Β ΓΥΜ ΙΣΤΟΡΙΑ

Β΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥΜεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία

Κεφάλαιο πρώτοΟι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου ( 330 – 717 )

Τι ονομάζουμε Βυζάντιο;

Το χριστιανικό κράτος της ελληνορωμαϊκής Ανατολής που αναδύθηκε μέσα από τους

κόλπους του Ρωμαϊκού κράτους.

Πώς ονομαζόταν αρχικά το Βυζάντιο και οι βυζαντινοί κάτοικοί του;

Αρχικά επειδή το Βυζάντιο αναδύθηκε μέσα από τους κόλπους του Ρωμαϊκού

κράτους ονομαζόταν Ρωμανία Πολιτεία ή κράτος Ρωμαίων. Έτσι αντίστοιχα οι

Βυζαντινοί ονομάζονταν Ρωμαίοι ή Ρωμιοί. Άρα οι όροι Βυζάντιο και βυζαντινοί

είναι μεταγενέστεροι.

Ποια υπήρξαν τα σημαντικότερα γεγονότα μέχρι να μεταμορφωθεί το Ρωμαϊκό κράτος σε Βυζαντινό κράτος;

- εξισώθηκαν τα δικαιώματα των Χριστιανών με τα δικαιώματα των άλλων

θρησκειών.

- ιδρύθηκε η Κωνσταντινούπολη

- αναδείχθηκε ο Χριστιανισμός σε κρατική θρησκεία

- διαιρέθηκε η αυτοκρατορία επί Θεοδοσίου Α΄

1


Κεφάλαιο πρώτο

Ι. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους 1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

α. Ίδρυση Κωνσταντινούπολης Ποια μέτρα πήρε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α΄ για να ανορθώσει το ρωμαϊκό κράτος, που κλονιζόταν;

Ίδρυσε ένα νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή, την Κωνσταντινούπολη. Αναγνώρισε το δικαίωμα άσκησης της χριστιανικής λατρείας. Καθιέρωσε στη διοίκηση τη διάκριση της πολιτικής από τη στρατιωτική

εξουσία. Έκοψε και έθεσε σε κυκλοφορία ένα πολύ σταθερό χρυσό νόμισμα.

Τι αποφασίζει ο Κωνσταντίνος μετά τη νίκη του εναντίον του Λικίνιου, όταν μένει μονοκράτορας; Ποιοι ήταν οι λόγοι που τον οδήγησαν σε αυτή του την απόφαση;Αποφασίζει να ιδρύσει ένα νέο διοικητικό κέντρο στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, στην Ανατολή.Οι λόγοι που τον οδήγησαν σε αυτή του την απόφαση ήταν:- η καλή γεωπολιτική θέση του Βυζαντίου, αφού βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ασίας, της Ευρώπης, του Εύξεινου Πόντου και της Μεσογείου και κατά συνέπεια είχε μεγάλη εμπορική σημασία.- η Ανατολή διέθετε ακμαίο πληθυσμό και οικονομία, σε αντίθεση με τη Δύση.- οι Χριστιανοί, στους οποίους ο Κωνσταντίνος στηρίχτηκε πολιτικά, ήταν πολυπληθέστεροι στην Ανατολή.- οι μεγάλες πόλεις της Ανατολής υπέφεραν από θρησκευτικές συγκρούσεις, αρά θα αντιμετώπιζε από κοντά το πρόβλημα.- από το Βυζάντιο μπορούσε να αποκρούσει ευκολότερα τους Γότθους και τους Πέρσες.

Ποια κτίσματα της Κωνσταντινούπολης υπογραμμίζουν τη σχέση της με τη Ρώμη και ποια το χριστιανικό της χαρακτήρα;,Τα κτίσματα που υπογραμμίζουν τη σχέση της Κωνσταντινούπολης με τη Ρ’ωμη είναι ο ιππόδρομος, τα ανάκτορα, οι στοές, οι αγορές, το ρυμοτομικό σχέδιο και η πορφυρή κολόνα με το άγαλμα του Κωνσταντίνου. Ενώ ο χριστιανικός χαρακτήρας της φαίνεται από τις πολλές εκκλησίες και τα μοναστήρια.

Πότε τελέστηκαν τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης;Στις 11 Μαΐου του 330 τελέστηκαν τα εγκαίνια και γιορτάζονταν τα γενέθλια της Κωνσταντινούπολης.

Πότε η Κωνσταντινούπολη ή αλλιώς Νέα Ρώμη αποκτά χαρακτηριστικά χριστιανικής πόλης;Όταν ανοικοδομούνται εκεί πολλές εκκλησίες και μοναστήρια.

2



Ι. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους 1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Τι ονομάζουμε Νέα Ρώμη και τη Παλαιά Ρώμη;Νέα Ρώμη ονομαζόταν η Κωνσταντινούπολη αμέσως μετά την ίδρυσή της γιατί ρυμοτομήθηκε σύμφωνα με το σχέδιο της Παλαιάς Ρώμης αυτής δηλαδή που αναπτύχθηκε κυρίως στο χώρο της σημερινής Ιταλίας.

β. Θρησκευτική πολιτική

Για ποιο λόγο ο Κωνσταντίνος Α΄ έδειξε ευνοϊκή στάση προς το Χριστιανισμό;Γιατί στην Ανατολή οι οπαδοί του Χριστιανισμού ήταν πολυπληθέστεροι και φαινόταν ότι αυτή η θρησκεία μπορούσε να αποκαταστήσει την κλονισμένη ενότητα του Ρωμαϊκού κράτους.

Ενέργειες στις οποίες προβαίνει ο Κωνσταντίνος για να δείξει την εύνοιά του προς τους Χριστιανούς;- εξέδωσε ευνοϊκούς νόμους προς τους Χριστιανούς- μετέφερε το Χριστόγραμμα στα νομίσματά του- υπέγραψε το διάταγμα των Μεδιολάνων- συγκάλεσε την Οικουμενική σύνοδο

Τι ήταν το Χριστόγραμμα;Ήταν σημαντικό χριστιανικό σύμβολο, το οποίο μετέφερε ο Κωνσταντίνος Α΄ από τη στρατιωτική σημαία στα νομίσματά του. Ήταν το μονόγραμμα του Χριστού. Το έκανε αυτό ο Κωνσταντίνος για να δείξει την εύνοιά του προς τους Χριστιανούς.

Τι γνωρίζετε για το διάταγμα των Μεδιολάνων;Ήταν συμφωνία που έγινε μεταξύ του Κωνσταντίνου Α΄ και του Λικινίου το 313 και αναγνώριζε στους Χριστιανούς την ελευθερία άσκησης της λατρείας τους, εξισώνονταν έτσι τα δικαιώματά τους με αυτά των άλλων θρησκειών του Ρωμαϊκού κράτους.

Τι γνωρίζετε σχετικά με την Α΄ οικουμενική Σύνοδο;Έγινε το 325 στη Νίκαια της Βιθυνίας. Κλήθηκαν όλοι οι επίσκοποι όλων των επαρχιών του Οικουμενικού Ρωμαϊκού κράτους. Τη συγκάλεσε ο Κωνσταντίνος Α΄. Διατύπωσε η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος τη διδασκαλία της Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων που είχαν ήδη εμφανισθεί.

3



Ι. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους 2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αιώνα

α. Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα

Ποια τα χαρακτηριστικά της οικονομίας του πρώιμου βυζαντινού κράτους;- κύρια πηγή πλούτου τους ήταν η γεωργία- στηριζόταν στον κρατικό παρεμβατισμό- το χρήμα χρησιμοποιείτο στις εμπορικές συναλλαγές ως ανταλλακτικό μέσο. Οι ανταλλαγές είδους με είδος ήταν περιορισμένες.- οι πόλεις του ανατολικού τμήματος ως τα μέσα του 6ου αιώνα είχαν βαρύνουσα οικονομική σημασία

Οικονομία: γεωργική, διευθυνόμενη από το κράτος και εκχρηματισμένη

Ποιοι έγιναν μεγαλοϊδιοκτήτες της γη και ποιοι πλήττονταν από αυτή την κατάσταση;Η γη άρχισε να συγκεντρώνεται στα χέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος οι καταχρεωμένοι μικροϊδιοκτήτες μετατρέπονταν σε εξαρτημένους αγρότες ή παροίκους.

Τι γνωρίζετε για τους πάροικους;Οι πάροικοι ήταν μικροϊδιοκτήτες γης, οι οποίοι, εξαιτίας των μεγάλων γαιοκτημόνων που λόγω χρημάτων έπαιρναν ολοένα και περισσότερα χωράφια γης, μετατρέπονταν σε καταχρεωμένους αγρότες ή αλλιώς πάροικους. Η ενοικίαση της γης από τον πάροικο ήταν χρονικά απεριόριστη και κληρονομική. Συγχρόνως ο πάροικος ήταν προσδεμένος στο χωράφι που καλλιεργούσε.

Τι γνωρίζετε σχετικά με τους φόρους και τα προβλήματα που προκαλούσαν;Οι φόροι έπλητταν βαρύτατα ιδιαίτερα τον αγροτικό πληθυσμό και τον ανάγκαζαν να εγκαταλείπει τη γη του και να βρίσκει καταφύγιο στις μονές ή στις μεγαλουπόλεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο πολυάριθμος πληθυσμός των πόλεων να υποφέρει από φτώχεια και για αυτό συχνά προκαλούνταν ταραχές.

Σε ποιες ενέργειες προβαίνουν οι αρχές των μεγαλουπόλεων για την αποφυγή των ταραχών;Οι αρχές των μεγαλουπόλεων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης συνήθιζαν να διανέμουν δωρεάν σιτάρι και να οργανώνουν θεάματα στον ιππόδρομο.

4




Μακρινό εμπόριο: λόγος ανάπτυξηςΕξαιτίας της επέκτασης της βυζαντινής επιρροής στις χώρες της Ερυθράς θάλασσας ( Αιθιοπία και Υεμένη , διευκολύνεται η ανάπτυξη και αυξάνονται τα κέρδη του μακρινού εμπορίου.

β. Το γερμανικό πρόβλημα

Τι γνωρίζετε σχετικά με το γερμανικό πρόβλημα;Το ρωμαϊκό κράτος, μετά το θάνατο του Θεοδοσίου του Α΄, χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό τμήμα. Έτσι μοιρασμένο αντιμετωπίζει ως τον 5ον αιώνα τις επιθέσεις των γερμανικών φύλων. Στο ανατολικό τμήμα οι αυτοκράτορες εξουδετερώνουν τη γερμανική απειλή. Στο δυτικό όμως όχι. Οι αυτοκράτορες του ανατολικού τμήματος επέτρεπαν την ειρηνική εγκατάσταση των Γερμανών στα εδάφη τους. Έτσι σταδιακά αφομοιώνονται οι Γερμανοί στη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση. Πολλοί Γερμανοί καταλαμβάνουν θέσεις στο στρατό και στη διοίκηση. Δημιουργείται έτσι σοβαρός κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους. Ως αντίδραση οργανώνεται από λόγιους και πολιτικούς ένα είδος πατριωτικού και αντιγερμανικού κόμματος. Το κόμμα αυτό ξεσήκωσε το λαό της πρωτεύουσας που εξόντωσε τους Γότθους στα τέλη του 4ου αιώνα, απαλλάσσοντας προσωρινά το κράτος από αυτούς. Η οικονομικά εξαντλημένη Δύση από την άλλη υποκύπτει στα γερμανικά φύλα. Ο τελευταίος αυτοκράτορας της Ρώμης υποχρεώνεται σε παραίτηση από τον Γερμανό Οδόακρο και λίγα χρόνια αργότερα ο Θευδέριχος ιδρύει το Οστρογοτθικό βασίλειο με κέντρο τη Ραβέννα ( = ήταν ένα από τα πολλά γερμανικά βασίλεια της Δύσης ).

γ. Πολιτιστικές εξελίξεις

Ποιες πολιτιστικές εξελίξεις συναντούμε στο δυτικό και ποιες στο ανατολικό τμήμα;δυτικό τμήμα: οι επίσημες και οι τέχνες είχαν παρακμάσει, τα πνευματικά ιδρύματα υπολειτουργούσαν και οι βιβλιοθήκες ήταν κλειστές. ανατολικό τμήμα: επιβάλλονταν αργά αλλά σταθερά το ελληνικό στοιχείο και η ελληνιστική πολιτιστική παράδοση.

5




Ποια τα πιο σημαντικά πολιτιστικά γεγονότα του ανατολικού τμήματος;- Ιδρύθηκε το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, το οποίο διέθετε 16

ελληνόφωνες και 15 λατινόφωνες έδρες διδασκαλίας. Η αριθμητική υπεροχή των ελληνόφωνων εδρών δείχνει το βαθμιαίο εξελληνισμό της κρατικής μηχανής.

- Εκδόθηκε ο Θεοδοσιανός κώδικας στον οποίο συμπεριλήφθηκαν όλα τα αυτοκρατορικά διατάγματα που είχαν εκδοθεί μετά το 312. Η έκδοσή του διευκόλυνε σημαντικά την απονομή της δικαιοσύνης. Από τα σωζόμενα βιβλία της συλλογής αντλούμε πληροφορίες για τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής;

6



Ι. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους 3. Η πάλη της Ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία

α. Ο αγώνας κατά των αιρέσεων

Τι εννοούμε με τον όρο αιρέσεις;Ήταν οι παρεκκλίσεις από την ορθή χριστιανική διδασκαλία ( Ορθοδοξία ), όπως αυτή διατυπώθηκε επίσημα από την Εκκλησία στις οικουμενικές συνόδους με τη βοήθεια του κράτους.

Ποια η σχέση του κράτους με την Εκκλησία;- το κράτος βοήθησε την Εκκλησία στις οικουμενικές συνόδους.- στήριξε υλικά και ηθικά την Εκκλησία.- αναμείχθηκε στις δογματικές διαμάχες.- τα θεολογικά προβλήματα συνδέθηκαν με διάφορα πολιτικά συμφέροντα.

Τι γνωρίζετε για τον Αρειανισμό;Ο Αρειανισμός ήταν αίρεση που κυριάρχησε κατά τον 4ον αιώνα. Δίδασκε ότι ο Υιός ήταν δημιούργημα του Πατρός, αμφισβητώντας τη θεότητά του. Ο Αρειανισμός διαδόθηκε ανάμεσα στους υπηκόους της αυτοκρατορίας, αλλά και ανάμεσα στους Γότθος και τα άλλα γερμανικά φύλα ( εκτός των Φράγκων ). Καταδικάστηκε από τις οικουμενικές συνόδους της Νίκαιας (325) και της Κωνσταντινούπολης (381).

Τι γνωρίζετε για τον Νεστοριανισμό;Ο Νεστοριανισμός ήταν αίρεση που κυριάρχησε κατά τον 5ον αιώνα. Τόνιζε την υπεροχή της ανθρώπινης φύσης του Χριστού έναντι της θείας. Καταδικάστηκε από τη Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431).

Τι γνωρίζετε για το Μονοφυσιτισμό;Ο Μονοφυσιτισμός ήταν αίρεση που διήρκεσε από τον 5ον μέχρι τον 7ον αιώνα. Δίδασκε ότι η θεία φύση του Χριστού είχε απορροφήσει την ανθρώπινη και για αυτό δε θα έπρεπε ο Χριστός να απεικονίζεται ως άνθρωπος στις εικόνες. Διαδόθηκε η αίρεση αυτή στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντινού κράτους ( Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτο ). Καταδικάστηκε από τη Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451).Οι μονοφυσίτες ως αντίδραση προς την καταπιεστική βυζαντινή κυβέρνηση, διευκόλυναν τις αραβικές κατακτήσεις τον 7ον αιώνα και αποδέχτηκαν την κυριαρχία τους.

7



Ι. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους 3. Η πάλη της Ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία

β. Μέτρα κατά της αρχαίας θρησκείας

Σε ποια ενέργεια προβαίνει ο αυτοκράτορας Ιουλιανός προκειμένου να ξαναφέρει στη ζωή τη λατρεία των θεών του Ολύμπου;Απαγορεύει στους Χριστιανούς να διδάσκουν σε μη χριστιανικά σχολεία. Η ενέργειά του όμως στέφεται ανεπιτυχής.

Ποια μέτρα παίρνει ο Θεοδόσιος Α΄ κατά της αρχαίας θρησκείας;Κλείνει τους ναούς και τα μαντεία και απαγορεύει την διεξαγωγή των Ολυμπιακών αγώνων και των Ελευσίνιων Μυστηρίων (392-393 μ. Χ).με αυτά τα μέτρα η αρχαία θρησκεία δέχεται σοβαρότατο πλήγμα.

γ. Η σχέση Χριστιανισμού – Ελληνισμού: από τη σύγκρουση στη σύνθεση

Περιγράψτε τις εκδηλώσεις των φανατισμένων χριστιανών κατά της αρχαίας θρησκείας. Οι φανατισμένοι Χριστιανοί ξεσπούν σε εκδηλώσεις βίας ενάντια στους οπαδούς και τα μνημεία της αρχαίας θρησκείας. - γκρεμίζουν ή μεταβάλλουν σε εκκλησίες τους αρχαίους ναούς - καταστρέφουν τα γυμνά αγάλματα

Ποιοι ήταν αυτοί οι οποίοι βοήθησαν στο να κατευναστούν τα πνεύματα ανάμεσα στο Χριστιανισμό και την αρχαία θρησκεία και πώς;Οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας ήταν αυτοί που υπέδειξαν την ορθή αντιμετώπιση της αρχαίας θρησκείας. Οι μεγάλοι αυτοί Πατέρες ενώ στράφηκαν κατά της αρχαίας θρησκείας πρότειναν παράλληλα να γίνεται μια επιλεκτική επιλογή και αξιοποίηση των κλασικών κειμένων, με τον τρόπο της μέλισσας που παίρνει από τα άνθη μόνο ο,τι χρειάζεται. Με τον τρόπο αυτό οι πατέρες διευκόλυναν τον διάλογο και τη σύνθεση Χριστιανισμού και Ελληνισμού.

8



II . Εξωτερικά προβλήματα και αναδιοργάνωση του κράτους

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

α. Η πολιτική του Ιουστινιανού

Πάνω σε ποια αρχή στηριζόταν το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού;Το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού ήταν ένα κράτος, μια εκκλησία, μια νομοθεσία.

β. Εσωτερική πολιτική

Ποια εσωτερικά προβλήματα είχε να αντιμετωπίσει ο Ιουστινιανό και πώς αντιμετωπίζει το καθένα ξεχωριστά;

- Στάση του Νίκα ( 532 ): οι δήμοι του Ιπποδρόμου Πρασίνων και Βενετών, που έμοιαζαν με αθλητικά σωματεία, αλλά είχαν και πολιτική ισχύ εξεγέρθηκαν. Ο Ιουστινιανό τους αντιμετώπισε με επιτυχία περιορίζοντας τη δύναμή τους και ενισχύοντας παράλληλα την αυτοκρατορική εξουσία.

- Μειώνει τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων των επαρχιών, επιβάλλοντας αυστηρούς νόμους και προσπαθεί να προστατεύσει τους ελεύθερους αγρότες οι οποίοι ήταν χρήσιμοι γιατί πλήρωναν φόρο.

Ποια τα μέτρα του Ιουστινιανού όσον αφορά τη θρησκεία;Προσπαθεί να επιβάλει την Ορθοδοξία σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας και για αυτό καταδιώκει τους οπαδούς των αιρέσεων και της αρχαίας θρησκείας και αναστέλλει τη λειτουργία της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας στην Αθήνα. Επίσης φροντίζει να διαδοθεί ο Χριστιανισμός στους λαούς του Καυκάσου και της Ανατολικής Αφρικής.

Ποιο το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού;- κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό δίκαιο - εξέδωσε τον Ιουστινιάνειο κώδικα ( περιείχε νόμους πριν από τον Ιουστινιανό

– χωρίζεται σε 10 τόμους )- εξέδωσε τον Πανδέκτη ( βιβλίο που περιλάμβανε τις γνώμες Ρωμαίων

νομικών )- εξέδωσε τις Εισηγήσεις ( εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές της

Νομικής ).- Εξέδωσε τις Νεαρές ( βιβλίο με νέους νόμους που εκδόθηκαν μετά το 534 και

γράφτηκαν οι περισσότερες στα ελληνικά )Σημαντική η συμβολή του νομοθετικού έργου του Ιουστινιανού καθώς το Ιουστινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώπης.

9




1. Ο Ιουστινιανός και το έργο τουγ. Εξωτερική πολιτική

Που απέβλεπε η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού. Περιγράψτε την.Η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού απέβλεπε στην αποκατάσταση της Ρωμαϊκής Οικουμένης, δηλαδή στην ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας στη Δύση.Εξωτερική πολιτική:

- εύκολη και γρήγορη κατάλυση του Βανδαλικού Βασιλείου στη Βόρειο Αφρική

- μακροί και σκληροί αγώνες για την κατάκτηση του Οστρογοτθικού Βασιλείου- από το Βησιγοτθικό βασίλειο στην Ισπανία ανακτήθηκαν οι παράκτιες

περιοχές στα ΝΑ- στη γραμμή του Δούναβη και της Χερσονήσου του Αίμου ο Ιουστινιανό

έκτισε πολλά φρούρια και δαπάνησε τεράστια ποσά για την εξαγορά της ειρήνης, αλλά δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει τις εισβολές των Σλάβων και άλλων λαών στις ευρωπαϊκές επαρχίες.

Εκτίμηση εξωτερικής πολιτικής Ιουστινιανού:Ήταν σύμφωνη με τη ρωμαϊκή παράδοση αλλά ξεπερνούσε τις οικονομικές δυνατότητες του κράτους. Οι πόλεμοι του στη Δύση και στην Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και άδειασαν τα κρατικά ταμεία. Αυτή η κατάσταση είχε σαν αποτέλεσμα το Βυζάντιο να χάσει μεγάλο μέρος του εδάφους του εν συνεχεία.

δ. Κτίσματα και Αγία Σοφιά

Ποιο το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού;Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έργων που ήταν χρήσιμα στην άμυνα ( φρούρια και τείχη, τη θρησκεία ( ναοί ), την υποδομή και την κοινή ωφέλεια ( δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών ).

Ποιο θεωρείται το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης και τι γνωρίζετε για αυτό;Θεωρείται η Αγία Σοφιά, η οποία εκπροσωπεί το νέο ρυθμό βασιλική μετά τρούλου. Οι αρχιτέκτονες ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο της Μ. Ασίας. Το κτίριο είναι σχεδόν τετράφωνο. Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί ( τετράγωνοι κίονες ) σχηματίζουν το κεντρικό τετράγωνο. Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και δημιουργούν ένα στεφάνι, πάνω στο οποίο στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος. Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό. Το φως εισδύει από τα παράθυρά του και πλημμυρίζει το εσωτερικό του ναού. Η Αγία Σοφιά έγινε σύμβολο και πηγή έμπνευσης για το μεσαιωνικό και νεότερο Ελληνισμό.

10




2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του ( 610 – 717 ) Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

α. Το Βυζάντιο σε κρίση

Ποια προβλήματα παρουσιάζονται στο Βυζάντιο κατά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα και τις αρχές του 7ου αιώνα;

- λοιμοί- κακές σοδειές- σεισμοί- επιδρομές βαρβάρων στα εδάφη της αυτοκρατορίας

οι Σλάβοι κατακλύζουν τις ευρωπαϊκές επαρχίες οι Πέρσες φθάνουν μέχρι τις ακτές του Βοσπόρου

Ποιες οι συνέπειες των προβλημάτων που παρουσιάζονται στο Βυζάντιο;- εγκατάλειψη ή παρακμή των πόλεων - μείωση του πληθυσμού - υποχώρηση του εμπορίου και νομισματικής κυκλοφορίας

ΧΡΕΙΑΖΟΤΑΝ ΜΙΑ ΡΙΖΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΠΟΥ ΘΑ ΑΠΕΤΡΕΠΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

β. Η αντεπίθεση του Ηρακλείου

Με ποιο τρόπο ο Ηράκλειος κατάφερε να αποτρέψει την κρίση;Ο Ηράκλειος ηγήθηκε προσωπικά του βυζαντινού στρατού, αναδιοργάνωσε το στράτευμα με τη οικονομική ενίσχυση της εκκλησίας και επιχείρησε συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών, Αβαρών και Σλάβων.

Εκστρατείες Ηρακλείου – τι γνωρίζετε;Ο Ηράκλειος κατάφερε:- να συντρίψει τους Πέρσες στη μάχη της Νινευί και ανακτήσει έτσι όλες τις βυζαντινές επαρχίες της Εγγύς Ανατολής.- νίκη εναντίον των Αβαρών και Σλάβων ενώ πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη- νίκη εναντίον των Περσών όταν αυτοί άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό ( ήταν το ιερότερο κειμήλιο του Χριστιανισμού γι’ αυτό οι εκστρατείες του είχαν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα ).

11




2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του ( 610 – 717 ) Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

γ. Θέματα και εξελληνισμός του κράτους

Γιατί το Βυζάντιο τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου ξανά έχει προβλήματα;Διότι μαστίζεται από τις αραβικές κατακτήσεις

Τι γνωρίζετε για τα θέματα;Ήταν διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό. Στο θεματικό στρατό υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες, στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια. Με τα έσοδά τους οι στρατιώτες συντηρούσαν τις οικογένειες τους, αγόραζαν τον οπλισμό τους και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών. Ο θεματικός στρατός αποτέλεσε ένα είδος εθνικού στρατού.

Τι γνωρίζετε σχετικά με τις δικαιοδοσίες του στρατηγού;Ασκούσε τη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση. Ασκούσε επίσης την ανώτατη εξουσία στο θεματικό στρατό.

Τι γνωρίζετε σχετικά με τον εξελληνισμό της κρατικής διοίκησης;Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντικαταστάθηκαν από τους ελληνικούς. Ο Ηράκλειος ήταν ο πρώτος που υιοθέτησε τον τίτλο «βασιλεύς πιστός εν Χριστώ».

↓

ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΤΟ ΟΡΙΣΤΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

12


Κεφάλαιο δεύτερο

ΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΥΡΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο

Τι γνωρίζετε για τους Σλάβους; Α) λαός νομαδικός κατά φυλές Β) κατοικούν βόρεια του Δούναβη ( αρχές 6ου αιώνα ) Γ) επιδρομές ληστρικού χαρακτήρα στο Βυζάντιο (συνηθίζουν να επιχειρούν επιθέσεις κατά των εχθρών τους σε δασώσεις, στενούς και κρημνώδεις τόπους.

Χρησιμοποιούν ενέδρες και κάνουν ξαφνικές επιθέσεις στη διάρκεια της νύχτας και της μέρας. Είναι εμπειρότατοι στη διάβαση των ποταμών και μένουν καρτερικά μέσα στο νερό.)Δ) τέλη 6ου αιώνα και αρχές 7ου περνούν στην επιρροή των Αβάρων.Ε) αρχές 7ου αιώνα έχουμε τις πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις διάφορων σλαβικών ομάδων στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Τι γνωρίζετε για τους Άβαρους;Α) λαός ουννικής καταγωγής Β) ίδρυσαν προς τα τέλη του 6ου αιώνα μια πανίσχυρη αυτοκρατορία στην Κεντρική ΕυρώπηΓ) ενεργούσαν συχνά επιθέσεις στα βαλκανικά εδάφη του Βυζαντίου, παρασύροντας μαζί τους και τους Σλάβους

Τι ήταν οι σκλαβηνίες;Ήταν πολιτικά αυτόνομες νησίδες σλαβικού πληθυσμού, διάσπαρτες ανάμεσα σε Έλληνες. Ιδρύθηκαν από τους Σλάβους, όταν εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Ποιες οι σχέσεις των Σλάβων με τους ντόπιους ελληνικούς πληθυσμούς;Αρχικά επιδόθηκαν σε λεηλασίες και επιθέσεις, δημιουργώντας σημαντικά προβλήματα στην επικοινωνία της Κωνσταντινούπολης με τις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντίου και ιδίως τη Θεσσαλονίκη. Με το πέρασμα του χρόνου ήλθαν σε επαφή με τους ντόπιους ελληνικούς πληθυσμούς, ανέπτυξαν μαζί τους οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις και επηρεάστηκαν από τον πολιτισμό τους

Θεσμοί Σλάβων:- δεν υπακούουν στην κυριαρχία ενός μόνο ανδρός, αλλά ζουν σε καθεστώς

δημοκρατίας. Αποφασίζουν από κοινού για τα συμφέροντα και τα δύσκολα ζητήματα.

13


Κεφάλαιο δεύτεροΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΥΡΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο

Ενδυμασία Σλάβων:- άλλοι φορούν χιτώνα ή πανωφόρι ( τριβώνιον ), άλλοι μόνο παντελόνια

( αναξυρίδες ) ημίγυμνοι πολεμούν τους εχθρούς.

Χαρακτηριστικά των Σλάβων:- μιλούν μια και μοναδική, βάρβαρη γλώσσα- είναι όλοι εξαιρετικά ψηλοί και δυνατοί- το χρώμα του δέρματος και των μαλλιών είναι κοκκινωπό

Ποια τα τρία στάδια εξελληνισμού των Σλάβων; • πρώτα υποτάχθηκαν στρατιωτικά στο Βυζάντιο• μετά εκχριστιανίστηκαν

• τελικά αφομοιώθηκαν κοινωνικά και εθνολογικά

14


Κεφάλαιο δεύτεροΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΥΡΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

2. Οι Βούλγαροι και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο

α. Ίδρυση Βουλγαρικού κράτους

Βούλγαροι – χαρακτηριστικά:- φύλο ασιατικής προέλευσης- καλή στρατιωτική και πολιτική οργάνωση

Το 680 μ. Χ. νίκησαν τα Βυζαντινά στρατεύματα και κατέλαβαν την περιοχή μεταξύ Δούναβη και Αίμου. Ο Κωνσταντίνος ο Δ΄ υποχρεώνεται να υπογράψει συνθήκη ειρήνης και συμφώνησε να παρέχει στους Βούλγαρους ετήσιο φόρο, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά το νέο κράτος.

Πού εγκαταστάθηκαν οι Βούλγαροι, ποια τα στρατηγικά πλεονεκτήματα της περιοχής τους και πώς αξιοποίησαν τους σλαβικούς πληθυσμούς; ( πηγή )Εγκαταστάθηκαν στη λεγόμενη Βάρνα, κοντά στην Οδησσό και την ενδοχώρα της. τα στρατηγικά πλεονεκτήματα της περιοχής: ο τόπος ήταν πολύ ασφαλής αφού προστατεύονταν βόρεια από το Δούναβη, ενώ νότια και ανατολικά από τα στενά περάσματα του Αίμου και τη θάλασσα του Πόντου.Έγιναν έτσι κύριοι των Επτά Γενεών, δηλαδή των γειτονικών σλαβικών φυλών. Όταν η δύναμή τους μεγάλωσε άρχισαν να κυριεύουν τα κάστρα που ανήκαν στο Ρωμαϊκό κράτος. Όσο για το πώς αξιοποίησαν τους σλαβικούς πληθυσμούς, εγκατέστησαν μια από τις σλαβικές φυλές, τους Σεβέρεις σε μια άλλη περιοχή και ταυτόχρονα τοποθέτησαν τις υπόλοιπες Επτά Γενεές στα Νότια και Δυτικά της χώρας προς την Αβαρία.

Εθνογένεση ΒουλγάρωνΤο Βουλγαρικό έθνος που διαμορφώθηκε. Αποτελούνταν από ολιγάριθμους Βούλγαρους και πολυάριθμους Σλάβους. Οι Βούλγαροι έδωσαν το όνομα και την οργάνωση, ενώ οι Σλάβοι αποτελούσαν τη λαϊκή βάση και έδωσαν τη γλώσσα.

β. Σχέσεις με το Βυζάντιο

Ποιες οι σχέσεις των Βουλγάρων με το Βυζάντιο;Χαρακτηρίζονται από περιόδους μακρών πολέμων. Στα διαλείμματα των πολέμων, οι δύο λαοί είχαν εμπορικές συναλλαγές, οι κανόνες των οποίων ρυθμίζονται από συνθήκες. Οι ηγεμόνες των Βουλγάρων ( χάνοι ) είχαν υιοθετήσει την ελληνική ως επίσημη γλώσσα.

Εκχριστιανισμός Βουλγάρων:Το 864 οι Βούλγαροι δέχτηκαν το Χριστιανισμό από το Βυζάντιο και εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής του βυζαντινού πολιτισμού.

15


Κεφάλαιο δεύτεροΟ κόσμος του Ισλάμ κατά την περίοδο του Μεσαίωνα

1. Η εξάπλωση των Αράβων

α. Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ

Που οφειλόταν η εξάπλωση των Αράβων;Οφειλόταν στην μεταστροφή των Αράβων στο Ισλάμ μονοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ.

Τι γνωρίζετε για το Μωάμεθ και ποια η σχέση του με το Ισλάμ;Ο Μωάμεθ ήταν οδηγός καραβανιών. Είχε γνωρίσει από κοντά το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό. Επηρεασμένος από τις δύο αυτές θρησκείες, διακήρυξε τις αρχές της νέας θρησκείας, του Ισλάμ.

Τι ονομάζουμε Εγίρα;Το έτος κατά το οποίο ο Μωάμεθ διώχτηκε από την πατρίδα του τη Μέκκα και κατέφυγε στη Μεδίνα ( 622 ). Το έτος αυτό καθιερώθηκε ως αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων. Εγίρα = αποδημία

Τι ήταν το Κοράνι και τι απαιτούσε από τους πιστούς ( Μουσλίμ );Το Κοράνι που σημαίνει επί λέξει « λόγος θεού », ήταν το ιερό βιβλίο του Ισλάμ. Απαιτούσε από τους Μουσλίμ να διαδώσουν το Ισλάμ με ιερό πόλεμο ( τζιχάντ ) κατά των απίστων. Το Κοράνι απαγόρευε να ασκηθεί καταναγκασμός στους Χριστιανούς και στους Ιουδαίους. Όσοι έπεφταν στον πόλεμο, πιστευόταν ότι γίνονταν μάρτυρες της πίστης και εξασφάλιζαν μια θέση στον Παράδεισο.

β. Η επέκταση – Παράγοντες και συνέπειες

Μάχη ΓιαρμούκΟι Άραβες στη μάχη του Γιαρμούκ ( 636 ) συνέτριψαν το βυζαντινό στρατό, υπό την ηγεσία του χαλίφη ( τοποτηρητής και διάδοχος του Προφήτη ).

Ποιες άλλες περιοχές κατακτούν οι Άραβες στα πλαίσια του ιερού πολέμου;Τις ρωμαϊκές και περσικές επαρχίες Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτο, Μεσοποταμία και Περσία. Τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου βαθμιαία υποχώρησαν στις παρυφές της Μ. Ασίας.

Ποιοι ήταν οι κυριότεροι παράγοντες των αραβικών κατακτήσεων;- η εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τη μακροχρόνια πολεμική τους σύγκρουση.- η έντονη αντίθεση μεταξύ του κέντρου και των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου που παρέμειναν προσκολλημένες στην αίρεση του Μονοφυσιτισμού.

Χαλιφάτο = έτσι ονομάστηκε το αραβικό κράτος

16


Κεφάλαιο δεύτεροΟ κόσμος του Ισλάμ κατά την περίοδο του Μεσαίωνα1. Η εξάπλωση των Αράβων

β. Η επέκταση – Παράγοντες και συνέπειες

Περιοχές που κατακτήθηκαν επίσης από τους Άραβες:- Καρχηδόνα- Μεγαλύτερο μέρος Ισπανίας- Στην ανατολή μέχρι την οροσειρά του Ταύρου

Οι Άραβες διεκδικούν την κυριαρχία και στη Μεσόγειο θάλασσα:- Βασισμένοι στην τεχνογνωσία και την ναυτική εμπειρία των παράκτιων

πληθυσμών της Φοινίκης και της Αιγύπτου, ναυπήγησαν και οργάνωσαν έναν αξιόμαχο στόλο έγιναν κύριοι της Κύπρου, της Ρόδου, της Κω, της Χίου, της Κυζίκου και πολιόρκησαν δύο φορές την Κωνσταντινούπολη. Τον 9ον αιώνα κατέκτησαν την Κρήτη και τη Σικελία.

Πώς καταφέρνουν να αποκρούσουν οι Βυζαντινοί τους Άραβες;- Με τη βοήθεια των απόρθητων τειχών της Βασιλεύουσας- Με τη χρήση του υγρού πυρός ( όπλο που κατέκαιγε τα εχθρικά πλοία ).

Συνέπειες από τις αραβικές επιδρομές:- Διάσπαση του μεσογειακού κόσμου- Εδαφική συρρίκνωση- Απώλεια σημαντικών αστικών κέντρων- Ερήμωση πολλών περιοχών της αυτοκρατορίας- Μείωση αγροτικής παραγωγής- Επηρεάστηκαν αρνητικά το εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο του Βυζαντίου

17



2. Το εμπόριο και ο πολιτισμός του Ισλάμα. Η ανάπτυξη του εμπορίου

Γιατί οι Άραβες ασχολήθηκαν με το διεθνές εμπόριο;Α. Εξαιτίας της εξαίρετης γεωγραφικής θέσης του Χαλιφάτου μεταξύ Ανατολής και Δύσης.Β. Λόγω της εκμετάλλευσης χρυσού και αργυρού της Δυτ. Αφρικής και της Σαχάρας.

Που ιδρύουν εμπορικές αποικίες οι Άραβες;Στις ακτές των Ινδιών, της ΝΑ Ασίας και της Κίνας.

Τι είδους προϊόντα έφταναν από τη μακρινή Ανατολή στις αραβικές και βυζαντινές αγορές;Μπαχαρικά και άλλα είδη πολυτελείας.

Ποιες καινοτομίες στο εμπόριο φέρνουν οι Ισλαμιστές έμποροι;Α. Συγκρότησαν εμπορικές εταιρείεςΒ. Επινόησαν την εμπορική επιταγή ( τσεκ )Γ. Ανέπτυξαν το πιστωτικό σύστημα ( αργυραμοιβοί και τράπεζες ). καινοτομίες που διευκόλυναν πολύ τις συναλλαγές

β. Γράμματα, επιστήμη και τέχνες

Ποια στοιχεία δείχνουν την πολιτιστική και πνευματική ανάπτυξη των Άραφων;- Στην Κόρδοβα και Βαγδάτη, ιδρύθηκαν βιβλιοθήκες και πανεπιστήμια.- Υπήρχαν βιβλιοπωλεία για το ευρύ κοινό στις μεγάλες πόλεις.- Πολλοί χαλίφες ήταν μανιώδεις συλλέκτες χειρογράφων- Η αραβική λογοτεχνία θεωρείτο της μόδας ακόμη και ανάμεσα στους χριστιανούς υπηκόους των αραβικών κρατών.- Οι Άραβες μετέφρασαν τα έργα Ινδών, Ελλήνων και Περσών.- Οι μεταφράσεις έργων όπως αυτά του Αριστοτέλη και των Νεοπλατωνικών επηρέασαν βαθιά την αραβική σκέψη και επιστήμη.- Η τέχνη του Ισλάμ δανείστηκε τεχνικές, τεχνίτες και υλικά από το Βυζάντιο αλλά για θρησκευτικούς λόγους έμεινε προσηλωμένη στην ανεικονική τεχνοτροπία. Δημιουργήματα της τέχνης αυτής είναι τα τεμένη ( τζαμιά ).- Φιλοτέχνησαν λαμπρά έργα μικροτεχνίας από ελεφαντόδοτο και άλλα υλικά.

18

Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία


2. Το εμπόριο και ο πολιτισμός του Ισλάμ

γ. Επίδραση του αραβικού πολιτισμούεπιστημονικές επιδόσεις Ισλάμ από τις οποίες επηρεάστηκε η Δύση - καθιέρωσαν την ινδική αρίθμηση (μαθηματικά), οργάνωσαν μακρινά ταξίδια(γεωγραφία), υπολόγισαν ακριβώς την τροχαία του ήλιου και των πλανητών(αστρονομία), ανακάλυψαν το θεϊκό οξύ και το οινόπνευμα(χημεία), καθιέρωσαν νέα φάρμακα και πραγματοποίησαν πολύπλοκες εγχειρήσεις(ιατρική)

Εισαγωγή στο Βυζάντιο και τη ΔύσηΧαρτί και πολλές καλλιέργειες (βερίκοκο, αγκινάρα, βαμβάκι, λεμόνι, σακχαροκάλαμο κλπ )Επίσης η παρουσία πολλών αραβικών λέξεων στις ευρωπαϊκές γλώσσες δείχνει το μέγεθος της επίδρασης των Αράβων στη Δύση.

19


Κεφάλαιο τρίτοΠερίοδος της μεγάλης ακμής του Βυζαντίου

Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ, Ασία1. Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας

α. Παγίωση και επέκταση των αλλαγών Πότε αποκρυσταλλώνονται τα μόνιμα γνωρίσματα του Μεσαιωνικού ελληνικού βυζαντινού κράτους;Στα χρόνια της ισαυρικής ή συριακής δυναστείας ( 717 -867 ) και αυτής του Αμορίου ( 802 -867 ).

Εξελίξεις:Α) τα σύνορα μεταξύ Βυζαντίου και Χαλιφάτου σταθεροποιήθηκαν στις παρυφές της Μικράς Ασίας στη στεριά, και κατά μήκος της γραμμής Κιλίμια – Κύπρος – Κρήτη στη θάλασσα.Β) αρχίζει η βουλγαρική αντεπίθεση στα πλαίσια της οποίας αντιμετωπίζεται με επιτυχία η βουλγαρική απειλή, ενώ συγχρόνως αφομοιώνονται οι σλαβικοί πληθυσμοί.Γ) ενισχύεται ο ελληνικός χαρακτήρας της αυτοκρατορίας και περιορίζεται η χρήση της λατινικής.Δ) καλύτερη οργάνωση κεντρικών διοικητικών υπηρεσιών του κράτους ( η σημαντικότερη ήταν υπεύθυνη για την εξωτερική πολιτική ).Ε) τα θέματα γενικεύτηκαν στη Μ. Ασία και επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια

Από ποιους γίνονταν συχνές εξεγέρσεις εναντίον της κεντρικής εξουσίας;Από τους στρατηγούς – διοικητές των θεμάτων, οι οποίοι αποτελούσαν απειλή για την κεντρική εξουσία.

Ποιες υποχρεώσεις είχαν οι στρατιώτες – αγρότες του θεματικού στρατού όταν κηρυσσόταν επιστράτευση;Ήταν υποχρεωμένοι σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης να παρουσιαστούν για υπηρεσία με τα άλογα ( τα αγόραζαν οι ίδιοι ) και τις πολεμικές τους άμαξες.

Ποιες συνέπειες είχε η ανάπτυξη των θεματικών στρατών;α) οι μισθοφόροι περιορίστηκαν δραστικάβ) στη βυζαντινή ύπαιθρο κυριάρχησε η μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία.

β. Ανάκαμψη της οικονομίας Πότε παρουσιάζονται οι πρώτες ενδείξεις ανάκαμψης της οικονομίας;Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε΄ ( 741 – 775 ).

Τι οικονομικές αλλαγές παρουσιάζονται;Αυξήθηκαν τα κρατικά έσοδα και αναζωογονήθηκαν το εμπόριο και η βιοτεχνία. Ωστόσο ο χαρακτήρας της οικονομίας παρέμεινε κυρίως αγροτικός.

20



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ, Ασία1. Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας

β. Ανάκαμψη της οικονομίας

Από που φανερώνονται οι ανάγκες της βυζαντινής οικονομίας;Από τις λεγόμενες κακώσεις του Νικηφόρου Α΄ όπως ονομάστηκαν από τους εχθρούς του τα τολμηρά οικονομικά του μέτρα που απέβλεπαν στην άναψη του εμπορίου και την αύξηση των εσόδων του κράτους.

Ανάφερε μερικές κακώσεις του Νικηφόρου Α΄ .Α. Διέταξε τους χριστιανούς να εγκατασταθούν στις σκλαβηνίες.Β. Διέταξε να στρατολογούνται οι φτωχοί και να εξοπλίζονται με έξοδα των συγχωριανών τους, οι οποίοι όφειλαν αν καταβάλουν στο δημόσιο ταμείο και 18.5 χρυσά νομίσματα για κάθε φτωχό.Γ. Διέταξε να αναθεωρηθούν οι φορολογικοί κατάλογοι και να αυξηθούν τα τέλη, γιατί κάθε φορολογούμενος όφειλε να πληρώσει και δύο καράτια ως έξοδα γραφικής ύλης.Δ. Διέταξε να καταργηθούν οι σουφισμοί ( φοροαπαλλαγές ).Ε. Διέταξε να ζητηθεί από τους παροίκους ( εξαρτημένους γεωργούς ) του ορφανοτροφείου, των ξενώνων και των γηροκομείων των εκκλησιών και των βασιλικών μονών, ο καπνικός φόροςΣτ. Διέταξε να συγκεντρωθούν οι επιφανείς εφοπλιστές της Κωσταντινούπολη και τους έδωσε δάνεια δώδεκα λίτρες χρυσού με τόκο τέσσερα καράτια ανά χρυσό νόμισμα με την υποχρέωση να πληρώνουν και το σύνηθες κομμέρκιον.

21



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ, Ασία2. Η μεταβατική εποχή: Οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων

α. Ορισμός, πρωτεργάτες και παράγοντες

Τι είναι η εικονομαχία;

Είναι η πνευματική κίνηση που διήρκεσε έναν περίπου αιώνα, από τις αρχές του 8ου ως τα μέσα του 9ου αιώνα, και που αφορούσε το ζήτημα αν η λατρεία των εικόνων ήταν σύμφωνη με τις αρχές της Ορθοδοξίας.

Ποιοι ήταν οι πρωτεργάτες της εικονομαχίας;

Ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος, ο οποίος καταγόταν από τις ανατολικές επαρχίες, που είχαν ανεικονικές αντιλήψεις, επηρεασμένες από τους γείτονες ισλαμιστές και Ιουδαίους και ο Κωνσταντίνος Ε΄ ο Ίσαυρος.

Ποιες ήταν οι αιτίες της εικονομαχίας;

1. Η διάθεση των Ισαύρων να ευνοήσουν τους κατοίκους των ανατολικών επαρχιών, που είχαν ανεικονικές αντιλήψεις, αλλά συγχρόνως προστάτευαν τα σύνορα της Μικράς Ασίας από τους Άραβες.

2. Οι δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων.3. Η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών στους

υπηκόους.4. Οι ήττες των Βυζαντινών από τους εχθρούς οφειλόταν στη θεϊκή οργή για την

ειδωλολατρική λατρεία των εικόνων.

Ποια τα επιχειρήματα των εικονομάχων;

1. Οι εικόνες αναπληρώνουν τα είδωλα και άρα αυτοί που προσκυνούν είναι εικονολάτρες

2. Δεν πρέπει να προσκυνούμε κατασκευάσματα των ανθρωπίνων χεριών και κάθε είδους ομοίωμα.

3. Ο Θεός απαγορεύει την προσκύνηση.

Ποια τα επιχειρήματα των εικονολατρών;1. εφόσον προσκυνώ και σέβομαι το σταυρό και τη λόγχη γιατί να μην προσκυνώ και τις εικόνες που κατασκευάζουν οι πιστοί με σκοπό τη δοξολογία και την ανάμνηση των παθημάτων του Χριστού.2. δεν προσκυνώ την ύλη, αφού αν καταστραφεί το ξύλο των εικόνων το καίω3. εφόσον προσκυνώ την εικόνα του σταυρού προσκυνώ και την εικόνα του Χριστού

22




α. Φάσεις

Πρώτη φάση της εικονομαχίας ( 726 – 787 )

• Εικονομάχοι:1. Το 726 ο Λέων Γ΄ απομάκρυνε την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη

της Πόλης.2. Το 730 εκδόθηκε το εικονομαχικό αυτοκρατορικό διάταγμα.3. Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις

περιουσιών.4. Ο Κωνσταντίνος Ε΄ καταδίωξε τους μοναχούς και κατέστρεψε τις μονές, που

ήταν προπύργια της εικονολατρίας.

• Εικονολάτρες:

1. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης αντέδρασε στην απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού με διαμαρτυρίες.2. Υπερασπιστής των εικονολατρών ήταν ο θεολόγος Ιωάννης Δαμασκηνός.

• Τέλος πρώτης φάσης:

Τερματίζεται με τη Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο, η οποία συγκλήθηκε από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία, που αποκατέστησε τις εικόνες, στις οποίες θα απονεμόταν τιμητική προσκύνηση.

Δεύτερη φάση εικονομαχίας ( 815 – 843 )

Έναρξη: έγινε από τον Λέοντα Ε΄ τον Αρμένιο, γιατί συνέδεσε τις ήττες των Βυζαντινών με την οργή του Θεού για την εικονολατρία.Λήξη: η αυγούστα Θεοδώρα, μητέρα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ με τη σύνοδο του 843 πέτυχε την οριστική αποκατάσταση και αναστήλωση των εικόνων.

23




Ποια η σημασία της ήττας των εικονοκλαστών;

1. η αποκατάσταση των εικόνα θεωρείται ως νίκη της ελληνικής πνευματικής παράδοσης που ευνοούσε την απόδοση της θείας μορφής, σε αντίθεση με την ασιατική ανεικονική θεωρία.

2. τερματίστηκαν οι θρησκευτικές διαμάχες.3. ἀρχισε γόνιμη συνεργασία κράτους – εκκλησίας4. η εκκλησία αφοσιώθηκε στο ιεραποστολικό της έργο.5. τα μοναστήρια πολλαπλασιάστηκαν και πλούτισαν.6. περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

Ποιες οι συνέπειες της εικονομαχίας

1. Εσωτερική κατάσταση δίχασε το βυζαντινό λαό2. Εξωτερική πολιτική η δυσαρέσκεια της Ρώμης για τους εικονομάχους αυτοκράτορες την έστρεψε στην αναζήτηση βοήθειας από τους Φράγκους .3. Τέχνη απαγορεύτηκε η αναπαράσταση θείων προσώπων και καταστράφηκαν πολύτιμα έργα τέχνης.4. Γράμματα υποχώρησε η ενασχόληση με τα γράμματα και καταστράφηκαν τα κείμενα των εικονομάχων μετά την επικράτηση των εικονολατρών

Ποιους λόγους επικαλείται ο Λέων Ε΄ για να επαναφέρει σε ισχύ την εικονομαχία;

1. Οι αυτοκράτορες που δέχτηκαν και λάτρεψαν τις εικόνες πέθαναν στην εξορία ή στη μάχη.

2. αυτοί που δεν τις λάτρεψαν πέθαναν στο κρεβάτι τους και ταφικά με τιμές στους αυτοκρατορικούς τάφους κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων.

24



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία3. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄ και η αυγή της Νέας Εποχής

α. Έναρξη της Νέας Εποχής

Τι γίνεται στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ΄ από το Αμόριο (842–867);Αρχίζει η ανάπτυξη της δύναμης του Βυζαντίου.

Πότε φτάνει στο αποκορύφωμά της η δύναμη του Βυζαντίου;Όταν κυβερνά η Μακεδονική Δυναστεία (867-1025).

Ποιος ήταν υπεύθυνος για τις κρατικές υποθέσεις στα τέλη του 855 μέχρι τις αρχές του 866; Ο καίσαρ Βάρδας θείος του νεαρού Μιχαήλ Γ΄ .

β. Ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας

Ποιος σύλλαβε την ιδέα σχετικά με την ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας;Ο καίσαρ Βάρδας

Ποιος διεύθυνε τη σχολή και τι γνωρίζετε για αυτόν; Τη σχολή διεύθυνε ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος επιστήμονας της εποχής του. Όπως λέγεται επειδή αυτός είχε μεγάλη φήμη, προσκλήθηκε από το χαλίφη Μαμούν να διδάξει στη Βαγδάτη, αλλά δεν αποδέχτηκε την πρόσκληση.

Ποιες σχολές περιλάμβανε το πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και ποιους όρισε ο Λέων ο Φιλόσοφος για να τις διευθύνουν; Περιλάμβανε τις σχολές της φιλοσοφίας, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και της γραμματικής. Ως επικεφαλής της σχολής της γεωμετρίας ορίστηκε ο μαθητής του Φιλόσοφου Θεόδωρος, της αστρονομίας ο Θεοδήγιος και της γραμματικής ο Κομητάς.

Η ΕΝΤΟΝΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ ΜΕ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΕ ΤΗΝ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ.

γ. Ενδιαφέρον για τους κλασικούς

Πού περιστρέφεται το ενδιαφέρον των λογίων της εποχής; Οι λόγιοι της εποχής αυτή την εποχή άρχισαν να αναζητούν, να συλλέγουν, να μελετούν και να αντιγράφουν χειρόγραφα με έργα της αρχαίας γραμματείας.

25



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία3. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄ και η αυγή της Νέας Εποχής

γ. Ενδιαφέρον για τους κλασικούς

Ποιος θεωρείτο ο πιο αξιόλογος λόγιος και τι γνωρίζετε για αυτόν; Ο πιο αξιόλογος ήταν ο Φώτιος, ο οποίος ανήκε στον πνευματικό κύκλο του Λέοντος Μαθηματικού. Ήταν ευγενικής καταγωγής, είχε κοσμική σοφία και ασχολείτο με τα ζητήματα της πολιτείας. Οι γνώσεις του στη γραμματική, την ποίηση, τη ρητορική, τη φιλοσοφία, την ιατρική και κάθε κοσμική επιστήμη ήταν ποικίλες. Χαρακτηριζόταν από αρετές, ταλέντο και σπουδές.

Ποιο το σημαντικότερο έργο του Φωτίου και τι γνωρίζετε σχετικά με αυτό;Το σημαντικότερο έργο του είναι η Μυριόβιβλος. Ήταν εγκυκλοπαίδεια που περιελάμβανε 300 φιλολογικά δοκίμια για έργα ελάχιστα γνωστά στους συγχρόνους του.

Τι άλλο έγραψε ο Φώτιος εκτός από τη Μυριόβιβλο;Έγραψε ένα λεξικό, ομιλίες και θεολογικά έργα.

Ποιο μεγαλόπνοο εγχείρημα πραγματοποιείται υπό τη φωτισμένη ηγεσία του Φωτίου;Το εγχείρημα του εκχριστιανισμού των Σλάβων.

δ. Αραβικοί πόλεμοι και επική ποίηση

Πώς οι Βυζαντινοί οδηγούνται στην αντεπίθεση εναντίον των Αράβων;Οι Άραβες ως τα μέσα του 9ου αιώνα πραγματοποιούσαν εισβολές και λεηλασίες στις μικρασιατικές επαρχίες. Αποκορύφωμα των καταστροφών αποτέλεσε η άλωση από τους Άραβες του Αμορίου, του ισχυρότερου φρουρίου της Μικράς Ασίας. Έτσι ο αυτοκράτορας Θεόφιλος ( 829 – 842 ) κινητοποιεί τους Χριστιανούς της Ανατολής και της Δύσης σε μια γενική συμμαχία κατά του Ισλάμ. Η βυζαντινή αντεπίθεση αρχίζει.

Τι ήταν τα ακριτικά τραγούδια;Τα ακριτικά τραγούδια συνέθεταν ανώνυμοι τραγουδοποιοί και ήταν άσματα που εξυμνούσαν τους αγώνες των ακριτών δηλαδή των στρατιωτών που προστάτευαν τα ανατολικά σύνορα ( άκραι ) του Βυζαντίου και ιδίως του Διγενή Ακρίτα από τους Άραβες. Τα ηρωικά άσματα αυτού του είδους, όπως μας πληροφορεί ο επίσκοπος Καισαρείας και σπουδαίος λόγιος Αρέθας, έψαλλαν τραγουδιστές περιφερόμενοι στις επαρχίες της Μικράς Ασίας και θεωρούνταν τα σημαντικότερα δείγματα της δημώδους λογοτεχνίας των Βυζαντινών.

26



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία4. Η διάδοση του Χριστιανισμού στους Μοραβούς και τους Βούλγαρους

α. Ο εκχριστιανισμός των Μοραβών

Πώς επιτυγχάνεται ο εκχριστιανισμός των Σλάβων; Ο ηγεμόνας της Μοραβίας, Ραστισλάβος ζήτησε από το Βυζάντιο ιεραποστόλους, για να διδάξουν στο λαό του το Χριστιανισμό ( 862/3 ). Επιθυμούσε να στηριχτεί στο Βυζάντιο, γιατί απειλείτο από τους Γερμανούς και τους Βούλγαρους.

Ποια ήταν τα οφέλη της πρότασης του Ραστισλάβου και ποιοι τα αντιλήφθηκαν πρώτοι;

- Το Βυζάντιο θα μπορούσε να επεκτείνει την επιρροή και την πνευματική του ακτινοβολία στην κεντρική Ευρώπη.

Πρώτοι τα αντιλήφθηκαν ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ και ο πατριάρχης Φώτιος.

Σε ποιους ανατέθηκε η αποστολή του εκχριστιανισμού των Σλάβων και γιατί;Ανατέθηκε στους δυο αδελφούς από τη Θεσσαλονίκη Μεθόδιο και Κωνσταντίνο διότι ήταν έμπειροι διπλωμάτες και γνωστοί λόγιοι και γνώριζαν άριστα τη σλαβική και άλλες γλώσσες.

Σε ποιες ενέργειες προβαίνει ο Κωνσταντίνος προκειμένου να βοηθήσει στον εκχριστιανισμό των Σλάβων; Δημιούργησε ένα σλαβικό αλφάβητο που απέδιδε όλες τις φωνητικές ιδιαιτερότητες της σλαβικής και απέδωσε στα σλαβικά τη Θεία Λειτουργία και τα ιερά βιβλία.

Σε ποια γλώσσα ή ποιες γλώσσες πίστευαν αντίστοιχα οι εκπρόσωποι της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής εκκλησίας ότι έπρεπε να εκχριστιανίζονται οι ξένοι λαοί, σύμφωνα με το πρώτο παράθεμα;Σύμφωνα με το πρώτο παράθεμα οι εκπρόσωποι της Ρωμαϊκής εκκλησίας πίστευαν ότι μόνο σε τρεις γλώσσες μπορεί να υμνείται ο θεός, στην εβραϊκή, στη λατινική και στην ελληνική. Έτσι κατηγορούσαν τον Κωνσταντίνο ο οποίος ως εκπρόσωπος της Βυζαντινής εκκλησίας πίστευε ότι ο θεός μπορεί να τιμηθεί και να δοξαστεί σε όλες τις γλώσσες. Για αυτό και προσάρμοσε τη θεία Λειτουργία και στα σλαβικά προκειμένου να πετύχει τον εκχριστιανισμό των Σλάβων.

β. Σημασία του εκχριστιανισμού

Ποια η σημασία του εκχριστιανισμού των Σλάβων;- Οργανώθηκε η σλαβική εκκλησία- Πολλοί Σλάβοι μυήθηκαν στο πολιτιστικό σύστημα των Ελλήνων και του Χριστιανισμού- Επιτεύχθηκε η ενότητα των Σλάβων

27



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία4. Η διάδοση του Χριστιανισμού στους Μοραβούς και τους Βούλγαρους γ. Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων

Με ποιο συγκρούεται η βυζαντινή εκκλησία στο ζήτημα του εκχριστιανισμού των Βουλγάρων; Συγκρούεται με τον πάπα, ο οποίος επεδίωκε την επέκταση της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην Βουλγαρία.

Σε ποια ενέργεια προβαίνει ο Βυζαντινός στρατός έναντι στο Βούλγαρο ηγεμόνα Βόρη; Ο Βυζαντινός στρατός υποχρεώνει το Βόρη να δεχτεί τον Χριστιανισμό από την Κωνσταντινούπολη και να βαπτιστεί μάλιστα ο ίδιος με ανάδοχο τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ .

Ποιος επεμβαίνει στα ζητήματα της Βουλγαρικής εκκλησίας και από ποιον κατηγορείται; Επεμβαίνει ο πάπας και κατηγορείται από τον πατριάρχη Φώτιο, ο οποίος καταγγέλλει την επέμβαση της Ρώμης στη Βουλγαρία και κατηγορεί τη ρωμαϊκή εκκλησία για λειτουργικά και δογματικά λάθη.

Τι αποφασίζεται στη σύνοδο του 867;Στη σύνοδο αυτή αναθεματίζεται ο πάπας, απορρίπτεται το δόγμα περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και του Υιού και καταδικάζεται η επέμβαση της Ρώμης στη Βουλγαρία.

Γιατί θεωρείται σημαντική η σύνοδος του 870;Διότι σε αυτή αποφασίζεται και υπάγεται οριστικά η εκκλησία της Βουλγαρίας στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης.

Ποιες άθλιες συνήθειες και ψευδείς διδασκαλίες επέβαλλαν οι -ρωμαιοκαθολικοί στους Βούλγαρους σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα;- τη νηστεία το Σάββατο- τη συντόμευση της τεσσαρακοστής κατά μια βδομάδα- την καταδίκαση των νυμφευμένων ιερέων- ότι μόνο οι επίσκοποι μπορούν να τελούν το μυστήριο του χρίσματος- το δόγμα της διπλής εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος

28



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία5. Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας

α. Αγώνες με τους Άραβες

Πότε εγκαινιάζονται οι νέοι αγώνες των Βυζαντινών ενάντια στους Άραβες;Στα χρόνια του Ρωμανού Λακαπηνού

Ποιος ήταν ο στόχος των Βυζαντινών σε αυτούς τους αγώνες ενάντια στους Άραβες;Η ανάκτηση όλων των παλαιών ρωμαϊκών εδαφών της Εγγύς Ανατολής και η διάδοση του Χριστιανισμού

Με ποιους στρατηγούς και αυτοκράτορες επιτυγχάνεται η βυζαντινή αντεπίθεση ενάντια στους Άραβες και ποιες περιοχές ανακτούν;

• Ο στρατηγός Ιωάννης Κούρκους καταλαμβάνει την Έδεσσα της Συρίας.• Οι στρατηγοί – αυτοκράτορες: Νικηφόρος Φωκάς, Ιωάννης Τζιμισκής και Βασίλειος Β΄ ανακτούν τις μεγαλονήσους Κρήτη ( 961 ) και Κύπρο ( 965 ), τις πόλεις της Κιλικίας και τμήματα της Συρίας και της Παλαιστίνης.

Πώς έβλεπε τον πόλεμο κατά των Σαρακηνών ο Νικηφόρος Φωκάς; Ποια ήταν τα σχέδιά και οι φιλοδοξίες του, σύμφωνα με την παρατιθέμενη επιστολή;Ο Νικηφόρος Φωκάς έβλεπε τον πόλεμο με τους Σαρακηνούς σαν μια προσπάθεια για την προσάρτηση του παλαιού εδάφους της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Τα σχέδια του ήταν να κατακτήσει αρχικά τη Συρία και την Αίγυπτο και μετά ολόκληρη την Ανατολή και τη Δύση. Έτσι φιλοδοξούσε να αποκτήσει πλούτη και να διαδώσει παντού τον Χριστιανισμό.

β. Αγώνες με τους Βούλγαρους

Πότε οι φιλικές σχέσεις των Βυζαντινών με τους Βούλγαρους γίνονται εχθρικές;Όταν ανήλθε στο βουλγαρικό θρόνο ο Συμεών.

Τι γνωρίζετε για το Συμεών;Ήταν ελληνομαθής, που ήθελε να ιδρύσει βουλγαροβυζαντινή αυτοκρατορία στη θέση της βυζαντινής. Αυτοτιτλοφορήθηκε βασιλεύς Βουλγάρων και Ρωμαίων. Πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη, αλλά ο θάνατός του, ματαίωσε τις φιλοδοξίες του.

Ποιος διαδέχεται το Συμεών και ποια η δική του στάση απέναντι στους Βυζαντινούς;Το διαδέχεται ο Πέτρος. Αυτός σύνηψε με το Βυζάντιο συνθήκη ειρήνης και μάλιστα νυμφεύθηκε την ανεψιά του Ρωμανού Λακαπηνού, Μαρία.

29



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία5. Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας

Με ποιου την ηγεσία το Βυζαντινό κράτος βρίσκεται πάλι υπό απειλή;Όταν αναλαμβάνει τσάρος ο Σαμουήλ, ο οποίος ιδρύει το νέο Βουλγαρικό κράτος με επίκεντρο την ελληνική περιοχή της Αχρίδας.

Ποιος αυτοκράτορας αναλαμβάνει να αντιμετωπίσει το τσάρο Σαμουήλ; Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος Β΄.

Σε ποιες μάχες σημειώνεται η συντριβή των Βουλγάρων;Στις μάχες Σπερχειού ( 997 ) και Κλειδίου ( 1014 ).

Ποιο το αποτέλεσμα των μαχών αυτών;Αποτέλεσμα: η πλήρης υποταγή της Βουλγαρίας το 1018 και ο χωρισμός της σε δύο θέματα. Τα σύνορα του Βυζαντίου έφτασαν και πάλι στο Δούναβη.

Ποια ήταν τα κυριότερα προβλήματα του Βυζαντινού κράτους και πώς τα έλυσε ο Βασίλειος Β΄ σύμφωνα με το τρίτο παράθεμα; Σε τι διέφερε ο Βασίλειος από άλλους στρατιωτικούς ηγέτες;Τα κυριότερα προβλήματα του Βυζαντινού κράτους ήταν η αριστοκρατία των μεγάλων οικογενειών, αλλά και οι εχθροί του Βυζαντίου. Έτσι όσον αφορά την αριστοκρατία περιόρισε τη δύναμή τους. Επίσης ανέδειξε γύρω του μια ομάδα εκλεκτών συνεργατών στους οποίους εμπιστεύτηκε τα μυστικά του κράτους. Όσον αφορά τους εχθρούς φρόντισε να πολεμήσει εναντίον τους χειμώνα και καλοκαίρι, χωρίς να κάνει ανακωχές. Ο Βασίλειος διέφερε από τους άλλους στρατιωτικούς ηγέτες επειδή έκανε εκστρατείες ενάντια στους εχθρούς όλο το χρόνο, χειμώνα και καλοκαίρι. Αντίθετα οι άλλοι σταματούσαν σε περιόδους μεγάλου κρύου και υπερβολικής ζέστης.

γ. Οικονομικές συνέπειες των πολέμων

Ποιες οι οικονομικές συνέπειες των πολέμων;Άμεσες συνέπειες:Οι κατακτήσεις του Βυζαντινού στρατού και η επέκταση των συνόρων ευνόησαν την άνθηση της οικονομίας:

- Προστέθηκαν στο κράτος νέα εδάφη, παραγωγικό δυναμικό και έσοδα.- Έχουμε την ειρηνική καλλιέργεια της γης λόγω της διακοπής των αραβικών

επιδρομών.- Πολλαπλασιάστηκαν η παραγωγή και τα νομισματικά αποθέματα του

Βυζαντινού κράτους. Ψυχολογικές συνέπειεςΟ πλούτος έφερε ευμάρεια και χλιδή, ενίσχυσε το διεθνές κύρος της αυτοκρατορίας και γέννησε αισθήματα αυτοπεποίθησης και περηφάνιας στους υπηκόους.

30



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία6. Η ίδρυση, η εξέλιξη και ο εκχριστιανισμός του Ρωσικού Κράτους

α. Η διαμόρφωση του έθνους των Ρώσων

Τι γνωρίζετε για τους Βάραγγους;Ήταν σκανδιναβικά φύλα, που εμφανίστηκαν τον 9ον αιώνα και ονομάστηκαν Ρώς από τους ανατολικούς Σλάβους. Ήταν γνωστοί στους Λαούς της Δύσης με τα ονόματα Βίκιγκς και Νορμανδοί και ασχολούνταν με τις εμπορικές και πειρατικές δραστηριότητες. Αξιοποίησαν τους υδάτινους δρόμους της σημερινής Ρωσίας για να επικοινωνούν με τους Έλληνες – Βυζαντινούς.

Με ποιους αναμειγνύονται και συγκροτούν το Ρωσικό έθνος;Αναμειγνύονται με τους ανατολικούς Σλάβους και δημιουργούν βαθμιαία ένα νέο λαό. Στο λαό αυτό έδωσαν οι ίδιοι το όνομα και την κρατική οργάνωση ( Ρώσόι και ρωσικό κράτος ), ενώ οι Σλάβοι έδωσαν τη γλώσσα και τη λαϊκή βάση.

Ποια προϊόντα διακινούσαν οι Ρώσοι έμποροι σύμφωνα με τα παραθέματα;Πουλούσαν δέρματα κάστορα, μαύρης αλεπούς, ζιμπελίν, ερμίνας και σκίουρου, ξίφη, κερί και μέλι.

β. Ίδρυση κράτους – Σχέσεις με το Βυζάντιο

Τι ήταν η ηγεμονία του Κίεβο;Ήταν το πρώτο ρωσικό κράτος, που δημιουργήθηκε τον 9ον αιώνα. Έλεγχε το δρόμο του ποταμού Ντον και έκανε εμπόριο με το Βυζάντιο και το Χαλιφάτο.

Τι γνωρίζετε για τις σχέσεις Βυζαντίου – Ρώσων;Οι Ρώσοι έκαναν δύο αποτυχημένες εκστρατείες κατά του Βυζαντίου. Τον 10ον αιώνα υπέγραψαν δύο σημαντικές εμπορικές συνθήκες με το Βυζάντιο ( 911 και 944 ), που επέτρεπαν στους Ρώσους να ταξιδεύουν και να εμπορεύονται στην Κωνσταντινούπολη.

Πώς προετοιμάζεται ο εκχριστιανισμός των Ρώσων;Οι έμποροι και οι διπλωμάτες που ταξίδευαν μεταξύ Κίεβο και Βυζαντίου ήταν φορείς ιδεών και πεποιθήσεων. Έτσι οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών προετοίμασαν τον εκχριστιανισμό των Ρώσων που άρχισε στα μέσα και ολοκληρώθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα.

Ποια προϊόντα έπαιρναν οι Ρώσοι από την Κωνσταντινούπολη σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα;Έπαιρναν χρυσό, μεταξωτά, κρασί και όλων των ειδών τα στολίδια.

31



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία6. Η ίδρυση, η εξέλιξη και ο εκχριστιανισμός του Ρωσικού Κράτους

Διαβάστε προσεχτικά τους όρους της συνθήκης του 944. Σε ποιους περιορισμούς υπόκειτο η παραμονή των Ρώσων εμπόρων στην Κωνσταντινούπολη;

1. Όφειλαν να καταλύσουν κοντά στο ναό του Αγίου Μάμαντα.2. Στελνόταν εκεί ένας υπάλληλος του Βυζαντίου που κατέγραφε τα ονόματά

τους και τους δινόταν μηνιαίο βοήθημα.3. Έπρεπε να μπαίνουν στην Πόλη από ορισμένη πύλη, συνοδευόμενοι από

υπαλλήλους, άοπλοι και σε ομάδες των πενήντα ανδρών κάθε φορά.4. ΕπιτΡεπόταν να εμπορεύονται ανάλογα με τις ανάγκες τους και να

επιστρέφουν πάλι στη χώρα τους.5. Όταν έφευγαν έπαιρνα ό,τι εφόδια χρειάζονταν και εξόπλιζαν τα πλοία τους.6. Δεν επιτρεπόταν να ξεχειμωνιάζουν κοντά στο ναό του Αγίου Μάμαντα.

γ. Εκχριστιανισμός Ρώσων

Περιγράψτε τις δύο φάσεις εκχριστιανισμού των Ρώσων.Πρώτη φάση:Ο Ρώσος ηγεμόνας Βλαδίμηρο έστειλε στρατιωτικό σώμα για να βοηθήσει το Βασίλειο Β΄ ( μετά από παράκληση του ιδίου ) να αντιμετωπίσει την εξέγερση των μεγαλογαιοκτημόνων ( δυνατών ) στη Μικρά Ασία. Ο Βασίλειος Β΄ υποσχέθηκε στο Βλαδίμηρο, για τη βοήθειά του να τον παντρέψει με την αδερφή του Άννα, αλλά δεν τήρησε αρχικά την υπόσχεσή του.

Δεύτερη φάση:Ο Βλαδίμηρος κατέλαβε τη Χερσώνα και ο Βασίλειος δέχεται το γάμο με την πρόσθετη προϋπόθεση ότι ο Βλαδίμηρο θα ασπαζόταν τον Χριστιανισμό.Η νύφη ταξίδεψε στη Χερσώνα όπου έγινε η βάπτιση του Βλαδίμηρο και ο βασιλικός γάμος.Ακολούθησε έτσι η ομαδική βάπτιση των Ρώσων στα νερά του Δνειπέρου.

Ποιες οι συνέπειες του εκχριστιανισμού των Ρώσων;1. Η τεράστια έκταση της Ρωσίας μπήκε στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου.2. Η νοοτροπία, ο πνευματικός και υλικός πολιτισμός των Ρώσων επηρεάστηκαν

από τους Βυζαντινούς.3. Εντατικοποιήθηκαν οι εμπορικές ανταλλαγές με το Βυζάντιο.4. Αυξήθηκε ο αριθμός των Βαράγγων και των Ρώσων μισθοφόρων στην

αυτοκρατορική φρουρά και στο βυζαντινό στρατό.

32



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία7. Σχέσεις Βυζαντίου – Δύσης. Αγώνες για τη διατήρηση των ιταλικών κτήσεων

α. Ο Ελληνισμός της Ιταλίας

Πότε και με ποιο τρόπο ενισχύεται το ελληνικό στοιχείο στη Σικελία και τη Ν. Ιταλία;Ενισχύεται τον 7ον και 8ον αιώνα με μετοικεσίες πληθυσμών από την Ελλάδα εξαιτίας των σλαβικών επιδρομών.

Πότε οι Άραβες ολοκληρώνουν την κατάκτηση της Σικελίας;Τον 10ον αιώνα.

Τι αναγκάζονται να κάνουν οι Σικελιώτες εξαιτίας των αραβικών επιθέσεων;Αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να κινηθούν προς τη Ν. Ιταλία, η οποία βρισκόταν υπό την κυριαρχία του Βυζαντίου. Έτσι το ελληνικό στοιχείο πυκνώνει σε αυτή την περιοχή.

Ποιους θεματικούς στρατούς περιλάμβανε η βυζαντινή Ν. Ιταλία;Περιλάμβανε τα θέματα Λογοβαρδίας, Καλαβρίας και Λουκανίας.

Εντοπίστε μέσα από το πρώτο παράθεμα τις αιτίες μετανάστευσης των Σικελιωτών. Ποιες οι συνέπειες για τη Ν. Ιταλία;1. Οι Ισμαηλίτες κυρίευσαν όλη τη χώρα και λεηλάτησαν όλους τους τόπους της.2. Έπεσε φοβερή πείνα στους κατοίκους, τόση που αναγκάστηκαν πολλοί Χριστιανοί να φάνε σάρκες των αγαπημένων τους παιδιών, ή παιδιά σάρκες των γονιών τους ή αδελφών τους.Συνέπεια ήταν να εγκαταλείψουν πολλοί Σικελιώτες τις εστίες τους και να πάνε προς τη Ν. Ιταλία, όπου το ελληνικό στοιχείο πυκνώνει.

β. Η ιταλική πολιτική των Μακεδόνων – σχέσεις με το Γερμανικό κράτος

Σε τι αποσκοπούσε η ιταλική πολιτική των Μακεδόνων;Αποσκοπούσε στη διατήρηση και την επέκταση των κτήσεών τους στην Ιταλία και στην απόκρουση των αραβικών επιθέσεων και της γερμανικής απειλής.

Ποιος προσπαθεί να αντιμετωπίσει τους Άραβες και με ποιο τρόπο;Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ προσπαθεί να αντιμετωπίσει τους Άραβες, εξασφαλίζοντας συμμάχους στη Δύση και ανταλλάσσοντας πρεσβείες με τους ηγέτες της. Ωστόσο νικήθηκε μέσα του 10ου αιώνα στρατιωτικά από τους Άραβες.

33



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία7. Σχέσεις Βυζαντίου – Δύσης. Αγώνες για τη διατήρηση των ιταλικών κτήσεων

β. Η ιταλική πολιτική των Μακεδόνων – σχέσεις με το Γερμανικό κράτος

Ποια στάση τηρεί ο Νικηφόρος Φωκάς έναντι των Αράβων της Σικελίας και των Γερμανών ; Ακολουθεί αμυντική τακτική, στηριζόμενος σε συμμαχίες με Ιταλούς ηγεμόνες και στη βοήθεια του τοπικού πληθυσμού.

Πότε η απειλή για τις βυζαντινές κτήσεις στην Ιταλία γίνεται έντονη;Όταν ο Γερμανός ηγεμόνας Όθων Α΄ ανακηρύχτηκε βασιλεύς Ιταλίας το 951 και στέφθηκε από τον πάπα στη Ρώμη αυτοκράτωρ Ρωμαίων το 962.

Ποιο ρόλο παίζει ο πρεσβευτής του Όθωνα Λιουτπράνδος μετά την ανταλλαγή πρεσβειών;Ταξιδεύει στην Κωνσταντινούπολη ( Δεκέμβριος 968 ) για να προτείνει ειρήνη και γάμο του Γερμανού διαδόχου με μια βυζαντινή πριγκίπισσα, με προίκα τις βυζαντινές κτήσεις της Ν. Ιταλίας.

Πώς αντιδρά ο Νικηφόρος Φωκάς στην πρόταση του Λιουτπράνδου;Επικαλέστηκε τη γερμανική επιθετικότητα ενάντιων των ιταλικών κτήσεων, έτσι ο Λιουτπράνδος επιστέφει άπρακτος στη Δύση.

Αναζήτησε στο δεύτερο απόσπασμα τις αιτίες της εξέγερσης του πληθυσμού του Rossano Καλαβρίας. Πώς εκφράστηκε η δυσαρέσκεια των εξεγερμένων; Ο αξιωματικός Νικηφόρος Εξακιονίτης σκέφτηκε να κατασκευάσει τα λεγόμενα χελάνδια ( βυζαντινά πολεμικά πλοία ) σε κάθε πόλη της Καλαβρίας. Σε αυτά θα υπηρετούσαν οι κάτοικοι της Καλαβρίας πράγμα που δες τους άρεσε, έτσι πυρπόλησαν τα πλοία και κρέμασαν τους καπετάνιους τους.

Ποια η πολιτική του Ιωάννη Τζιμισκή;Συνένωσε τα τρία ιταλικά θέματα και ίδρυσε το καπετανάτο Ιταλίας. Ο διοικητής ( κατεπάνω ) έδρευε στο Μπαρί. Συγχρόνως ακολούθησε μετριοπαθή πολιτική έναντι των Γερμανών.

Τι γνωρίζετε για τη Θεοφανώ;Το 972 η Θεοφανώ, που ήταν ανιψιά του βυζαντινού αυτοκράτορα , νυμφεύθηκε στη Ρώμη τον Όθωνα Β΄ , διάδοχο του γερμανικού θρόνου.

Πώς ο Όθων Β΄ δείχνει την αλαζονεία του έναντι στο Βυζάντιο;Έδειξε αλαζονεία αφού διέσχισε τη Ν. Ιταλία που αποτελούσε βυζαντινό έδαφος.

34



Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία7. Σχέσεις Βυζαντίου – Δύσης. Αγώνες για τη διατήρηση των ιταλικών κτήσεων β. Η ιταλική πολιτική των Μακεδόνων – σχέσεις με το Γερμανικό κράτος

Τι συμβαίνει κοντά στον Κρότωνα;Ο Όθων Β΄ συντρίβεται από τους Άραβες σε ναυμαχία που έγινε κοντά στον Κρότωνα, λιμάνι της Ν. Ιταλίας.

Πότε η επιρροή του βυζαντινού πολιτισμού στη Γερμανία γίνεται έντονη;Στα χρόνια που η Θεοφανώ επιτρόπευε τον ανήλικο γιο της, όταν ο άντρας της είχε πεθάνει.

Με ποιανών τη βοήθεια ο Βασίλειος Β΄ αντιμετωπίζει τις εξωτερικές απειλές; Με τη βοήθεια των Βενετών και των Πισατών.

Τι παραχώρησε ο Βασίλειος Β΄ στους Βένετους;Παραχώρησε τα πρώτα εμπορικά προνόμια, τα οποία διευρύνθηκαν από τους Κομνηνός.

Πότε οι Νορμανδοί γίνονται επικίνδυνοι για τις βυζαντινές κτήσεις; Τον 11ον αιώνα γίνονται επικίνδυνοι γιατί είχαν κατακτήσει πολλά εδάφη στη Ν. Ιταλία.

Γιατί σύμφωνα με το τρίτο παράθεμα οι βυζαντινές αρχές δεν αναγνώριζαν στον Γερμανό ηγεμόνα τον τίτλο imperator αλλά μόνο τον τίτλο ρήγας; Τι καταλογίζει ο Νικηφόρος Φωκάς στον Γερμανό πρεσβευτή και στη γερμανική πολιτική;

Διότι δεν ήθελαν να τον δεχτούν με ξενική ορολογία αλλά με ελληνική.Του λέει ότι η ασέβεια του κυρίου του δεν επιτρέπει στους Βυζαντινούς να τον υποδεχτούν φιλικά, αφού κατέλαβε τη Ρώμη με εχθρική εισβολή, σκοτώνοντας, απαγχονίζοντας, τυφλώνοντας και εξορίζοντας. Τέλος του καταλογίζει ότι επιχείρησε ο κύριός του να καθυποτάξει δια πυρός και σιδήρου τις πόλεις του κράτους.

35

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚοινωνία και οικονομία1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία Ποιες εξελίξεις έχουμε στα χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων;1. Σταθεροποιείται η δημογραφική εξέλιξη2. Βελτιώθηκαν οι δείκτες της οικονομίας

α. Οικονομία και κοινωνία της υπαίθρου Ποιες δύο αριστοκρατίες κάνουν την εμφάνισή τους στο μεταίχμιο από τον 8ο προς τον 9ον αιώνα;Η αριστοκρατία της γης ή επαρχιακή αριστοκρατία και η αριστοκρατία των αξιωμάτων ή αστική αριστοκρατία.

Ποιους ονομάζουμε δυνατούς;Οι δυνατοί προέκυψαν τον 10ον αιώνα από τη συγχώνευση της αριστοκρατίας της γης και της αριστοκρατίας των αξιωμάτων. Οι δύο ομάδες αριστοκρατίας συνήθιζαν να συνδέονται με επιγαμίες μέχρι που τελικά συγχωνεύτηκαν σε μια τάξη, αυτή των δυνατών.

Ποιοι περιλαμβάνονταν στην τάξη των δυνατών; Περιλαμβάνονταν πολιτικοί, στρατιωτικοί, θρησκευτικοί άρχοντες, διαχειριστές της κρατικής, της αυτοκρατορικής, της εκκλησιαστικής και μοναστικής περιουσίας.

Ποιους ονομάζουμε πένητες και από ποιους αποτελούνταν;Πένητες, είναι οι αγροτικές μάζες που αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκτήμονες, ακτήμονες γεωργούς και παροίκους.

Τι γνωρίζετε για τους ακτήμονες γεωργούς;Μίσθωναν γη για καλλιέργεια.

Τι γνωρίζετε για τους παροίκους;Ήταν δεμένοι με τη γη ή είχαν προσωπική εξάρτηση από τους κυρίους τους.

Από τι κινδύνευε η αγροτική κοινότητα και οι ανεξάρτητοι αγρότες αρχές του 9ου αιώνα;Κινδύνευαν από τη συνήθεια των μεγαλοκτηματιών να αποκτούν τα κτήματα των μικρομεσαίων γαιοκτημόνων με νόμιμους ή και παράνομους τρόπους, αλλά και από τις βαριές φορολογίες που έβαζε το κράτος.

Τι ονομάζουμε χωρία ή προάστια;Ήταν πολυάριθμες και διάσπαρτες εκτάσεις γης, που καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι.

Εξηγήστε τη χλιδάτη ζωή των ευγενών.Οι ευγενείς έκαναν μια ζωή γεμάτη χλιδή εξαιτίας των εσόδων που έπαιρναν από τα κτήματά τους, αλλά και των μισθών που λάμβαναν ως αξιωματούχοι του κράτους.

Που έδειχναν απροθυμία οι ευγενείς;Στο να δαπανήσουν χρήμα για να βελτιώσουν τις εγκαταστάσεις των υποστατικών τους και τα μέσα και τις τεχνικές παραγωγής.

36

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚοινωνία και οικονομία1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία

Σχήμακοινωνία της υπαίθρου

α. Αριστοκρατία της γης β. Πένητες↓ ↓

Μεγαλογαιοκτήμονες ελεύθεροι γαιοκτήμονες // ακτήμονες γεωργοί// πάροικοιΖουν στην πολυτέλεια ↓Έσοδα από γη και μισθοί άθλιες συνθήκες ζωήςαπό κράτος

Ποιες κατηγορίες αγαθών περιλάμβανε και που οφειλόταν η ευφορία των κτημάτων του Φιλάρετου;Ο Φιλάρετος ήταν ζάμπλουτος και κατείχε πολλά κοπάδια:εξακόσια βόδια, εκατό ζευγάρια βοδιών για όργωμα, οκτακόσια άλογα που έβοσκαν στα λιβάδια του, ογδόντα άλογα και μουλάρια που χρησίμευαν για μεταφορές, δώδεκα χιλιάδες πρόβατα. Ήταν επίσης ιδιοκτήτης σαράντα οκτώ εκτεταμένων αγροκτημάτων που είχαν καθορισμένα όρια και διέθετε πολλούς υπηρέτες και πάρα πολλά πλούτη.

Αξιοποιώντας τα δεδομένα του σχετικού παραθέματος και τις λεπτομέρειες της εικόνας του δείπνου, να εντοπίσεις τα στοιχεία που δείχνουν την πολυτέλεια της ζωής της βυζαντινής αριστοκρατίας ( φαγητά, σερβίτσια, σκεύη, έπιπλα )Τα στοιχεία που δείχνουν την πολυτέλεια ότι υπήρχε πολυτελής αίθουσα για επίσημα δείπνα, στην οποία βρίσκονταν ένα αρχαίο τραπέζι από ελεφαντόδοτο με χρυσή επένδυση, στρογγυλόσχημο και υπερβολικά μεγάλο, αφού χωρούσε τριάντα έξι άνδρες. Τα φαγητά που σερβίρονταν ήταν φαγητά που ταίριαζαν σε αυτοκράτορες και έπιναν σε κούπες άφθονο κρασί. Τέλος υπήρχαν δούλοι που δούλευαν μόνο και μόνο για το σερβίρισμα του φαγητού.

β. Οικονομία και κοινωνία των πόλεων

Πώς χαρακτηρίζεται η οικονομία των πόλεων και γιατί;Εκχρηματισμένη διότι στηριζόταν σε συναλλαγές με χρήματα.

Ποιες παλιές πόλεις ανοικοδομούνται, ποιες έγιναν αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα και ποιες έκαναν ετήσιες εμποροπανηγύρεις;Οι παλιές πόλεις που ανοικοδομήθηκαν ήταν η Πάτρα και η Σπάρτη. Αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα ( αστυκώμαι ή αγροπόλεις ) έγιναν τα κάστρα όπως το Άρτζε ( Γεωργία ) και το Άνιον ( Αρμενία ). Μεγάλη εμπορική κίνηση και διεξαγωγή εμποροπανηγύρεις έκαναν η Έφεσος, η Ευχάϊτα και η Τραπεζούντα.

Τι ήταν τα συστήματα;Ήταν συντεχνίες ή επαγγελματικά σωματεία στα οποία ήταν οργανωμένοι οι έμποροι και οι βιοτέχνες. Αυτά προκαθόριζαν την παραγωγή και τις τιμές των προϊόντων.

37

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚοινωνία και οικονομία1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία

Από ποιον καθοριζόταν η λειτουργία των συστημάτων στην Κωνσταντινούπολη;Καθοριζόταν από το Επαρχικόν Βιβλίον, συλλογή διατάξεων των αρχών του 10ου αιώνα.

Με τι ασχολούνταν οι περισσότερες βιοτεχνίες και ποιες νέες κάνουν την εμφάνισή τους τον 10ον αιώνα;Οι περισσότερες βιοτεχνίες αφορούσαν τον τομέα των τροφίμων. Από τον 10ον αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους επιχειρήσεις σχετικές με την επεξεργασία και εμπορία ειδών πολυτελείας ( μετάξι, μπαχαρικά, πολύτιμοι λίθοι ).

Με ποιες περιοχές αναπτύσσει το Βυζάντιο εμπορικές σχέσεις στα μέσα του 10ου αιώνα;Με τους Βούλγαρους, τους Ρώσους, τις ιταλικές πόλεις και ιδιαίτερα τη Βενετία και με το Χαλιφάτο.

Τι γνωρίζετε για τις εμπορικές σχέσεις Βυζαντίου – Χαλιφάτου;Οι Βυζαντινοί έμποροι ταξίδευαν μέχρι το Κάιρο και άλλους τόπους του Χαλιφάτου και προμηθεύονταν τα περιζήτητα και πολύ επικερδή μπαχαρικά. Αλλά και οι μουσουλμάνοι έμποροι έφερναν από το Βυζάντιο στις δικές τους αγορές: μπαχαρικά, αρώματα και βαφικές ύλες. Ο εκτελωνισμός των εμπορευμάτων γινόταν στην Τραπεζούντα, εμπορική πύλη της Μικράς Ασίας προς Ανατολάς.

Ποια τάξη δημιουργήθηκε από τη ανάπτυξη της αστικής οικονομίας και ποιους περιλάμβανε; Τι γνωρίζετε για αυτήν;Δημιουργήθηκε η μεσαία τάξη, δηλαδή η τάξη των επιχειρηματιών. Περιλάμβανε εμποροβιοτέχνες, ναυκλήρους και τραπεζίτες.Αυτή η τάξη ήταν οργανωμένη σε συντεχνίες ή αδελφότητες και υποκινούσε συχνά λαϊκά κινήματα κατά των ευγενών. Έφτασε στο απόγειο της πολιτικής και κοινωνικής της επιρροής στα μέσα του 11ου αιώνα.

Τι γνωρίζετε για την τάξη του δήμου;Ήταν πολυάριθμη και αποτελούνταν από φτωχούς που εργάζονταν περιστασιακά ή ήταν άνεργοι.

Σχήμακοινωνία της υπαίθρου

α. Αριστοκράτες αξιωμάτων β. Μεσαία τάξη: γ. Δήμοι:1. ναύκληροι φτωχοί εργάτες2. τραπεζίτες3. εμποροβιοτέχνες

38

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚοινωνία και οικονομία2. Η νομοθεσία της Μακεδονικής δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς»

α. Η νομοθετική δραστηριότητα Γιατί η δυναστεία των Μακεδόνων αναθεώρησε τη νομοθεσία των Ισαύρων;Διότι ήθελαν να κάνουν περισσότερο εύρυθμη τη λειτουργία της διοίκησης και να λύσουν τα επείγον κοινωνικά προβλήματα. Έτσι φρόντισαν να αναθεωρήσουν τη δυναστεία των Ισαύρων και να εκδώσουν νόμους προσαρμοσμένους στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής τους.

Ποιες συλλογές ή μεμονωμένους νόμους εξέδωσαν και σε τι αφορούσαν;1. Πρόχειρος νόμος: εύχρηστο επάνθημα νόμων που αντικατέστησε την Εκλογή νομική συλλογή των Ισαύρων.2. Επαναγωγή: εισαγωγή στον Πρόχειρο νόμο που καθόριζε με ακρίβεια τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και του πατριάρχη.3. Βασιλικά: συλλογή νόμων, η οποία αντλεί από τις νομικές συλλογές του Ιουστινιανού ( 60 βιβλία ).4. Επαρχικόν Βιβλίον:διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης.5. Νεαρές: νέοι νόμοι που απέβλεπαν κυρίως στον περιορισμό της μεγάλης γαιοκτησίας.

β. Νόμοι και αγώνας κατά των δυνατών Γιατί το κράτος αγωνίζεται κατά των δυνατών;Διότι οι δυνατοί ( μεγάλοι γαιοκτήμονες ) επιδίωκαν:1. να ιδιοποιηθούν τη γη των φτωχών, 2. να αποσπάσουν προνόμια 3. και να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία. Έτσι το Βυζαντινό κράτος δεν μπορούσε να ανεχθεί αυτές τους τις επιδιώξεις. Εξάλλου 4. οι ελεύθεροι αγρότες υπηρετούσαν στους θεματικούς στρατούς και οι φόροι που πλήρωναν αποτελούσαν την κύρια πηγή εσόδων του κράτους. Αυτό σήμαινε ότι η άμυνα(στρατός) και η οικονομία(έσοδα) του Βυζαντίου ήταν αδιανόητα χωρίς τη μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία. Έτσι έπρεπε οι αυτοκράτορες να προστατεύσουν την αγροτική κοινότητα και τους ελεύθερους καλλιεργητές από τις καταχρήσεις των δυνατών.

Αναφερθείτε στους νόμους με τους οποίους οι Μακεδόνες αυτοκράτορες προσπάθησαν να περιορίσουν τη δύναμη των δυνατών1. Επέβαλαν να προτιμώνται ως αγοραστές οι γείτονες και οι συγγενείς, όταν πουλιόταν ένα κομμάτι κοινοτικής γης.2. Να αποδίδονται τα χωράφια που είχαν σφετεριστεί οι δυνατοί στους προηγούμενους φτωχούς ιδιοκτήτες τους χωρίς αποζημίωση.3. Να απαγορεύεται η πώληση και αγορά στρατιωτικών κτημάτων. Ενώ όποιος διέθετε τέτοια κτήματα έπρεπε να στρατεύεται.4. Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας5. Οι δυνατοί να πληρώνουν τους φόρους των φτωχών του χωριού και όχι όλη η κοινότητα όπως γινόταν παλιά.

39

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚοινωνία και οικονομία2. Η νομοθεσία της Μακεδονικής δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς» Να εντοπίσεις τα βασικά σημεία της Νεαράς του 996, αφού λάβεις υπόψη ότι αυτή καταργούσε το νόμο, ο οποίος, μετά παρέλευση 40ετίας απήλλασσε τους δυνατούς από την υποχρέωση να αποδώσουν στους πένητες τα κτήματα που είχαν σφετεριστεί.Η Νεαρά του 996 έλεγε ότι για σαράντα χρόνια οι δυνατοί έπρεπε να αποδίδουν στους φτωχούς την περιουσία τους και οι ίδιοι να μην δικαιούνται να πάρουν πίσω το αντίτιμο της αγοράς αυτών των τόπων και τα έξοδα των βελτιώσεων που έκαναν.

Σχολιάστε τη συμπεριφορά των δυνατών, έναντι των πενήτων, όπως αυτή περιγράφεται στη Νεαρά του έτους 934. Ποιες επιπτώσεις είχε αυτή στη ζωή των ελεύθερων αγροτών;Οι δυνατοί προκαλούσαν βίαιες επιθέσεις, διώξεις και αγγαρείες προς τους φτωχούς, τους πένητες. Επίσης τους προκαλούσαν θλίψεις και στενοχώριες προξενώντας έτσι μεγάλες καταστροφές στο κοινό συμφέρον. Έτσι οι φτωχοί εξαιτίας των προβλημάτων αυτών αναγκάζονταν να πουλούν τη γη τους και να δουλεύουν ως εργάτες σε χωράφια των γαιοκτημόνων ή να ενοικιάζουν γη από τους δυνατούς και να την καλλιεργούν.

40

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοI . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση 1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025 – 1081)

α. Η εσωτερική κρίση

Πότε αρχίζει η εσωτερική κρίση του Βυζαντίου; Όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄δηλαδή το 1025

Εξηγήστε την κατάσταση κρίσης στην οποία είχε περιέλθει το Βυζάντιο.Α) Το Βυζάντιο πήρε μέτρα αποστρατιωτικοποίησης επειδή είχε τη ψευδαίσθηση ότι είχε εξασφαλίσει αδιατάρακτη και διαρκή ειρήνη. Έτσι: 1. παραμέλησε το στόλο, 2. διέλυσε σταδιακά τα θέματα και τους θεματικούς στρατούς, 3. αντικατέστησε την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία με ένα φόρο που χρησιμοποιήθηκε για τη στρατολογία ξένων μισθοφόρων και 4. χρησιμοποίησε πολλούς ξένους σε ανώτερες θέσεις. Β) Οι βαριές φορολογίες που επέβαλε το Βυζάντιο προκάλεσαν ταραχές και εξεγέρσεις των επαρχιακών αγροτικών πληθυσμών (κοινωνική κρίση).Γ) Είχε εκδηλωθεί πολιτική αστάθεια (αλλαγές αυτοκρατόρων, εκμετάλλευση των φτωχών και της αστικής τάξης από τους αυτοκράτορες).

β. Οι στρατιωτικές αποτυχίες

Ποιοι οι εχθροί του Βυζαντίου στην Ανατολή, τη Δύση και το Βορρά;Ανατολή οι Σελτζούκοι:τουρκικό φύλοΔύση οι Νορμανδοί, σκανδιναβικής καταγωγήςΒορράς οι Ούγγροι και οι Σέρβοι

Ποιες στρατιωτικές επιτυχίες σημειώνουν οι εχθροί του Βυζαντίου;Οι Σελτζούκοι στη μάχη του Ματζικέρτ, κοντά στη λίμνη Βαν της Αρμενίας (1071) συντρίβουν τα μισθοφορικά στρατεύματα του Βυζαντίου. Αίτια της ήττας:η έλλειψη οπλισμού, πειθαρχίας και ηθικού.Οι Νορμανδοί αφαιρούν από το Βυζάντιο τις ιταλικές του κτήσεις. Το 1071 πέφτει στα χέρια τους το τελευταίο βυζαντινό οχυρό της Ιταλίας, η πόλη Μπάρι στις ακτές της Αδριατικής.Ενώ πολύ επικίνδυνοι στα βόρεια ου Βυζαντίου αποδεικνύονται οι Ούγγροι και οι Σέρβοι.

Ποιοι θα επιφέρουν την άνοδο του Βυζαντίου;Η δυναστεία των Κομνηνών.

Ποια άποψη πρεσβεύει ο στρατηγός για τους ξένους και πού τη στηρίζει;Ο στρατηγός υποστηρίζει ότι στους ξένους που δεν κρατάνε από βασιλική γενιά στη χώρα τους, δεν πρέπει να απονέμουν μεγάλους τίτλους αλλά και ούτε να τους

41

εμπιστεύονται τις εξουσίες αφού κάνοντας κάτι τέτοιο συνεπάγεται μείωση των Ρωμαίων αρχόντων. Επίσης αν ακούσουν στη χώρα του ξένου ότι αυτός πήρε

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοI . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση 1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025 – 1081)

αξιώματα σε άλλη χώρα σίγουρα θα γελάσουν και θα πουν πόσο ανάξιοι θα ήταν οι Ρωμαίοι για να δώσουν σε αυτόν τα αξιώματα.

Ποια ήταν, σύμφωνα με το παράθεμα, η κατάσταση του βυζαντινού στρατού στις παραμονές της μάχης του Ματζικέρτ; Πού αποδίδεται από το χρονογράφο Κέδρινο;Ο βυζαντινός στρατός αποτελείτο από Βούλγαρους, Ούζους και άλλους ξένους όπως Φράγκους και Βάραγγους. Όλοι αυτοί ήταν λίγοι άντρες, τσακισμένοι από τη φτώχεια και το άγχος και άοπλοι. Ήταν άσχετοι και άχρηστοι και στερημένοι από μισθό και τις συνηθισμένες προμήθειες επειδή κανένας αυτοκράτορας δεν είχε επιχειρήσει εκστρατεία για πολλά χρόνια. Ήταν επίσης δειλοί και φυγόμαχοι και φαίνονταν ανίκανοι για οποιαδήποτε γενναία πράξη.

42

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοI . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση 2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίαςα. Κατάσταση της αυτοκρατορίας

Ποιος ήταν ο Αλέξιος Α΄ ;Ο ιδρυτής της δυναστείας των Κομνηνών.

Τι γίνεται όταν ο Αλέξιος ανήλθε στο θρόνο (1081 – 1118) ;Το Βυζάντιο δεχόταν επίθεση και κινδύνευε σε όλα τα μέτωπα.

Ποιοι ο εχθροί του Βυζαντίου αυτή την εποχή και ποια η δράση τους;Οι Νορμανδοί που απειλούν τις ακτές της Ηπείρου, οι Κουμάνοι – Πατζινάκες που λεηλατούν τα Βαλκάνια και οι Σελτζούκοι που κατακτούν μέρος της Μικράς Ασίας.

β. Εσωτερική πολιτική

Ποια η εσωτερική πολιτική των Κομνηνών;Οι Κομνηνοί εφαρμόζουν το θεσμό της Πρόνοιας.

Τι γνωρίζετε για το θεσμό της Πρόνοιας;Ο θεσμός της πρόνοιας στηριζόταν στους ευγενείς. Δηλαδή παραχωρούσαν ισόβια, αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα στους ευγενείς, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών.

Πώς ονομάστηκαν οι ευγενείς και σε ποια κατάσταση περιήλθαν οι απλοί αγρότες, εξαιτίας του θεσμού της Πρόνοιας;Οι ευγενείς ονομάστηκαν προνοιάριοι ή στρατιώτες και έγιναν η άρχουσα τάξη, ενώ οι απλοί αγρότες βυθίστηκαν στην αθλιότητα.

γ. Εξωτερικές επιτυχίες

Ποιες οι εξωτερικές επιτυχίες του Αλεξίου Α΄ ;Ανέκτησε τη δυτική Μ. Ασία που περιλάμβανε τη Νίκαια, τη Σμύρνη, την Έφεσο και τις Σάρδεις. Επίσης στα Βαλκάνια πέτυχε με τη διπλωματία και τον πόλεμο να απαλλαγεί από τις επιδρομές των Πατζινακών και των Κουμάνων.

Ποιες οι εξωτερικές επιτυχίες του Ιωάννη Κομνηνού (1118 – 1143);Κατέκτησε διάφορα ξένα κρατίδια στη Μ. Ασία και έφτασε ως τη συριακή Αντιόχεια. Στα Βαλκάνια επέβαλε την κυριαρχία τους στους Σέρβους και προσπάθησε να θέσει υπό βυζαντινή κηδεμονία το Ουγγρικό Βασίλειο που αποτελούσε μια αναδυόμενη δύναμη.

Ποιες οι εξωτερικές επιτυχίες του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143 – 1180);Ακλούθησε φιλοδυτική πολιτική και στηρίχτηκε στις υπηρεσίες των Λατίνων. Σύνηψε ειρήνη με τους Ούγγρους, κυριάρχησε στα βορειοδυτικά Βαλκάνια και

43

ταπείνωσε τους Σέρβους. Επίσης συνέχισε τις εκστρατείες κατά των σελτζουκικών κτήσεων στη Μ. Ασία.Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοI . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση 2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας

δ. Η στρατιωτική κατάρρευση

Πού εξολοθρεύεται σχεδόν ο Βυζαντινός στρατός και πότε;Εξολοθρεύεται το 1176 στο Μυριοκέφαλο της Φρυγίας από τους Τούρκους.

Με ποια ήττα συνέκρινε ο Μανουήλ Κομνηνός την ήττα στο Μυριοκέφαλο;Με την ήττα στο Ματζικέρτ.

Ποιες οι συνέπειες της νίκης των Τούρκων;1. Παγιώθηκε η θέση των Τούρκων και επηρεάστηκε καθοριστικά η φυσιογνωμία της Μ. Ασίας.2. Καταλήψεις πόλεων3. Σφαγές4. Φυγή Χριστιανών σε γειτονικές χώρες5. Πείνα6. Πανούκλα

Τι επιφέρουν αυτές οι συνέπειες;Τον εξισλαμισμό των μικρασιατικών επαρχιών.

Ποια η πολιτική του Μανουήλ έναντι των Λατίνων;Ανέθεσε σπουδαία καθήκοντα μόνο σε Λατίνους περιφρονώντας τη μαλθακότητα και θηλυπρέπεια των Ελλήνων. Οι Λατίνοι είχαν αφοσίωση και δύναμη πράγμα που έκανε το Μανουήλ να τους παραχωρεί υψηλότερα αξιώματα.

Ποια ήταν η ταυτότητα των προνοιάριων και ποιες συνέπειες είχε η επέκταση του θεσμού της πρόνοιας στα χρόνια του Μανουήλ Κομνηνού, σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα;Οι προνοιάριοι όπως τους κατάντησε ο Μανουήλ ήταν χαλαρή στρατιωτική τάξη από ευγενείς, Σε αυτούς παραχωρούσαν ισόβια αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών. Οι προνοιάριοι έγιναν η άρχουσα τάξη. Οι συνέπειες της επέκτασης του θεσμού της Πρόνοιας ήταν ότι:1.οι κάτοικοι των επαρχιών υπέστησαν τα πάνδεινα από την απληστία των προνοιάριων, αφού τους άρπαζαν τα χρήματά τους και τα ρούχα τους. Επίσης 2. όποιος ήθελε μπορούσε να στρατολογηθεί φτάνει να είχε ένα περσικό άλογο ή να κατάθετε λίγα χρυσά νομίσματα. Τέλος, 3. επαρχίες λεηλατήθηκαν από τους εχθρούς ενώ άλλες καταστράφηκαν από τους ίδιους τους προνοιάρους.

44

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοI . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση 3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των Εκκλησιών

α. Εμπορικά προνόμια στους Βένετους

Από ποιους ζητά βοήθεια ο Αλέξιος Α΄για να αποκρούσει τους Νορμανδούς της Ιταλίας που είχαν αποβιβαστεί στα παράλια της Ηπείρου;Από τους Βένετους.

Τι συμβαίνει εξαιτίας της αρωγής των Βενετών;Το Βυζάντιο κατανικά τους Νορμανδούς.

Τι ήταν το χρυσόβουλο;Το χρυσόβουλο το έδωσε ο Αλέξιος Α΄ στους Βένετους για να τους ανταμείψει για τη βοήθειά τους. Ήταν επίσημη έγγραφη συμφωνία, υπογεγραμμένη από τον αυτοκράτορα και σφραγισμένη με τη χρυσή του βούλα.

Πότε δόθηκε το χρυσόβουλο και ποια προνόμια δίνονταν στους Βένετους;Δόθηκε το 1082. Τα προνόμια ήταν τα εξής:1. παραχωρήθηκαν τίτλοι και χρηματικές χορηγίες στους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς άρχοντες της Βενετίας.2. παραχωρήθηκαν στους έμπορους της Βενετίας σκάλες (αποβάθρες) και εμπορικά καταστήματα στην προκυμαία της πρωτεύουσας.3. επιτράπηκε στους Βένετους να εμπορεύονται ελεύθερα, χωρίς να πληρώνουν δασμούς σε όλα τα σημαντικά βυζαντινά λιμάνια.

Ποια η σημασία του χρυσόβουλου;1. Το Βυζάντιο παραιτήθηκε από τα φορολογικά, ναυτιλιακά και οικονομικά του δικαιώματα.2. Οι Βενετοί διείσδυσαν οικονομικά και ίδρυσαν πανίσχυρη αποικιακή αυτοκρατορία στην Ανατολή.3. Το Βυζάντιο έχασε το ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ Αράβων και Δυτ. Ευρώπης και την κυρίαρχη θέση του στο εμπόριο της Μεσογείου.

Πώς προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα οι επόμενοι αυτοκράτορες;1. Δήμευσαν τις περιουσίες των Βενετών.2. Υποκίνησαν βιαιότητες του πληθυσμού της πρωτεύουσας εναντίον τους.3. Ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός παραχώρησε προνόμια στις άλλες ιταλικές πόλεις, Πίζα και Γένουα που ανταγωνίζονταν τη Βενετία, παρεμβαίνοντας στρατιωτικά στην Ιταλία, όπως ο Ιουστινιανός Α΄

45

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοI . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση 3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των Εκκλησιών

β. Το σχίσμα των δύο Εκκλησιών

Τι ονομάζουμε σχίσμα; Σχίσμα ονομάζουμε τη ρήξη μεταξύ των πατριαρχείων της Δύσης και της Ανατολής (Ρώμης και Κωνσταντινούπολης). Αφορούσε το ζήτημα της κυριαρχίας επί της χριστιανικής οικουμένης (ποια από τις δύο εκκλησίες θα κυριαρχεί).

Ποια πατριαρχεία συμπαρατάσσονται με αυτό της Κωνσταντινούπολης;Τα πατριαρχεία της Αντιόχειας, των Ιεροσολύμων και της Αλεξάνδρειας.

Κάτω από ποιες συνθήκες οδηγηθήκαμε στο σχίσμα;Η παπική εκκλησία με αρχηγό τον καρδινάλιο Ουμβέρτο επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη, για να συζητήσει με τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο την επίλυση των λειτουργικών και δογματικών διαφορών που υπήρχαν ανάμεσα στα δύο πατριαρχεία. Η αλαζονεία των δύο διαπραγματευτών οδήγησε στην οριστική ρήξη μεταξύ των δύο πατριαρχείων. Έτσι στο εξής είχαμε την ορθόδοξη και ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε το μίσος μεταξύ Ανατολής και Δύσης.

46

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοII . Οι σταυροφορίες και οι συνέπειές τους για το Βυζάντιο 1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Πόλης

α. Ορισμός και παράγοντες

Τι ήταν οι σταυροφορίες;Ήταν μια κίνηση που εκδηλώθηκε τον 11ον αιώνα στη Δύση. Προήλθε από πρωτοβουλία των παπών και απέβλεπε στην απελευθέρωση του Πανάγιου Τάφου και των Αγίων Τόπων από τους Σελτζούκους.

Ποιοι παράγοντες επηρέασαν τη διαμόρφωση των σταυροφοριών; 1. η φημολογία για τις ωμότητες των Αράβων και Τούρκων κατά των προσκυνητών2. τα οικονομικά προβλήματα της Δύσης3. το κάλεσμα για βοήθεια που απηύθυνε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός στους ηγεμόνες της Δύσης.

Ο Αλέξιος Α΄ και η πρώτη σταυροφορία (πηγή)Ο Αλέξιος Α΄ σκέφτηκε ότι δεν ήταν σε θέση να σηκώσει μόνος του το βάρος του αγώνα εναντίον των Σελτζούκων, έτσι συνειδητοποιείσαι ότι έπρεπε να συμμαχήσει με τους Ιταλούς. Για να τους παρακινήσει λοιπόν χρησιμοποίησε την πρόφαση ότι οι Λατίνοι θεωρούσαν ανυπόφορο που οι Τούρκοι έλεγχαν το ζωοποιό τάφο και τα Ιεροσόλυμα. Έτσι παρακίνησε πολλούς της Δύσης να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους. Αφού έκανε λοιπόν τις απαραίτητες συνθήκες και αντάλλαξε όρκους πίστης εκστράτευσε στην Ανατολή. Ανάγκασε πολλούς Πέρσες να εγκαταλείψουν τις χώρες των Ρωμαίων και αποκατέστησε τη ρωμαϊκή δύναμη στην Ανατολή.

β. Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες

Α΄ σταυροφορίαΧρόνος: 1096 – 1099Κήρυξη: από τον πάπα Ουρανό Β΄ στην Κλερμόν της Γαλλίας Χαρακτήρας: θρησκευτικόςΔιακρίνεται: σε μια λαϊκή και μια φεουδαρχική σταυροφορίαΤι έγινε; Οι ανοργάνωτες λαϊκές μάζες εξολοθρεύτηκαν από τους Τούρκους. Ακολούθησε η εκστρατεία των φεουδαρχών που νίκησαν τους Τούρκους και έτσι ανέκτησαν και παραχώρησαν στο Βυζάντιο βάσει συμφωνίας τα εδάφη της δυτικής Μικράς Ασίας.Τι ιδρύθηκε στη Συρία και Παλαιστίνη;Ιδρύθηκε από τους φεουδάρχες μια σειρά από ηγεμονίες και αυτοτελή κρατίδια.

Β΄ και Γ΄ σταυροφορίαΧρόνος: 12ος αιώναςΤι έγινε; Δεν στέφθηκαν με επιτυχία. Τι σχέση έχει η Κύπρος με τη Γ΄ σταυροφορία;

47

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοII . Οι σταυροφορίες και οι συνέπειές τους για το Βυζάντιο 1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Πόλης

Σε αυτή τη σταυροφορία η Κύπρος καταλήφθηκε από τον Άγγλο βασιλιά Ριχάρδο Λεοντόκαρδο και παραδόθηκε έπειτα στο φράγκο Λουζινιάν (1192). Η Κύπρος ήταν σημαντική απώλεια για το Βυζάντιο.

γ. Η τέταρτη σταυροφορία

Ποια η διαφορά αυτής της σταυροφορίας με τις άλλες;Η σταυροφορία αυτή δεν βασιζόταν σε θρησκευτικά κίνητρα αλλά σε υλικά.

Ποιος ήταν ο αρχικός στόχος της Δ΄ σταυροφορίας και ποιος κατέληξε να είναι;Ο αρχικός στόχος ήταν να πάνε οι σταυροφόροι στην Αίγυπτο και τη Συρία, αλλά παρεξέκλιναν από αυτόν και κατάλαβαν την Κωνσταντινούπολη (1204).

48

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοII . Οι σταυροφορίες και οι συνέπειές τους για το Βυζάντιο 2. Η περίοδος της Λατινοκρατίας και τα ελληνικά κράτη

α) Τα λατινικά κράτη

Πότε αρχίζει η περίοδος της Λατινοκρατίας;Όταν μοιράστηκαν τα βυζαντινά εδάφη (Ρωμανία).

Ποιοι παίρνουν το μεγαλύτερο κομμάτι εδαφικής γης; Εξηγήστε.Οι Βενετοί είναι αυτοί που παίρνουν τη μερίδα του λέοντος, αφού λαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της Βασιλεύουσας και τα σημαντικότερα λιμάνια και νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους.

Τι καταφέρνει να πάρει ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας;Πήρε την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης.

Ποιο βασίλειο εξαρτιόνταν από την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπόλης;Το βασίλειο της Θεσσαλονίκης που περιλάμβανε θρακικά και μακεδονικά εδάφη.

Ποια λατινικά κράτη εξαρτιόνταν από το βασίλειο της Θεσσαλονίκης; Το δουκάτο των Αθηνών και η ηγεμονία της Αχαΐας.

Ποιο εξουσίασαν στο δουκάτο των Αθηνών και ποιοι στην ηγεμονία της Αχαΐας;Στο δουκάτο των Αθηνών το 14ον αιώνα εξουσίασαν αρχικά οι Καταλανοί και αργότερα μια Φλωρεντινή οικογένεια τραπεζιτών. Στην ηγεμονία της Αχαΐας γεννήθηκε το Δεσποτάτο του Μυστρά.

β) Τα ελληνικά κράτη

Σε ποια ελληνικά κράτη βρίσκουν καταφύγιο οι Έλληνες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης(1204);Βρίσκουν καταφύγιο σε τρία ελληνικά κράτη: στην αυτοκρατορία της Τραπεζούντας που εκτείνονταν στις ΝΑ ακτές του Εύξεινου Πόντου, στην αυτοκρατορία της Νίκαιας στο ΒΔ τμήμα της Μικράς Ασίας και στο κράτος της Ηπείρου που περιλάμβανε την Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία.

Πηγή: Το κράτος της Τραπεζούντας κατά το μαροκινό γεωγράφο ΟυμάριΤο κράτος διασχίζεται από πολλούς ταξιδευτές. Ο πληθυσμός της είναι μεγαλύτερος και πιο τολμηρός από το βασίλειο της Γεωργίας σύμφωνα με τους χριστιανούς μονάρχες. Ο βασιλιάς της είναι από γενιά ενδοξότερη και υπερέχει από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου κατά πολύ. Οι στρατιώτες του βασιλιά είναι ήρωες και θυμίζουν λιοντάρια που δεν επιτρέπουν να τους ξεφύγει η λεία.

49


Τι δίνεται από τους Φράγκους πίσω στο Βυζάντιο μετά τη μάχη της Πελαγονίας (1259);Δίνονται τα κάστρα Μάνη, Γεράκι, Μονεμβασιά και Μυστράς.

Γιατί θεωρήθηκε σημαντική η επανάκτηση αυτών των κάστρων;Διότι αυτά θα αποτελέσουν τον πυρήνα ενός μικρού κράτους που απορρόφησε βαθμιαία τις φραγκικές κτήσεις και εξελίχθηκε σε δεσποτάτο του Μυστρά.

Από ποιον κυβερνιόταν το δεσποτάτο του Μυστρά;Από τον αδελφό του Βυζαντινού αυτοκράτορα.

Ποια πόλη ήταν η πρωτεύουσα του δεσποτάτου και γιατί θεωρείται σημαντική;Ήταν η πόλη Μυστράς και θεωρείται σημαντική γιατί αποτελεί με τα παλάτια, τα αρχοντικά και τις εκκλησίες της τη ζωντανή μαρτυρία για το μεγαλείο του πολιτισμού και της τέχνης του δεσποτάτου.

Πηγή: Η φραγκική καταπίεση στη Στερεά ΕλλάδαΟι Φράγκοι ξεγύμνωναν, έδερναν και βασάνιζαν με αγγαρείες και ταλαιπωρίες τους Σαλωνίτες. Μάλιστα ένας Φράγκος αυθέντης άρπαξε τα πλούτη του δεσπότη των Σαλώνων Σεραφείμ και πήρε και την κόρη αυτού, στο παλάτι του. Ο δεσπότης τότε ξεσήκωσε τους Σαλωνίτες εναντίον του και έγραψε στους Τούρκους να έρθουν να τους δώσουν τα Σάλωνα. Έτσι σύμφωνα με την πηγή έχουμε το πέρασμα από τη Φραγκοκρατία στην Οθωμανική κατάκτηση, στη Στερεά Ελλάδα.

γ) Λατίνοι και Έλληνες

Πώς αντιμετώπισαν οι Έλληνες τους Λατίνους;Οι Έλληνες αντιστάθηκαν αποφασιστικά στους Λατίνους, παρά την υπεροψία και περιφρόνηση που έδειξαν αυτοί.

δ) Νέα ιδεολογία και ανάκτηση της Πόλης

Ποια ήταν τα τέσσερα ελληνικά κράτη που συσπείρωσαν τους Έλληνες εναντίον των Λατίνων;Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η αυτοκρατορία της Νίκαιας, το κράτος της Ηπείρου και το δεσποτάτο του Μυστρά.

Ποια ήταν η νέα ιδεολογία που διοχετεύτηκε στους Έλληνες και τους βοήθησε να ανακτήσουν την Πόλη;

50

Οι Έλληνες τους Βυζαντίου είχαν καταλάβει πλέον ότι έπρεπε να υπερασπιστούν τα στοιχεία που τους όριζαν σαν λαό, δηλαδή την αρχαία ελληνική κληρονομιά και τη χριστιανική πίστη. Η νέα ιδεολογία ισοδυναμούσε με το ξύπνημα του εθνικού τους αισθήματος, του αισθήματος ότι ήταν Έλληνες.


Που καταφέρνουν να αναπτυχθούν τα ελληνικά κράτη και σε τι τους βοήθησε αυτό; Πότε πραγματοποιείται τελικά η ανάκτηση της Πόλης;Καταφέρνουν να οργανωθούν στρατιωτικά και πολιτικά και να προκόψουν στην οικονομία. Αυτό τους δίνει έναυσμα για να εργαστούν σκληρά για την ανάκτηση της Πόλης, που τελικά πραγματοποιείται από τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο το 1261.

Πηγή: Ο Ιωάννης Βατάτζης απαγορεύει την εισαγωγή πολυτελών ενδυμάτωνΕπειδή οι Ρωμαίοι σπαταλούσαν τα πλούτη τους για να αγοράζουν ενδύματα από ξένους λαούς ο Ιωάννης Βατάτζης βγάζει νόμο και απαγορεύει την εισαγωγή των πολυτελών ενδυμάτων. Αν κάποιος φορούσε ξενόφερτα ρούχα κηρυσσόταν άτιμος. Το κάνει αυτό για να ψηλώσει την οικονομία τς δικής του χώρας αλλά και για να μην αγοράζουν οι Ρωμαίοι από τους Βυζαντινούς.

51


Κεφάλαιο τέταρτοIII . Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωμανούς 1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες για ανάσχεσή τους

α. Η αδυναμία του Βυζαντίου

Πότε χρονολογείται η τελευταία αναλαμπή του Βυζαντίου;Η τελευταία αναλαμπή του Βυζαντίου χρονολογείται ως τα μέσα του 14ου αιώνα, κυρίως χάρη στην ευφυή διπλωματία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.

Ποιοι παράγοντες συνέτειναν στην αδυναμία του Βυζαντίου;- Οι εμφύλιοι πόλεμοι που έφεραν γρήγορα την οικονομική και στρατιωτική

κατάρρευση.- Η υποτίμηση του νομίσματος (οικονομική εξαθλίωση).- Η επιβολή βαριάς φορολογίας.- Η γενική εξαθλίωση που επικρατούσε.- Η μείωση από τον Ανδρόνικο Β΄ του στρατού και του στόλου και η κριάρια

των ξένων μισθοφόρων.

Πώς αντιδρά ο λαός και η μεσαία τάξη εξαιτίας της βαριάς φορολογίας και εξαθλίωσης που επικρατούσε;Ο λαός και η μεσαία τάξη αντιδρούν με επαναστάσεις εναντίον των ευγενών στη Θεσσαλονίκη και την Ανδριανούπολη.

Που οδηγεί η αδυναμία του Βυζαντίου;Οδηγεί στην δημιουργία της αδύναμης αυτοκρατορίας των Στενών (δηλαδή στην παρακμή και συρρίκνωση του Βυζαντίου), η οποία καταλύθηκε εύκολα από τους Τούρκους.

β. Οθωμανοί και οι κατακτήσεις τους

Τι γνωρίζετε για τους Οθωμανούς;- Τούρκικη φυλή.- Νομάδες ασιατικής καταγωγής.- Μετανάστευσαν σε μια περιοχή κοντά στην Προύσα.- Οργανώθηκαν από το σουλτάνο Οθμάν ή Οσμάν στον οποίο οφείλουν το

όνομά τους.

Με ποια μέσα κατάφεραν να επικρατήσουν και να επεκταθούν οι Οθωμανοί;

52

- Αξιοποίησαν τον ισλαμικό θεσμό των γαζηδών (δηλαδή των φανατικών μαχητών του Ισλάμ), για να αναγκάσουν τις ελληνικές πόλεις να παραδοθούν μετά από μακρόχρονη πολιορκία. Έτσι κατέκτησαν βαθμιαία όλη τη Μ. Ασία.

- Εφάρμοσαν το παιδομάζωμα για να ενισχύσουν το στρατό τους Έτσιδημιούργησαν ένα νέο στρατό το οποίο ήταν επίλεκτο τάγμα, τους γνωστούς γενίτσαρους.

Μεσαιωνική και Νεότερη ΙστορίαΚεφάλαιο τέταρτοIII . Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωμανούς 1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες για ανάσχεσή τους

β. Οθωμανοί και οι κατακτήσεις τους

Τι γνωρίζετε για το παιδομάζωμα;Οι Οθωμανοί για να ενισχύσουν το στρατό τους στρατολογούσαν τα χριστιανόπαιδα, δηλαδή τα παιδιά των Χριστιανών. Αφού τα εξισλάμιζαν και τους μάθαιναν την Τουρκική, τους έκαναν στρατιώτες δικούς τους. Τα παιδιά αυτά αποτέλεσαν ένα νέο στρατό, το τάγμα των γενιτσάρων.

Πότε αρχίζουν οι ευρωπαϊκές κατακτήσεις των Οθωμανών και ποιες ήταν αυτές;Αρχίζουν στα μέσα του 14ου αιώνα. Οι Οθωμανοί περνούν στην Ευρώπη και κατακτούν την Καλλίπολη (1354), τους Βαλκανικούς λαούς, όπως η Βουλγαρίακαι η Σερβία (1389).

Πώς ονομάζεται η μάχη στην οποία οι Σέρβοι υπέκυψαν στους Οθωμανούς;Μάχη του Κοσσυφοπεδίου (1389).

γ. Προσπάθειες ανάσχεσης των Οθωμανών

Ποιες οι προσπάθειες ανάσχεσης των Οθωμανών;Με τη μάχη της άγκυρας και με την σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας.

Τι γνωρίζετε για τη μάχη της Άγκυρας;Συντελείται το 1402 από τους Μογγόλους, οι οποίοι εισβάλλουν στη Μικρά Ασία και κατανικούν το σουλτάνο Βαγιαζίτ.

Ποια η σημασία της ήττας των Οθωμανών;Προκαλείται βαθιά κρίση στο Οθωμανικό κράτος και δίνεται παράταση ζωής στο ετοιμόρροπο Βυζάντιο.

Τι γνωρίζετε για τη σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας;Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ ανανέωσε στη σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας την ένωση δηλαδή την υποταγή της Ορθόδοξης στη Ρωμαϊκή εκκλησία (1438), που είχε πρώτος αποδεχτεί ο Μιχαήλ Η΄ στη σύνοδο της Λυών (1274).

53

Ποια η αντίδραση του λαού για τη σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας;Δεν έγινε αποδεκτή από το λαό.

Ποιες οι συνέπειες της άρνησης του λαού;Το Βυζάντιο έμεινε απροστάτευτο στα κατακτητικά σχέδια των Οθωμανών.

Κεφάλαιο τέταρτοIII . Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωμανούς 2. Η άλωση της Πόλης

α. Πολιορκία και άλωση της Πόλης

Ποια η κατάσταση των Οθωμανών μετά τη μάχη της Άγκυρας;Η Οθωμανική Αυτοκρατορία βυθίστηκε στην αναρχία.

Ποιος επανέφερε την τάξη αναδιοργανώνοντας τον τουρκικό στρατό;Ο σουλτάνος Μουράτ Β΄.

Ποιες οι ενέργειες του Μουράτ Β΄ μετά την αναδιοργάνωση του τουρκικού στρατού;• Κατέλαβε τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη (1430).• Κατανίκησε ένα σταυροφορικό στρατό στη Βάρνα (1444).

Σε τι συνέβαλαν αυτές οι νίκες του Μουράτ Β΄ ;Προετοίμασαν την Πολιορκία της Πόλης, την οποία διεξήγαγε με επιτυχία ο διάδοχός του Μωάμεθ Β΄ Πορθητής (1451 – 1481).

Ποιες οι πολιορκητικές ενέργειες του Πορθητή πριν την πολιορκία της Πόλης;• Έχτισε το φρούριο της Ρουμέλης, στην ακτή του Βοσπόρου, απέναντι από την Κωνσταντινούπολη, για να εμποδίσει τον επισιτισμό της πόλης από τον Εύξεινο.

Πόσες μέρες κράτησε η πολιορκία της Πόλης;Κράτησε 54 μέρες (6 Απριλίου – 29 Μαΐου 1453).

Ποιες οι κύριες αιτίες της ήττας των Βυζαντινών;☺ Οι Βυζαντινοί με αυτοκράτορα τους τον γενναίο Κωνσταντίνο ΙΑ΄ διέθεταν ελάχιστες δυνάμεις.☺ Η υπεροχή των Τούρκων σε στρατιώτες και οπλισμό ήταν συντριπτική.☺ Οι Βυζαντινοί δεν είχαν βοήθεια από τα άλλα χριστιανικά κράτη.

ΑΝΙΣΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Τελική επίθεση (πότε, πώς, από ποιον, πόσες οι μέρες πολιορκίας);Πότε: νύχτα 29ης Μαΐου 1453

54

Πώς: σφοδροί βομβαρδισμοί και επιθέσεις γενιτσάρων από τα ρήγματα των τειχών. Ο αυτοκράτορας έπεσε στη μάχη, κυκλωμένος από τους εισβολείς. Όπως προέβλεπε ο θρησκευτικός νόμος η Πόλη παραδόθηκε στους μαχητές.Από ποιον: Μωάμεθ Β΄ ΠορθητήςΜέρες πολιορκίας: τρεις μέρες σφαγών και λεηλασιών

Ποια η πρώτη ενέργεια του Μωάμεθ μπαίνοντας στην κατακτημένη πόλη;Προσευχήθηκε στην Αγία Σοφιά και έκανε πρωτεύουσα του Οθωμανικού του κράτους την Πόλη.Κεφάλαιο τέταρτοIII . Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωμανούς 2. Η άλωση της Πόλης

Ποια η δύναμη των πολιορκητών της Πόλης σύμφωνα με το πρώτο παράθεμα;Οι πολιορκητές παρέταξαν 400 μικρά και μεγάλα πλοία στη θάλασσα και 200 χιλιάδες άντρες στη στεριά.

Με ποιου το μέρος πήγαν οι Σέρβοι σύμφωνα με το πρώτο παράθεμα;Με το μέρος των Τούρκων στους οποίους μάλιστα έστειλαν πολλά χρήματα και ανθρώπους.

β. Οι συνέπειες

Ποιες οι συνέπειες της άλωσης της Πόλης;☺ Τραυμάτισε η άλωση την περηφάνια των Ελλήνων.☺ Γεννήθηκε ωστόσο η ελπίδα για την Ανάσταση του Γένους.☺ Οι λόγιοι πήγαν στη Δύση και μετέφεραν εκεί το πνεύμα του Βυζαντίου.☺ Οι Οθωμανοί έκλεισαν τους δρόμους της Ανατολής για τους Ευρωπαίους που αναζήτησαν νέους.

γ. Η βυζαντινή πνευματική κληρονομιά

Πώς επηρέασε τους Ρώσους η βυζαντινή πνευματική κληρονομιά (τι πίστευαν και ποια θεωρία διατύπωσαν);Το μοσχοβίτικο κράτος επηρεάζεται από τη βυζαντινή ιδεολογία. Οι Ρώσοι θεώρησαν ότι ήταν οι μοναδικοί κληρονόμοι της βυζαντινής πνευματικής και πολιτικής παράδοσης. Έτσι η Μόσχα τον 16ον αιώνα διατυπώνει τη θεωρία ότι ήταν η Τρίτη Ρώμη που θα προσπαθούσε να ανασυστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Ποιοι άλλοι λαοί επηρεάζονται από το βυζαντινό πολιτισμό και πώς τους βοήθησε αυτός;Επηρεάστηκαν και οι ορθόδοξοι βαλκανικοί λαοί. Η Ορθοδοξία που γνώρισαν από το Βυζάντιο τους βοήθησε να διατηρήσουν την ταυτότητά τους στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Ποια η προσφορά του Βυζαντίου στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό;☺ Διέσωσε τον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό από τις αραβικές επιθέσεις.☺ Δημιούργησε μεγάλη και πρωτότυπη τέχνη, που επηρέασε Ανατολή και Δύση (όπως η ιταλική προαναγεννησιακή τέχνη και η αραβική αρχιτεκτονική).

55

☺ Διαφύλαξε και μετέφερε στη Δύση την κλασική αρχαιοελληνική κληρονομιά και τη ρωμαϊκή νομική παράδοση.☺ Ανέπτυξε νέα γραμματειακά είδη (χρονογραφία – λειτουργική ποίηση) και τις θετικές επιστήμες (αστρονομία – μαθηματικά).☺ Τελειοποίησε την κρατική οργάνωση, από την οποία επηρεάστηκαν το Χαλιφάτο, τα βαλκανικά κράτη, η Ρωσία και το Οθωμανικό κράτος.☺ Πρόσφερε πολλά στη θρησκευτική μουσική, στο μοναστισμό και στις ανθρωπιστικές σπουδές, που αργότερα εξελίχθηκαν στη δυτική Ευρώπη.

Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ πολιτισμός του Βυζαντίου1. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

α. Η οικογενειακή ζωή

Σε ποια ηλικία παντρεύονταν τα κορίτσια και σε ποια τα αγόρια;☺ Ο νόμος δεν επέτρεπε να παντρεύονται τα κορίτσια κάτω από δώδεκα χρονών και τα αγόρια κάτω από δεκατέσσερα.

Ποιες οι ενέργειες που έπρεπε να γίνουν πριν από το γάμο;☺ Πριν από το γάμο τελούνταν οι αρραβώνες ☺ Υπογραφόταν συμβόλαιο που καθόριζε την προίκα της νύμφης και τα δώρα του γαμπρού.

Τι γινόταν μετά την τέλεση του μυστηρίου;Οι συγγενείς και οι φίλοι γύριζαν στο σπίτι του γαμπρού, όπου ακολουθούσε το γαμήλιο γλέντι.

Τι γνωρίζετε σχετικά με το αν ένα ζευγάρι επιθυμούσε να πάρει διαζύγιο;Η Εκκλησία ήταν αντίθετη με το διαζύγιο αλλά το κράτος το επέτρεπε, εφόσον συναινούσαν και τα δύο μέρη.

Ποια τα δικαιώματα των γυναικών στη βυζαντινή εποχή;Δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες και η συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή ήταν περιορισμένη. Πολλές φορές όμως κυριαρχούσαν στην οικογενειακή ζωή.

Πώς έπρεπε να εμφανίζονται όταν έβγαιναν έξω;Όταν έβγαιναν έξω όφειλαν να σκεπάζουν το πρόσωπό τους και δεν είχα δικαίωμα να μετέχουν σε δημόσιες τελετές. Οι πλούσιες συνοδεύονταν από ένα δούλο κατά τις εξόδους τους.

Ποια διαφοροποίηση υφίσταται τον 11ον αιώνα στα δικαιώματα των γυναικών;Μπορούσαν να λάβουν μέρος στα κοινά και είχαν πρόσβαση στην παιδεία.

Πώς καθιερώθηκε το επώνυμο;Στην αρχή στα παιδιά που γεννιούνταν για να τα ξεχωρίζουν απ΄τα άλλα παιδιά πρόσθεταν το όνομα του πατέρα τους σε πτώση γενική. Αργότερα όμως και αρχικά

56

στις αριστοκρατικές οικογένειες, όπως ήταν οι Κομνηνοί και οι Παλαιολόγοι, καθιερώθηκε το επώνυμο.

Τι γνωρίζετε σχετικά με το μεγάλωμα και τη φροντίδα ενός παιδιού;Η οικογένεια ΄ταν αυτή που φρόντιζε το παιδί. Η μητέρα του, του διάβαζε παραμύθια ή αφηγήσεις από την Αγία Γραφή, όπως η παιδική ηλικία του Ισαάκ και του Ιακώβ.Αργότερα όταν το παιδί περνούσε τα πρώτα στάδια της ζωής του κοντά στην οικογένειά του, άρχιζε να μαθαίνει τα πρώτα γράμματα στο σχολείο.


β. Το σχολείο

Ποιοι δυο κύκλοι σπουδών ακολουθούνταν από το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα; Τι γνωρίζετε για αυτούς;Του γραμματιστή και του γραμματικού. Στον κύκλο σπουδών του γραμματιστή φοιτούσαν παιδιά από την ηλικία των επτά περίπου ετών, ενώ στον κύκλο του γραμματικού παιδιά από την ηλικία των δώδεκα.

Ποια μαθήματα διδάσκονταν τα παιδιά; Τα παιδιά μάθαιναν σταδιακά ανάγνωση, γραφή, γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Διδάσκονταν επίσης Όμηρο, κλασικούς και μεταγενέστερους συγγραφείς.

Από ποιους προέρχονταν τα χρήματα για τη λειτουργία των σχολείων;Από τα δίδακτρα που κατέβαλλαν οι μαθητές.

Τι είδους σχολεία λειτουργούσαν εκτός από τα κοσμικά;Λειτουργούσαν τα εκκλησιαστικά σχολεία αλλά και τα δωρεάν σχολεία για τα ορφανά.

Μετά τον κύκλο του σχολείου τι έκαναν οι απόφοιτοι;Όσοι από αυτούς είχαν κλίση ή είχαν οικονομικές δυνατότητες σπούδαζαν στο Πανεπιστήμιο.

γ. Η ασθένεια, η ιατρική και κοινωνική περίθαλψη, ο θάνατος

Ποια μέτρα πήραν οι Βυζαντινοί για την ιατροφαρμακευτική τους περίθαλψη;Οργάνωσαν ιατρικές υπηρεσίες. Κάθε πόλη διέθετε το νοσοκομείο της με αριθμό γιατρών ανάλογα με τον πληθυσμό της. Υπήρχαν, βέβαια, γιατροί που δέχονταν ασθενείς στα ιατρεία τους ή τους επισκέπτονταν στα σπίτια τους. Σε κάθε πόλη υπήρχαν, επίσης, πτωχοκομεία και ορφανοτροφεία που συντηρούνταν από την εκκλησία.

Πού οδηγούσαν το λαό οι δεισιδαιμονίες, από τις οποίες καταβαλλόταν, προκειμένου να αντιμετωπίσει προβλήματα υγείας;

57

Τον οδηγούσαν στη μαγεία.

δ. Η κατοικία

Ποια η οικοδόμηση των σπιτιών στις πόλεις;Τα σπίτια στις πόλεις οικοδομούνταν γύρω από μια κεντρική αίθουσα, που την χρησιμοποιούσαν για την υποδοχή. Στο ισόγειο, τα σπίτια διέθεταν δώματα με τζάκι, κουζίνα, πλυσταριό, λουτρό και εικονοστάσιο ή παρεκκλήσι. Κολόνες πέτρινες ή ξύλινες στήριζαν τον επόμενο όροφο, όπου βρίσκονταν τα υπόλοιπα δωμάτια.


δ. Η κατοικία

Πώς ήταν τα σπίτια των φτωχών της Κωνσταντινούπολης και των άλλων πόλεων;Κατοικίες άθλιες με ελάχιστες έως ανύπαρκτες ανέσεις.

Πώς ήταν τα σπίτια των χωρικών;Ήταν μικρά και αποτελούνταν από ένα μικρό στεγασμένο χώρο, που μερικές φορές ήταν διαιρεμένος σε δύο δωμάτια. Οι πιο ευκατάστατοι χωρικοί ζούσαν σε διώροφα σπίτια. Το ισόγειο χρησίμευε για κοτέτσι, στάβλος και αποθήκες, ενώ στον πάνω όροφο βρίσκονταν τα δωμάτια της οικογένειας.

Πού έμεναν οι μεγαλοκτηματίες;Έμεναν στην επαρχία μακριά από τα χωριά σε πολυτελείς επαύλεις με εσωτερικούς κήπους και στοές.

ε. Η ενδυμασία και η μόδα

Πώς ντύνονταν οι αστοί;Φορούσα μακρύ χιτώνα με πολλές πτυχώσεις, μπότες δερμάτινες το χειμώνα και ανατολίτικα παπούτσια το καλοκαίρι.

Πώς ντύνονταν οι χωρικοί;Οι χιτώνες – στιχάρια των χωρικών ήταν μερικές φορές χωρίς μανίκια, αλλά πάντα ζωσμένοι στη μέση. Οι βράκες είναι μακριές ως τον αστράγαλο και κυκλοφορούν ξυπόλυτοι ή με παπούτσι ανοιχτά στη φτέρνα. Οι γυναίκες φορούσαν πάνω από το στιχάριο, ιμάτιο με μακριά μανίκια που καλύπτει και το κεφάλι.

Ποια τα γενικότερα καλλωπίσματα των γυναικών;Φροντίζουν τα μαλλιά τους με επιμέλεια και μακιγιάρονται.

Πώς ντύνονταν οι πλούσιες της εποχής;Φορούσαν πολυτελή ενδύματα, μεταξωτά και λινά.

58


στ. Η διατροφή

Τι περιλάμβανε το γεύμα ενός ευκατάστατου σπιτιού;Ποικίλα φαγητά, όπως ορεκτικά, κρέατα, ψάρια, γλυκά και κρασί.

Ποιες οι διατροφικές επιλογές ενός μέσου βυζαντινού;Δεν είχε πολλές διατροφικές επιλογές, αφού έπρεπε να αντιμετωπίσει εχθρικές επιδρομές, αυθαιρεσίες των δυνατών και των αξιωματούχων καθώς και επιδημίες και θεομηνίες.

ζ. Η ψυχαγωγία

Ποιοι οι βασικοί τρόποι ψυχαγωγίας των Βυζαντινών;Διασκέδαζαν σε ιεροτελεστίες, θρησκευτικές, κοινωνικές και λαϊκές γιορτές.

Πώς διασκέδαζαν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας;Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας διασκέδαζαν στον Ιππόδρομο, όπου γίνονταν αρματοδρομίες, θρησκευτικές πομπές, δημόσιες τελετές, θεατρικές παραστάσεις και διάφορα άλλα λαϊκά προγράμματα.

Πώς διασκέδαζαν τις Αποκριές, οι κάτοικοι της πρωτεύουσας;Μεταμφιέζονταν και έκαναν παρέλαση στους δρόμους, ενώ με αφορμή τη νέα σελήνη, άναβαν φωτιές στους δρόμους και οι νέοι πηδούσαν μέσα σε αυτές. Στις ταβέρνες τη μέρα εκείνη προσφερόταν φαγητό και άφθονο κρασί.

Πώς διασκέδαζαν οι κάτοικοι της επαρχίας;Στα ετήσια πανηγύρια που εξελίσσονταν σε λαϊκές γιορτές. Εκεί συγκεντρώνονταν μάγοι, αστρολόγοι, θεραπευτές, θαυματοποιοί, οι οποίοι τραβούσαν την προσοχή του κόσμου.

η. Ο μοναχισμός

Τι ήταν ο μοναχισμός;Είχε αρχικά τη μορφή αναχώρησης σε κάποιο ερημικό ή κάποιο ακατοίκητο μέρος μακριά από τους άλλους ανθρώπους και τα εγκόσμια.

59

Πώς ονομάστηκαν οι άνθρωποι που ακολουθούσαν την μοναχική ζωή;Ονομάστηκαν μοναχοί, αναχωρητές, ερημίτες ή ασκητές, αφού υπερέβαλλαν το σώμα τους σε δοκιμασίες, όπως νηστεία, προσευχή και αϋπνία.

Από που ξεκίνησε το μοναχικό κίνημα και ποιες οι δυο κλασικές του μορφές; Πού εξαπλώθηκε στη συνέχεια;Ξεκίνησε από την Αίγυπτο. Οι δύο μορφές του ήταν η μοναχική (πρότυπο ο άγιος Αντώνιος) και η κοινοβιακή (ιδρυτής ο Παχώμιος). Στη συνέχεια απλώθηκε στην Εγγύς Ανατολή και σε όλο τον χριστιανικό κόσμο.Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ πολιτισμός του Βυζαντίου1. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

η. Ο μοναχισμός

Πότε οργανώνεται καλύτερα ο κοινοβιακός μοναχισμός;Με την ίδρυση μοναστηριών.

Ποιος ήταν ο αρχηγός των μοναστηριών;Ο αρχηγός των μοναστηριών ονομαζόταν ηγούμενος και ήταν υπεύθυνος για την τήρηση των κανόνων, από τους μοναχούς και από τον ίδιο.

Πότε γνωρίζει μεγάλη ακμή ο μοναχισμός; Πού ιδρύονται μοναστήρια;Τη γνωρίζει μετά την αναστήλωση των εικόνων, οπότε τα μοναστήρια αυξάνονται. Περιοχές ολόκληρες στον Όλυμπο της Βιθυνίας, στην Καππαδοκία και αλλού καλύπτονται με μοναστήρια.

Πού βρίσκεται το σημαντικότερο μοναστικό κέντρο;Στο Άγιο όρος στη χερσόνησο του Άθω.

60

Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ πολιτισμός του Βυζαντίου2. Βυζαντινή Γραμματεία

Θρησκευτική ποίηση

Πότε αναπτύσσεται η θρησκευτική ποίηση και σε ποια δύο είδη διακρίνεται;Αναπτύσσεται μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού. Τα δύο είδη της θρησκευτικής ποίησης είναι η λειτουργική, δηλαδή αυτή που χρησιμοποιείται στις λατρευτικές τελετές και η μη λειτουργική.

Θεολογική γραμματεία

Τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στην αγιολογία;Είναι η μελέτη όσων αφορούν τους αγίους.

Τι είναι ο μυστικισμός και τι ο ησυχασμός;Θεολογικά κινήματα

Πού συνέβαλαν η ανάπτυξη της αγιολογίας, του μυστικισμού και του ησυχασμού;Στην ανάπτυξη της θεολογικής γραμματείας.

Λόγια κοσμική γραμματεία

Ποιος ο κυριότερος εκπρόσωπος της κοσμικής γραμματείας αυτή την περίοδο;Ο Γεώργιος Πισίδης.

Τι γνωρίζετε για το Γεώργιο Πισίδη;Ύμνησε με τα ποιήματά του σε αρχαίο μέτρο τα κατορθώματα του αυτοκράτορα Ηρακλείου.

Τι γνωρίζετε σχετικά με την Ελληνική Ανθολογία;Αποτέλεσε το κυριότερο κοσμικό ποιητικό μνημείο. Περιέχει τέσσερις χιλιάδες περίπου επιγράμματα σε αρχαία μέτρα χρονολογημένα από τον 6ον έως τον 10ον αιώνα.

61

Έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας. Σχολιάστε.Γράφτηκε από άγνωστο ποιητή τον 11ον αιώνα την εποχή των Μακεδόνων αυτοκρατόρων. Μέσα από αυτό αναδύεται ένας κοινός αραβοβυζαντινός κόσμος και διακρίνονται οι αμοιβαίες επιρροές των πληθυσμών που ζούσαν στις δύο πλευρές των ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας.

Με ποιο τρόπο κατάφεραν οι Βυζαντινοί να διασώσουν τα κλασικά γράμματα;Πολλά μοναστήρια ίδρυσαν βιβλιοθήκες και εργαστήρια αντιγραφής, όπου εξειδικευμένοι μοναχοί αντέγραφαν τα αρχαία κείμενα δείχνοντας μεγάλη επιμέλεια τόσο για την καλλιγραφία όσο και για την ακρίβεια της αντιγραφής.Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ πολιτισμός του Βυζαντίου2. Βυζαντινή Γραμματεία

Λόγια κοσμική γραμματεία

Πώς η αντιγραφή των χειρογράφων έγινε ευκολότερη;Έγινε ευκολότερη με τη χρήση της μικρογράμματης γραφής.

Τι προσπαθούσαν οι λόγιοι της εποχής; Προσπαθούσαν να μιμηθούν το ύφος και τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων. Η προσπάθεια αυτή προϋπόθετε σχολαστική μελέτη και συχνά αποστήθιση των αρχαίων κειμένων.

Τι γνωρίζετε για τον πατριάρχη Φώτιο;Διαδραμάτισε πρωταρχικό ρόλο στην πνευματική άνθηση της εποχής του και στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς. Στο έργο του περιέχονται πολλά έργα αρχαίων Ελλήνων και Χριστιανών συγγραφέων.

Σε ποια δύο είδη επιδόθηκαν οι Βυζαντινοί της εποχής;Στην ιστοριογραφία και στη χρονογραφία.

Ποιους είχαν πρότυπο οι Βυζαντινοί ιστορικοί για τη συγγραφή των ιστοριογραφιών τους;Τους αρχαίους Έλληνες ιστοριογράφους.

Τι ονομάζουμε χρονογραφία;Είναι λαϊκή ιστορική αφήγηση χωρίς προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας με έμφαση στα θαύματα ή τις φυσικές καταστροφές.

Δημώδης λογοτεχνία

Ποιο το χαρακτηριστικότερο δείγμα της δημώδους λογοτεχνίας και ποιο το θέμα του;Τα ακριτικά τραγούδια. Αυτά αναφέρονται στους αγώνες των ακριτών κατά των Αράβων.

Ποιος ο κυριότερος εκπρόσωπος της δημώδους λογοτεχνίας;Ο Θεόδωρος Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος που έγραψε πολλά λογοτεχνικά έργα.

62

Ποιο είδος ευδοκιμεί την εποχή των Παλαιόλογων;Το έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημα σε δημώδη γλώσσα με φράγκικες, ανατολικές και λαϊκές επιδράσεις.

Σε ποια κατηγορία ανήκει το Χρονικό του Μορέως και τι εξιστορείται σε αυτό;Είναι ιστορικό ποίημα και εξιστορεί τη φράγκικη κυριαρχία στο Μοριά. Δεν έχει λογοτεχνική αξία. Έχει όμως γλωσσικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Επίσης στο έργο δεν κρύβονται τα εχθρικά αισθήματα του Φράγκου στιχουργού για του Έλληνες.

Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ πολιτισμός του Βυζαντίου2. Βυζαντινή Γραμματεία

Φιλοσοφία

Γιατί περιορίζεται η ενασχόληση με τη φιλοσοφία;Λόγω της απομάκρυνσης των ανθρώπων από την αρχαία θρησκεία.

Ποια έργα αρχαίων φιλοσόφων εξακολουθούσαν να μελετώνται την εποχή αυτή;Τα έργα κυρίως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.

63

Κεφάλαιο ΠέμπτοΟ πολιτισμός του Βυζαντίου3. Επιστήμη και Τεχνολογία

Γιατί δεν ευνοήθηκε η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών;Λόγω του έντονου θρησκευτικού χαρακτήρα που επικρατούσε στο Βυζάντιο.

Σε ποιες ενέργειες προβαίνει ο αυτοκράτορας θέλοντας να καταστήσει την Κωνσταντινούπολη αξιόλογο πολιτισμικό κέντρο του κόσμου;Προβαίνει στην ίδρυση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.

Ανάφερε τα ιδρύματα που δημιουργήθηκαν την εποχή αυτή;- Η Πατριαρχική Ακαδημία ή Θεολογική Σχολή- Το Πανδιδακτήριο ή Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης ή Πανεπιστήμιο

της Μαγναύρας- Το Διδασκαλείο Νόμων ή Νομική Σχολή

Τι γνωρίζετε σχετικά με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών στο Βυζάντιο;Οι φυσικές επιστήμες δεν ευδοκίμησαν ιδιαίτερα στο Βυζάντιο, ωστόσο αναδείχθηκαν αξιόλογοι ιατροί, αστρονόμοι και μαθηματικοί. Επίσης ένα σχετικό ενδιαφέρον έδειξαν οι Βυζαντινοί στην επιστήμη της Γεωγραφίας.

Οι λόγιοι και φιλόσοφοι της εποχής επιδεικνύουν ή όχι ενδιαφέρον για τις φυσικές επιστήμες;Βεβαίως και επιδεικνύουν ενδιαφέρον και ασχολούνται πολλοί από αυτούς με την επιστημονική δραστηριότητα.

Ποιες τεχνολογικές εφευρέσεις γνωρίζετε να έχουν γίνει την εποχή αυτή και τι ξέρετε σχετικά με αυτές;Εφευρέθηκε αυτή την εποχή το υγρό πυρ, το οποίο ήταν ένα μίγμα από εύφλεκτα υλικά που εκτοξευόταν με ειδικούς σωλήνες ενάντιων εχθρικών πλοίων ή άλλων στόχων. Επίσης σημαντική εφεύρεση αποτελεί ο οπτικός τηλέγραφος που

64

εφευρέθηκε από τον Λέοντα το Φιλόσοφο, ο οποίος ήταν ένα σύστημα ταχείας προειδοποίησης των Βυζαντινών για τις αραβικές επιδρομές.

Ποιο είναι το γνωστότερο πολεμικό πλοίο και πώς ήταν;Είναι ο δρόμων και αποτελείτο από μια σειρά κουπιών αρχικά ενώ αργότερα από δύο.

Πώς ήταν το τυπικό βυζαντινό εμπορικό πλοίο;Είχε μήκος περίπου 21 μέτρα, πλάτος 7 μέτρα και χωρητικότητα 50 τόνων. Ήταν μονοκάταρτο ή δικάταρτο με τριγωνικά πανιά και μονό πηδάλιο.

Κεφάλαιο έβδομοΗ Ευρώπη στους νεότερους χρόνους (15ος – 18ος αι.)I. Οι ανακατατάξεις στη μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία1. Οι ανακαλύψεις

Τα κίνητρα και οι προϋποθέσεις

Ποιοι εμποδίζουν τους Ευρωπαίους εμπόρους την πρόσβαση στις αγορές της Ανατολής;Οι Άραβες και οι Οθωμανοί.

Με ποιο τρόπο προσπαθούν οι Ευρωπαίοι έμποροι να διοχετεύσουν τα προϊόντα τους στις αγορές της Ανατολής;Μέσα από τη θάλασσα –αρχίζουν τα ταξίδια.

Ποια τα κίνητρα που ωθούν τους Ευρωπαίους εμπόρους στη διεξαγωγή αυτών των εμπορικών ταξιδιών; οικονομικά θρησκευτικά: διάδοση χριστιανισμού πολιτικά:φιλοδοξίες ηγεμόνων επιστημονικά:ροπή του ανθρώπου προς τη γνώση

Ποια τεχνικά μέσα βοήθησαν στην ανάπτυξη των ταξιδιών αυτών;1. η πυξίδα2. αστρολάβος (όργανο προσδιορισμού του γεωγραφικού πλάτους με βάση την παρατήρηση των άστρων)3. πορτολάνοι (ναυτικοί χάρτες)4. καραβέλα (νέος τύπος πλοίου πιο ευρύχωρου, πιο ασφαλούς και πιο ταχέος)

Τα εξερευνητικά ταξίδια

65

Τι γνωρίζετε για το Βάσκο ντε Γκάμα, το Χριστόφορο Κολόμβο και το Φερδινάνδο Μαγγελάνο;Ο Βάσκο ντε Γκάμα ανακάλυψε το Καλίκουτ των Ινδιών, πλέοντας γύρω από την Αφρική. Ο Χριστόφορος Κολόμβος επιχείρησε να φθάσει στην Ασία πλέοντας δυτικά. Έκανε τέσσερα ταξίδια ανακαλύπτοντας νησιά και ηπειρωτικές περιοχές της κεντρικής Αμερικής.Ο Φερδινάνδο Μαγγελάνος έκανε τον περίπλου της γης αποδεικνύοντας για πρώτη φορά τη θεωρεία ότι η γη είναι σφαιρική.

Η γέννηση ενός Νέου Κόσμου

Τι γνωρίζετε για τη συνθήκη της Τορντεζίλας;Συνθήκη κατά την οποία οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί, δηλαδή αυτοί που διεξήγαγαν τα εξερευνητικά ταξίδια, μετέτρεψαν τις νέες χώρες σε αποικίες και τις μοίρασαν.

Κεφάλαιο έβδομοΗ Ευρώπη στους νεότερους χρόνους (15ος – 18ος αι.)I. Οι ανακατατάξεις στη μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία1. Οι ανακαλύψεις

Ποιες άλλες χώρες αρχίζουν να διεκδικούν μερίδιο στις αποικίες από τα τέλη του 16ου αιώνα;Η Ολλανδία, η Αγγλία και η Γαλλία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον ανταγωνισμό και τις συγκρούσεις των ευρωπαϊκών χωρών.

Η Ευρώπη και ο Νέος Κόσμος

Ποιες αλλαγές προκλήθηκαν στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο με τις ανακαλύψεις των νέων χωρών;Α) Το κέντρο της ευρωπαϊκής οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό και τη Βόρεια Θάλασσα.Β) Νέα λιμάνια, όπως της Σεβίλλη, της Λισσαβόνας και της Αμβέρσας απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική σπουδαιότητα από εκείνα της Βενετίας και της Γένουας.Γ) Η εισαγωγή χρυσού και αργυρού στην Ευρώπη διεύρυνε τις ανταλλαγές και δημιούργησε νέες οικονομικές δραστηριότητες, όπως εμπορικές και τραπεζικές. Από αυτές επωφελήθηκε η νέα τάξη, η αστική.Δ) Η γνωριμία με άλλους πολιτισμούς άρχισε να κλονίζει τις προκαταλήψεις και τις αξίες του παρελθόντος.Ε) Ευνοήθηκε η ανάπτυξη ποικίλων επιστημονικών κλάδων, όπως της γεωγραφίας, της αστρονομίας, της ζωολογίας, της βοτανικής, της εθνολογίας και άλλων.

Ποιες οι επιπτώσεις των ανακαλύψεων για τους λαούς των νέων χωρών;Ιδιαίτερα αρνητικές αφού:1) οι Ευρωπαίοι εκμεταλλεύονταν τις πλουτοπαραγωγικές πηγές σε βάρος των ιθαγενών και επέβαλλαν την αρχή των άνισων ανταλλαγών

66

2) οι μη ευρωπαϊκοί λαοί θεωρήθηκαν ως υποδεέστεροι και εκμεταλλεύσιμοι3) ανάπτυξη δουλείας, φτώχειας, υποανάπτυξης και αποικιοκρατίας

Κεφάλαιο έβδομοΗ Ευρώπη στους νεότερους χρόνους (15ος – 18ος αι.)I. Οι ανακατατάξεις στη μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός

Τι είναι η Αναγέννηση;Είναι ένα καλλιτεχνικό και πνευματικό κίνημα που εκδηλώθηκε τον 15ο και 16ο αιώνα στην Ευρώπη. Κύριο χαρακτηριστικό της Αναγέννησης είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας.

Ποιοι παράγοντες προετοίμασαν στην εμφάνιση του κινήματος της Αναγέννησης;Οι Σταυροφορίες οι οποίες έστρεψαν το ενδιαφέρον της Δύσης στην Ανατολή και η νέα κοινωνική τάξη που εμφανίζεται, δηλαδή η αστική.

Μια νέα εικόνα του κόσμου

Ο άνθρωπος διευρύνει το πλαίσιο σκέψης και δράσης του και διαμορφώνει μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο. Αυτή η νέα οπτική στηρίζεται στην κριτική σκέψη, στην εξέλιξη, στις επιστήμες και στην ιδέα της προόδου. Ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται το επίκεντρο της παρατήρησης και του ενδιαφέροντος των λογίων, των σοφών και των καλλιτεχνών. Κοιτίδα αυτών των εξελίξεων είναι οι πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρεντία, η Ρώμη, η Βενετία και το Μιλάνο.

Ο ΑνθρωπισμόςΗ στροφή προς την αρχαιότητα

67

Τι ονομάζουμε Ανθρωπισμό;Τη στροφή του ανθρώπου προς τη βαθύτερη γνώση της αρχαιότητας, μέσα από τη μελέτη, τη μετάφραση και το σχολιασμό κειμένων αρχαίων συγγραφέων.

Οι ανθρωπιστές και η Ευρώπη των Διανοουμένων Τι γνωρίζετε για τους ανθρωπιστές;

- Ταξιδεύουν σε ολόκληρη της Ευρώπη για να διαδώσουν τις ιδέες τους- Έχουν βαθύ θρησκευτικό αίσθημα- Ασκούν κριτική στις μεσαιωνικές αντιλήψεις αγωνιζόμενοι για ια καλύτερη

κοινωνία.- Γράφουν στη λατινική (κοινή γλώσσα ανθρώπων των γραμμάτων και

Εκκλησίας)- Υπερασπίζονται τις εθνικές γλώσσες, στις οποίες συνθέτουν πολλά από τα

έργα τους.

Αναφέρετε μερικούς ανθρωπιστέςΈρασμος, Φρανσουά Ραμπελαί και Τομάς Μορ

Ο οικουμενικός άνθρωπος Ποιος είναι ο οικουμενικός άνθρωπος (homo universalis) σύμφωνα με τους ανθρωπιστές;Ο οικουμενικός άνθρωπος είναι ο άνθρωπος που επιδιδόμενος σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, αποκτά μια πολυδιάστατη προσωπικότητα με Κεφάλαιο έβδομοΗ Ευρώπη στους νεότερους χρόνους (15ος – 18ος αι.)I. Οι ανακατατάξεις στη μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός

πνευματικά, ψυχικά και σωματικά χαρίσματα. Ο άνθρωπος που καθορίζει ο ίδιος με τη γνώση και τον προσωπικό του αγώνα το πεπρωμένο του θεωρείται ο οικουμενικός άνθρωπος.

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων

Με ποιο τρόπο συνέβαλαν οι Έλληνες λόγιοι στην ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών;Α) πρόβαλαν τα ελληνικά γράμματα με το διδακτικό και το εκδοτικό τους έργο.Β) ενίσχυσαν το ενδιαφέρον για την έκδοση αρχαίων ελληνικών κειμένων και την συλλογή αρχαίων χειρογράφων από βιβλιοθήκες και ηγεμόνες.

Ανάφερε μερικούς Έλληνες λόγιους της εποχής.Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων και ο επίσκοπος Νίκαιας Βησσαρίων.

Η γέννηση του τυπωμένου βιβλίου και η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού

Ποιες συνθήκες διευκόλυναν τη διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού;Οι συχνές μετακινήσεις καλλιτεχνών και λογίων σε όλη την Ευρώπη.

68

Τι γνωρίζετε σχετικά με την εφεύρεση της τυπογραφίας;Η εφεύρεση της τυπογραφίας συνέβη το 1450. την εφηύρε ο Ιωάννης Γουτεμβέργιο χρησιμοποιώντας κινητά μεταλλικά στοιχεία για την εκτύπωση των βιβλίων. Η ανακάλυψη αυτή διαδόθηκε με μεγάλη ταχύτητα. Το 1500 λειτούργησαν 236 τυπογραφεία σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις και εκδόθηκαν 30 -35 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων.

Κεφάλαιο έβδομο

ΙΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΥΠΟ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

Οι Έλληνες υπό Βενετική κυριαρχία

Συνθήκες διαβίωσης

Ποιο σύστημα διοίκησης επέβαλαν οι Βενετοί μετά την Άλωση;Το δυτικό φεουδαρχικό σύστημα, προσαρμοσμένο στις τοπικές συνθήκες.

Σε ποιό τομέα ακολούθησε ηπιότερη πολιτική η Βενετία;Εξηγήστε.Στον πολιτιστικό τομέα, επιτρέποντας την ελεύθερη μετακίνηση σπουδαστών από τις Ενετοκρατούμενες περιοχές προς την Ιταλία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα πνευματικά κέντρα της Ιταλίας να γίνουν εστίες μόρφωσης τόσο των Κυπρίων όσο και των Κρητικών και Επτανήσιων.

Γράμματα και Τέχνες

Ποια τα σημαντικότερα έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας και ποιό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους;

69

Τα σημαντικότερα έργα ήταν το έμμετρο μυθιστόρημα Ερωτόκριτος του Κορνάρου, και η τραγωδία Ερωφίλη του Χορτάτση. Σ’αυτά τα κείμενα είναι χαρακτηριστικό στοιχείο η χρήση της κρητικής διαλέκτου μαζί με άλλα ελληνικά και αναγεννησιακά στοιχεία.

Ποιος ο κυριότερος εκπρόσωπος της Κρητικής σχολής και ποιά τα βασικά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του;Ήταν ο Θεοφάνης ο Κρης ο οποίος συνδύαζε στοιχεία της Παλαιολόγιας παράδοσης και της Δυτικής τέχνης.

Ποιες οι συνέπειες της κατάληψης της Κρήτης από τους Τούρκους στον πολιτιστικό τομέα;Κρητικοί πρόσφυγες μετέφεραν στα Επτάνησα την πολιτιστική τους παραγωγή και αναδείχθηκαν έτσι πολλοί σημαντικοί επτανήσιοι ζωγράφοι που συνδύαζαν την κρητική παράδοση με στοιχεία από την Αναγέννηση και τον ρυθμό Μπαρόκ.

Οι Έλληνες υπό Οθωμανική κυριαρχία

Το καθεστώς των υπόδουλων

Ποιες οι συνέπειες από την Οθωμανική κατάκτηση για τον λαό;Επιβολή βαριάς φορολογίας, Διοικητικές αυθαιρεσίες, Παιδομάζωμα και εξισλαμισμοί, Υποχρεωτική ναυτολόγηση παράλιων πληθυσμών, Ληστείες και πειρατείες, Δημογραφική φθοράΠαρά το ότι σύμφωνα με το Κοράνι οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι είχαν κάποια προνόμια, αυτά κατά κανόνα καταπατούνταν.



Δυνάμεις επιβίωσης και ανανέωσης του Ελληνισμού

Η εκκλησία και τα προνόμια

Ποια προνόμια παραχώρησε ο Μωάμεθ Β΄ στην εκκλησία και γιατί;Ο Πατριάρχης αναγνωρίζεται ως θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης των Ορθοδόξων της αυτοκρατορίαςΔικαίωμα παρέμβασης στην Υψηλή Πύλη εκ μέρους του ποιμνίουΔικαίωμα ίδρυσης εκκλησιαστικών δικαστηρίων για εκδίκαση υποθέσεων αστικού δικαίουΔικαίωμα επιβολής φορολογίας για τις ανάγκες της εκκλησίας και εκ μέρους της Οθωμανικής διοίκησηςΤα προνόμια παραχωρήθηκαν για να εκμεταλλευτεί το διοικητικό μηχανισμό της εκκλησίας η Πύλη και να ελέγχει μέσω αυτής τους υποδούλους.

Ο θεσμός της κοινότητας

70

Τι ήταν ο θεσμός της κοινότητας και ποια η σημασία του;Ήταν ένα είδος τοπικής αυτοδιοίκησης όπου οι Έλληνες κάθε χωριού ή πόλης αποτελούσαν μια κοινότητα. Οι κοινότητες είχαν φορολογικές, εκπαιδευτικές και άλλες αρμοδιότητες. Η σημασία του θεσμού είναι ότι με τη δυνατότητα εκλογής τοπικών αρχόντων και συλλογικής αντιμετώπισης προβλημάτων, έδινε στους Έλληνες ένα αίσθημα αυτοδιοίκησης. Οι κοινότητες αποκτούσαν κύρος και γίνονταν πόλος συσπείρωσης.

Οι Φαναριώτες

Ποιους ονομάζουμε Φαναριώτες και ποιος ο ρόλος τους;Ήταν οι λαϊκοί αξιωματούχοι που κατοικούσαν στη συνοικία Φανάρι της Πόλης. Ήταν μορφωμένοι και γλωσσομαθείς, έτσι τοποθετήθηκαν από την Οθωμανική διοίκηση σε υψηλά αξιώματα π.χ. Δραγομάνος (διερμηνέας) της Πύλης, του Στόλου και του Ηγεμόνα των παραδουνάβιων ηγεμονιών.

Αρματολοί και κλέφτες

Ποια η σχέση κλεφτών – αρματολών και ποια η σημασία τους στην πορεία προς την Επανάσταση;Οι κλέφτες ήταν ένοπλοι Έλληνες που κατέφυγαν στα βουνά για να αντισταθούν στον Οθωμανικό ζυγό, ζώντας με κλοπές και ληστείες, ενώ οι αρματολοί ήταν ένοπλες ομάδες που συστάθηκαν από τους Τούρκους για τη φύλαξη ορισμένων περιοχών. Σταδιακά ταυτίστηκαν και αποτέλεσαν τα πρώτα ένοπλα σώματα της επανάστασης αφού για χρόνια ήταν οι κύριοι εκφραστές της αντίστασης κατά των Οθωμανών.



Οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές

Πως επηρέασε τους Έλληνες η σύναψη εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των Δυτικών χωρών;Οι Έλληνες δραστηριοποιήθηκαν έντονα στον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών. Επιπλέον άρχισαν να καλλιεργούν και να παράγουν προϊόντα που είχαν μεγάλη ζήτηση στο εξωτερικό, δίνοντας ώθηση στο εξαγωγικό εμπόριο. Λόγω της ζήτησης η οικοτεχνία άρχισε να μετατρέπεται σε βιοτεχνία.

Τι ήταν οι συνεταιρισμοί; Για να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό, οι Έλληνες που δραστηριοποιούνταν σε κοινούς τομείς ίδρυσαν συνεταιρισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα Αμπελάκια με τον συνεταιρισμό νηματουργίας. Μέσα από αυτούς αναδύεται και η νέα εύπορη αστική τάξη, αποτελούμενη από εμπόρους, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες.

Παιδεία του υπόδουλου Ελληνισμού

71

Πως γεννήθηκε ο Θρησκευτικός Ουμανισμός;Ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης ανέθεσε στον Θεόφιλο Κορυδαλλέ τη διεύθυνση της Πατριαρχικής ακαδημίας, εγκαινιάζοντας μια προσπάθεια της εκκλησίας για αναγέννηση της παιδείας και για έξοδο από τον πνευματικό σκοταδισμό των πρώτων αιώνων της Τουρκοκρατίας. Αυτή η προσπάθεια, που ονομάζουμε θρησκευτικό ουμανισμό, στηρίχτηκε σε λόγιους που σπούδασαν σε Δυτικά πανεπιστήμια. Στην προσπάθεια αυτή συνέβαλε η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των υπόδουλων και η σταδιακή ανάπτυξη της αστικής τάξης.

Τι ήταν ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και ποιοι οι κυριότεροι εκπρόσωποί του;Είναι η αποκορύφωση της πνευματικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Με βάση τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, εντείνεται η διάδοση των θετικών αλλά και κλασικών επιστημών, της ορθολογικής σκέψης και η απαίτηση για ελευθερία και ισότητα. Κυριότεροι εκπρόσωποι Ρήγας Φεραίος, Αδαμάντιος Κοραής και Κοσμάς ο Αιτωλός.

Τέχνη και Λαϊκός πολιτισμός Ποια πολιτιστικά στοιχεία βοήθησαν τους Έλληνες να διαφυλάξουν την ταυτότητά τους;Ο μεγάλος αριθμός νέων ζωγράφων που κοσμούν τα μοναστήρια και τους ναούς με τα έργα τους, αλλά κυρίως τα δημοτικά τραγούδια που αποτελούν την γνησιότερη πνευματική εκδήλωση του λαϊκού πολιτισμού.



Ο Παροικιακός Ελληνισμός

Που αναπτύχθηκαν Ελληνικές παροικίες και ποια η σημασία τους για τον Ελληνισμό;

Η μετανάστευση των Ελλήνων δημιούργησε πολλές παροικίες στην Ευρώπη, με πιο σημαντικές εκείνες της Βενετίας, της Τεργέστης και της Βιέννης. Εκεί ιδρύθηκαν πολλά ελληνικά σχολεία, που συνέβαλαν στη μόρφωση πολλών Ελλήνων νέων. Επίσης συνέβαλαν στις πρώτες σημαντικές και μαζικές εκδόσεις φιλολογικών εντύπων.

72

Β ΓΥΜ ΙΣΤΟΡΙΑ

Documents