مقدمه ن��وعی مع��رض در هم��واره اس��ت انس��ان س��کونت و فعالیت کانون سرزمین که دلیل این به نمی را س��رزمین آم��ایش خ��اطر همین . ب��ه است بوده آمایش خالصه طور به و عمران ، دخالت

آم�ایش ش�ده ری�زی برنام�ه و هدفمن�د تغی�یر اس�ت نوآوری . آنچه دانست ای تازه موضوع توان ب��ود فع��اليتي س��رزميني آمايش. هاست برنامه از گونه این اجرای و تهیه های روش و سرزمین

علمي پژوهش هاي شروع ماا داد، تعميم دورتر زمان هايي به را آن تاريخچه مي توان اگرچه كه بت��وان راو"فریدمن"" كريستالر" مي گردد. شايد باز بيستم قرن اوليه دهه هاي به حوزه اين در

دانست. حوزه اين انپژوهشگر اوليه مراك�ز توس�عه رون�د ه�دايت ب�رای كالب�دي ه�اي طرح تهيه ، شمسي پنجاه دهه اواسط تا

كه بود اي يافته سازمان و شده شناخته جريان تنها شهري، جامع هاي طرح قالب در جمعيتي،داشت. فعاليت سرزميني مديريت و ريزي برنامه مقوالت عرصه در

محي��ط در جدي�دي تجرب�ه جري�ان، اين كنار در پيش سال سي حدود يعني هنگام آن در     بلن��د اه��داف تع��يين ب��ا تجرب��ه ش��د. اين آغاز سرزمين آمايش عنوان تحت كشور، ريزي برنامه اس��كان كالن الگ��وي ديگ��ر، عب��ارت ب��ه ي��ا فع��اليت، و جمعيت توزيع كلي خطوط كشور، مدت

تص��وير ب��ه آن تعمیم از و طراحي يكديگر با تعامل در را اقتصاد كلي فضايي ساختار و جمعيت ي��افت. دس��ت سرزمين آمايش مدت بلند انداز چشم يا فضايي توسعه يافتگي سازمان مرحله

راه�بردي ه��اي گ��يري جهت و اص��لي وظ�ايف و نقش ان�داز، چش��م اين چارچوب در آن از بعدكرد. پيشنهاد را عمده شهرهاي توسعه ش��ده مط��رح تعاریف از مبسوطی بیان به ابتدا در است شده آن بر سعی مقاله این در

پرداخت��ه آن تح��والت س��یر و متن��وع فکری های سیستم در تعاریف انواع و سرزمین آمایش در نگ�اهی س�رزمین آم�ایش ی مقول�ه ب�ه راج�ع مختل�ف های دیدگاه و اهداف به . سپس شود

، س��رزمین آمایش» عن��وان ب��ه خ��ود ذهن در را آن از ای شاکله بتوان تا گردیده مختصر گرفت��ه ص��ورت مطالع��ات ی س��بقه بی��ان ب��ه آن از . پس ب��پرورانیم« باشد باید که آنچه

، ستیران مطالعات ، پنجاه دهه ابتدای از قبل سالیان طول در سرزمین آمایش نگاه با مرتبط اس��المی انقالب از قب��ل دوران در س��رزمین آم��ایش ری�زی برنام�ه سابقه عن��وان تحت

. است شده پرداخته انقالب از پس دوران در س��رزمین آم��ایش ه��ای طرح شرح به مختصر مروری در همچنین

طی در دولت مص�وبات و تع�اریف و اس�المی س�رزمین آم�ایش پایه طرح محوریت با اسالمی و آم��ایش ط��رح تهی��ه انج��ام مراحل مصوبه بین این در که شده پرداخته ، جنگ از پس سالیان ه��ای فع��الیت عن��وان ب��ه ن��یز چه��ارم و س��وم عم��رانی توسعه های برنامه در سرزمین آمایش . اس�ت آم�ده آن از مختص�ری توض�یحات و برش�مرده جنگ از پس دوران در سرزمین آمایش

ای��ران در سرزمین آمایش های برنامه عملکردهای و تعاریف ، ها دیدگاه مقایسه به آن از پس و پرداخته اسالمی انقالب از بعد و قبل سرزمین آمایش های طرح بین ها دیدگاه مقایسه و

. است شده تالش ایران در سرزمین آمایش وتنگناهای ها ضرورت بیان برای نیز ادامه در ب�ه ای�ران س�رزمین آم�ایش در ه�ا دیدگاه و رویکردها ها روش ، مفاهیم تکامل روند شرح

س��یر وض��عیتی چه در«هست که آنچه ، سرزمین »آمایش بدانیم که است خاطر این . اس��ت نگرفت��ه ق�رار خود خاص جایگاه در ریزی برنامه مقوله این دلیل چه به . و است کرده

از کمی تع��داد ن��یز آخ��ر در و پرداخت��ه تنگناه��ا و ه��ا ضرورت بی��ان ب��ه خ��اطر همین ب��ه تحت ، را باش��د ثمر مثمر سرزمین آمایش حرکت روند بهبود برای تواند می که را راهکارهایی

. است شده پیشنهاد راهکار عنوان آم��ایش مطالع��ات س��ند از ش��رحی ، م��وجز ص��ورت به مقاله این های پیوست در همچنین

ش��ورای مجلس مص��وبات همچ��نین و آن خ��روجی ه��ای اس��کیس هم�راه ب�ه ستیران سرزمین ک��ه س��رزمین آمایش تهیه ضوابط و سرزمین آمایش تهیه با رابطه در1381 سال در اسالمی می ارائ��ه ، اس��ت رس��یده1383 سال در دولت تصویب به و شده تهیه برنامه سازمان توسط

. گردد تش��کر نمودن��د یاری مقاله این تهیه در را بنده که افرادی تمامی زحمت از جادارد پایان در

ریاس��ت راه�بردی نظ��ارت و ری�زی برنامه معاونت آرشیو بخش از . همچنین گردد دانی قدر و و تشکر کمال ، سرزمین آمایش های طرح اسناد اصل دادن قرار اختیار در خاطر به جمهوری

1

حس��ین ام��یر. دانش��جو: اه��ری زه��را . استاد: دک��تر ایران در شهرنشینی فرهنگ تاریخ زاده عبدالله

؛ ایران در سرزمین آمایش تحول سیر و تنگناه��ا ، ه��ا دی��دگاه ، اه��داف ، مف��اهیم

ها ضرورت

، س��رزمین آم��ایش مهم ی مقوله به ، جایگاه درخور توجهی با تا است امید و داشته دانی قدر. پیمود را ملی ی توسعه مسیرهای بتوان

زاده عبدالله امیرحسین1388 دیماه

سرزمین آمایش ریزی برنامه تعاریف ، 3تولی��د س��رزمینی ت��رکیب و 2سرزمین ریزی برنامه ، 1سرزمین آمایش

تع��یین و اساس��ی عاملی عنوان به سرزمین به که است ریزی برنامه نوعی مختلف اسامی ب��ار نخس��تین را س��رزمین . آم��ایش کن��د می توج��ه توس��عه اه��داف ت��أمین در کنن��ده

ب��ه ام��ا ک��رد ابداع1940 دهه اوایل در فرانسه مسکن بازسازی وزیر 4پتی کلودیوس اقتصاد که شد مطرح ای دهه در واژه . این یافت عام مقبولیت توسعه فرایند در سرعت

دهن��د ق��رار توج��ه م��ورد را جغرافیایی و بومی تقسیمات اینکه بدون ، دیدند می یکتا را اینک��ه درب��اره گ��یری » تص��میم ک��ه کردن��د بیان5 آلونسو و فریدمن اینکه از پس اما

س��رمایه درب��اره گ��یری تص��میم ان��دازه هم��ان ب��ه شود واقع کجا در جدید ای پروژه توس��عه ثمرات توزیع در اجتماعی عدالت مسأله . همچنین دارد اهمیت پروژه آن در گذاری

دش�وار و مهم اجتم�اعی طبق�ات برحس�ب آن توزی�ع ان�دازه ب�ه مناطق برحسب اقتصادی(Hansen1968 ,3,4است«)

س��رزمین آم��ایش از متفاوت تعاریفی علمی مقاالت و ها بخشنامه و اسناد برسی در و ش��رایط ن��وع ب��ه بس��ته ن��یز ای��ران جمل��ه از مختل��ف ه��ای کشور در و است شده ارائه

کس��انی تمامی ی اندازه به که . گویی است شده ارائه متنوع تعاریفی ، ملیتی مختصات آن تهی��ه ب��ه رسیدن برای تالش در که نهادهایی تمامی و اند کرده فکر موضوع این به که

تع��اریف این از ب��رخی به خالصه طور به . که دارد وجود سرزمین آمایش از تعریف بودند: کنیم می اشاره

اهمیت س��رزمین مختل��ف من��اطق تش��خیص س��رزمین آم��ایش ری��زی برنام��ه » در بلن��د افق دارای آمایش . برنامه شود می شناخته برنامه مبنای و پایه زیرا ؛ دارد اساسی

این ده��د می ق��رار پوش��ش زی��ر را س��ال20 ت��ا15 ای دوره دارای معموال و است مدت . ده��د می تش��کیل را ای منطق��ه های برنامه و کالن های برنامه بین مرزی و خط برنامه

پیون��د ملی ه��ای برنام��ه ب��ه را ای منطقه های برنامه ، آمایش های برنامه سخن دیگر به(75 ،1373 زند.« )وحیدی می

منظ��ور فض��ا" ب��ه ه��ای "ارزش ب��ه ب��ردن پی و عقالنی و بهین��ه » اس�تفاده ، آم��ایش های جنبه سرزمین" از کار "تقسیم لذا و اجتماعی" است و اقتصادی موثر "کارکردهای

ها طرح این اهداف مهمترین از ( که480 ،1380.« )پوراحمد شود می شمرده آن مهم(1378،120 .)شیعه است اجتماعی و اقتصادی مختلف ابعاد در بهسازی ،

فع��الیت و ط��بیعی من��ابع ب��ه توجه با را جمعیت بهتر توزیع » هدف ، سرزمین آمایش رف��اه و نیست اقتصادی کامال اهداف راستای در تالش . این کند می دنبال اقتصادی های

(75، دارد.« )کاظمی نظر در را اجتماعی بالقوه های ظرفیت کامل ی توسعه و سیاس��ی ی��ا ط��بیعی بیش و کم تقسیمات چارچوب در توسعه و ارتقاء » فن� ، آمایش توس��عه و منطقی ارتق��ای ت��أمین ب��رای سنجیده مداخله نیازمند . آمایش است سرزمین«. اس��ت جمعیت وض��ع ارتق��ای و من��ابع از مطل��وب استفاده آن هدف که است هماهنگ(72، )کاظمی

و س��رزمين و انس��ان بين رابط��ه » تنظيم از اس��ت عبارت سرزمين آمايش اصطالح

امكان��ات جمي��ع از پاي��دار و خ��ور در وري بهره منظور به سرزمين در انسان هاي فعاليت

ط��ول در اجتم��اع معن��وي و م��ادي وض��عيت بهب��ود جهت در س��رزمين فض��ايي و انس��اني

( 9 ، مخدوم زمان«) مجيد1 Ammengement du Territoire

کردن آماده و کردن آراسته ، کردن آمیخته ، کردن درهم ، آمیختن معنی به آمودن فعل دوم مصدر و است مصدر اسم ، آمایش. باشد می

2 Territorial Planing3 Territorial-Production Complex4 Claudius Petit5 Alonso and Friedman

2

و هماهن��گ فض��ایی( س��ازماندهی ان��دازی ط��رح ی��ا ری��زی »)برنامه سرزمین آمایش هم��ه درازمدت توسعه محوری و کلی های سیاست قالب در کشور حیاتی فضای سزاوار در ، ای��ران اس��المی جمه��وری نظ��ام کالب��دی و ف��رهنگی ، اقتص��ادی ، اجتم��اعی سونگر

دف��اعی ه��ای ض��رورت و کش��وری تقس��یمات ، سرزمین تقسیم و بندی منطقه چارچوب(1376،2بودجه و برنامه .«)سازمان است

Land انگلیسی اعبارت برابر سرزمین آمایش اصطالح Useاین اس��ت رفت��ه ک��ار ب��ه . ان��دازه چ��ه ب��ه و چگونه موجود وضع در »زمین اینکه : اول باشد می معنا دو دارای واژه ب�ه توج�ه ب�ا زمین کاربری بهترین اینکه . دوم است یافته اختصاص ها کاربری انواع برای(192چیست؟«)سرور، آن اکولوزیکی توان

م��دیریت فرانس��ه در س��رزمین آم��ایش ک��ه اساس��ی موضع دارد عقیده 6المور فیلیپ ک�افی ط�ور ب�ه کش�ور از وس�یعی بخش در کش�ور »م�دیریت اس�ت کش�ور خردمندانه

فرانسه با متهدد اروپایی های کشور سطح به را آن که طریقی به ، نیافته توسعه( ,5Hansen1968برساند«) سیاس�ی ی��ا ط�بیعی بیش و کم تقس��یمات چارچوب در توسعه و ارتقا »تکنیک آمایش ی توسعه و منطقی ارتقای تأمین برای سنجیده مداخله مستلزم .آمایش است سرزمین.«) است جمعیت وضعیت ارتقای و منابع از مطلوب استفاده آن هدف که است هماهنگ

6Hansen1968, )�عد در ها » فعالیت سرزمین آمایش می ق��رار توج��ه م��ورد را سرزمین ریزی برنامه ب

ط�بیعی من�ابع و انس�انی ن�یروی از اس�تفاده به�ترین ه�دف ب�ا ری�زی برنام�ه این که دهد هن��وز ری��زی برنام��ه ن��وع این اص��لی ک��انون که هرچند ، شود می انجام سرزمین مختلف(Wang 1993,12.«) است اقتصادی کارایی و ری�زی »برنام�ه ، س�رزمین آمایش ، امر این متولی سازمان تعریف بنابه ، ایران در و تجه�یزات و ه�ا فع�الیت مح��ل و ه�ا انس�ان س�کونت مح��ل تع�یین و فض�ا اشغال نحوه

. آم��ایش اس��ت اجتم��اعی-اقتص��ادی نظ��ام گون��اگون عوام��ل بین ه��ای کنش همچ��نین و فع��الیت ترجم��ان و جغرافی��ایی بیان بلکه باشد هدف تواند نمی خود خودی به سرزمین

، بودج��ه و برنام��ه .«)س��ازمان اس��ت ک��رده تع��یین دولت سیاس��ت که است هایی هدف1363، 109)

سرزمین آمایش هدف آم��ایش ه��دف کن��د می ارائ��ه س��رزمین آمایش از را تعاریف اولین که پتی کلودیوس

را اقتص�ادی ه�ای فع�الیت و ط�بیعی من�ابع ب�ه توج�ه با جمعیت بهتر » توزیع را سرزمین ه�ای ظ�رفیت کام�ل توس�عه و رفاه و نیستند کامالاقتصادی اهداف این که کند می دنبال

,7Hansen1968.« ) گیرند می نظر در را منطقه بالقوه از ش��ده ارائه تعریف در ( همچنین ب��ه منطق��ه ه��ر س��رزمین»توس��عه آم��ایش ه��دف فرانسه ملی ریزی برنامه دفتر طرف

ج��ایی در توان��د می ک��ه خ��وبی هم��ان ب��ه منطقه آن جمعیت دهد اجازه که است طریقی ابزارهای از بهتر استفاده طریق از هدف این . که دهد ادامه زندگی به ، کند زندگی دیگر

( ,6Hansen1968.«) یابد می تحقق منطقه در موجود س��رزمینی "ترکیب ی واژه سابق شوروی همچون کمونیستی تفکر با هایی کشور در

» را س�رزمین آم��ایش از ه��دف و ک��رده سرزمین" ف��رض "آمایش با طراز هم تولید" را ه��ای هزین��ه کردن کم ، پردازش مراحل خالل در واسطه و طبیعی مواد از جامع استفاده

به��ره ش��دن راحت بن��ابراین و اقتص��ادی های بنگاه بهتر کارکرد ، انبارداری و نقل و حمل و آب ، )زمین من��ابع ک��ارگیری به ، گردش در سرمایه و ثابت سرمایه از خردمندانه گیری

. دانند ( میBandman1985,36.«) محلی مدیریت سازمان نیز و کار( محلی ، ن��یز مقوله این به ها دیدگاه نوع به توجه با توان می را سرزمین آمایش اهداف البته

متداول همه از بیش هنجاری-تجویزی و تفسیری-توصیفی دیدگاه نوع دو بین این . در دید این تفس��یر ب��ه تنه��ا هنج��اری دیدگاه در سرزمین آمایش از » هدف بین دراین . که است

روش�ی ت�ا ب�ود آن اص�لی ه�دف و نمی ش�د پرداخت�ه مختلف مناطق در تحوالت چگونگی

6- Philippe Lamour

3

آم��ایش از »ه��دف ، ن��یز تفس��یری دی��دگاه در7ش��ود. « ی��افت تح��والت در مداخل��ه برای مقاب�ل، دی�دگاه ام�ا می باش�د، "نیس�ت" ه�ا و "هست" ها نوع از گزاره هایی به دست یابی

چ��ه یع��نی است، "نباید" ها و "باید" ها جنس از گزاره هایی دنبال به ،هنجاری دیدگاه یعنی آن از بت��وان ت��ا گ��ردد ط��راحی و ت��دوین برنامه ه��ایی چ��ه ی��ا شود انجام فعالیت ها از نوع

یافت. «)همان( دست مناسب و پایدار مطلوب، توسعه ی به طریق معقول » استفاده هدف با سرزمین آمایش که گفت توان می عمومی و کلی طور به

ک��ار تقسیم و گیرد می انجام اقتصادی موثر عملکرد برای آن ارزش کامل درک و فضا از از »ه��دف ( همچ��نین190و186، .«)مابوگونج است آن مهم های جنبه از یکی سرزمینی

مش��خص و س�رزمین آم��ایش در ه��ا جمعیت و ه��ا فعالیت فضایی توزیع سرزمین آمایش برنام��ه این ب��ر ( عالوه80، .«)وحی��دی است منطقه هر های مسئولیت و ها نقش کردن ب��ه و ش��ود می اج��را کش��ور گون��اگون من��اطق در ، سرزمین آمایش ، توسعه ملی ریزی . ب��ه دارد خاص��ی اهمیت ری��زی برنام��ه از ن��وع این در منطقه نام به بستری جهت همین این محص��ول ک��ه س��رزمین آمایش طرح و سرزمین آمایش از اساسی »هدف دیگر بیان ملی برنام��ه ب��ا آن پیون��د .و ای منطق��ه ریزی برنامه ، رود می شمار به ریزی برنامه نوع

(135، .«)اشکوری است اس��ت ه��ایی فعالیت و فضا ، انسان بین رابطه توازن برای ایران در سرزمین آمایش

از منطقی ب�رداری »به�ره رابط�ه این تنظیم از . ه�دف دهد می انجام فضا در انسان که ، اعتق��ادی های ارزش اساس بر اجتماع معنوی و مادی وضعیت بهبود برای امکانات کلیه . ... است زمان طول در تجربه و علم های ابزار از استفاده با ، فرهنگی سوابق به توجه

ری�زی برنام�ه جغرافی�ایی( در ، )مک�انی فض�ایی دیدگاه بر خاصی تأکید سرزمین آمایش فع��الیت و جمعیت تقس��یم و توزیع دیدگاهی چنین غایی . هدف دارد ملی تکامل و توسعه

استفاده ، اجتماع و فرد برای بهزیستی استراتژی اجرای ، سرزمین پهنه در عمرانی های اس��ت اجتم��اعی و اقتص��ادی کف��ایت جهت در انس��انی ن��یروی و طبیعی منابع از مطلوب

(7-3 ،1جلد ،1363 بودجه و برنامه .«)سازمان پی در س��رزمین آمایش همزمان که اهدافی ترین اساسی بتوان خالصه طور به شاید

(24-22، )مومنی داشت بیان زیر صورت به ، است آن تحقق. کند تأمین را منطقه اقتصادی و اجتماعی متعادل توسعه-1. دهد اعتال را زندگی کیفیت-2. بپردازد زیست محیط حفظ و طبیعی منابع مسئوالنه مدیریت به-3. دهد رواج را فضا از عقالیی برداری بهره-4

ایران در سرزمین آمایش سابقه

كش��ور در1362 س��ال از آن متعاقب و1355 سال از سرزمين آمايش طرح اجراي ب��دون كش��ور در ش��ده ياد هاي تاريخ از قبل تا سرزمين از استفاده كه نيست معنا اين به

ه�ایی برنام�ه به توجه و نیاز نیز آن از قبل چراکهاست. آمده عمل به ريزي برنامه انجام آغ��از از نیز ابتدا همان . در است شده می احساس ریزی برنامه نگاه در ملی مقیاس در

ه��ای نقش��ه ط��رح ش��ورا این وظ��ایف از ( یکی1316) اقتص��اد ع��الی ش��ورای تاس��یس پیگ�یری و بررس�ی جهت را ای ویژه های کمیسیون شورا این و بود آن اجرای و اقتصادی

(2 .«)سیدپور، داد تشکیل مهاجرت مسأله و کشاورزی وضع اصالح پنجاه ی دهه از قبل تا ایران در شده انجام مطالعات

دهه به ایران ی توسعه های ریزی برنامه در ای منطقههای ویژگی به توجه ی سابقه ح��د ( در1347-51) چه��ارم برنامه انتهای تا توجه این . اما گردد می باز شمسی سی ی

آبی مطالع��ات ه��ای طرح قبیل از ، کشور مختلف نواحی عمران برای پراکنده مطالعات ، مغ�ان دش�ت مطالع�ات ، کرمانش�اه آب�اد ب�رف و بوش�هر ه�ای اس�تان در سازی سد و

. ماند باقی آنها نظایر یا بلوچستان و سیستان و خوزستان مناطق شناسایی

7 - http://aiandehpedia.tridi.ir/index.php?title=Reference:596&action=edit

4

ک��ردن ای منطقه منظور به را ( مطالعاتیBattelle) بتل گروه پنجاه ی دهه ابتدای در ری��زی برنام��ه اس��ناد از دیگر یکی که. آورد عمل ( به1352-56) توسعه پنجم ی برنامه ب��ه ایران آن طبق . و پذیرفت صورت1352 سال در که است بوده کشور در ای منطقه

می��ان برخ��ورد ک��اهش ب��ر مبت��نی گروه این مطالعات . »محور گردید تقسیم منطقه11 بودن��د ه��ا اس��تان های طرح پیشرفت برابر در ای عمده مانع که ها استان و ها وزارتخانه

و جمعیت با گذاری سرمایه ارتباط ، مانده عقب مناطق به مطالعات این زد. در می دور ب��ارز ه��ای ویژگی ( از611و610.«)زیاری، است شده توجه مناطق امکانات و مساحت

س��طوح از ح��رکت ، واقعی��ات از برگرفت��ه و محسوس مطالعات ، به توان می طرح این ، رش��د قطب ی گذش��ته سیاست دادن ادامه ، محلی ها طرح سطوح به گذاری سیاست

س��ند عن��وان ب��ه ازآن بع��د ای منطق��ه ه��ای ط��رح غالب تبعیت ، فوق طرح تصویب عدم اگرچ��ه مطالع��ه این . در کرد و.... اشاره محلی و ملی شرایط از پذیری تأثیر ، باالدست زم��انی اف��ق ام��ا ش��ده گرفت��ه نظ��ر در اساس��ی عام��ل آن های ویژگی و ایران سرزمین – اقتص��ادی ه��ای بخش کلی��ه مطالع�ات این . »در ب��ود م��دت می��ان و پنجساله مطالعات ش��د تبدیل ای منطقه بخشی های برنامه به و تجزیه ، کالن ی برنامه در موجود اجتماعی

(85-95 ، اسالمی سرزمین آمایش پایه مطالعات ، بودجه و برنامه . )سازمان

ستیران سرزمین آمایش مطالعات ب��ه فرانس��ه ک��ه زمان آن در است. و طوالني نسبتا سرزمين آمايش سابقه ايران در ه��ای خ��رابی بازسازی فکر به پنجساله های برنامه و سرزمین آمایش های برنامه وسیله

در س�رزمین آم��ایش نگ��اه از تبعیت ب��ه ها برنامه دست این نیز ایران در بود جنگ از پس و ای منطق��ه ری��زی برنام��ه ب��ه توج��ه ک��ه گفت ت��وان می ن��وعی ب��ه. شد آغاز کشور آن

مش��اورین توس��ط مش��ابه اه��دافی ب��ا تقریب��ا و فرانس��ه ب��ا همزم��ان س��رزمین آم��ایش و مت�وازن توس�عه کش�ورها این دو ه�ر » در ک�ه ن�وعی . به شد آغاز ستیران فرانسوی جمل��ه از موج��ود دار مس��أله ب��افت از دوری عین در سیاس��ی مرکز تمرکز عدم سیاست(4 ، . «)قندهاری بود مشترکشان اهداف

و مطالعات موسسه در50-1340 دهه اواسط در نخست ايران در سرزمين آمايش اقتص��ادي فضاي آرايش و کشوري عمران عناوين زير تهران دانشگاه اجتماعي تحقيقات

برنام��ه اج��رای از . پس گردی��د واگ��ذار بودجه و برنامه سازمان به سپس و گشت پديدار عرص��ه در چ��ه در عمیقی تح��والت متوجه ریزان ( » برنامه1356-1352) عمرانی پنجم

ح��وزه از بس��یاری توانست می آنها از غفلت که شدند المللی بین عرصه در چه و داخلی ع��دم دیگ��ر سوی ( از3.«)پوراصغر، کند مواجه اساسی چالشی با را بخشی و کالن های

این ب��روز ب��ه توج��ه . » ب��ا س��اخت نمای��ان را خود دیگر ای گونه به ای منطقه های تعادل آم��ایش ی مقوله به توجه و توسعه های برنامه در نظر تجدید ضرورت که بود ها شکافت برنام�ه ط�راحی در تا شد مقرر اساس . برهمین شد مطرح ملی ی توسعه در سرزمین

خالص��ه طور به .«)همان( که شود داده اساسی تغییرات ملی سطح در آن ابعاد و ششم8: کرد اشاره آنها مهمترین به توان می

تهی��ه فعالیت شروع از پیش که نحوی به سرزمین آمایش مطالعات انجام- برنام��ه ب��ه و مش��خص المق��دور ح��تی ملی م��دت دراز اهداف ، پنجساله طرح

. شود ابالغ گیران تصمیم و ریزان فع��الیت ح��دود ک��ردن مش��خص و ری��زی برنامه کار مراحل دقیق بررسی- ه��ا فعالیت انجام زمانی جدول که نحوی به هم با برنامه تنظیم به مربوط های

پیش به یکدیگر با هماهنگ و ارتباط در و تأخرها و تقدم و ها اولویت به توجه با. بروند تدوین امر در مشارکت حداکثر تأمین برای مشخص کارهای و ساز اهمال-

. برنامه

صفحه توسعه های برنامه سیرتحول پوراصغر، از نقل به انقالب، از پیش توسعه ششم برنامه تدوین های ضرورت های - سرفصل 85-9

5

و ری�زی برنام�ه تجارب و اطالعات تمامی ضبط و ثبت برای نظامی ایجاد- ط�ول در ک�ه نح�وی ب�ه ری�زی برنام�ه مس�ئول های سازمان تمام با هماهنگی

. گیرد صورت امکانات از استفاده بهترین با برنامه تهیه زمان س�رزمين آم�ايش در دولت نماين�دگي مس�ئوالن از اي ع�ده م�ذکور دهه دوم نيمه در

آمدن��د. در اي��ران به بودجه و برنامه سازمان وقت مسئوالن دعوت به )داتار( بنا فرانسه آم��ايش روش��هاي و مب��احث يادداش��تي طي ستيران مشاور مهندسان1351 ماه اسفند

خ�رداد در س�رزمين آم�ايش مطالع�ات نخس�ت مرحله کردند. قرارداد طرح را سرزمين گردي��د. گ��زارش مبادل��ه س��تيران مش��اور مهندس��ان و برنام��ه سازمان ميان1354 ماه

ط��رح م��دت دراز اس��تراتژی مطالعه" عنوان تحت سرزمين آمايش نخست مرحله آم��ايش مرحل��ه اين ش��د. در آم��اده1355 س��ال "در اول دوره س��رزمین آم��ایش ده��ه نيم��ه در آن طراح��ان زعم ب��ه ک��ه بود هايي دشواري به پاسخگويي مدعي سرزمين

بود. روبرو آنها با ايران جامعه1350-60 دراز اس��تراتژي دوم دوره مطالعات" عنوان تحت دوم دوره مطالعات گزارش

منتش��ر ش��رح ب��دين بخش چهار در1356 ماه ارديبهشت " درسرزمين آمايش مدت آن، اج��رايي مش��ي خ��ط و روس��تايي جامع��ه آن، اجرايي مشي خط و شهري شد: نظام

دوم بخش فعاليته��اي زدايي تمرکز آن، اجرايي مشي خط و آذربايجان – خوزستان محور ملي س�طح در ش�هري سياس�تهاي تع�يين از پس ک�ه آن، اج�رايي مش�ي خ�ط و س�وم و

9است. گرفته انجام شهر31 درباره اي ويژه مطالعه

می نش�ان س�رزمین آمایش های ویژگی و اصول زمینه در ستیران مطالعات بررسی: که دهد

مورد را ساله5 و ساله17 ، ساله37 زمانی افق سه ستیران مطالعات- 1391 و1371 ،1361 های سال به ترتیب به ها افق این دهد می قرار توجه(1 جلد ، اول دوره . )ستیران شود می ختم فض��ا و فع��الیت ، جمعیت یع��نی سرزمین آمایش در مطرح اصلی عوامل-

ش��ده مطالع��ه آنه��ا آین��ده و موج��ود وض��عیت و بررس��ی ستیران مطالعات در ش��ده انج��ام من��اطق س��طح در ن��ه و کش��ور س��طح در بررسی این . اما است(2 جلد ، اول دوره . )ستیران است اه��داف پیش��برد ب��رای مشخصی مناطق به کشور ، ستیران مطالعات در-

تقس��یم کشور کلی راستای در مناطق ی توسعه یعنی ای منطقه ریزی برنامه�ع��د . و اس��ت نش��ده یکپارچ��ه ص��ورت ب��ه ن��یز جمعیت و ه��ا فع��الیت مک��انی ب

، کش��اورزی بخش در گان��ه ش��ش من��اطق .و ان��د نگرفت��ه ق��رار موردبررس��ی ش�هرهای ، ته�ران بخش چه�ار فض�اهای ، ص�نعت بخش در توس�عه محورهای

منطق��ه اساس ، خدمات بخش در روستایی محیط و متوسط ،شهرهای اصلی تقس��یم این در البت��ه ( ک��ه3جل�د ، اول دوره . )س�تیران ان��د گرفته قرار بندی و نداش�ته مس�تقلی تع�اریف من�اطق اس�ت مش�خص ک�ه ط�ور همان ها بندی

. ندارند مستقلی هویت گرفت�ه نظ�ر در پای�ه ص�ورت به را آنها طرح این که مفروضاتی اساس بر-

،1391 و1371 های سال در جمعیت وضعیت همچنین و است از تص��ویری تنظیم من��اطق مبنای بر تصویر این که است کرده ترسیم مدت دراز در کشور، برنام��ه .)س��ازمان دارد ش��هرها از ب��رخی ب��ه گریخته جسته اشاراتی و شده

1362، 85-95) ب��رای ای وی��ژه های سیاست بیان صورت به مطالعات محصوالت و نتیجه-

وجوام��ع اجتم��اعی ، اقتص��ادی ، زیس��ت محی��ط و ط��بیعی من��ابع ه��ای بخش(2 جلد ، اول دوره .)ستیران است شهری و روستایی

یافت��ه اهمیت اقتصادی-اجتماعی ترکیبی های بخش ستیران مطالعات در- برنام��ه این ک��ه است شده امر این به منتج ابعاد این روی بر تأکیدات این و اند ک��رده پی��دا می��ل بخش��ی ای برنامه سمت به و گرفته فاصله آمایشی جنس از

ن��ه و اس��ت بخش��ی س��تیران ط��رح مطالعات مبنای روشنتر عبارت . به است

ستیران سرزمین آمایش پایه مطالعات - اسناد 9

6

�عد و ، ای منطقه اف��زوده بخش��ی ه��ای سیاس��ت این به مکانی و فضایی مهم ب.)همان( است نشده

اسالمی انقالب از پس سرزمین آمایش انقالب تح��والت از تبعیت ب��ه را اسالمي انقالب از پس دوران ريزي برنامه تحوالت

بع��د، ب��ه1367 و1368 ت��ا1357 دوره دو ب��ه ت��وان مي تحميلي جن��گ بروز و اسالمي. کرد بندي طبقه برنام��ه نظ��ام در در چن��دانی »تح��ول1361 س��ال تا انقالب از پس اول های سال در س��ازمان مج��دد س��ازماندهی جهت در ه��ا سازماندهی بیشتر و نیامد وجود به ملی ریزی س��رزمین آم��ایش از که تعاریفی جز . و بود مناطق امور و ها استان بودجه و برنامه های ب��ه توج��ه جنگ اتمام از ( بعد76، .«)کاظمی نپذیرفت صورت عملی اقداماتی ، شد بیان

آم�ایش مبحث ب�ه خاص�ی » ... توج�ه و گ�رفت ق�رار ک�ار اس�اس ه�ا خ�رابی بازس�ازی تغی��یر ب��ا ام��ا ی��افت ادامه نیز توسعه دوم برنامه در غفلت . این نگرفت صورت سرزمین

این . بنابر گرفت قرار کار دستور در نگاه این سوم برنامه آغاز با برنامه سازمان نگرش . ب��ود س��رزمین آم��ایش بحث ه��ا ح��وزه این از یکی و ش��د تعری��ف فرابخشی های حوزه

ب��دون را توس��عه ه��ای برنام��ه شود نمی که بود فکر این محصول غایتی چنین به رسیدن(1.«)سیدپور، برد پیش سرزمینی دید

پای��ه مطالع�ات س�تیران س�رزمین آم��ایش مطالع�ات ی ادامه پیرو اول ی دوره در. شد منتشر عنوان همین تحت گزراش دو و شده انجام سرزمین آمایش

چ��ون رفت مى گم��ان ، فض��ا سياس��ى اقتص��اد ادبي��ات پ��يرو انقالب، از بع��د همچنین ت�ا آنه�ا آم�ايش هس�تند، توس�عه ح�ال در كشورهاى از مازاد خروج پل سر شهرها »كالن دارى س��رمايه نظام و نيست ممكن هست حاكم جامعه بر دارى سرمايه نظام كه زمانى

بين از و وابس�تگى قط�ع ب�راى رو اين از نيس�ت، ح�ذف قابل امپرياليسم براندازى تا نيز كالن ن��وع ي��ك ( درواقع1، «)اطهاری.شود مقابله تهران توسعه با بايد سلطه نظام بردن

� »اين و افت��اد اتف�اق س�تيزى ته��ران آن رأس در و شهرستيزى ب��ه جن��گ، دوران در ك��امال دوره اين در. ب��ود مش��هود ش��دت ب��ه آكادمي��ك ه��اى محيط در حتى اول دهه در خصوص

صورتى در كرد درصد( پيدا ٢ )ساالنه نزولى روند تهران استان يى منطقه ناخالص توليد( 2 .«)همان، داشت درصدى يك رشد ايران اقتصاد كل كه

اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح تعادل ایجاد و سرزمینی نقش داشتن بر در برای مطالعاتی ، شصت ی دهه ابتدای در

چراک��ه. نگرفت قرار استقبال مورد زمان آن شرایط به توجه با . که شد انجام کشور در از پس و ب��ود روب��رو ای عدیده بسیار مسائل با اسالمی جمهوری گرفته شکل تازه نظام ملی ه��ای برنام��ه تهی��ه ب��رای بس��یاری ه��ای تالش رس�ید نس��بی ثبات به که1361 سال

همزم��ان اینک��ه ب��ه توج��ه با منطقه ریزی برنامه »دفتر سال همین . در داد انجام توسعه در رش�د ه�ای قطب ه�ای سیاس�ت اتخ�اذ خ�اطر ب�ه کش�ور پهن�ه در شدیدی تعادل عدم

ش��د س��رزمین آم��ایش مقول��ه و تع��ادل و ت��وازن تفک��ر پیگ��یر ب��ود آم��ده وجود به گذشته را خ��ود اه��داف و وظایف1361 سال در سرزمین آمایش پایه طرح ( و7 ، .«)پوراصغر

اسالمی( سرزمین آمایش پایه : )طرح کرد اعالم زیر شرح به ، اقتص��ادی توس��عه ه��ای برنام��ه تهی��ه اص��لی ه��ای زمین��ه ت��دوین.1

ای منطقه و اجتماعی و ملی اس��تراتژی ق��الب در منطق��ه توسعه نظری چارچوب ارائه.2آنها از مکانی گیری نتیجه و توس��عه اه��داف ب��ه توج��ه با اقتصادی های بخش از هریک سهم.3

منطقه امکاناتشد: بینی پیش زیر شرح به مرحله سه قالب در اهداف این به دستابی که

اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح تهیه(1مناطق آمایش طرح تهیه(2مناطق توسعه های برنامه تهیه(3

7

های استراتژی و اسالمی سرزمین آمایش طرح تهیه با کالن مقیاس در آن شروع که ششم عمرانی طرح در شده انجام مطالعات رسانی روز به با که مطالعات . این بود آن

تحت آن اول مرحل�ه نت�ایج .ک�ه ش�د انج�ام مرحل�ه دو طی و شروع انقالب از قبل دولت در کت��اب دو " شاملایران اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح مطالعات" عنوان آم��ایش ط��رح مطالع��ات" ن��ام ب��ا آن دوم ی مرحل��ه و1363 س��ال در جل��د چه��ار

م��دت دراز ه��ای مش��ی خ��ط و توسعه کلی اصول ، ایران اسالمی سرزمین. گردید منتشر1368 سال دراستانی(" و )ملی سرزمین آمایش

اي منطق��ه ري��زي برنام��ه دف��تر توسط اسالمي سرزمين آمايش پايه طرح مطالعات كلي��ات و اص��ول بي��ان به ابتدا در شد. كه منتشر1362 سال در بودجه و برنامه سازمان

دارد. و توج��ه س��رزمين آم��ايش پايه طرح مطالعات خالصه و كشور فضايي سازماندهي را س��رزمين و اقليم و فعاليته��ا جوامع و جمعيت ترتيب به و وضعيت تشخيص به همچنين

10شد. داده قرار بررسي مورد

اص�لی ک�ردن مش�خص ه�دف ب�ا ایران اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح مطالعات منطق��ه هر ی وظیفه و نقش تعیین برای چارچوبی دادن دست به و توسعه مقوالت ترین

مش�خص و ای منطق�ه ی توس�عه ه�ای اس�تراتژی تش�ریح همچ��نین و ایران سرزمین در بین این در . ک��ه اس��ت ش��ده انج��ام مرحل��ه دو طی در منطقه هر عملکرد و نقش کردن اس��اس ب��ر ملی توس��عه ج��امع برنام��ه تهی��ه و ای منطق��ه توسعه های برنامه کردن ملی

. است شده ذکر سرزمین آمایش نهایی اهداف از ای منطقه توسعه های برنامه ط��رح این در س��رزمین آم��ایش ری��زی برنام��ه ه��ای وی��ژگی و اص��ول از ک��ه نت��ایجی

: که دارد آن از نشان ، گردد می مشاهده ، جمعیت تفکی��ک ب��ه کش��ور فضای سازماندهی در توسعه های استراتژی-

ب��ه نس��بت بیش��تری گس��تردگی ب��ا عوام��ل . این است شده مشخص اقلیم و فعالیت ش��رایط در اوال این از ی��ک ه��ر موج��ود وض��ع نقاط و بررسی ستیران آمایشی طرح11. است شده واقع بررسی مورد وقت

تا و شده آغاز1366 سال از که بوده ساله15 مطالعات این زمانی افق- س��ال این از پس . و یاب��د می ادامه توسعه اولیه مراحل عنوان تحت1380 سال

12. است شده مشخص توسعه بعدی مراحل عبارت با نیز

س��ه عوام��ل در ای گس��ترده تن��وع ، طرح این در شده انجام بندی منطقه- نمی دی��ده ط��رح این در عوامل این ترکیب در توازنی که نحوی . به دارد فوق ی گانه منتج که پیوسته هم به شبکه یک در شده ارائه های طرح که است ای گونه به و شود

13. ندارد قرار ، شود ملی توسعه به

جداگان��ه و منف��رد صورت به هایی استراتژی بیان و تحلیل به مطالعه این- تولی��د و عوام��ل این ت��رکیب . ام��ا اس��ت پرداخت��ه آم��ایش ی گان��ه س��ه عوام��ل در

مطالع�ات این در عوام��ل این ی همه از برگرفته که ای منطقه و ملی های استراتژی14. شود نمی دیده

چ��ارچوبی ب��دون ، م��دت بلن��د و کالن اه��داف بی��ان از پس مطالع��ات این- و م�دت می�ان اه�داف ، اج�رایی های برنامه به کالن اهداف از رسیدن برای مشخص

15. است کرده پیشنهاد را صنایع ی توسعه های پروژه و کرده تشریح را مدت کوتاه

. در ب�ود بخش�ي و ن�اقص محيطی زمينه در اطالع�ات س�رزمين آمايش پايه طرح در جه��اد وزارت زيس��ت ، محيط سازمان جمله از مختلف سازمان هاي از گزارش هايي واقع

، ب��ود آم��ده آن در ک��ه موض��عی ه��ای ط��رح . و بود شده ارائه نقشه روي تنها كه و...بود كه ف��ارس مرودش��ت ط��رح اين در كه . به ط��وري ب��ود من��اطق اکولوژیکی توان با مغایر

اسالمی سرزمین آمایش پایه مطالعات - اسناد 10دوم کتاب از3 تا1 های جلد و105-96 و85-75 و74-66 صفحات اول - کتاب1363 سرزمین آمایش پایه طرح - مطالعات 11دوم کتاب مختلف - صفحات1363 سرزمین آمایش پایه طرح - مطالعات 12و246 و)5(134و133) صفحات ، دوم جلد دوم کتاب ،1364 ، بندی جمع و خالصه ، سرزمین آمایش پایه طرح - مطالعات 13

7(284و283 و)6(255و254و253320 تا10 صفحات ، دوم جلد دوم ،کتاب1364 ، بندی جمع و خالصه ، سرزمین آمایش پایه طرح - مطالعات 14مختلف - صفحات1363 سرزمین آمایش پایه طرح - مطالعات 15

8

مكان ي��ابي و امكان سنجي با و شد داده تشخيص صنعتي قطب بود، كشاورزي منطقه اي ی��ا . و اس��ت ش��ده روبرو گوناگون مشكالت با حاضر حال در آمايشي طرح اين به وسيله

روس��تاهاي از انساني نيروي جذب با معادن اين بافق ، در زغال سنگ معادن ايجاد با اینکه كاهش با و كرد تخليه را داشتند قرار کویر حاشيه ي منطقه اي در كه روستاهايي اطراف ، . چ��نين اس��ت ش��ده منطقه كويري ش��دن به منج��ر ، حاض��ر ح��ال در كش��اورزي عمليات عن��وان باشد.به نداشته چنداني توفيق سرزمين آمايش جامع طرح كه شد باعث مواردي

آم��ایش پای��ه ط��رح در انقالب از » بعد . که برد نام مي توان را كيش منطقه ديگر، نمونه مط��ابق و ب��ود ف��رهنگي و اجتم��اعي اقتص��ادي ، برنامه ريزي هاي داراي اسالمی سرزمین ، چلی ب��ود.«)بن منطقه اكول��وژيك توان ارزيابي شد، گرفته ناديده كه موضوعي معمول

1)

تحمیلی جنگ پس دوران در سرزمین آمایش ترديد و ابهام با آن تشكيالتي جايگاه آمايش ماهيت دلیل به جنگ از پس های سال در كش��ور، اقتصادي هاي سياست با متقابل ارتباط برقراري نظر از شد. همچنانکه رو روبه

و برنام��ه س��ازمان يع��ني اقتص��ادي، ه��اي برنام��ه تهي��ه مسئول دستگاه وظایف حوزه به ، س��رزمین آمایش وجودي فلسفه از اصلي » تلقي كه آن ویژه به شد، مي نزديك بودجه ب��ود. اجتم��اعي و اقتصادي توسعه فرآيند در سرزمين منابع و امكانات از بهينه وري بهره

جهت  و ه��ا بررس��ي نت��ايج ك��ه آنج��ا از مقاب��ل ( در16 ،1387همک��اران، و «)ف��والدی وظ��ايف حوزه در ميگذاشت، تاثير كالبدي هاي طرح تهيه روند بر بایست می آن گيريهای مي ق�رار س�ازي ش�هر و مس�كن وزارت يع�ني ج�امع، ه�اي ط�رح تهي�ه مسئول دستگاهگرفت. س�طح ي��ك ايج��اد نظ��ير ه��ايي راه »از عملک��ردی ه��ای ح��وزه همپوشانی معضل حل

ط��راحي منطقي فرآيند چارچوب در جريان دو بين تعامل نحوه تعيين و مشترك مديريت (12 ،1387همک�اران، و ب�ود«)ف�والدی ممكن س�رزمين توسعه مديريت ريزي برنامه و

ی ده��ه ابت��دایی س��ال در اداری عالی شورای تصمیم بنابر و شد اتخاذ ديگري تدبير لیکن س��ازي ش��هر و مس��كن يافت��ه نام تغيير وزارت در كالبدي هاي طرح قانوني جايگاه هفتاد ت��دبير ش��د. »همين س��پرده بودج��ه و برنامه سازمان به آمايش طرح تهيه و  گرفت قرار

منطقي مس��ير يك در جريان دو اين عملكرد پيوند نحوه از مفروضاتي با توانست مي نيز ف��راهم ه��ا آن بين رق��ابت ن��وعي زمينه تا شد باعث امر اين به توجهي بي اما برود، پيش

(1387، وهمكاران )فوالدي.« آيد ، المللی بین مالحظ��ات و نف��تی درآمدهای رکود به توجه با ، جنگ از بعد های سال در

المللی بین ه��ای عرص�ه در جدی��دی چی��دمان ب��ه ، قب��ل دوران قطبی دو جهان از پس که را ریزی��ان برنام��ه ، غ��ربی جن��وب آسیای فراگیر رکود »بحران همچنین و بود شده تبدیل

از اس�تفاده و ملی من��ابع ب��ه بیش��تر اتک��ای و نف�تی ه��ای درآم��د ب��ه اطمینان عدم متوجه این هفت��اد ده��ه ابت��دای از اینک��ه خص��وص ( به9 «)پوراصغر، کرد ای منطقه های قابلیت

. گرفت قرار اقبال مورد دوم برنامه اواخر از بود گرفته قرار حاشیه در که موضوع ب��ه آن از ت��وان می واق��ع در ک��ه سرزمین آمایش پایه طرح مطالعات1377 سال از . شد شروع زیادی تغییرات با مطالعات با که کرد یاد سرزمین آمایش سوم تجربه عنوان

و برنام��ه س��ازمان هم��اهنگی و اقتص��ادی امور معاونت نظر زیر مطالعات این اینکه اول و اقتص�ادی توس�عه رویکرده�ای بیش�تر ادغ�ام ب�اعث امر این که شد شروع وقت بودجه و مسکن وزارت وفضایی کالبدی های برنامه اینکه . دوم بود کالبدی توسعه با آن ترکیب

. 16شد گرفته نظر در مطالعات این تهیه در نیز را شهرسازی تع��اریفی بی��ان و نظری درحوضه بیشتر سرزمین آمایش تحوالت اخیر ی دهه طی در

ه��ایی بازتعریف تولید به منجر نهایت در . که است یافته ظهور و بروز مختلف مقاطع در. است شده1383 و1377 های سال در سزمین آمایش از

در ای منطق��ه ری��زی برنام��ه و آم��ایش دف��تر ، بودج��ه و برنام��ه س��ازمان گزارش در،1376 مهرماه و ه��ا ض��رورت ، : مف��اهیم س��رزمین آمایش پیرامون »بحثی عنوان با

بفرمایید. رجوع چهار و سه شماره های پیوست به1383 و1377 های سال در مصوبات این ی خالصه مالحظه جهت- 16

9

»س��ازماندهی عن��وان ب��ه خالص��ه ط��ور ب��ه سرزمین آمایش ریزی برنامه از ها« ، سابقه از ک��ه ب��رد می ملی« ن��ام توس��عه های استراتژی و اهداف به نیل جهت در فضا مطلوب

نتیجه و دورنگری ، نگری آینده ، مسائل به جانبه همه نگرش ، آن های ویژگی »مهمترین(3 ، ملی«)همان ی توسعه استراتژی محتویات از مکانی های گیری

اج��را و بخش��ی امور فرابخشي، های حوزه شامل بخش سه در سوم برنامه قانون ب��ه فرابخش��ي اس��ناد دوم جل��د ش��انزدهم فص��ل برنامه، اين در. شد تنظيم نظارت، و

عوام��ل برش��مردن از پس یادش��ده فص��ل در. اس��ت پرداخته سرزمين آمايش موضوع پهن��ه در فعاليته��ا توزي��ع ، موج��ود وض��ع تش��ريح فض��ايي، س��ازمان ش��کلگيري اص��لي

ض��عف و ق��وت نق��اط بررس��ي و فض��ايي س��ازمان س��اختار ويژگيه��اي مرور سرزمين، بررس��ي و مط��رح سرزمين آمايش راهبردهاي و اصول کشور، فضايي موجود سازمان

)س��ازمان. ش��د منتش��ر ، ش��ده مط��رح س��رزمين آم��ايش ب��راي که رهنمودهايي و شدتوسعه( های طرح روند ، برنامه ت��وازن و سرزمين آمايش به برنامه قانون ششم فصل نيز توسعه چهارم برنامه در جمعيت مناس��ب توزيع براي را متعددي احكام و وظايف كه يافته اختصاص هاي منطق

پاي��ه نظري��ه« ت��دوين . همچنين است گذاشته دولت دوش بر كشور پهنه در فعاليتها و ت��أثير س��رزمين آم��ايش اخ��ير دور مطالعات اول مرحله نتيجه عنوان به» ملي توسعه

. گذاش��ت باقي ملي توسعه انداز چشم سند تدوين ضرورت کردن گوشزد در بسزايي)همان( ت��ا ش��د مکلف دولت ای ماده-واحده طبق اسالمی شورای مجلس در1380 سال در

اساس��ی ق��انون هش��تم و چه��ل اص��ل اج��رای در و ق��انون این تص��ویب از پس س��ال دو: منظور به ایران اسالمی جمهوری

کشور ها( مختلف شهرستان و ها )استان مناطق استفاده در تبعیض هرگونه رفع-ملی. های سرمایه و طبیعی منابع از ،

ه��ا( ، شهرس��تان و ها )استان مناطق ی همه رشد ی زمینه کردن فراهم-. سازنده رقابت حفظ با و ها استعداد با متناسب

ه�ا( شهرس�تان و ه�ا )اس�تان من�اطق در اقتص�ادی ه�ای فع�الیت مناس�ب توزیع-. کشور مختلف

نقش راس��تای در نس��بی ه��ای م��زیت و ه��ا ق��ابلیت از بهین��ه ی اس��تفاده-کشور. المللی بین و ای منطقه

ه��ای گ��ذاری س��رمایه م��یزان ی مالحظ��ه ب��ا و الزم کارشناس��ی بررسی و مطالعه با و ه��ا )اس��تان من��اطق ی��افتگی توس��عه ه��ای ش��اخص و گذش��ته های سال در شده انجام

ه��ای بخش ه��ای فعالیت و جمعیت متناسب )توزیع سرزمین آمایش ها( طرح شهرستان س��ال آغ��از از آن اج��رای ب��رای الزم ق��انونی اقدامات و تهیه ملی( را فضای در اقتصادی

17. آورد عمل به را1383

. و اس��ت نگردی��ده س��رزمین آم��ایش های طرح تهیه به منتج آخر در ابالغیه این البته طب��ق کلي . بطور ماند متوقف برنامه این تولید فرایند و مراحل تشریح مرحله در صرفااست: مرحله سه شامل ايران در سرزمين آمايش ، سرزمين آمايش دفتر هاي برنامه

سرزمين آمايش پايه طرح تهيه – اول مرحله طي ک��ه س��رزمين آم��ايش به مربوط اقدامات براي است اي پايه منزله به طرح اين

شناس��ايي کشور خدمات و بازرگاني صنعت، کشاورزي، بخش چهار موجود فعاليتهاي آن در1381 س��ال ب��راي بخش چه��ار اين در توس��عه ب��راي آين��ده ه��اي مش��ي خ��ط ش��ده،

اند. گرديده مشخص ملي فضاي در توسعه اصول و کليات چارچوبمناطق آمايش طرح تهيه – دوم مرحله در ه�ا س�رزمين اجتم�اعي اقتص�ادي و اکول�وژيکي ت�وان ارزي�ابي و شناسايي شامل

اس��ت. اول مرحله در شده طرح چارچوب اساس بر مناطق آمايش طرح تهيه و مناطق

تأیی��د ب��ه11/6/1380 ت��اریخ در و تص��ویب مجلس در24/5/1380 علنی جلسه در ای ماده-واحده بر مشتمل قانون - این 17است رسیده نگهبان شورای

10

است فعاليتهايي کليه حاوي و باشد مي مدت بلند در توسعه قابليت از تصويري طرح اينپذيرد. صورت بايد توسعه براي که

مناطق توسعه هاي برنامه تهيه – سوم مرحله مش��ي خ��ط و ملي ه��اي گ��ذاري س��رمايه از منطقه سهم به توجه با سوم، مرحله در

کاربريه��اي فعاليته��اي دس��ته م��ورد در اول��ويت تع��يين ب��ا اول، مرحله در شده تعيين هاي طرحه��اي فعاليته��ا از ي��ک هر براي شود. سپس مي گيري تصميم مناطق براي سرزمين و ه��ا س��ازمان و ه��ا اس��تان آمايش دفاتر همياري با اجرايي هاي پروژه قالب در مديريت

ه��ا، ارگ��ان و ه��ا س��ازمان گون��ه اين به اجرا براي و شده تدوين و تهيه ذيربط هاي ارگانگردند. مي واگذار کشور سرزمين آمايش دفتر نظارت تحت

آن طي ک��ه اس��ت دوم مرحله سرزمين، آمايش مرحله ترين مشکل و گيرترين وقتگردند. تعيين بايد مناطق در سرزمين بالفعل و بالقوه هاي توان

از پس يکي ت��رتيب ب��ه ک��ه است هايي گام شامل سرزمين آمايش دوم مرحله فرايند اول هاي گام گردد. همچنین آغاز سوم مرحله شروع تدارک تا شوند برداشته بايد ديگري

و - تجزي��ه2 ه��ا داده آوري جم��ع و سرزمين اکولوژيکي منابع - شناسايي1يعني: سوم تا اس��ت. )دف��تر ش��ده س��رزمين اکول��وژيکي توان بندي طبقه و - ارزيابي3 ها داده تحليل(1381سرزمین، آمایش ملی

ایران در سرزمین آمایش های طرح مقایسه می ایران در سرزمین آمایش تحول سیر بازگویی و بررسی در جامعی دیدی که آنچه

ب��ه بین این در که است خودش ی خاصه مختصات به توجه با ها برنامه این مقایسه شود ب��ه اس��ت ذک��ر ب��ه الزم . البت��ه پ��ردازیم می عملکردها و ها دیدگاه ، تعاریف بین مقایسه

برنام��ه تفک��ر نهایی خروجی عنوان به ستیران مطالعات طرح50 ی دهه در اینکه خاطر ه��ای دی��دگاه ، اس��ت ده��ه آن در س��رزمین آم��ایش مص��وب و اسنادی ی نماینده و ریزی

می تعمیم ده��ه آن ب��ه ، ری��زی برنام��ه دی��دگاه ی نماینده عنوان به را طرح آن در موجود ری�زی برنام�ه تفک�ر مظه�ر عنوان به اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح . همچنین دهیم

،1371،1376س�الهای در برنام�ه س�ازمان تع�اریف و شص�ت ده�ه در س�رزمین آمایش ق��رار نظ��ر م��د هفت��اد دهه در سرزمین آمایش تفکر ی بیانیه عنوان به را1380 و1377

برنام��ه ه��ای دهه بین مقایسه به را ها برنامه این بین مقایسه نهایی خروجی . و ایم داده. ایم داده تعمیم ریزی

س��رزمین آمایش دهه این در ستیران مشاور : مهندسین آمایش از پنجاه دهه تعریف و ه��ا انس��ان س�کونت مح��ل تع�یین و فضا اشغال نحوه دادن سازمان و ریزی »برنامه را

و اجتم��اعی نظ��ام مختل��ف عوام��ل بین کنش همچ��نین و تجه��یزات و ه��ا فع��الیت مح��ل از وری به��ره و اس��تفاده تعری��ف این در تأم��ل ب��ا البت��ه . ک��ه کردن��د اقتصادی«)( تعریف

. است انتظار مورد سرزمین آمایش از ها توانایی و ها قابلیت اساس بر سرزمین و فض�ا ، انس�ان بین رابط�ه »تنظیم س�رزمین : آمایش آمایش از شصت دهه تعریف

جهت در امکان��ات جمی��ع از منطقی ب��رداری به��ره منظور به فضا در انسان های فعالیت س��وابق ب��ه توج��ه ب��ا اعتقادی های ارزش اساس بر اجتماع معنوی و مادی وضعیت بهبود

س��رزمین آم��ایش پای��ه .«)ط��رح اس��ت زم��ان ط��ول در تجرب��ه و علم اب��زار و ف��رهنگی خ��اص هایی فعالیت یابی مکان همچون مقوالتی مبین نگرش نحوه این اسالمی( مفاهیم

س��اماندهی و سازماندهی الگوی ، خاص های مکان برای درخور های فعالیت شناسایی ،. است فضایی ساختار و سازمان کردن مدیریت و جمعیت پراکنش الگوی ، فضا

از ب�رداری به�ره ترتیب�ات »مهندس�ی س�رزمین : آمایش آمایش از هفتاد دهه تعریف به��ره »هندس��ه دیگ��ر عب��ارت ( ب��ه91 ، است«)فوالدی طبیعی و اجتماعی های ظرفیت ب��ه منج��ر که هایی فعالیت مکانی موقعیت و مقیاس و نوع یعنی را ها ظرفیت از برداری

می عینیت و مفهوم یا دهد می قرار هدف را است آن های ظرفیت از بهینه برداری بهره مقوله ماه�وی لحاظ به سرزمین آمایش »مقوله تعریف این از .«)همان( برگرفته بخشد

محیطی و سیاس��ی ، اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی مسائل با که انظباطی چند است ای( 8 قندهاری، خان «)حسین دارد برخورد

11

�ع��د دو ب��ا و است قبلی تعریف از تلفیقی همان تلقی طرز این واقع در �ع��د هندس��ه ب )ب ب��ا تعام��ل و ارتب��اط در را فض��ایی شناس��ی( س��ازمان جغرافی��ا)ب��وم فض��ای( و و مکانی

اسکان شبکه و جمعیت پراکنش مقوله نگاه نوع این . در داند می اجتماعی های ظرفیت. است گرفته قرار توجه مورد کمتر

ب��ه را س��رزمین آم��ایش1385 س��ال در سرزمین آمایش ملی مرکز ها این بر عالوه ب��ه محیطی و انس��انی عوام��ل بین متقاب��ل کنش : تنظیم نمای��د می توص��یف زی��ر ش��رح و انس��انی ه��ای اس��تعداد از بهین��ه گ��یری به��ره بر مبتنی سرزمینی سازمان ایجاد منظور

18. شود می نامیده ، سرزمین آمایش ، محیطی

اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح و ستیران مطالعات مقایسه

یکدیگر با مقایسه در اسالمی سرزمین آمایش پایه طرح و ستیران مطالعات بررسی ب��ه ک��ه ده��د می نش��ان ها بررسی . این است هایی اختالف و ها شباهت ی دهنده نشان: مختصر طور

ت��ا س��اله37 )اولی بوده مدت بلند صورت به مطالعات دو هر زمانی افق- مراح��ل هری��ک بع��د(و ب��ه1381 سال و1381 سال تا ساله15 دومی و1391 سال

هم ادام��ه در زمانی های افق این . البته است دیده خود های افق در را ملی توسعه. است نبوده ب��ه و ان��د رسیده استراتژی و سیاست صورت به نتایج از یکسری به هردو- توس�عه ه�ای ط�رح و ه�ا پ�روژه م�ورد در کمی و محسوس اهداف وارد ترتیب هیچ

. اند نشده عمران ای منطق��ه مبن��ای و ب��وده نگ��ر بخش��ی ص��ورت به آنها دوی هر مطالعات-�عد و است ای منطقه های ویژگی هرگونه فاقد حاصله نتایج . و ندارد در را منطقه ب. کند نمی اضافه بعدی تک موضوعات به خود مدت بلند انداز چشم ب��وده مشابه حدودی تا ها برنامه این دوی هر بندی منطقه کلی صورت به-

فع�الیت ، فض�ا عوامل مجموعه برای همگن و عام مناطق تعریف در آنها دوی هر و. دارند شباهت یکدیگر به جمعیت و

ص��ورت ب��ه را آمایش در مطرح عوامل آنها دوی هر نیز مطالعات نوع در- عوام�ل این ت�رکیب اس�اس ب�ر روش�نی گ�یری نتیجه و داده قرار تحلیل مورد مجزا

. اند نداسته

اسالمی انقالب از قبل سرزمین آمایش به نگرش هفت��اد ده��ه نفتي كهاي شو دليل به دولت نفتي� درآمدهاي مالحظه قابل افزايش با

تجدي��دنظر برنام��ه اين اعتب��ارات در ري��زي برنامه منطق و اصول رعايت بدون ميالدي ب��ه م��الی عظیم من��ابع ، ملی ه��ای ق��ابلیت و من��ابع ب��ه توجه بدون و آمد وجود به كلي

توزی�ع برناهنجاره�ای عالوه کش�ور اقتصادی بدنه به پول تزریق . این شد تزریق کشور و من��ابع نامتع��ادل توزی��ع ب��ه منتج و زده دامن رشد قطب توسعه های شکافت به ملی

، انقالب از قبل در سرزمین آمایش ریزی برنامه تنها در خاطر همین . به شد امکانات خ��ارج دنبال به بیشتر برنامه این و بود ای منطقه های فعالیت اختالفات کاهش دیدگاه . علی ب��ود رش�د ه��ای قطب ب��ه بخش��ی تع�ادل و ان��زوا از کش��ور نق�اط ب��رخی کردن

تمرک�ززدایی دنب�ال ب�ه بیش�تر ن�یز برنام�ه آن زدایی تمرک�ز ه�ای سیاس�ت الخص�وص. است بوده تهران شهر از جمعیتی

اسالمی انقالب از پس سرزمین آمایش به نگرش

18 عدالت گسترش ، اقتصادی بازدهی و کارایی افزایش طریق از ، مصوب اصول چارچوب در سرزمین ... آمایش - ادامه

من��اطق و نق��اط در رف��اه و توس��عه معق��ول س��طح از برخ��ورداری در ت��وازن و تع�ادل برق��راری و مح�رومیت و فق��ر رفع ، اجتماعی اقتص��ادی پیون��دهای تحکیم و ایج��اد ، زیست محیط حفظ و متعادل توسعه اهداف با متناسب اراضی کاربری نظام ایجاد ، جغرافیایی

های محور و مناطق توسعه های سیاست و بخشی های سیاست مکانی – فضایی تأثیرهای سازی هماهنگ و ای منطقه برون و درون. سازد محقق را سرزمینی یکپارچه مدیریت و کشور توسعه مدت دراز انداز چشم اهداف بتواند که کند می عمل ای گونه به خاص

12

ری��زی برنام��ه دنب��ال ب��ه آن از قبل رویه از تبعیت به انقالب از پس ریزی برنامه تفکر ت�وازن و توس�عه مبحث عم�رانی توس�عه ه�ای ط�رح خالل . در بود توسعه پنجساله های

همین ب��ه عمرانی های برنامه از فصل یک خاطر همین به و است شده مطرح ای منطقه م��دت بلن��د "دیدگاه ملی" یا توسعه که» "نظریه بود اثنا همین . در است خورده رقم نام

مرک��ز ض��رورت همین بن��ابر و شد تبیین دوباره سرزمین آمایش منظر کشور" از توسعه و برنام��ه س��ازمان در س��رزمین آم��ایش اختصاص��ی رویک��رد ب��ا 19سرزمین آمایش ملی

20( 1 شد. « )سیدپور، فعالیت مشغول بودجه در اس��المی انقالب از پس دوران در س��رزمین آم��ایش برنام��ه ت��دوین در که نگرشی

ب��ه بلک��ه ، س�رزمین آم��ایش ب��ه تنه��ا ن��ه که بود نگاهی از متأثر حدودی تا آمد پدید کشور تردی��د و نفی با ابتدا در خاطر همین . به داشت وجود غربی تفکرات و ها دستاورد تمامی

از نیز رشته این متخصصین و مهندسین غالب براین . عالوه شد نگریسته موضوع این به ب��ه و شدند خارج کشور از انقالب وقوع با و بودند ها غربی از یا و غرب در تحصیلکردگان

شدن جاری با . همچنین رفت بیرون کشور از آنها خروج با نیز آمایشی نگاه خاطر همین ، کشور در متعهد متفکران و مسئولین فکری آبشخورهای در اسالمی انقالب های آرمان

ب��ه خ��واهی ع��دالت نگ��اه ب��ا بایستی که گردید رایج داخلی ریزان برنامه بین در تفکر این روی من��اطق بین توسعه و امکانات ی عادالنه و متوازن توزیع فکر به کشور نقاط اقصی

ملی س��طح در را آمایش��ی ری��زی برنامه نگرش همین بر مبتنی نیز اواخر این در . و آورد آم��ایش ، اس��ت آم��ده س��رزمین آم��ایش تع��اریف در ک��ه هم��انطور و ان��د نم��وده مط��رح

ک��رده اشاره و کرده بیان کشور متعادل و متوازن ی توسعه جهت در ابزاری را سرزمین در اول ی درج��ه در بای��د را کش��ور فض��ای ریزی برنامه جهت و راه است » بدیهی که اند

« . )موم��نی، کرد جو و جست کشور مقدورات و امکانات و خودی های آرمان چارچوب1380، 8 )

ایران در سرزمین آمایش نگاه ضرورت ه��ای فع��الیت توزی��ع سرزمین آمایش ریزی برنامه از هدف گردید ذکر که طور همان

. و اس��ت س��رزمین در مدت دراز افقی در مدت بلند دیدی با جمعیت اقتصادی-اجتماعی و ای منطق��ه ریزی برنامه ، سرزمین آمایش های طرح از هدف گردید کر که طور همان� آن ضرورت ، نتیجه در ؛ است ملی های طرح با آن دادن پیوند ض��رورت از ناش��ی عم��دتا

: آورد زیر شرح به را آن توان می که است ای منطقه ریزی برنامه : مناطق توسعه ناهماهنگی

غ�یر و ن��امتوازن رش�د ای��ران همچ��ون س�ومی جهان کشورهای های ویژگی از یکی درصد89.8» که گفت توان می ، نمونه عنوان به . چراکه است مختلف ابعا در هماهنگ

و ان��د گزی��ده س��کنی ای��ران جغرافی��ایی وس��عت از درص��د45 در کش��ور جمعیت از از درص��د87 ، کنن��د می زندگی سرزمین پهنه از درصد55 در آن مانده باقی درصد10.2

ش��رقی-جن��وبی نیم��ه در مان��ده ب��اقی درص��د13و غ��ربی-ش��مالی نیمه در ایران شاغلین در درص�د11.4 تنه�ا و غربی-ش�مالی نیمه در کشور های بزرگراه از درصد88.6 ، فعالند

(9/6/1386 ، اقتص��ادی ،بخش ای��ران «)نشریه است شده کشیده شرقی-جنوبی نیمه در تع�ادل ع�دم از نش�ان همگی ک�ه اف�زود بسیاری آمارهای توان می طومار این و... بر س��رزمین پهن��ه « ب��هآمایشی» نگاه و متوازن توسعه ضرورت و دارد ای منطقه توسعه

19 و ریزی برنامه معاونت) بودجه و برنامه سازمان ای( درمنطقه ریزی )برنامه سرزمین آمایش دفتر ،1352 سال از ما کشور در-

رئیس ب��ا آن ریاس��ت ک��ه س��رزمین آم�ایش ع�الی شورای نظارت تحت حاضر حال در دفتر است. این آمده ( بوجودراهبردی نظارت (27 ،1387 وهمکاران، )فوالدیکند. می کار است جمهور

وري به�ره دفتر” عن��وان تحت دف��تری۱۳۵۱ س��ال رد . چراک��ه اس��ت ب��وده فع��الیت مش��غول نیز انقالب از قبل در دفتر این آم��ايش و ي��افت انتق��ال برنام��ه س��ازمان ب��ه “آرايي بوم” عنوان با بعدها كه آمد بوجود “سرزمين تنسيق” يا “سرزمين

در “س��رزمين آم��ايش ريزي برن��امه و مطالعات” عنوان عنوان تحت مركزي۱۳۵۳ سال در بعدها و. گرفت نام سرزمين. كردند كار به شروع هم با تنگاتنگي رابطه در مطالعاتي واحد دو صورت به دو اين شدو ايجاد اي منطقه ريزي برنامه دفتر جوار

تمامی برای حاضر حال در و است توسعه پنجم برنامه بری سرزمین آمایش ملی سند تهیه مرکز این های فعالیت از اکنون- 20 هایی برنامه نیز ای منطقه آمایش های طرح برای حال عین در . و است کرده فراهم را آمایش های برنامه تهیه چارچوب ها استان

قرار دفتر این بررسی دست در کشور غرب و شرق ، جنوب توسعه محورهای توسعه های طرح . همچنین دارد تهیه دست در را ارتباطات و ژئوپلتیک ، اقتصادی موقعیت نظر از دنیا در را ایران جایگاه تا دارد دست در مطالعاتی نیز حاضر حال در و داشته

(2 ، پور .)سید کند مشخص

13

ی برنام��ه توان نمی که است این رسد می نظر به بدیهی که . آنچه نماید می مشخص را ت��ا کن��د می کم��ک م��ا ب��ه آمایش��ی . »نگ��رش برد پیش سرزمینی دید بدون را ای توسعه ک�نیم ب�رداری به�ره م�دت بلن�د توس�عه راس�تای در س�رزمین پهن�ای و وسعت از بتوانیم

ب��ه ح��اکمیت راهبردی نگاه داشتن یعنی سرزمین »آمایش دیگر طرف ( از1.«)سیدپور،سرزمین«)همان( ی پهنه

روستا: شهرو توسعه ناهماهنگی و شتابان شهرنشینی ه��ای جاذب��ه و اقتص��ادی های فعالیت تمرکز ی نتیجه توان می حدودی تا را پدیده این

»در و پنداش��ت شهرهاس��ت در فرهنگی و بهداشتی ، آموزشی امکانات قبیل از خدماتی جمعیت از روستاها شدن خالی و روستایی و شهری مناطق کامل جدایی به موارد بیشتر

ص��ورت ب��ه را زی��ادی مشکالت و مسائل خود سریع شهرگرایی . این انجامد می ثروت و .«)معص��ومی آورد می وج��ود ب��ه ش��هرها در نش��ینی حاش��یه و مس��کن مش��کل ، بیکاری

(124و122، اشکوری

را زی��ر موارد توان می سرزمین آمایش از شده ارائه تعاریف و فوق موارد به توجه بانمود: ذکر سرزمین آمایش ریزی برنامه ضرورت خصوص در

جهت در س��رزمینی تناس��بهای ع��دم و ه��ا هم��اهنگی ن��ا ش��دت دلی��ل »به نیز یران در و تمرک��ززدایی سیاس�تهای چ��وب چه��ار در و ای منطقه امکانات و قابلیتها از برخورداری

مطالع�ات کش��وراین من��اطق ب��ه توج��ه و ه��ا استان مدیریت به اختیارات برخی واگذاری دی�دگاههای انقالب( برمبن�ای از شش�م)قب�ل برنام�ه ت�دوین برای را وزمینه گرفت شکل

(5، دهنوخلجی ساخت. «) مجید فراهم استانی های برنامه تهیه جهت در و آمایش یابی فعالیت– گذاری سرمایه فرصتهای معرفی و مناطق توسعه قابلیتهای شناسایی

از وری به��ره عنوان تحت ،همگی منابع تجهیز و سرزمین،توسعه مختلف قسمتهای برای و تمرک��ززدایی کرد. همچ��نین فراهم را سرزمین آمایش گیری شکل ،ضرورت سرزمین و ای منطق��ه س��طوح تق��ویت و گیری تصمیم نظام اصالح آن تبع به که سرزمین مدیریت

و ه��ا زمین��ه از جملگی ، داش��ت دنب��ال ب��ه را کش��وری بن��دی،تقس��یمات ،منطق��ه محلی(14-3، دهنوخلجی شوند. ) مجید می محسوب سرزمین آمایش گیری شکل ضرورتهای

س��ندی چنین وجود ضرورت به1383 سال در بودجه و برنامه سازمان اینها بر عالوه� كه است داشته بیان دولت های برنامه مهمترین از را آن تهیه و گشته معترف م��ورد ذيال

:گيرند قرارمي توجه

قطب اس��تراتژي اتخاذ از ناشي بخشي كه سرزمين، در موجود هاي تعادل عدم • مناس��ب ه��اي اس��تراتژي اتخ��اذ ع��دم ب��دليل بخش��ي و انقالب از قبل سالهاي در رشد

را كشور فضايي ساختار آينده در باشد، مي انقالب از بعد سالهاي در فضا سازماندهي.ساخت خواهد روبرو جدي مشكالت با

امر اين كه مناطق از برخي هاي قابليت و امكانات از مناسب برداري بهره عدم • م��وجب ديگ��ر س��وي از و س��رزمين از ه��ايي قسمت شدن اي حاشيه موجب يكسو از

.شد خواهد محدود هاي عرصه و منابع به ظرفيت از فراتر فشار ام��ر اين. س��رزمين س��طح در اقتص��ادي ش��هايخب بين الزم ه��اي هماهنگي عدم •

.يگ��ردد م كش��ور ب��زرگ عمراني طرحهاي بين منطقي ارتباط و پيوستگي عدم موجب ممكن م��دتي از پس آن از ناش��ي مش��كالت و هم��اهنگي ع��دم چ��ه اگر كه اي گونه به

در ب��ويژه را حه��ا طر اينگونه ناكارآمدي موجبات آمده بوجود تاخير اما گردد حل است مي منج��ر من��ابع از هنگف��تي اتالف به و آورده فراهم آنها هبرداري بهر و تاسيس برهة.گردد يكپارچه) مناطق فرهنگي و قومي اجتماعي، شرايط شدن سپرده فراموشي به •

تهي��ه فرآين��د در مس��ائل گون��ه اين انگاش��تن نادي��ده ب��دليل( ملي وح��دت و فضا سازي ظ�رفيت درح�د ي�ا من�اطق اين در ب�زرگ عم�راني طرحه�اي ملي، توس�عه هاي برنامه

س��اختار در ادغ��ام عدم بدليل است ممكن يا و گيرند نمي قرار استفاده مورد مطلوب

14

ه��اي فع��اليت س��اير ب��ا پس��ين و پيش��ين پيون��دهاي ايج��اد از ناتواني و مناطق اقتصادي.نشوند برخوردار الزم كارآيي از گرفته صورت هاي گذاري سرمايه مكمل،

آن ب�ه ملي فض�اي ريزي برنامه در كه است ديگري بعد امنيتي سياسي مسائل • ي��ا توس��عه ب��ه منج��ر اس��ت ممكن امنيتي سياسي مالحظات رعايت. يشود م پرداخته

و فع��اليت ايج��اد. ش��ود ه��ا عرص��ه از برخي در خاص هايي فعاليت يا ها فعاليت تحديد نظ��ير ندارند چنداني قابليت اقتصادي نظر از كه استراتژيك مناطق در جمعيت اسكان ن��وع اين از مشخص��ي نمون��ه ف��ارس خليج جزاي��ر در باال ههاي هزين با جمعيت اسكان.باشد مي مسائل

ازمن��ابع بهين��ه ب��رداري به��ره و ه��ا هگ��ذاري س��رماي محيطي زيس��ت سازگاري • ايج��اد ط��رح. اس��ت ميس��ر س��رزميني دي��د ب��ا اقتص��ادي ه��اي ري��زي برنامه در طبيعي

ش��ده مواج��ه تردي��د ب��ا بارها مسائل اين انگاشتن ناديده بدليل شمال،- تهران بزرگراه.است روس��تايي نواحي و شهري مراكز بندي سطح و جمعيت اسكان نظام ساماندهي •

� سرزمين، پهنه در امكانات و تها فعالي توزيع براساس ري��زي برنام��ه فرآين��د در ص��رفا .باشد می حصول قابل سرزمين آمايش

ض��رورت و ه��اي منط��ق و جه��اني تع��امالت و مناسبات به توجه لزوم باالخره و • ب��ه توج��ه ب��ا بلندم��دت و اس��تراتژيك هاي هريزي برنام در متغيرها اينگونه كردن لحاظ

را ري��زي برنام��ه ب��ه نوين رويكردي ژئوپلتيك و ژئواكونوميك مسائل افزون روز اهميت.هستند آن فاقد كالسيك ريزي برنامه بر حاكم رويكردهاي كه طلبد مي

ایران در سرزمین آمایش های طرح تنگناهای

نقش ب��ه توج��ه ب��ا کش��ور در س��رزمین آمایش ریزی برنامه انجام ضرورت اینکه با انکاریس��ت قاب��ل غیر امری ای منطقه و کالن های فعالیت ی زنجیره در آن توجه قابل آم��ایش ه��ای ری��زی برنام��ه ض��عیف . »تلفی��ق دارن��د وج��ود راه این در تنگناه��ایی ام��ا

ه��ا سیاس��ت تنظیم در مردم مشارکت بودن محدود ، ها ریزی برنامه دیگر با سرزمین آماری نظام ناهماهنگی ، محدود پذیری انعطاف ، سرزمین آمایش های ریزی برنامه و جمل��ه از ریزی برنامه نوع این انجام برای مناطق تعیین مشکل و اطالعاتی های نیاز با

(99و100 ، .«)وحیدی هستند راه این در موجود تنگناهای

این ام��ا ، آمایش��ی ه��ای سیاس��ت ض��رورت برس��ر نظ��ر اتف��اق وج��ود ب��ا همچ��نین�عد . در است مواجه عملی و نظری تنگناهایی با سیاست عقی��ده ب��ه سو یک از نظری ب و اقلیم ب��ا ه��ایی س��رزمین در ش��ده انج��ام اق��دامات از برگرفت��ه نظریات این نگارنده دیگ��ر س�وی از و اس�ت ، م��ا ملی ط�بیعت� ه��ای وی��ژگی با متفاوت اجتماعی و فرهنگ راه ی میان��ه در بلک��ه نیافتن��د دس��ت خ��ود تکامل های قله به تنها نه نیز نظریات همین

. دارند قرار خود خطای و آزمون

. اس��ت آمایش��ی ه��ای سیاس��ت عملی های دشواری نظری معضالت این از مهمتر ب��ه اطالع��ات در ک��ه»نقص .چ��را اس��ت اطالع��ات در نارسایی ها دشواری این از یکی

وج��ود اینک��ه اول ؛ ش��ود می منطق��ه س��طح در عنلی مطالع��ات م��انع ج��دی ط��ور حس��ابداری هنوز که حالی .در کند می کمک ملی های برنامه تدوین به ملی حسابداری

، م��ا همج��ون ای نایافت��ه توسعه اقتصاد در اینکه . دوم است نشده متداول ای منطقه ، س��ازد پذیر امکان را سرزمین آمایش موجود وضع شناخت که هماهنگی های بررسی

(8و7 دانا، .« )فرجی شود نمی یافت

آمایش��ی ه��ای سیاس��ت اینک�ه ب�رای باش��د ای بهان�ه نبای�د ه��ا دش��واری این وجود هرحال در می که شود می آشکار نظری و عملی های کمبود این عمل در . زیرا نشود تعبیه و تهیه متناسبی

. کرد جویی چاره هم آن برای توان

15

راهکارها اطالع��ات از اعم س��رزمين ج��امع اطالع��ات بسته بندي جمع آوري ، تهيه ،.1

... و اقتصادي اجتماعي ، و زيرساختها مصنوعي (، )طبيعي ، محيطي س��اختاري تح��ول ايج��اد با همراه مناسب ، اجرائي سازمانهاي پيش بيني .2

بودجه . و برنامه سازمان در برنامه ريزي اداري نظام در ايج��اد و مختلف من��اطق در منطقه اي و محلي برن��امه ريزي دف��اتر ايجاد.3

سازمانها در دفاتر اين از نمايندگي هايي ت���وان ش���ناخت جهت محلی و ملی آم���ایش دف���اتر حف���ظ و تق���ویت.4

س��رزمین آم��ایش برنام��ه اجرای »پیشگامان . چراکه ملی های بالقوه و اکولوژیکی انسانی اکولوژیکی- تکنولوژی- نیروی توان پارامتر چهار نمودن هماهنگ با جهان در 60 ده��ه اوای��ل در که هستند هلند سپس و کانادا – استرالیا کشورهای مالی، منابع و

ان��دگذران��ده را آن مراح��ل تمام اینک و کرده سرزمین آمایش دفتر تاسیس به اقدام مختل��ف ه��ایاس��تفاده ب��رای آنه��ا ه��ایس��رزمین ت��وان که دانندمی دقیق طور به یعنی

21است.« چگونه توسعه و انسان

ت��وان ارزی��ابی و ه��ا پتانس��یل ش��ناخت اس��تراتژیک ه��ای ط��رح انج��ام.5المللی بین و ملی ، محلی های مقیاس در اکولوژیکی

و ه��ا روش ، ه��ا تئ��وری ، اص��طالحات ، مف��اهیم بازشناس��ی و بازی��ابی.6 تولی��دی دانش س��ازی ب��ومی و س��رزمین آم��ایش ب��ا رابط��ه در موج��ود ه��ای دیدگاه

. آن های خروجی از برگرفته

نتیجه ب��ا پنج��اه ی دهه از رسمی و آکادمیک صورت به ایران در سرزمین آمایش تحول سیر

خ��ود به را متنوعی های نگرش و ها روش ها دیدگاه و شده آغاز ستیران مطالعات طرح ه�ا مکان و ها فعالیت متقابل جانمایی یعنی کلی صورت به سرزمین . آمایش است دیده

و م��دیریت آن ه��دف ی عم��ده و است توسعه های برنامه به کالبدی ابعاد کردن اضافه و مختلف ابعاد در اجتماع تکامل و بخشیدن بهبود جهت ، امکانات از خردمندانه مندی بهره

علمی های ابزار از استفاده با ، فرهنگی ی گذشته و ملی های ارزش و اصول بر مبتنی ، ، فع�الیت ، جمعیت متع�ادل و مت�وازن توزی�ع دی�دگاه این . آرم�ان اس�ت زم�ان طول در

این جهت ه��ا وسیاست راهبردها . و است اجتماعی عدالت اساس بر خدمات و امکانات ف��وق م��وارد . البته است اجتماعی و اقتصادی زندگی کیفیت بهبود و مطلوب ی استفاده

آم��ایش دی��دگاه و برنام��ه و ب��وده باش�د بای��د ک��ه آنچ��ه مثاب��ه ب��ه س�رزمین آم��ایش تبیین آم��ایش ب��ه نگ��اه ک��ه . چ��را اس��ت نک��رده ح��رکت راس��تا این در بعضا ایران در سرزمین انقالب از قب��ل . دردوران است داشته همراه به را هایی فرود و فراز کشور در سرزمین آم��ایش ، و فرانس��ه در موج��ود سرزمینی وری بهره بر حاکم دیدگاه از تبعیت به اسالمی

سیاس��تی عنوان به سرزمین آمایش نیز انقالب از پس دوران . در گرفت شکل سرزمین ب��ا هم آن از . پس ب��ود ش��ده پذیرفته ملی متوازن توسعه و اجتماعی عدالت ایجاد جهت ب��ه رسیدن و گشایش حال در مرور به ، توسعه های برنامه از گزینی دوری و انزوا مدتی

ه��ای برنام��ه در ری��زی برنام��ه نگ��اه این تحول سیر که . چرا باشد می خود اصلی جایگاه. دارد سرزمین آمایش اهمیت قبول و توجه از نشان ، بعد به سوم عمرانی عملکرده��ای و ه��ا دی��دگاه تح��ول س��یر مبین را زیر جدول نتیجه عنوان به بتوان شاید

. دانست ایران در سرزمین آمایشایران در سرزمین آمایش تحول سیر

دوره زمانی

عملکرد و روش دیدگاه

ده�����ه50

مختلف يهاي كاربر حيث از فضا سازماندهيسرزمين های قابليت از وري بهره

ده�����ه60

و فض��ا انس��ان، بين رابط��ه تنظيمفعاليت

جغرافي��ايي توزي��ع و توس��عه فض��ايي س��ازمان م��ديريتدرسرزمين جمعيت و فعاليتها

ده�����ه70

ظرفيته��اي از بهين��ه ب��رداري به��رهطبیعی و اجتماعي

ي س��ازگار ب��ا فض��ايي توس��عه برنامه و درازمدت ديدگاهتوسعه محيطي و اجتماعي اقتصادي، ابعاد بين الزم

21 -http://aiandehpedia.tridi.ir/index.php?title=Reference:593&action=edit

16

پاي��دار توسعه به دستيابي جهت محيطي و اجتماعي اقتصادي ، ابعاد در برنامه ريزي و س�رزمين ه�ر در مح��دوديتها و امكان�ات و من�ابع فضايي و مكاني توزيع مبناي بر بايد

ب��دون نمي توان��د توس��عه ديگ��ر عب��ارت گ��يرد.به ص��ورت من��ابع از استفاده سازماندهي گيرد. انجام سرزمين آمايش برنامه ريزي

ه��ای ط��رح ب��ه نگ��ری بخشی نگاه گرفته قرار اشاره و بحث مورد همواره که آنچه توص��يه لیکن هاس��ت ط��رح این کنن��دگان تهی��ه از منفعالن��ه رفت��اری و سرزمین آمایش

و برن�امه ريزان توسعه ، به دستيابي جهت تصميم سازي ها و برنامه ريزيها در كه مي شود براس��اس برنامه ريزي يعني فرابخشي ، برنامه ريزي مبحث به همواره بايد تصميم گيران

ديگ��ر عب��ارت به و برهم مختلف فعاليتهاي عملكرد اثرات سنجش و ارزيابي پيش بيني ، ك��امل وظ��رفيت محي��ط مي��ان توان��ايي براس��اس فعاليته��ا ميان برهم كنشهاي و كنشها

. نمايند پي ريزي را هماهنگ توسعه تا شود منظور سرزمين خ��ویش ی گذش��ته بر مروری است الزم اسالمی کشور در ریزی برنامه هرنوع جهت

حلی راه س��وی ب��ه ، گذشته ی گرفته انجام اقدامات روی بر تأمل از پس و باشیم داشته و فک��ری ه��ای ق��الب از اس�تفاده که .چرا کرد حرکت ملی مختصات از برگرفته و درونی خ��اص ش��رایط و اقتصادی ، اجتماعی بافت به توجه - با ریزی برنامه کالسیک های روش

نمی ، اس��ت س��وال زی��ر ها تئوری این طراح کشورهای در حتی - که ما اسالمی مملکت ص�ورت ب�ه مس�ائل ب�ا ، اس�ت الزم پس. برس�اند آل ایده ی جامعه به را ما کشور تواند

ب��زرگ و کوچ��ک مقی��اس در الزم ه��ای ج��ویی چ��اره به و نمود برخورد عالمانه و منطقی از ، کن��ونی جه��ان در و داش��ت توج��ه ن��یز آین��ده ب��ه بای��د ، حال به نظر عین . در پرداخت. نزد دست کاری دوباره به و نکرد پرهیز بشری مفید های تجربه از استفاده

نگ�اه س�ازی نهادین�ه و تق�ویت ب�ه آن ی وس�یله ب�ه ت�وان می که راهکارهایی جمله از پای��ه اصول تدقیق و تعریف به توان می رسید ملی توسعه در آن نقش و سرزمین آمایش س��مت به حرکت ، اطالعات جامع نظام تهیه ، قبول قابل زمانی افق ارائه ، ریزی برنامه ری��زی برنامه مطلوب های روش ، اکولوژیکی توان شناسایی برای متعدد بسترهای ایجاد

�عد به بخشیدن قوت ، سرزمین آمایش ری��زی برنام��ه مراح��ل ش��دن ب��ومی ، ای منطقه ب بی��نی پیش ، ریزی برنامه نظام در ها برنامه این جایگاه شدن مشخص ، سرزمین آمایش

فراین��د شناخت و استراتژیک عمیق مطالعات ، سازی پشتوانه برای قدرتمند قانونی نهاد. کرد و... اشاره المللی بین ی منطقه در اجرا حال در های

17