- مقدمه1

�ي ادبيات استادان ترين فعال و ترين خبره از دهخدا اکبر علي استاد� در فارس

�ي زبان به خدمت بزرگترين که است معاصر روزگار� را دوران اين در فارس

�ه جلد پنجاه از بيش در که دهخدا بزرگ نامه . لغتاست داده انجام��اپ ب� چ

�ي زبان لغات همه شامل و است رسيده��ا فارس��اي ب��ق معن��عار و دقي� و اش

�اتي��اره اطالع��ت درب��اب و آنهاس��ال کت��ه حکم و امث��امل ک��ه ش��رب هم� ض

�ه خ�ود است فارسي زبان در ها حکمت و احاديث و ها المثل� نش�ان تنه�ايي ب

�ير به هستند. دهخدا دهخدا استاد علمي شخصيت و دانش دهنده��ان از غ� زب

فرانسوي فرهنگ و داشته تسلط هم فرانسوي و عربي هاي زبان به فارسي

مي باشد. چاپ دست در هنوز نيز او فارسي به

�ايي و جدي مبارز بود بزرگي محقق و دانشمند که اين بر عالوه دهخدا� کوش

�ه نوشتن راه از را مبارزه او شد. مي محسوب مشروطه انقالب در نيز� ادام

�رافيل صور روزنامه در را قاجار مستبد رژيم عليه خود مطالب و داد مي� اس

مي كرد. چاپ بود زمان آن مطرح و پرفروش روزنامه هاي از که

�وب دهخدا اثر ترين مهم و بزرگترين که نامه لغت��ود مي محس��ا45 ش� 50 ت

ابوالقاسم حکيم که آنچه از بيش سالها يعني ؛گرفت را دهخدا وقت از سال

به�ا گران اي گنجينه تنه�ا ن�ه نام�ه ک�رد. لغت خ�ود ش�اهنامه صرف فردوسي

�ياري تاريخي شروح و تفسيرات و معاني بلکه است، فارسي زبان براي� بس

داراست. نيز را عربي کلمات از

�يت و زندگي نامه از چند خالصه اي تا آنيم بر زير در��الم اين شخص��ه ع� فرزان

درآوريم. تحرير رشته به را

دهخدا شخصيت و - زندگي2

1

�بر علي��دا اک��ال در دهخ��يدي1258 س��ران در خورش��د ته��ه متول��د. گرچ� ش

�ه بابا پدرش"خان ولي بودند، قزويني اجدادش��ان" ک��ان از خ��ط مالک� متوس

اقامت شهر اين در و آمد تهران به قزوين از وي والدت از پيش بود، قزوين

�يرزا نام به فردي و کرد فوت پدرش که بود ساله گزيد. ده��ف م��ان، يوس� خ

�د سال شد. دو او قيم��يرزا بع��ف م��ان يوس��يز خ��ت در ن��وال و گذش��در ام� پ

رسيد. خان يوسف فرزندان به دهخدا

�ان آن در��الي از يکي زم��ر فض��ه عص��ام ب��يخ ن��ين ش��ردي غالمحس� از بروج

�تان��انوادگي دوس��دا خ��ار دهخ��دريس ک��ه را او ت��ده ب��رفت عه��دا و گ� دهخ

�زد را قديم�ه تحصيالت��وخت. وي وي ن��ردي آم��رد م��ود مج��ره اي و ب� در حج

�ت هادي شيخ خيابان )در هادي شيخ حاج مدرسه��ه کنوني( داش��ه آن در ک� ب

�ني علوم و عربي زبان تدريس��غول دي��تاد مش��ود. اس��دا ب�i دهخ �ا��ار غالب� اظه

�وده مرد بزرگ آن تعليم نتيجه در دارد هرچه که مي کرد��دها ب��ت. بع��ه اس� ک

�يل مشغول مدرسه آن در دهخدا شد، افتتاح تهران در سياسي مدرسه� تحص

شد. آشنا فرانسه زبان و جديد علوم مباني با و گرديد

�د مدرسه آن فارسي ادبيات معلم��ين محم��روغي حس��س ،ف��ه موس� روزنام

�دريس اوقات گاهي که بود فروغي الملک ذکاء پدر و تربيت��ات کالس ت� ادبي

�نزل مي گذاشت. چون دهخدا عهده به را��دا م��وار در دهخ��نزل ج��وم م� مرح

�يخ حاج الله آيت��ادي ش��ادي نجم ه��ود آب��ن اين از وي ب��وار حس��تفاده ج� اس

�ن صغر وجود با و مي برد کامل��د س��خاص مانن��الخورده اش��ر از س� آن محض

�ه زبان تحصيل به ايام همين مي گشت. در بهره مند بزرگوار��رداخت فرانس� پ

آمد. در خارجه امور وزارت خدمت به مدرسه آن در خواندن درس از پس و

�ال در��يدي1281 س��امي خورش��ه هنگ��ال24 ک��ت، س��اون داش��ه مع� الدول

�ان کشورهاي در ايران مختاري وزير به که غفاري��وب بالک��ده منص��و ش� ،دب

�ا در نيم و سال دو حدود استاد و برد اروپا به خود با را دهخدا��تر و اروپ� بيش

�ان فراگيري آنجا در داشت. وي اقامت اتريش پايتخت وين در��ه زب� و فرانس

کرد. تکميل را جديد معلومات

�گ دوران در��اني جن��ه جه��ال از اول- ک��ا1914 س��ه ميالدي1918 ت��ول ب� ط

و ب�ود م�نزوي بختي�اري و چهارمح�ال روس�تاهاي از يکي در انجاميد- دهخ�دا

2

�گ از پس��ه جن��ران ب��ت؛ ته��اي از بازگش��ي کاره��اره سياس��رفت کن��ه و گ� ب

وزارت دف�تر رياس�ت ش�د. م�دتي مشغول فرهنگي و ادبي و علمي خدمات

�تيش رياست معارف،��ه، وزارت تف��ت عدلي��ه رياس��وم مدرس��ي عل� و سياس

�الي مدرسه رياست سپس��وق ع��وم و حق��ي عل��ران سياس��ه ته��ول او ب� مح

�د،��ا گردي��ه اين ت��ر در ک��رداد اواخ��اه م��ان در و1320 م��ع زم��لطنت خل� س

�تر حياتش پايان تا و شد معزول آنجا رياست از رضاخان،��ه بيش��ه ب� و مطالع

بود. مشغول خويش گران بهاي مصنفات تحرير و تحقيق

دهخدا سياسي - مبارزات3

�دا وقتي��فر از دهخ��ان س��ت، بالک��روطه انقالب بازگش��از بيش و کم مش� آغ

�رقي و پيشرفت فکر به هميشه که بود. او شده��ود مملکت ت��ود، خ� انقالب ب

ورود آغاز در مي ديد. او هدف اين به رسيدن براي مناسبي راه را مشروطه

�ترجم و معاون عنوان به مهدوي الضرب امين طرف از ايران، به��يو م� موس

�روک���دس دوب���ژيکي مهن���ه اداره بل���ان، شوس���تخدام خراس���د. از اس�� ش

�وه و اداري نامه هاي از ديگران همين زمان��ار نح��دا، ک��تعدادهاي دهخ� او- اس

بودند. شناخته را نويسندگي در استعدادش به خصوص

�م ميرزا و شيرازي خان جهانگير ميرزا طرف از دهخدا بعد، سال شش� قاس

�بريزي خان ��ه ت��وان ب��نده اي عن��ه در نويس��رافيل، روزنام��ه صوراس��ران ب� ته

�از واقع در صوراسرافيل روزنامه به دهخدا شد. ورود دعوت��اي آغ� فعاليت ه

بود. دهخدا سياسي

اعالم از پس ماه نه بود، هفته نامه يک حقيقت در که اسرافيل صور روزنامه

�ع هفدهم شنبه پنج روز مشروطيت،��ال االول ربي��ري1325 س��ل در قم� مح

شد. منتشر تهران ناصري خيابان در واقع تربيت کتابخانه

�ي ترين از يکي اسرافيل صور��الح هاي اساس��روطه س��ان مش��ود خواه��ه ب� ک

�زار چهار و بيست حدود آن شماره هر تيراژ��خه ه��ود. اين نس��ه ب��ه روزنام� ب

�ار و طنز بود توانسته ايران در بار اولين براي ماهرانه طرزي��االت و اخب� مق

قالب در مردم پسند و دلپذير طرزي به را زمان آن مردم نيازهاي و سياسي

3

�ردم که بود ايران روزنامه اولين اين کند. شايد چاپ روزنامه يک��ه م� و کوچ

�ير به تهران مردم زمان مي خواندند. آن را آن نيز بازار��اهنامه خواني از غ� ش

�ل، اين از کارهايي و افسانه گويي و��رگرمي قبي��ري س��ه ديگ��ام ب��ه ن� روزنام

�ردم نيز خواندن��ته داشتند. م��ته دس��تند دس��ا و مي نشس��ور ب��وق و ش� از ش

�ان���ه کودک���روش روزنام���امه اي ف���د را روزن���ه مي خريدن���ا هم ک�� و نيازه

بود. تفريحشان مايه هم و مي کرد مطرح را مشکالتشان

ب�اعث و داش�ت طرف�دار هم�ه از بيش آن چ�ه روزنام�ه اين مطالب ميان از

�ا که بود چرند و پرند نام به ستوني بود، شده روزنامه شهرت��اي ب��و امض� دخ

�نده و مي رسيد چاپ به��دا آن نويس��ته هاي دهخ��ود. نوش��دا ب��تون در دهخ� س

�دا نوشتار سبک اين كه است: اول توجه قابل نظر دو از پرند و چرند� در دهخ

�دي سبک مي توان را مقاالت اين��ارش در جدي��ي نگ��ت فارس��ا و دانس��ه بن� ب

�د و چرند در او نگارش سبک مورخين، از بسياري تاييد��بکي پرن��امال س��و ک� ن

�بک آن از برگرفته امروزي نوشته هاي از بسياري و بود��نين س��تند. همچ� هس

�ود نوع در مشروطه از دفاع در دهخدا سياسي طعنه هاي و استدالل ها� بي خ

�داري در زيادي تاثير و بود نظير��ردم طرف��ومت از م��روطه حک��ت. مش� داش

�ف بار پنج انتشار مدت طول در اسرافيل صور��ه متوق��د. وقف� دوم و اول ش

�ه بار دو هر و بود روزنامه تيز و تند مقاالت خاطر به دو هر آن��راي روزنام� ب

i روزنامه مدتي از نشد. پس منتشر مدتي چ�اپ مح�ل و ش�د توقي�ف مج�ددا

�ه چهارم، گرفت. دفعه قرار حمله و غارت مورد نيز روزنامه��ار در وقف� انتش

توق�ف مي ش�د. آخ�رين ذک�ر دهخدا بيماري آن دليل مهم ترين و شد طوالني

�ل روز سه روزنامه چاپ کار در��ه از قب��وپ ب��تن ت��وراي مجلس بس� ملي ش

�ه او جامعه در وحشت و رعب فضاي شدن حاکم از بود. پس��راه ب� تقي هم

�ر تع�دادي و واع�ظ ال�دين جمال سيد زاده،� مجلس نزدي�ک خانه ه�اي در ديگ

پناهنده عنوان به روز پنج و بيست مدت به شدند. سپس پنهان ملي شوراي

�ا محمدعلي شاه باالخره اين که تا بردند سر به انگليس سفارت در سياسي� ب

کرد. تبعيدشان و بيرون آن جا از را آنها بود که تدبيري هر

�د نزد به ابتدا دهخدا��ان محم��ني خ��اريس در قزوي��دتي از پس و رفت پ� از م

ديگر شماره سه نيز آن جا در و رساند سوئيس ايوردن شهر به را خود آن جا

4

�ه را اسرافيل صور روزنامه از��ر ب��تي ه��ه زحم��ود ک��ه ب��اپ ب��اند چ��ا و رس� ب

�تانبول عازم بعد فرستاد. مدتي تهران به فراوان زحمت��د اس��ا در و ش� آن ج

�ر ايرانيان کمک به را سروش فارسي روزنامه��رد منتش��ه ک��دود ک��انزده ح� پ

شد. منتشر آن از شماره

بيست کودتاي وقتي که بود آن جا به تا مشروطه خواهان از دهخدا طرفداري

�اه سربازان رسيد پيروزي به مرداد هشت و ��ه ش��ال ب��تر دنب��اطمي دک��ه ف� ب

�دا براي را او خانه و رفته دهخدا خانه� ج�و و جس�ت ف�اطمي دك�تر ک�ردن پي

بسيار شکنجه هاي با و نمودند بازداشت را دهخدا نيافتند، را او چون و كردند

�عي��د س��ا کردن��ه ت��وي ب��ت را او نح��د. بازخواس��رانجامكنن��يز س��ون ن��ه چ� ب

.کردند رها اش خانه داالن در را او جان نيمه پيکر نرسيدند اي نتيجه

هاآن هاي ويژگي و آثار خلق- 4

دهخدا - لغت نامه1-4

�دا اثر اساسي ترين و مهم ترين لغت نامه پيداست، که همان گونه��تي - دهخ� ح

�ت معاصر نويسندگي اثر مهم ترين��د نظ�ر به و اس��هرت بيش�تر مي رس� و ش

�دا که احترامي��ت، دهخ��ه داراس��اطر ب��امه ي لغت خ��ا ن��ت. بن��ه اوس��اور ب� ب

�ياري،��نين بس��ار چ��زرگ ک��نين و ب��رمايه گذاري چ��راي را عظيمي س��ان ب� زب

�ا دهخدا از غير به فارسي،��ي تنه��ام فردوس��أليف داده انج��ود. ت��ه لغت ب� نام

�روز فارسي زبان جاودانگي و پايداري در بزرگي تاثير دهخدا� در گذاشت. ام

�انه اي ه�ر به ايران��رويم ک�ه کتابخ��يزان از ب��ه ک�ه مراجع�اتي م� نام�ه لغت ب

�ا کلمه معناي جستجوي در و مي شود��بي ي��دات علمي، مطل��ه لغت مجل� نام

�د، ورق را دهخدا��وانيم مي زنن��ه مي ت��تي ب��اب اين اهميت و ارزش راح� را کت

کنيم. درک

�ام��ات تم��ي لغ��ام محلي، و فارس��هرها ن��تاها و ش��ات و روس� و علمي کلم

�دا لغت نامه در مي توان را عربي لغات حتي شاخص،��افت. در دهخ��ل ي� مقاب

�حيح، تلفظ طرز استعمال، موارد آن، لغوي معناي کلمه، هر��عاري ص� در اش

�ه آن درباره ديگر اطالعات بسياري و آن با رابطه��رار كلم��ه ق� دارد. لغت نام

5

�دا��ارف دايرة هم دهخ��ت المع��اب هم و اس��ع کت��وم مرج��اگون عل� هم و گون

مي شود. محسوب بزرگ نعمتي مكاني هر در کتاب اين لغت نامه. وجود

�ود عمر بيشتر يعني سال، پنج و چهل دهخدا که لغت نامه اي��رف را خ� آن ص

و شب دهخدا که است يافته بنيان فيشي ميليون چهار تا سه پايه ي از نمود،

وي نزديکانش، و او خود گفته است. به بوده مشغول آن ها جمع آوري به روز

�راي فيش برداري کار از روزي هيچ��ه ب��ل لغت نام��د غاف��ر نش��ه روز دو مگ� ب

داشت. که سختي بيماري خاطر به روز دو و مادرش فوت خاطر

باشد داشته را فارسي لغات تمام معناي هم که جامع لغت نامه اي ايجاد فکر

�ان همان از بدهد، خواننده به را چيز همه درباره الزم اطالعات هم و��ه زم� ک

�ود منزوي بختياري و محال چهار قراي از يکي در دهخدا��ه ب��ور ذهنش ب� خط

�ون روي از فيش ميليون چند وي نوشته اند، آگاهان که بود. آن طور کرده� مت

�تادان معتبر��ثر و نظم اس��ي ن��ربي، و فارس��اي ع��اپي لغت نامه ه� خطي، و چ

�ه کالم، حکمت، هيات، هندسه، رياضي، طب، جغرافيا، و تاريخ کتب� ... و فق

خود ذهن از را يادداشت ها بيش تر او که مي کنند نقل بود. البته آورده فراهم

�ته��ود مي نوش��ت. خ��ت هاي از يکي در وي اس��ده اش يادداش��راي پراکن� ب

�ي لغات مي نويسد: »همه لغت نامه��ان فارس��اکنون زبان��ا ت��ايي و احي� درج

�ر، کتب در که است زيادي لغات بسا چه و نشده جمع آوري�i ديگ �ا� در خصوص

�ر سوي از کرده ايم. ولي نقل اين جا در را آن ها ما که است آمده اشعار� ديگ

�ي لغت هزاران��ير و فارس��ي غ��داول در فارس��ه ت��ار ب��ه مي رود ک��اکنون ک� ت

�رد اگر يا نياورده گرد را آن ها کسي��ه آورده گ��اپ ب��انيده چ��ا نرس��ت. م� اس

�ل حافظه، از تدريج به را لغات اين از بسياري��پس و نق��ا س��ايي را آن ه� الفب

�ه دانست بايد ولي کرده ايم؛��راي ک��اطر به ب��دين آوردن خ��زار چن��ه ه� و کلم

�رکس هفت عمر آن کردن الفبايي��د... و مي ک��ار اين باي��ه ک��ل هيچ ب� و فص

الله مادرم- رحمه رحلت روز دو و روزه چند صعب بيماري از بيرون قطعي،

�ز به و نشد عليها- تعطيل��ايقي اتالف ج��د دق��راي چن��روريات ب��ات ض� در حي

�وم ميان و خواب در نيز، شب ها بسيار که گفت مي توانم روز،��ه و ن� در يقظ

�ردم پليته و مي خاستم بر بستر از شب در که بارها بودم. چه اين کار� و مي ک

مي نوشتم.« چيز

6

�ال در دهخدا��ري1324 س��يدي هج��ا خورش��ي ميليون ه��ه را فيش��ه در ک� تهي

�ران ملت به ملي شوراي مجلس توسط بود، کرده فراهم لغت نامه��ه اي� هدي

�اپ عظيم ميراث اين که کرد تصويب را قانوني نيز مجلس و کرد��ود چ� و ش

�ديريت براي دهخدا لغت نامه نام به نيز موسسه اي��ار م��اپ ک��ه چ� و لغت نام

�دتي تاسيس دهخدا راه ادامه��ود. م��ويب از ش��رح تص��اپ ط��ه چ� در لغت نام

به زمان آن نمود. از فوت دهخدا استاد كه بود نگذشته ملي شوراي مجلس

�ر دهخدا خود وصيت به لغت نامه مديريت و هماهنگي کار بعد��ده ب��تر عه� دک

�ي ادبيات در و بود فرهيخته فردي خود که شد. او گذارده معين محمد� فارس

�راوان تبحر��ت- و ف��اب داش��گ کت��ي فرهن��ش فارس��دي ش��ار از معين جل� آث

�متي برآمد. در خطير کار اين ادامه عهده از خوبي اوست- به گران بهاي� قس

�ود ورثه ي است: »به آمده دهخدا استاد وصيت نامه از��يت خ��ه مي كنم وص� ك

i كه را لغت نامه نشده ي چاپ فيش هاي تمام است ميليون يك از بيش ظاهرا

i شده، نوشته ياء تا الف از و به افزود، آن بر نمي توان ديگر كلمه ي يك دقيقا

برسد. چاپ به سابق مثل كه بدهند معين دكتر آقاي من، دوستان عزيزترين

i كه كاه جان است زحمتي اين �وت از است.« پس تأليف نصف معادل اقال� ف

دب�ير دک�تر و ش�هيدي جعف�ر س�يد دک�تر وس�يله ب�ه ک�ار اين ن�يز معين دکتر

رسيد. پايان به و شد دنبال ديگران و سياقي

�فحه دويست و هزار چهار بود زنده دهخدا که زماني تا��ه از ص��ه لغت نام� تهي

و جلد پنجاه در ماست دست در امروز که لغت نامه اي که درحالي بود؛ شده

ت�ازگي ب�ه اس�ت. هم چ�نين رس�يده چ�اپ ب�ه ص�فحه ه�زار ش�ش و بيس�ت

�کده مجموعه زير که دهخدا موسسه توسط دهخدا لغت نامه نرم افزار� دانش

است. شده عرضه و توليد است، تهران دانشگاه ادبيات

�ه���رهنگي ارزش علت ب���ه علمي و ف���ير نقش و لغت نام���ان در آن خط�� زب

�ي،��د از فارس��ه و تولي��زار عرض��ا نرم اف��اب ي��ه کت��دا لغت نام��ط دهخ� توس

�ازگي به مي شود. همچنين جلوگيري ديگر اداره هاي و شرکت ها� در مجلس ت

�نفان حقوق قانون از را لغت نامه کتاب که است طرح اين بررسي حال� مص

�اس زيرا دارد؛ نگه مجزا��انون، اين براس��ر ق��ابي ه��تن از پس کت��ي گذش� س

�انه اي هر توسط شدن چاپ قابل چاپش، زمان از سال��ا چاپخ��ت. ام��ه اس� ب

7

�ر که شود تصويب قانوني است قرار دهخدا لغت نامه خاص وضعيت خاطر� ب

�دا موسسه جز به آن اساس��ه هيچ ، دهخ��ري موسس��د ديگ��ه نتوان��د ب� و تولي

بپردازد. دهخدا لغت نامه نرم افزار يا کتاب توزيع

امه نلغت مقدمه براي دهخدا كه است هايي يادداشت از يكي زير متن

بود: نگاشته

مشرق مظلوميت جز طويل تعب اين تحمل به نان و نام از چيز هيچ مرا»

طرق همه نان براي چه ، نداشت وا مغربي ستمكاران و ظالمين مقابل در

م،ديد نمي جاوداني چون نيز را نام ،زمان ابديت با و بود باز من روي به

اسلحه با است شده نحو هر به بايد مشرق كه ديدم مي و نبودم، بند پاي

تمدني چه شمردم، مي خوب را تمدن اين اينكه نه گردد، مسلح جديد تمدن

«نبود. مادي كرد اداره سال هزاران را دنيا كه

پرند و چرند- 2-4

انتقادي مطالب دهخدا آن در كه است صوراسرافيل روزنامه از ستوني نام

كه علت اين )به .نمود مي درج دخو امضاي با فكاهي سبك با را سياسي و

آن تكرار از لذا شد گفته سخن تفصيل به اين از پيش اثر اين مورد در

نماييم.( مي خودداري

حكم و امثال- 3-4

جنگ پايان در تهران به بختياري و لمحا چهار از ادهخد مراجعت از پس

هجري 1297) اول جهاني

استفاده مورد هاي مثل درباره اي گسترده مطالعه و بررسيخورشيدي(

كهن نثر و شعر هاي گنجينه در كه چه آن و برزن و كوي مردم و عوام

و يابي ريشه به و نهاد هم كنار در را ها آن و نمود آغاز ،است آمده فارسي

و امثال جلدي4 دوره نشر و تاليف به آن حاصل كه پرداخت آنها تطورات

چاپ به تهران در1311-1308 سالهاي در دوره )اين.شد منتهي حكم

درباره دهخدا از هايي يادداشت همراه به"حكم و امثال گزيده" رسيد.(

8

دبير محمد سيد دكتر كوشش .به ه.ق1358 اسفندماه در كتاب مقدمه

.يافت انتشار سياقي

مقاالت مجموع- 4-4

سرمقاله32 و پرند چرندو نامه ب دهخدا سياسي و اجتماعي مقاالت

شماره3 واست( بوده دهخدا قلم به )كه تهران چاپ صوراسرافيل روزنامه

چاپ سروش روزنامه از شماره14 و يسيسو ايوردن چاپ صوراسرافيل

آفتاب( و تهران )چاپ ناصراالسالم مديريت به ايران( روزنامه و استانبول

روزنامه در مقاله چند و تهران در ناصرالملك دوره رسمي نيمه روزنامه

مجموع است. رسيده چاپ به مقاالت مجموع بنام تهران، چاپ شوري

و من هاي هذيان ، دخو االمثال مجمع ،پرند و چرند بر مشتمل نيز مقاالتي

محمد سيد دكتر كوشش به1358 ماه اسفند در پراكنده هاي يادداشت

نفيسي سعيد اين بر رسيد. عالوه چاپ به دهخدا مقاالت نام به دبيرسياقي

سال در و آوري جمع اسرافيل صور روزنامه از را پرند و چرند مقاالت نيز

چاپ به تهران در معاصر فارسي نثر شاهكارهاي عنوان تحت1330

.رسانيد

دهخدا ديوان- 5-4

از يكي ،آورد مي روي شعر سرودن به گاه و بود متبحر نثر و نظم در دهخدا

است اي قطعه دهخدا اشعار

به مذكور قطعه است سروده شيرازي خان جهانگير ميرزا يادبود به كه

:است زير شرح

�ار شب اين چو ، سحر مرغ اي ��ت                            ت��ر ز بگذاش� س

سياهکاري

�ر از رفت                                اسحار بخش روح نفخه ز و � س

خماري خفتگان

9

نيلگون محبوبه                                  تار زر زلف ز گره بگشود

عماري

زشت اهريمن و                              پديدار شد کم�ال به يزدان

حصاري خو

يادآر مرده شمع ز آر ياد

چو عيان تعبير                           بند اين اندر يوسف مونس اي

خواب را تو شد

عدو محسود                           خند شکر از لب شعف، ز پر دل

اصحاب کام به

نسيم از تر آزاد                               پيوند و خويش يار بر رفتي

مهتاب و

�ام همه کو زان ��ا ش��و ب��ک ت��د ي� آرزوي در                         چن

احباب وصال

يادآر شمرده سر به اختر

�ون ��اغ چ��ود ب��اره ش��رم دوب��ل اي                                خ� بلب

مسکين مستمند

نگارخانه آفاق                            سپرغم و سوري و سنبل وز

چين ي

کف ز داده تو                          شبنم ز عرق رخ به و سرخ گل

تمکين و قرار

�اداده                         غم در که رس پيش گل نو زان ��ه ن��ار ب� ن

تسکين شوق

يارد فسرده دي، سردي از

�و بگذشت                              پورعمران تيه همره اي � اين چ

                             عرفان بزم نغز شاهد وان معدود سنين

مشهود خويش وعد چو بنمود

10

شميم صبح هر                           کيوان به شد چو زر مذبح وز

عود و عنبر

روي حسرت در                            نادان قوم گناه به کو زان

موعود ارض

يادآر سپرده، جان باديه بر

دوره کودک اي                          آباد زمانه نو ز گشت چون

طاليي ي

�ر ز بگرفت                            شاد خود بندگان طاعت وز � س

خدايي خدا،

�م نه ارم، رسم نه ��داد اس��ل                              ش��ت گ��ان بس� زب

ژاژخايي

ستايي حق بجرم ماخوذ                         جالد تيغ نوک ز که کس زان

يادآر خورده، وصال تسنيم

متن انضمام هب فوق قطعه متن معروف شرق شناس براون ادوارد

و مطبوعات كتاب در انگليسي به آن فصيح ترجمه با را فكاهي مسمطي

نيز اي مقدمه فكاهي مسمط براي و است رسانده چاپ به جديد ايران شعر

مهر مجله و صوراسرافيل روزنامه در دهخدا اشعار از است. قسمتي آورده

در محمدمعين دكتر اهتمام هب اشعار مجموعه و رسيد چاپ به يغما مجله و

كه ادهخد اشعار مجموعه كتاب شد. همچنين منتشر و چاپ1334 سال

همت به باشد مي دهخدا نشده چاپ هاي سروده و شده چاپ اشعار شامل

است. شده منتشر1358 ماه اسفند در سياقي دبير ردكت

بيروني ابوريحان آثار و حال شرح - 6-4

جاي ه ب كه يروني ب خوارزمي احمد نب محمد ابوريحان از است حالي شرح

انتشارات توسط1324 مهرماه در پرورش و آموزش مجله شماره پنج

نامه لغت در آن عين سپس و شد منتشر فرهنگ وزارت نگارش كل اداره

.گرديد چاپ تجديد

11

قصار كلمات و پندها- 7-4

سبك نغز،به اخالقي و فلسفي مطالبي و كوتاه هاي جمله از اي مجموعه

بخشي.است نرسيده چاپ به كه نمود آوري “الروشفوكو”نيزجمع پندهاي

برخي كه باشد مي شعرا اشعار ديوان تصحيح به مربوط دهخدا تاليفات از

تعليقات جمله: از.است نرسيده چاپ هب هنوز برخي و شده منتشر آنها از

ديوان حافظ، ديوان غزنوي، حسن سيد ديوان ناصرخسرو، ديوان بر

ديوان تصحيح سوزني، ديوان سعد، مسعود ديوان فرخي، ديوان منوچهري،

رسيده ثبت به نيز اثر دو براين عالوه زليخا. و يوسف تصحيح يمين، ابن

ندعبارت و است نموده ترجمه را آنها جواني دوران در دهخدا كه است

هر كه منتسكيو القوانين روح ترجمه و روميان انحطاط و عظمت ازترجمه

فرس لغت تصحيح فارسي، به فرانسه فرهنگ است. نرسيده چاپ هب دو

آثار ديگر از فارسي(، لغت كتاب دومينس)الفر صحاح تصحيح اسدي،

اند. نشده منتشر كه باشد مي دهخدا

دهخدا زبان از و دهخدا از خاطراتي- 8-4

گردآوري با1358 درسال دبيرسياقي دكتر كوشش به كه است كتابي

دهخدا سياسي هاي نامه كتاب. است رسيده چاپ ه ب و تنظيم دهخدا از آثاري

از جمعي توسط سياسي مقاالت و افشار ايرج ،توسط1358 آذرماه در نيز

. است شده منتشر و آوري جمع دهخدا دوستان و همكاران

آثار مورد در ديگران اظهارنظرهاي- 5

به تهران ادبي مجامع در1311 سال در دهخدا حكم و امثال انتشار الف-

افسر منزل در كه ايران ادبي انجمن در و شد تلقي ادبي اي حادثه منزله

استاد جا آن در و گرديد تشكيل دهخدا افتخار به مجلسي گشت، مي برپا

او حكم و امثال دوره مزاياي و دهخدا شخصيت درباره شرحي فروزانفر

و امثال كتاب عنوان كه گرفتند خرده نيز نمود. گروهي تجليل وي از و بيان

مثل كه احاديثي و اخبار و كنايات و اصطالحات آن در ولي ،است حكم

12

از خودداري را نام اين انتخاب علت دهخدا است. آمده فراوان نيست

و واخبار كنايات و مصطلحات و حكم و امثال"نظير مطولي نام انتخاب

درباره كه هايي ياداشت است ذكر . شايان است نموده بيان"... احاديث

توسط مانده باقي دهخدا مرحوم از پراكنده بطور حكم و امثال مقدمه

به دهخدا حكم و امثال گزيده كتاب آغاز در تنظيم از پس دهخدا، موسسه

. است رسيده چاپ

كه كندي م تقسيم دسته سه به را دهخدا اشعار معين محمد دكتر ب-

از: اندعبارت

نوع اين از بعضي و است سروده متقدمان سبك به كه اشعاري ،نخست

شعراي هاي گفته از ها آن تشخيص كه است استحكامي و جزالت داراي

رفته بكار ادبي تجدد ها آن در كه است اشعاري ،دوم نمايد. مي دشوار قديم

دهخدا"آر ياد مرده شمع ز يادآر" مسمط ،معاصر اديبان از بسياري است.

از دسته سومين معين آورند. دكتر مي بشمار شعرنو نمونه نخستين را

i كه فكاهي اشعار را دهخدا اشعار است پرداخته عاميانه زبان به تعمدا

تركيبات و اصطالحات و لغات استعمال در دهخدا معين، نظر از داند. مي

دهد مي نشان مهارتي چنان اصيل و فصيح لغات درجنب متداول و عاميانه

شود. نمي ميسر ادب راسخان براي جز يكديگر از ها آن تشخيص كه

كاربردي مدرسه و دفرانس كلژ استاد ماسينيون لويي پرفسور ج-

آسا( )هركولHerculeux اثري را دهخدا نامه لغت ،سوربن در عالي تحصيالت

است. ناميده

مدرسه سابق مدير و پاريس دانشگاه استاد ماسه هانري پرفسورد-

فنا اثري را نامه لغت فرانسوي، معروف شناس شرق و شرقي هاي زبان

. تاس دانسته ناپذير

قبل كه چيزي نخست »:اند نوشته نامه لغت درباره قزويني محمد عالمهه-

اين شمار حد از فزون شواهد كثرت نمايد مي را خواننده نظر جلب همه از

جنبه بر عالوه الشان جليل الحجم عظيم فرهنگ ...اين است فرهنگ

قريب از. بود خواهد بهايي گران بسيار مجموعه خود لغوي و فرهنگي

زبان شعراي بهترين از شعر بيت هزار( پنجاه و دويست )الي هزار دويست

13

خطي نسخ از ها آن اغلب كه تاكنون اسالم از بعد ازمنه اقدم از فارسي

و نيست آسان كس همه براي ها آن به دسترسي كه ها منظومه و دواوين

است. شده استخراج اند، كرده جمع متدرجاتي ايشان مدت اين درعرض

هيچ تاكنون كه اين از نظر قطع فرهنگ اين شود مي مالحظه كه چنان پس

از اي مجموعه و صحيفه هيچ و لغات وسعت و بسط در آن شبيه فرهنگي

...پس است نكرده جمع كسي اشعار عده كثرت و وسعت بدان ،نيز اشعار

عده از يك هر از بيتي از كلمه چند فقط يا مصرعي يا بيتي كسي اگر

داشته حفظ در است مندرج فرهنگ اين در اشعارشان كه شعرا اليتناهي

مجرد به آورد بدست را آن خواسته مي و كرده فراموش را مابقي و باشد

نهايت در فرهنگ اين در بيت آن برجسته ازكلمات يكي عنوان به رجوع

طريق اين به و افتي خواهد فوريت به را آن قائل نام و را بيت آن سهولت

سودمند بسيار االبيات كشف يك فرهنگي و لغوي برجنبه عالوه فرهنگ اين

از فارسي شهر250000 الي200000 براي ،خواهدبود التناولي سهل و

«ايامناهذا. الي ازمنه ترين قديم از فارسي شعراي اعظم جز يا جميع

عمر پايان- 6

اسفند هفتم دوشنبه، روز بعدازظهر 7:45 ساعت در دهخدا عالمه سرانجام

به ايرانشهر خيابان در واقع خويش مسكوني خانه در خورشيدي 1334 ماه

�زدي رحمت��ت. اي��ازه پيوس��داد در وي جن��نبه روز بام��ه چهارش��هر ب� ري ش

گرديد. مدفون خانوادگي مقبره در بابويه ابن در و مشايعت

مي نويسد: اين گونه ايشان مرگ درمورد معين محمد دكتر

شد خاموش كه چراغى

�ه دوستان از يكى با1334 اسفند پنجم روز��ادت ب��تاد عي��راغى اس� رفتم. چ

بJJر پوسJJتبود: خود مصراع اين . مصداقي رفتم خاموشى به رو كه بود

!!!ترنجيده استخوان

�ه": گفت و كرد من به روى دقيقه چند از پس��پرس ك� لحظه اى از پس و"م

�زل متوجه " ذهنم.مپرس گفت: "كه ديگر بار��يرين حاف�ظ غ��خن ش��د، س� ش

14

�د حافظ غزل شما پرسيدم: "منظور��يدم: "مايلي��ت؟" گفت: "آرى" پرس� اس

برداشتم را حافظ ديوانكرد. مثبت اشاره سر بخوانم؟" با شما براى را آن

:خواندم تأنى به را غزل اين و

�قى درد ��يده عش��ه ام كش��پرس ك��ر م��رى زه� هج

مپرس كه ام چشيده

كه ام برگزيده دلبرى كار آخر و جهان در ام گشته

مپرس

كه ام ديده آب مي رود درش خاك هواى در چنان آن

مپرس

كه ام شنيده سخنانى دوش دهانش از خود گوش به من

مپرس

كه ام گزيده لعلى لب مگوى كه مي گزى چه لب من سوى

مپرس

كه ام كشيده هايى رنج خويش گدايى كلبه در بي تو

مپرس

ام رسيده مقامى به عشق ره در غريب حافظ همچو

مپرس كه

�ان، خواجه غزل اين داد. گويىي م حركت سرخويش و بود گوش سراپا� عرف

بر چشم اتاق همان در دهخدا استاد بعد روز بود. دو او عمر نماى تمام آيينه

بست. فرو جهانيان و جهان

و گ�ير رفت�ه م�ا ان و پيش از رفت ش�هيد كاروان

انديش مى

هزاران خرد، شمار وز كم تن يك چشم دو شمار از

بيش!

15

تحقيق: - منابع7

جعلي "نرم افزارهاي مقاله– BBC خبرگزاري رساني اطالع - پايگاه1

دهخدا" نامه لغت

قزوين شهر رساني اطالع - مرکز2

ايران مدارس رساني اطالع - شبکه3

ايرانشناسي سازمان رساني اطالع - پايگاه4

فرهنگسرا آموزشي علمي رساني اطالع - پايگاه5

تبيان رساني اطالع - پايگاه6

انديشه بنياد رساني اطالع - پايگاه معين محمد دکتر نامه - زندگي7

اسالمي

ايران معاصر تاريخ مطالعات موسسه رساني اطالع - پايگاه8

انتشارات موسسه نويسندگان، از گروهي بقلم دهخدا، نامه لغت مقدمه- 9

1373 - زمستان تهران دانشگاه چاپ و

دهخدا، علي اكبر يادنامه ،47 شماره بخارا، هنري فرهنگي - مجله10

.112 تا109صفحات

اسالمي انديشه بنياد رساني اطالع پايگاه معين، محمد دکتر نامه - زندگي11

16