยมความพรอมทกอยางแล วจง ดำาเนนการสำารวจตามแผนปฏทนการปฏบตงานทวางไว โดยท มคณะท ำางานจดเก บขอม ลของแต ละหม บ านจะลงสำารวจ/เกบขอมลพรอมกนทงทม การทำางานเปนทม ชวยสำารวจกนเปนกลมดกน คนละนดจะไดขอมลทละเอยดกวาการแบงแยกทมเกบ ขอมล การเกบขอมลเราจะสำารวจและจดบนทกขอมล ทสำารวจได เชน บาน (บานเลขทพรอมชอเจาบาน) สถานทสำาคญ สงโดดเดนของหมบาน ถนนหนทาง แมนำา แหลงทองเทยว กลมองคกร ฯลฯ ดงรป

นอกจากน ถาพนทใดสำารวจ/จดเกบพบสงใด ทหาคำาตอบไมไดกจะเขาสอบถามกบชาวบานใน ชมชนนนๆ โดยชาวบานไดมสวนรวมและไดร วาทางคณะทำางานทำาอะไร ทำาทำาไม และทงยงสราง ความคนเคยกบชาวบานไปในตวดวย ขอสำาคญ ทางทมเกบขอมลตองสำารวจและตงขอสงสยในการ เกบขอมลใหมากทสด เพอทจะหาคำาตอบ ซงงคำาตอบจะไดจากทมหรอชาวบานผร เพอใหไดขอมล และรายละเอยดใหมากทสด และไม เสยเวลาในการจดเกบ เมอขนตอนการ สำารวจเสรจสนแลวกนำาขอมลทไดจาก การสำารวจมารวบรวม วเคราะหและ ตรวจสอบ อกครงหนง จงนำามาจดทำาเปนแผนทฉบบสมบรณ โดยใช คอมพวเตอร โปรแกรม Paint เขยนแบบ และตกแตง ซงในโปรแกรมจะม สญญลกษณทเราสามารถเลอกใชไดตาม ตองการ และสามารถตกแตงเพมเตม สสนจนไดแผนทครบถวนสมบรณ สามารถนำาขอมลมาใชงานได ดงรป

หลงจากไดแผนทฉบบสมบรณแลว ไดมการทดลองใชงานจากแผนทเดนดนครงแรกโดย อสพ. เจาหนาทอนามย ม. 3, 10 และบรษไปรษณย ทำาใหรถงขอบกพรองขอมลหลายอยางจงได ปรบปรงแกไขรายละเอยดขอมลใหมหลายๆ คร ง จนสมบรณเปนทยอมรบ สามารถเปนเครองมอ นำาทางและใชประโยชนในการปฏบตงานไดจรง ประหยดเวลา งบประมาณ ไดขอมลรายละเอยดท ชดเจนและรวดเรวในการศกษาชมชน และขอสำาคญแผนทเดนดนสามารถเพมเตมรายละเอยดของ ขอมลทเพมมาใหมหรอตกหลนจากการสำารวจไดโดยไมสนเปลองคาใชจาย ถงแมวาในการทำาแผน ทเดนดนจะตองใชเวลา ความละเอยด และความอดทนในการเกบรายละเอยดขอมล สงท อสพ. คนพบและไดเรยนร คอการทำางานตองทำาเปนทม สวนดานผนำาทางจะตองหาใหแนใจวาผนำาทาง นนไมลำาเอยง ปดบงสวนทไมดของหมบานในการเกบขอมลหรอการตอบคำาถาม จากการทำาแผนทเดนดนในครงน นอกจาก อสพ. จะไดขอมล ไดศกษาชมชน รจกพนทใน ตำาบลบานเกดอยางถองแทแลว ยงทำาให

เขาถงการทำางานกบชมชนมากขน เรยนรการประสานงาน การทำางานรวมกบผอน นอกจากนนยงทำาใหชมชนไดเรยนรตนเอง เกดความสมพนธทดระหวางคน ชมชน และยงไดแผนทหมบานซงใชเครองมอการทำางานทเปนประโยชนกบตนเอง ชมชน นกพฒนารนใหม และบคคลทวไปทปฏบตงานในพนท ใชเปนเครองมอชวยนำาทางศกษาชมชนได อยางแทจรง ทงเปนแนวทางหนงทชวยแกปญหาการลาชาของงาน และประหยดเวลาและคาใชจาย อกทางหนงดวย