Лидија Стојановиќ-Лафазановска Феноменот на...

UNIVERZITET "KIRIL I METODIJ"

FILOLO[KI FAKULTET

S K O P J E

m-r Lidija Stojanovi} Lafazanovska

H O M O I N I T I A T U S

FENOMENOT NA INICIJACIJATA

VO MAKEDONSKATA NARODNA KNI@EVNOST

d o k t o r s k a d i s e r t a c i j a

S K O P J E 1998

1

Mentor: prof. d-r Tome Sazdov

Filolo{ki fakultet - Skopje

FILOLO[KI FAKULTET - KNI@EVNOST

2

m-r Lidija STOJANOVI] LAFAZANOVSKA

FENOMENOT NA INICIJACIJATA

VO MAKEDONSKATA NARODNA KNI@EVNOST

APSTRAKT: Inicijacijata ne e ni{to drugo tuku sovladuvawe na dvata

najgolemi bola: smrt i ra|awe. Ottamu, ovoj trud se stremi sistemski da

go ispita na~inot na koj sovremeniot ~ovekov duh ja transponira idejata

za smrtta i povtornoto ra|awe, kako temelni obrasci na koi se zasnovuva

preminot od poniskiot vo povisokiot egzistencijalen i ontolo{ki

status. Sakaj}i da gi definira sovremenite modeli na ovaa arhai~na

ustanova, trudot se zadr`uva na analizata na trite paradigmati~ni tipa:

pubertetska, herojska i svadbena inicijacija.

Klu~ni zborovi: inicijacija, isku{enie, smrt - povtono ra|awe, heroj,

herojstvo, obrednopreoden kompleks, pubertet, svadba.

3

Lidija Stojanovic Lafazanovska

THE PHENOMENON OF INITIATION IN THE MACEDONIAN FOLK LITERATURE

ABSTRACT: The initiation is nothing but surpassing the two biggest pains: death and birth. Therefore, the present work is an attempt to systematically explore and determine the way of which the contemporary man's spirit transposes the idea of death and rebirth as fundamental patterns of the institute called initiation. Aiming to define the actual models of this archaic institution, the author focuses her attention to the analysis of the three paradigmatic types: puberty, heroic and wedding initiation. Key words: initiation, temptation, death - rebirth, hero, heroism, rites of passage, puberty, wedding.

4

S O D R @ I N A

Voved 8 I. [to e toa inicijacija? 20 1. Vo potraga po etimolo{koto zna~ewe 20 2.Tipologija na inicijacijata 23 3. Najzna~ajni oblici na inicijacija 30 3.1. Inicijacii i tajni zdru`enija vo anti~kiot svet 30 3.1.1. Misteriski kultovi 30 a. Eleusinski misterii 32 b. Samotra~ki misterii 34 v. Orfi~ki misterii 35 g. Oziris 35 d. Mitra 36 3.1.2. Inicijaciski paradigmi vo anti~ka Grcija 39 a. Tezej: Lavirintot i kultot kon tauromahijata 41 b. Simbolizmot na inicijaciite vo Odiseja 43 v. Inicijaciite na Ahil 45 3.2. Inicijacii vo srednovekovniot svet 47 a. Axilak 47 b. Legendata za Gral 48 v. Dante i ezoterizmot 49 g. Vra`bi 50 3.3. Moderna Evropa - potraga po inicijaciskiot arhetip 50 4. Zaklu~ok 52 II. Teorii na inicijacijata 54 1. Teorii na inicijacijata 54 2. Inicijaciskite temi vo umetni~kata kni`evnost 62 2.1. Lavirintski temi 68 3. Inicijacijata vo folkloristikata 71 3.1. Aspekti vo sogleduvaweto na relacijata: Inicijacija i mit 75 3.2. Ritualisti~ki teorii 88 4. Zaklu~ok 94 III. Pubertetska inicijacija 96 I del. Aspekti na pubertetskata inicijacija 96 1. Teoretski kontekst 96 1.1. Odnos: pubertetska inicijacija - vol{ebna prikazna 106 2. Reliktni formi na institutot na inicijacijata 120 a. Ku}arica 121 b. Koledari i sirovari 123 v. Lazarki 125

5

II del - Pubertetskata inicijacija vo makedonskite narodni prikazni 128 1. Herojot vo potraga po svojata zrelost 128 1.1. Avanturite na herojot 129 a. Simnuvawe vo "Dolna zemja" 131 b. Dete frleno vo priroda - (vo potraga po stravot) 135 v. Inicijaciska obuka (AT 325) 141 g. @iva voda: potraga, povtorno ra|awe 141 1.2 Transformacii na herojot 147 1.3. "Siljan {trkot" 148 2. Poetika na nevino progonetata heroina 153 2.1. Perspektivi kon prou~uvaweto na podànrot "nevino progoneta heroina" 154 2.2. Dosega{ni istraùvawa posveteni na fenomenot na "ènskata pubertetska inicijacija" 163 2.3. Nevino progonetata heroina i nejzinata percepcija vo makedonskata narodna prikazna 168 2.3.1. Odnos: ma}ea - pa{torka 168 a. Dobrata i lo{ata devojka - AT 480 169 b. Pepela{ka - AT 510 A, B 187 v. Sneàna - AT 709 206 2.3.2. Nevino naklevetenata devojka (AT 706, 712 i 883A) 232 a. Nevino naklevetenata devojka - AT 883 A 234 b. Crescentia - Genoveva - AT 712 239 2.3.3. Paradigma na ostanatite makedonski "nevino progoneti heroini" 244 2.4. Zaklu~ok 249 3. Transvestizam i androginija 252 3.1. Promena na polot - AT 514 256 3.2. Transvestizam - AT 881 A, 883 A, 884 B 265 4. Zaklu~ok 273 IV. Herojska inicijacija 275 I. Nekoi specifiki na herojskata inicijacija 276 1. Potekloto i prirodata na herojot 276 2. Epska herojska inicijacija 288 II. Herojskata inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost 294 1. [to e toa naroden junak 294 2. Biografskiot model na herojot 299 2.1. "ûdesno detstvo" - Prvoto juna{tvo na Krali Marko 300 2.2. Inicijaciski isku{enija - svoeviden agon 304 2.3. Smrt ili imortalizacija 315 3. Mitot za kulturniot heroj 322 3.1. Herojski mit 322 3.2. Osnivawe na gradovi od Krali Marko 323 3.3. Svetecot ja ubiva lamjata - paradigma na kulturniot heroj 325

6

7

4. @eni - heroi 335 5. Deca - junaci 339 6. Zaklu~ok 343 V. Svadbena inicijacija 346 1. Odnos: inicijacija - svadba 347 2. Paradigmi na svadbenata inicijacija vo makedonskata narodna kni`evnost 355 2.1. Dve inicijacii - dve svadbi 356 2.1.1. @enidba so mrtovec (Svadbena i pogrebna povorka) 356 2.1.2. AT 425 - Amor i Psiha 366 2.2. Privremen brak (Qubovno grabnuvawe od strana na nekoe mitolo{ko su{testvo) 380 2.3. @enidbata na sonceto 384 2.4. Zeta amaneta 388 2.5. Nare~nici 393 2.6. Preod od herojska vo svadbena inicijacija 403 3. Zaklu~ok 408 Zaklu~ok 410 Skratenici 414 Primarna bibliografija (Izvori, Zbornici) 416 Bibliografija 417

S O D R @ I N A

I. [to e toa iniciajcija? 1. Vo potraga po etimolo{loto zna~ewe 2.Tipologija na inicijacijata 3. Najzna~ajni oblici na iniciajcijata 3.1. Iniciajcii i tajni zdru`enija vo anti~kiot svet 3.1.1. Misteriski kultovi a. Eleusinski misterii b. Samotra~ki misterii v. Orfi~ki misterii g. Oziris d. Mitra 3.1.2. Iniciajciski paradigmi vo anti~ka Grcija a. Tezej - Lavirintot i Kultot kon tauromahijata b. Simbolizmot na inicijaciite vo Odiseja v. Iniciajciite na Ahil 3.2. Inicijacii vo srednovekovniot svet a. Legendata za Gral b. Dante i ezoterizmot v. Vra`bini 3.3. Moderna Evropa - potraga po iniciajciskiot arhetip II. Teorii na iniciajcijata 1. Teorii na inicijacijata 2. Inicijaciskite temi vo kni`evnosta 2.1. Lavirintski temi 3. Iniciajcijata vo folkloristikata 3.1. Aspekti vo sogleduvaweto na relacijata: Inicijacija - mit 3.2. Ritualisti~ki teorii 4. Zaklu~ok III. Aspekti na pubertetskata inicijacija I del. Aspekti na pubertetskata inicijacija 1. Teoretski kontekst 1.1. Odnos: pubertetska iniciajcija - vol{ebna prikazna 2. Reliktni formi na institutot na inicijacijata a. Ku}arica b. Koledari - sirovari v. Lazarki II del - Pubertetska iniciajcija vo makedonskite narodni prikazni 1. Ma{ka pubertetska inicijacija

1.1 Avanturite na herojot 1.2 Transformacii na herojot 1.3. "Siljan {trkot" 1.4. Zaklu~ok 2. Poetikata na nevino progonetata heroina 2.1. Perspektivi kon prou~uvaweto na podànrot "nevino progoneta heroina" 2.2. Teoretski implikacii na "ènskite inicijaciski prikazni" 2.3. Nevino progonetata heroina i nejzinata percepcija vo makedonskata narodna prikazna 2.3.1. Odnos: ma}ea - pa{torka a. Dobrata i lo{ata devojka - AT 480 b. Pepela{ka - AT 510 A, B v. Sneàna - AT 709 2.3.2. Nevino naklevetenata devojka a. Nevino naklevetenata devojka - AT 883 A b. Crescentia - Genoveva - AT 712 2.3.3. Paradigma na ostanatite makedonski "nevino progoneti heroini" 2.4. Zaklu~ok 3. Transvestizam i androginija 3.1. Promena na polot - AT 514 3.2. Transvestizam - AT 881 A, 883 A, 884 B 4. Zaklu~ok IV. Herojska inicijacija 1. Nekoi specifiki na herojskata inicijacija 1.1. Potekloto i prirodata na herojot 1.2. Epska herojska inicijacija 2. Herojskata inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost 2.1. [to e toa naroden junak 2.2. Biografskiot model na herojot a. "ûdesno detstvo" - Prvoto juna{tvo na Krali Marko b. Inicijaciskite isku{enija - svoeviden agon v. Smrt ili imortalizacija 2.3. Mitot za kulturniot heroj 2.3.1. Herojski mit 2.3.2. Osnivawe gradovi 2.3.3. Svetecot ja ubiva lamjata - paradigma na kulturniot heroj 2.4. @eni heroi 2.5. Deca - junaci 3. Zaklu~ok

V. Svadbena inicijacija 1. Inicijacija - svadba 2. Sliki na svadbenata inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost 2.1. Dve inicijacii 2.1.1. @enidba so mrtovec 2.1.2. Smrt - povtorno ra|awe - svadba 2.1.3. Amor i Psiha - AT 425 2.2. Mladoènec - ubiec 2.3. Ovoj - onoj svet: opozicija ili ambivalencija a. Relacija: svoe - tu|o b. Ambivalentiot karakter na grabnuva~ite 2.4. Simboli~no ven~avawe na devojkata so sonceto 2.5. Zeta amaneta 2.6. Nare~nici 2.7. Preod od herojska vo svadbena inicijacija 2.8. Bri~i mi se mladi mladoèwa 2.9. Svadbeno isku{enie - neuspe{na svadba 3. Zaklu~ok VI. Zaklu~ok Skratenici Bibliografija

V O V E D

[to zna~i istraùvawe na inicijacijata? Vo samata osnova ni se

javuva edna problemati~nost. Tolku kompleksniot fenomen, kako {to e

"posvetuvawe, voveduvawe, inicijacija" vo folkloristikata, glavno

be{e inspiriran od etnolo{ko-antropolo{kite istraùvawa na

primitivnite plemenski zaednici, od kade {to ni e vozobnoven

arhetipot na primitivnata obredna inicijacija. Ottamu, vo sferata na

folkloristikata najgolemiot interes be{e naso~en tokmu kon

otkrivawe na tragite, reminiscenciite ili, ednostavno, analogiite na

ovaa obredna inicijacija vo sferata na vol{ebnite prikazni. No vaka

postaveniot problem izgleda prili~no ednonaso~no i ni zadava

opredeleni dodatni pra{awa: {to stanuva so drugite domeni od

narodnata knièvnost, vo koi isto taka prepoznavame momenti {to go

karakteriziraat fenomenot "inicijacija": isku{enija, stradawa, borbi

{to se vo funkcija na napu{tawe na stariot ponizok i preminuvawe vo

nov, povisok egzistencijalen, t.e. ontolo{ki status.

Dali vo sferata na celata narodna knièvnost, kade {to go

otkrivame inicijaciskiot simbolizam, moème da zboruvame za edna

inicijacija ili pak ne?

Odovde proizleze na{ata ideja kompleksno da go istraìme

fenomenot inicijacija vo ramkite na makedonskata narodna knièvnost.

Imaj}i go predvid soznanieto deka kompleksnosta na inicijacijata

izvira u{te od samiot izraz, re{avame fenomenot inicijacija vo

domenot na narodnoto tvore{tvo da go razrabotime otkako prethodno }e

gi vostanovime osnovnite specifiki {to i' se imanentni na ovaa

univerzalna pojava. Vo taa smisla, prvo }e dademe eden dijahron osvrt na

najparadigmati~nite tipovi inicijacija, {to }e ni pomogne da dademe

odgovor - {to sekoja od nazna~enite epohi podrazbira pod fenomenot

inicijacija.

Vo smisla za {to popravilno sfa}awe na toa "{to pretstavuva

inicijacijata", u{te vo vovedot }e se zadrìme na etimolo{koto

1

tolkuvawe na samiot poim, vo ~ija osnova se javuvaat dvata analogni

izraza: latinskiot - initium, initiare, initiatio i starogr~kiot - telet¦, koj ne'

navra}a na i-e. koren *kwel-.

Baraj}i odgovor na ve}e spomnatoto pra{awe, se osvrnuvame na

nejzinata tipologija, koja vo sferata na istorijata na religiite,

antropologijata i etnologijata e ve}e dobro vostanovena. Taka, po

prezentiraweto na osnovnite modeli na inicijacijata vo navedenite

sferi, ja izloùvame i na{ata tipologija koja se odnesuva na podra~jeto

na folkloristikata, ili poprecizno, na domenot na narodnata

knièvnost, kade {to gi utvrduvame trite osnovni oblika: pubertetska,

herojska i svadbena.

Vo ramkite na ispituvaweto na inicijaciskite paradigmi,

podetalno }e se osvrneme na anti~kiot svet, srednovekovnite oblici na

inicijacijata, po {to }e ja zememe predvid i moderna Evropa.

Anti~kiot svet go tolkuvame preku dvata najparadigmati~ni

oblika na posvetuvawe: najprvin se osvrnuvame na misteriskite kultovi,

po {to se navra}ame na temata gr~ki heroi, koi vo istorijata na

svetskata knièvnost ostavija biten beleg pri poimaweto na nekoi

aspekti od kompleksot nare~en inicijacija. Analiziraj}i gi herojskite

podvizi i isku{enija niz koi minuvaat Ahil i Odisej, na izvesen na~in

otkrivame edna su{tinska analognost pome|u niv i na{ite epski heroi,

koi vr{at sli~ni podvizi i se podloèni na sli~ni isku{enija.

Analognosta se odnesuva pred se' na nocijata na multipliciranosta na

herojskite podvizi, koi vo dvata nazna~eni modusa se okvalifikuvani

kako nekolkukratni inicijacii {to se provlekuvaat niz celiot ìvoten

ciklus. Paradigmata na lavirintskite isku{enija, koja ja otkrivame

preku gr~kiot heroj Tezej, znaeme deka vo svetskata knièvnost stana

edna od univerzalno prifatenite inicijaciski temi. Srednovekovnata

hristijanska upotreba na simbolot lavirint e axilakot, koj pretstavuva

edna verzija na paganskite mitovi na inicijacijata: sovladuvaweto na

te{kiot pat po koj doa|a izbavuvaweto - prosvetluvaweto. Ovaa sogledba

}e bide osobeno va`na pri tolkuvaweto na makedonskata prikazna

2

"Siljan {trkot", vo koja avanturata na herojot e izrazena tokmu vo

forma na axilak, iako vo samoto dejstvie toj dobiva alegoriski prizvuk.

Vo prodolènie, }e bide daden pregledot na srednovekovnite

oblici na inicijacijata, kade {to - preku axilakot, "Legendata za Gral",

vra`bite, i Danteoviot ezoterizam - gi otkrivame supstancijalnite

dimenzii na srednovekovnata inicijacija. Temata posvetena na potragata

po Gralot }e pretstavuva svoevidno àri{te vo svetskata knièvnost se'

do na{eto sovremie. Specifi~nosta na srednovekovnite inicijacii e

tokmu izrazena preku hristijanskiot ezoterizam.

Ona {to go smetame kako osobeno zna~ajno pri definiraweto na

sostojbata na moderniot svet, sogledano od aspekt na moderna Evropa,

pretstavuva sostojba {to ja definirame kako "potraga po inicijaciskiot

arhetip". Spored na{ite sogleduvawa, moderna hristijanska Evropa, koja

sosem opravdano e oddale~ena od izvr{uvaweto na inicijaciskiot obred,

se nao|a vo pozicija koga noviot inicijaciski model go pronao|a vo

otkrivaweto na sovremenite primitivni zaednici i analizata na nivnite

inicijaciski obredi. Vtoriot karakteristi~en beleg za moderna Evropa

e minucioznoto otkrivawe na inicijaciskite temi i simboli vo

knièvnata i folklorna produkcija, {to u{te pove}e go intenzivira

~uvstvoto na potragata po inicijaciskiot arhetip. I verojatno

najzna~ajniot moment {to ja konstituira inicijacijata vo evropskiot 20

vek pretstavuva doìvuvawe na inicijacijata na nivo na imaginacija,

koja ja uo~uvame vo procesot na recepcija na vol{ebnite prikazni od

strana na mladata audiencija.

Vtoroto poglavje e posveteno na pregled na teoriite na

inicijacijata, za koe isto taka smetame deka pretstavuva neophodno

voveduvawe vo razrabotkata na na{ata tema.

So ogled na toa deka stanuva zbor za edna interkulturalna i

interdisciplinarna pojava, na{eto vnimanie go naso~uvame pred se' kon

pregled na onie oblasti, od kade {to proizlegoa folkloristi~kite

spekulacii. Po ukaùvaweto na faktot deka istraùvaweto na

inicijacijata e struktuirano vo {irokiot raspon na humanisti~kite

soznajni naso~uvawa, najnapred gi prezentirame i vrednuvame onie

3

teoretski dostigawa {to se dviàt vo sferata na antropologijata,

psihoanalizata i analiti~kata psihologija, istorijata na religiite,

sociolo{kite i kognitivisti~kite teorii. Sepak, vo teoretskoto

prou~uvawe na inicijacijata se zabeleùvaat nekolku osnovni

orientacii, koi se definiraat zavisno od toa dali ja objasnuvame so

pomo{ta na istorijata (istorisko-kulturolo{ka {kola), kulturata

(etnolo{ko-antropolo{ka {kola), op{testvoto (sociolo{ka {kola)

ili pak so pomo{ta na onaa koja se odnesuva na ~ovekoviot duh

(psiholo{ko-filosofska {kola).

Vo prodolènie se navra}ame na najva`nite teoretski rezultati

vo oblasta na folkloristikata, kade {to kako supstancijalna ni se

nazna~uva relacijata pome|u trite nocii: mitot, ritualot i narodnata

knièvnost.

Glavniot akcent vo folkloristi~kite istraùvawa vo 20 vek be{e

staven na eventualnoto ritualno poteklo na narodnata knièvnost pri

{to najvpe~atlivi bea istraùvawata vo domenot na vol{ebnata

prikazna i juna~kiot ep. Sepak, gledi{tata se dosta podvoeni, taka {to

od edna strana se javuvaat avtori koi decidno ja zastapuvaat uslovenosta

na folklornata produkcija od obredot na inicijacijata (Pol Sentiv,

1923; Vinte{tajn, 1928; Prop, 1946), dodeka pak od druga strana se javuvaat

avtori koi argumentirano ja otfrlaat navedenata mo`nost, so

obrazloènie za nepostoewe dovolen broj dokazi vo prilog na nejzinoto

dokaùvawe (Elijade, Liti, @irardo). Spomnative istraùva~i se

zalagaat za prifa}awe na inicijaciskiot fenomen vo narodnata

knièvnost na nivo na imaginacija. Me|utoa, vo sklopot na dvete

sprotivstaveni strani, bi ja navele kompromisnata teorija spored koja se

uo~uva izvonredna analogija pome|u ritualnoto i folklornoto

/prikazneno/ dejstvie izrazeno pred se' na nivo na samata struktura

(Beker, fon Bajt). Kako {to }e se prikaè niz samata analiza na

makedonskiot folklor, nie ja zastapuvame ovaa teorija, nazna~uvaj}i

deka bitna odrednica vo nea pretstavuva konstatiraweto na

obrednopreodniot karakter, ~ija analogija se ~uvstvuva kako na planot na

obredot na inicijacijata, taka i na planot na folklornoto ostvaruvawe.

4

Vo delot posveten na relacijata: inicijacija - vol{ebna prikazna,

}e bidat nazna~eni spomnatite detali od svetskata folkloristika, kade

{to }e ukaème deka nezavisno od li~nite, ~esto disparantni

sogleduvawa na ovoj problem site folkloristi se soglasuvaat okolu

vostanuvawe tripartitna shema na inicijacijata izrazena preku

osnovnite fazi: separacija, marginalizacija i reagregacija. Ona {to e

lesno zabele`livo vo celiot ovoj kompleks, toa e soznanieto deka van

@enepovoto otkritie od po~etokot na vekov (1909) i den-denes go

zadrùva primatot na najsoodvetno postaveniot i definiran problem.

Po nazna~enite preliminarni, teoretski sogleduvawa, }e

premineme kon analiza na paradigmatskite tipovi inicijacija {to ja

karakteriziraat makedonskata narodna knièvnost. Vo taa smisla,

tretoto, ~etvrtoto i pettoto poglavje im se posvteni na: pubertetskata,

herojskata i svadbenata inicijacija, za koi ukaùvame deka go zazemaat

najavtenti~noto mesto vo osoznavaweto na inicijaciskata paradigma vo

makedonskiot folklor.

Sledej}i gi patokazite na golemite antropolozi, etnolozi i, pred

se', folkloristi, paradigmata na inicijacijata (t.e. mlade{koto

posvetuvawe), preku koja adolescentot preminuva od infantilniot vo

svetot na vozrasnite, ja opredeluvame kako pubertetska i ja ispituvame vo

ànrot vo koj e taa najeksplicitno izrazena - vol{ebnata prikazna.

Naredniot tip, nasloven kako herojska inicijacija, go povrzuvame so

epskoto narodno tvore{tvo, pri {to go otkrivame jakneweto na

borbenite mo}i na herojot. Naredniot vid, koj go narekuvame "svadbena

inicijacija", go istraùvame vo onie folklorni ostvaruvawa kaj koi

isku{enijata na protagonistite: potencijalnata nevesta i

potencijalniot mladoènec, se odvivaat neposredno so odrùvaweto na

svadbeniot ceremonijal. Ispituvaj}i go sekoj vid posebno }e utvrdime

edna bitna osobenost. Imeno, onaa inicijacija {to e vo svetot

vostanovena kako pubertetska, a ~esto e ozna~ena ednostavno kako

inicijacija, go nosi primatot na osnovniot, paradigmatski oblik na

inicijacija. Site, vo svetot konstituirani, imenuvani ili preimenuvani

inicijacii go nosat kvalifikativot posebni - "initiations particulaires".

5

Ottamu, edno osobeno vnimanie }e mu posvetime tokmu na ovoj tip

inicijacija. Ona {to }e bide isto taka utvrdeno niz samite analizi,

vsu{nost, pretstavuva vospostavenata distinkcija pome|u pubertetskata

i svadbenata inicijcija, od edna strana, koi gi tretirame kako li~ni,

individualni, dodeka pak, razrabotuvaj}i go fenomenot herojska

inicijacija vo ramkite na golemite epski podvizi i isku{enija {to se

povrzani so opstojuvaweto na celata zaednica; od druga strana, ja

definirame kako "nadli~na".

Vovedniot del od poglavjeto posveteno na pubertetskata

inicijacija }e bide naso~en pred se' kon teoretsko sogleduvawe na

interaktivnata spojka pome|u obredot na inicijacijata i ànrot vo koj

najeksplicitno e uo~livo nejzinoto prisustvo - vol{ebnata prikazna. Vo

toj del }e bidat izloèni stavovite na najuglednite svetski

folkloristi, koi zazemaat sopstveni mislewa okolu ova pra{awe. Isto

taka, }e bidat izloèni i najnovite tendencii vo ispituvaweto na

inicijaciskiot fenomen vo vol{ebnite prikazni, koe vo poslednive dve

decenii e sogledano pred se' na nivo na samata struktura na tvorbata.

Analizata na makedonskata pubertetska inicijacija, sogledana vo

vol{ebnite prikazni, }e bide sprovedena od aspekt na antropologijata na

rodot, od kade {to }e proizleze distinkcijata na tipi~no ma{ka i

tipi~no ènska inicijacija. Prvata }e bide opredelena so slednive

momenti: avanturite i metamorfozite {to herojot gi steknuva za vreme

na inicijaciskiot ~in. Vo toj kontekst }e bide razgledan i slu~ajot

"Siljan {trkot", kade {to otkrivame svoevidna simbioza na odnosnive

dve paradigmi: avanturata na Siljan ja otkrivame vo forma na axilak,

dodeka pak metamorfozata od povisok (~ove~ki) vo ponizok ìvotniski

oblik e eksplicitno izloèna u{te vo samiot naslov. Obrednopreodniot

kompleks se sogleduva vo ishodot od prikaznata, vo momentot koga

neofitot go realizira preminot vo povisok egzistencijalen status,

vra}aj}i se od ìvotinski vo ~ove~ki oblik.

@enskata inicijacija, koja se javuva kako rezultat na silno

izrazeno patrijarhalno ustrojstvo, }e bide analizirana od aspekt na

podànrot "nevino progoneta heroina". Vo prv plan }e bidat zemeni onie

6

prikazni koi ja konceptualiziraat relacijata: ma}ea - pa{torka (AT 480-

1-5; 510 A i 709). Slednata analiza }e bide posvetena na sogleduvaweto na

nevino naklevetenata devojka {to ja otkrivame vo prikaznite od tipot

AT 883A, 706 i 712. Vo prodolènie, }e bidat analizirani prikaznite od

tipot AT 310, 403, 450 i 707.

Osnovnite karakteristiki na tipi~no ma{kata i ènska

inicijacija moàt da se rezimiraat na sledniov na~in: vo ma{kite

inicijacii herojot go napu{ta svojot roditelski dom, potoa doìvuva

isku{enija od tipot zada~a - re{enie ili borba - pobeda, pri {to se

javuvaat pove}ekratni isku{enija: preliminarno, glavno i dopolnitelno.

I vo obata slu~aja (tipi~no ma{ka i ènska inicijacija) go dobivame

odgovorot na patrijarhalnata kultura. Lesno moè da se zabeleì

zna~ajniot kontrast vo odnos na imperativot {to se odnesuva do ma{kite

protagonisti vo braneweto na nivnite prava, kako {to e slu~ajot so

"Zmejoubiecot" (AT 300). Ovde najeksplicitno se sogleduva nazna~enata

razlika vo statusot pome|u ènskiot i ma{kiot protagonist vo

prikaznite. Kaj nazna~eniot tip prikazna, herojot go dostignuva svojot

povisok socijalen status na toj na~in {to e javno pofaleno negovoto

dobro odnesuvawe pred celata javnost (carstvo, dvor, palata). Heroinata,

pak, gi vr{i site doma{ni i manufakturni raboti i kazneta e za toa (AT

480, 510 A, 709), ili e nevino naklevetena i kazneta za nekoja nestorena

rabota (AT 706, 712, 883 A). Odovde moème da rezimirame deka ovie

prikazni najsupstancijalno gi zacvrstuvaat perspektivite i socijalnite

vrednosti na patrijarhalna kultura, od kade {to vpro~em tie i

proizleguvaat. Zna~i, prikaznite se produkt na edna patrijarhalna,

ma{ki-dominantna kultura. Sepak, spored logikata na inicijacijata, a vo

soobraznost so vol{ebnata prikazna, protagonistite uspe{no go

zavr{uvaat svojot inicijaciski ~in, realiziraj}i go preodot vo

povisokiot status - "stasani za maèwe" ili pak "ven~ani".

Vo kontekst na teorijata na inicijacijata i inicijaciskite

isku{enija, kako delikatni ni se javuvaat t.n. slu~ai na me|a (AT 514, 881

A, 883 A i 884B), koi }e bidat analizirani vo ramkite na fenomenot

androginija i transvestizam.

7

Poglavjeto koe se odnesuva na tipi~no herojskite podvizi i

isku{enija {to gi sre}avame vo ramkite na epskoto narodno tvor{tvo e

osmisleno na sledniov na~in: vo samiot voveden del }e ukaème na nekoi

specifi~nosti na herojskata inicijacija, ~ie definirawe usleduva po

neophodnoto navra}awe na etimolo{koto poteklo na poimot, od kade {to

ja izveduvame i samata priroda na ovaa kategorija bitija. Potoa }e se

osvrneme na epskata herojska inicijacija, istaknuvaj}i deka ovoj vid

inicijacija e najizrazen vo epskite ostvaruvawa.

Vtoriot del od nazna~enoto poglavje e posveten na prisustvoto na

herojskata inicijacija vo makedonskiot folklor. Vo tie ramki, }e go

zememe predvid "biografskiot model na herojot" - kade {to }e se

osvrneme na najparadigmati~nite momenti od ìvotot na Krali Marko,

koi dozvoluvaat da bidat okvalifikuvani kako inicijaciski isku{enija.

Vo vtoriot del se analizira kulturniot heroj, ~ii glavni paradigmatski

obrasci ni se pretstaveni preku ~inot na osnovawe na gradovite od

strana na Krali Marko, kako i ~inot na pobeda na svetecot vo duelot so

htonskoto ~udovi{te. Vo ova poglavje, isto taka, se osvrnuvame i na

specifi~nite figuri {to se karakteristi~ni za celiot svetski folklor

i mitologija: ènata-junak i decata-junaci.

Vo vovedniot del od poglavjeto nasloveno "Svadbena inicijacija"

se zadrùvame na istraùvawe na relacijata: inicijacija - svadba.

Akcentot e staven vrz izvesna retrospektiva na dvata su{tinski obreda

na premin (inicijacija i svadba), pri {to vo uslovi na monogamno

~ove~ko semejstvo, i ottamu proizlezenata patrijarhalna bra~na

zaednica, prvobitnoto poimawe na inicijacijata na mladite ~lenovi vo

primitivnite zaednici, se transformiralo i preminalo vo inicijacija

vo svadbenite obredi i obi~ai. Vo domenot na makedonskata narodna

knièvnost mnogu ~esto doa|a do simbioza na dvata klu~ni momenta od

ìvotot. Ednostavno, specifikite na pubertetskite isku{enija se

preneseni vo periodot na svadbata, koja po~nuva da go zazema primatot

nad nekoga{nata inicijacija. Vo toj kontekst, }e se osvrneme na

pogledite na golemite svetski folkloristi od ruskata semioti~ka

{kola - Bajburin, Levinton, Meletinski, i }e bide nu`no navra}awe kon

8

Propovoto gledi{te, a isto taka }e se osvrneme i na nekoi na{i

istraùva~i na ova podra~je - Vidosava Stojan~evi} (1972) i Miodrag

Pavlovi} (1987). No, ona {to }e go istakneme vo samiot trud sekako }e

bide naso~eno kon samata odluka dali da se prifati vakvata sintagma.

Ednostavno, Bajburin, Levinton i Meletinski dosta jasno gi

razgrani~uvaat pubertetskata inicijacija i svadbata (pred se' vo domenot

na vol{ebnata prikazna), bez potreba vtoriot obred na premin da go

okvalifikuvaat kako svoeviden vid inicijacija. Me|utoa, svesni za

obrednopreodniot karakter na "svadbata", koja go zadrùva

kvalifikativot na inicijacija, kako i spomnatiot fakt deka, vo

kontekst na izmenetite uslovi vo sovremeniot svet, svadbata opravdano

go dobiva primatot nad pubertetskata inicijacija, se re{ivme

analiziranite specifi~ni primeri da gi naslovime i okvalifikuvame

kako "svadbena inicijacija".

Vsu{nost, akcentot vo ova poglavje }e pretstavuva na{ata teza

deka vaka definiranata inicijacija, koja e odgovor na brojnite

analizirani sièa od makedonskiot folklor, pretstavuva svoevidna

preodna forma na inicijacija.

Vo delot posveten na paradigmati~nite slu~ai vo makedonskata

narodna knièvnost }e izvr{ime analiza na nekolku razli~ni segmenti

{to se povrzani so slednive temi: ènidba so mrtovec, kade {to }e ja

otkrieme paradigmata na poistovetuvawe na svadbena i pogrebna povorka,

potoa }e go analizirame slu~ajot {to go sre}avame vo tradicionalnata

prikazna Amor i Psiha (AT 425). Isto taka, }e bide opfaten momentot na

qubovnoto grabnuvawe od strana na nekoe mitolo{ko su{testvo koe go

definirame kako neophodno vostanovuvawe na t.n. privremen brak. ]e

bide analizirano i sièto {to e tolku rasprostraneto vo makedonskiot

foklor (glavno vo poetski, no i vo narativen oblik) i {to se odnesuva

na ènidbata na sonceto. Vo ova siè }e gi otkrieme trite su{tinski

paradigmi za svadbenata inicijacija: ven~avawe na mladata devojka so

sonceto, sogledano preku simbolizmot na |ur|ovdenskoto ni{awe;

guveewe i vostanovuvawe privremen brak, kako uslov za realizirawe

vistinski brak. Temata posvetena na podmetnatiot zet }e ja otvori

9

diskusijata okolu Betelhajmovoto psiholo{ko "izbegnuvawe na

inicijacijata", t.e. nesposobnosta da se bide iniciran, kako i otvorawe

na problemot: {to so onoj koj e iniciran, a ne go ostvaruva neophodniot

obrednopreoden kompleks (~ij paradigmatski obrazec pretstavuva

herojot Ognen vo pesnata "Latinski kraq i Ognen", Miladinovci,

p.br.84). Vo ramkite na ovaa tematska celost }e stane zbor za

eventualnite opcii koi od van @enep navamu se re~isi nezamislivi:

obred bez premin i premin bez obred.

Sledniot detaq }e bide naso~en kon izmenetoto tolkuvawe na

funkcijata {to ja imaat nare~nicite i nivnoto proro{tvo. Vo

analiziranite primeri naj~esto stanuva zbor za toa koga nazna~enoto

proro{tvo: "deteto da umre na denot na svadba", dobiva dimenzii na

privremena inicijaciska smrt, ili pak vo nekoi si`ea, kako {to }e

imame mo`nost da vidime, }e stane zbor za stereotipniot slu~aj na

magi~noto begstvo, koga, namesto mlado`enecot, vo smrt se vpu{ta nekoj

od negovite najbliski (pr. Miladinovci, p.br.17). Vo vakvite ramki,

normalno, stanuva zbor za izvesen `rtven supstitut.

Vo kontekst na svadbenata inicijacija }e bide zemen predvid i eden

karakteristi~en slu~aj, vo koj }e zboruvame za opredelen preoden oblik

na inicijacija. Imeno, od golemite epski heroi obi~no se bara

ispolnuvawe na nivnata "nadli~na" herojska inicijacija. No, vo slu~ajot

koga, namesto da gi jakne svoite borbeni ve{tini vo korist na celata

negova zaednica, toj minuva niz isku{enija {to pretstavuvaat isklu~ivo

proverka na negovata zrelost da stapi vo brak - go ozna~uvame kako preod

od herojska vo svadbena inicijacija.

Kako edna globalna procenka na fenomenot nare~en "svadbena

inicijacija", }e konstatirame deka biten preduslov za eden uspe{no

sproveden svadben ~in pretstavuva iniciraweto na dvajcata glavni

protagonisti od dadenata folklorna tvorba, kade {to mnogu ~esto se

javuva i postoeweto na dva braka. Prviot od niv dobiva kvalifikativi na

privremen brak, so jasni aluzii i reminiscencii na nekoga{nite obredi

na inicijacijata vo periodot od istekot na inicijacijata pa se' do

10

stapuvaweto vo vistinski brak, a vtoriot e onoj vistinskiot {to sluì

za vospostavuvawe semejstvo.

Zaklu~niot del od ovoj trud }e pretstavuva obid da se vostanovat,

od edna strana, onie univerzalni dimenzii koi na edno fenomenolo{ko

nivo go opravduvaat postoeweto na unificiran i univerzalen "fenomen

inicijacija", dodeka pak na eden supstancijalen, folkloristi~ki plan }e

bidat uo~eni bitnite razliki {to se javuvaat na nivo na sekoj vid

inicijacija poedine~no. Tuka povtorno }e bide rezimiran na{iot

inicijalen impuls, koj se nadevame deka go rasvetlivme vo tekot na

samata analiza; imeno, deka vo ramkite na globalnata narodna

knièvnost ne e mo`no da govorime za "inicijacija", tuku e neophodno

dopolnitelno precizirawe {to e vo funkcija na doopredeluvawe na

isku{enijata vo ramkite na folklornite tvorbi. Me|utoa, ona {to e

va`no, toa e sekako istaknuvawe na tripartitnata struktura na

fenomenot inicijacija (separacija, marginalizacija i reagregacija), koja

se sre}ava vo site inicijacii definirani preku obrednopreodniot

kompleks: napu{tawe na prethodniot ponizok socijalen i

egzistencijalen status i steknuvawe nov, koj e povisok.

Isto taka, }e bide sogledana i pojavata na ambivalentnost, koja se

zabeleùva pred se' na planot na samoto nasilstvo. Ednostavno, kako {to

toa go naglasija @irar (1990 /1972/) i Burkert (1972), i nie go

zastapuvame stavot deka nasilstvoto dobiva fundamentalni crti vo

kreiraweto na ~ovekovata kultura. Kako {to smeta Elijade, ~ovekot niz

procesot na inicijacijata preminuva od sostojba na priroda vo sostojba

{to se narekuva kultura. Nasilstvoto go osoznavame samo vo onaa mera vo

koja e neophodno da se ostvari neophodniot premin vo povisoka sostojba

na postoewe. Nasilstvoto go vr{at site onie {to se vo funkcija na

inicijaciski pokroviteli. Vo taa smisla, }e bidat zemeni predvid

ma}eata, ve{terkata, majkata (od AT 709) i raznite progonuva~i pod ~ija

manifestna strana go otkrivame onoj dlabok pokrovitelski simbolizam

na nekoga{nite inicijaciski voda~i.

11

12

Vo sekoj slu~aj, vo tolku kompleksniot poim kakov {to e

analiziraniot, nasekade vo analziriranite primeri go otkrivame onoj

interkulturalen simbolizam na privremenata smrt i povtornoto ra|awe.

I

[TO E TOA INICIJACIJA?

Inicijacijata ne e ni{to drugo tuku talkawe me|u dvata najgolemi

bola: smrt i ra|awe, koi inicijantot mora da gi nadmine. Po ovaa smisla se'

u{te traga celoto ~ove{tvo i zatoa - onoj del od mitskite i ritualni

arhetipi {to na{ata narodna literatura go nasetuva, i den-denes

pretstavuva ogromen predizvik za istraùva~ite.

***

Kako treba da ja analizirame inicijacijata? U{te od vremeto na

monumentalnoto delo na van @enep "Les rites de passage" (1909), pa se' do

najnovite istraùvawa od tipot na S. Vjern "Rite, roman, initiation" (1987

/1973/), R. Beker "Die Wiebliche Initiation" (1990), Alen Testar " De la nécessité

d'être initié" (1992), [roder "Initiation and Religion" (1992) itn., istraùva~ite

se borat so ova trnovito pra{awe.

1. Vo potraga po etimolo{koto zna~ewe

Na samiot po~etok }e ukaème na nekoi osnovni momenti {to se

odnesuvaat do samata smisla i zna~ewe na poimot "inicijacija", koe bi ni

dalo eventualna potkrepa vo utvrduvaweto na nejzinite najparadigmati~ni

oblici na postoewe, kako vo sferata na etnologijata, antropologijata,

istorijata na religiite, od edna, taka i vo umetni~kata i narodnata

knièvnost, od druga strana.

Vo osnovata na ovoj poim se javuvaat dvata analogni izraza:

latinskiot - initium, initiare, initiatio, i starogr~kiot - telet¦.

Dodeka latinskoto poteklo na "inicijacijata" ni indicira samo edno

zapo~nuvawe, gr~kiot zbor telet¦ i glagolot tele”n ukaùvaat tokmu na celta

na eden uspe{no sproveden ~in, vo smisla na "sovr{eno zavr{ena rabota".

Imenkata tŒloV1, kako {to e poznato, poteknuva od indoevropskoto *kwel-,2

so zna~ewe "ispolnuvawe, cel". Inaku, Simon Vjern go ozna~uva "tŒloV" vo

slednava smisla: toa e to~ka {to go ozna~uva krajot, zavr{okot na dadenata

pateka, rabota. Sogledano vo edna religiozna smisla, ovie zborovi ja

soop{tuvaat idejata za svr{uvaweto, perfekcijata. Od druga pak strana, bi

go navele i podatokot deka Grcite ja narekuvale svadbata tŒloV,

posvetuvawe, dodeka pak svadbeniot obred potsetuval na misteriite

(Elijade, 1986:153). Isto taka, ne e li zaprepastuva~ko soznanieto deka

glagolot od istiot ovoj koren (so dodavaweto na edno u) teleut…w - se

koristi vo zna~ewe na zavr{uvawe so ìvotot, umirawe. Grcite, kaj koi se

~uvstvuvala ogromna naklonetost kon igrata so zborovi, ne slu~ajno dovele

do eden vakov interesen spoj na glagolite: (telŒw, "posvetuvam" i telet¦,

posveta, pokraj teleut…w ispolnuvam, zavr{uvam, umiram, teleut¦, kraj, smrt),

odnosno tele”sqai: teleut‡n: da se inicira, voveduva, da se umre.3 Taka, ve}e

1 Vo ovaa smisla e poèlno da se konsultira etimolo{kiot re~nik na gr~kiot jazik na [antren: Pierre Chantraine, Dictionnaire étimologique de la langue grecque. Histoire des mots. Vol. 4, Paris, 1977, pp.1101-1103. Avtorot gi naveduva slednive kvalifikativi na ovoj poim: "zavr{uvawe, svr{uvawe, kraj; no, pokraj toa, go doveduva vo vrska so inicirawe, voveduvawe i kone~no go povrzuva so "izvr{uvawe na eden ritual" (DÉLG:1102). Poèlno e da se vidat spomnatite odrednici vo: St. SENC, Gr~ko-hrvatski rje~nik, Zagreb, 1988. 2 Korenot *kwel-, go koristime vo ova zna~ewe: da se celi, da se stremi. Od nego se oformila imenkata *kwel-es, "ispolnuvawe". Vsu{nost, vo ovoj kontekst samo bi sakale da ukaème na faktot deka formite od ovoj indoevropski koren, gledani preku starogr~kiot, vo sebe sodràt nekoja su{tinska posledovatelnost vo zna~eweto. 3 Da se vidi: Plutarque, De Facie, 943b. kade {to e najcelishodno uo~ena ovaa relacija: " Ete, zatoa postoi edna tolku bliska analogija pome|u gr~kite zborovi koi ozna~uvaat umirawe i inicijacija, voveduvawe. Vo vrska so ova pra{awe, da se vidat slednive trudovi: Pierre Raingeard, Chartres, Imprimerie Durant, 1934; S. Vierne, Rite, roman, initiation. PUG, 1987. Inaku, ovde e interesno da se spomene i koncepcijata na Aristotel, koj krajot, smrtta na umetnosta ja nazna~il tokmu so poso~eniot izraz: teleut¦.

Platon velel: da se umre, zna~i da se bide iniciran (Eliade, 1959:240). Osven

navedenive terminolo{ki zna~ajki, bi go navele i etimolo{koto zna~ewe

na gr~kiot termin "neofit" (neophyte)4, koj e univerzalno prifaten vo

svetskata nauka kako kandidat koj ja minuva inicijacijata. Ovoj termin

proizleguva od nŒoV i jut™V, vo zna~ewe na nov plod, nova ro`ba. Vo ovaa

smisla, ~uvstvuvame edno mnogu zna~ajno simboli~no sovpa|awe pome|u

zna~eweto na starogr~kiot izraz neofit so simbolizmot, t.e. so patot niz

koj navistina minuvaat "neofitite" od narodnata knièvnost. Ednostavno,

analogijata e sodràna vo slednoto: etimologijata na gr~kiot izraz neofit

vo ve}e poso~enoto zna~ewe - nov plod, ro`ba, moè da se razvie, t.e. semeto,

zrnoto moè da iz'rti edinstveno ako se zakopa vo zemja. Na planot na

simboli~koto dejstvie vo narodnata knièvnost, "protagonistot" -

neofitot sekoga{ mora da se sretne so smrtta, da umre, za potoa povtorno da

se rodi. Naj~esto simbolizmot na smrtta e izrazen tokmu preku metaforata

na dolnata zemja, podzemjeto, pro`deruvaweto na neofitot od nekoe

~udovi{te i sli~no.

No, da se navratime povtorno na dvata analizirani termina: initium -

teleut‡n: od nivniot spoj go dobivame slednoto zna~ewe na inicijacijata: taa

pretstavuva po~etok, zapo~nuvawe na edna sostojba koja mora "semeto", t.e.

~ovekot da go dovede do negovoto sozrevawe, t.e. da go dovede do sovr{enstvo.

Analogno na semeto, ~ovekot najprvo mora da umre, za da moè povtorno da se

rodi.

Ovoj mal etimolo{ki izlet go napravivme od ednostavna pri~ina {to

smetame deka site mo`ni, duri i disparantni sfa}awa i definirawa na

fenomenot inicijacija se sovpa|aat vo ovaa negova to~ka. Bez ogled na toa

dali stanuva zbor za edno sociolo{ko, etnolo{ko, religiozno, filosofsko,

lingvisti~ko ili pak knièvno poimawe na inicijacijata, ovaa nejzina sr`

ostanuva konstantna.

4 Okolu poso~enite gr~ki termini da se vidi: SENC, Gr~ko-hrvatski re~nik, kako i etimolo{kiot re~nik: P. Chantraine, Dictionnaire étimologique de la langue grecque. Histoire des mots, Paris, 1968-1980, vol.1-4.

2. Tipologija na inicijacijata

Otkako so pomo{ na etimolo{koto istraùvawe dojdovme do sr`ta na

inicijacijata, morame da ukaème deka postojat razli~ni vidovi i zna~ewa

na istata: tuka pred se' bi gi navele poznatite enciklopediski osvrti od

strana na G. d'Alviela, Harison (vidi: ERE:314-329), potoa A. Testar, R.

Bastid, Elijade i sl. Na pr. u{te vo Encyclopædia of Religion and Ethics (1915),

inicijacijata e tolkuvana od sledniot aspekt: voveduva~ka i primitivna;

budisti~ka, gr~ka, hinduisti~ka, evrejska, rimska i tibetanska. Elijade vo

svojata Encyclopedia of Religion se zadrùva na ovoj fenomen, pred se' davaj}i

nekoi univerzalni karakteristiki, za da podocna istiot bide analiziran od

aspekt na ma{kata i ènskata inicijacija (ER, v.initiation). Od druga pak

strana, Alen Testar tvrdi deka postojat 4 osnovni zna~ewa na glagolot initier

(1992:20; 251 n.5). Osnovnata oska na ovoj termin se zadrùva okolu

zna~eweto na voveduvawe vo znaewe vo kultovite i tajnite obredi. Inaku,

angliskiot termin to initiate upatuva na prvi~noto zna~ewe koe mu e

imanentno i se odnesuva na "zapo~nuvawe - nov po~etok". Osven nego, bi go

navele i Bleker, koj isto taka naveduva pove}e oblici na inicijacijata, od

koi {to normalno proizleguvaat i razli~nite zna~ewa na sekoj vid

poedine~no (Bleeker, 1965a:15-20).

Ovaa neusoglasenost okolu imenuvaweto i ozna~uvaweto na

inicijacijata ne' naveduva na dolgata neusoglasenost vo domenot na

teorijata na knièvbosta i komparativnata knièvnost, koga stanuva{e

zbor za realizacija na golemiot internacionalen proekt, iniciran od

strana na francuskiot kompartivist R. Eskarpi 1957 godina - sozdavawe

me|unaroden re~nik na knièvnite termini, inaku predloèn 1958 god na

komparativisti~kiot kongres vo êjpel Hil (Chapel Hill). Me|utoa,

realizacijata na ovoj "me|unaroden" re~nik na knièvnata terminologija

be{e re~isi neizvodliva, imaj}i ja vo predvid neuedna~enosta koja

izvirea{e pome|u slovenskata knièvna terminologuija i

zapadnoevrospkata, koja uslovno ja narekuvame me|unarodna (v. S. Petrovi},

1965:20-21). Ovde bi navele edna interesna zabele{ka rezimirana od strana

na S. Petrovi}, koja odnesuvaj}i se na dijalogot pome|u dvete nazna~eni

kulturi e okarakterizirana na sledniot na~in: nema golemo somnevawe deka

vo pogolemiot broj slu~ai idejata za re~nikot na knièvnite termini

izrasna od èlbata da se izbegnat onie nesre}ni situacii vo koi -

razgovorot okolu op{tite pra{awa na knièvnosta - a ponekoga{ i za

poedinoto knièvno delo - se ~ini nevozmoèn, od ednostavna pri~ina {to

sobesednicite upotrebuvaat isti zborovi a uporno mislat razli~ni raboti.

Analogno na toa i Eskarpi zaklu~uva: diskusiite okolu zamrsenite

knièvni poimi, dovede do zaklu~ok deka treba postrogo da bidat

definirani terminite so koi{to se sluìme (Petrovi}, 1965:21). Ova kuso

odvlekuvawe od na{ata osnovna tema, vsu{nost ne' navra}a na eventualnata

na{a odluka - kako da gi doopredelime i uedna~ime tolkute rzni svojstva

koi ni se javuvaat pod edinstveniot poim - inicijacija. Smetame,

tipologizacijata na ovoj poim bi ni pruìla eventualno re{enie na na{ata

osnovna zada~a - istrùvawe na fenomenot na inicijacijata vo makedonskata

narodna knièvnost. I vo celata vakva situacija, neusoglasenosta okolu

upotrebata na terminot inicijacija, koja {to ve}e ja navestivme, dobiva

dimenzii na interesen predizvik, dokolku sme svesni deka stanuva zbor pred

se' za promenlivosta na kontekstot vo koj se sozdava{e "sekoja inicijacija"

poedine~no. Ottuka, smetame deka celta na vakvite istraùvawa ne

pretstavuva kone~noto razre{uvawe na postoe~kata neuedna~enost, tuku,

naprotiv - nejzino prou~uvawe, sfa}awe i definirawe. Tuka pak bi moèle

da se navratime na holandskiot istori~ar na kulturata J. Huizinga i

negovoto odreduvawe na - homo ludens.5 Ednostavno, smetame deka na{ite

definirawa pretstavuvaat eden interesen oblik na igra, koja postojano

5 Ovde bi go navele germanskiot folklorist Kurt Ranke, koj na sobirot na International Society for the Folk-Narrative Research odràn vo Liblice (do Praga) 1966, vo svoeto izlagawe "Kategorienprobleme der Volksprosa"(1967:4-12), vo koj kako bitna karakteristika go izdvojuva homo narrans, su{tinski ne' navra}a i potsetuva na bitnite odrednici na Huizingoviot

dobiva svoi novi kvalifikativi i zakonomernosti, a li{ena e od

najzagrozuva~koto ~uvstvo na kone~nost.

***

Od strana na istori~arite na religiite vostanoveni se tri osnovni

oblici na inicijacija: 1. plemenska (toa e onaa inicijacija na koja se

podlo`ni site ~lenovi od edna zaednica za vreme na pubertetot); 2.

inicijacija vo tajnite zdruènija6 (toa se raznite ma{ki ili ènski

zaednici, a isto taka vo ovoj tip spa|aat i tajnite misteriski kultovi, t.e.

voveduvaweto vo niv - koe e ozna~eno kako misteriska inicijacija); 3.

religiozna inicijacija, t.e. inicijacija na vra~evi, {amani, magepsnici,

vol{ebnici i sl. Svesni za faktot okolu nepostoeweto na eden edinstven

izraz za ovoj vid individui /na pr. vo Avstralija se narekuvaat medicine - men,

kaj nas poznati kako baja~i, vra~evi, magepsnici, a vo svetot vostanoveni so

najfrekfentniot i re~isi univerzalno prifateniot izraz - {aman/, ne' vodi

kon idejata site niv da gi sogledame i unificirame niz prizmata na nivnata

magi~na mo}. Vo taa smisla, bez ogled na izmenite vo nivniot naziv,

imanentna i zaedni~ka ostanuva nivnata posvetuva~ka funkcija7. Inaku,

model na homo ludens. Edna od osnovnite tezi e deka igrata nastanuva pred kulturata (isto:4). 6 Moème da se soglasime so Ser` Iten koj veli: eden "neposvetenik" moè da bide "iniciran", edinstveno dokolku poseduva izvesni naklonosti (Iten, 1990:8). No to~na e i edna druga procenka: opredelena edinka ne moè samata sebesi da se inicira. Vpro~em, latinskiot izraz initium, koj, kako {to vidovme zna~i "po~etok" ili vo po{iroka smisla "vlez", ne' upatuva na toa deka nekoj mora da go izvr{i ova navleguvawe, t.e. posvetuvawe. Odovde proizleguva i op{testveniot karakter na samata inicijacija. Vsu{nost, ottuka i proizleguvaat inicijaciskite tajni zdruènija koi, inaku ne vr{at bukvalno u~ewe na odredena doktrina, tuku go osposobuvaat kandidatot sam da moè da ja sfati porakata. Na primer, ve}e Aristotel vo kontekst na Eleusinskite misterii velel: "ne da se nau~i, tuku da se po~uvstvuva". Vo Misteriite ne se u~ela nekoja tajna doktrina, tuku se doìvuvaa ~uvstvata. "Inicijaciskata tajna" e navistina nesoop{tliva, zatoa {to sekoj na izvesen na~in gi "personalizira" glavnite misli na tradicionalniot simbolizam na ovoj obred (Iten, 1990:8). 7 Vo ramkite na ovoj vid inicijacija treba da se vidi izvonrednata studija na Ana Lena Sikala posvetena na sibirskiot {amanizam: The Rite Technique of the Siberian Shaman, FFC, 220; Helsinki 1978, kako i ve}e istoriski zna~ajnata monografija na Elijade [amanizam i arhajske tehnike ekstaze (1990 /1951/), koja pretstavuva prv i zasega edinstven sinteti~ki prikaz na ovoj fenomen vo svetski ramki. Isto taka mnogu zna~ajno istraùvawe posveteno

pokraj navedenite osnovni vidovi, treba da gi spomeneme vojni~kata i

herojskata inicijacija (v. Eliade, 1959; 1987 - ER).

Navedenite oblici na inicijacija bea vostanoveni i ubavo

klasificirani u{te od strana na Elijade vo Naissance mystique (1959), a

sogleduvame deka i vo devedesettite godini od 20 vek ovaa ista tipologija ja

predlaga i Alen Testar (1992). Vo su{tina, na deskriptivnoto nivo se

~uvstvuva bitna distinkcija pome|u navedenite tipovi. No sepak, bi morale

da zaklu~ime deka na eden op{t spekulativen plan, site navedeni inicijacii

gi obedinuva edna zaedni~ka specifika: vo site niv otkrivame simboli~ka

smrt i povtorno ra|awe vo slednata smisla: site inicijaciii pretstavuvaat

smrt na prethodnoto ponisko nivo na egzistencija i ra|awe vo nov, povisok

oblik. Najeksplicitno, duri i dovedeno na nivo na op{to prifaten

zaklu~ok vakvata karakterizacija ni doa|a od strana na Elijade vo

spomenatata studija od 1959 godina, koja{to podocna ja modificira i

dorazrabotuva na kongresot posveten na Inicijacijata (1965 /1964/).

Okolu insistiraweto na zaedni~kite specifiki koi gi obedinuvaat

site vidovi inicijacii se zalaga i Simon Vjern (1987 /1973/), koja

najdosledno gi prodolùva postavkite na Elijade. Vo ovoj kontekst, Vjern

smeta deka i pokraj site razli~nosti na postoe~kite vidovi inicijacii, nie

morame da go izvle~eme ona zaedni~koto: toa e idejata za novoto ra|awe,

na tragite na indoevropskiot {amanizam vo jugoisto~na Evropa (pred se' vo domenot na narodnite veruvawa i obi~ai), pretstavuva studijata na Eva Po~: "Traces of Indo-European Shamanism in South East Europe", in: Folk Belief Today, Ed. by Mare Koiva and Kai Vassiljeva, Tartu 1995, pp.366-373. Osven poso~enite, vnimanie zasluùvaat i slednite studii: Geza Roheim, "Hungarian Shamanism", in: Psychoanalysis and the Social Science III, New York, 1951, pp.131-169; Carlo Ginzburg, I Benandanti. Stregoneria e culti agrari tra cinquecento e seicento. Torino, 1966; Éva Pocs, Tündér és boszorkany Délkelet - és Közép-Europa hataran, Budapest, 1986; _______ , "Hungarian Taltos and his European Parallels", in: Uralic Mythology and Folklore, ed. M. Hoppal - J. Pentikäinen, Budapest - Helsinki (Ethnologica Uralica 1) 1989, pp.251-276; ______ , "Nyers és fött": Halal és élet. A kulturalis vivmanyok helye az Europai parasztsag archaikus vilagképében", in: Kultura és tradicio I-II. Tanulmanyok UJVARY ZOLTAN tiszteletére. Miskolc, 1992, pp.l1-21; Gabor Klaniczay, Heilige, Hexen, Vampire. Vom Mutren des Übernatürlichen. Berlin, 1990, da se vidi osobeno poglavjeto: "Schamanistische Elemente im mitteleuropäischen Hexenwesen, pp.29-71. Od na{iot agol na sogleduvawe, vo smisla na sogleduvawe na relacijata: {amanisti~ka religija i nejzinite tragi ovaploteni vo narativniot folklor, osobeno interesno ni se ~ini istraùvaweto na norve{kiot folklorist Ronald Grambo, koj vo duhot na svoeto vreme (sredina na 70-te godini) vo analiziranite inicijaciskite isku{enija od norve{kite narodni prikazni i

svojstvena na site inicijacii. Razlikite koi se javuvaat me|u niv, izrazeno

na eden muzi~ki plan ne pretstavuvaat ni{to drugo tuku varijacii na edna

ista tema. Spored toa, ispituvaj}i gi site pozna~ajni specifiki na raznite

inicijacii, Vjern doa|a do ideja za edno zaokruùvawe i precizirawe na

samata svrha i cel na site inicijacii {to moè mo{ne uspe{no da se izrazi

preku sintagmata "da se stane ne{to drugo" (devenir autre). Ovaa opaska ja

doìvuvame na eden najsu{testven plan (v. Vierne, 1987:13).

Sepak, vo ovoj kontekst bi go navele ne{to poinakvoto gledi{te na

Bastid (1992) koj gi prezema ideite na Kaznev (Cazeneuve, 1971:247-281),

tvrdej}i deka postojat rituali na transgresija (pre~ekoruvawe, prestap)

koi{to gi otkrivame vo tretata forma na inicijacijata: na pr., toa e

inicijacijata preku koja ma|epsnicite ja dobivaat sopstvenata mo}. Ovoj

oblik na inicijacija se stremi da go odvoi magesnikot od ostanatata

socijalna grupa, dotolku pove}e {to preostanatite dva vida "plemenski"

inicijacii se trudat da gi inkorporiraat i priklonat inicijantite vo

samata socijalna grupa i nejzinoto zaedni{tvo, vo koi{to voop{to ne

stanuva zbor za transgresija. Ovde se javuva u{te eden interesen moment:

imeno, mislime na obidot za vospostavuvawe relacija pome|u socijalnata

funkcija na inicijacijata i nejzinata ritualna i simboli~ka dimenzija.

Dokolku ovoj obid se realizira, toga{ vedna{ bi morale da ja izvr{ime

distinkcijata pome|u plemenskata inicijacija i onaa na vra~evite ili

magesnicite, pred se' zatoa {to taa treba da se izvr{i na dva plana:

morfolo{ki i simboli~ki. No, vo ovoj kontekst bi go navele Testar, koj se

dobliùva do na{eto sogleduvawe na generalnata univerzalnost na site

oblici vo slednata smisla: analiziraj}i ja plemenskata inicijacija na

Aranda vo Avstralija, Testar vo nea otkriva simboli~en incest na

neofitot so majkata. Toj smeta deka sme site nie dovedeni vo situacija da go

sogledame incestot kako se javuva vo samoto jadro na inicijacijata, kako

negova najbitna referenca, i kako negova religiozna su{testvenost.

legendi gi sogleduva tragite od damne{nite {amanisti~ki seansi (Grambo, 1975:20-46). (Okolu spomnatata opaska, moram podetalno povtorno da go vidam trudot na Grambo).

Sevo ova ni dava za pravo da mislime deka na simboli~kiot plan ne

stanuva zbor za radikalna opozicija na trite formi na inicijacijata.

Pove}e stanuva zbor za eden ist fleksibilen simbolizam spored razli~nite

sliki {to se vo funkcija na razli~nite morfologii koi postojat me|u

raznite zaednici.

Kako zaklu~ok, samo bi ja potencirale univerzalnata ideja, imanentna

na site oblici na inicijacija, koja se odnesuva na slednoto: da se bide

iniciran toa sekoga{ zna~i da se u~estvuva vo podelbata na edna tajna

(Testart, 1992:20).

Sega bi morale da gi spomeneme i antropolo{kite diskusii.

Antropolozite ja otkrivaat {irokata primena na inicijaciite, po~nuvaj}i

od avstraliskite primitivni plemiwa, pa se' do proslavata na maturskite

ispiti i onaa inicijacija koja ja pronao|ame na Amerikanskite unverziteti.

Zna~i, i vo ovie ramki se soo~uvame so faktot deka postojat mnogu razli~ni

vidovi inicijacii, vklu~uvaj}i gi pubertetskite rituali, posvetuvaweto vo

sve{tenstvo ili kralstvo, ili pak priemot vo tajnite zdruènija.

Sogledano od sociolo{ka gledna to~ka, voop{teno inicijacijata e

definirana kako "status na dramatizacija", t.e. ritualna promena na

statusot. Ovaa opcija se javuva vo fokusot na brojnite istraùvawa, i vo taa

smisla moème da gi spomeneme pred se' van @enep koj se smeta za

osnovopolo`nik na vakvata koncepcija. Podocna se javuvaat istraùvawata

na Elijade (1959), kako i proektot na amsterdamskiot profesor Bleker

(1965)8, dodeka pak najugledniot model na vakvata koncepcija od toj period

ni doa|a od strana na F. V. Jang (F.W.Young), koj tokmu na ovoj na~in ja

definira inicijacijata vo negovata studija Initiation Ceremonies: A Cross-

cultural Study of Status Dramatization, 1965 godina. Sogledano od edna takva

prizma, anti~kite misterii sepak izgledaat nekako poinaku, i zapravo

pretstavuvaat ne{to poinakva kategorija.

8 Vsu{nost, ovde stanuva zbor za nau~nata konferencija organizirana od strana na International Assocition for the History of Religions (I.A.H.R.), odràna vo Strazbur 1964 godina, a realizirana pod rakovodstvo na fenomenologot na religiite, prof. Bleker. Temata na toj kongres be{e tokmu ispituvawe na fenomenot na inicijacijata.

Vo kontekst na ovie osnovni ukaùvawa, bi go navele zna~ajniot stav

na Bleker (1965a) koj, svesen za razli~nite vidovi inicijacija, ni go

potencira stavot deka zna~eweto varira i zavisi pred se' od toa za koja

vrsta stanuva zbor. Najva`no vo odreduvaweto na "zna~eweto na

inicijacijata" e poznavaweto na kontekstot vo koj se javuva taa. Tokmu ova

soznanie moè da gi re{i dilemite na brojnite istraùva~i okolu domenot

nare~en "preodni inicijaciski formi". Imeno, vo ovaa smisla pred se'

mislime na onie vidovi inicijacii, koi pod vlijanie na dadeniot istoriski

i kulturen kontekst se transformiraat i dobivaat novo obli~je.

Paradigmati~no istraùvawe od ovoj tip vr{i Margarita B. Hatzopulos,

koja vo ramkite na helenisti~ka Makedonija go zaklu~uva slednoto: celata

mlade{ka, t.e. pubertetska i adolescentna inicijacija pretstavena niz

soodvetnite boèstva Dionis, Demetra i Herakle, vo periodot koga

Makedonija stanuva porobena i ja gubi svojata sloboda, se transformiraat

vo vojni~ki inicijacii. Zna~i, kako {to toa go poentira Pjer Vidal Nake,

vo predgovorot kon nejzinata kniga, pra{aweto za mlade{koto sozrevawe,

t.e. obukite vrzani za nego dobivaat karakter i slobodno moàt da se

nare~at vojni~ki.

Avtorkata, vo poglavjeto posveteno na inicijaciite, posvetuvawata i

osloboduvaweto (Hatzopulos, 1994:113-119), veli deka istoto pretstavuva obid

da se izvr{i izvesna rekapitulacija i da se utvrdat opredeleni anti~ki

nasledstva {to pretstavuvaat eho na edno edinstvo od makedonskite

veruvawa i praktiki9. Ritualite na tranzicija se smestuvaat pod dvojno

rakovodstvo na Dionis i Demetra (boìca-majka), i toa vo domenot na

mladite devoj~iwa i mom~iwa koi se nao|aat na pragot na adolescencijata,

dodeka pak onie mom~iwa koi od dobata na adolescencijata preminuvaat vo

zreli maì se nao|aat pod rakovodstvo na Herakle. Vakvata asimetrija se

dolì na faktot {to za devoj~iwata pubertetot pretstavuva edna

zadolìtelna, no i dovolna uslovenost, so {to tie podocna uspevaat da se

9 Normalno, ovde avtorkata Hatzopulos ja ima vo predvid anti~ka Makedonija, ~ii obredi i kultovi gi tretira vo ramkite na anti~kata gr~ka kultura i civilizacija.

omaàt, vo smisla na postignuvawe na potpolnata, celosna ènskost, dodeka

pak za mom~iwata vovlekuvaweto, integracijata vo svetot na maìte mnogu

pove}e pretstavuva edno umeewe (zdobivawe na vojni~ki i gra|anski

ve{tini10). Odovde moème da go prifatime sledniot zaklu~ok {to go

predlaga Hatzopulos: "Dokolku ènskoto sozrevawe e pred se' fizi~ko,

dotolku ona na maìte vo Makedonija i voop{to vo Grcija, e pred se'

socijalno i kulturno (1994:113). Avtorkata vo zaklu~okot go iznesuva svojot

rezimiran stav kon poleto na istraùvawe posveteno na inicijaciite vo

Makedonija: taka, minuvaj}i niz razni pati{ta, zaklu~uvame deka

boèstvata koi vo nekoga{nite damne{ni vremiwa bdeeja i se grièa za

transformacijata na makedonskite deca vo silni vojnici i gra|ani - ili pak

vo transformacijata na nejzinite dostoinstveni vereni~ki, zavr{uva vo

periodot po zagubata na nezavisnosta i na slobodata, metamorfoziraj}i se

pritoa vo boèstvo na robovi. No, edno e sigurno, veli Hatzopulos: duri i

vo edno pot~ineto op{testvo, preminot od maloletstvo vo zreloto

gra|anstvo i integracijata vo socijalnoto telo gi ostava verni vo nivnata

stara misija na {ireweto na blagonaklonata za{tita pri ovoj opasen

premin kako i vo starata za{tita na ma~noto usvojuvawe i u~ewe na

odgovornosta (M. B. Hatzopulos, 1994:119). Inaku, postojat brojni drugi

istraùvawa koi se koncentriraat okolu promenata, t.e. preminot na eden

vid inicijacija vo drug. 11

***

Vo kontekst na ukaùvawe na raznite vidovi inicijacii, bi ja

izloìle na{ata tipologija, spored koja kako najparadigmati~ni za

10 Za ova podeta`no da se vidi vo: J. P. Vernant et P. Vidal - Naquet, Mythe et tragédie en Grèce ancienne, Paris 1972, p.88; J. P. Vernant, "La guerre des cités", Problèmes de la guerre en Grèce ancienne. (Paris, La Haye 1968) 38; cf. Vidal - Naquet Chasseur 191-192; Brulé, Fille, 401. 11 Ovde bi go spomnale @anmer (1939) koj isto taka zboruva za tragite na primitivnata pubertetska inicijacija koi{to gi otkriva vo inicijacijata na mladite nare~ena Tezejada vo anti~ka Grcija. Spored @anmer, ceremoniite koi ja so~inuvaat Tezejadata (Theseia) poteknaa od drevnite obredi so koi, vo porane{no vreme, bilo ozna~uvano vra}aweto na adolescentot vo grad po inicijaciskiot prestoj vo {uma (H. Jeanmaire, 1939:323 i natamu, 338 i natamu; Eliade, 1959:236). Me|utoa A. Brelih vo negovite istraùvawa posveteni na gr~kata inicijacija (1958:124; 1961:25) najeksplicitno ja otfrluva tezata za vakvoto poteklo na institutot inicijacija vo helenisti~ka Grcija.

sovremenoto makedonsko narodno tvore{tvo gi izdvojuvame: pubertetskata,

herojskata i svadbenata inicijacija.

A propo navestenata tema na t.n. preodni oblici na inicijacija, bi go

navele pritaeniot slu~aj so svadbenata inicijacija, za koja smetame deka vo

sferata na narodnoto tvore{tvo sosem opravdano go zazema primatot nad

"pubertetskata". Nezavisno od pra{aweto dali vol{ebnata prikazna vodi

poteklo od nekoga{nite primitivni obredi na inicijacija, taa vo svojot

razvoj gi prima temite od svadbata, prenesuvaj}i ja inicijaciskata

struktura na samiot svadben ~in. Ova go evidentirame preku sekvencite na

te{kite inicijaciski isku{enija po {to usleduva zadolìtelniot

obrednopreoden kompleks - stapuvawe vo bra~na zaednica. Spored na{eto

mislewe, vo istoriskiot i kulturniot kontekst vo koj se razviva

vol{ebnata prikazna, kako i ostanatite folklorni tvorbi kade {to ja

uo~uvame istata shema, zadolìtelno do{lo do svoevidna simbioza na

tradicionalnite pubertetski isku{enija, koi se premesteni na onoj ~in koj

go dobiva privilegiranoto mesto vo ìvotniot ciklus - svadbata. U{te eden

specifi~en slu~aj pretstavuva preodot od "herojskata vo svadbenata

inicijacija" kogo go evidentirame vo ciklusot juna~ki pesni.

Vo tekot na analizata na paradigmite na nazna~enite tipovi

inicijacija, }e ukaème na specifi~niot kulturen i istoriski kontekst od

koi{to e oblusloveno zna~eweto i recepcijata na postoe~kite inicijacii.

3. Najzna~ajni oblici na inicijacija

3.1. Inicijacii i tajni zdruènija vo anti~kiot svet

3.1.1. Misteriski kultovi

Nagovestuvaj}i ja odredenata doza na razli~nost, morame da

doprecizirame deka anti~kite misterii ne pretstavuvaat pubertetski

rituali na nivo na plemenskite zaednici, tie duri i ne pretstavuvaat tajni

zdruènija, vo strogata smisla na zna~eweto12 (osven slu~ajot na Mitra).

Voglavno, priemot ne e obusloven od polot i vozrasta, i moèbi najva`niot

moment e sodràn vo soznanieto deka vo vakvite inicijacii vsu{nost ne e

vidliva nikakva nadvore{na promena na onoj kandidat {to gi pominal

vakvite misteriski inicijacii. Sogledano od perspektiva na samiot

u~esnik, promenata na statusot se odnesuva na negovata relacija so dadenoto

boèstvo. Vo taa smisla, vo vakviot slu~aj moème mnogu poopravdano da

zboruvame ne za nekoja socijalna promena, tuku naprotiv - za promena koja se

javuva na personalniot plan; ovde stanuva zbor pred se' za nova sostojba na

svesta koja se steknuva preku doìvuvaweto na svetoto.

Vtor zna~aen moment koj gi distinkcira anti~kite misterii od

ostanatite vidovi inicijacii pretstavuva i ~inot na povtorlivosta. Dodeka

vo pubertetskite i drugite inicijacii pred se' stanuva zbor za edno

nepovtorlivo doìvuvawe, koe{to kandidatot samo edna{ go pominuva,

slu~ajot so misteriite e poinakov. Tie dozvoluvaat u~estvo nekolkupati

posledovatelno.

Sega bi moèle da gi nazna~ime najpoznatite misteriski kultovi:

Dionisiski, Eleusinski, Orfi~ki, Samotra~ki, potoa misteriite na

Mitra, Meter, Izida i Oziris. Vo tekot na svojata analiza, Bukrert ne'

upatuva na etimolo{koto poteklo i zna~ewe na poimot misterija - {to

spored negovite soznanija nedvosmisleno pretstavuva ekvivalent na, kaj nas

vostanoveniot poim - inicijacija. Imeno, korenot na zborot *my(s) - po se'

izgleda deka e potvrden ve}e vo mikenska Grcija, najverojatno vo kontekst na

nekakva inicijacija, no izvorite za ova potvrduvawe se mnogu nejasni i

nesigurni. Glagolot muŒw, "da se inicira" (vo pasivnata forma "da se bide

iniciran"), navistina, tvrdi Burkert e mnogu pomalku koristen kako forma

vo odnos na primarniot izraz mystes i Mysteria (Burkert, 1987b:8-9). Inaku,

mysteria e dosta ~esto zamenuvana so poimot telein, koj delumno go prekriva

12 Vo ovoj kontekst pred se' bi go navele Brelih koj najo~ito se bori protiv doveduvaweto vo nekakva istoriska korelacija na primitivnite pubertetski inicijacii i misteriite, makar bilo toa iskaàno na nivo na nekoi tragi ili ostatoci (Brelich, 1961:20-25).

zna~eweto na poso~eniot zbor, i toa vo zna~ewe na izvr{uvawe,

proslavuvawe, inicirawe (Burkert, 1987b:9). Vo prodolènieto na svoeto

etimolo{ko istraùvawe, Burkert ja otkriva bliskata relacija pome|u

misterijata i inicijacijata, ukaùvaj}i na faktot deka site misterii

vsu{nost pretstavuvaat izvesno upatuvawe, voveduvawe vo nivnite tajni. Pa

ottamu, misteriite treba da gi tretirame tokmu kako inicijacii.

Spored Elijade, gr~kiot zbor, koj obi~no se koristi vo mnoìna, ta

mystéria, verojatno poteknuva od i.e. koren * my-, ~ie izvorno zna~ewe "da se

zatvori ustata" se odnesuva na "obrednata ti{ina".13

Mnogu posoodvetno e ukaàn latinskiot prevod na mysteria, myein,

myesis vo smisla na initia, initiare, initiation, od kade {to e proizlezen i

konceptot na "inicijacijata" (Burkert, 1987b:7), - zbor koj go koristime vo

na{iot, i re~isi i vo site evropski jazici. Vo bilingvisti~kite spisi od

Samotrakija, od docniot helenisti~ki period, objaveni od J. R. McCredie in

Hesperia 48 (1979) 16f stoi deka initiatei korespondira so mystai. Samotracum

initia, Varro, De lingua lat. 5.5814; Cicero, De legibus 2.36 (koe se odnesuva na

Eleusina); Livy 31.14.7 (Eleusis) 39.9.4 (Bacchanalia); initiari, Cicero, De nat.

deorum 1.119 (Eleusis), Tusculans 1.29; initiare, Livy 39.9.4 (Bacchanalia). Sledej}i

ja ovaa nasoka, Burkert otkriva deka misteriite pretstavuvaat inicijaciski

ceremonii vo koi priemot i u~estvoto zavisi od nekoi prethodni ritualni

procesii {to kandidatot mora uspe{no da gi pomine. Toa pretstavuvalo

svoevidna viza za u~estvo vo ovie kultni misteriski ceremonijali (Burkert,

1987b:7-8).

Od helenisti~kite misteriski kultovi najpoznati se eleusinskite,

samotra~kite i orfi~kite. Celta na ovie kultovi bila jaknewe i

osposobuvawe na ~ovekot za sekojdnevnoto ispolnuvawe na te{kite

dol`nosti i spremawe za ìvot po smrtta. Ona {to im e zaedni~ko na site

13 Da se sporedi myo i myeo "da se inicira vo Misterija", myesis, "inicijacija" (Elijade, I, 1991: 384). 14 Ova sovpa|awe pome|u must¦ria i initium, initia, go ukaùva ve}e d'Alviela, poso~uvaj}i go Varro (D'Alviella, 1915, in: ERE, vol.7, p.315).

niv se sostoi vo toa {to tajnata na ìvotot i smrtta kako i

voskresnuvaweto stanuva li~na tajna na nivnite u~esnici.

a. Eleusinski misterii15

Vo Eleusinskite misterii - tajnata na semeto, klicata i klasjeto koe

sozreva se vrzani za kultot na boìcata Demetra i nejzinata }erka

Persefona (koja vo ovoj kult se vika Kora = devojka).

Koga Isokrat vo 4 v. p.n.e. sakal da gi pofali zaslugite na Atiwanite,

toga{ toj ukaàl na faktot deka Demetra tokmu vo nivnata zemja gi

podarila nejzinite najzna~ajni darovi: zemjodelieto, so ~ija pomo{

"~ovekot se izdignal nad ìvotnite" i inicijacijata, koja donesuva nade`

vo vrska so "krajot na ìvotot i so celata ve~nost"(Panegirik, 28) (Elijade,

I,1991:249).

Eleusinskite misterii se osnovani kako rezultat na neuspe{noto

postignuvawe na besmrtnosta na deteto Demofont, po {to Demetra im se

obelodanuva na gra|anite. Nejziniot sleden ~ekor pretstavuva voveduvawe

vo nejzinite misterii.

Ogor~ena i revoltirana od postapkata na Had koj ja nosi nejzinata

}erka (Kora) vo carstvoto na smrtta, taa go napu{ta Olimp i trgnuva vo

potraga po svojata }erka. Razo~arana zatoa {to ne moè da ja pronajde

svojata }erka, preoble~ena vo starica - Demetra se upatuva kon Eleusina

kade {to sednuva pokraj eden mominski kladenec. Tamu taa prifa}a da go doi

najmaliot sin na kralicata Metanira, no nejzinata èlba da go napravi

deteto Demofont - besmrtno, ostanuva nerealizirana, poradi "~ove~kata

glupavost" - t.e. "namesto da go doi, Demetra go ma~ka deteto so ambrozija i

sekoja ve~er go stava vo ogan "kako ugarok" ({to na eden boèstven jazik i

15 Ovde moram da go ufrlam istraùvaweto na Viliam Berg: William Berg, "Eleusinian and Mediterranean Harvest Myths", in: Fabula, Band 15, 1974, S.202-211. Ova negovo istraùvawe ni e dotolku pozna~ajno, {to se odnesuva tokmu na ètvenite mitovi vo anti~kiot mediteran, a znaeme deka osnovata na Eleus. misterii bila tokmu semeto i klicata, t.e. novoto ra|awe - ovaploteni preku Demetra i Kora (= Persefona). Berg gi dava analogiite na site mediteranski mitovi: Egipet: Izis i Oziris; Sumer/Akad: I{tar i Tamuz; Sirija/Kiprus:

logika zna~i tokmu postignuvawe besmrtnost). No, koga ova go zdogleduva

negovata majka - kralicata Metanira, o~ajni~ki po~nuva da taguva i

vsu{nost go prekinuva celiot proces.

Se smeta deka Demetra sakala da go napravi deteto Demofont

besmrtno, kako nekoja vrsta na nadomest za stradawata i taguvaweto po

zagubenata }erka Persefona. No, vakvata "sre}na pogre{ka" vsu{nost,

dovede do toa, Demetra da mu se otkrie na seto naselenie vo svojot vistinski

lik, i taka da gi vostanovi svoite Misterii. Zna~i, neuspe{noto

Demofontovo steknuvawe na besmrtnost dovede do bleskavata epifanija na

Demetra, po {to usledi zasnovaweto na Misteriite (v. Elijade,I, 1991:250).

Vo ovaa smisla morame da poso~ime deka misteriite se inaugurirani vo 15

v.p.n.e. i deka bile proslavuvani re~isi celi dva veka. Inicijacijata

opfa}ala nekolku stepeni. Se razlikuvale Mali misterii, potoa obredi na

Golemite misterii (télété16), i kone~noto iskustvo (epopteia17). Vistinskite

tajni koi se vo vrska so télété i epopteia ne bile voop{to razotkrieni

(Elijade,I, 1991:250).

"Sre}en e onoj od ìvite lu|e na zemjata koj uspeal da gi vidi

nejzinite misterii!" veli avtorot na Himnata na Demetra. "No, onoj koj ne

pominal niz inicijacija, i onoj koj{to ne u~estvuval vo obredite, po smrtta

nema da ima dobri raboti dolu, vo temnite prestojuvali{ta" (stih.480-82).

I kone~no, Eleusinskite misterii, pokraj sredi{nata uloga koja ja

imaa vo istorijata na gr~kata religioznost, posredno dadoa i zna~aen

pridones kon istorijata na evropskata kultura, a osobeno kon tolkuvaweto

na inicijaciskata tajna. Nivniot edinstven ugled, na kraj od Eleusina

napravi da stane simbol na paganskata religioznost. Poàrot vo

svetili{teto i ukinuvaweto na misteriite go ozna~uvaat "zvani~niot" kraj

Afrodita i Adonis; Frigija/Lidija: Agdistis i Sibela i Atis; Grcija: Demetra i Persefona (Berg, 1974:203)., Ovoj broj na FAbula e kaj Bone!!! 16 Pogore ve}e ukaàvme na zna~eweto na telet¦: posvetuvawe, voveduvawe vo verska tajna slu`ba, misterija; svetkovina. 17 Ona {to mu pripa|a na najvisokiot red na posvetuvawe.

na paganstvoto. Inaku, eleusinskata tajna seu{te ja mori fantazijata na

istra`uva~ite (Elijade,I,1991:256).

b. Samotra~ki misterii

Samotra~kite misterii se povrzani so po~ituvaweto na bogot Kabir

i negoviot sin, koj vo tebanskiot mit se vika Mom~e, a vo samotra~kiot

Kadmil. Sega bi trebale da dodademe deka Samotraka, inicijacisko

sredi{te na severnite zemji - Trakija, Makedonija i Epir - bila poznata po

Misteriite na Kabir, i deka vo Atina od 5 vek po~naa da se proslavuvaat

Misteriite na tra~ko-frigiskiot bog Sabazie, {to pretstavuva{e prv kult

od istok koj prodrel na zapad. Zna~i, morame da go imame vo predvid

soznanieto deka "Eleusinskite misterii" i pokraj svojot nesporedliv ugled,

ne pretstavuvaa edinstvena tvorba na gr~kiot religiozen duh: tie

pretstavuvaa del od eden pogolem sistem, za koj sme za `al, slabo obavesteni.

Tie misterii, isto kako i misteriite od helenisti~kiot period,

pretpostavuvaa inicijacii koi morale da ostanat tajni (Elijade, I,1991:255).

v. Orfi~ki misterii

Orfi~kite misterii se povrzani so Tajnite na Orfej, {to se

baziraat na po~ituvaweto na htonskiot Dionis Zagrej. Ovde go

prepoznavame mitskoto siè okolu rastrgnuvaweto na bogot Dionis (za {to

svedo~i i negoviot atribut - Zagrej, vo zna~ewe rastrgnat). Preku obredniot

sparagmos i omofagija, u~esnicite vo ovoj kult se povrzuvaat i

poistovetuvaat so samoto boèstvo Dionis18 i na toj na~in se izvr{uva

nivnata inicijacija.

g. Oziris

Simbol na ritualot na inicijacijata vo Egipetskata kultura e

"oziriskiot mit". Znaeme deka centralnata tema vo ovoj mit e

skoncentrirana okolu Oziris ~ii{to smrt i voskresnuvawe go

simboliziraat ritamot na godi{nite vremiwa. Najkoncizno i najprecizno,

motivot na Oziris koj e ubien i raspar~en od strana na negoviot brat Set, i

potoa vraten od mrtvite blagodarenie na negovata sopruga-sestra Izis,

pretstavuvaa centralna tema na inicijaciskite obredi. Oziris, koj

istovremeno pretstavuva trojna inkarnacija: 1. na vegetacijata /koja gnie i

povtorno se ra|a na prolet/, 2. na sonceto koe se ~ini kako da is~eznuva i

povtorno se ra|a slednoto utro, i 3. na bog koj uspeal da ja osvoi

besmrtnosta, - pretstavuva model {to sekoj posvetenik treba da go zeme za

primer. Po smrtta, sekoj ~ovek mora da stane "vtor Oziris", so {to go

dostignuva ve~noto postoewe. No, isto taka, i za vreme na ìvotot sekoj

poedinec moèl simboli~no da umre kako bi moèl povtorno da se rodi vo

18 Okolu atributite, i pred se' okolu kvalifikativite na Dionis treba da se poglednat slednite studii: Paulys, Realencyclopädie der classischen altertumswissenschaft, Stuttgart, 1903 - Dionysios pp.882-1045; potoa da se vidat slednite istraùva~ki potfati: H. Jeanmaire, Dyonisos. Histoire de culte de Bacchus, Paris, 1951; M. Detienne, "Dionysos", in: Dictionaire des mythologies et des religions des sociétés traditionnelles, Dir. par Yves Bonnefoy, Fllamarion, Paris, 1981, vol.1. Isto taka da se vidi: RGRM, v. Dionis. Na na{iot prostor korisno e da se vidi trudot na Sowa Zogovi}, "Kultot na Dionis i Evripidovite 'Bahki'", vo: Makedonski folklor, br.54 (vo pe~at).

boènskoto postoewe. "Da se umre, za da se ostvari povtornoto ra|awe" bila

osnovnata lekcija {to mitot za Oziris ja izloùva.

Analiziraj}i gi misteriite na Oziris, bi go navele prou~uvaweto na

Brelih (1961), koj so pravo smeta deka najgolemoto vnimanie kon

staroegipetskite misterii go pretstavuvaat ogromnata masa svedo{tva od

ovaa kultura, kako i ogromniot broj spekulacii {to ni doa|a od gr~kite

misliteli. Vo dadeniov slu~aj toa e Herodot. Vsu{nost, vo kontekst na

osnovnata ideja na site anti~ki misterii {to se determinirani so

fenomenot na tajnovitosta, ne se otklonuvaat i staroegipetskite misterii

koi se pred se' "tajni", vo smisla na toa {to se odigruvaa vo vnatre{nosta na

hramovite, vo edno sve{teni~ko opkruùvawe.

Brelih ne' potsetuva na faktot deka vo helenisti~kiot svet se

prepoznavaat tragi od kultot na Oziris, {to vsu{nost }e gi pretstavuva

klicite na misteriskite formacii (1961:21).

Isto taka zna~ajno e i Herodotovoto vospostavuvawe analogija koja

odi duri i do identifikacija na Dionisiskiot i Oziriskiot kult (Brelich,

1961:23).

d. Mitra

Spored Burkert, Mitra e sogledan kako deus invictus, po {to moème da

kaème deka pretstavuva paradigmatski obrazec za edna vojni~ka

inicijacija.

Za ovoj vid misterija moème da go rezimirame poznatiot fakt deka

se sostoel od sedum stepeni na posvetuvawe: Gavran (korax); Okult (cryptius)19;

Vojnik (miles); Lav (leo); Persijanec (Persa); Glasnik na Sonceto (heliodromus);

i Tatko (pater). Sekoj od spomnatite stepeni na inicijacija sodrèl

opredeleni ritualni podgotovki, ispolneti so razni isku{enija i

peripetii. No, vo su{tina postojat isklu~itelno oskudni informacii na

19 Kaj Burkert, vtoriot stepen na inicijacija e nasloven kako nymphus (=~avura ?; ne{to {to e nerazvieno, pred da se razvie - moram da proveram da li smeam da ja stavam mojata koncepcija - zametok??? ) (Burkert, 1987b:99).

planot na literaturata i ikonografijata od edna strana, kako i dosta

kontradiktorni zabele{ki okolu problemot na inicijaciskite ma~ni

isku{enija - od strana na nekoi hristijanski avtori. Ova se glavnite

pri~ini poradi koi ne moè da se izvede edna jasna slika okolu sedumte

stepeni na ovaa Mitrina inicijacija (Burkert, 1987b:98-99). Me|utoa, ona {to

so sigurnost go znaeme, e faktot deka edinstveno vo ovoj vid misteriska

inicijacija, ènite ne moèle da bidat posvetuvani.

Istiot ovoj kult, koj e od iransko poteklo, dobiva svoja nova

reaktualizacija vo Rimskoto carstvo. Vo uslovi na edno silno rivalstvo

nametnato od vladeja~kata hristijanska crkva, mitraizmot pretstavuva eden

posrednik pome|u Vrvnoto boèstvo i ~ovekot (v. Iten, 1990:27-28; RGRM, v.

Mitra).

***

Zaedni~kata crta na site navedeni anti~ki misterii pretstavuva

tajnoto vr{ewe na nivnite kultovi. Vo Eleusina, orfi~ko-dionisiskite

ceremonii, i vo Misteriite orientalo-gr~ki, vo vremeto na helenskata

kultura, inicijacijata niz koja minuva mistot pretstavuva transcendirawe

na ~ovekovata i dostignuvawe na superiornata, nad~ove~ka sostojba (Eliade,

1959:242-243).

Povtorno bi go navele Burkert, spored kogo dinami~kiot paradoks na

smrtta i ìvotot vo site misteriski kultovi moè da ne' asocira na

opozicijata na no}ta i denot, temninata i svetlinata; opozicijata gore i

dole (Burkert, 1987b:101).

Elijade dodava deka centralnoto otkritie vo Eleusinskite misterii,

kako i vo site helenisti~ki misterii se odnesuva na otrkitieto na smrtta i

povtornoto ra|awe na osnovuva~koto boèstvo. Blagodarenie na vakvoto

otkritie, mistot dospeva do edna poinakva sostojba na postoewe, {to mu

obezbeduva nekoja vrsta na sigurnost, t.e. optimizam po smrtta (Eliade,

1965:5). I Burkert go zastapuva istoto stanovi{te, vnesuvaj}i vo svoeto

istraùvawe direktni primeri za edna vakva koncepcija. Imeno, vo nekoi

taurobolium spisi se veli deka denot koga se odvival inicijaciskiot

ritual, za kandidatot go pretstavuval negoviot nov rodenden: za mistot se

velelo deka e natus et renatus (Burkert, 1987b:100).

Kolku bil silen odnosot kon tajnovitosta na ovie inicijaciski

ceremonii i obredi svedo~i i podatokot {to ni doa|a od Ksenofon, i koj se

odnesuva na nivnoto parodirawe: imeno, Alkibijad gi parodiral tajnite

ceremonii poradi {to moral da izbega vo progonstvo, dodeka pak nekoi od

negovite sou~esnici koi bile fateni - bile osudeni na smrtna kazna (Elijade,

I, 1991:287).

Sepak, edna seriozna pote{kotija vo izu~uvaweto na misteriite,

spored najuglednite istraùva~i od tipot na Nok20, Milonas21, a pred se' na

Elijade (1959, 1965) i Brelih (1961), proizleguva tokmu od nivnoto

najtipi~no svojstvo: tajnovitosta. Ottamu, istraùvawata vo ovoj domen se

protkaeni so edna doza na skepticizam, koj{to se odnesuva na relevantnosta

t.e. na vistinitosta na izloènite fakti. Taka na pr., Nok u{te vo

dale~nata 1952 godina smeta{e deka site na{i informacii vo vrska so

helenisti~kite Misterii se zadocneti, i vo niv pred se' se ~uvstvuva

izvesno vlijanie od hristijanizmot. Potoa, radikalniot stav na Milonas ne'

naveduva na pomislata deka vsu{nost nie ni{to ne znaeme okolu su{tinata

na tajnite rituali, mislej}i vo ovoj kontekst pred se' na nocijata na

"pravata, vistinska" inicijacija vo Eleusinskite misterii.

Brelih vo negovata studija Le iniziazioni, vo koja ogromno vnimanie im

posvetuva tokmu na misteriskite kultovi, gi zastapuva analognite stavovi.

Spored nego, nitu eden od postoe~kite dokumenti ne ja obelodanuva

prirodata i pri~inata na bitieto na tajnite rituali. Povrzana so

misterioznata tajna, inicijacijata vo misteriite ostanuva neotkriena, ili

pak im stanuva podatliva samo na posvetenite. Ova e tokmu taka, u{te i vo

primitivnite inicijacii. Me|utoa, za razlika od ovie, vo koi

20A. D. Nock, "Hellenistic Mysteries and Christian Sacraments", Mnemosyne, 1952, pp.117-213. 21 G. F. Mylonas, Eleusis and the Eleusian Mysteries, Princeton, 1961.

zapoznavaweto na plemenskite tajni go razlikuva normalniot vozrasen,

aktiven i odgovoren ~len na taa zaednica od sekoja druga individua,

inicijacijata vo misteriite ne e svrzana za polot, vozrasta, ne e

zadolìtelna za site ~lenovi, nitu pak se odnesuva za nekoj specijalen

socijalen status vo op{testvoto na onoj koj minuva niz inicijacijata.

Istite formalni analogii pome|u misteriskite i primitivnite

inicijacii (pro~istuvawe, pogrebuvawe, apstinencija, tajna, funkciite na

inicijatorot, mistagogot, vo nekoi slu~ai i stepenite na inicijacijata,

duri i upotreba na romb itn.), go ~inat prakti~no sigurno istoriskoto

izveduvawe na ednite od drugite. Me|utoa mnogubrojni se u{te i

neosoznaenite vistini okolu gr~kite misterii, osebno onie koi{to se

odnesuvaat na nivnata funkcija, kako i pra{aweto okolu celta ili

pri~inata na bitisuvaweto za da moè da se povle~e istoriska linija

pome|u ovie dve naveduvawa, vo smisla na proizleguvaweto na ednite od

drugite (v. Brelich, 1961:74-75). Zna~i, vo smisla na u{te edna smela

pretpostavka, ja naveduvame strogata pretpazlivost na Brelih vo odnos na

istoriskoto proizleguvawe na pubertetskite plemenski inicijacii od

misteriskite, taka {to negovoto rasuduvawe sepak ostanuva na nivo na edna

hipoteza. Analogni aluzii vospostaveni pome|u dvata modusa: pubertetska

inicijacija i onaa vo tajnite zdruènija "sociétés secrètes" kaj razni

indoevropski narodi bea vostanoveni u{te vo trudovite na Lili Vajzer (Lily

Weiser, 1927) i Oto Hofler (1934) posveteni na germanskite inicijacii (v.

Eliade, 1965:7).

3.1.2. Inicijaciski paradigmi vo anti~ka Grcija

Osven domenot na misteriskite kultovi, vtor zna~aen impuls za

otkrivawe na inicijaciskite parametri vo anti~kiot svet pretstavuvaat i

mitskite heroi. So ogled na faktot deka primerite koi }e gi poso~ime

pretstavuvaat ve}e univerzalni paradigmi vo svetskata knièvnost, samo

nakuso }e gi rezimirame. Pred se' obrazecot na inicijaciskoto scenario go

sre}avame vo prikaznata za Tezej, so potencirawe na dvata momenta: temata

na lavirintskoto isku{enie i borbata so Minotaur.

Vo kontekst na ispituvaweto na inicijaciskite bratstva vo

helenisti~kiot svet, Dakosta gi istraùva posebnite zdruènija na

demonskite su{testva od tipot na Kuretite, Koribantite i Daktilite. No,

sekako, umetni~ki najvpe~atlivi se temite na "patuvawata" i

"inicijaciskite podvizi" koi Dakosta gi istraùva vo potfatot prezemen

od strana na Argonautite, potoa vo podvizite i patuvawata koi gi prezemaat

i uspe{no gi izvr{uvaat heroite od tipot na Herakle, Odisej, Ahil i mnogu

drugi koi }e bidat spomnati vo kontekstot na na{ite ispituvani podra~ja.

Herojskite podvizi na najgolemite anti~ki junaci bea predmet na brojni

istraùvawa, kako na pr. X. Kembel (1968), Iv Dakosta (1991), Xejn Hjuston

(1992), i redica drugi avtori. Na pr., spored Dakosta shemata na

inicijaciskoto patuvawe e sodràna vo slednata negova vrednost:

iniciraniot patnik uspe{no gi pominuva site postaveni pre~ki i stapici.

Toj nema da dozvoli da stane rob na bogot na smrtta i no}ta. Toj nema da bide

ve~no zaroben vo carstvoto na temninata i ona na senkite bez trunka radost

i nade`. Naprotiv, boèstvata se postaveni na toj na~in kako da im se

ramnopravni na inicijantite, od kade {to ovie ja izdvojuvaat svojata pobeda

(Dacosta, 1991:121). Potragata po besmrtnosta ja pretstavuva ultimativnata

smisla na postoewe na site inicijaciski pate{estvija (1991:122).

***

Imaj}i go vo predvid univerzalnoto zna~ewe na inicijaciskite

isku{enija koi gi sre}avame vo sagata za Tezej, inicijaciite na Ahil, kako i

vo Odisejata, nakuso }e se osvrneme na nivnoto zna~ewe {to go imaat vo

ramkite na svetskata kultura.

a. Tezej: Lavirintot i kultot kon tauromahijata

Gi izdvoivme ovie tri heroja zatoa {to celiot ìvoten ciklus im e

ispolnet so niza inicijaciski isku{enija. Na primer, pred da stasa na Krit,

Tezej minuva niz svojata prva inicijacija vo pubertet i adolescencija: da se

prisetime na ritualnoto kapewe vo Fitalidi i zada~ite koi gi ispolnuva.

Toj go osloboduva me~ot i gi zima sandalite koi Egej mu gi be{e ostavil

kako znak na kralskoto poteklo. Potoa go izbira najte{kiot pat za da stasa

do tatko mu: prvo go ubiva xinot Perifet, potoa na red doa|aat razbojnicite

Sinida, Skiron, Kerkion i Prokrust, a po ovie podvizi toj ja sovladuva

divovskata sviwa od Kromion i bikot kaj Maraton. Vtorata inicijacija na

Tezej koja se odviva na Krit e ozna~ena kako mystrerion (v. Kandi}, 1981:59).

So ogled na sloènata struktura na mitot za Tezeevoto osvojuvawe na

lavirintot, koj, kako {to vidovme, ve}e podolgo vreme se posmatra kako

element od eden po{irok kompleks na mitovite za inicijacijata, }e se

zadrìme na analizata na negoviot inicijaciski simbolizam.

Spored Plinij, edna kriva, viugava podzemna pateka se zavr{uvala so

edna sredi{na odaja, vo koja Dedal, po naredbata na Minoj, go be{e zatvoril

Minotaur. Tezej uspeva da go ubie ova mitsko ìvotno edinstveno

blagdarenie na sou~esni{tvoto na Arijadna. Pred Tezej, nekoi

nevnimatelni patnici, nedorasnati za posvetuvawe vo tajnata, ne uspeale da

se vratat od toa podzemno patuvawe. Samiot Tezej, izleguva od ova

isku{enie posilen odo{to bil pred toa, so ogled na toa {to uspeal da

pobedi edna skriena sila; site potragi pretstavuvaat isto takvo tragawe,

zatoa {to otade fizi~kiot podvig opstanuva nekoja duhovna misla. Samiot

Minotaur ne pretstavuva vo tolkava mera ~udovi{te, tuku neophodna etapa

vo posvetuvaweto, i bi bilo dosta zna~ajno da se razraboti alegorijata za

nego. Toj bog, polu ~ovek - polu bik, mora da bide raspar~en, kako bi

moèla negovata krv da ne' preporodi. Ovde povtorno se sre}avame so kultot

na tauromahijata (Bajar, 1981:34-35).

Sega bi se navratile na inicijaciskiot simbolizam na lavirintot.

Razgleduvan tokmu od edna posvetuva~ka perspektiva, lavirintot mora da

ima tri pati{ta: eden direkten, koj vodi od nadvore{niot svet kon tajnata

odaja. Me|utoa, ovoj hodnik retko se koristi i retki se onie kandidati koi

nezaobikolno stignuvaat do spoznavaweto. Vtoriot pat stignuva do srednata

odaja, no propraten e so mnogu zaobikolki i premini niz razni krstosnici.

Tretiot pat ne vodi nikade. Toa e patot na ~ovekot koj se' u{te ne dorasnal

da go otkrie posvetuvaweto vo tajnata; ovde strada onoj koj ne e dostoen da go

pronajde duhovnoto sredi{te, "nepromenlivata sredina" vo koja se vr{at

promenata i preobrazbata (isto:37). Po svojata minuciozna analiza

posvetena na inicijaciskiot simbolizam na lavirintot, sogledan preku

figurata na Tezej, Bajar zaklu~uva deka e Tezej posveten vo tajnata: vi{iot

duhoven ~ovek moè da se rodi edinstveno dokolku se natopi so krvta na

Minotaur - svetiot bik, rogatiot bog - {to gi implicira vodenoto i

ognenoto kr{tavawe. Minotaur vsu{nost pretstavuva sovr{eno ìvotno:

zavisi edinstveno od zakonot na harmonijata {to go osuduva (1981:45).

Vsu{nost, kako {to }e vidime i vo analizite posveteni na

makedonskiot folklor, fenomenot na inicijacijata sekoga{ ne' upatuva na

slikata na smrtta i reinkarnacijata koi go vizueliziraat procesot na

kru`noto dvièwe, inaku pretstaveni preku ritualnata smrt i povtornoto

ra|awe na posveteniot heroj.

Vo kontekst na ispituvaweto na simbolizmot na ~udovi{teto,

moème da ja navedeme i Dragana Kandi}, koja vospostavuva izvesni analogni

pojavi na Minotaur. Spored nea, vo brojnite mitovi koi{to govorat za

stradawata na herojot, Minotaur ja simbolizira plodnosta i podiumot na

boèstvoto, koj mu e su{tinski paralelen na vavlonskiot Marduk,

egipetskiot Tot i Oziris (inkarniran vo Apis), i na feni~anskiot El.

Isto taka, vo vavilonskata mitologija krilatiot bik [ed, so likot na

bradatiot ma`, se javuva kako simbol na podzemniot genij {to straàri nad

mrtvite du{i koi lutaat niz podzemniot svet. Vo site ovie reprezentacii,

bikot-~udovi{te go simbolizira podzemniot svet, plodnosta i

reinkarnacijata. Kako zarobenik na Lavirintot, Minotaur ni se

pretstavuva kako ~uvar na kralstvoto na mrtvite i na Imina. Vleguvaweto

vo podzemniot svet za iniciraniot pretstavuva posvetuvawe vo ezoteri~no

znaewe. Toa e, kako {to vo prethodnite analizi poso~ivme - mysterion,

komunikacija so boèstvoto i so tajnite koi zaednicata gi odrùva kako

vistini koi gi poseduvaat "mrtvite", a im gi prenesuvaat na ìvite (v.

Kandi}, 1981:57).

b. Simbolizmot na inicijaciite vo Odiseja

Vtoroto zna~ajno inicijacisko nasledstvo koe ni go ostava helenskata

kultura sekako deka e pretstaveno preku figurata na Odisej. Na pr. spored

Dejvid Adams Liming, Homerovata Odiseja ni e pretstavena kako edna od

najgolemite svetski prikazni koi zboruvaat za potragata (D. A. Leeming,

1987, ER, v. quests).

I vo likot na Odisej prepoznavame dve inicijacii. Prvata se

odnesuva na negovoto juna{tvo vo trojanskata vojna. Eksplicitno e na{eto

sloùvawe so misleweto na Pavlovi}, spored kogo Odisej e edinstveniot od

site junaci od Ilijada koj poseduva u{te edna potencija. Vo tekot na svojata

vtora inicijacija, Odisej mora svoeto juna{tvo da go zameni so dlabokoto

soznanie - nare~eno mudrost. Odiseevata vtora inicijacija, t.e. negovoto

skitawe koe e isprepleteno so razni ènski prototipovi, ni se

manifestira preku sredbite so raznite ènski bitija: na pr., so nimfata

Kalipso, potoa so vol{ebnicata Kirka, kako i so mladata Nausikaja. Ovie

sredbi se protolkuvani kako isku{enija na koi{to Odisej im odoleva, kako

bi uspeal da i' se vrati na Penelopa na koja{to }e i' ja vozvrati ukaànata

vernost. Me|u spomnatite isku{enija, moè da se smesti i ona koe go

osoznavame preku negovata sredba so majka mu vo podzemniot svet.

Isku{enieto vo ovoj slu~aj e naso~eno na povikot da ostane vo dolniot svet

(Pavlovi}, 1987:116-121).

Ednostavno, Kalipso pretstavuva isku{enie, a Kirka - zakana. Na

Odiseevoto pate{estvie, ovie dve figuri se postavuvaat kako èni koi

pretstavuvaat dva razli~ni civilizaciski stepena i dva razdvoeni ritualni

koncepta. Dvete pretstavuvaat paradigmi na golema èna, no so taa razlika

{to prvata go ~ini toa vo relacija so golemite praelementi: vodata i

zemjata i na~elata koi gi ima: zemja - majka i voda - majka; vtorata pak -

Kirka, vr{i odredena inicijaciska obuka na ne{to poinakov, pokulturen

na~in: taa go podu~uva Odisej kako da prinesuva `rtva, a isto taka taa mu

ovozmoùva da vospostavi kontakt so mrtvite od podzemniot svet. Kako {to

veli Miodrag Pavlovi}, Kirka vr{i voveduvawe na Odisej vo zagrobnite

tajni, koi voedno pretstavuvaat klu~ za razbirawe na ustrojstvoto na svetot

(1987:120).

Vo razmotruvaweto na likot na Odisej i negovite inicijaciski

pate{etvija i isku{enija, koi gi predo~ivme prvenstveno preku viduvawata

na Pavlovi}, bi moèle isto taka da go spomneme sogleduvaweto na X.

Kembel, spored kogo vo Homerovata Odiseja doa|a do otkrivawe na u{te

edna smela inicijaciska paradigma. Toa e analogijata koja {to Kembel ja

vospostvavuva pome|u Odisej i negoviot sin Telemah.

êtvrtoto poglavje od negovata kniga This business of the Gods, (1987), e

posveteno na inicijacijata, vo koja se analizirani Kirka, Kalipso i

Nausikaja pred se' od aspekt na nivnata funkcija vo ma{kata inicijacija.

Kako {to ve}e nagovestivme, osven dvete inicijcii na Odisej, Kembel ni ja

predo~uva i onaa koja se odnesuva na negoviot sin Telemah koj se nao|a vo

ku}ata na negovata majka. Imeno, po 20 godi{noto otsustvo na negoviot

tatko, koga Telemah se nao|a na 22 godi{na vozrast, nego mu se obra}a Atena

zapoveduvaj}i mu da go napu{ti maj~iniot dom za da go bara is~eznatiot

tatko. Spored Kembel, vo porakata "Odi i najdi go tvojot tatko", ednostavno

e sodràna inicijaciskata poraka - koja moème da ja sfatime kako potraga

po sopstvenoto maèstvo, polnoletnost. Taka, mladiot ~ovek mora da odi od

majka mu za da ja pronajde negovata ma{ka uloga (Campbell, 1987:70-71).

Analognata struktura so otkrivaweto na dvete komplementarni inicijacii

vo Homerovata Odiseja, ja otrkiva i Xejn Hjuston vo nejzinata studija

posvetena tokmu na otkivawe na inicijacijata i misterijata vo ova

Homerovo ostvaruvawe (v. Houston, 1992).

Spored Kembel, osnovnata ideja vo navedenite inicijacii e sodràna

vo mitsko - ritualnata shema na pronao|aweto na ma{kata zrelost, dodeka

pak, spored Pavlovi}, pate{estvieto na Odisej dobiva dimenzii na edno

docno u~ewe i obrazovanie. Pritoa, sogledano od eden istorisko-religiski

aspekt, za vreme na svoeto dolgo i makotrpno pate{etvie, toj se sretnuva so

lo{ite i nastrani civilizacii, so cel da ja osoznae vrednosta na

sopstvenata, za da bide vo pozicija povtorno da ja brani (Pavlovi}, 1987:129).

Spored nego, civiliziranosta nastapuva po herojstvoto. Ottamu, toj

predlaga edno novo ~itawe na doìvuvawata i isku{enijata na Odisej, koi

treba da se sogledaat vo svetlosta na isku{enijata na civilizacijata. Preku

interpretacijata na Pavlovi}, doa|ame do nekoi osnovni komponenti, {to

}e gi analzirame vo poglavjeto posveteno na herojskata inicijacija vo

makedonskata narodna knièvnost. Od druga pak strana, i psiholo{kata

usmerenost na Kembel, isto taka ni otkriva supstancijalni momenti vo

ma{kata inicijacija (Campbell, 1968; 1970; 1987).

v. Inicijaciite na Ahil Ahil spa|a vo redot na onie mitski junaci ~ij{to ìvoten tek e

ispolnet so pove}e inicijaciski isku{enija. Pred se', toa e obidot na

Tetida da go napravi besmrten, za àl bezuspe{en - koga taa dewe go ma~ka

so ambrozija, a no}e go stava vo ogan. Ovaa nejzina postapka bila prekinata

od negoviot tatko Pelej, so {to ova stanuva eden paradigmati~en primer za

neuspe{na, odnosno prekinata inicijacija. Vedna{ po neuspe{noto

"obesmrtuvawe na Ahil", Tetida si zaminuva, a Pelej go nosi Ahil na

Pelion, kaj kentaurot Hiron... Ovde Ahil go hranea i neguvaa Hironovata

majka Filira i soprugata Hariklo. Hiron go rane{e Ahil samo so utrobite

od lavovite i divite veprovi, so cel Ahil da se zdobie so silata na ovie

ìvotni, kako i so med, za da bide slatkore~iv. Mudriot kentaur mu go dade

ova ime Ahil, namesto prethodnoto Ligiron. Duri koga izrasna, Ahil mu se

vrati na svojot tatko vo Ftija (sp. Apollodori, Bibliotheca, III, 13, 6), (RGRM, v.

Ahil). - Ovoj podatok ni svedo~i za eden pubertetski inicijaciski prestoj

par exellence.

Sledniot inicijaciski moment, koj pretstavuva predmet na ova na{e

istraùvawe, a inaku e specifi~en za drevnite inicijaciski obredi e

epizodata od Ahiloviot ìvot, koga toj se nao|a pome|u devoj~iwata, i

kade{to zapravo preoble~en vo devojka, minuva devet godini od svojot

ìvot. Sli~no na nego i Hefest, frlen nasred moreto go prifa}aat dve

Nereidi, Tetida i Eurinoma, vo edna dlaboka pe{tera nasred Okeanot. Tamu

Hefest devet godini u~el da bide kova~ i majstor kade {to go u~i kova~kiot

zanaet, i kade {to de fakto ja pominuva svojata {amanska inicijacija.

No, da se navratime na epizodata koga Ahil prestojuva kaj devojkite:

" ...Na Pelej i Tetida im bilo pretskaàno deka Ahil }e go zagubi ìvotot

pred Troja. [tom zapo~naa prigotvuvawata za Trojanskata vojna, roditelite

go pratija Ahil, preoble~en vo ènsko zdolni{te, na dvorot kaj Likomed,

kralot na ostrovot Skir. Ovde Ahil, pod imeto Pir, pominal celi 9 godini

vo druèwe so kralskite }erki. Imeno, toj ovde prestojuval se' dodeka ne go

prona{ol Odisej, zatoa {to bez nago ne moèla da bide osvoena Troja."

(Apollodori, Bibliotheca, III, 13, 8; Ovidius, Metamorphoses, XIII, 162 i natamu;

Hygini, Fabulae, 96, RGRM:72).

Simbolizmot na vakvite isku{enija podetalno }e bide obrazloèn vo

poglavjeto posveteno na androginijata i transvestizmot, koj{to go

razgleduvame vo ramkite na pubertetskata inicijacija.

3.2. Inicijacii vo srednovekovniot svet

Specifi~nosta na srednovekovnite inicijacii e tokmu izrazena

preku ezoterizmot. Va`no e {to ovde toj dobiva nekoi svoi novi obli~ja.

Poznati se pove}e vrsti na vakvite inicijacii od tipot: Cehovi, Legendata

za Gral, Katari, Hramovnici (ili Templari); Danteoviot ezoterizam;

Alhemi~ari, Kabalisti, a verojatno eden od najparadigmati~nite oblici e

tokmu axilakot. Od spomnatite vidovi }e se osvrneme na hristijanskiot

axilak, Gralot, Danteoviot ezoterizam i vra`bite. Smetame deka se toa

paradigmi koi vlijaea vrz obrazuvaweto na knièvnite temi i na narodnata

kultura se' do na{eto sovremie.

a. Axilak

Poznato e deka vo sredniot vek site sonuvaa da otidat vo Svetata

Zemja. Za da moè simboli~no da go doìvee svoeto dolgo patuvawe, ~ovekot

na kolenici minuva niz toj lavirint, koj za nego stanuva pat na Hristovoto

stradawe. Od Pilatovata ku}a, stignuva na mestoto na koe se nao|a krstot,

{to moè da zna~i samo edno: lavirintot vo sredniot vek pretstavuva

svoeviden Hristov pat (Bajar, 1981:39). Odovde ni stanuva jasno zo{to

lavirintot se narekuva "Pat za Erusalem". Vo taa smisla Dragana Kandi} ni

predo~uva deka nekoi avtori otidoa tolku daleku {to vospostavija stroga

homologija pome|u Smrtta (=lavirint), Satanata (=Minotaur) i Hristos

(=Tezej). Vo vakvata hermeti~ka interpretacija ne bi moèle da go odrìme

kontinuumot, zatoa {to postojat mesta kade{to se prekinuva analogijata,

taka {to ova tolkuvawe pove}e go neveduvame kako eden kuriozum, odo{to

kako potvrda na stariot paralelizam pome|u mitovite za inicijacijata vo

razli~nite kulturi i civilizacii.22

Navra}aj}i se na hristijanskata upotreba na simbolot na lavirintot,

morame da nazna~ime deka axilakot pretstavuva edna verzija na paganskite

mitovi na inicijacijata: sovladuvaweto na te{kiot pat posle kogo doa|a

izbavuvaweto - prosvetluvaweto. Taka, nekoga{niot Hristov pat od

Erusalim do Kalvarijata bil imitiran preku ritualniot "pat" na

odo~esnikot nakaj Katedralata [artr - so ôdot na kolenici vo traewe od 1

saat. Ottuka, verojatno so pomo{ na dale~nata i posredna asimilacija na

slikite, poimot na lavirintot gi dobiva svoite verbalni reprezentacii

kako na pr: "pateka na duhot", "pateka na bolkata", "pateka na stradaweto",

ili pak "pateka na qubovniot ~in". Spored sogleduvaweto na D. Kandi},

crkvata isto taka moè da bide protolkuvana kako edna vizuelna

transpozicija na krajot na patot i mesto na izbavuvaweto (1981:55).

Analiziraj}i go simbolot na axilakot, ne smeeme da go zaobikolime trudot

22 A, de Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, North-Holland Pub. comp., Amsterdam-London, 1974, p.288.

na Santarkanxeli, spored kogo "vtoriot od trite golemi periodi na

procvatot na lavirintot e tokmu sredniot vek (osobeno 12, 13 i 14 vek), vo

koj edna od najreprezentativnite formi e tokmu "pèlerinage à Jérusalem"

(Santarcangeli, 1979:271-301).

b. Legendata za Gral

Gralot pretstavuva svet pehar koj, spored legendata im sluèl na

tajnata ve~era, i vo koj Josip d'Arimati ja sobiral krvta i sukrvicata {to

te~e{e od Hristovata rana, nanesena od centurionot Longin. Ovoj svet

pehar koj go sodrèl "pijalokot na besmrtnosta" se javuva vo golem broj

srednovekovni legendi koi se odnesuvaat na potragata po Gralot "Queste du

Graal", vo smisla na "potraga po izgubenata Mudrost. ...Gubeweto na Gralot

pretstavuva gubewe na Soznanieto, ili podobro da se kaè "izgubenoto i

sokrieno" soznanie koe treba povtorno da se otkrie (Iten, 1990:38-39). ]e

vidime podocna deka tokmu ovoj moment }e bide eden interesen predizvik vo

raznite literaturni ostvaruvawa, koe knièvnite kriti~ari }e go ocenat

kako eden od najparadigmati~nite oblici na inicijaciskoto isku{enie. Na

pr. Xesi Veston vo nejziniot ve}e klasi~en trud From Ritual to Romance: An

Account of the Holy Grail from Ancient Ritual to Christian Symbol (1920), ukaà na

toa deka iako legendata za Gralot pretstavuva nadrasnuvawe na

srednovekovnoto hristijanstvo i vite{tvo, sepak ima mnogu podlaboki

koreni koi zadiraat vo anti~kite kultovi na plodnosta. Potragata na

blagorodnicite po svetiot Gral e analogna, i vsu{nost pretstavuva

metafora za Hristovata potraga po Bo`joto kralstvo vo ìvotot i ritualot

na svetite raboti. Preporodeniot ìvot sekoga{ podrazbira istovremeno

eden spiritualen i fizi~ki proces, koj inaku, ja pretstavuva ultimativnata

cel na potragata (Leeming, 1987, ER, v. quests).

v. Dante i ezoterizmot

Vo na{eto interpretirawe na srednovekovniot model na

inicijacijata, slobodno moème da se osvrneme na istraùvaweto na Ser`

Iten, koj vo svojata studija posvetena na Tajnite zdruènija go procenuva i

inicijaciskiot simbolizam na Danteovata Boèstvena komedija. Dante -

najslavniot posvetenik na Sredniot vek, i golem protivnik na Papstvoto,

izgleda deka odigral ogromna uloga vo toga{nite tajni zdruènija. Toj

samiot na sebe ja prezel ulogata na interpretator vo negovata Boèstvena

komedija, koja pretstavuva "metafizi~ko-ezoteri~na" alegorija, {to

istovremeno gi prikriva no i izloùva sukcesivnite fazi niz koi pominuva

svesta na posvetenikot so cel da stasa do besmrtnosta. Sekoe "Nebo"

pretstavuva eden stepen na inicijacija: Pekolot go pretstavuva

neposveteniot svet, îstili{teto gi podrazbira isku{enijata na

inicijacijata, a Neboto go pretstavuva prestojuvali{teto na Sovr{enite,

kaj koi se nao|aat soedineti i dovedeni do vrv - inteligencijata i qubovta.

Vo ovaa obemna sinteza se javuvaat razni vidovi elementi: paganski

doktrini, gnosti~ki, katarski, arapski, hermeti~ki itn. Osobeno se nao|aat

najtipi~nite simboli na hristijanskiot hermetizam: Krstot, Ruàta

Orelot, Skalata na sedumte slobodni umetnosti, Pelikanot koj samiot si gi

rasporuva gradite za da gi nahrani svoite deca (dvojniot simbol na

Spasitelot na Svetot i na najsovr{enata humanost). Spored Ser` Iten, ova

e mestoto na samoto sredi{te na hristijanskiot ezoterizam (1990:42-43).

g. Vra`bi

Po se' izgleda deka srednovekovieto obiluva{e so tajni zdruènija na

vra~evi, koi vo odredeni dati gi slavea svoite obredi. Postoeweto na

vakvite obredi, Iten go objasnuva so slednoto stanovi{te: sosem e

razbirlivo deka pokraj postoeweto na oltarite podignati vo ~est na Bog, so

pravo moèa da postojat obredi koi bea silno posveteni na |avolot. Inaku,

prou~uvaweto na vakviot vid inicijacija e osobeno vaèn za antropolozite

i istori~arite. "Vo momentot koga }e se oslobodat od site docni primesi

na "diabolizmot", ritualite na Sabatot se sogleduvaat kako anti~ki

ostatoci na paganskiot kult na plodnosta; vistinsko evropsko vra~awe, koe

pritaeno seu{te postoi vo nekoi oblasti od Britanskite ostrovi, koe {to

moè da se smeta kako najstar fond, praistoriski fond na stariot ruralen

paganizam23 (Iten, 1990:45-46).

3.3. MODERNA EVROPA: potraga po inicijaciskiot arhetip

Vo potpolnost se soglasuvame so stanovi{teto na Elijade deka

inicijacijata vo ovoj period moè da se definira kako inicijacija

doìveana na nivo na imaginacija. Se znae deka inicijacijata vo

tradicionalnata smisla na zborot is~ezna od Evropa; no isto taka se znae

deka simbolite i inicijaciskite scenarija preìveaja i toa na nivo na

nesvesnoto, osobeno vo soni{tata i vo univerzalnite sliki.

Tragaj}i po skrienite àri{ta na inicijacijata koi leàt vo samiot

~ovek, Elijade po~nuva da se pra{uva ne e li moèbi to~na konstatacijata

deka imaginarnite doìvuvawa i iskustva pretstavuvaat konstitutiven del

od edno ~ove~ko bitie, isto kako {to toa go ~inat sekojdnevnite

doìvuvaawa. Vo vakviot slu~aj, nostalgijata po isku{enijata i

inicijaciskite scenarija, nostalgijata de{ifrirana vo tolkute knièvni

dela ja otkriva èlbata na moderniot ~ovek od edno definitivno i totalno

obnovuvawe, kopne` po edno renovatio koja bi moèla da ja pretvori negovata

profana egzistencija (Eliade, 1965:14).

Vo ovaa smisla, konstatirame deka "na{ata sovremena inicijacija" e

tokmu izrazena preku na{iot nesovladliv kopne` i potraga po nejzinoto

evidentirawe vo sovremenite primitivni plemenski zaednici, vo

knièvnata produkcija, vo narodnoto tvore{tvo, ili moèbi preku

procesot na pi{uvawe i ~itawe.

Trgnuvaj}i od epohata na romantizmot pa se' do denes, }e vidime deka

preovladuvaat temi ili simboli koi }e bidat okvalifikuvani od strana na

knièvnite kriti~ari i teoreti~ari - kako inicijaciski.

23 Ovde povtorno bi ukaàle na materjalite poso~eni vo {estata fus nota od ova poglavje, kade {to istite ovie momenti se doveduvaat vo najneposredna korelacija so {amanizmot, i toa pred se' koga se vo pra{awe ungarskite i italjanskite avtori.

Isto taka, od vtorata polovina na 19 vek pa se' do na{eto sovremie,

glavniot interes na golemite antropolozi i etnolozi }e pretstavuvaat

istraùvawata na t.n. primitivni plemenski zaednii, vo koi }e bide odnovo

otkriena paradigmata na "primitivnata, pubertetsko - religiozna

inicijacija". Vakvite svedo{tva, }e odigraat ogromno vlijanie i vrz

folkloristite koi mnogu podocna, (po~nuvaj}i od dvaesetite godini od 20

vek) }e go naso~at svojot interes kon otkrivawe na inicijaciskite tragi,

se}avawa ili ednostavno paralelizmi vo domenot na narodnata knièvnost.

Vo taa smisla, kako {to toa podocna }e go ukaème, interesot be{e

pred se' naso~en na otkrivawe na inicijaciskite momenti vo vol{ebnite

prikazni, potoa vo narodnata epska produkcija, vo golemite svetski epopei,

a zna~itelno pomalku vo ostanatite ànrovi od narodnata literatura.

"Pi{uvawe - ~itawe" sogledano kako svoevidna inicijacija

Bi moèle povtorno da se navratime na tolku spomnuvanata opaska

deka sekoe nau~no delo, sekoe istraùvawe na izvesen na~in pretstavuva

inicijacija. Dovolno e da gi spomneme A. Testar (De la nécessité d'être initié,

1992), Ana Lena Sikala, Shamanism (1978), ili pak profesorot Bleker koj

tvrdi deka negovoto istraùvawe posveteno na zna~eweto na inicijacijata,

samo po sebe pretstavuva svoevidna inicijacija, t.e. voveduvawe vo

nepoznatiot, skrien i fascinanten predel od religioznoto mislewe i

~uvstvo. Sekoja inicijacija, vo odredena smisla pretstavuva otkrivawe.

Pritoa, morame da go imame na um soznanieto deka nikoga{ nema da bide

otkriena celosnata tajna na inicijacijata, deka ve~no }e se traga po nea, i

deka sme sposobni da dolovime samo eden mal del od taa otkriva~ka tajna.

Zatoa, moème da se navratime na staroegipetskata boìca, ~ija{to statua

e obvitkana so vel, i koja e tolku gorda na faktot deka nikoj dosega ne

uspeal da go trgne i otkrie nejziniot vel (C. J. Bleeker, 1965a:20).

Od druga pak strana, bi gi spomnale teoreti~arite od tipot na Simon

Vjern, @irardo, Maks Liti, Elijade i sl., koi smetaat deka ~itaweto

pretstavuva svoevidna inicijacija. Vsu{nost, kako {to }e imame mo`nost da

vidime vo poglavjeto posveteno na pubertetskata inicijacija, ednostavno }e

ukaème na momentot deka analogno na protagonistite od vol{ebnite

prikazni, i mladata audiencija, vo procesot na svojata recepcija, na izvesen

imaginaren na~in ja doìvuva paradigmata na t.n. pubertetska inicijacija.

4. Zaklu~ok

Dokolku paradigmata na inicijacijata vo anti~kiot svet be{e

izrazena preku misteriskite kultovi, vo srednovekovieto - preku

ezoteizmot, dotoga{ vo ovoj na{ sovremen svet paradigmata ja pretstavuva

"reaktualiziranata" obredna plemenska inicijcija, preku koja kandidatot

preminuva od infantilniot svet vo svetot na vozrasnite. Novootkrieniot

model na inicijacijata go dobi svoeto privilegirano mesto vo {irokiot

raspon na humanisti~kite soznajni nauki, blgodarenie na antropolo{ko -

etnolo{kite istraùvawa, koi od krajot na 19 i vo tekot na celiot 20 vek,

svojot interes go naso~uvaat kon analiza na plemenskata obredna

inicijacija. Verojatno, toa e pri~inata zo{to vo na{iot vek, pubertetskata

inicijacija ja smetame kako osnovna, a site mo`ni ostanati vrsti dobivaat

kvalifikativ na "posebni" (initiations particulaires).

Vo kontekstot na na{ata tema, nazna~uvame deka pod vlijanie na

brojnite studii za najraznovidnite vidovi inicijacii, koi nastanaa kako

rezultat na celovekovnite istraùvawa, ve}e ne e mo`no vo opsegot na

narodnata knièvnost da zboruvame ednostavno za inicijacija, tuku e nu`no

nejzinoto doprecizirawe vo zavisnost od domenot {to se istraùva.

II

TEORII NA INICIJACIJATA

1. Teorii na inicijacijata

Dokolku posakame da dademe nekakov osvrt na teoriite na

inicijacijata koi po~naa da se javuvaat od krajot na 19 i traat vo tekot na

celiot 20 vek, }e sfatime deka situacijata ne e voop{to ednostavna.

Razglobuvaweto na inicijacijata e struktuirano vo {irokiot raspon na

humanisti~kite soznajni naso~uvawa. Sepak, stanuva zbor za analizi koi se

vtemeluvaat na onoj plan kade {to se ukinuva subjektivnata i mitska

dimenzija i se zasnovuva objektivnata i istoriska, koja dadenata pretstava ja

definira i tolkuva vo procesot na istoriskite promeni. Vo taa smisla, bi

trebalo pred se' da go sogledame fenomenot na inicijacijata kako simbioza

na dvete su{tinski referenci: inicijaciska tema i inicijacijata kako

simbol, koi bea sogleduvani na nivoto na mitot, ritualot, kako i

tekstualnata prezentacija na nivo na umetni~kata i narodnata knièvnost.

Osobeno vo 20 vek "{kolite", "monolitnite teorii" i "pravcite" se

umnoùvaat, a pak vo poslednite decenii izvesni istraùva~i koristat

razli~ni metodolo{ki pristapi, taka {to e mnogu te{ko da se svrstat vo

bilo koja tradicionalna {kola. Sepak, vo nau~noto prou~uvawe na

inicijacijata se uo~uvaat nekolku osnovni orientacii, koi se definiraat

zavisno od toa dali se objasnuva so pomo{ na istorijata (istorisko-

kulturolo{kata {kola), kulturata (etnolo{ko-antropolo{kata {kola),

op{testvoto (sociolo{kata {kola) ili pak so pomo{ na onaa koja se

odnesuva na ~ovekoviot duh (psiholo{ko-filosofskata {kola).

Vo poglavjeto posveteno na presekot na teoriite na inicijacijata

nema da se zadrùvame na sekoj teoretski obid poedine~no, tuku }e se

obideme da dademe edna retrospektiva na poznaj~ajnite teoretski

istraùvawa vo ovoj vek, koi dadoa nekakov pridones pri poimaweto na

inicijacijata vo ramkite na folkloristikata.

Vo taa smisla teoriite koi ja objasnuvaat inicijacijata obi~no se

koncentriraat na slednite momenti: inicijaciskite rituali voglavno bea

istraùvani od aspekt na trite primarni perspektivi - fenomenologijata

/istorija na religiite/, antropologijata i psihoanalizata. Iako navedenite

sferi stavaa akcent na razli~ni momenti i ja ispituvaa inicijacijata od

razli~ni aspekti, sepak, site zaedno sogledani vo eden zaedni~ki presek

davaat edna celovita slika na inicijacijata, vo smisla na toa deka ne se

pobivaat, tuku, naprotiv se nadopolnuvaat. Pokraj spomnatite, nie }e gi

obrazloìme i tvore~kite koncepti koi gi obrazuvaat kognitivisti~kite i

sociolo{kite teorii.

Istori~arite na religijata go naso~ija svoeto istraùvawe na

religiskoto zna~ewe na ritualite. Vo Naissances mystiques (1959), Elijade gi

postavi osnovnite modeli i temi vo inicijacijata, kako na pr. fenomenot na

smrtta i povtornoto ra|awe preku negovoto prodlabo~eno istraùvawe na

interkulturalniot simbolizam.

Antropolozite se mnogu pove}e orientirani na strukturata na samiot

ritual kako i na negovite funkcii vo ramkite na socijalnoto opkruùvawe.

Izgraduvaj}i se na fundamentalnite trudovi na van @enep i na Malinovski,

sovremenite antropolozi go fokusiraat svojot interes na toa kako

inicijaciskite rituali go vospostavuvaat socijalniot red, kako ja

organiziraat grupnata solidarnost, kako i na koj na~in se griàt i

u~estvuvaat vo zdobivaweto na identitetot na poedinkata i kako

pridonesuvaat za kone~niot proces na socijalizacijata. Taka na primer,

Frank Jang (1965) ja interpretira ma{kata inicijacija kako dramatizacija

na seksualnata uloga koja ja jakne solidarnosta na maòt. Ponatamu,

Tarnerovata teorija, koja se bazira na sredi{nata - marginalna faza

vospostavena od van @enep, i koja e kaj nego naslovena kako liminalna faza,

spored samiot avtor ja ozna~uva sostojbata vo koja inicijantite vleguvaat vo

fazata na anti-struktura, vo koja tie ìveat nadvor od normite i ulogite na

op{testvoto. No ona {to e mnogu zna~ajno e sodràno vo faktot deka vo

ovaa ista faza, inicijantite poseduvaat silno ~uvstvo na zaedni{tvo,

solidarnost i edinstvo, koe toj go narekuva "communitas". Vakviot proces

sluì kako izvor na obnova, inovacija i kreativnost, kako za poedinkata,

taka i za celata grupa (Turner, 1969, 1974, 1986). Me|u najnovite istraùvawa

na inicijacijata od ovoj domen bi ja spomnale studijata na Roxer [roder

(1992) Initiation and Religion, vo koja avtorot nudi objasnuvawe na Wosera

ma{kata inicijacija, sogledano od najrazli~ni perspektivi.21

So ukaùvaweto na komplementarnosta pome|u trite razli~ni

disciplini, brojni se sovremenite studii za inicijacijata koi delumno se

protegaat pome|u niv (fenomenolo{ko - religioznata, antropolo{kata i

psihoanaliti~kata perspektiva). Mnogu od niv pak pridonesoa kon

dorazrabotka i modifikacija na originalnite idei i proniknuvawa

vospostaveni od van @enepovite Obredi na premin: taka na pr., temata na

smrtta i povtornoto ra|awe kako i spiritualniot premin od strana na

Elijade (1959, 1965, 1990, 1991, I-III); teritorijalniot premin i liminalnosta

od strana na Tarner (1969:15-25;11;82; 1974); definicijata na zrelite ulogi

od strana na Jang (1965), sogleduvaweto i ispituvaweto na simbolizmot na

obrezuvaweto (Betelhajm, Whithing).

Vo sekoj slu~aj, interesno e da se zabeleì faktot deka va`nosta od

istraùvaweto na simbolizmot se projavuva vo site tri pravci. Osvrnuvaj}i

se na su{tinskiot moment od van @enepovata teorija vo smisla na toa - kako

e simboliziran preodot vo ritualot, Tarner i drugite avtori se bea

21 Trgnuvaj}i od po{irokiot i rasprostranet religiozen, kulturen i ritualen kontekst vo Melanezija, kako i od detaqnata deskripcija na Wosera inicijacijata, avtorot go analizira nejzinoto religiozno i kulturno zna~ewe. Preku razbiraweto na zna~eweto na tradicionalnata inicijacija, toj go naso~uva svoeto istraùvawe kon dijalo{kata sostojba, integracijata i inkulturacijata, kako klu~ni momenti koi ja karakteriziraat sovremenata sostojba na ovaa zaednica. Osobeno e zna~ajno [roderovoto ukaùvawe na procesot na inkulturacijata na hristijanskata inicijacija i sporedbenata analiza na dvata poso~eni vida inicijacija (tradicionalnata i hristijanskata) (Schroeder, 1992:227-231), pri {to i ovoj avtor ostanuva dosleden na tripartitnata shema vostanovena od van @enep.

naso~ile kon ispituvaweto na simbolot na samiot ritual, kako i na

zna~eweto na simbolite vo kontekst na dadenata kultura.

Psihoanaliti~ka teorija - Spored Frojdovata teorija inicijacijata

pretstavuva sadomazohisti~ki vrv na edipalniot sudir pome|u tatkoto i

sinot, koja na dramati~en na~in gi prikaùva seksualnosta i kulturata na

vozrasnite preku spojuvaweto na nasilstvoto, fantaziite na smrtta i

incestuoznite èlbi - so cel da se urne avtoritetot na tatkoto. Vajting,

Klukholm i Entoni (Whiting, Kluckholm & Anthony, 1958) gi interpretiraat

raznite ritualni praktiki preku terminite na nu`noto dramati~no

odvojuvawe na mom~eto od negovata majka. Me|utoa, simbolizmite na smrtta

i prepora|aweto sekako deka se zna~ajni vo site vrsti na inicijacijata,

vpro~em kako {to se i bolkata, stradaweto i seksualnite tabui.

Vo taa smisla, Betelhajm pravi eden viden ~ekor nanapred vo

sfa}aweto na inicijacijata od eden psihoanaliti~ki aspekt, pri {to dava

novi viduvawa vo oblik na hipotezi koi moàt da bidat poprifatlivi vo

odnos na onie od dotoga{nata stereotipna frojdisti~ka teorija. Smetame

deka ovoj napredok od strana na Betelhajm be{e ovozmoèn preku negovoto

konsultirawe na antropolo{kata literatura, pri {to i toj samiot tvrdi

deka od su{tinsko zna~ewe za vospostavuvawe na nekoi novi valeri

pretstavuvaat tokmu terenskite istraùvawa koi kone~no }e utvrdat {to

treba da ostane, a {to da se izmeni od predloènite hipotezi. Nie

~uvstvuvame potreba da gi navedeme negovite rasuduvawa, koi dovedoa do

su{tinska promena vo tokluvaweto na pubertetskite inicijaciski obredi:

1. Obredite na inicijacijata, vklu~uvaj}i go i obrezuvaweto, treba da se

razgleduvaat vo ramkite na obredite na plodnost.

2. Obredite na inicijacijata i kaj mom~eto i kaj devoj~eto moàt da sluàt

kon unapreduvawe i simbolizirawe na potpolnoto prifa}awe na

op{testveno propi{anata seksualna uloga.

3. Edna od celite na obredite na inicijacijata moè da bide potvrda deka i

ma{kite moàt da ra|aat deca.

4. Preku subincizijata ma{kite se obiduvaat da steknat seksualen aparat i

funkcii ekvivalentni na ènskite.

5. Obrezuvaweto moè da pretstavuva obid za dokaùvawe na seksualnata

zrelost ili sakatewe koe go vostanovija ènite; ili pak i edno i drugo.

6. Obrezuvaweto na ènite delumno moè da pretstavuva rezultat na

ambivalentnosta na ma{kite vo pogled na ènskite seksualni funkcii, a

delumno reakcija na obrezuvaweto na ma{kite.

Betelhajm smeta deka ne postoi nekakva si teoriska niza koja bi

moèla da opfati ne{to pove}e od samata su{tina na obredot na

inicijacijata, bidej}i me|u niv sogleduvame edno ogromno razlikuvawe kako

spored formata, sodrìnata, taka i spored potekloto (Betelhajm, 1979:46).

Kako mnogu va`na funkcija vo ambivalentnosta kaj mom~iwata vo pubertet,

toj ja sogleduva nivnata èlba da ra|aat deca i da u~etvuvaat vo drugite

ènski funkcii. Neprijatelskoto ~uvstvo {to ovie deca go poseduvat kon

ènskite genitalii se javuva kako destruktivno i nasilno. No èlbata za

ra|awe e mnogu popozitivna; taa moè da se smeta kako konstruktivna duri i

vo slu~aite koga ma{kite deca ~uvstvuvaat zavist kon ènite zatoa {to tie

moàt da ra|aat. Betelhajm tvrdi deka iako samo mal broj na mom~iwa odat

tolku daleku da imitiraat bremenost, sepak ovaa pojava e zabeleèna

nekolku pati vo Ortogenetskata {kola22. Me|utoa, izveduvaweto na

poro|ajot e re~isi univerzalna osobina na obredot na inicijacijata, a

"bremenite" mom~iwa moàt da se zabeleàt za vreme na praznikot na Site

Sveti (Betelhajm, 1979:55).

Toj ja sogleduva ogromnata va`nost od nadminuvaweto na

androcentri~niot zastor koj tolku silno bil izrazen vo istraùvawata na

Frojd i za nego dava edno mo`no re{enie koe vsu{nost i bi pretstavuvalo

nekakov poentiran stav na negovoto sogleduvawe na pubertetskite obredi.

Najrezimirano, toa e sodràno vo slednata negova teoretska premisa:

22 Inaku, Ortogenetskata {kola e ustanova kade {to Betelhajm gi vr{el svoite eksperimentirawa, i od kade {to proizlegle negovite istraùvawa posveteni na pubertetskite inicijaciski obredi obedineti vo knigata Simboli~ni rani.

ma{kite pubertetski rituali go osposobuvaat mom~eto da ja nadmine

ma{kata zavist od ènskite prokreativni mo}i i ènskite seksualni

organi (Betelhajm, 1979). Ova negovo sogleduvawe pretstavuva vaèn ~ekor vo

razvivaweto na idejata za inicijacijata vo domenot na psihoanaliti~kata

teorija.

Od druga strana, vo eden sosem poinkov kulturen i mentalen sklop se

javuva Jungovata analiti~ka psihologija, kade {to inicijacijata se povrzuva

so idejata za kulturniot heroj, arhetipot i kolektivnoto nesvesno, ve~noto

vra}awe na vremeto, rasnata memorija, teorijata na soni{tata i simbolite.

Inkorporirani vo eden svojstven logi~ki sled, jungovcite se

sloùvaat okolu toa deka sredi{nata uloga vo inicijacijata ja igraat

"arhetipovite" koga isku{enicite vo ritualot ja povtoruvaat potragata na

kulturniot junak ili bogot po identitetot doa|aj}i na toj na~in do svoeto

sopstveno kulturno sopstvo. Vremeto za mig se ukinuva i isku{enicite

prestojuvaat vo prvobitnoto vreme na pretcite, imeno, vo sopstvenoto

"kolektivno nesvesno" ili pak vo rasnata memorija. Vakvoto spu{tawe vo

materijata na soni{tata go pretstavuva psihi~koto iskustvo na smrtta {to

vodi kon herojskoto prepora|awe (E@R:288-89).

Vo ramkite na jungovski opredelenite istraùva~i pred se' bi gi

spomnale negovite najbliski sorabotnici: Mari Luis fon Franc - u~enik i

naslednik na Jung, potoa, Henderson (Joseph L. Henderson, 1973), koj go

istraùva arhetipot na inicijacijata vo vospostavenata relacija na

drevnite mitovi i sovremeniot ~ovek. Osven navedenite sorabotnici

doa|aat i brojnite istraùva~i na mitot od tipot na Xozef Kembel i

Kerewi, ~ii idei ne izleguvaat od ramkite na ukaànite klu~ni odrednici.

Kembel smeta deka site nagoni, traumi i kompleksi, koi vo dinamikata na

individualniot psiholo{ki razvoj gi bea otkrile psihoanalizata i

analiti~kata psihologija vsu{nost se odrazuvaat vo mitologijata. Bidej}i

so ovie proekcii se kompenziraat i neutraliziraat raznite sili

(agresivnost, seksualnost, traumata na ra|aweto, Edipoviot kompkeks,

te`neeweto za vra}awe vo embrionalna sostojba), inicijacijata

pridonesuva kon nivnata socijalizacija i individuacija (J. Campbell, The

Masks of God: Primitive Mythology I-IV, New York 1959-1970). Kerewi e dosta

potrezven i povnimatelen od Kembel. Spored nego, i mitot e oblik na

izrazuvawe i mislewe, me|utoa toj ni{to ne objasnuva tuku samo potvrduva

ne{to {to ve}e bilo i {to }e bide. "Mitologijata ne odgovara na

pra{aweto zo{to, tuku zaradi {to. Zbidnuvawata vo mitologijata ja

obrazuvaat osnovata na svetot, zatoa {to se' po~iva na niv" (RGRM,

1979:XXX).

Dosta uo~livi tragi od jungovskata poso~ena koncepcija sre}avame vo

tvore~kiot koncept na Elijade (otelotvoreni pred se' vo spomnatata ideja za

simboli~noto ~uvstvo na smrtta i povtornoto ra|awe), koj pretstavuva eden

interesen i originalen pretstavnik na ponovata faza od metodololo{koto

podra~je vo svetot vostanoveno kako "fenomenologija na religijata"23. Kognitivisti~kite teorii ni otkrivaat edna upadlivo ednoobrazna

psihi~ka dinamika koja moème da ja nare~eme "ogoluvawe". Voop{teno

zboruvaj}i, inicijacijata doveduva do su{tinska reogranizacija na svesta,

li{uvaj}i ja od site nejzini voobi~aeni temeli i nametnuvaj}i zavisnost od

nadvor ponudenata informacija kako edinstven na~in povtorno da se

zadobie stabilnoto ~uvstvo na stvarnosta. Isku{enikot fizi~ki se izolira

od okolinata koja mu e bliska i poznata, se podvrgnuva na edna prisilna

promena na pretstavata za sopstvenoto telo (soble~enost, neoble~enost ili

razni uniformi, onevozmoènost na dvièwata, sakatewa na teloto), se

razoruva negoviot ego-identitet (nametnatata pasivnost ili aktivnost samo

vo grupi, ostro kritikuvawe na sekoe nezavisno mislewe itn.), i ne mu se

dopu{ta da go koristi jasnoto, racionalnoto mislewe (~ulnoto li{uvawe

ili pak preopteretuvawe izrazeno so nespiewe i gladuvawe, isku{enija,

izma~uvawa, itn.). Zna~ewata koi gi pruàat avtoritetite, spored toa,

23 Vo kontekstot na ukaùvaweto na osnovnite odrednici na fenomenologijata na religijata, da se vidi izlagaweto na Daglas Alen (ER; 1987:272-84), koj od edna istoriska perspektiva razgrani~uva 4 kategorii na istraùva~i koi se narekuvaat taka.

davaat edinstvena stabilna osnova vrz koja moè povtorno da se izgradi

identitetot i noviot pogled na svet.

Sociolo{kite teorii ja naglasuvaat vrednosta na inicijacijata vo

razjasnuvaweto i legitimiziraweto na novite op{testveni ulogi.

Inicijacijata pretstavuva "obred na premin" od eden identitet vo drug, i

ottamu se odviva "von, nadvor" od zaednicata, vo "ne-op{testvenata sveta"

oblast, kako bi moèlo da se olesni povtornoto vleguvawe na edno potpolno

razli~no op{testveno nivo. Za da se podvle~e ovoj "ne-op{testven" aspekt,

se urivaat op{testvenite ograni~uvawa i se nametnuva edno nevoobi~aeno

odnesuvawe. No, se naglasuva avtoritetot na pokrovitelite, (inicijaciskite

u~iteli; voda~i), i vsu{nost normite ja struktuiraat inicijacijata.

Ponovite istraùvawa (Koch,1974:397-422), ni go pokaùvaat toa deka

dramati~nite, nasilnite generaciski inicijacii se javuvaat vo kulturite vo

koi maìte moraat da dejstvuvaat kolektivno (vo razmiricite, lovot, itn.).

Tamu, ma{kite deca im se prepu{taat na majkite, duri i spijat so niv i vo

periodot otkako }e proodat, razvivaj}i go na toj na~in ènskiot identitet.

Ottamu, drasti~nata inicijacija ja sozdava ma{kata pretstava za sebe, no

vozrasnite maì ja zadrùvaat ambivalentnata ma~o-"protestira~kata

ma{kost" i stravot od ènskata "magija". Od perspektiva na vaka

orientiranata kognitivisti~ka teorija, ambivalentnite identiteti koi se

kombiniraat so ostro razdvoenite op{testveni ulogi i grupirawa,

vsu{nost gi proizveduvaat dramati~no surovite inicijacii, {to e kako

dokaz sprovedeno vo istraùvawata na Koh (v. E@R:289).

Na duhovniot plan, zna~eweto na inicijacijata leì vo povtornoto

usredsreduvawe na sopstvoto vo ramkite na boèstveniot poredok i

transcendentnoto drugo. ôvekot "umira" za ona banalno, egoisti~no Jas i

se "prepora|a" celiot ispolnet so ~udewe i voshituvawe kon noviot svet koj

e naso~en kon sakralnosta. "Mudrosta" {to ja pruà inicijacijata zapravo

se sosotoi od ovaa dlaboka reorientacija, i dosta golem broj na

inicijaciski rituali ne vklu~uva nikakvi razraboteni filosofski pouki

(na pr. golem broj na kultovi od Bantu, potoa helenisti~kite "misteriski"

religii). Koga ~ovekot ednostavno gi sproveduva ovie rituali i mitovite

vrzani za niv, toj se nao|a vo boèstvenoto prisustvoto, toj stanuva prv

predok i go spoznava sopstvoto od nivna perspektiva. ôvekot toga{

pretstavuva pove}e od eden obi~en poedinec. Intelektualnoto upatuvawe, vo

edna vakva smisla, naj~esto sluì za da se opravda sozdavaweto na edna

"elita" koja se razlikuva od obi~niot narod. Moème zapravo da

zabeleìme deka se javuva edna tendencija na onie najintelektualiziranite

oblici na inicijacijata so cel da gi izrazuvaat najdualisti~kite, gnosti~ki

tipovi na religijata, no takvite primeri se prili~no netipi~ni (E@R:289).

Po poso~uvaweto na teoriite na inicijacijata za koi smetame deka

izvr{ija izvesno vlijanie vrz knièvnite istraùvawa, sega ~uvstvuvame

potreba da i' se vratime na knièvnosta i da gi obrazloìme momentite koi

gi konstituiraat inicijaciskite temi i simboli vo umetni~kata i vo

narodnata knièvnost.

2. Inicijaciski temi vo umetni~kata knièvnost

Razgleduvaj}i ja knièvnosta /pi{ana ili usna/, od edna specifi~na

perspektiva, taa ni izgleda deka pravi eden dragocen ~ekor vo na{ata epoha,

dragocen vo smisla na soznanieto na moderniot ~ovek.

Zatoa ne slu~ajno go zapo~nuvame ova na{e prosleduvawe so stavot na

Simon Vjern koja veli: prvata epopeja, i prvata pojava na edno knièvno

ostvaruvawe koe izronuva direktno od mitot ni ja raskaùva istorijata na

eden heroj koj e vo protraga po svojata besmrtnost. Razbirlivo, stanuva zbor

za Gilgame{. Na drugiot kraj od istorijata na literaturata se javuva

romanot na Mi{el Turnije Vendredi ou les limbes du Pacifique, koj,

pretstavuvaj}i ja istorijata na Robinzon ni pokaùva kako edno banalno,

profano bitie uspe{no gi sovladuva specifi~nite isku{enija koi ne

pretstavuvaat ni{to drugo tuku preìvuvawe na brodolom. Pome|u ovie dve

ostvaruvawa, celata literatura se ~ini deka se potpira na ona su{tinskoto

od religioznite praktiki i veruvawa - inaku specifi~nost na arhajskiot

mentalitet - inicijacija. Ova voop{to ne ne' iznenaduva so ogled na faktot

deka vo golemite mitovi, arhetipovite vladeat vo domenot na imaginarnoto.

Inicijacijata go opfa}a su{tinskoto pra{awe na ~ovekovata uslovenost

(Vierne, 1987:5).

Elijade ne' prise}a na poznatite temi od srednovekovnata evropska

knièvnost, na ~ie ~elo stoeja heroite od tipot: Artur, le Roi Pécheur,

Persival i mnogumina drugi koi bea angaìrani okolu "potragata po

Gralot". Pogolemiot broj od ovie scenarija se inicijaciski: sekoga{

stanuva zbor za nekakva "potraga" - dolga i bogata so promeni, ispolneta so

~udesni predmeti, koi me|u drugoto go impliciraat prodorot,

navleguvaweto na herojot vo onoj svet. Vakvite enigmatski romani sekoga{

davaat mo`nost za smeli interpretacii. Taka, na pr. eden vol{eben erudita

kakva {to e Xesi L. Veston ne se dvoumi vo svojot stav (u{te od 1920 god.),

deka legendata za Gralot gi za~uvuva tragite od eden star inicijaciski

obred (Jessie L. Weston, From Ritual to Romance, Cambridge, 1920; Eliade, 1965:8).

Vsu{nost, so svojata studija, taa go otvori patot za ritualisti~koto

tolkuvawe na potekloto na vite{kata raskaùva~ka knièvnost. Isto taka,

moème da go potvrdime stavot deka vo ramkite na ritualisti~kite

koncepcii i sfa}awa na knièvnite formi (od domenot na umetni~kata i

narodnata knièvnost) ova istraùvawe na Veston pretstavuva vistinski

pionerski trud.

Dovolno e da se spomenat slednite nekolku ostvaruvawa: deloto na T.

S. Eliot "Pusta zemja", potoa izvonrednoto delo na @an Marks, La légende

aarthurienne et le Graal, Paris, 1952, kako i monografijata na Antoanet Firc-

Monie (Antoinette Fierz-Monnier) Initiation und Wandlung. Zur Geschichte des

altfranzösischen Romans in XII Jahrhundert, Bern, 1951, za da se sfati deka vakvite

motivi i inicijaciski simboli igraat esencijalna uloga. Poinaku re~eno,

ovie dela pretstavuvaat del od eden imaginaren univerzum koe igra ogromna

uloga kako vo ~ove~kata egzistencija, taka i vo ednodnevniot ìvot (Eliade,

1965:10).

Osven poso~enite momenti, go sre}avame i Enri Korbin (Henry

Corbin), koj ima{e interpretirano eden tekst od Avicena tokmu kako

inicijaciski raskaz. Osven toa toj ukaà vo pove}e negovi trudovi na

odnosot pome|u filosofijata, gnosata i inicijacijata (Henry Corbin, Avicenne

et le récit visionnaire, Téhéran-Paris, 1954). Vo ovoj kontekst treba da se sporedi i

sledniot trud: "Le Récit d'Initiation et l'Hermétisme en Iran", (in: Eranos-Jahrbuch,

XVII, 1949). (v.Eliade, 1965:10-11, n.4).

Vo po~etokot na {eesetite godini, prof. R. Merkelbah /Merkelbach/

objavi edna golema kniga Roman und Mysterium in der Antike, München-Berlin,

(1962), vo koja se obiduva da dokaè deka gr~ko-rimskite romani vo koi

stanuva zbor za sièto Amor i Psiha, /zna~i Ephésiaques ili Ethiopiques/

vsu{nost pretstavuvat "Mysterientexte", {to so poinakvi zborovi moè da

zna~i narativna transpozicija na edna inicijacija. " (Eliade, 1965:8).

Vo svojata dolga kriti~ka analiza, R. Turcan24 ne go osporuva

religioznoto zna~ewe, pa duri i aluziite na Misteriite vo odredeni

aleksandriski romani. Me|utoa, toj e ponesen od idejata deka ovie romani

pretstavuvaat konkretni indikacii na misteriite. Bez ogled na se', va`no e

da se ukaè deka ovoj germanski stru~wak od oblasta na klasi~nata

filologija se obide vo izvesni helenisti~ki knièvni tekstovi da go

otkrie nasledstvoto od edno tajno religisko iskustvo so isklu~ivo

inicijaciska struktura (Eliade, 1965:9).

Isto taka treba da go spomeneme i istraùvaweto na Meletinski koj

vo svojata iscrpna studija posvetena na "mitologizmot vo knièvnosta od 20

vek" (1981 /1976/) naveduva tri romani vo koi kako su{tinski moment se

provlekuva obredot na inicijacijata, pretstaveni kako oblik na

reminiscencija na starite mitologii. Toa se Xojsoviot Uliks i dvata

romana od T. Man Vol{ebniot breg i Josif i negovite bra}a. Za nas e

osobeno interesna negovata interpretacija spored koja romanite na T. Man

pretstavuvaat vo vistinska smisla "romani na vospituvawe", {to ozna~uva

24 Robert Turcan, "Le roman 'initiatique': A propos d'un livre récent", RHR, 1963, pp.149-199.

svoevidno su{tinsko obele`je na inicijacijata. Sepak, mora da se istakne

deka i pokraj silno izrazeniot inicijaciski karakter na Josifoviot lik (i

negovite borbi za preod od infantilniot svet vo svetot na otkrivawe na

ìvotnata mudrost), sepak vo ovoj posleden roman inicijaciskata shema se

krie vo zadninata na ritualnata mitema na umiraweto i voskresnuvaweto na

bogot, zatoa {to samiot Josif se sfa}a sebesi kako Tamuz, Adonis i sl.

No, pred se' treba da se navratime na vrednata i analiti~ka studija na

Mod Botkins (Maud Botkins) koj vo 1934 god. ja objavi knigata Archetypal

Patterns in Poetry, vo koja gi aplicira jungovite idei okolu "arhetipot na

novoto ra|awe". Avtorot na ovaa kniga gi tolkuva The Ancient mariner od

Kolrix, i Pustata zemja od Eliot kako poetska proekcija na eden

(nesvesen) proces na inicijacijata (Eliade, 1965:11).

Vo plodnite {eeseti godini proizleze u{te edno interesno delo,

ovojpat od @an Ri{er (Jean Richer). Stanuva zbor za studijata Nerval:

Expérience et création, (1963), vo koja avtorot so ostroumnost i bistrina ja

analizira{e inicijaciskata struktura na Aurelija. Me|u ostanatoto, preku

deloto na Nerval go otkrivame ritualnoto zna~ewe na negovoto

doìvuvawe: "Od onoj ~as od koga se osigurav deka im se pokoriv na moite

sveti inicijaciski isku{enija, edna nesovladliva sila prodre vo mojot duh.

Jas stanav eden ìv heroj pod pogledite na bogovite". Spored Ri{er, temata

na simnuvaweto na Orfej vo podzemjeto ja pretstavuva dominantnata tema vo

celoto tvore{tvo na Nerval. Jasno, Nerval ~ital ogromen broj knigi od

oblasta na okultizmot. No, ne bi smeele taka lesno da poveruvame deka eden

poet moè da odbira vo svojot bogat repertoar - tokmu inicijaciski temi

zatoa {to ~ital knigi od taa oblast. Isto taka treba da se kaè deka

Aurelija spa|a vo redot na onie dela za koi moè da se smeta deka se

avtobiografski. Spak, mnogu e zna~ajno toa {to Nerval po~uvstvuval

potreba da gi formulira i valorizira negovite realni ili imaginarni

doìvuvawa tokmu na eden inicijaciski jazik (Eliade, 1965:12).

Vo kontekst na svoeto obemno, op{irno i prodlabo~eno spomnuvawe

na raznite trudovi koi go opfa}aat momentot na inicijacijata, Elijade gi

spomnuva i onie avtori koi ja tretiraat inicijacijata, a koi ja bea

ignorirale okultisti~kata literatura. Takov e slu~ajot so @il Vern, ~ii

knigi - a na prvo mesto doa|a Patuvaweto do sredi{teto na zemjata (Le

Voyage au Centre de la Terre; L'Ile mysterieuse; Le Chateau des Carpathes) - se

interpretirani kako inicijaciski romani. I po sevo ova, ne ni ostanuva

ni{to drugo, tuku da ja navedeme studijata na Leon Selie "Le Roman initiatique

en France au temps du romantisme",25 kako potvrda na ve}e anliziranite

momenti vo ramkite na ova na{e istraùvawe.

Moème da konstatirame deka postoi golem del od knièvnite

istraùvawa /prete`no vo domenot na knièvnata kritika/ koi gi

interpretiraat ovie knièvni dela od edna perspektiva koja e specifi~na

za istori~arite na religiiite: na pr., tuka se motivite na mitot, ritualot,

inicijacijata, herojot, ritualnata smrt, regeneracijata, novoto ra|awe i sl.,

koi momentalno pretstavuvaat edna fundamentalna terminologija

specifi~na za knièvnite istraùvawa. Brojni se knigite i studiite koi

gi istraùvaat inicijaciskite scenarija zakamuflirani vo raznite poemi,

noveli, romani i sl. Vakvite scenarija ne gi prepoznavame samo vo Mobi

Dik26, tuku i vo Valden den Toro27, potoa vo romanite na Kuper28 kako i onie

na Henri Xejms; potoa vo Hakelberi Fin od Mark Tven, kako i vo Me~kata

od Fokner29.

Ne bi moèle da go zavr{ime ovoj na{ kus pregled na inicijaciskite

temi, a da ne ja spomeneme impozantnata studija na Ihab Hasan (1963)

naslovena kako Radikalna nevinost (Radical Innocence), vo koja avtorot

posvetuva celo edno poglavje na "Dijalektikata na inicijacijata", kade {to

e istata ilustrirana preku spisite na [ervud Anderson, Skot Fitxerald,

Volf i Fokner (Eliade, 1965:12-13).

25Léon Cellier, "Le Roman initiatique en France au temps du romantisme", Cahiers Internationaux de Symbolisme, No, 4, 1964, pp.22-40. 26 Newton Arvin, Herman Melville, New York, 1950. 27 Stanley Hyman, "Henry Thoreau in our Time", Atlantic Monthly, Nov. 1946, pp.137-176; isto taka da se vidi: R. W. B. Lewis, The American Adam, Chicago, 1955, pp.22 sq. 28 R. W. B. Lewis, The American Adam, Chicago, 1955, pp.87, 98. 29 R. W. B. Lewis, in: Kenyon Review, Autumn 1951; The Picaresque Saint, New York, 1961, pp.204.

2.1. Lavirintski temi

Analiziraj}i gi inicijaciskite temi vo knièvnosta, ne smeeme da go

zaobikolime tolku mo}noto inicijacisko isku{enie, taklawe, skitawe,

sogledano preku simbolizmot na lavirintskite temi. Vakvite istraùvawa

bea osobeno zna~ajni vo dvaesetiot vek, a eden pertinenten osvrt na nea ni

dava tokmu @an Pjer Bajar vo spomnatata studija "Inicijati~ki hodnik:

podzemni lavirint"(1981:33-48).

@an Pari vo svojata kni{ka Joyce par lui-même30, pokaà kakvo mesto

zazema lavirintot (dédale) vo deloto na X. Xojs, koj pokraj toa ima napi{ano

i eden avtobiografski roman Dedalus. Isto taka, sièto na raskazot "Mr.

Humphreys and his inheritence" od Mr. R. Xems31, e svrzano za lavirintot.

Imeno, se raboti za eden lavirint napraven od ìva ograda, kade {to ni e

najo~igledna i nesomnena inicijaciskata smisla. Inaku za ova ostvaruvawe

se smeta deka e odlomka od nekoja kniga od krajot na 17 vek. Tuka se zboruva

za razni prepletuvawa na ~ovekot koj traga po dragoto kamewe sokrieno vo

sredi{teto na lavirintot. Toj lavirint ja pretstavuva slikata na svetot, a

na{iot ìvot e podragocen od najubaviot draguq. Klu~ot na raskazot se

otkriva preku gesloto: Ad interiora morte (Bajar, 1981:45-46).

Marsel Brion isto taka go analizira onoj tainstven polet na

inicijaciskite sili vo deloto na Hugo fon Hofman{tal (Cahiers de Sud,

br.333, febr. 1956, p.177: Hofman{tal i iskustvoto na lavirintot). Ovoj

germanski avtor, Rilkeov sovremenik, se sluì so inicijaciskoto iskustvo

koe go "osloboduva ~oveka od vremenskite i prostorni konvencii".

Negoviot junak Andreas se bori so tainstvenite pobudi koi se rodeni na

ulicite na Venecija, koi ocrtuvaat eden vistinski lavirint (Andreas oder die

Vereinigten). Inicijaciskata tema prodira vo ~ovekot, a nejzinite razli~ni

vidovi pretstavuvaat ist broj na ogledala koi odrazuvaat sli~ni, a sepak

30Jean Paris, Joyse par lui- même, Le Seuil, 1957. 31 The collected ghost stories of Mr. James, pp.318-358, Edward Arnold and co., London 1931.

razli~ni hodnici koi se pribliùvaat ili pak se oddale~uvaat od baranata

cel, kosmi~koto ~uvstvo na na{iot svet. Vo deloto Das Bergwerk zu Falun,

Elis Frobom vo eden rudnik ja sre}ava kralicata na Planinata; toj vleguva

vo rudnikot so èlba da ja uni{ti svojata li~nost i "da op{ti so duhovite

na metalite". Toa zna~i da se postigne podzemnoto posvetuvawe preku

vibracijata na telurskite branovi; ova e potpolniot kontakt so Zemjata-

Majka koj odi se' do Spojuvaweto (isto:46).

Osven toa, ne smeeme da go zaobikolime moèbi najavtoritativniot

istraùva~ na lavirintskata inicijaciska tema - Borhes, kako i

sovremeniot amerikanski prozaist i knièven kriti~ar Xon Bart, osobeno

osvrnuvaj}i se na negovata zbirka raskazi Lost in the Funhouse (1968).

Borhes opsesivno go smestuva dejstvieto od svoite raskazi vo

ograni~eniot kruèn prostor, vo lavirint, vo vreme koe e i samoto kru`no.

Taka nastanaa Lavirintite, Asterionovata ku}a, Abenhakan Bohari,

Mrtov vo svojot lavirint. Bliski na ovaa tema se i raskazite Vavilonska

lutrija i Vavilonska biblioteka. Inaku, vo istoimeniot raskaz od

poso~enata zbirka na Bart, temata e tokmu naso~ena na pubertetskoto, t.e.

adolescentno inicijacisko isku{enie na mladiot protagonist Embrouz, koj

svoite inicijaciski, lavirintski talkawa gi minuva vo stra{nata ku}a na

stravot i smeata, vo koja laviritnskoto pate{estvie e izrazeno preku

paradigmata na "ogledalniot hram" (Stojanovic, 1993).

Sledej}i go Bajar, isto taka moème da go zememe predvid i

Mejrinkoviot roman Golem. Pernat (Pernath) navleguva vo stariot evrejski

kvart vo Praga, skita po temnite, krivudavi hodnici; toj mora da se navedne

i da polzi kako bi stignal do odajata vo koja moè da se prijde preku devet

skalila visoki po 5 stopi. Mejrink go narekuva ovoj dolg podzemen hodnik

"hodnik na Crnata {kola". "No tesni se vratata i patekata koi vodat vo

ìvot, a malkumina gi ima koi navistina gi pronao|aat". Vo ova tajno

svetili{te Pernat - brusa~ot na dijamanti - biduva izbawat od svetlinata

koja doa|a preku re{etkite od prozorecot; go ma~i vko~anetosta od stud; se

bori protiv smrtta na toj na~in {to oblekuva tu|a obleka - onaa na Golem.

Pa|a Pagad, tarot karta. Spored toa, prisustvuvame na ~udno proniknuvawe

na edno bitie vo drugo i gledame kako preku ova udvojuvawe na li~nosta,

Pernat stanuva svesen za mo`nostite koi leàt vo nego. Vo ovie sliki

gledame vistinski proces na posvetuvawe (v. Bajar, 1981:47).

Vo zaklu~okot morame da go kaème toa deka podzemniot lavirint go

dokaùva poznavaweto na telurskite i kosmi~ki sili; toj gi pokaùva

obredite na premin koi vodat od preodnoto kon ve~noto, od profanoto kon

svetoto. Hodnikot na posvetuvaweto e hodnik koj vodi do nekoe sredi{te, a

simbolizmot na lavirintot ne' povikuva na potpolnata integracija na

na{eto bitie (Bajar, 1981:48).

Vo opsegot na ponovata knièvno-teoretska produkcija bi gi

spomnale istraùv~kite potfati na Simon Vjern, koja vo svojata

impresivna kniga Rite, roman, initiation go opfa}a fenomenot na "postojanosta

na inicijacijata vo moderniot ìvot". Pritoa, taa gi analizira

inicijaciskite momenti vo knièvnite ostvaruvawa vo premodernata i vo

sovremenata knièvnost kako na pr. Apuleevite Metamorfozi; potoa go

opfa}a devetnaesetvekovniot romantizam - Novalis i Hofman, Igo i @.

Sand, Vagner i @il Vern, dodeka vo domenot na sovremenata knièvna

produkcija gi analizira avtorite od tipot na T. S. Eliot i Mi{el Turnije.

Vo poglavjeto posveteno na inicijaciskoto scenario vo knièvnosta "Le

scenario initiatique et ses modalites - invariant et variants" (1987:13-54), avtorkata mu

dava golemo zna~ewe na lavirintskoto isku{enie, odreduvaj}i go kako

najbitna odlika na herojskite iniciajcii (1987:35-44).

Prilog kon na{ata ideja za univerzalno rasprostranetiot

inicijaciski simbolizam, pretstavuva i analognoto stanovi{te na Simon

Vjern, koja zalagaj}i se za istoto, ne slu~ajno ja spomnuva Mocartovata

"Vol{ebna flejta" (1987:58).32

32Vo ovoj kontekst bi navele nekoi rezimirani podatoci koi se odnesuvaat na sièto na "Vol{ebnata flejta". Iako vo su{tina stanuva zbor za edna isklu~ivo naivna prikazna, sepak vo nea se odrazuvaat odredeni masonski vlijanija. I pred se' potsetuvaj}i se na samoto scenario, doa|ame do edna inicijaciska tema par exellence!

Vo najnoviot period se pojavi studijata na Xejn Hjuston (1992), koja ja

ispituva Homerovata Odiseja kako paradigma na edno misterisko i

incijacisko pate{estvie.

3. Inicijacijata vo folkloristikata

Izloùvaj}i gi ostvaruvawata koi se odnesuvaat pred se' na

umetni~kata literatura, se pra{uvame kakva e ulogata, t.e. na koe nivo se

istraùvawata od folkloristikata vo 20 vek. Vo sekoj slu~aj, zabele`liv e

faktot deka inicijaciskata tema vo folkloristikata stana fokus na

nejzinite istraùvawa mnogu podocna od analizite sprovedeni vo oblasta na

antropologijata i etnologijata, kade {to taa po~na da gi predizvikuva

nau~nicite u{te vo vtorata polovina na 19 vek (od tipot na Hauit /Howitt,

1884; 1885), za da prodolì da gi kopka nau~nicite i vo ovoj vek: [urc (1902),

Spenser i Gilen (1904), Vebster (1908), van @enep (1909), Dirkem (1912) itn.

Iako znatno podocna, sepak i vo folkloristikata moème da gi uo~ime

prvite istraùva~ki potfati od ovoj tip, koi se sogleduvaat pred se' na

relacijata: obredi na inicijacija - narodni prikazni.

Vo oblik na eden istoriski pregled na folkloristikata, najprvin

bi go spomnale deloto na Pol Sentiv, koj vo 1923 godina vr{i istraùvawe

kade {to interpretira odredeni prikazni "kako 'tekstovi' koi gi pratat

"Princot Tamino i ~ovekot - ptica Papageno se prateni od kralicata na No}ta vo carstvoto na nejziniot protivnik - golemiot sve{tenik i vol{ebnik Sarastro, za da ja oslobodat nejzinata }erka Pamina. Minuvaj}i niz razni isku{enija, potpomognati od vol{ebnata flejta (na koja sviri Tamino) i vol{ebnite yvon~iwa (na koi sviri Papageno), Tamino i Papageno otkrivaat vsu{nost deka Sarastro ja {titi pravdta, a deka kralicata na no}ta e pretstavnik na zloto. Minuvaj}i niz site isku{enija, Tamino se soedinuva so Pamina i Sarastro gi vnesuva (voveduva) vo Hramot na Sonceto, dodeka pak Papageno kako pretstavnik na sitnite ~ove~ki te`neewa se soedinuva so nemu sli~nata èna - Papagena" (Turkalj, 1972:72). Po izloènoto rezime moème da se navratime na Simon Vjern, koja ne slu~ajno vo ramkite na nejzinoto istraùvawe na fenomenot na inicijacijata vo knièvnosta, go ima spomnato i ova tipi~no inicijacisko scenario. Bez potreba premnogu da se disperzirame vo raznite kulturni i umetni~ki sferi, sepak osnovnata na{a ideja e sodràna vo stavot deka univerzalnata inicijaciska tema, t.e. prikazna ja sre}avame rasprostraneta {irum raznite umetni~ki ostvaruvawa.

obredite na inicijacijata.33 Potoa, Vinter{tajn isto taka se ima zadràno

na relacijata: pubertetski rituali i narodni prikazni, sogledano od aspekt

na devoj~inskoto sozrevawe vo negoviot trud "Die Pubertätsriten der Mädchen mit

deren spuren im Märchen" (1928).

Vo ovoj kontekst ne smeeme da ja zaobikolime izvonrednata Lili

Vajzer, koja vo 1927 godina ja objavi nejzinata postdoktorska disertacija

posvetena na "Altgermanische Jünglingsweihen und Männerbünde. Ein Beitrag zur

deutschen und nordischen Altertums - und Volkskunde". Ovoj nejzin trud to~no ja

odrazuva atmosferata koja vladee{e vo dvaesettite i triesettite godini od

ovoj vek - imeno, otkrivawe na fenomenot na ma{kite bratstva i sli~ni

inicijaciski paradigmi, koi se vo nejziniot slu~aj pretstaveni tokmu niz

relacijata: otkrivawe na mlade{kata i ma{kata inicijacija vo ramkite na

germanskata i nordiska starina i folklor. Ottamu moème da ja izvle~eme

nejzinata misla: vo starogermanskata tradicija postojat tragi na

inicijacijata koi{to moàt da se otkrijat i koi dozvoluvaat da bidat

tretirani kako osnova za novite germanski i nordiski narodni obi~ai.

Iako osnovniot metod vo nejzinoto istraùvawe pretstavuva

istorisko-filolo{kiot, sepak taa zaklu~uva deka fenomenot na

mlade{kata i ma{kata inicijacija moè da bide sogldedan vo svojata

su{tina, isklu~ivo so pomo{ na religioznite istraùvawa, zatoa {to se

tie rezultat na religioznoto ~uvstvo. Reliktite treba ponatamu da bidat

posmatrani preku religiozni parametri, onaka kako {to e toa storeno i vo

mitovite i prikaznite. Na pr., vo motivot na "divite junaci" i "divite

zdruènija" Lili Vajzer otkriva isklu~ivo inicijaciski tragi. Tie imaat

dolgi kosi i dolgi bradi ili se preoble~eni vo me~kina koà. Ottamu, Lili

Vajzer e edna od prvite koja{to vo fokloristikata ja sogleda su{tinskata

relacija vospostavena pome|u nekoga{niot religiozen ìvot i tragite koi

gi sre}avame vo mitovite i prikaznite. Spored nea, poso~enite dva motiva,

koi taa gi doveduva vo vrska so obredot na inicijacijata, ve}e nema zo{to da

gi tretirame kako fantasti~ni oblici na fabuliraweto, tuku treba da gi

33 P. Saintyves, Les contes de Perrault et les récites parallèles, Paris, 1923.

sogledame kako oblici koi za svoja osnova go imaat stvarniot religiozen

ìvot (Weiser,1926:1-19; 1927:11; Niem, 1998:33-38).

Na toj na~in, moème da konstatirame deka ovaa avtorka pravi eden

zna~aen ~ekor vo sferata na folkloristikata (isklu~ivo vo oblasta na

narativniot i obreden folklor), pri {to kako osnova go ima istorisko-

filolo{koto istraùvawe, zad koe proniknuvaat i mnogute perspektivi

proizlezeni od antropologijata i religioznite istraùvawa.

Vo 1946 godina, sovetskiot folklorist V. Ja. Prop ima otideno u{te

podaleku, ispituvaj}i gi istoriskite koreni na vol{ebnata prikazna kako

ànr, koja spored nego poteknuva od obrednata plemenska inicijacija.

Znaeme deka spored Prop, vol{ebnite prikazni pretstavuvaat suvenir od

obrednata totemska inicijacija, t.e. deka tie poteknuvaat od primitivnite

obredi na inicijacijata (v. Prop, 1990 /1946/). Me|utoa, a propo otkritieto

na Prop, Elijade ukaùva vo edna svoja studija zo{to vakvoto gledi{te ne e

mo`no (1956:884-91; 1965:11)34.

Sloùvaj}i se so Elijade, smetame deka e mnogu bitno {to edna vakva

hipoteza be{e formulirana vo oblasta na folkloristikata.

Ovde bi moèle da go navedeme i podatokot vo vrska so holandskiot

nau~nik Jan de Fris koj ja be{e dokaàl postojanosta od inicijaciskite

temi vo herojskite sagi, kako i vo nekoi detski igri - Betrachtungen zum

Märchen, besonders in seine Verhältnis zu Heldensage und Mythos, (1954); Heldenlied

en heldensage, (1959b); "Untersuchung über das Hüpfspiel, Kinderspiel-Kulttanz",

(1957). Vo svojot trud posveten na prikaznite i nivniot odnos kon herojskite

predanija i mitovi (de Vries, 1954), avtorot smeta deka prototipot na

dejstvoto vo juna~kiot ep pretstavuva novogodi{nata ritualna borba so

~udovi{tata - sili na haosot.

[vajcarskiot psiholog, Hedvig fon Bajt (Hedwig von Beit), pak, uspea

da napi{e studija vo vrska so simbolizmot na narodnite prikazni. Toj gi

34 Podetaqno }e se osvrneme na Elijadeovata kritika kon ritualisti~kata koncepcija na vol{ebnite prikazni vo oddelot posvten na relacijata koja se javuva pome|u inicijacijata i vol{ebnata prikazna.

otkriva inicijaciskite temi i simbolizmi vo niv, baziraj}i se pred se' na

Jungovata teorija (von Beit, 1952;1956; Eliade, 1965:11).

Ne be{e te{ko da se predvidi deka zainteresiranosta na psiholozite

za na{iot predmet na istraùvawe }e dobie ogromni razmeri. Frojd mnogu

silno vlijae{e vrz istraùvaweto na Oto Rank vo vrska so negoviot mit za

ra|aweto na herojot, koe pak izvr{i ogromno vlijanie vrz mnogute

podocne`ni psihoanaliti~ki orientirani folkoristi~ki istraùvawa.

Osven navedenite, vredno e da se spomenat i delata na Betelhajm, koi

ukaàa na interaktivnata vrska pome|u inicijaciskiot model vo

vol{ebnite prikazni, i doìvuvaweto na mladata audiencija koja vo

procesot na svojata recepcija doìvuva svoevidna inicijacija na nivo na

imaginacija. Vo taa smisla, treba da ukaème na negoviot stav deka

prikaznite dejstvuvaat vo nasoka na prifa}awe na zrelite ulogi koi {to

mladite gi ~ekaat vo ìvotot (v. Bettelheim, 1976, 1979a).

Isto taka treba da go spomeneme i Meletinski, koj ne go prifa}a

apriornoto postavuvawe na ritualisti~koto poteklo na knièvnosta, no koj

sepak ja sogleduva va`nosta od postavuvaweto na odredeni inicijaciski

paradigmi vo domenot na herojskiot ep i vol{ebnata prikazna. Spored nego,

epskata starina e celata protkaena so mitovi (osobeno so mitovite za

prapretcite i kulturnite heroi), no nejzinite obredni izvori se mnogu

problemati~ni, dokolku se izzemat odrazite na obi~aite na vojni~kite

posvetuvawa vo opisot na "prviot podvig", kako i svadbenite i drugi

isku{enija. Sepak, vo vrska so epskite spomenici na starite zemjodelski

civilizacii treba da se priznae deka i pokraj soznanieto deka nivnoto

poteklo ne moè da se svede na ritual, vo niv bez somnenie se primeneti

nekoi ritualni modeli koi i' pripa|aat na sferata na kalendarskite

obredi: smrtta na ritualniot zamenik namesto glavniot heroj, potoa

elementi od svetata svadba i sl. (Meletinski, 1981:101). Samo popatno, bi ja

spomnale knigata na G. R. Levi Me~ od karpa35, vo koja avtorot osnovnite

35 G. R. Levy, The Sword from the Rock. An Investigation into Origins of Epic Literature, London - New York, 1953.

sièjni elementi vo Odiseja, Ramajana i Gilgame{ im gi pripi{uva na

kultot na boga koj umira i voskresnuva, obredite na inicijacija i kultot na

kralot-vra~ (isto:101).

Po izloènite generalni postavki koi se odnesuvaat na pra{aweto za

inicijacijata vo folkloristikata, sega bi se zadràle na punktualnite

momenti vo ovoj domen: relacijata vospostavena pome|u mitot, ritualot i

inicijacijata.

3.1. Aspekti vo sogleduvaweto na relacijata: inicijacija i mit36

Ovoj aspekt na razgleduvawe bi go zapo~nale so edna fundamentalna

srodnost pome|u dvete nocii: mit - inicijacija. Imeno, mislime na samata

nivna sociologi~nost, t.e. sociocentri~nost.

Pred se' moème da zboruvame za vostanovuvawe na odnosot: mit -

inicijacija inkorporirani vo mitot za inicijacijata - kade {to ovie dva

fenomena korespondiraat eden na drug i se javuvaat kako kompatibilni.

Mitot i' se obra}a na ~ovekovata individualna svest zaradi prilagoduvawe

na poedinecot kon sociumot i preobrazuvaweto na negovata psihi~ka

energija vo korist na zaednicata. Prviot slu~aj go imame vo pubertetskata i

svadbenata inicijacija, dodeka vo {amanskata (=vra~arskata i inicijacijata

na ma|epsnicite) go imame vtoriot model: transformirawe na psihi~kata

energija vo korist na zaednicata. Ovde povtorno moème da se navratime na

spomnatite opaski od tipot na Kaznev (1971) i Bastid (EU, 1992), so koi{to

se slaga i Meletinski. Imeno, dodeka pubertetskata inicijacija go

pripojuva inicijantot kon zaednicata, go inkorporira vo nea, dotoga{ ovoj

vtor vid go izdvojuva vra~ot, go izdiga nad zaednicata (v. Meletinski, 1981:172).

Odredeni analogii na vakvata koncepcija sogleduvame i vo herojskata

inicijacija vo koja herojot, po ostvareniot uspeh koj se doìvuva na nivo na

celata zaednica isto taka se izdignuva nad nea.

Spomnuvaj}i gi ovie osnovni karakteristiki okolu definiraweto na

fenomenot na mitot i inicijacijata, sega bi preminale na stavovite koi gi

zastapuva Levinton. Od edna su{tinska gledna to~ka sosem se soglasuvame so

negovite sogledbi (1980; MNM), koga smeta deka postoi pove}eslojna

36 Zboruvaj}i za teoriite na inicijacijata, morame da gi imame vo predvid i teoriite na mitot, t.e. neophodno e interferiraweto na ovie dve oblasti: mit - inicijacija. Zna~i, postojat avtori koi celoto svoe istraùvawe mu go posvetile na fenomenot na inicijacijata koja ja tretiraat kako sostaven del na primitivnite religii ili pak mitologii - na pr. Hauit, Spenser i Gilen, van @enep, Betelhajm, Prop, Elijade i dr. Od druga pak strana postojat avtori koi integralno se bavat so teorijata na mitot, i vo tie ramki gi tretiraat inicijaciskite momenti - pr. Levi Stros vo negovoto kapitalno delo Mitologiki (1-4), potoa Meletinski, Poetika na mitot; E. Dirkem, Elementarni oblici na religiskiot ìvot, X. Kembel, The Masks of Gods, 1-4; itn.

relacija pome|u inicijacijata i mitot. Pred se' da ukaème na najpoznatiot

i prifaten stav deka site sièa od vol{ebnite prikazni {to zboruvaat za

doìvuvawata na herojot, kako i herojskite podvizi na junacite od

narodnata epika ne pretstavuvaat ni{to drugo tuku edna inicijaciska skica,

inicijacisko scenario. Spored Levinton, najva`noto vo herojskite mitovi

kako i vo vol{ebnite prikazni e onoj del od sièto koj ni zboruva za

ispituvaweto, preku koe herojot stapuva vo prostorot na carstvoto na

mrtvite ili se ka~uva na nebo. Toa ednostavno ni ja ukaùva ritualnata

shema na inicijacijata.

Isto taka, obi~no smrtta na "kulturniot heroj" ne ja smetame za

definitivna. Sekoga{ ostanuva edno par~e nade` vo negovoto povtorno

oìvuvawe, {to i ne' povrzuva so idejata za inicijacijata.

Vo ovaa smisla, bi se navratile na otkrivawe na inicijaciskiot

model vo najgolemite svetski epovi. Voop{to, motivite povrzani so

inicijacijata mo`no e da se pronajdat vo najgolemite svetski epovi od tipot

na Mahabharata (vo koja kako osnovna ni se javuva temata na progonstvoto na

pandava). Isto taka, vo edna po{iroka smisla, Epot za Gilgame{, ili pak

pate{estvijata na Odisej vo Odiseja se smetaat kako paradigmati~ni

inicijaciski epovi. Dodu{a, pak, sega postojat razni viduvawa i nijanski vo

ramkite na samoto razmotruvawe na inicijacijata. Na pr., Levinton gi smeta

Gilgame{ i Odisej za paradigmi na edna {amanska inicijacija, dodeka pak

Elijade otide eden ~ekor ponapred vo dopreciziraweto na Gilgame{,

smetaj}i deka vo ovoj slu~aj prikaznata ni govori za edna tipi~no neuspe{na

inicijacija, vo obidot da se stane besmrten. Spored Elijade, na Gilgame{ mu

nedostasuva onaa neophodna mudrost, so ~ija pomo{ bi go re{il svoeto

barawe.

***

Slednoto viduvawe koe treba da go izloìme pretstavuva ona na

Meletinski. Spored nego, prostornata podvi`nost i mnogubrojnite

kontakti na herojot, osobeno onie neprijatelskite potpomagaat vo

istoriskoto razvrstuvawe na mitot (se' do negovata transformacija vo

vol{ebna prikazna i juna~kiot ep). Vo porazvienite mitologii herojot

eksplicitno gi pretstavuva silite na kosmosot vo borbata protiv silite na

haosot - ovaploteni preku slikata na htonskite ~udovi{ta ili pak drugi

demonski su{testva.

Samo vo procesot na zapo~nuvaweto na "istorizacijata" na mitot vo

epskite tekstovi herojot zadobiva oblik na kvaziistorisko lice, a negovite

demonski protivnici dobivaat oblik na natprirodni ~udovi{ni

grabnuva~i. Analogno na ova, vo skazo~nite tekstovi, mitskiot heroj e

zamenet so uslovnata figura na ricarot, princot ili pak hristijanskiot sin

(vo ovaa posledna grupacija spa|aat pomaliot sin i drugite srodni

"beznade`ni" heroi, na pr., }ele{ot, pepela{ko, glup~o i sl.), koj uspeva da

go pobedi skazo~niot protivnik - ~udovi{te so pomo{ na sopstvenata sila,

itrina ili pak so pomo{ na nekoe vol{ebstvo.

Aktivnosta na herojot vo razvienite obrasci na mitot i epot

pridonesuva kon formirawe na posebniot herojski karakter - smel, besen,

goropaden, sklon kon precenuvawe na sopstvenite mo}i (na pr. Gilgame{,

Ahil itn.) (Meletinskij, 1980:296).

Pri realizacijata na podvigot, heroite obi~no imaat potreba od

nekoja natprirodna sila, sila koja samo mal broj heroi ja poseduvaat od

~asot na nivnoto ra|awe. Ona {to e osobeno zna~ajno pri poimaweto na

herojot, i {to go istaknuva Meletinski e sodr`ano vo pomo{ta dobiena od

bogovite ili duhovite, koe kako osobenost se prenesuva vo domenot na

juna~kiot ep, i koja osobeno se razviva vo vol{ebnata prikazna. Znaeme deka

mnogu ~esto vo skaznite - ~udesnite pomo{nici dejstvuvaat namesto herojot.

Ona {to e za na{ata tema va`no se odnesuva na slednoto: vakvata

pomo{ koja mu e neophodna na herojot naj~esto se steknuva kako rezultat na

opredeleni ispiti i isku{enija od tipot na inicijaciskite posvetuvawa,

koi bea praktikuvani vo arhai~nite zaednici. Vo ovaa nocija ja sogleduvame

odredenata bliskost vo tolkuvaweto na Meletinski, vo odnos na onaa

generalna tema koja{to ja zastapuva{e Prop, koga ja kreira{e svojata

geneti~ka teorija za potekloto na vol{ebnata prikazna. Vo takva edna

smisla Meletinski go prodolùva svoeto obrazlagawe: verojatno, kako

refleks na takvite obredi na inicijacija, vo herojskite mitovi kako

zadolìtelno se javuva zaminuvaweto ili pak progonstvoto na herojot od

negoviot socium, negovata izolacija, izop{tenost koja ja doìvuvame vo

oblik na izvesno privremeno "stranstvuvawe", t.e. prestoj vo drugiot svet

(inkarnirano preku slikata na carstvoto na mrtvite, obi~no izrazeno preku

dolnata zemja - podzemjeto, ili pak patuvaweto na nebo37). Tokmu tamu

herojot se sre}ava so duhovite, gi steknuva ~udovi{nite duhovi-pomo{nici,

gi preìvuva najte{kite borbi so demonskite su{testva i analognite

neprijateli (v. Meletinskij, 1980:296-97).

Specifi~niot simboli~en motiv {to e povrzan so inicijacijata e

onoj koj se odnesuva na pro`deruvaweto na mladiot junak od strana na nekoe

~udovi{te po koe usleduva negovoto osloboduvawe od negovata vnatre{nost.

Vo golem broj slu~ai, vo uloga na inicijator na raznite isku{enija se javuva

boèstveniot tatko (ili ~i~ko, vujko - d®d®). Vakviot inicijaciski

pokrovitel mu zadava na herojot te{ki zada~i. Progonstvoto (ili pak

re{avaweto na te{kite zada~i) ponekoga{ e motivirano so nekoja mala

pogre{ka koja ja pravi herojot (naru{uvaweto na tabuto). Mladiot heroj

~esto prekr{uva odredeni zabrani, duri ponekoga{ izvr{uva incest, {to

ponekoga{ ni ja signalizira negovata herojska isklu~itelnost i

dostignatata zrelost. Ispituvawata vo mitot moàt da dobijat forma na

progonstvo ili isku{enija zadadeni od strana na bogot (tatkoto, carot), ili

pak od strana na demonskite su{testva (zlite duhovi). Herojot moè da se

pretvori vo misteriozna `rtva, koja minuva niz privremenata smrt

(progonstvo, vra}awe - smrt/povtorno ra|awe). Bez ogled dali se javuva vo

37 Interesno e toa {to vo na{ata narodna tradicija e zadràna paradigmata na carstvoto na mrtvite isklu~ivo kako prestoj, t.e. patuvawe vo dolnata zemja, t.e. podzemjeto, dodeka pak vtorata alternacija mnogu pove}e ja sre}avame vo nekoi podale~ni kulturi. Na pr., junakot od Kalevala Vejnemejnen so pomo{ na orelot se iska~uva visoko na nebo, koe go ima istiot inicijaciski kvalifikativ. Dosta obemno za "iska~uvaweto na nebo" kako varijanta na inicijaciskoto patuvawe, t.e. altenacijata na privremenata inicijaciska smrt

ovoj ili onoj vid, isku{enieto go pretstavuva najva`niot element vo

herojskata mitologija (Meletinskij, 1980:297).

Prikaznata za ~udesnoto (i vo sekoj slu~aj neobi~no) ra|awe na

herojot, negovite izvonredni sposobnosti i preranoto dostignuvawe na

zrelosta, negovoto obu~uvawe i osobeno pojavata na prethodnite isku{enija,

potoa razli~nite peripetii {to se javuvaat vo detstvoto na herojot go

pretstavuvaat va`niot del na herojskiot mit. Istoto sluì kako

voveduvawe vo opi{uvaweto na najva`nite podvizi (Meletinskij, 1980:297).

Zna~ajno e toa {to spored Meletinski, vakviot biografski model igra

mnogu va`na uloga za eden socium.

Biografskoto "na~elo" vo herojskiot mit, spored Meletinski, vo

su{tina e analogno na kosmi~koto "na~elo" vo kosmogoniskiot i

etiologi~kiot mit. Edinstvenata razlika e vo toa {to vo herojskiot mit,

formiraweto ne se odnesuva na svetot, tuku na li~nosta, koja inaku,

prestorena vo heroj mu sluì na svojot socium isklu~ivo za odrùvawe na

kosmi~kiot poredok. Preliminarnite isku{enija na herojot, koi se javuvaat

vo procesot na negovoto socijalno vospituvawe, tolku ve{to se

isprepletuvaat so glavnite isku{enija, i se provlekuvaat vo samoto siè,

pri{to e re~isi nevozmo`na nivna distinkcija. Ovaa karakteristika na

herojskiot mit }e vidime deka ima svoi odblesoci vo domenot na vol{ebnata

prikazna (pr. AT 326), kade{to stanuva zbor za nekolku neposredni

inicijaciski isku{enija, koi se vo funkcija na pubertetskata inicijacija, a

analogna slika sre}avame i vo domenot na epskata biografija na herojot - vo

slu~ajot na Krali Marko. Vo delot posveten na biografskiot model na

Krali Marko, }e utvrdime deka e najpovolno vostanovuvawe na cela serija

inicijacii koi se provlekuvaat niz celiot ìvot.

Herojskata biografija ponekoga{ isto taka ja vklu~uva i istorijata

na ènidbata na herojot (so soodvetniot natprevar i isku{enija) postaveni

od ~udesnata nevesta, ili pak od nejziniot tatko. Normalno, kako {to toa go

pi{uva i Levi-Stros vo negovata monumentalna studija Mitologiki, analiziraj}i gi pritoa brazilskite plemiwa.

istaknuva i Meletinski, vakvite motivi osobeno se razvivaat vo

vol{ebnite prikazni. Ponekoga{ i prkaznata za smrtta na herojot stanuva

isklu~itelno vaèn del od sièto, osobeno koga ja prati vostanovenata

inicijaciska shema na privremenata smrt vo oblik na prestoj vo drugiot

svet, za~uvuvaj}i ja pritoa perspektivata za negovoto vra}awe, t.e. povtorno

ra|awe.

Na{iot aspekt na sogleduvawe, {to go koristime vo epskata

biografija na herojot, analogno e pretstaven i od strana na Meletinski.

Spored nego, herojskata biografija dovolno jasno korespondira so

"obredite na premin", koi go vklu~uvaat ra|aweto, inicijacijata, ènidbata

i smrtta. Pritoa, herojskiot mit, vo smisla na paradigmati~nata funkcija

na mitot, mora da sluì kako obrazec za ispolnuvawe na preodnite obredi

(osobeno koga e vo pra{awe inicijacijata) za vreme na socijalnoto

vospituvawe na polnopravnite ~lenovi na edna plemenska zaednica,

religioznata ili socijalna grupa, a isto taka i za vreme na zavr{uvaweto na

celiot ìvoten ciklus koga doa|a do normalnata smena na pokolenijata.

Herojskiot mit, kako {to smeta Meletinski e najva`niot i osnoven izvor za

formiraweto na juna~kiot ep i vol{ebnata prikazna (Meletinskij, 1980:297).

Poso~uvaweto na ovie fundamentalni stavovi, moè da ni

pretstavuva glaven orientir vo definiraweto i sfa}aweto na herojot vo

narodnata knièvnost. Sogledano od perspektiva na na{ata osnovna

tipologija na inicijacijata (pubertetskata - koja ja analizirame vo

vol{ebnite prikazni; herojskata - vo epskite tvorbi, i svadbenata

inicijacija, koja e karakteristi~ena i za dvata knièvni ànra),

redefiniraweto na "herojot" i "herojstvoto", smetame deka moè na

najdobar moèn na~in da bide sogledano od aspekt na knièvniot ànr.

Podetaqno na fenomenot na herojot i herojstvoto }e se navratime vo

poglavjeto posveteno na herojskata inicijacija.

***

Zazemaj}i go stavot deka e mitot vo su{tina kosmi~en, Meletinski gi

vklopuva inicijaciskite temi ili poto~no segmenti tokmu kako eden

ogranok od kosmogoniskiot ~in. Vo taa smisla gi analizira i kulturnite

heroi.

Osvrnuvaj}i se na Avstraliskata kultura, toj so pravo gi rezimira

zaklu~ocite koi se op{tovaè~ki vo Aranda plemeto. Imeno, vo mitovite

za sozdavaweto na glavnite kulturni dobra na ~ovekot kako i na samiot

~ovek se veli deka inicijacijata vsu{nost go zavr{uva procesot na

formirawe na ~ovekot. Duri po inicijacijata ~ovekot e formirana

individua. Obrezuvaweto kako su{tinski i klu~en moment vo obredite na

posvetuvaweto e tretirano vo ist rang so otkrivaweto na ognot, orudijata za

ìvot i rabota itn. Zna~i, inicijaciskoto otkritie moème da go uvrstime

me|u najprimarnite vo edna kultura (Meletinski, 1981:181-182). Na primer,

Daramulun zaedno so svojata majka (emu) gi posadi drvjata, im dade na lu|eto

zakoni i go vostanovi obredot na posvetuvawe (isto:182-183). Ne{to

ponatamu vo istata nasoka Meletinski go spomnuva i Elijade spored kogo

posvetuvaweto vo {amani go ima istiot vrednosen status (isto:183). Osven

navedenite momenti, gi sre}avame i slednite analogni alternacii: vo

mitovite na severnite Avstraliski plemiwa (Arnhemovata zemja) se javuva

"starata-majka" - matrijarhalnata praroditelka. Taka na pr., vo mitovite od

plemeto Julengora kako analogni se javuvaat sestrite - praroditelki

Vauvaluk, a postojat i drugi varijantni imiwa koi stignale od sever.

Me|utoa, u{te pred sestrite Vauvaluk, po morskiot pat stignaa sestrite

Xunkhova. Ovie sestri gi donesoa totemite, gi sozdadoa prvite maì i èni,

izvr{ija mnogu kulturni podvizi (ja izmislija motkata za kopawe itn.) i vo

ramkite na ovie prvi otkritija isto taka go vostanovija i obredot na

posvetuvawe na mladite mom~iwa (Meletinski, 1981:183-184).

Vo sklop na svoeto generalno sogleduvawe na inicijacijata, na nivo

na glavnite kulturni otkritija, i shodno na toa, analizata na istata vo

ramkite na op{tiot kosmi~ki proces, Meletinski naveduva i drugi

paradigmi od svetskata kultura: Papuanskite mitski kulturni heroi i

za{titnicite na inicijacijata Rigenmuha, Sido i Kvojam, tesno se povrzani

so kalendarskite obredi i gradinarskata magija (isto:184-185). Vo kulturata

na tropskata Afrika, isto taka na nivo na kulturno otkritie e i

inicijacijata. Karakteristi~ni se primerite na partijarhalnite pretci -

kulturni heroi- Mukuru kaj Hererite, Unkulunkulu kaj Zuluite i Morimo

kaj Suto-~vanite ... Niv im se pripi{uvaat raznite kulturni dejstvija -

dobivawe na ognot, obu~uvawe na lu|eto vo zemjodelstvoto i sto~arstvoto i

voveduvawe na inicijacijata (1981:187). Vo ovoj misloven sklop go

svrstuvame i Gavranot, koj ja igra najva`nata uloga vo procesot na

sozdavawe vo Sibirskite plemiwa, vo smisla na uo~uvawe na analiziranite

kvalifikativi: kulturen heroj, koj igra ogromna uloga vo posvetuvaweto, vo

ovoj slu~aj - {amansko (isto:188-189).

Vo sekoj slu~aj, generalnite idei na Meletinski se sodràni vo

stavot deka prvobitniot obrazec na inicijaciskata tema e daden vo mitot za

kulturniot heroj, koj preku svoite osnovni konstitutivni obele`ja:

zdobivawe na predmet, koe kako kone~na cel, naj~esto e obusloveno so te{ki

isku{enija, premreìja i proverki - pretstaveni vo oblik na duel so

~udovi{teto, svojot model go imaat dobieno od obredot na inicijacijata.

Ottamu, podocne`nite folklorni oblici kako {to se narodnata prikazna i

juna~kiot ep, spored Meletinski nedvosmisleno svoeto poteklo go imaat vo

navedeniot tip mitsko siè (1981:200, 266-281). Tokmu na ovaa relacija }e se

zadrìme vo na{eto poglavje posveteno na herojskata inicijacija, vo ~ii

ramki }e go prosledime i primerot na svetcite i Krali Marko vo funkcija

na kulturni heroi.

No sepak, ona {to morame da go zabeleìme vo teoretskite postavki

na Meletinski, sodràno e vo distinkcijata pome|u spomnatiot herojski

mit (kade {to najuzorno se javuva inicijacijata kako prioritetna) i

mitovite na kulturnite heroi (kade {to inicijacijata e iskoristena kako

model na sièto). Spored nego, mitovite za kulturnite heroi se

kosmogoniski, t.e. skoncentrirani se na toa da ni ja objasnat sociogenezata

i kosmogenezata, dodeka pak herojskite mitovi se prikazni koi se

zanimavaat so sudbinata na poedinecot - a toa e osnovniot moment vo

inicijacijata. No, ne smee da se ignorira faktot deka i vo sièata na

mitovite na kulturnite heroi e prisutna inicijacijata, no samo na nivo na

model na sièto. Zna~i i kulturnite heroi vo izvesna smisla ja preìvuvaat

inicijacijata, no ne e toa su{tinskoto vo ovie mitovi. Naportiv, poentata

vo niv e skoncentrirana, kako {to ve}e rekovme na ukaùvawe, t.e.

otkrivawe na sociogenezata i kosmogenezata.

Herojskite mitovi ~esto se gradat spored istiot model kako i

obredite na posvetuvawe. Kako {to e poznato od ruskata semioti~ka {kola,

ovaa relacija e osobeno specifi~na za skaznite, koi, za razlika od mitovite,

nedvosmisleno se usmereni na sudbinata na poedinecot. Zatoa i ne treba da

ne' ~udi faktot {to sosem nezavisno eden od drug, trojca avtori ja otkrija

ritualnata shema na inicijacijata vo herojskite mitovi i vo skaznata: V. J.

Prop, V. Stener i X. Kembel (Meletinski, 1981:231). No sepak, vo ovoj kontekst

na razmisluvawe, nie povtorno bi go navele Pol Sentiv, koj u{te vo 1923

godina ja be{e otkril i ja svel skaznata na obredot na inicijacijata, od kede

{to taa vodi poteklo (v.Meletinski:268).

Vospostavuvaj}i opredelena srodnost i sli~nost pome|u

kosmogonijata i inicijacijata, sepak na nivo na mitovite Meletinski ja

sogleduva nivnata osnovna razlika koja po~iva na slednoto: kosmogoniskiot

mit, normalno pretstavuva sozdavawe, a herojskiot - potraga. Ova gledi{te

}e ni bide osobeno zna~ajno vo domenot na herojskata inicijacija, vo ~ii

ramki }e govorime za onie slu~ai vo koi otkrivame traga na kulturnite

heroi, ili pak slika na nivnite dejstvija.

Alternacii na relacijata: kosmogonija - inicijacija dobivame i od

Dragana Kandi} koja i' dava mnogu zna~ajno mesto na kosmogoniskata

inicijacija, verojatno spored modelot na Elijadeovoto gledi{te.

Interesno, spored nea site kosmi~ki mitovi pretstavuvaat ogranok od eden

inicijaciski mit. I taka, site glavni bogovi ili junaci, vo svoite

kosmogoniski ~inovi ne pravat ni{to drugo osven minuvawe niz edna

inicijacija. Vo ovoj kontekst taa go stava i mitot za kosmogoniskiot nurka~

(Kandi}, 1982), ~ie{to siè e dosta frekfentno vo ramkite na na{iot

narativen folklor.

Sogleduvaj}i ja na{ata narodna literatura vo globala, smetame deka e

dosta opravdana slednata tipologija na inicijaciite: kako najprimarna ja

sogleduvame pubertetskata inicijacija ~ij paradigmati~en obrazec go

sre}avame vo vol{ebnite prikazni, potoa doa|a herojskata koja }e bide

predmet na istraùvawe vo epskite tvorbi, a ne pomalku zastapena e i

svadbenata inicijacija, koja ja otkrivame vo specifi~nite folklorni

ostvaruvawa vo koi se sovpa|a ~asot na ven~avkata i svadbenite proverki.

Okolu pravilnoto sogleduvawe na preodot, t.e. transformacijata na

mitot vo narodnata prikazna bi go navele Meletinski koj gi izdvojuva

slednite su{tinski momenti: osnovnite stepeni na procesot na

preobrazuvaweto na mitot vo narodnata prikazna se: deritualizacijata i

desakralizacijata, oslabnuvaweto na strogata vera vo vistinitosta na

mitskite "zbidnuvawa", razvojot na socijalnata izmislica, gubewe na

etnografskata konkretnost, zamenuvawe na mitskite junaci so obi~ni lu|e,

zamena na mitskoto vreme so - skazo~no-neopredelenoto vreme, slabeewe i

gubewe na etiologi~nosta, prenesuvawe na vnimanieto od kolektivnite

sudbini na individualnite, i od kosmi~kite na socijalnite, {to ja uslovi

pojavata na cela niza novi sièa i nekoi strukturni ograni~uvawa

(1981:266-273, osobeno 268). Nazna~eniot moment na definiraweto na

prikaznata kako desakraliziran mit koe se javuva me|u brojnite

istraùva~i, prisutno e vo stavovite na najnovite istraùvawa od tipot na

Kalveti (1995), koj sledej}i gi mislovnite koncepcii na Elijade, go

zastapuva istoto gledi{te. U{te eden isto taka vaèn moment na

distinkcijata pome|u mitot i vol{ebnata prikazna spored Meletinski e

soznanieto deka opozicijata: svoe /tu|o i visoko /nisko (koi se javuvaat kako

su{tinski obele`ja na neofitovata inicijacija), vsu{nost, vo vol{ebnite

prikazni dobivaat ne kosmolo{ka, tuku socijalna smisla.

Momentot na preobrazbata na mitot vo narodnata i vol{ebna

prikazna, videna niz prizmata na Prop, Parpulova i Meletinski ja dava i D.

Ajda~i} vo negoviot trud posveten na demonskite hronotopi vo usmenta

knièvnost (1991:291). Isto taka moème da go navedeme i magisterskiot

trud na Violeta Tasevska Piruze Mitovite i mitolo{kite elementi vo

makedonskite narodni prikazni, kade {to vo oddelot posveten na

relacijata "mit i narodna prikazna" (1983:30-37), taa dava svoeviden pregled

na nazna~enata koncepcija dobiena od strana na golemite sovetski

istraùva~i od tipot na Afanasiev, Veselovski, Prop, Meletinski i sl.

Vo ovoj kontekst, najrezimirano bi ukaàle na osnovnite specifiki

vo sfa}aweto na iicijacijata sogledani od strana na impresivniot jungovec

- X. Kembel. Ovoj avtor ni se predo~uva so nekolkute negovi nezaobikolni

knigi, od koi kako najzna~ajni se izdvojuvaat "Herojot so iljada lica" i

~etiritomnata studija naslovena kako "The Masks of God". 38

Analiziraj}i go deloto na Kembel, pred se' od aspekt na

vospsotavenata relacija: mit - inicijacija, najnapred bi se navratile na

negovata studija "Herojot so iljada lica", vo koja toj postavuva dve razli~ni

celi. Prvata pretstavuva obid da se dokaè deka herojskite mitovi, ako ne i

site mitovi vo su{tina se identi~ni. Pod iljadnicite lica se javuva

edinstveniot unikaten heroj, onaka kako {to vo negovata podocne`na

studija Masks of Gods, }e ja dokaè tezata deka edinstveniot bog gi stava na

sebe najrazli~nite "maski". Vtoro, Kembel se obiduva da dokaè deka

psiholo{kiot i metafzi~kiot priod se vistinskite vo otkrivaweto na

38 Zadrùvaj}i se na tvore~kiot opus na Kembel, bi bilo uzorno da se pogleda monografskata studija na Robert A. Segal, posvetena na li~nosta i deloto na Kembel: Robert A. Segal, Joseph Campbell. An Introduction, Garland Publishing, Inc, New York, 1987. Isto taka bi ja spomnale i neodamna objavenata kniga na Joseph Campbell, This business of the Gods in conversation with Fraser Boa. Published by Windrose Films LTD, Ontario, 1987. Osven navedenite studii poèlno e da se vidi i negoviot trud "Bios and Mythos", in: Psychoanalisis and Culture, New York, 1951, pp.324-343.

su{tinata i prirodata na herojskite mitovi. Tokmu okolu ovaa negova

specifika i }e se zadrìme vo ova na{e obrazlagawe.

Vo soglasnost so izloùvaweto na najbitnite negovi idei, treba da ja

spomeneme i onaa so koja vsu{nost toj ja inaugurira nocijata nare~ena

"monomit"39: "Standardniot pat na mitolo{kata avantura na herojot

pretstavuva glorifikacija na modelot inkarniran vo obredite na premin:

separacija, inicijacija i vra}awe, koi {to moàt da go pretstavat

jadrovitoto edinstvo na monomitot. Herojot prezema na sebe rizik da go

napu{ti sekojdnevniot komoten svet i da se vpu{ti vo regionot na

natprirodnite ~uda: prebrodeni se neverojatnite sili i na toj na~in

pobedata e osvoena: herojot se vra}a od negovoto misteriozno pate{etvie so

zdobienata sila i mo} (Campbell, 1968:30). Vsu{nost, vo ovaa najkoncizna, no

istovremeno i univerzalna definicija na avanturata na herojot, koja toj ja

formulira preku monomitot, navistina ja sogleduvame opravdanosta od edno

vakvo vostanovuvawe. Moème edinstveno da vospostavime opredelena

korelacija pome|u univerzalnosta na tripartitnata shema na inicijacijata,

i voop{to na obredite na premin od edna strana kako i spomnatata - koja se

odnesuva na herojstvoto, i koe e najcelesobrazno pretstaveno preku idejata

za monomitot. Vsu{nost, celiot istraùva~ki potfat na Kembel e

skoncentriran na otkrivawe na sli~nostite pome|u raznite svetski mitovi.

Imaj}i ja vo predvid ogromnata brojnost na ovie sli~nosti, toj ja zastapuva

tezata deka tie moraat da imaat eden zaedni~ki izvor, {to }e go oddade

nivnoto vistinsko zna~ewe. Sepak, Kembel gi sogleduva postoe~kite

razliki, no gi stava vo vtor plan. Inaku, toj odi tolku daleku vo svoite

39 Vsu{nost, kako {to toa i samiot Kembel go istaknuva - ovaa ideja mu e prevzemena od Xojsovoto delo Fineganovoto budewe. Spomnuvaj}i go konceptot na Kembel, bi moèle da ukaème deka ovaa negova ideja okolu univerzalnata istorija na junakot vo vid na edinstvena niza od zbidnuvawa, po~nuvaj}i od zaminuvaweto od domot, preku steknuvaweto na natprirodnata pomo{, inicijaciskite proverki, spravuvaweto so magiskite sili, i zavr{uvaj}i so vra}awe nazad - naide na ostri reakcii i kritiki od strana na raznite teoreti~ari. Eden takov paradigmati~en slu~aj pretstavuva pobornikot na strukturalisti~ko-semioti~kiot pravec vo istraùvaweto na folklorot - Meletinski. Eventualnata kritika vo odnos na spomnatata Kembelova vizija moè da se pronajde vo negovoto delo Poetika na mitot (vidi: Meletinski, 1981:71).

proniknuvawa {to duri smeta deka herojskite mitovi ne se sli~ni tuku

identi~ni, potkrepuvaj}i go svojot stav so impresivnata maksima

prevzemena od Vedite: "Vistinata e edna, mudrostite ni zboruvaat za nea vo

razli~ni imiwa" (Campbell, 1968:viii).

Vo ovoj kontekst, samo bi ukaàle na koj na~in Kembel ja koristi

sponmatata tripartitna shema prevzemena od van @enep. Zna~ajno e da se

podvle~e deka ja koristi na mnogu poinakov na~in od onoj koj go sproveduva

@enep. Pred se', Kembel ja sproveduva vrz mitovi, dodeka @enep - vrz

obredi. Vtoro, dodeka funkcijata na ritualite za @enep e socijalna,

funkcijata na mitovite za Kembel, kako {to ve}e spomnavme e psiholo{ka i

metafizi~ka: taka herojot se inicira ne vo eden nov socijalen status, ami vo

eden nov psiholo{ki i metafizi~ki. Za van @enep, obredite na premin ne

pretstavuvaat samo premin vo nov socijalen status, tuku isto taka

podrazbiraat i premin, t.e. vra}awe vo zaednicata. Dodeka u~esnicite

moraat da go napu{tat mestoto na sekojdnevniot ìvot, so cel da go zdobijat

nivniot nov status, tie toa go pravat pod staratelstvo, za{tita na

op{testvoto (zaednicata), koja ne samo {to im ovozmoùva nova polo`ba,

tuku e zadolèna da gi vrati vo zaednicata. Spored Kembel, za razlika od

van @enep, heroite go napu{taat op{testvoto po nivna sopstvena èlba,

otkrivaj}i povisoko podra~je, domen von nea, tie protiv svoja volja se

vra}aat nazad vo nea, i prezreni se zatoa {to go bea napu{tile prethodno.

Koga, vo podocne`nite trudovi, Kembel veli deka ~etvrtata od ~etirite

glavni funkcii na mitot, vsu{nost gi vodi lu|eto niz stadiumite od

ìvotot, toj izgleda deka mu se pribliùva na van @enep, ~ii rituali go

vodat ~ove{tvoto niz stadiumot na bremenost, ra|awe, inicijacija,

ven~avka, roditelstvo i smrt. No, Kembelovite stadiumi, koi isto taka se

odnesuvaat na periodot od ra|awe do smrt, voveduvaat relacija me|u sebe i

kosmosot mnogu pove}e odo{to zaednicata (op{testvoto). U{te pove}e,

mitot postoi za da i' pomogne na individuata, i duri sekundarno, za da ja

socijalizira.

3.2. Ritualisti~ki teorii

Vo samiot voved morame da ukaème deka sogleduvaweto na relacijata:

obred na inicijacija kako poteklo na folklornite ànrovi be{e sogledano

kako na planot na epskoto tvore{tvo, taka i vo domenot na narativniot

folklor. Me|utoa, primatot vo ovaa relacija go ima vol{ebnata prikazna.

Idejata deka vol{ebnata proikazna vo izvesna mera go odrazuva obredot na

inicijacija be{e sogledana od pove}emina avtori od tipot na Frejzer, P.

Sentiv, Lurje, B. V. Kazanski. No samite avtori ja dokaùvaa svojata misla

so razli~en stepen na uverlivost, i kako {to toa pravilno go sogleda

Jeremina, - bez ogled na onoj op{testven poredok vrz ~ii temeli e nastanata

dadenata pojava (Jeremina, 1990:21). Vo ovaa smisla, istraùvaweto {to go

vr{i Prop deluva mnogu porelevantno, pred se' zatoa {to e opremeno so

mnogu posovr{en metod, i vtoro, zatoa {to se osvrnuva ne na potekloto na

odredeni motivi ili sièa, tuku na ànrot vo celost.

Vo Istoriskite koreni na vol{ebnata prikazna navedeniot model

se obrazloùva istorisko-genetski so pomo{ na folklorno-etnografskata

gra|a, sporeduvaweto na motivite od vol{ebnite prikazni (alomorfot na

sintagmatskite funkcii) so mitolo{kite predstavi, primitivnite obredi i

obi~ai. Metodot primenet vo ovoj trud donekade moè da se sporedi so

na~elata na Istoriskata poetika na Veselovski, a pred se' so

ritualisti~kite obidi za objasnuvawe na folklorot, osobeno so knigata na

Pol Sentiv za Peroovite vol{ebni prikazni. Tokmu na vakvata podloga i se

ocrtuva osobenosta na deloto na Prop. Toj, isto kako i Sentiv, potekloto na

vol{ebnata prikazna go doveduva vo vrska so obredot na inicijacija,

me|utoa ne opredeleni sièa so izvesni rituali, tuku ànrot vo celost,

negovoto metasiè - so mitot koj go objasnuva toj obred, a "postoeweto" - so

inscenacijata na mitovite zaradi obu~uvawe na neofitot vo kontekst na

samiot obred. Prop jasno go razlikuva neposrednoto odrazuvawe na

elementite od obredot i mitot, menuvawe na nivnata smisla i, najposle,

"preobrnuvawe na obredot" so pridodavawe vo vol{ebnata prikazna

odredeno sprotivno tolkuvawe. Inaku, toa e onoj moment koj go

obrazloìvme vo na{iot prethoden trud vo poglavjeto "Od goltawe kon

zmejoubistvo" (Stojanovi} Lafazanovska, 1996a:65-78).

Sepak, nie bi se navratile i na slu~aite vo koi prisustvoto na

obredot vo vol{ebnata prikazna moè da bide doslovno prikaàn - na pr., vo

sièto na Pepela{ka koga devoj~eto gi zakopuva koskite od kravata i gi

poliva, kako i opisot {to ni go dava vol{ebnata prikazna vo vrska so

prestojot na carevite deca koi se zatvoreni vo podrum, ostaveni vo temnica

i kade {to dobivaaat jadewe bez nikoj da gi vidi. Insistiraweto na Prop

kon edno potpolno poklopuvawe na obredot i vol{ebnata prikazna

fakti~ki e povrzano so negoviot stav deka dadeniot opis e identi~en na

istoriskata realnost vo koja doa|alo do vakvata realizacija. Spored nego,

otkrivaweto na vakvite paraleli e mnogu va`no za folkloristite. Zna~i

preku razrabotuvaweto na vakvoto poklopuvawe moè lesno da se otkrie

potekloto na odreden motiv od dadeniot obred ili obi~aj so {to se

objasnuva i negovata geneza (Prop, 1990:42).

Moè da se dodade i toa deka kako prilog za osobenata genetska

povrzanost na vol{ebnata prikazna i "inicijacijata kako obred na premin"

postoi na~elna osnova vo usredsredenosta na vol{ebnata prikazna na

li~nata sudbina na herojot. Me|utoa, Meletinski e potpolno vo pravo koga

smeta deka sveduvaweto na vol{ebnata prikazna vo celost na najstarite

obredi na posvetuvawe pretstavuva izvesna ednostranost; zatoa {to vo ovoj

slu~aj ne se zimaat vo predvid - neposrednoto odrazuvawe na svadbeniot

obred (koj isto taka pretstavuva "obred na premin") i podocne`nite naslagi

vo vid na semejnite, socijalni sudiri (Meletinski, 1981:131). Ovaa nocija

osobeno }e ja istakneme vo onie sièa vo koi stanuva zbor za "svadbenata

inicijacija". Vo ramkite na takvoto sogleduvawe, }e obrneme odredeno

vnimanie i na teoretskite postavki na Bajburin i Levinton.

Sepak, ona {to smetame deka e osobeno zna~ajno vo Propovata

koncepcija e sodràno vo negoviot odlu~en stav deka ne trebaat da se

prou~uvaat genetski pra{awata vo granicite na eden narod. Spred nego,

Uzener napravi fatalna gre{ka vo istraùvaweto na sièto ili mitot za

op{tiot potop, zadrùvaj}i se pritoa samo vo ramkite na anti~kiot

materjal. Morame da go naglasime Propoviot stav deka folklorot

pretstavuva internacionalna pojava (1990:56). Vo ovaa smisla ne smeeme

decidno da govorime za stavot deka postoi "makedonska vol{ebna prikazna",

ili pak shodno na toa - "specifi~na makedonska inicijacija". Naprotiv,

svesni sme povtorno za internacionalniot karakter na folklorot, ~ija

najdobra potvrda pretstavuva se' u{te univerzalno prifateniot Arne-

Tompsonoviot indeks na tipovite prikazni (1964), kako i Tompsonoviot

Indeks na Motivite na narodnite prikazni (1958).

Inaku, svesni sme za pojvata na preobrazbata na obredot vo

vol{ebnite prikazni, koe e spored Prop opi{ano na sledniot na~in: kako

poseben slu~aj na preosmisluvawe mora da se smeta so~uvuvaweto na site

oblici na obredot na koi vol{ebnata prikazna ja dodava obratnata smisla

ili zna~ewe, t.e. sprotivno gi tolkuva, i koi toj gi narekuva "preobrazba"

(isto:44).

Vo ramkite na ova na{e sogleduvawe, isto taka bi trebale da go

nazna~ime Propoviot odnos vospostaven pome|u mitot i vol{ebnata

prikazna: mitot pretstavuva raskaùvawe za bogovite i boèstvenite

su{testva vo ~ija {to verodostojnost narodot veruva. Me|utoa, tuka ne

stanuva zbor za veruvawe kako psiholo{ki, tuku kako istoriski faktor.

Prikaznite za Herakle se dosta bliski so na{ite vol{ebni prikazni.

Razlikata e vo toa {to Herakle bil bog na kogo mu be{e posveten kult,

dodeka na{iot junak od vol{ebnata prikazna, koj sli~no na Herakle

zaminuva vo potraga po zlatnoto jabolko pretstavuva junak na edno

umetni~ko delo. Ottamu, mitot i vol{ebnata prikazna ne se razlikuvaat po

svojot oblik, tuku po svojata socijalna funkcija. Socijalnata funkcija na

mitot ne e sekoga{ ednakva, i zavisi od kulturniot stepen na narodot (Prop,

1990:47-48). Vo ovoj kontekst bi go spomnale i Voin Mati} koj zboruva za

inicijaciskoto obredno zna~ewe na simnuvaweto vo dolniot svet, pritoa

naveduvaj}i gi spored Dimezil trite kulturno istoriski elaboracii na

fantazmot na vra}aweto vo razvojniot stadium na simnuvaweto vo dolniot

svet - duhovno-teolo{kiot, herojsko-epskiot i raskaùva~ko-zabavuva~kiot

(Mati}, 1978, II:174) Inaku, na motivite od na{ite vol{ebni prikazni mu

odgovara posledniot stadium nasloven kako zabavuva~ka razrabotka vo

ramkite na selskata kultura (v. Ajda~i}, 1991:296).

***

Vo ramkite na ispituvaweto na inicijaciskite temi vo umetni~kata i

narodnata knièvnost treba da gi navedeme dostignuvawata koi {to gi

imame vo ovoj na{ kulturen kontekst. Imeno, mislime na makedonskata

knièvna nauka i na makedonskata folkloristika.

Vo toj pogled ne moème da gi zaobikolime istraùvawata i

analizite vr{eni od strna na V. Uro{evi} okolu fenomenot inicijacija, i

istiot apliciran vo na{ata knièvnost. Osven nego, vidno dobliùvawe do

temata na inicijacijata sogleduvame i kaj Lenka Tatarovska, koja vo svoeto

istraùvawe za metamorfozite vo makedonskite narodni umotvorbi,

zna~ajno mesto i' posvetuva na inicijacijata. Vo kontekst na nejzinoto

istraùvawe, taa dava edna svoja specifi~na i interesna sogledba na

procesot na iniicijacijata, istaknuvaj}i go tokmu transformaciskiot

momnet kako najbiten (1996).

Vo ovaa smisla povtorno bi se navratile na navedeniot magisterski

trud na Violeta Tasevska Mitovi i mitolo{ki elementi vo makedonskite

narodni prikazni (1983), vo koj isto taka go opfa}a inicijaciskiot

fenomen.

[to se odnesuva do spekulaciite od strana na Uro{evi}, morame da gi

spomeneme negovite razmisluvawa okolu mitot, koj spored nego

nezaobikolno nosi vo sebe ne{to od inicijaciskata tajna. "Ima zad

mitskata prikazna sekoga{ edna zavesa koja ja zatvora tajnata pred

neposvetenite o~i i koja ni popre~uva da go pretvorime mitot vo pou~na

prikazna i vo prakti~en sovet. Vo taa tajna {to se krie zad mitskata

prikazna ima ne{to od inicijaciskata tajna - vpro~em, mnogu od mitovite

(ako ne i site) bile nekoga{ raskaùvani od onie {to navleguvale vo redot

na posvetenite, za da im pomognat da dojdat do vrvnoto soznanie (1993:6).

Avtorot smeta deka "ona {to i denes vozbuduva vo mitovite e tokmu spojot

na naporot na soznanieto i svesta za zaludnosta na toj napor - povrzanosta na

zbirot na realnite fakti vo edna logi~na celina i ezoteri~nata, logi~no

neobjasniva i racionalno neprevodliva poraka koja, na izvesen na~in,

proizleguva od taa celina i koja e dlaboko proniknata so nea". Na izvesen

na~in, vo iznesenava poraka, povtorno se otkriva su{tinskata dimenzija na

inicijaciskiot karakter na mitskite prikazni (1993:6-7). Spored Uro{evi},

raznite transpozicii na mitot vo literaturata, normalno vodat kon

nejziniot kraen oblik, specifi~en za sovremenata literatura: prisustvo na

mitot vo edno knièvno delo preku svojot ogolen narativen oblik, kade {to

go sre}avame samoto jadro na mitot: "Jadroto na mitot, vo ~ija osnova leì

edno transcendentno iskustvo, e ona {to literaturnite dela go sodràt, vo

najdobrite slu~ai vo sebe, i toa e ona {to ostanuva da zra~i od niv i koga

prikaznata e izmeneta vo zna~ajna mera (isto:7). Nazna~enoto analiti~ko

opredeluvawe na mitskoto prisustvo vo literaturnite ostvaruvawa od

na{eto sovremie, avtorot go dokaùva preku inicijaciskiot simbolizam na

"Siljan {trkot" od Cepenkov, - koj spored nego, pretstavuva premin na

folkloren zapis kon samostoen knièven tekst (isto:8-9). Metamorfozata

koja ja doìvuva ovoj na{ heroj e dosta ume{no komparirana so analognata

inicijaciska preobrazba na Lucij vo romanot na Apulej Zlatnoto magare.

Osven nazna~enata analiza, pred nas e i trudot "Inicijacijata kako

patuvawe", kade {to e izvr{ena analiza na dvata osnovni vida inicijacija

koi se javuvaat vo romanot Tvrdoglavi od Janevski: kolektivnata, koja se

odnesuva na celata zaednica, i postpubertetskata koja ja doìvuva

najmladiot u~esnik na potfatot - Lozan Perunika (isto:63-71, osobeno

str.66). Ona {to go smetame kako dosta zna~ajno vo analizite sprovedeni od

Uro{evi}, nesomneno pretstavuva vostanovuvawe na t.n. balkanska

inicijacija kako ekvivalent za kolektivnata inicijacija koja ja doìvuva

celata zaednica: "Kako {to potragata po Gralot, vo srednovekovnite

romani na Zapad, ednovremeno e spiritualna no i vojuva~ka inicijacija, taka

i patuvaweto na kukulincite niz opasnostite i premreìjata na nivnata

tegobna mar{ruta e eden vid balkanska inicijacija koja grupata ne samo {to

ja iska~uva na povisoko nivo na socijalna svest, tuku i sekoj vo nea go

proizveduva vo eden inakov, za arhai~na svest povisok socijalen status.

'Nesvesno stanuvale vojuva~i...' veli naratorot, opi{uvaj}i ja preobrazbata

na kukulincite." (1993:67).

***

I povtorno, vo kontekst na na{ite opservacii i spekulacii, u{te

edna{ bi se navratile na Elijade koj ja ukaùva va`nosta od otkrivaweto na

inicijaciskite temi vo na{iot sovremen svet. Mnogu e zna~ajno {to

odredeni literarni ostvaruvawa, stari i moderni, bea interpretirani od

strana na istori~arite, kriti~arite ili psiholozite - kako dela koi imaat

direktna ili nesvesna /indirektna/ vska so inicijacijata. I toa od pove}e

pri~ini. Edna od niv e vospostavuvawe relacija pome|u inicijacijata i

doìvuvawata koi se najplemeniti, najsozdava~ki za edna kultura.

Vo edna takva konstelacija, milo ni e da konstatirame deka vo eden

vakov teoretski ramkoven prikaz najdosledno se pojavuva i na{ata knièvno

teoretska produkcija, koja so potpolno pravo ja vnesuvame vo ramkite na

evropskiot i svetskiot kulturen kontekst.

4. Zaklu~ok

Site mo`ni razmotruvawa okolu ovaa tema, vsu{nost ukaùvaat na

mnogustranite zateknati terminolo{ki nesoglasici i nasoglasuvawa, {to e

i pri~ina, sekoe novo navra}awe kon "inicijaciskata tema" da ostane vo

kontroverznoto pole na ona {to se narekuva "simbol". No, sepak, edna

bliska analogija pome|u inicijacijata i fenomenologijata, moè da go

definira na{eto gledi{te. Vsu{nost, fenomenologijata se stremi da go

nadmine "profanoto" iskustvo, {to zna~i - iskustvoto na prirodniot ~ovek.

Ona {to Huserl go be{e okvalifikuval kako prirodna sostojba na ~ovekot,

korespondira so profanata sostojba, so sostojbata pred inicijacijata.

Preku inicijacijata, neofitot dospeva do svetoto, {to zna~i do realnoto,

isto kako {to i fenomenolo{kata eidetska redukcija uspeva da go po~ustuva

realnoto so pomo{ na tolkuvaweto.

Imaj}i gi predo~eno osnovnite postavki i metodolo{ki

dostignuvawa vo generalnoto istraùvawe na inicijacijata, sega }e

premineme na specifi~nostite koi gi poseduva makedonskata inicijacija vo

domenot na narodnata knièvnost.

Vo smisla na otkrivawe na su{tinskite odrednici na

iniicijaciskite momenti od makedonskata narodna knièvnost, dosta ~esto

imame potreba na{ite parametri da gi sporedime so analognite slu~ai, koi

pretstavuvaat del od svetskiot folklor.

Vo ovaa smisla moème da se navratime na golemite folkloristi od

tipot na Arne, Tompson, Anderson, fon Sidov, Orlik, kako i na

sovrmenikot Stiven Sven Xons i da zaklu~ime deka komparativniot metod e

najsu{testven za na{eto sfa}awe i razbirawe na toa {to pretstavuva

folklorot, kade toj odi i kako se prenesuva. Istoto gledi{te ne' navra}a na

ve}e klasi~noto sogleduvawe na Prop deka folklorot pretstavuva

internacionalna pojava i deka bi trabalo vo takvi ramki da bide

analiziran.

Zna~i, komparativnoto istraùvawe na razli~nite verzii i

razli~nite motivi go pretstavuva klu~ot za razbiraweto na su{tinata na

inicijacijata, za otkrivaweto na nejzinite formi i funkcii.

Moèbi }e treba ova da go ufrlam:

1. Gerlinde Glaser: "Frauen in den Makedonischen Volksnovellen und Anekdoten". In: Makedonski folklor, XXIII, 45, 1990, S.201-263. (MUST!!! Ova moram da go vnesam vo vrska so nevino progonetata heroina - vo smisla na silno izrazeniot patrijarhalen sistem so vostanovenite parametri i slikata na ènata vo ramkite na takviot kulturen kontekst. Imeno, avtorkata Gerlinde Glazer (Viena) ja analizira figurata na ènata vo ramkite na makedonskite realisti~ni prikazni (Volksnovellen) i anegdoti - i toa vo su{tinskite nejzini statusni odrednici: devojka, nevesta, èna i baba. Bi trebala osobeno vnimanie da obrnam na nejzinite postavki: 2. Die Situation des Mädchens /devojka/ in der patriarchalen Grossfamilie. Das

Mädchen in Novelle und Anekdote. 3. 2. Die Situation der Braut /nevesta/ in der patriarchalen Grossfamilie. Die Braut in

Novelle und Anekdote. 4. Die Situation der Ehefrau /èna/ in der patriarchalen Grossfamilie. Die Ehefrau

in Novelle und Anekdote. 5. Die Situation der alten Frau /baba/ in der patriarchalen Grossfamilie. Die alte

Frau in Novelle und Anekdote. Vo sekoj slu~aj, moram da ja imam na um slednava procenka na ovaa avtorka, koja smeta deka nasproti slikata na ènata vo vol{ebnata prikazna od kade {to proizleguva eden jasen simboli~en ostatok /se}avawe/ na matrijarhatot, ènata vo novelite i anegdotite e prikaàna vo isklu~ivo degradira~ka i omalovaèna pozicija {to e tipi~no za patrijarhalnoto ustrojstvo. Me|utoa, mora da se nadopolni ovoj nejzin stav so faktot /premisata/ deka temite koi govorat isklu~ivo za ènskite vol{ebni prikazni mnogu eksplicitno ja pokaùvaat istata patrijarhalna slika, izrazena preku podànrot "nevino progoneta heroina". Vo sekoj slu~aj, ovoj nejzin stav moè da bide svaten vo izrazna smisla na Meletinski, koj go smeta analognoto: deka vo vol{ebnite prikazni postojat ostatoci od matrijarhalnoto ustrojstvo. Bi bilo poèlno da dojdam do nejzinata sledna studija: "Frauen im makedonischen Zaubermärchen", koja za àl ne e navedena vo celost: (ja nema kompletnata bibliografska edinica) (Vgl.: G. Glaser, 1990:202, f.n.3). "Dass die Volksnovellen und Anekdoten mit Frauenthemen beinahe ausschliesslich negative weibliche Eigenschaften behandeln, liegt an der sozialen Situation der Frau in der Familie und an ihrer patriarchalen Untergeordnetheit (Glaser, 1990:202).

"Somit wird die eingangs gemachte Feststellung von dem so unterschuedlichen Bild der Frau in den Volksnovellen und Anekdoten im Vergleich zu den makedonischen Zaubermärchen ungültig. Wenn die Zaubermärchen, die die Frau zum Thema haben, reste einer matriarchalen Gesellschaft symbolisch darstellen, dann sind die Volksnovellen und Anekdoten Anklänge an ein eigenständiges Frauenleben auf einer realen Ebene jenseits der patriarchalen Wertvorstellungen" (Glasser, 1990:262).

151

2. Poetika na nevino progonetata heroina

Slednoto podra~je e posveteno na ènskata inicijacija, koja ja

uo~uvame vo podànrot "nevino progoneta heroina". Ottamu, fokusot na

na{ata analiza }e bidat onie prikazni od ovoj podànr (AT 310, 403, 450,

480; 510 A,B; 706; 707; 709; 883 A) koi se javuvaat kako najfrekfentni vo

na{ata narodna knièvnost, a so toa i go determiniraat podra~jeto na

tipi~no ènskata inicijaciska makedonska narodna prikazna.

Vo ovaa smisla najnapred }e dademe nekoi zna~ajni teoretski

sogleduvawa i konceptualizirawa na samiot ovoj podànr, za potoa da gi

izneseme osnovnite specifikii na istraùvawata okvalifikuvani

isklu~ivo kako istraùvawa na ènskata pubertetska inicijcija, so cel

vospostavuvawe eden ekvivalent me|u dvete nazna~eni nocii. Vsu{nost,

celta na ova na{e istraùvawe e izloùvaweto na idejata deka tipi~no

ènskata pubertetska inicijacija se realizira isklu~ivo vo prikaznite

od navedeniot podànr.

Vnimanieto }e go naso~ime kon pronao|awe na inicijaciskite

momenti vo nazna~enite prikazni, otkrivaj}i go nivniot obrednopreoden

karakter. Zna~i, vo najparadigmati~nite "ènski" likovi, nositeli na

ènskata inicijacija, }e se obideme da ja otkrieme nivnata pubertetska

inicijacija so pomo{ na ve}e univerzalno prifatenata tripartitna

shema: separacija, marginalizacija i povtorno vklu~uvawe vo sociumot.

]e se osvrneme na Sneàna, Pepela{ka, Moma Tantelina, Dobrata i

lo{ata devojka, "Pokornata nevesta", "devojkata bez race" i "nevino

naklevetenata devojka".

Pri realiziraweto na ovaa tematska celina, nevozmo`no e da se

zaobikoli Stiv Xonsonovata strukturalna i tematska definicija na

ànrovskata koncepcija za "nevino progonetata heroina" (1993:13-41),

kako i studijata na Riharda Beker, posvetena na ènskite inicijaciski

vol{ebni prikazni. Vtor zna~aen moment vo ova na{e ispituvawe }e

152

pretstavuva istraùvaweto na ènskata inicijacija od aspektot na

antropologijata na rodot, fokusiraj}i se pred se' na relacijata: ma{ki -

ènski princip kako proizvod na ma{ki-dominantnata kultura.

Vpro~em, vo vovednite napomeni na poglavjeto posveteno na

"Pubertetskata inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost" ve}e

ja izloìvme potrebata od vakvoto istraùvawe, ~ij{to priroden sled

rezultira{e so spomnatata tro~lena klasifikacija: ma{ka, ènska i

androgina inicijacija.

2.1. Perspektivi kon prou~uvaweto na podànrot - 'nevino progoneta

heroina'

Aleksandar Isakovi~ Nikiforov be{e prviot koj ja postavi

idejata za "Nevino progonetata heroina" kako poseben ànr, vo

dale~nata 1927 godina. Vo svojot kratok no seminalen esej posveten na

"Morfolo{koto istraùvawe na folkorot"1 (vo koj{to toj otkriva i

vospostavuva mnogu od strukturalnite koncepti koi bea podocna

koristeni od strana na Prop), Nikiforov ja razdvojuva ènskata

vol{ebna prikazna na dva predominantni tipa na shemi: prikazni koi

zboruvaat za pobedata na heroinata i prikazni koi zboruvaat za

stradawata na nevino progonetata devojka ili èna (S. Swann Jones,

1993:13).

Inspirirani od vakvoto inaugurirawe na problemot, vo

poslednite 3 dekadi se javuvaat novi folkloristi koi svoeto

istraùvawe go fokusirat na ova podra~je. Taka, se javuvaat trudovite na

Heda Jason2, Ilana Dan i dr. Na pr., Ilana Dan vo svojot trud "The

1Navedeniot trud e objaven vo Zbornikot od 1928 godina. Da se vidi: Nikiforov, A. I., "K voprosu o morfologi=eskom izu=enii narodnoj skazki", vo: Sbornik statej v =estw akademika A. I. Sobolevskogo, Leningrad, 1928, str.172-178. 2 Vo smisla na istraùva~kite potfati na Heda Jason, moème da ja navedeme nejzinata tro~lena shematska podelba na ènski, herojski /ma{ki/ i prikazni vo ~ij fokus se nao|a kaznuvaweto /reward & punishment fairy tale/, pri {to ènskite prikazni ~ij podànr e "nevino progonetata heroina", go stava na prvo mesto. Shematskiot prikaz na ovaa nejzina

153

Innocent Persecuted Heroine: An Attempt at a Model for the Surface Level of the

Narrative Structure of the Female Fairy Tale" (1977:13-30), gi analizira

~etirite tipa prikazni za koi{to smeta deka poseduvaat zaedni~ki crti

na "dvojnoto obvinuvawe i progonstvo na heroinata" - ona koe se slu~uva

vo nejziniot roditelski dom, i koe isto taka se povtoruva vo domot na

nejziniot soprug. Vo toj kontekst taa gi zima vo predvid slednite tipovi

prikazni: AT 403, AT 706, AT 712 i AT 883A. Vo svojata specijalizirana

studija, Ilana Dan, (u~eni~ka na Heda Jason), se zadrùva na analizata na

17 hebrejski ènski prikazni od navedenite 4 tipa, i koja rezultira so

koncepcijata na osnovniot model sostaven od 5 narativni, 6 epizodni i 20

funkcionalni ulogi (1977:13-30). Osven navedeniot, bi go spomnale i

isrtraùva~kiot potfat na Dagmar Burkhart (1982:207-220), koja za eden

od svoite fundamenti pri sozdavaweto na slikata na ènskosta vo

bugarskite basni i vol{ebni prikazni gi naveduva modelite

prezentirani od Nikiforov, H. Jason i pred se' onoj na Ilana Dan. Vo

ovoj kontekst bi go spomnale i istraùvaweto na Satu Apo (1980)

posveteno na strukturalnata analiza na finskite ènski vol{ebni

prikazni. Trudot na Apo se dviì vo ramkite na ve}e spomnatata

relacija, pri {to kako najbitni gi izdvojuva prikaznite od poso~eniot

podànr. Relativno pozitivna ocenka na ovoj nejzin trud dava i

avtoritativnata Heda Jason vo osvrtot posveten na ova ostvaruvawe (v.

Jason, 1982:133-134).

Vo smisla na prezentirawe na su{tinskite istraùvawa vo

domenot na ovoj podànr, bi morale da go navedeme tematskiot broj na

Western Folklore3, (1,1993), posveten tokmu na perspektivite kon negovoto

prou~uvawe.

Zasega najnovoto i najsistemati~noto prezentirawe na ova

pra{awe pretstavuva trudot na Stiven Sven Xons "The Innocent Persecuted

distinkcija e prikaàn vo nejzinata studija Ethnopoetry. Form, Content, Function. Bonn 1977, pp.55, kako i vo trudot na D. Burkhart (1982:210). 3 Western Folklore, vol.52, No.1, 1993, "Perspectives on the Innocent Persecuted Heroine in the Fairy Tales", Guest Editors Christina Bacchilega and Steven Swan Jones.

154

Heroine Genre: An Analysis of Its Structure and Themes" (1993:13-41) vo koj dava

edna svoja klasifikacija na ovoj podànr, vklu~uvaj}i gi slednite

tipovi prikazni vo koi toj gleda to~no poentirawe na "nevino

progonetata heroina": AT 310; 403; 410; 437; 450; 480; 500; 510A/510B/511;

533; 705; 706; 707; 709; 710; 712; 870; 870A; 883A; 923 (S. Swann Jones, 1993:14-

15). Normalno, avtorot smeta sosem pravilno deka ovoj broj ne smee da

bide sfaten vo svojot kone~en oblik, tuku toj dava mo`nost za negovo

ponatamo{no razgraduvawe.

Od aspekt na najnovite istraùvawa na nevino progonetata

heroina se javuvaat koncepciite koi }e ni pomognat da ispitame kako i

zo{to se `rtvuvani protagonistite od ovie vol{ebni prikazni, frlaj}i

akcent na apelot na "nivnite" sudbini. Vo edna takva smisla potpolno se

soglasuvame so stavot na avtorkata Bakilega (urednik na specijalniot

broj na WF) spored koja podànrot na vol{ebnata prikazna nasloven

kako "Nevino progoneta heroina" gi zabeleùva ne samo razli~nite

socijalni normi tuku gi uo~uva i konfliktnite situacii vo samite niv.

Vo vakvata prikazna rodot/polot e razbran vo ramkite na klasata, kako i

vo ramkite na socijalniot poredok. Pritoa, nevinosta i obvinenieto na

heroinata gi tolkuvame kako ideolo{ki konstrukcii (Bachilega, 1993:1-

12).

Deskriptivnite, tematskite i metafori~nite vrski so prirodata

(naj~esto realizirani preku ~inot na metamorfozata na ènata vo

rastenie ili ìvotno), pretstavuvaat zadolìtelni zna~ewa preku koi

nevino progonetata heroina vsu{nsot "doa|a na svet". So drugi zborovi,

vakviot ~in na metamorfoza go ozna~uva nejzinoto "nadoa|awe vo

ìvot". I dodeka Sneàna, Pepela{ka, Moma Tantelina i mnogu drugi

srodni nevino progoneti heroini se prinudeni da izdrùvaat razni

isku{enija i neprijatelstva, ènata - kako prirodna metafora

pridonesuva kon nivnata plauzibilnost, istovremeno, okuraùvaj}i gi

~itatelite da mislat na svoite "heroini" vo prekulturnite

nepromenlivi termini, {to de fakto ja obezbeduva nevinosta na ovie

155

karakteri kako i povtorlivosta na nivnoto progonstvo (Bacchilega,

1993:3).

Toa {to ja pravi metaforata "decata se produkt na na{ite èlbi"

- tolku sugestivna e vsu{nost faktot {to uspehot na "nevino

progonetata heroina" najmnogu zavisi od toa kako narativniot diskurs

{to ja ispi{uva isto taka gi limitira nejzinite doìvuvawa, pred se'

fokusiraj}i se na heroinata kako "dete" i "majka". Ve{toto

naturalizirawe na nejziniot inicijaciski proces (po~nuvaj}i od toa

kako taa biduva dete pa se' do fazata koga stanuva èna i dobiva dete) se

krie vo narativniot propis na nejzinata uslovenost od patrijarhalizmot

i heteroseksualnosta, isto kako i vo progonstvoto na nejzinata

nezavisnost (Bacchilega, 1993:3). Vo svojata analiza na dadeniot topos

Bakilega naveduva eden svoj citat "Dobrite majki ra|aat nevini deca i

dobrite deca sozrevaat vo simboli~no nevini majki"(Bacchilega, 1992:160),

koj go nadopolnuva so stavot deka stradaweto, istrajuvaweto na "nevino

progonetata heroina" e nu`no za zdobivaweto na nejziniot

inicijaciski model (Bacchilega, 1993:3-4).

Vo svojot ve}e klasi~en trud nasloven kako "Desire in Narrative",

Tereza de Lauretis komentira okolu toa kako "te{koto patuvawe na

ènskoto dete koe vodi kon maj~instvoto" ednostavno ja vodi heroinata

na mestoto kade {to }e ja pronajde mom~eto od tipot na Zaspanata

ubavica, koja go is~ekuva princot ârming (de Lauretis, 1984:132;133).

Vo prodolènie, Tereza de Lauretis zabeleùva deka mar{rutata

na ènskoto pate{etvie, ocrtana ve}e vo najraniot start od teritorijata

na nejzinoto sopstveno telo e vodena so kompas koj ne se zadrùva na

reprodukcijata kako ispolnuvawe na nejzinata biolo{ka sudbina, tuku

mnogu poegzaktno kako ispolnuvawe na vetuvaweto upateno kon "maliot

~ovek", kon negovata socijalna svr{uva~ka, kon negovata biolo{ka i

afektivna sudbina - i kon ispolnuvaweto na negovite èlbi (de Lauretis,

1984:133).

156

Vo ovoj kontekst go naveduvame proektot posveten na

"perspektivite kon prou~uvaweto na nevino progonetata heroina"(WF,

1,1993), kako eden od pozna~ajnite novi otkritija, pred se' od pri~ina na

edno bitno sovpa|awe so na{ite stavovi. Vo procesot na otkrivaweto na

prirodata na "nevino progonetata heroina", site esei od ovoj proekt gi

ispituvaat pri~inite za nejzinoto progonstvo, od aspekt na nejzinata

pozicija na pasivna `rtva. Vakvite kriti~ki analizi posveteni na

`rtvuvaweto i `rtvata moàt da pridonesat kon na{eto sfa}awe ne

samo na klasi~nite heroini od vol{ebnite prikazni, koi se i den-denes

jasno zabele`livi, tuku isto taka moàt da ni ukaàt na odredeni

sovpa|awa pome|u samite heroini i receptorite na ovoj ànr - t.e.

mladata audiencija. Osven toa, vo site trudovi ~uvstvuvame opredelena

sistematizacija na karakteristikite na ovoj vid vol{ebna prikazna, a

verojatno najva`noto na{e isleduvawe }e bide posveteno na

sogleduvaweto na specifi~nite reprezentacii na "ènskosta",

realizirano so pomo{ na najnovite dostignuvawa od domenot na

dekonstrukcijata na navedeniot podànr.

Go naso~uvame na{eto istraùvawe kon fenomenot na nevino

progonetata heroina, pred se' zatoa {to se nao|a vo najneposredna

relacija so samata inicijacija. Vo taa smisla gi naveduvame pobitnite

momenti vo koi se sogleduva inicijacijata na heroinata, pretstavena

preku nejziniot preod od detstvo vo zrelost.

Na primer, Bakilega dava izvesni vovedni eksplikacii i

ukaùvawa vo odnos na vospostavuvaweto na "Innocente Persecuted Heroine"

genre; potoa ima svoi razmisluvawa po odnos na pra{aweto -

feministi~ki ~itawa i nevino progoneta heroina. Ona {to e za na{eto

izlagawe najva`no, toa e faktot deka sekoj od avtorite na svoj na~in go

razrabotuva fenomenot na ènskata pubertetska i adolescentna

inicijacija.

Ednostavno, site spomnati referenti vo ovoj broj go potenciraat

faktot deka nevinoto progonstvo na heroinata vo prikaznite

157

pretstavuva pat kon nejzinoto uspe{no sozrevawe, maturirawe. Toa e

bezuslovno preduslov koj devoj~iwata vo prikaznite moraat da go

pominat za da bide uspe{no realiziran nivniot preod od detstvo vo

zrelo ènsko doba, koga i samite }e imaat deca4. I vo ovie najnovi

istraùvawa (WF, 1,1993) ne moè da se zaobikoli postavkata na van

@enep deka vakviot oblik na prisustvoto na heroinata vo prikaznite go

pretstavuva nejziniot obred na premin.

Vo oblik na zaklu~ok, moème da kaème deka e vospostaven eden

vaèn dijalog vo koj site diskusii okolu podànrot na "nevino

progonetata heroina" implicitno u~estvuvaat. Taka na pr. nazna~enata

feministi~ka debata posvetena na vol{ebnite prikazni go modelira

ovoj na{ tematski blok preku razvivaweto na na{ata svesnost za

inicijacijata, kako i socijalniot kontekst kako aktivni sostavni delovi

koi u~estvuvat vo sozdavaweto na rodot vo ovie prikazni.

Zo{to tokmu inicijacija? Prikaznata za magijata se izvr{uva na

nivo na imaginacija i so prijatno osvetluvawe na simboli~nite

4Nakuso, bi gi prezentirale punktualnite momenti na avtorite koi u~estvuvaa vo odgatnuvaweto na pra{aweto na "nevino progonetata heroina": Stiven Sven Xons dava svoja klasifikacija spored koja gi odreduva site prikazni koi mu pripa|aat na ovoj podànr. Daniela Perko ja dava analizata na severnoitaljanskite verzii na Pepela{ka, fokusiraj}i go svoeto istraùvawe tokmu na ènskata inicijacija vo nea. I ovoj trud e dosta zna~aen za na{eto teoretsko ishodi{te, osobeno od aspekt na najsovremenite tendencii i pravci vo ispituvaweto na inicijacijata vo ramkite na folkloristikata. Nikolaizen vo svojot trud "[to ni kaùvaat prikaznite za nevino progonetata heroina?" isto taka go opfa}a problemot na inicijacijata, t.e. go opfa}a klu~niot moment na heroininoto sozrevawe, preodot na heroinata od "girlhood to womenhood and wifehood". Pantaja vo svojot impresiven trud "Going Up in the World: Class in "Cinderella" go opfa}a suptilniot i mnogu vaèn odnos koj se javuva na relacijata "majka = }erka" vo Pepela{ka. Taa go razrabotuva problemot na "pa{torstvoto", kako eden moèn pat kon sozrevaweto na mladata heroina. Vo ramkite na svoeto izlagawe, Pantaja dava ubav pregled na istraùva~ite koi od psihoanaliti~ki i feministi~ki aspekt go tretirale odnosniot predmet. Xek Zajpsovata interpretacija na 18 i 19 vekovnite verzii na "Rumpelstiltskin" (AT 500) se fokusira isklu~ivo na zapisot na izmenetite socijalni stavovi kon "predeweto", sogledano kako ekonomska i socijalna aktivnost koja{to ja simbolizira{e ènskata kreativnost, a osven toa i' pruà{e na ènata izvesna materjalna kontrola vrz nejzinite svadbeni mo`nosti. Zajps isto taka ni predo~uva na koj na~in se sozdavaat is~ituvawata na rodot koi smeat ili pak ne smeeat da bidat otkrieni vo prirodata. Ovoj trud e osobeno interesen od aspekt na antropologijata na rodot, pred se' koga gi imame vo predvid na{ite stari zapisi (19 vek, kako i sovremenite terenski istraùvawa koi ni svedo~at za toj stadium) normalno sogledani od aspekt na ma{ki-dominantnata kultura. Od druga pak

158

inicijaciski funkcii na ritualot i mitot. Spored toj model, i ovie

na{i prikazni narativno gi isprepletuvaat fizikalnite, psiholo{kite

i socijalnite procesi. Bez ogled na toa dali feministkite eksplicitno

se pridrùvaat kon Elijadeovoto poimawe na prikaznite, ili ne, sepak

tie, vo poslednite 30 godini uspeaja da ja otkrijat ènskata simboli~na

inicijacija vo i niz samite prikazni, fokusiraj}i se osobeno na

rodovskata socijalna funkcija vo vol{ebnata prikazna. Sekoj od svoja

razli~na perspektiva, site esei vo zbornikot posveten na

"Perspektivite kon prou~uvaweto na nevino progonetata heroina" ja

tolkuvaat iniicijacijata kako izvr{uvawe na me|usebnite borbi na

fizi~kite, psiholo{kite i socio-politi~kite èlbi, davaj}i mu

avtomatski prednost na vakvoto rasuduvawe vo odnos na prifa}aweto na

banalnite i ednodimenzionalnite poimawa koi vodat kon eden

"priroden" zavr{etok.

So drugi zborovi, nie se soglasuvame so razmisluvaweto deka

interpretiraweto na ènskata tranzicija "od aseksualniot svet vo

svetot na seksualnosta", kako dominantna ili edinstvena predodredenost

na nivnata inicijacija e iscrpena i deka taa vo sebe ja krie nejzinata

filosofska i sociopoliti~ka funkcija (v: C. Bacchilega, 1993:10).

Vo ramkite na ova na{e istraùvawe ne bi smeele da go

zaobikolime Stiven Sven Xons koj otkriva strukturalni i tematski

{abloni kako del od navedeniot podànr i koi sluàt za konstrukcija na

imaginativnata slika na ovoj tip heroina. Za Bakilega, vakvata

formalizacija na ovoj o~igleden i jasen podànr igra integralna i

va`na uloga vo procesot na dekonstrukcijata koja predmalku ja

spomnavme. Xons opfa}a 21 tip na prikazna, so naznaka deka ovoj broj ne

treba da bide sfaten kako kone~en. Vo svojata analiza, toj sproveduva

istoriska konceptualizacija na ovoj podànr vo folkloristikata, i

potoa gi koristi podatocite proizlezeni od negovata sopstvena

strana, ukaùvaweto na izmenetite uslovi na is~ituvaweto na eden tekst mnogu zna~i za istraùvawata od domenot na teorijata na recepcijata.

159

klasifikatorska shema za da ja odredi rodovskata naso~enost na negoviot

trud vo procesot na analizata na ovie prikazni (S. S. Jones, 1993:13-41).

Onaka kako {to Xons gi tolkuva prikaznite posveteni na "nevino

progonetata heroina", proizleguva deka istite pretstavuvaat ogledalo

koe gi odrazuva i prekr{uva slikite i zamislite na mladata èna, so

terapevtski i normativni efekti. Xons zaklu~uva deka psiholo{kiot

"portret" na nevino progonetata heroina pretstavuva dominantna tema

na ovie prikazni, dodeka pak vo po{iroka smisla tie najavtenti~no gi

pretstavuvaat sozreva~kite /maturira~ki/ isku{enija na mladata èna.

Vpro~em, kako {to istaknuva samiot avtor, negovata osnovna cel

pretstavuva uo~uvawe na formalnite karakterisitki koi go gradat ovoj

podànr, kako i procenka na semioti~kite vrednosti, nivnite istaknati

temi, {to ni pomaga da ja odredime sr`ta na emocionalnite i

sociolo{kite interesi koi se odgovorni za izgradbata na ovaa narativna

paradigma (S. Swann Jones, 1993:15).

Za nas e osobeno zna~ajno negovoto gledi{te deka vo ovoj tip

vol{ebni prikazni, progonstvoto na heroinata uslovno moè da bide

opi{ano preku trite sledni ~ina:

1. heroinata e obvineta ili pak i' se sproveduva nekakva zakana vo

nejzniot roditelski dom;

2. heroinata e napadnata, vpletkana, ili na bilo kakkov na~in

zloupotrebena vo nejzinata namera da se ven~a;

3. heroinata e otstraneta, naklevetena po ra|aweto na nejzinite deca (S.

Swann Jones, 1993:17).

Avtorot gi narekuva ovie odrednici - ~inovi, zatoa {to, spored

nego, istite motivi i epizodi funkcioniraat onaka kako {to

funknioniraat ~inovite vo edna drama...Isto taka, ne e nu`no

pojavuvaweto na site tri ~ina kako elementi na edna prikazna, no,

najmalku dva ~ina se prisutni vo sekoja od spomnatite prikazni koi,

spored nego go konstruiraat ovoj podànr vol{ebna prikazna (S. Swann

Jones, 1993:16).

160

Vo kontekstot na ova na{e poglavje, najbitni se prviot i vtoriot

~in, zatoa {to vo niv ja sogleduvame vistinskata slika na edna ènska

pubertetska inicijacija. I tokmu niz analizata na prviot i vtoriot ~in,

(koi se re~isi postojano prisutni vo odbranite primeri od makedonskiot

folklor), nie ja sproveduvame analizata na inicijaciskiot kompleks vo

makedonskata vol{ebna prikazna od ovoj podànr. Pritoa, mora da se

zabeleì deka vo izvesni tematski prikazi go sogleduvame i tretiot ~in

(obi~no preku slikata na progonstvoto na heroinata od domot na

nejziniot soprug), pri {to obi~no "ma}eata" ja vr{i nejzinata

metamorfoza vo gulab ili sl. No fakt e deka sepak vol{ebnite prikazni

zavr{uvaat so vostanoveniot hepi end, kako {to toa go be{e uo~il Maks

Liti, pri {to i ova posledno progonstvo zavrr{uva vo korist na

glavnata heroina. Vo soglasnost so na{ata vospostavena tipologija,

sièata od ovoj tip prikazna }e bidat analizirani vo poglavjeto

"Svadbena inicijacija".

Vo smisla na eden rezimiran stav koj go zastapuvame a propo

univerzalno prifateniot podànr na nevino progonetata heroina, ~ii

specifiki razgleduvame vo edna zasebna kultura (makedonski vol{ebni

prikazni), sosem se sloùvame so koncepcijata na Xons spored kogo

individualiziranite i lokalnite verzii, sosem normalno }e se

fokusirat na razvivaweto na edna ili pove}e od navedenite temi ili

perspektivi vo svoja unikatna i specifi~na nasoka, no isto taka e to~no

i va`no deka individualnite verzii se derivati na nivnite generi~ki

pretci kade {to zemaat u~estvo ne samo odredenite motivi, epizodi i

karakteristi~nite dadenosti na ovoj podànr, tuku isto taka zemaat

u~estvo i simboli~nite rezonanci i tematski celini koi go oblikuvaat

ovoj podànr vo celost. Podobroto poznavawe na ovoj podànr moè samo

da ni ponudi eden literaren kontekst vo koj }e ostvarime mnogu

poproniklivo razbirawe na individualnite tipovi i nivnite

specifi~ni verzii (S. Swann Jones, 1993:39).

161

2.2. Dosega{ni istraùvawa posveteni na fenomenot na "ènskata

pubertetska inicijacija"

Fakt e deka vo istorijata na istraùvaweto na inicijacijata

mnogu pogolemo vnimanie mu be{e posveteno na tipot na "ma{kata

pubertetska inicijacija", kako na planot na ritualnite dejstvija, taka i

vo domenot na narodnata knièvnost, a pred se' vo vol{ebnite prikazni.

Vo taa smisla donekade se soglasuvame so stavot na Riharda Beker, koja

smeta deka heroinata ostanuva nerazotkriena, {to e vo potpolna

protivre~nost so razvojot na nejzinata situacija koja ja sre}avame vo

brojnite folklorni zapisi (1990:50). No sepak, ne se sloùvame a priori

so nejzinata pesimisti~ka procenka deka osven studijata na @irardo

(1977), vsu{nost ne postoi niedno sistematsko i celosno istraùvawe

na ènskata situacija vo prikaznite. Ne soglasuvaj}i se so nejziniot

stav, ne bi smeele da go zaboravime istraùva~kiot potfat na

Vinter{tajn, koj mnogu odamna otkri deka nekoi od {iroko

rasprostranetite karakteristiki na ènskata inicijacija se javuvaat vo

vol{ebnite prikazni. Zna~i, ve}e vo dale~nata 1928, vo svojot trud "Die

Pubertätsriten der Mädchen und ihre Spuren in Märchen" Vinter{tajn zaklu~uva

deka slu~kite od raznite prikazni koi se odnesuvaat na ènskiot

protagonist se paralelni so pubertetskite rituali. I sega neodamna, vo

1976, Betelhajm vo negovata studija posvetena na zna~eweto na

vol{ebnite prikazni dokaà deka najpoznatite verzii na Grimovite

(ènski) prikazni gi odrazuvaat interesite i griìte vo vrska so

sozreva~kiot proces na audiencijata (S. Swann Jones, 1993:23-24). Vo ovoj

kontekst bi go spomnale i Stiven Sven Xons koj re~isi vo celiot svoj

tvore~ki opus i' se ima posveteno na ènskata figura vo vol{ebnite

prikazni, normalno, istaknuvaj}i go pred se' inicijaciskiot moment (S.

S. Jones, 1986; 1990; 1993). Vo nazna~eniot sled spa|a i ve}e spomnatata

studija na Dagmar Burkhart (1982), kade {to to~no se zadrùva na

aspektite na ènskoto vo bugarskite basni i vol{ebni prikazni.

162

Od druga pak strana, nie bi go navele ve}e spomnatiot trud na R.

Angelova "Odin iz balladnyh motivov v vesennih pesnxh \-niyh slavxn"

(1973:25-29), vo koj se zadrùva na motivot na grabnuvaweto na devojkata

od strana na zmejot - tolkuvaj}i go isklu~ivo kako inicijacija vo

kontekstot na proletnite obi~ai.5 Vo posledniot period se pojavi eden

interesen trud na V. Balu{ok (1994:31-36), koj isto taka se osvrnuva na

ènskata pubertetska inicijacija, otkrivaj}i tragi na

drevnoslovenskata inicijacija vo proletnite obredni ukrainski pesni,

{to na izvesen na~in ne' dobliùva do istraùvawata na T. Koleva, R.

5 Na{eto momentalno otklonuvawe od postavenata relacija: vol{ebni prikazni - ènska pubertetska inicijacija" pred se' go pravime so cel da ukaème vo koi se' domeni e opfateno istraùvaweto na ènskata pubertetska inicijacija. Vvo ovoj kontekst povtorno bi ja sponmnale T. Koleva koja prva gi be{e odvoila mominskite proletni obi~ai (lazarki) od ciklusot na svadbenite obi~ai, kako poseben entitet koj taa go narekuva ènska inicijacija. Za ova da se vidi nejziniot trud: "Za proizhoda na proletnite mominski obi~ai". vo: Problemi na bÍlgarski® folklor. Dokladi i isledvani®. Sofi® 1972; s.367-372; potoa "Institut des initiations en Bulgarie", in: Ethnologia Slavica, V, 1973, pp.163-185, kade {to gi prodolùva istraùvawata na Prop. Pod impresivno vlijanie na Prop, taa zaklu~uva deka istoriskite koreni na lazarskite obi~ai i obredi treba da se povrzat so pretstavite i obredite na prvobitnoto op{testvo, mislej}i pred se' na obredite koi se povrzani so inicijaciite, so ~ie posredstvo mom~iwata i devojkite se primaat za ~lenovi na edno pleme ili kolektiv. Zna~i, koledarite i lazarkite (zaednici koi{to gi analziravme vo oddelot posveten na Reliktnite formi na inicijacijata), spored Koleva pretstavuvaat relikti od inicijacijata vo vozrasnite grupi vo prvobitnoto op{testvo. Spored nea, deformiraweto na obi~aite od drevnite kolektivni inicijacii doveduva do nivno premodulirawe vo obrednata tradicija, pri {to nivnata struktura dobiva karakter na qubovno-ènidbeni elementi, povrzani so svadbeniot ritual (Koleva, 1973a:185). Zna~i, so ovoj trud na Koleva, vsu{nost, za prv pat obrednata dejnost povrzana so praznikot "lazarici" se odvojuva od svadbeniot kompleks i go dobiva svoeto imanentno zna~ewe i mesto predodredeno za ènskata pubertetska inicijacija. Va`nosta na vakvoto otkritie go sogleduva i Riharda Beker, vo nejziniot trud posveten na ènskata inicijacija vo isto~noslovenskite vol{ebni prikazni (Becker, 1990:34). Sepak, vo sklad so sovremenata narodna tradicija, treba da se vidi i naredniot trud na Koleva: "Proisho-denie vesennih devi=yh oby=aev u nekotoryh \-noslavxnskih narodov" (1973b:63-66), kade {to isto taka go rezimira mnogu va`niot moment od na{ata realnost - interferencijata na inicijacijata i svadbeniot ritual. Imeno, "proletnite mominski obi~ai kaj ju`noslovenskite narodi, za~uvuvaj}i gi reliktnite osobenosti na inicijacijata vo podocne`nite istoriski periodi na svojot razvoj, se povrzuvaat strukturno so svadbeniot ritual, koj{to, po{iroko zemeno, ja zamenuva institucijata inicijacija" (1973b:66). Okolu ova razglabawe poop{irno }e zboruvame vo na{eto poglavje nasloveno tokmu kako "svadbena inicijacija". Potkrepeni od obemnata frekfentnost na inicijaciskite isku{enija koi se na samata granica so svadbata ne' okuraì da sprovedeme edna sinteza koja {to taka ja narekovme. Tokmu sogledano od istoriskata uslovenost, t.e. od prisustvoto na svadbeniot ~in vo narativniot i poetski folklor, kako i me|usebnata interferencija na dvete spomnati inicstitucii ni dade za pravo da govorime za pubertetskata, no i za svadbenata inicijacija. Kako {to toa go sogleduva Levinton (1982), ednostavno, ne e mo`no zaobikoluvaweto i zamiùvaweto pred motivikata i temata nare~ena svadba.

163

Angelova i sl. Preku analizata na tradicionalnite simboli na

liminalnata faza kako paradigma za privremenata smrt po koja usleduva

povtornoto ra|awe na inicijantot, ovoj avtor ni ja dobnliùva

proletnata obredna poezija so elementite od drevnoslovenskata kultura.

So pomo{ na najrazli~nite simboli ~ija pradigma e obredniot leb,

avtorot ukaùva na najva`niot faktor vo ènskata inicijacija:

rodnosta i nejzinata reproduktivna mo} (1994:34).

***

Treba isto taka da nazna~ime deka vo novite istraùvawa vr{eni

vo 70-80 god. od 20 vek, inicijaciskata struktura be{e analizirana

isklu~ivo kako sodrìna i izraz na prikaznite. Ispituvaweto na

ènskata inicijacija vo prikaznata po~iva na soznanieto deka tie

prikazni sodràt edna struktura koja{to e analogna na inicijaciskite

rituali. Takvata teza, koja ja postavi For{ter, vsu{nost pretstavuva

osnova vo ispituvaweto na Beker (Becker, 1990:49-50). Vo ovaa smisla bi

gi navele istraùvawata na @irardo (1977), Kalveti (1980; 1995) i Kuli}

(1982), ~ii osnovni postavki ve}e gi poso~ivme vo delot posveten na

relacijata pome|u inicijacijata i vol{ebnata prikazna.

Analiziraj}i go delot posveten na ènskata pubertetska

inicijacija, od aspekt na nevino progonetata heroina bi sakale da

ukaème na nekoi su{tinski studii, kako {to e na primer

istraùvaweto na R. Beker (1990). Vo svojot trud, ovaa folkloristka

gi istraùva specifikite na ènata vo prikaznata, videni preku sièto

na ènskata inicijacija. Rezimirano i soèto, nejziniot trud

pretstavuva obid, vo opredelen izbran korpus na prikazni koi taa gi

narekuva "ènski inicijaciski" da gi istraì tokmu ènskite

kvalifikativi, koi se analogni na ritualnata pubertetska inicijacija.

Vo ovaa smisla nejziniot trud go sogleduvame kako edno pertinentno

nadovrùvawe na istraùvaweto izvr{eno od strana na Burkhart (1982).

Kako {to toa podetaqno }e go ukaème, vo nazna~enite prikazni taa ja

164

otrkiva tripartitnata struktura, israùvaj}i go dejstveniot proces na

preodot na edna mlada devojka vo zrela èna.

Vo edna takva svoja mislovna konceptualizacija taa otkriva

izvonredna analogija pome|u ritualnata inicijacija i onaa vo

prikaznite koja ja utvrduva na nivo na samata struktura na prikaznata.

Vo razmotruvaweto na prikaznite, analizata e naso~ena kon

razrabotkata na trite fazi (preliminarna, liminalna i postliminalna),

so frlawe osoben akcent na sredi{nata - liminalna faza.

Nazna~enata analognost, kako {to znaeme moè da se dokaè so

pomo{ na van @enepoviot model kako i so Propovata pretstava za ova

soznanie. Za da go dokaème ova, nazna~enata struktura treba na

sintaksi~ki na~in da ja osoznaeme. Takvi se semioti~kite ispituvawa na

Bajburin, Levinton, Meletinski, a vo najnovo vreme, eve proizleze i

studijata na Beker.

So rasvetluvaweto na simboli~kata struktura taa ja dolovuva

kultno-mitskata pozadina. Ova se otkriva osobeno preku naglasuvaweto

na elementot na oganot i vodata, manifestirano preku ulogata na

inicijantot i kultnata figura na ve{terkata (inaku vo

isto~noslovenskata kultura pretstavena preku figurata na Baba Jaga).

Shodno na prethodnite istraùva~ki proekti (od tipot na Prop,

Meletinski, Burkhart i sl.), i Riharda Beker vo ovaa figura gi otkriva

osnovite i atributite na figurata "boìca-majka". Nivnata razli~na

prividna forma e sogledana i analizirana od aspekt na edno

kulturnoistorisko istraùvawe. Vakvoto gledi{te ni pomaga da gi

sfatime analognite pojavi vo na{iot kulturen prostor i da im dademe

analogno tolkuvawe. Ona {to e osobeno va`no od aspekt na na{ite

rasuduvawa, sekako e sodràno vo figurata na "ve{terkata", koja be{e

mnogu pati predmet na shodnite prou~uvawa na inicijaciskite

simbolizmi. Ednostavno, ne moème da go apstrahirame pretstavuvaweto

na ovaa figura kako svoeviden inicijaciski pokrovitel. ]e vidime od

na{eto istraùvawe deka ovaa figura, kako i ostanatite figuri -

165

nejzini supstituti (zmej, lamja, ala, a`daja, vihru{ki i sl.), go

zadru`vaat svojot primaren ambivalenten karakter. Vsu{nost, spored

modelot na Propovite istraùvawa, glavnite pretstavnici na tarutsko-

moskovkstata semioti~ka {kola go imaat okvalifikuvano ovoj

ambigvitet vo sledniot razmer: vakvoto su{testvo se dviì od

uni{tuva~kite - neprijatelski atributi odej}i vo nasoka na izvonreden

pomo{nik ili daritel na inicijantot. Analognoto sogleduvawe go dava

Meletinski (1969:117-118), vospostavuvaj}i cela edna niza od dejstveni

mo`nosti koi se dviàt vo nazna~enata relacija.

Vrz osnova na kompleksnata problematika na ènskite

iicijaciski vol{ebni priakzni, Beker postavuva razni pra{awa na koi

bi moèlo vo perspektiva da bidat dadeni soodvetni odgovori. So ogled

na faktot {to ovaa problematika ne e voop{to iscrpena, nie vo

nazna~eniot trud sogleduvame osnovi za ponatamo{ni istraùvawa. Sogledano od komparativen aspekt na razli~nite prikazni, Beker

zaklu~uva deka ednistveno vo prikaznite so tematikata posvetena na

ma}eata i pastorkata se javuva vistinskata ènska inicijacija.

Ostanatite prikazni, dodu{a navistina sodràt inicijaciski motivi, no

toa svedo~i samo za edna popatna inicijaciska struktura (Becker, 1990:52).

Nie ne se soglasuvame vo potpolnost so ovoj nejzin stav, ednostavno,

zatoa {to smetame deka varijacijata na tipi~no ènskata puberteska

inicijacija ja sogleduvame i vo ostanatite tipovi prikazni koi go

so~inuvaat podànrot nevino progoneta heroina.

Spomnatata analogija pome|u prikaznite i inicijaciskite obredi

bi se sostoela vo nocijata na osoznavaweto. Va`no e sistemski da se

ispitaat zaedni~kite osnovi na dvata modusa, {to vsu{nost i go pravi

Beker vo vtoroto poglavje nasloveno kako "Pretstavuvawe na ènskata

inicijacija vo prikaznite" zimaj}i gi vo predvid najparadigmati~nite

ènski inicijaciski prikazni - AT 480, 510 A, 511, 709, koi se odnesuvaat

na spomnatataa relacija: ma}ea - pastorka (1990:53-109). Analizata na

spomnatite prikazni Beker ja sproveduva pred se' od aspekt na edna

166

kulturnoistoriska perspektiva. Sosem blisko na ova istraùvawe se

javuva i ona na Burkhart, kade {to avtorkata isto taka sproveduva edna

kulturnoistoriska interpetaccija i analiza na bugarskite prikazni. Vo

tipi~nite ènski prikazni, taa ja otkriva isklu~ivo arhajskata

matri~na relacija: majka - }erka, odnosno ma}ea - pa{torka, so svojata

specifi~na socijalna, kultna i mitska implikacija (1982:218), {to vo

domenot na makedonskata ènska inicijaciska prikazna }e bide

najeksplicitno utvrdeno niz primerite na AT 480, 510 A i 709.

Kako {to }e imame mo`nost da uo~ime, relacijata: ma}ea -

pa{torka ja otkrivame vo najgolemiot broj varijanti, me|utoa, osobeno

interesni za tolkuvawe se brojnite verzii na Sneàna (AT 709), vo koi

go otkrivame nazna~eniot odnos: majka - }erka.

2.3. "Nevino progonetata heroina" i nejzinata percepcija vo

makedonskata narodna prikazna

So predo~uvaweto na najnovite sfa}awa za ènskata pubertetska

inicijacija koja izronuva od podànrot nevino progoneta heroina sega

~uvstvuvame potreba da premineme na primerite od makedonskata

narodna literatura vo koja najjasno gi uo~ivme vakvite predo~eni

fenomeni. Pred se' }e gi analizirame prikaznite koi govorat za

relacijata: ma}ea - pa{torka (AT 480; 510 A; 709), za podocna da

pomineme na tematskiot ciklus na "nevino naklevetenata devojka" (AT

706, 712, 883A), zaokruùvaj}i go ova na{e istraùvawe so ostanatite

markantni obrasci na nevino progonetata heroina koi{to go

oformuvaat navedeniot podànr vo makedonskata vol{ebna prikazna

(AT 310, 403, 450, 707).

2.3.1. Odnos: ma}ea - pa{torka

Eden od najparadigmati~nite, a istovremeno i najeksplicitno

izrazeni simbolizmi na ènskata pubertetska inicijacija, sogledana

preku motivskiot ciklus na nevino progonetata heroina go sogleduvame

167

vo trite tipa prikazni koi ni svedo~at za odnosot: ma}ea - pa{torka (AT

4801-5; 510 A; 709).

a. Dobrata i lo{ata devojka - AT 480

Odlu~uva~ki faktor pri definiraweto na likot na pastorkata vo

tipot na prikaznata "Dobrata i lo{ata devojka" (Kind and Unkind Girl),

pretstavuva sogleduvaweto na nejzinite kvalifikativi koi se vo

funkcija na uspe{niot inicijaciski preod od detstvoto kon zreloto

mominstvo, koe samo ja nagovestuva spremnosta za brak.

Punktualnite momenti vo nea se odnesuvaat na slednoto:

pa{torkata e izbrkana od roditelskiot dom, po {to taa prezema opasen

pat so mnogu te{ki zada~i, koj e bezuspe{no imitiran od strana na

nejzinata lo{a polusestra. Otkako, ma}eata i lo{ata polusestra

biduvaat kazneti, pa{torkata prodolùva sre}no da ìvee vo svojot dom.

Normalno, ne moàt site varijanti da go zapazat poso~enoto rezimirano

scenario vo potpolnost, no sepak nie }e gi prezentirame onie slu~ai {to

na svoj specifi~en na~in gi istaknuvaat inicijaciskata borba i

nepravdite koi{to gi preìvuva nevino progonetata heroina, na patot

kon svoeto sozrevawe i uspe{na realizacija vo ìvotot. I pokraj

ukaànite momenti, traba da se spomene deka mnogu ~esto, makedonskite

verzii korespondiraat so primerite od svetskiot folklor, taka {to

zavr{uvaat so sekvencata vo koja e prikaàno uni{tuvaweto na lo{ata

polusestra i ma}eata.

Spored me|unarodnata AT klasifikacija, tipot AT 480 mu pripa|a

na delot na izvr{uvaweto na "~udesnite zada~i" - AT 460-499. I

navistina, soo~eni so problemite koi gi preìvuva ovoj tip nevino

progoneta heroina, sogleduvame deka i pokraj silnata èlba na lo{ata

ma}ea koja saka da ja pogubi, taa uspe{no gi re{ava site te{ki i ~udesni

zada~i, po {to biduva bogato nagradena. Varijantite na te{kite i

~udesnite zada~i se pretstaveni preku raznite verzii vo koi na{ata

heroina se spravuva i gi pobeduva: vampirot, ognot, uspeva da ja pretvori

168

crnata volna vo bela, uspeva da gi umilostivi 12 meseci i sli~no, po {to

voobi~aeno nastapuva zasluènata nagrada. Vo site varijanti e

pretstaveno bezuspe{noto imitirawe na ovie te{ki inicijaciski

isku{enija od strana na lo{ata polusestra.

Zna~i, vo ovoj tip prikazna, vpro~em kako i vo site ostanati vo

koi stanuva zbor za rivalstvoto pome|u pa{torkata i lo{ata polusestra

imame tipi~en slu~aj na edna vistinska, uspe{na inicijacija, i edna

"kvazi-inicijacija" (koja se odnesuva na lo{ata polusestra). Da se

navratime na Elijade koj veli deka ne moè sekoj i vo sekoe vreme da bide

iniciran. Treba da dojde vistinskiot ~as za da moè edna inicijacija da

bide uspe{na.

Ovoj tip vo na{ata narodna tradicija se realizira niz slednite

podtipovi:

*4801 - Dvete devojki vo vodenicata

Podtipot AT 4801 e verojatno najfrekventiot vo makednoskiot

narativen folklor. Nie }e ja prezentirame varijantata od Zbornikot na

makedonski narodni prikazni od Kostursko:6

6 Varijanti na AT 4801 sre}avame vo slednite zbornici: SbNU 3, str.150, No. 3 "Mara Pepela{ka i vampir" (od Voden); - SbNU 5, s.142, No.1, "Vampir" (Lerinsko) - Vo finaleto se javuvaat legendarni motivi: ma}eata gi priznava svoite grevovi, i po èlba na pa{torkata na mestoto na vodenicata e izgradena crkva. - [apkarev, 5, 1976, pr.br.214 "Momata i karakonxulut ili "[~o misli{ drugomu, ti dohoxa na glavata"- str.427-428. - Verkovi}, 4, 1985, pr.br.123, "Lo}ata ma{tea i pa{terkata", str.485. - AEIM (Arhiv na etnografskiot institut i muzej, BAN) 873, str.14, Veles. AIF, m.l.498, Snimil: Gan~o Pajtonxiev, na 21.5.1967, vo Bitola. Raskaùva: Mitra Sekulovska, 70 godini, od Bitola. AIF, m.l.752,"Ma}ea i deca" , Snimil: Simo Mladenovski vo Matej~e, Kumanovsko, 1969, Informator: Ana Bogdanova Ili} od Surlica, Krivopalane~ko. I vo ovaa varijanta stanuva zbor za nevino progonetata heroina od strana na nejzinata ma}ea koja ja pra}a vo vodenicata za da ja izede vampirot. Me|utoa, tuka se nejzinite pomo{nici: ma~eto, ku~eto i petleto koi i' pomagaat i taa se vra}a doma so skapocenite podaroci: vo ovoj slu~aj toa e preubaviot fustan. Koga ja zdogleduva ma}eata od zavist i' veli: "A mori orospijo mori, kude ti toj najde ta se nakiti, ta se promeni?" Normalno prodolènieto i epilogot na ovoj tip prikazna se jasni i ne baaraat eksplicitno objasnuvawe. AIF, m.l.2378, Snimila: A. Popvasileva, na 12.5. 1977 vo s. Kon~e, Radovi{ko. Informator: Tana Mladenova od s.Kon~e, Radovi{ko; AIF, m.l.2457, Snimila:

169

"E se nekoe devoj~e Mara se vikalo siromav~e, ma{~eja imalo. Ma{~eja mu imalo edna Kaqa galena nejzina. Mara, Mara pepela{ka, taa se taa znaela, ali zna~i ne bole{e za neze." Slednata epizoda se odnesuva na progonstvoto od strana na ma}eata koja {to ja pra}a na vodenica da somele bra{no: "Imale ma~e, ku~e i petle na vodejnicata. I zna~i vo dvanaeset satot, koa }e kvikni toa lo{oto da otvori, taa da se {~emosa Mara pepela{ka. Taka planuva{e ma{~ea mu. " I navistina koga nastapuva t.n. gluvo, t.e. limionalno vreme - to~no na polno}, se javuva vampirot koj bara Mara da mu ja otvori vratata. Po upatstvata na ma~eto, ku~eto i petleto, koi{to prethodno gi nahranila so lep~e, taa uspeva da se spasi od pretstoe~koto uni{tuvawe: -"Otvori, re~e, Maro Pepela{ko. -Ne mo`am da ti otvoram gola sum, nemam ali{~a, nemam fustan, nemam ~evli. Dojdi na vrata. -Maro otvori? Nakiti nemam. -Otvori. Noa nemam, voa nemam, so {~o treba da se oble~i ~ovek taa bila siroma{ka, Mara od {~o nemalo ali{~a drugo si znaela, razbervala se'. I koa udri sato dvanaese. -Otvori se' ti donesva. I togaj petleto popee na dvanaese saato, toj se {~emosa,...dojde sato eden so dva, otvori Mara si zade nakitite, se oble~e. Se oble~e, si somle bra{no i sjojde doma. I majka i' ma{tea i' koga vide: -Uhu, re~e, Mara pepela{ka, re~e, frli ja na buni{te najdi ja na ogni{te, re~e, {~o e, re~e, koku nakiti dojse. (Popvasileva, 1996:493)

varijanta:

Na{a Mara

Si bile dve devoj~iwa. Ednata se vikala Mara, a drugata Stojna. Imale majka, ama majkata na Mara bila ma}ea, a na Stojna majka. I na Mara ne ja sakala mnogu. Na Stojna povi{e. Se' ja terala Mara da rabota, a Stojna da si sedi. I nave~er edna{ rekla: -Sega Maro da zeme{ p~enka i da ja odnese{ vo vodenicata, da si somele{ za bra{no. I Mara je rekla: -"Ama mi je strav mamo. Docna e, }e izlezat vampirite }e me izedat! I taa rekla: "Mora{ da ide{" I ovaa, ne i' bila majka, ne ja galela, i oti{la. Ama pametna bila Mara, mnogu. Prvo si ja stavila p~enkata da se mele, i si sednala. Si ja zaklu~ila vratata.

A.Popvasileva, na 17.11. 1977 vo Veles. Raska`uva: Jovan Dukovski, od s.Smilovci, Vele{ko.

170

I vampirot do{ol, i vika: -ûk, ~uk na vratata. - Otvori Maro da se zemame! A taaa deka pametna bila i mu rekla: -Nemam fustan~e. -Ja }e ti donesam Maro, fustan~e! -Nemam xemper~e, nemam ~orapki, nemam kondur~iwa! I taka go laèla. A vapirot i' vikal: - Ja }e ti donesam, i i' ostaval pred vratata. I pak: - Nemam ventijaga, nemam ~izmi~ki, nemam {noli~ki! Se' go laèla, a toj i' nosel. I koga do{ol saatot dvanaeset... posle 12 vampirite begaat, i koga se razdenilo, Mara ja otvorila vratata i gi zela ali{tata {to i' gi donesol vampirot, gi oblekla, se doterala ubavo, i petleto po~nalo da pee. Sabajlteto petliwata peat: -Kikiriku, na{a Mara promenata, nakitena. I taa ma}eata go slu{nala peleto i rekla: - Mol~i petle. Na{a Mara crevata na àbkata, glavata na kolot. I' se ~inelo deka ja izel vampirot. I koga se razdenilo, Mara oti{la doma. Koga ja videla ma}eata, i' rekla na Stojna: -Sega Stojne, i ti da otide{ vo vodenicata da somele{ bra{no, i da dojde{ promeneta, nakitena. 7

Vtoriot del od prikaznata e ekvivalenten na ostanatite

varijantii, t.e. vo nego ni e pretstavena neuspe{nata inicijacija na

lo{ata polusestra. Ovaa interesna varijanta e zna~ajna zatoa {to e edna

od retkite vo koi se spomnuva "baraweto bra~en drugar", izrazena preku

replikata na vampirot: "Maro, ajde da se zememe!", {to e znak na

podocne`niot stadium od pubertetskata inicijacija. Kako {to }e

vidime vo analiti~kiot del za ovoj tip prikazna, taa pred se' ni gi

ukaùva momentite na ranite fazi od pubertetskoto sozrevawe.

*4802 - Moma i vampir

Vo ramkite na ovoj podtip, inicijacijata na mladata heroina se

realizira niz sledniot stereotip. Taa e povtorno pratena od svojata

ma}ea da odi vo vodenicata da somele bra{no, pri {to i vo ovoj slu~aj se

realizira nejzinata sredba so ~ovekot - yver, t.e. vampir (koj e vo sièto

7 Ovaa varijanta ja dobivme od Vesna Petreska. Informator: Atanasovska Perka, rodena 1933. vo s.Bitu{e, Dolna Reka. Informatorkata ja nau~ila ovaa prikazna od nejzinata majka.

171

od [apkarev, nare~en Bajo8). Inicijaciskoto isku{enie se nagovestuva

vo samiot dijalogot, kade {to najeksplicitno gi sogleduvame raznite

zakani upateni kon mladata heroina.

"Bajo! [to se tie o~i na tebe?!" -"Tije o~i sfa no{ }a te puqaat!" -"Bajoo! [~o je taja usta na tebe?!" -"Taja usta sfa no{ }a te bakaaat!" -"Bajoo! [~o se tije zabi na tebe?!" - "Tije zabi sfa no{ }a te grizaat," - "Bajo {~o se tija raci na tebe?!" - "Tija raci sfa no{ }a te mesaat!" - "Bajo, {~o se tija nokti na tebe?!" - "Tije nokti sfa no{ }a te drapaat!" ([apkarev, 5, 1976:55-56)

Devoj~eto po pat na izmama uspeva da eskivira od tipi~no

inicijaciskite isku{enija, predo~uvaj}i ni na ovoj na~in nova

paradigma na edna uspe{na pubertetska inicijacija. Ovoj podtip e

dotolku pospecifi~en {to edinstveno vo nego ne stanuva zbor za nekoja

uslovna nagrada, koja bi go inicirala i povtornoto inicijacisko

isku{enie, imitirano od strana na negativniot, laèn heroj, - lo{ata

polusestra. Za razlika od AT 4802, site ostanati podtipovi se dviàt na

spomnatata relacija: isku{enie od koe nevino progonetata heroina

izleguva so skapocenite podaroci, {to gi motivira lo{ata ma}ea i

lo{ata polusestra za isto takvo, no sepak bezuspe{no imitirawe.

*4803 - Zlatnoto devoj~e 9

8 "Bajo i moma"- ([apkarev, 5, 1976, pr.br.29, str.55-56). 9 Varijanti na AT 4803 sre}avame vo slednite zbornici: - Verkovi}, 4, 1985, pr.br.121 'Ma}eata i nejzinata pa{terka", str.483-484. /vo ovaa varijanta go nema momentot na pozlatuvawe/. - MPr, kn.3, str.106, Kostursko. 450 I, II + *480 3 II (babata e zameneta so Gospod). - A. Popvasileva, 1996; pr.br.19; str.62-65. Vo ovaa ubavo raskaàna varijanta posledovatelno se javuvaat slednite te{ki zada~i: ma}eata i' dava na Mara Pepela{ka edno pup~e (lep~e) od pepel, koe ja nosi daleku preku ridot, kaj starata babi~ka koja berela koprivi. Prvoto isku{enie se odnesuva na trebeweto vo{ki i gnidi od glavata na babi~kata, za koi heroinata rekla deka se zlato i srebro. Potoa, e pratena da gi narani piliwata, od kade {to i' izleguvaat zmii i gu{teri. I kone~no za Veligden, babata i' gi

172

Vo varijantata koja ja sre}avame vo Zbornikot na [apkarev10,

naslovena kako "M'{~aa i pa{~erica" ili "[~o misli{ drugemu, ti

doo`da na glavata", ma}eata ja isfrluva pa{torkata od doma (poznatiot

~in od ovoj podànrot), i ja pra}a daleku vo edna planina, kade {to ovaa

naiduva na edna babi~ka. Tamu i' se slu~uvaat poznatite isku{enija kako

na pr., ona koga treba da odi da gi narani koko{kite i pilcite, i namesto

niv i' izleguvaat gu{teri, smokovi, zmii i sekakvi drugi gadovi -

([apkarev, 5, 1976:136). Po hrabroto i stameno spravuvawe so ovie gadni

stvorovi, koi se javuvaat vo oblik na inicijacisko isku{enie, babi~kata

i' se obra}a:

"Hajde, }erko, vlezi v odaa, otberi si eden kof~eg koj }e te bendisat, ta }e te pu{~am da si odi{ doma. Momi~kata vlegla vo odaata, i si odbrala edn najfetov i najn'ubaf kof~eg. Go krenala naramo i si o{la....Otkako si do{la doma, momi~kata otforila kof~egot. Koga {~o da vidit vo nego? - Toj bil poln zlato, srebro, bezceneti kamewa i sekakfi sk'pi raboti." ([apkarev, 5, 1976:236)

Vo kontekstot na ovoj tip prikazni slednoto isku{enie i' se

postavuva na lo{ata polusestra, koja shodno na pravilata od prikaznite

bezuspe{no go imitira potfatot na pa{torkata. Taka, lo{ata

polusestra biduva izedena od zmiite, gu{terite i drugite gadni

stvorenija.

Analogniot inicijaciski simbolizam, i soodvetnata tematska i

strukturna odlika na AT 4803 sre}avame i vo sledniot tekstualen prikaz

nasloven kako "Ma}eata i pa{torkata" (AIF, m.l.2380)11.

pokaùva dvata sandaka, i normalno Mara Pepela{ka go odbira neubaviot sandak, po {to usleduva poznatata scena - koga gi otkriva vnatre najubavite ali{ta. Vtoriot del od prikaznata e stereotipen, nejzinata lo{a polusestra Kaqa, bezuspe{no gi povtoruva inicijaciskite premreìja, pri {to zavr{uva so poznatoto scenario: "A Kaqa na{a, cerevata na peralnicata, koàta polna salama, tapan e napraven." (Popvasileva, 1996:65). 10 [apkarev, 5, 1976:235-238, pr.br.115. 11 Snimila: A. Popvasileva, na 12.5. 1977 vo s. Lubnica, Radovi{ko. Informator: Ruta Jovanova.

173

Isto kako i vo prethodno nazna~enata varijanta na sièto AT 4803

"Zlatnata devojka", i ovde stanuva zbor za toa kako ma}eata qubomorna

na svojata pa{torka ja pra}a vo planina kade {to ima eden kladenec.

Tamu se pojavuva figurata na edna babi~ka koja vo funkcija na

inicijaciski pokrovitel, moème da ja smetame za supstitut, t.e. za

poetska transformacija na maj~inata figura. I vo ovaa varijanta,

devoj~eto uspeva uspe{no da odgovori na te{kite postaveni zada~i, i

shodno na toa da gi dobie site skapoceni podaroci (ubava obleka) koi se

nao|ale vo crniot sandak, dodeka, nejzinata polusestra, koja odi po nea,

go odbira beliot sandak vo koj se nao|ale zmioi i gu{teri koi ja ubivaat.

Sega }e izloìme u{te edna interesna varijanta na "Zlatnoto

devoj~e":

"Si bile ma` i èna. Si imale edno dete, se vikalo Pepela{ka - Mara. Umrela majka mu na deteto i tatkoto i deteto ostanale. I zel druga èna tatkoto na detevo. I sedele, sedele i rekla ènata, maù, ne go sakam ova dete, aj odnesi go v planina. I devoj~eto oti{lo, i tamu gore ne{to svetelo. I devo~eto po{lo tamu, a tamu imalo edna stara baba. I devoj~eto ja zamolilo da ja pu{ti. A babata i' pokaàla dva sandaka i i' rekla: "Koj go saka{?" - Ovoj go sakam. Ama rekla babata, da ne go otvara{ na pat, tuku koj }e poi{ doma pred porta da go otvori{. I koga go otvorila, se' imalo tamu, zlatni prstewa, lan~iwa, fustani. I posle go pu{tila doma. " Koga go videla ova m}eata, toga{ taa ja pratila i nejzinata }erka da odi na toa mesto vo planina. No, koga stignala taa tamu, taa go odbrala vtoriot sandak vo koj se nao|ale zmii i smokovi. Ovaa varijanta e interesna spored nejzinoto finale, zatoa {to vo nego otkrivame edno malo otstapuvawe vo odnos na generalnata odrednica na ovoj tip. Ednostavno, namesto da zavr{i so epizodata vo koja se kazneti i ma}eata i nejzinata }erka, vo nea otkrivame interesen segment: po zavr{uvaweto na inicijaciskoto pate{estvie, i po vra}aweto doma, vsu{nost tatkoto i ma}eata ja zasakuvaat Mara - Pepela{ka. (AIF, m.l.2595)12

*4804 - Crnata volna

Narednata varijanta pretstavuva svoevidna simbioza od AT 4804

(Crnata volna) + 4802 (Moma i vampir), naslovena kako "Bela Mara". 13

12Snimil: Aleksandra Popvasileva na 2.11.1978, vo s. Vrboec, Prilepsko

174

"Bela Mara bila sira~e. Imala majka - ma}ea. I ona si donela edna nejna moma i ovaa ne ja sakala i~. I mu je dala volna bela i crna da odi da ja pere na rekata. I mu vika: - "Belata volna }e ja napravi{ crna, a crnata - bela." I sega momi~kata oti{la na rekata da ja pere. Kolko gi pere, belata - pobeluva, crnata pocrnuva. I se plakala tuka na rekata. I ispadnal eden dedo mu vika: -"Zo{to pla~i{?" - "E bre dedo kako da ne pla~am, mu vika; mi re~e mojta ma}ea da ja napravam crnata volna bela, a berlata - crna." -Ne pla~i, nu rekal, aj da dade Gospod belata - crna da se naprai, a crnata - bela da bide. I taa volnata se napravila taka, i ja zela ona i mu ja odnesela na majka mu. Taa koga videla, mu se naqutila u{te pove~ko. I sega mu vika: -Ti Bela Maro }e odi{ na vodenicata da te izede vampirot. I ovaa po~nala da si pla~e. Si mesila edna torti~ka od bra{no, edna torti~ka od pepel, si skr{ila tri jaj~iwa, kajganka si napravila. Si go zemala ku~enceto, si go zela i petlenceto i oti{la na vodenicata. I sega se stemnilo. Si ja skr{ila ona taa torti~kata od pepelta, pa si rekla: jas i taka }e si umram, pa od bra{no {to bila mu ja dadela na ku~enceto, kajgankata mu ga dadela na ma~enceto, na petlenceto, si gi izele, i si sede i si pla~e. I do{ol vampirot: Trop, trop, -Bela Maro, otvori! -[to da mu re~am, ku~ence, petlence, ma~ence? -]e mu kaè{ da otide na carot da mu ja zeme zlatnata pre}ia i zlatnite sandaci. I ovoj vampirot oti{ol kaj carot mu ja ukradnel i mu ja donesel. -Trop, trop, Bela Maro, otvori! Gi donesov {arenite sandaci i zlatnata pre}ia. -[o da mu kaàm, ku~e, petlence? -]e mu kaè{ da ode da mu gi zeme zlatnite pari na carot. E oti{ol, mu gi donesel zlatnite pari i pak mu vika: -Trop, trop, Bela Maro, otvori. Gi donesev i parite. I petlenceto viknalo: kikirigu, kikirigu, i si rekol vampirot, ako dojdat selanite, sega }e me utepat, i si izbegal od tamu, osamnal. I koga ispadna Bela Mara {to da vidi vnatre, si gi zema parite, zlatnite sandaci si gi tovarile na edno magarence, na edna koli~ka i trgnaa da si odat i tie ma~enceto, ku~enceto i petlenceto si zaminale napred. I oti{le, mu vikaat na ma}eata: -Bela Mara si ide so {areni sandaci, so zlatni pari! -Aj, pusto, na Mara od kol na kol mu se motani crevata. A mu vika i ma~enceto taka: Mjau, mjau, Bela Mara ide so {areni sandaci so zlatna pre}ia. -P'{, p'{. Na Bela Mara od kol na kol mu se motani crevata, I petlenceto taka mu vika: "Oj, Bela Mara si ide so {areni sandaci i so zlatni pare". I do{la Bela Mara. Koga videle ovie, sega ma}eata }e ja pu{ta i nejnata }erka da odi. E mu rekla: "[to si zemaja ti sestro?"

raskaùva: Cena Najdeska, od s. Vrboec, kaùva na 5 godini. 13Ubava varijanta na ovoj podtip sre}avame vo materjalite od AIF, - m.l.871.

175

Mu rekla: "Si zemav edna torti~ka od pepel, edna od bra{no i kajganka i ku~enceto, ma~enceto i petlenceto". I ovaa gi zela. I ve~erta odi ovaa tamo i si sednala ona kad se stemnalo. Si ja izela kajgankata, si ja izela torti~kata. Taa od pepelta mu ja dadela na ku~eto, na ma~eto i na petlenceto. I do{al vampirot: -Trop, trop, Bela Maro, otvori! -[to da mu kaàm na vampirot, ku~ence, ma~ence, petlence? -Kaì mu deka e torti~kata i kajgankata, taka da mu kaè{ I vampirot se ka~il na baxata, togaj taka imalo na starite ku}i, i mu rekla Bela Mara: -Lele dedo, {to golemi o~i imi{? -Tie ti ~inat Maro puq, puq, puq. -Lele dedo, {to golemi nokti imi{? -înat Bela Maro draz, draz, draz. -Lele dedo, {o golemi zabi imi{ -Tie ~inat Bela Maro, rus, rus, rus. Izripal, ja izel Bela Mara, od crevata od kol na kol. I ja ~ekaat da si dojde Bela Mara sabajleto, ama ja nema. Ku~enceto veli: av, av, av, na Bela Mara od kol na kol mu se motani crevata. Aj i ku~enceto taka, i ma~enceto mu kaùva, koga da ode majka mu - od kol na kol motani crevata na Bela Mara. E, taka e toa. (AIF, 2617)14 Ovoj interesen tekstualen prikaz go iznesovme vo celost, zatoa

{to pretstavuva edna od pouspe{no interpretiranite verzii. Sièto e

jasno. Vo nego sogleduvame cela serija isku{enija pretstaveni vo oblik

na nevozmo`ni i morni~avi zada~i: pretvorawe na belata volna vo crna,

isku{enie vo oblik na pro`deruvawe na heroinata od strana na

vampirot. Pritoa, vo dopolnitelnoto isku{enie (vo edna izrazna smisla

na Meletinski, 1969, 1971), a koe vsu{nost go pretstavuva dejstvieto od

4802 (pro`deruvawe od strana na Vampirot), ovde se javuvaat poznatite

nejzini pomo{nici - ìvotni: ku~e, ma~e i petle15, so ~ija pomo{ uspeva

da go naditri vampirot, da dobie skapoceni predmeti od carot i da si

dojde doma zdrava i ìva. Po ovaa scena, vo prikaznata usleduva i obidot

14Snimil: Aleksandra Popvasileva na 7.12.1978, vo s. Gradsko, Vele{ko. Raskaùva: Cana Finaeva, od s. Sara~inovo, Vodensko. 15 Tokmu ovoj tematski segment kade {to se javuvaat ku~eto, ma~eto i petleto, kako {to }e vidime vo analiti~kiot del na ovoj tip prikazni, e vo funkcija na poso~uvaweto na edna od najbitnite osobini koi treba da go zadovolat kriteriumot na pubertetskoto sozrevawe - spremnosta i sposobnosta na kandidatot da se griì za sebe i za svoite najbliski.

176

od strana na rodenata }erka na ma}eata, pri {to ishodot e poznat. Taa ne

e emocionalno dovolno sozreana, t.e. ja manifestira svojata sebi~nost

kon ku~eto, ma~eto i petleto, po {to "inicijaciskite pomo{nici" ne ja

pruàat svojata pomo{, so {to la`nata heroina zavr{uva vo stomakot na

vampirot. Vo nazna~enata varijanta go sre}avame poznatiot detaq: koga

ma}eata ja pra}a pa{torkata da odi kaj vampirot za da ja izede, ovaa

pravi 2 torti~ki, od koi ednata e od bra{no - koja {to im ja dava na

ma~eto, ku~eto i petleto, dodeka vtorata torta napravena od pepel ja jade

taa samata. Vo povtorenoto inicijacisko isku{enie, sprovedeno od

lo{ata polusestra (la`nata heroina), torti~kata od pepel im e ponudena

na "ìvotnite pomo{nici", dodeka vistinskata torti~ka od bra{no ja

jade taa samata.

4805 - Dvete devojki i mesecite16

Ma}eata ja pra}a pastorkata sred no} da odi po voda od kladenec

/izvor, ~e{ma/; da odi po ogan, ili pak na sred zima da odi vo gora po

jagodi i sl. Tamu devoj~eto sre}ava 11 maì i edna stara èna - t.e. 12

meseci vo godinata. Na pra{aweto koj mesec e najubav vo godinata, a koj

najlo{, taa odgovara deka sekoj mesec e od ubav poubav, i potoa tie ja

blagoslovuvaat altani da vadi od ustata dodeka zboruva. Koga potoa

doa|a na red lo{ata polusestra, normalno deka zavr{uva neuspe{no vo

svojata gramzliva ideja.

Vo varijantata koja ja sre}avame kaj Cepenkov17, devoj~eto e

prateno da odi na ~e{ma podaleku od gradot, i tamu gi sre}ava 11 maì i

starata èna - Marta. Sièto se razviva spored gore spomnatoto rezime.

16 Ovde bi ukaàle na edna ~udna varijanta (Popvasileva, 1996, pr.br.280), vo koja namesto dvete devojki, kako supstitut se javuvaat dve babi: ednata dobra, drugata polo{a. Bez ogled na potekloto na ovaa izmena, koja ne e predmet na ova na{e istraùvawe, scenarioto se odviva spored vostanoveniot redosled. Podobrata baba (uslovno zemeno - devojka) odi po drva vo planinata kade {to se sre}ava so dvanaesette palikarija /meseci/. Inaku, sièto e protokolarno. Po uspe{noto pate{estvie izvedeno od dobrata baba, koja {to se vra}a doma so liri, patot go prezema i lo{ata baba, koja biduva izedena od zmiite (1996:517-518). 17SbNU 8, str.224, No.1, "Devoj~eto i dvanaesete meseci".

177

Prikaznata zavr{uva so poznatata izreka: "Koj {to mu kopa grob na

drugogo, sam pa|a vo nego" (SbNU, 8:226; Cepenkov, 3, 1972:146; pr.br.97).

Vo ovaa smisla bi navele edna specifi~na varijanta (AIF,

m.l.49818), naslovena "Za trite jatrvi" vo koja doa|a do edno svoevidno

otklonuvawe od osnovnata za nas relacija: ma}ea - pastorka, no koja gi

zadru`va osnovnite parametri na ova inicijacisko isku{enie. Imeno, vo

nea stanuva zbor za trite jatrvi, od koi najmalata voop{to ne ja sakale i

ja terale no}no vreme vo zima da odi po voda na ~e{ma. Tamu, taa gi

sre}ava mesecite i blagodarenie na ume{niot odgovor taa e nagradena so

toa {to i' pa|aat napoleoni od usta.

***

Vo soglasnost so na{eto istraùvawe na tematskiot blok "Ma}ea -

pastorka", koj go pretstavuva najparadigmati~niot obrazec na ènskata

pubertetska iniijacija vo vol{ebnite prikazni (AT 480, 510 A, 709), i

koncentiraj}i se na prikaznata za "Dobrata i lo{a devojka" (AT 480),

~ii varijanti iznesovme, moème da go potvrdime slednoto:

Pred se', vo ovoj tip prikazna stanuva zbor za protagonistot

(heroinata koja {to ja doìvuva svojata inicijacija) i nejziniot

protivnik - antagonistot, t.e. lo{ata polusestra. Najednostavno, ovaa

prikazna moè da se podeli na dva dela: vo prviot del stanuva zbor za

heroinata i nejzinoto progonstvo od roditelskiot dom, potoa nejzinite

isku{enija, proverki, dodeka pak vtoriot del se odnesuva na

bezuspe{noto povtoruvawe na istite dejstvija od strana na lo{ata

polusestra (Jones, 1986:149). Edinstven isklu~ok od vostanovenoto siè,

pretstavuva podtipot AT 4802, vo koja kako {to vidovme ne se javuva

likot na lo{ata polusestra, pri {to ne doa|a do bezuspe{noto

imitirawe na osnovnoto inicijacisko scenario.

18 Snimil: G. Pajtonxiev, 1967 vo Bitola, informator: Trajan Sekulovski od s. Oblakovo.

178

Epizodata na zaminuvaweto na heroinata od nejziniot dom, koj

vidovme deka vo varijantite vo na{iot folklor, kako i vo ramkite na

svetskiot folklor, ni pruà eden vistinski varietet, na tematskiot

plan moèbi sugerira najraznovidni zna~ewa, dodeka pak na

strukturniot plan site varijantni re{enija imaat za ishod edno te isto -

site tie ni ja ozna~uvaat prvata faza, t.e. separacijata (vo van

@enepovska smisla), zaminuvaweto (spored Kembel) ili ednostavno, kako

{to smeta Stiven Xons - toa go ozna~uva po~etokot na nejzinoto

pate{estvie (1986:149-50). Sepak, ne smeeme da gi zaobikolime najnovite

teoretski sogledbi na folkloristite spored koi ovaa epizoda e

ekvivalent na nejzinoto progonstvo (v. WF, 1993, no.1). Razli~nite

ilustrativni motivi na epizodata koja {to go ozna~uva nejzinoto

zaminuvawe, sogledano vo ramkite na svetskata folkloristika gi

vklu~uva slednite mo`nosti: taa e pratena po ogan; taa e ostavena na

nekoe osameno, napu{teno mesto; taa e frlena preku most ili pak e

turnata vo bunar, pratena da najde hrana, drva, ovo{je ili cve}e na sred

zima, kako i mo`nosta da e pratena da bara soprug (Jones, 1986:149).

Inaku, ve}e gi izloìvme analognite mo`nosti za progonstvoto na

heroinata koi gi sre}avame vo na{iot folklor (odewe vo vodenica,

sredba so vampirot, pra}awe daleku vo nekoja napu{tena planina, odewe

na reka, izvor, kladenec i sl.), koe se realizira vo t.n. liminalno, gluvo

vreme (no}no vreme, to~no na polno} i sl.).

Vtorata epizoda se odnesuva na nejzinite isku{enija i probi koi

{to go oblikuvaat nejzinoto inicijacisko pate{estvie, ili {to na eden

impliciten inicijaciski jazik zna~i "pra}awe vo drugiot svet". Pritoa,

taa doa|a vo kontakt so najraznovidni su{testva, lu|e ili ìvotni (ma~e,

ku~e, petle), na koi {to taa im ja pruà neophodnata pomo{. Osnovnata

nitka vo ovaa epizoda e sodràna vo faktot deka site ovie su{testva

baraat pomo{ i deka heroinata e zrela, t.e. sposobna da odgovori na ova

barawe.

179

Epizodata vo koja doa|a do sredba, vsu{nost ja navestuva slednata,

najva`na epizoda vo koja doa|a do vistinskata realizacija i izvedba na

site traumati~ni i ma~ni isku{enija, koi{to na{ata heroina mora da gi

izdrì edno izvesno vreme.

Slednata, ~etvrta epizoda se odnesuva na steknuvaweto na

nagradata na heroinata i nejzinoto vra}awe doma.

Sledniot del od prikaznata, spred Xons ja pretstavuva vtorata

polovina od dejstvieto na AT 480, kade {to sièto se fokusira okolu

neuspe{noto imitirawe na isku{enijata i re{avaweto na te{kite

zada~i od strana na lo{ata polusestra, inaku, motivirani od ~inot na

bogatoto nagraduvawe, {to go steknuva pa{tokata. Jasno, kaj lo{ata

polusestra po~nuva da se javuva zavist, i shodno na toa se javuva èlbata

da gi povtori site aktivnosti prethodno prezemeni od pastorkata. Taka,

petata epizoda ja pretstavuva tokmu spomnatata motiviranost na lo{ata

polusestra kon izvr{uvawe na nejzinite pate{estvija. Narednite dve

epizodi go pretstavuvaat direktniot opozitiv na vtorata i tetata

epizoda, normalno, zatoa {to e vo pra{awe tokmu lo{oto i zavidlivo

su{testvo. Taka, vo poslednata epizoda go sre}avame kaznuvaweto na

lo{ata polusestra, pri neuspe{niot obid da go imitira inicijaciskoto

pate{estvie na glavnata heroina (vidi: Jones, 1986:151-152). Vsu{nost,

nie pojavata na vakvoto inicijacisko isku{ie i ja narekuvame

"neuspe{no", imaj}i vo predvid deka lo{ata polusestra ne e sposobna da

go mine patot na svoeto sozrevawe.

So pomo{ na komparativnite sogledbi na ovoj tip prikazna,

inicirani pred se' od Roberts (koj zima vo predvid nad 900 verzii, 1958),

potoa sistemati~noto istraùvawe izvr{eno od strana na Xons (1986),

kako i na{ite materjali doa|ame vo soglasnost so odredbata na Xons deka

ovaa prikazna ima dosta odredena narativna simetrija koja {to e

integralna na nejzinata egzistencija vo usnata tradicija (pred se'

mislime na najnovite terenski istraùvawa na terenot na Makedonija).

Taa go prati modelot na natprevaruva~kite epizodi: zaminuvaweto na

180

heroinata, sredbata, ispolnuvaweto na te{kite zada~i kako i

isku{enijata voop{to, potoa - scenata na nagraduvaweto na mladata

heroina, koi se duplirani od strana na antagonistot - vo vtorata

polovina od sièto, so bitnata razlika - namesto nagradata sega usleduva

kaznuvaweto na lo{ata polusestra. I ovde moème u{te edna{ da go

rezimirame poznatiot i re~isi univerzalen stav za ritualnata shema

vostanovena od van @enep: separacija, inicijacija i vra}awe vo domot,

pri {to vra}aweto e proprateno so promenata na statusot. Ednostavno,

site proverki, isku{enija i maltretirawa za svoja cel go imaat

preminot vo povisok status. Spored Xons, vakvite transformacii na

isku{enikot se mnogu jasno izrazeni kako na materjalniot taka i na

fizi~kiot plan (Jones, 1986:152). Isto taka e mnogu o~igleden stavot deka

povtorenoto scenario od strana na lo{ata polusestra ni svedo~i za edna

inicijacija koja{to e predodredena za neuspeh (isto:152).

No, sepak, ovaa prikazna gi prezentira dvete potragi: ednata -

uspe{na na protagonistot i neuspe{nata na antagonistot. Vo edna vakva

smisla, Xons e potpolno vo pravo koga smeta deka ovaa potraga e

ekvivalent i pretstavuva prikladna metafora za li~noto razvivawe na

mladata devojka. Taa e vo potraga po nejzininata nova uloga vo ìvotot,

po nejziniot identitet kako èna. Vakvata potraga korespondira so

tipi~nite pote{kotii koi {to mladata devojka gi ima za vreme na

doìvuvawata vo procesot na nejzinoto rasnewe i sozrevawe (Jones,

1986:153).

Kako {to }e imame mo`nost rezimirano da zaokru`nime i za

ostanatite tipovi prikazni koi ni govorat za ènskata pubertetska

inicijacija, osobeno vo relacijata: ma}ea - pa{torka, ednostavno }e

vidime deka vakvite momenti korespondiraat i so drugite tipovi

prikazni, koi gi sre}avame vo makedonskata narodna knièvnost. No, ona

{to treba da go imame vo predvid, analiziraj}i gi site poso~eni tipovi

prikazni, e nesomneniot fakt deka edinstveno vo AT 480 stanuva zbor za

ranata faza od pubertetskata tranzicija. Faktot deka heroinata po

181

nejzinoto vra}awe vo domot ne naiduva na bra~en soprug (za razlika od

drugite prikazni za ènskoto sozrevawe - Pepela{ka /AT 510 A/ i

Sneàna /AT 709/), ni svedo~i za toa deka sekako vo ovaa prikazna

stanuva zbor za raniot stadium vo sozrevaweto na mladoto devoj~e, koga

devojkata e vo proces na prilagoduvawe na novite socijalni ulogi i

odgovornosti. Ultimativno, opi{uvaweto na nejzinoto uspe{no

izvr{uvawe na potragata, isku{enijata (nejzinoto izvr{uvawe na

odredeni socijalni odgovornosti i zada~i), se javuva vo funkcija na

re{avawe na pote{kotiite koi{to taa gi ima za vreme na nejzinite

isku{enija. Toa na kraj i' pomaga da stane eden ramnopraven i uspe{en

vozrasen ~len vo nejzinata zaednica.

Ovoj tip prikazna go izdvojuvame, ne samo poradi opi{uvaweto na

uspe{nata inicijacija koja ja preìvuva na{ata heroina, tuku

ednostavno od pri~ina {to vo nea e mnogu zna~ajno pretstaven odnosot:

uspe{na (vistinska) - neuspe{na (kvazi-iniciajcija). Kako {to toa

interesno go zabeleà Xons (1986), ednostavno vo ovaa prikazna -

va`nosta za audiencijata (mladite deca koi se vo procesot na svoeto

pubertetsko razvivawe i sozrevawe), ne ja igraat samo procesot na

inicijacijata so nejzinite nazna~eni osnovni fazi: separacijata,

inicijacijata i vra}awe, tuku, pred se' izrazeno na tematski plan -

va`nosta e izrazena tokmu so ~inot na povtorenoto dejstvie na

inicijaciskiot model. Taa ni go prezentira karikiraniot opis na

pravilnata i nepravilna socijalizacija za da go ohrabri i pottikne

deteto da go sledi pravilniot model. Osven toa, preku vakvata

dihotomizirana karakterizacija na dvata pohoda, prikaznata nudi

polariziran pogled na svet, kade {to zloto e kazneto, a dobroto -

nagradeno. Taka, spored Xonsonoviot strukturalen model, ovaa prikazna

dava nekoi osnovni tematski asocijacii koi se relevantni za procesot na

razvivawe na mladite devoj~iwa (1986:153).

182

Osven Xons, inicijaciskata shema vo ovaa prikazna ja otkrivaat i

mnogu drugi folkloristi (Roberts, 195819; Meletinskij 1969, 1971; Levinton

1982; Becker, 1990; i dr.). Ova ne' naveduva na konstatacijata na Elijade,

potvrdena od Liti, deka samata recepcija na vakvite vol{ebni prikazni,

pretstavuva svoeviden ~in na inicijacija. Sega povtorno se navra}ame na

ve}e poso~eniot moment koj na izvesen na~in ja definira inicijacijata

vo ova na{e moderno vreme. Vsu{nost, so samata recepcija, mladata

audiencija bez da bide svesna, doìvuva svoevidna inicijacija, paralelna

na onaa niz koja pominuvaat protagonistite od vol{ebnite prikazni.

Vo smisla na ukaànite momenti koi gi smetame za relevantni pri

istraùvaweto na inicijaciskiot fenomen vo ovoj tip prikzna, samo bi

go navestile i faktot deka raznoobraznosta na problemite na koi {to

naiduva heroinata i koi {to mora da gi re{i za da go pomine uspe{no

svojot proces na sozrevawe, a koi ni se predo~uvaat vo raznite varijanti

na AT 4801-5, ni dava za pravo da gi protolkuvame kako raznoobraznost

koja devoj~iwata navistina ja doìvuvaat vo periodot na nivniot

pubertet. Na toj na~in i go opravduvame postoeweto na raznoobraznite

varijanti na ovoj tip prikazna.

Zna~i, vo ovoj tip prikazna eksplicitno ni se ukaùva deka

stanuva zbor za pomlado devoj~e koe kopnee po emocionalnoto

usoglasuvawe i odobruvawata od strana na roditelskata figura, za

razlika od Sneàna i Pepela{ka, kade {to go sre}avame ne{to

podocne`niot razvoj na pubertetot i adolescencijata, vo koi heroinata e

vo potraga po seksualniot, t.e. bra~en drugar. Ednostavno, kako {to

pravilno go zabeleà toa Xons, ovaa na{a mlada heroina se nao|a na

prviot stadium od nejzinata socijalizacija - kade {to treba da gi otkrie

19 Inaku Roberts vo negovata studija posvetena na tipot AT 480 go ozna~i AT 4801 kako arhetip na ovoj tip prikazna. Negovoto nabrojuvawe na sedumte elementi, koi toj gi gleda kako najkarakteristi~ni, vsu{nost ja pretstavuvaat osnovnata forma na ènskata inicijacija. Me|utoa, samiot Roberts ne be{e svesen za ovaa relacija, taka {to podocne`nite folkloristi go otkrivaat ova zna~ewe, kako na primer Beker (1990:58).

183

osnovnite pobaruvawa na zrelata odgovornost kako preliminaren ~ekor

kon sopstvenoto sozrevawe (1986:154-155).

Vo kontekst na analizata na ovoj tip prikazna, morame da

spomneme deka vo nea, kakov {to e vpro~em slu~ajot vo site ènski

inicijaciski prikazni, ednostavno, isku{enijata i zada~ite koi {to i'

se postavuvaat na heroinata i koi {to mora uspe{no da gi sprovede

vsu{nost gi tematiziraat osnovnite doma{ni aktivnosti: predewe i

miewe (vo verzijata: bela i crna volna), ~istewe, donesuvawe voda

(re~isi vo site varijanti od AT 480) i sl. Vakvite dnevni aktivnosti se

neophodni za uspe{noto izvr{uvawe na sekojdnevnata egzistencija, pri

{to e sosem o~igledno ~uvstvoto deka heroinata ne ja poseduva

odredenata sposobnost da gi izvr{i vakvite zada~i (Jones, 1986:155), i

zatoa se javuvaat raznovidnite inicijaciski pomo{nici.

Vtoriot tematski segment e fokusiran na razvivaweto i

rasneweto na heroinata doìveano pred se' na planot na seksualnosta.

Me|utoa ona {to sakame da go potencirame vo ovoj tip prikazna, a {to

ve}e go sogledavme, se odnesuva na slednoto: vo nea ne stanuva zbor za

qubopitnosta i otkrivaweto na seksualnosta na sprotivniot pol,

izrazena preku motivot na barawe na bra~niot drugar, tuku pred se'

prikaznata ni kaùva za otkrivawe na sopstvenata seksualnost na

mladata heroina, koja {to se nao|a vo najranata faza od pubertetskoto

sozrevawe.

Spored psihoanaliti~arskata tendencija vo istraùvaweto na

ovie prikazni, ènskiot seksualen simbolizam se otkriva preku

motivot nosewe voda vo sito, re{eto, vedro, i sl., {to korespondira so

na{ata pretpostavka, deka ovoj segment metafori~ki go odrazuva

zapoznavaweto na sopstvenata seksualnost kaj mladite devoj~iwa. I

pokraj postoeweto na, za nas ekstremnite psihoanaliti~ki tolkuvawa od

tipot na Geza Rohajm (1953:84-96), spored kogo vretenoto ja odrazuva

qubopitnosta kon otkrivaweto i zapoznavaweto na ma{kata seksualnost,

nie sepak go zadrùvame na{iot stav deka ovaa prikazna tematski se

184

fokusira na otkrivaweto na sopstvenata seksualna diferencijacija i

identitet, imaj}i gi pred se' na um nazna~enite momenti vo vrska so

ènskata produktivnost.

Tretiot simbolizam, koj go otkrivame vo pubertetskata

inicijacija od At 480 se odnesuva na edna izvesna anksioznost na

devoj~eto a propo su{tinskata promena na ìvotot. Ovoj topos go

otkrivame preku simbolizmot na kola~iwata /lep~iwata/ koi{to gi

pravi na{ata heroina koga trgnuva na svoeto inicijacisko patuvawe.

Slikite ni ja ilustriraat nejzinata percepcija na tranzicionata

priroda na ~ove~kiot ìvot, dotolku pove}e {to, kako {to smeta Xons,

lep~eto ja pretstavuva samata su{nost ili bitieto na ìvotot, koe se

pojavuva za da go odloì nejzinoto sfa}awe, razbirawe (Jones, 1986: 156).

êtvrtiot simbolizam e skoncentriran okolu stravuvaweto na

mladite devoj~iwa deka }e bidat otfrleni od roditelite, {to vo

prikaznata ni se manifestira preku epizodata na progonstvoto na

mladata heroina i nejzinata faza na izolacija koja{to ja pominuva vo

napu{tenite, marginalni mesta: planina, {uma, pra}awe na kladenec,

~e{ma ili pak vo vodenica to~no na polno}. Sepak, na fenomenolo{ki

plan, ovaa faza na marginalizacija ni go implicira fenomenot na

privremenata inicijaciska smrt, so cel da se realizira povtornoto

ra|awe na nevino progonetata heroina vo oblik na zrela devojka.

Varijantata vo koja heroinata e pratena kaj starata baba vo

planina, na nekoj na~in ne' asocira na toa deka celta na nejzinoto

inicijacisko pate{estvie e tokmu sredbata so figurata na majkata.

Spored Xons, raznite figuri koi gi sre}avame za vreme na progonstvoto

na heroinata, t.e. za vreme na nejzinata izolacija vo {uma, planina i sl. -

vo oblik na samovili, baba /babi~ka/, dedo, potoa xinovi, kanibali,

xuxiwata i sl., pretstavuvaat samo poetski transformacii na figurata

na tatkoto ili majkata (Jones, 1986:154), so {to vo odredena smisla

moème no i ne morame da se sloìme.

185

Sega bi se navratile na simbolite na edno sozrevawe. Me|u

brojnite spomnati momenti koi ni se ukaùvaat kako specifi~ni sliki

vo procesot na sozrevaweto - na planot na fizi~koto, moralnoto,

psiholo{koto i seksualnoto odnesuvawe, sega bi go spomnale i

su{testveniot znak koj ja markira zrelosta, koe e izrazeno preku

sposobnosta za grièwe za samiot sebe si, no i za nekoj drug. Toa go

uo~uvame vo sekvencite vo koi heroinata gi neguva, t.e. hrani nejzinite

pomo{nici: ma~eto, ku~eto i petleto; potoa vo sekvencata vo koja gi

trebi vo{kite i gnidite od kosata na starata babi~ka; kako i hraneweto

na piliwata i sl. Site spomnati alternacii pretstavuvaat proverka na

nejzinata spremnost i odgovornost so koja{to }e mora da raspolaga

zazemaj}i ja pozicijata na edna zrela li~nost. Vakvata epizoda

metafori~ki se odnesuva na maturacijata i sposobnosta da se ispolnat

barawata na zrelosta. Ottamu, site postaveni pre~ki, vo oblik na te{ko

ispolnitelni ili pak suludi zada~i gi tolkuvame edinstveno kako

testirawe na socijalnoto razvivawe i sozrevawe na heroinata.

So ogled na faktot deka receptorot na ovoj tip prikazna

pretstavuva mladata audiencija, samo bi go povtorile spomnatiot stav

deka inicijaciskata shema vo prikaznite mnogu vlijae i vrz sozrevaweto

na taa mlada audiencija. Ottamu, ovaa prikazna im pruà nekolku

korisni soveti na mladite lu|e. Gi u~i kako da bidat samostojni, kako da

se odnesuvaat so nivnite bra}a i sestri, kakov stav da zazemat vo nivnoto

dru{tvo kako i vo nivniot svet. I ne e voop{to neo~ekuvano toa {to

ovaa prikazna se osvrnuva na edna specifi~na kategorija na ~ove~ki

bitija - t.e. mladite devoj~iwa, sogledani od aspekt na nivnoto

pubertetsko sozrevawe. Osoznavame deka inicijaciskata paradigma ja

igra glavnata uloga vo kompozicijata na ovoj tip prikazna.

Vsu{nost, so pomo{ na komparativnoto istraùvawe na

razli~nite verzii na 480 1-5, od edna strana, kako i so pomo{ na

simboli~kata analiza na nejzinite tematski segmenti, se obidovme da

dokaème deka site tie se pridrùvaat kon specifi~nata inicijaciska

186

sr` i struktura. Zna~i, vakviot priod ni ovozmoì edno zna~ajno

proniknuvawe kon latentnite poraki koi {to ovoj tip prikazna gi nosi,

i koe najrezimirano treba da bide sodr`no vo nocijata na procesot na

sozrevaweto.

b. Pepela{ka - AT 510 A, B20. Kako sledno pole na na{eto istraùvawe se javuva tipot AT 510

A, B, za koj e vostanoveno od strana na najpoznatite svetski folkloristi

deka go pretstavuva paradigmatskiot obrazec na nevino progonetata

heroina. Za varijantata A dovolno e da se ukaè na istraùvaweto na

Dandes, koj objavi cel zbornik posveten na ovoj topos nasloven kako

Cindarella. A Casebook (1983), potoa }e go spomneme trudot na Daniela

Perko isto taka posveten na ènskata inicijacija vo

severnoitaljanskite varijanti na Pepela{ka (1993), kako i

monografijata na Margarita Ksantaku (1988) Cendrillon et ses seures

cannibales. Od druga pak strana, vo ponovo vreme, na podtipot 510 B

osobeno vnimanie mu ima posveteno Nikolaizen vo negovata studija "Why

Tell Stories About Innocent, Persecuted Heroines?" (1993:61-71). Normalno,

ekvivalentite na na{ata Pepela{ Mara, t.e. Pepela{ka se vo svetot

poznatite Cinderella - 510 A, odnosno Cap o'Rushes - 510 B. Vo ovoj kontekst

bi gi spomnale i kondenziranite op{ti zaklu~oci okolu dvata podtipa

AT 510 A, B, predo~eni od strana na Rajner Veze (Rainer Wehse), koj dava

20 Dol`ni sme vo samiot voved da dademe edno nu`no objasnuvawe, vo odnos na naslovenata tema vo smisla na slednoto: imeno, podtipot 510 B ne spa|a vo tematskiot krug na prikaznite od tipot "ma}ea - pa{torka", od ednostavna pri~ina {to vo ovoj slu~aj kako progonitel se javuva figurata na incestuozniot tatko. Me|utoa, na{ata opredelba ovoj podtip prikazna da go analizirame vo ova poglavje, be{e obuslovena od idejata komparativno da bide sogledano su{tinski razli~noto odnesuvawe kon progonstvoto, kade {to Pepela{ka (AT 510 A) go pominuva svojot inicijaciski period vo oblik na pasivna `rtva, dodeka pak Momata vo zlatniot sandak (AT 510 B), pretstavuva eden biten ~ekor kon nadminuvaweto na "pozicijata na pasivnata `rtva", sprotivstavuvaj}i mu se na incestuozniot tatko.

187

presek na najzna~ajnite istraùvawa posveteni na Pepela{ka (EM, 3,

1979:39-57, Cinderella)21.

Vo sklad so ispituvaweto na inicijaciskiot moment vo ovaa

prikazna, se javuva i tipskoto opredeluvawe, i karakterizacija na ovoj

lik, pred se' vrz osnova na univerzalno vospostavenata relacija na

antroponimot i ogni{teto, t.e. pepelta. Re~isi vo celiot svetski

folklor heroinata e nare~ena Pepela{ka: Cindarella, Cendrillon,

Aschenputtel, Stahtobouta (gr~ki), Conza senare i Cuzza senare (italijanskite

verzii) itn.

21 Vo ovaa smisla, rezimirano bi ukaàle na nekoi pozna~ajni tolkuvawa na prikaznata za Pepela{ka. Vo osnova na sekoja golema rabota {to se odnesuva na prikaznite, i koja se trudi da gi prikaè prikaznite od nau~no teoretska gledna to~ka stoi Cindarella koja se identifikuva ~esto kako Aurora, koja pretstavuva simbol za "la bonne Fortune" vo promena na goi{nite vremniwa. Pol Sentiv, Pepeal{ka ja doveduva vo vrska so arhajskite praznici i rituali. Fon Bajt pepelta ja tolkuva kako pra{ina vo smisla na anti~kiot i crkovniot izraz. Eden memento na zemjinoto minato, me|utoa, pepelta kako materija od koja e sostaveno ~ovekoveto telo, onaka kako {to ni e toa dadeno vo bibliskoto zna~ewe. Simbol na edna du{evna funkcija koja e povrzana so htonskiot svet. Smrtta na majkata, za Pepela{ka pretstavuva prekinuvawe na postoewe na pozitivnata slika za majkata. A ma}eata i lo{ite polusestri gi pretstavuvaat glavnite figuri na nejzinata vistinska li~nost, preku povladuvawe. Tatkovstvoto se nao|a vo potsvesnoto, toa e potsvesno orientirano i e manifestirano so pomo{ta na animusot, ili pak preku drvoto koe izniknuva od mestoto kade {to se zakopani koskite na majkatata na Pepela{ka. Fokusot na sevo ova, vo su{tina zna~i vospostavuvawe red vrz haosot koj proizleguva od vrednosta i bezvrednosta. H. Bauzinger se pridrùva kon totalnoto psihologizirawe, koe vodi kon neutralizirawe na simbolite preku mnoguzna~nosti. So ovaa prikazna Betelhajm smeta deka e ponudena mo`nost da se nadminat vnatr{nite konflikti na mladite deca. Ova mislewe e donekade koincidirano i prezentirano od strana na SS Xons, koj, kako {to vidovme vo analizata na AT 480 go smeta istoto. Zna~i, moème da se soglasime so stavot na Betelhajm deka ne postoi druga prikazna koja tolku ubavo go prikaùva ìvotot na decata i podocne`niot seksualen rivalitet. Devoj~eto koe se identifikuva so Pepela{ka najdobro gi ~uvstvuva poniùvawata i bezvrednostite prisutni vo prikaznata, pri {to so pomo{ na prikaznata deteto se osloboduva od niv i gi nadminuva. Bitieto kako àri{na, sredi{na to~ka na domot (simbolot na majkata), Betlhajm go stava vo sprotivnost so drugite paralelni zna~ewa i so dol`nostite kako odredena pozicija, a vo isto vreme kako simbol na instinktivnata sloboda koi vo ovaa prikazna pravilno se izrazuvaat. Vo su{tina frojdisti~kite analizi i tolkuvawa ne se pokaàa kako nepravilni: kondurata kako simbol na vagina, begaweto od zabavata kako obid na mlade{tvoto fateno vo svojata edipova faza. F. Lenc na prikaznite im dava hristijansko-antropozofi~na du{a so edna osnovna tema na "sebenao|awe", sogledano kako edinstvena mo`nost (v. Wehse, 1979:50-52). Vo sklop na mnogute avtori koi mu se posvetija na fenomenot "Pepela{ka" od najrazli~ni agli na posmatrawe bi gi navele i Luc Rorih vo negovata kniga Märchen und Wirklichkeit, kako

188

Vo varijantata koja {to }e ja izloìme - ([apkarev, 5, 1976,

pr.br.28 -Mara Pepela{ka se ~init carica, AT 510 A)22, majka i' na Mara

se pretvorila vo krava, zatoa {to Mara, predej}i zaedno so drugarkite,

ne uspeala da ja ispolni dol`nosta /postavena od majka i'/ - da isprede

eden tagar kadeli vo rok od eden den. Vo me|uvreme tatko i' se preènil

so druga èna, i ma}eata na Mara mu naloìla da ja zakole kravata i da

jadat od toa meso. Bidej}i toa ne bila vistinska krava, tuku pretvorenata

majka na Mara, taa gi sobirala sekojdnevno koskite od jadeweto i gi

~uvala kaj ogni{teto.

"Koga rastavjala sofrata, taja koskite od mesoto ne 'i frlala na p't da 'i jadeet ku~iwata, a'i sobirala, ta 'i zapretfela vo klanikot23, vo pepelta. Sekoga Mara taka ~inela i, ot àq za majka si, nigde ne izlegvala od doma, a sfe kraj ogni{te si sedela, kako vo pepelta da bila i taja zapretana, ta zato'a m'{~a'ata je ja prekarvela: "Mra pepela{ka". ([apkarev, 5, 1976:53) Eden den koga trebale da otidat na nekoja svadba, Mara ja odbila

pokanata na svoite roditeli i ostanala doma da gi ~uva koskite od majka

i'. Me|utoa, za mig koskite se pretvorile vo najubava obleka i zlatni

konduri. Taka, Mara se preoblekla vo najubavoto ruvo, i koga stasala na

svadbata i se fatila na oro nikoj ne moèl da ja prepoznae koja e, pa duri

ni nejzinite roditeli. Koga izigrala nekolku ora, brgu se vratila doma,

se presoblekla vo starata obleka, novata ja sokrila i sednala vo stariot

ambient - pokraj ogni{teto i pepelta. Koga se vratile roditelite od

i trudot na Suzan Tomas "Cinderella" and the Phallic Foot: The Symbolic Significance of the Tale's Slipper Motif (1995:19-31). 22 [apkarev, 5, 1976; pr.br.28, str. 52-55.(Varijantata e od Ohrid). - Verkovi}, s.205, Br.78, Solunsko. Istata prikazna e dadena vo T. Sazdov, Makedonska narodna literatura, Skopje 1988, Mara pepela{ka, str.147-150. - AEIM 873, s.14, Veles. *480 I, II + 510 A IV. - Janaki Strezov, pr. br.28, Mara pepela{ka se ~init carica. - AIF, m.l.752 "Ma}ea kako tu|i deca ne ~uva", informator: Angelina Kitanova Ili} od Ogut, Krivopalane~ko. Snimil: Simo Mladenovski vo Matej~e, 1969. AIF, m.l.485 "Mara Pepela{ka", informator: Cvetkovska Duna od Novaci, Bitolsko. Snimil: G. Pajtonxiev vo Novaci, 1967. 23 Klanik = mesto pred ogni{teto vo starovremskite selski ku}i.

189

svadba, i' raskaàle na Mara kolku bile v~udonevideni od edno mnogu

ubavo devoj~e oble~eno vo prekrasna ruva:

"Mori Maro, }erko! Ne dojde ti na brak, da vidi{ edno ~udo po~udeno: {to dojde edna momi~ka, promenata sfe vo svetli ruti{~ a i so zlati ~evli; od vratata vleze i pra'o na tanec na oro se fati; igra, igra i pak so brzina si otide; site se po~udifme na nejzinata uba'ina, na nejzinite ruti{~a i horoto nejzino." ([apkarev, 5, 1976:54) Mara tri ve~eri po red se presoblekuvala vo ubavoto ruvo i odela

na tanec, pritoa nikoj da ne ja prepoznae. No, tretata ve~er, brzaj}i nakaj

doma, da ne ja prepoznae tatko i', i' padnal edniot zlaten ~evel vo voda,

koga tr~ala po mostot. Od sjajot na zlatniot ~evel nikoj ne moèl da pie

voda od rekata, i zatoa carot objavil oglas da se najde sopstvenikot na

~evelot. Koga do{ol red na Mara Pepela{ka, ma}eata se izjasnila deka

ne moè takva partalka da nosi takov ~evel. Otkoga sepak go probala, i

se otkrilo deka nejze najmnogu i' odgovara, carot ja zel Mara za svoja

carica i ja presoblekol vo najubavi carski ali{ta.

"Toga carot si ja zel za carica i taa si izva'ila zapretanite vo klanikot uba'i ruti{~a i si se promenala kako vistinska carica. Ete taka na{a Mara pepela{ka se storila carica" ([apkarev, 5, 1976:55)

Samo za sporedba bi ukaàle na nekoi mali divergencii vo odnos

na izloènata varijanta i onaa od Verkovi} (4, 1985, pr.br.78).

Pred se' bi ja spomnale vovednata epizoda od ovaa varijanta, vo

kontekst na ispolnuvaweto na onie ènski aktivnosti, koi vo ènskite

prikazni pretstavuvaat metafora za ènskoto pubertetsko sozrevawe.

Vo niv ja otkrivame izvonrednata analogija so obrednite

aktivnosti koi {to gi vr{at mladite devoj~iwa vo institutot nare~en

"ku}arica", kade {to go sogledavme procesot na ènskoto zadevoj~uvawe.

Vsu{nost, vo ovaa varijanta heroinata e pretstavena kako mrzlivo

devoj~e, za smetka na {to i' e izveden prekarot "pepela{ka", i kako kazna

190

na toa - majka i' e pretvorena vo krava - inaku, poznatiot pomo{nik -

daritel.

"Kom{iite toga{ imale adet: letoto klavale slama kato vr{ilo ta zapaluvaha, ja parakamnovale da im sveti. i taja moma sos majka i' ho`dala kata ve~er da parakamnova, da prede v'lna; i momata se nau~ila sama ho`da{e na parakav sos dru{kite i' da prede. Ta ona ne prede{e, tuku se buta{e se' netre na pepelot, sede{e; ve}e ja beja izvadile edno ime - kutra pepela{ko! Dru{kite i' na peza ja zemale, hem ja veleha: -Varaj, kutra pepela{ko, ne prede{, qu se buta{ netre na pepelot, ama dilmi ne prede{, majka ti da stane krava! (Verkovi}, 1985, 4, str.362)

Kako {to ve}e spomnavme vo poglavjeto posveteno na reliktnite

oblici na ènskata pubertetska inicijacija, kade {to gi opi{avme

"ku}aricite", a vedna{ do niv go navestivme simbolizmot na

"predeweto", povtorno moème da go spomneme op{toprifateniot stav

deka "predeweto" ja pretstavuva paradigmata na ènskata produktivnost.

Vo taa smisla gi naveduvame istraùvawata na Xek Zajps (1993), a pred

se' otkritijata do koi {to do{la Troj{-Diter (Treusch-Dieter) koja {to

analiziraj}i ja evolucijata na predeweto vo periodot od nekolkute veka

pred na{a era pa zaklu~no so 19 vek tvrdi deka predeweto kako

umetni~ka forma ja izrazuva ènskata invencija i pred se' nejzinata

produktivnost (Zipes, 1993:50). Vo sekoj slu~aj, imaj}i go soznanieto za

va`nosta i tematiziranosta na segmentot na "predeweto" vo

makedonskata narodna kultura, i nejziniot odraz vo vol{ebnite

prikazni, nie nanovo }e mu se navratime na simbolizmot na predeweto,

normalno vo onie konteksti vo koi {to ja sogleduvame negovata va`nost.

Epizodata okolu nejzinoto inicijacisko isku{enie e sli~na na

onaa kaj [apkarev, zna~i, isto taka se odviva za vreme na ne~ija svadba vo

seloto, pri {to zlatniot papauc go gubi vo sekvencata koga go poi kowot

vo bunar. Potoa usleduva epizodata koga carskiot sin go vadi zlatniot

191

papuc od bunarot, ja {eta celata zemja se' dodeka ne go najde i vtoriot

papuc kaj Mara vo jasilot, so {to re{ava da ja zeme za svoja èna.

Vo spomnatite varijanti na [apkarev i Verkovi}, heroinata e

sama. Mara Pepela{ka nema nitu rodeni sestri, nitu pak polusestri.

Moèbi e najzna~aen vovedniot del, vo koj majka i' se pretvora vo krava,

~ii koski taa revnosno gi ~uva po izvr{eniot "obreden kanibalizam" od

strana na tatkoto i ma}eata. Za razlika od ednata gr~ka varijanta na

Stakhtobouta (Pepela{ka), vo koja stanuva zbor za isklu~itelna

intraparentalna antropofagija, (ili poprecizno matrifagija)

sprovedena od strana na dvete postari rodeni }erki, (Xanthakou, 1988:11-

13), vo na{ite slu~ai stanuva zbor za eden primaren endokanibalizam,

sproveden od strana na tatkoto i ma}eata.

Na dosta koncizen na~in e eksplicirano osnovnoto dejstvie vo

prikaznata, {to normalno ne go apstrahira inicijaciskiot moment.

ûvaweto i grièweto za koskite od majka i', kako i trodnevnoto

vrtoglavo kriewe od tatko i' vo oblik na preubava devojka ([apkarev)

moè da se sfati kako odredeno inicijacisko isku{enie, t.e. ispit. I

pokraj seta svoja konciznost, ovaa prikazna najevidentno ni ukaùva za

t.n. ènska pubertetska inicijacija, koja na kraj rezultira so svadba, pri

{to e najo~igledno prikaàn nejziniot obrednopreoden karakter -

Pepela{ka stanuva carica. Vo ponatamo{niot tekst }e bidat

prezentirani i analzirani site fundamentalni inicijaciski

simbolizmi koi gi otkrivame vo Pepela{ka.

AT 510 B - Momata vo zlatniot sandak 24

24Varijanti na AT 510 B: SbNU 13, s.217 Br.3, Ohrid. Vo ovaa varijanta go sre}avame doslovnoto pretstavuvawe na sièto od AT 510 B. Ednostavno, kriej}i se od svojot incestuozen tatko, }erkata izbegala, skriena vo eden dolap po more. Dolapot, t.e. devojkata ja prona{ol nekoj carski sin i ja odvel doma, kade {to ja ~uval skri{no. Periodot na nejzinoto kriewe isprepleteno so brojni isku{enija, go odrazuva tokmu onoj liminalen period, vo koj se odviva nejzinata privremena inicijaciska smrt i se prigotvuva povtornoto ra|awe vo oblik na nova li~nost. Po nazna~enite isku{enija, carskiot sin ja zema za èna. No, vo ovaa varijanta go sre}avame i dopolnitelnoto isku{enie realizirano po nejzinata svadba. Imeno, nejziniot tatko (popot), se obiduva da ja ubie }erkata vo

192

Vo ovoj tip skazo~no siè stanuva zbor za eden incestuozen motiv

koj se javuva na relacijata: tatko - }erka. ]erkata, sakaj}i da go izbegne

vakvoto monstruozno barawe na tatkoto, svojata uteha ja bara vo

"sopstvenoto progonstvo", realizirano preku eden kov~eg vo koj taa se

krie od tatkoto. Begaj}i od svojot tatko, t.e. napu{taj}i go svojot dom,

taa prodolùva da bide tretirana kako subordinirano bitie. Nejziniot

vistinski identitet i vrednost se otkrivaat duri po neophodniot period

na inicijaciskite proverki, koe e vo naj~est slu~aj pretstaveno vo oblik

na nejziniot prestoj vo "zlatniot sandak", t.e. "dolapot koj sam zboruva".

Po izvr{enite inicijaciski testirawa, taa se ven~ava za carskiot sin.

Vo verzijata od [apkarev (5,1979, pr.br.166), naiduvame na edno

malo otklonuvawe vo odnos na voop{tenata slika na ovoj tip skazo~no

siè, vo slednata nasoka. Imeno, devojkata ostanuva zatvorena vo

sandakot vo sopstvenata ku}a, vo koja se doseluva carskiot sin, a tatkoto

sakaj}i da ja pronajde is~eznatata }erka, se davi vo more. Po nazna~eniot

period na inicijaciskite isku{enija, doseleniot carski sin ja otkriva

devojkata, se vqubuva vo nea, i na kraj ja zima za èna.

nejziniot nov dom, no faten e i ubien. Vo vrska so ovoj motiv da se vidi EB 244; dolap koj sam odi i zboruva. - [apkarev, 5, 1976,pr.br.166, od Bitola, "ûpata {~o sakal tatko je da je zemit za èna", str.361-362. Vo ovoj kontekst }e navedeme edna interesna varijanta vo koja ~uvstvuvame interesno interferirawe na AT 510 B i 883 A (Cepenkov, 3,1972, pr.br.99 "Tel~aro i trojcata trgovci", str.164-172). Prepletuvaweto se ~uvstvuva vo prviot i vtoriot del od prikaznata. Ednostavno, vo vovedot tatkoto re{ava da ja zeme svojata }erka za èna, no ovaa bega na ve}e poso~eniot na~in, so pomo{ na sandakot vo koj zela jadewe i piewe - inaku, prepoznatliviot moment na fazta na privremenata incijaciska smrt pretstavena preku privremeniot prestoj vo sandakot. Vo vtoriot del od prikaznata go sre}avame poznatiot moment od "nevino naklevetenata devojka" - AT 883 A na na~in {to e ova devoj~e nakleveteno kako "najbes~esna i u{te so pcite selski {to ne odi". Nejzinoto progonstvo prodolùva, pri {to e taa prinudena na kraj da se prestori vo pa{a, specifika za heroinata od AT 883 A. Sepak, nejzinite umnoèni inicijaciski proverki, stradawa i progonstva zavr{uvaat na toj na~in {to taa uspeva da se omaì za mom~eto koe potoa stanalo car. Varijanti vo AIF: AT 510 B: AIF, m.l.688, "Si bil nekoj oxa", Snimil: Pece Jovanov Stefanovski vo Orlanci, Ki~evsko, 1968 god. Raskaùva: Mara Gerasimova âpovska od Orlanci. AIF, m.l.718, "Carot i }erkata", Snimil: Siljan Kaceski vo Ki~evo 1968, Raskaùva: Koca Simova Bureska od Sofija.

193

"Taja mu rekla na majstorite da naprajat eden dolap sam da se otfora i sam da se zatfora. Taja vlegla vo dolapot i mu rekla na majstorite: "Koga }e dojdi tatko mi, da mu re~ite oti ~upata se vrli vo moreto". ([apkarev, 5, 1976:.361) Podocna, sièto zavr{uva kako "~upata" se spasila od tatkoto i

carskiot sin ja zel za èna. Zna~i, sli~nosta pome|u 510 A i B ja gledame

prvenstveno vo analognosta na stadijalniot pubertetski razvoj na nevino

progonetata heroina. Za razlika od analiziraniot tip AT 480 1-5, vo

ovie prikazni stanuva zbor za podocne`niot razvoj na adolescentnoto

devoj~e koe kako kone~en ishod ja ima svr{uva~kata, t.e. svadbata so

carskiot sin. Ednostavno, osven nejzinoto li~no razvivawe, sozrevawe i

preod od ponizok vo povisok fiziolo{ki status, ovde ja sogleduvame i

promenata na statusot, izrazeno preku stale{kiot kod. Zna~i, so

ven~avkata na heroinata za carskiot sin, taa ja kompenzira prethodnata

beda vo roditelskiot dom so bogatstvoto vo nejziniot pretstoe~ki

period od ìvotot. Normalno, i vo ovie dva podtipa prikazni, sli~no

kako i vo Sneàna (709), preku svadbata so carskiot sin, go gledame

uspe{niot ishod na ènskata pubertetska inicijacija.

***

Vo kontekst na istraùvaweto na inicijaciskiot simbolizam i

voop{to fenomenot na pa{torstvoto koe go sre}avame vo prikaznata za

Pepela{ka bi navele nekolku interesni sogleduvawa od razni

istraùva~i.25

25Vo ramkite na istraùvaweto na Pepela{ka bi moèle da gi izdvoime slednite istraùva~ki potfati: pred se' toa se psihoanaliti~kite ~itawa od strana na raznite avtori na ~elo so Betelhajm. Da se vidi: B. Bettelheim, The Uses of Enchantment: The Meaning and Importance of Fairy Tales. New York, Knopf, 1976; Julius Heuscher, A Psychiatric Study of Fairy Tales: Their Origin, Meaning and Usefulness. Springfield, Illinois: Charles C. Thomas Publishers, 1963; Ben Rubinstein, 1982 [1955], The Meaning of the Cindarella Story in the Development of a Little Girl. In: Cindarella: A Folklore Casebook, ed. A. Dundes, pp.219-228. NY: Garland Publishing Co., 1982; Marie-Louise Von Franz, 1982 [1972], The Beautiful Vassilissa. In: Cindarella: A Folklore Casebook, ed. A. Dundes, pp.200-218. NY: Garland Publishing Co.; i Maria Tatar, The Hard Facts of the Grimms' Fairy

194

Vo svojot trud Elizabet Pantaja zabele`uva deka psihoanaliti~ki

orientiranite studii vo analizata na Pepela{ka ja sogleduvaat idejata

deka mo}ta i interesot na vol{ebnite prikazni e fokusiran na nivnata

sposobnost da gi oformat mladite psihi i vtoro, ja razvivaat idejata

deka modernata psiha e oblikuvana primarno preku diferencijacijata na

polovite. Imaj}i gi vo predvid nazna~enite stavovi, feministi~kata i

neomarksisti~ka kritika gi gleda ovie prikazni ili kako patrijarhalna

ili bur`oaska propaganda, ili pak kako socijalizira~ko sredstvo koe e

sozdadeno za da gi kreira dobrite mali (moderni) mom~iwa i devoj~iwa

(Panttaja 1993:85-86).

Vo svojata analiza posvetena na klasata vo "Pepela{ka",

Elizabet Pantaja mu obrnuva osobeno vnimanie na odnosot, t.e. na

relacijata "majka - }er}a" koja se javuva vo ovaa prikazna (1993:87-92).

Sega bi go navele i tvrdeweto na Marija Tatar (1987), deka postavenosta

na figurata na majkata koja se javuva vo "Pepela{ka" e tipi~na za site

vol{ebni prikazni. Taa gleda 2 figuri na majki vo ovaa prikazna

(ednata e dobra, nejzinata rodena majka i vtorata - lo{ata ma}ea) kako

dve polovini od edna edinstvena figura. Taa se soglasuva deka figurata

na lo{ata ma}ea e pozna~ajna zatoa {to vo nea e istaknato negativnoto

~uvstvo naspram majkata (osobeno koga stanuva zbor za seksualnata

qubomora) i kon ova ~uvstvo prikaznata e mnogu ponaso~ena. Vo ovaa

smisla, Tatar ja devalvira ulogata i vlijanieto na dobrata majka,

sogleduvaj}i ja nea isklu~ivo vo komparativni termini.

Tales. Princeton. NJ: Princeton University Press, 1987. Od druga pak strana ni se javuvaat brojni feministi~ki i marksisti~ki naso~eni is~ituvawa i toa pred se' od strana na: Karen Rowe, Feminism and Fairy Tales. Women's Studies 6:237-258, 1979; Marcia Lieberman. "Some Day My Prince Will Come": Female Acculturation through the Fairy Tale. College English 34:383-395, 1972; Key Stone, 1985: The Misuses of Enchantment: Controversies on the Significance of Fairy Tales. In Women's Folklore, Women's Culture, eds. Rosan Jordan and Susan Kal~ik. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. _______. 1975, Things Walt Disney Never Told Us. Journal of American Folklore 88:42-49; Jack Zipes 1983. Fairy Tales and the Art of Subversion: the Classical Genre for Childreen and the Press of Civilization. New York: Methuen; Ruth Bottigheimer, 1988. From Gold to Guilt: The Forces Which Reshaped Grimms' Tales. In: The Brothers Grimm and Folktale, ed. James McGlathery, pp. 192-204. Urbana: University of Illinois Press.

195

Bruno Betelhajm isto taka ja analizira figurata na majkata vo

"Pepela{ka" no od ne{to poinakva i podlaboka perspektiva odo{to e

ovaa prikaànata od strana na Marija Tatar. Imeno, Betelhajm go

sogleduva i analizira problemot na majkata od dve dodatni perspektivi,

no vo smisla na toa deka i vo dvete se raboti za ukinuvaweto na mo}ta na

majkata. Prvo, Betelhajm ja prifa}a ortodoksnata Frojdova pozicija koja

ja podreduva ulogata na majkata za smetka na verojatno ponadmo}nata

uloga na tatkoto vo ènskiot Edipov konflikt (1976:245-50). Vo vakvo

edno scenario, rodenata, dobrata majka na Pepela{ka pretstavuva

"preedipovska majka", koja ima zna~ewe na artefakt na ranoto

doìvuvawe na osnovnata doverba na deteto (Panttaja 1993:87).

Moème da se sloìme so stavot na Betelhajm, koj se osvrnuva na

sièto na Pepela{ka, i da go univerzalizirame za site momenti od

vol{ebnite prikazni vo koi go otkrivame odnosot: ma}ea-pa{torka.

Zna~i, spored nego, smrtta na vistinskata majka, koja se slu~uva na

po~etokot na prikaznata, simboli~no go izrazuva navleguvaweto na

Pepela{ka vo povisok stadium na zrelost, {to e definirano i objasneto

preku pa{torstvoto (Panttaja 1993:87). Navistina, Frojdovata teorija se

stremi da ja sfati avtonomnosta preku terminite na separacijata od

majkata. Vo vtoriot slu~aj, Betelhajm gi analizira majkata i samata

Pepela{ka od edna Jungovska alegoriska pozicija. Vakvite is~ituvawa ja

sogleduvaat Pepela{ka kako potomok i /ili/ privrzanik na nekoga{

mo}nata Hera, ~ii{to mo} i status nastradaa kako rezultat na

hristijanskata dominacija. Zna~i sira~kiot status na Pepela{ka, kako i

nejzinata devalvira~ka uloga na doma{na pomo{ni~ka gi pretstavuvat

simbolite na nejzinata tragi~na separacija od matrijarhalnata kultura,

i nejzinoto kone~no obnovuvawe vo pozicija na mo}na i vlijatelna, ja

pretstavuvaat nade`ta vo vra}aweto na majkata - boìca i nejziniot

presti` (1976:253-255; Panttaja 1993:87). Vo sekoj slu~aj, i dvete

analizirani perspektivi, Frojdovskata i Jungovata ja zastapuvaat idejata

za maj~inskoto otsustvo, koja strui me|u brojnite psihoanaliti~ki

196

mislewa. I dvete pozicii i' davaat primat na paternalnata nadmo} nad

onaa na majkata, koja e subordinirana (Panttaja 1993:88).26

Analiziraj}i gi specifi~nite situacii niz koi pominuva na{ata

Mara pepela{ka, bi sakale da ukaème na nekoi su{tinski razliki

pome|u zapadnoevropskiot i na{iot kulturen model, koi gi ocenuvame na

nivo na odredeni kulturni i ambientalni specifiki na edno podnebje.

Vo na{ite varijanti e najdirektno izrazen kultot kon koskite,

(videno preku metamorfozata na majkata vo krava). Taka na pr., vo

prikaànite verzii na Pepela{ka, majkata mu sovetuva na svoeto

devoj~e, otkako taa }e se pretvori vo krava, i otkako }e ja zakolat, da se

griì za nejzinite koski, koi po 40 dena }e i' donesat bogat podarok vo

oblik na ubavi ali{ta i zlatni kondurki. Navra}aj}i se na primarniot

simbolizam, doa|ame do osnovnoto pra{awe: zo{to Pepela{ka mora

tokmu 40 dena da se griì za koskite, koi po opredeleniot rok }e i'

donesat skapoceni podaroci? Ovaa sekvenca ne' navra}a na seu{te

ìvoto veruvawe spored koe vo spomnatiot period sekoj pokojnik e

prinuden da luta pome|u gorniot i dolniot svet; t.e. svetot na ìvite i

na mrtvite, kako prebivali{te na mrtvite, na "senkite", kade {to

kone~no pokojnikot si go nao|a svoeto ve~no prebivali{te. Osven toa,

treba da ja zabeleìme simetrijata pome|u ra|aweto i smrtta: periodot

od 40 dena e isto taka ìvo prisuten i kaj novoroden~iwata (v. Xanthakou,

1988:25). Interesno, ostatocite od ova veruvawe se sre}avaat na celiot

Balkanski prostor, i shodno na toa go sre}avame i vo varijantite na

Pepela{ka.

26Odnosot pome|u ma{kiot i ènskiot princip go zagatnuva i Prokopiev vo negoviot trud Skaznata i magijata (1997:71-83), kade {to fokusiraj}i go svojot interes vrz izborot na daritelite i vol{ebnite pomo{nici, nositeli na ~udesnata mo} i magiskite sposobnosti, vo momentot koga doa|a do temata na ènskite prikazni, go prezentira poznatiot stav deka skaznata minala niz eden svoeviden pro~istuva~ki proces na patrijarhalizacija. Naveduvaj}i gi transformaciite na boìcata majka vo ve{terka, ma}ea, juda i sl. koi se rezultat na patrijarhalnata represija niz koja minuvaat segmentite na matrijarhalnata kulktura, i naveduvaj}i gi rezultatite od istraùvawata na Biti (1987) i Nada Popovi} Peri{i} (1989), toj go naveduva poznatiot stav okolu ambivalentnata priroda na ènskata figura, koja {to nie vo pove}e navrati i od pove}e aspekti ja analiziravme.

197

Samo za sporedba sega }e navedeme eden ise~ok od Grimovata

Aschenputtel vo prevod na Xek Zajps: Koga se nao|a majkata na Pepela{ka

na umirawe, taa ja vika do krevetot i i' veli: Drago moe dete, bidi dobra

i pobo`na. Toga{ dobriot Lord sekoga{ }e ti bide na pomo{, a jas }e

gledam od neboto postojano nakaj tebe i }e se griàm za tebe" (Zipes

1987:86). Vakvata razlika vo diskursot, vo odnesuvaweto na relacijata

koja se javuva pome|u nociite: majka - }erka dovolno moàt da ni ukaàt

za normativnite kulturni konteksti od kade {to proizleguva edna

folklorna tvorba.

Vo ovaa smisla treba da go spomeneme rakopisot na Jakob Grim, koj

se nao|a vo prvata vitrina vo Muzejot na bra}ata Grim vo Kasel27- i koj

pretstavuva raskaàna "Pepela{ka" od strana na Vuk Karaxi}. Suptilni

sogleduvawa na razli~nata recepcija na Vukovata varijanta od strana na

Grim ni dava Maja Bo{kovi}-Stuli (1965), sogleduvaj}i nekoi nu`ni

divergencii koi se javuvaat pome|u zapadno i srednoevropskata dvorska

kultura od edna strana i selskata kultura koja {to ja sre}avame vo

Vukovata Pepequga, od druga strana. Tokmu kako rezultat na recepcijata

na srpskata varijanta od strana na Jakob Grim, nstanaa i nenamernite

otklonuvawa vo spomnatiot zapis, vo koj e samo mehani~ki pretstaven

momentot koga kravata go sovetuva mladoto devoj~e, bez nazna~uvawe deka

stanuva zbor za relacijata: majka - }erka. Ottamu, vo Grimovata

stilizacija na zapisot, zborot "}erki~ke" (Tüchterchen), so koj kravata mu

se obra}a na devoj~eto - treba da se sfati kako stilska figura, dodeka

pak, vo Vukoviot zapis, ovoj odnos treba da se sfati doslovno (Bo{kovi}-

Stulli, 1965:1201-02). Poso~uvaj}i gi osnovnite razliki na koi po~ivaat

dvete spomnati kulturi (dvorskata - kaj Grim) i selskata (kaj Vuk) nie

doa|ame do nekoi na{i stanovi{ta.

Ednostavno, vo site ju`noslovenski i Balkanski varijanti na

Pepela{ka, kako {to toa vpro~em go zabeleùva i Ksantaku (1988:33) -

tvrdej}i deka istite imaat zaedni~ki osobenosti i sli~nosti pome|u

198

sebe, moème da konstatirame deka specifika za Balkanskiot prostor e

nedelniot sobir pred crkva, kade {to se odrùva liturgija ili se

sklu~uva brak, i kade {to zadolìtelno doa|a carskiot sin, koj se

zapoznava so vol{ebnata Pepela{ka. Vo zapadnoevropskite verzii

stanuva zbor za poznatiot bal kade{to Pepela{ka se zapoznava so

princot.

Vtoriot distinktiven moment e sledniot: vo na{iot primer

(Verkovi}) potoa vo dvete poso~eni gr~ki varijanti na Pepela{ka

(Xanthakou, 1988:9-13), kako i vo Vukovata varijanta, carskiot sin sam odi

da {eta niz celiot svet, se' dodeka ne go najde sopstvenikot na zagubeniot

zlaten ~evel, dodeka pak vo zapadnoevropskite blagorodni~ki

opkruùvawa, princot pra}a svoi lu|e da go storat toa. Osven ovie dve,

pred nas se otvara mo`nosta za otkrivawe na niza razli~nosti pome|u

dvete kulturi, {to ne e cel na ova na{e istraùvawe. Ednostavno, samo

sakavme da ukaème deka i pokraj postoe~kite razliki, inicijacijata

ostanuva ista, no sepak na~inite na koi e taa manifestirana vo na{ite

prikazni, i onie od zapadnoevropskite zemji dosta varira.

Vo svoite zaklu~ni eksplikacii po povod relacijata 'majka - }erka

vo Pepela{ka', Pantaja smeta deka e mnogu poprecizno da se kaè deka

"Pepela{ka vo korelacija so nejzinata majka28 go pleni princot, {to i'

pomaga da vleze vo krugot na edno blagorodni{tvo, odo{to da se prifati

opcijata deka Pepela{ka go zasakuva princot" (Panttaja 1993:92).

Bez ogled na korektnosta na vakvite stavovi, i bez ogled na toa

{to se istraùvani od edna poinakva perspektiva vo odnos na na{ata,

nie povtorno vo vakvata konstelacija gi pronao|ame inicijaciskite

parametri. Nejziniot vlez vo "blagorodni{tvo" ja odrazuva poznatata

27 Brüder Grimm-Museum in der Murhardschen Bibliothek der Stadt Kassel und Landesbibliothek. 28 koja vo zapadnoevropskite verzii naj~esto se javuva vo oblik na duh ili pak vo oblik plodovi koi rasnat na nekoe drvo vo dvorot, dodeka specifi~nata slika na Balkanot - e onaa na zaklanata krava. Kako {to gledame od monografskata studija na Margarita Ksantaku (1988), vo gr~kite varijanti, kako i vo onie kaj ju`nite Sloveni, vakvata transformacija - metamorfoza na majkata vo krava, vrz koja ponatamu se sproveduva

199

promena na statusot, a maà~kata so carskiot sin ja ozna~uvame kako

kone~en ishod i cel na edna uspe{no sprovedena pubertetska inicijacija.

Dokolku Pepela{ka ne ja tematizira moralnosta i romanti~kata

qubov, toga{ koi kulturni vrednosni sistemi se na sila vo navedenata

prikazna? Pantaja go zapo~nuva odgovorot na ova pra{awe zabeleùvaj}i

deka prikaznata ni pruà edno op{to po~ituvawe kon politikata na

ven~avaweto kako i èstok interes okolu pra{aweto koj za kogo se

ven~ava. Zaedno Pepela{ka i nejzinite polusestri sakaat da se omaàt

za princot od istovetni pri~ini. Duri, prikaznata isto taka ni govori

deka ne moè bilo koj da se omaì za princot, tuku neizostavno stanuva

zbor za nekoja specijalna prilika kako {to e Pepela{ka.

Vo Pepela{ka, kako i vo ostanatite prikazni koi zboruvaat za

naru{uvaweto i povtornoto vostanovuvawe na eden socijalen red so

negovite o~ekuvani hierarhiski gradirawa vsu{nost se ostvaruva toj

presvrt blagodarenie na spremnosta na protagonistot da gi izdrì

te{kite li~ni maki koi se naj~esto proprateni so uspe{noto

pominuvawe na obredot na premin. Vo edna vakva smisla potpolno se

soglasuvame so Nikolaizen koj eksplicitno ni go kaùva slednoto:

"Nikoj ne moè da ospori deka prikaznata za Pepela{ka (AT 510 A) i

Devojkata vo zlatniot kov~eg (AT 510 B) vsu{nost pretstavuvaat

inicijaciski prikazni koi svedo~at za premin od detstvo, t.e. preod od

}er}instvo vo zreloto doba na ènata, no isto taka e sigurno deka istite

prikazni ni govorat za edno povtorno voveduvawe vo zaednicata,

op{testvoto, po bolnata i poniùva~ka zaguba na socijalniot status.

Poremeteniot socijalen red povtorno se doveduva vo red koga

neza{titenata pa{torka, vo periodot koga e devoj~e pred fazata za

maèwe e isterana od nejzinoto vistinsko mesto vo svetot i ultimativno

vratena vo nego na nekoe drugo mesto, ozna~eno kako nova faza od

endokanibalizmot e tipi~na pojava. Ovoj moment taa osobeno go razrabotuva vo poglavjeto: "La Mère Dévorée: cas d'espèce ou récurrences" (1988:32-56).

200

nejziniot ìvot, koja{to ja postignuva prvenstveno so pomo{ na

nejzinata sopstvena inicijativa" (Nicolaisen 1993:70).

Pretstavuvaj}i ni ja glorifikacijata na ènskata heroina,

Nikolaizen samo ni go potvrduva faktot za u{te edna uspe{no

sprovedena inicijacija, zna~i premin od detstvo vo zrelo ènsko doba,

izrazena preku formata na nevinoto progonstvo. Taka, ovie prikazni,

prkosej}i im na nivnite neo~ekuvani po~etoci, podocna se pretvoraat vo

isklu~itelno slavni proslavi na nepokornata mo} i duh na zreloto doba

na ènata. Raskaùva~ite na ovie prikazni jasno ni ukaùvaat deka

svadbite koi se rezultat na ènskiot izbor i koi im ovozmoùvaat da se

otrgnat od nivniot primaren dom, pretskaàno im e da bidat sre}ni

prikazni, otfrluvaj}i gi znacite na bilo kakvo sledno progonstvo na

horizontot. Zatoa, progonstvoto go locirame i go zimame kako paradigma

isklu~ivo za periodot na inicijacijata.

Spored italijanskata folkloristka Daniela Perko, prikaznata za

Pepela{ka i nejzinite brojni severnoitaljanski verzii koi{to gi

analizira vo trudot "Female Initiation in Northern Italian Versions of

'Cinderella'" (1993:73-84)29, eksplicitno ni ja prezentiraat temata na

ènskata inicijacija: heroinata preminuva od pubertet vo seksualna

zrelost i eventualno go zdobiva statusot - omaèna èna. Vo potpolnost

moème da go prifatime nejziniot stav koga veli deka fabulata na

Pepela{ka sodrì eden nacrt, rezime od ma~ni isku{enija i situacii so

koi "devoj~iwata" moraat da se soo~at, dokolku sakaat da stanat eden

integralen del i ~lenovi na edna zaednica (Perco, 1993:73). Vsu{nost,

vakviot stav go zastapuvame za site makedonski prikazni koi go

so~inuvaat ovoj podànr: AT 480, 709, 706, 310, 712, 883 A, 707, 403, i 450.

29Samata Daniela Perko ve}e podolgo vreme raboti na ovoj tip prikazna. Dovolno e da go spomneme nejziniot trud objaven vo spisanieto Cahiers de Littérature Orale 1989, 25:33-54, nasloven kako "Conza sènare et Cuzza sènare: deux Cendrillons de 'Italie du Nord". Smetame deka ovoj nejzin trud posveten na ènskata inicijacija vo severnoitalijanskite verzii na Pepela{ka ja prodolùva analizata i obrabotkata na ovaa materija zapo~nata vo trudot od 1989 godina.

201

Moèbi najinteresen primer vo nocijata na nevino progonetata

heroina ja ima prikaznata 510 B, vo koja sogleduvame izvesni

otklonuvawa od paradigmati~noto "ènsko" stradawe za vreme na

nivnoto progonstvo. Ottamu, sogledano od eden komparativen aspekt,

dvata prezentirani podtipa na AT 510 - "Pepela{ka - 510A" i "Devojkata

vo zlatniot kov~eg - 510 B", moème da gi analizirame od prizma na

Nikiforovata distinkcija na dvata osnovni tipa ènski prikazni,

spored kogo, prviot tip bi se odnesuval na podnesuvaweto na nanesenite

bolki vrz nevino progonetata heroina, dodeka pak vtoriot tip se bazira

na "pronao|awe" izlez od te{kotiite, {to najmnogu potsetuva na

morfologijata na ma{kata vol{ebna prikazna (Perco, 1993:75). Pritoa,

heroinata od vtoriot tip e mnogu poaktivna, odo{to `rtvata od prviot

tip. Vo situaciite koii{to gi doìvuva na{ata heroina od "Devojkata

vo zlatniot kov~eg", pri {to taa samosvesno go bara izlezot od

incestuoznata vrska so nejziniot tatko, po {to sre}no /i ne slu~ajno/ se

nao|a vo domot na nejziniot iden soprug, ja sogleduvame nejzinata

ìlavost i aktivnost vo borbata protiv statusot na pasivnata i pokorna

`rtva. Taa go nadminuva svojot podreden status isklu~ivo blagodarenie

na sopstvenata aktivnost, dodeka pak vo slu~ajot na Mara Pepela{ka,

kako nu`nost ja sogleduvame prisutnosta na nejzinata pokojna majka vo

uloga na pomo{nik - daritel, kako edna neminovnost kon uspe{noto

inicirawe. Pepela{ Mara ja pominuva svojata inicijacija vo forma na

te{kite i bolni stradawa od strana na ma}eata i toa vo nejziniot

roditelski dom, dodeka pak aktivnata heroina od 510 B go ostvaruva

svojot inicijaciski premin sprotivstavuvaj}i mu se i izbegnuvaj}i go

nejziniot progonitel /incestuozniot tatko/. So svojata spremnost da mu

se sprotivstavi na progonitelot (510B), a ne pokorno da gi ispolnuva

zada~ite postaveni od analognata figura (510A), iako dvata podtipa se

pretstaveni kako paradigmi za nevino progonetata heroina, sepak, 510A

spored nas ja odrazuva tipi~no ènskata pubertetska inicijacija, dodeka

pak situacijata vo koja se doveduva heroinata od 510B, spored hrabrosta i

202

svojata aktivnost, donekade se dobliùva do heroizmot na t.n.

travestitni heroini od prikaznite od tipot "moma vojnik, moma-

vojvoda", (AT 884B), koi }e bidat predmet na istraùvawe vo poglavjeto

posveteno na transvestizmot i androginijata.

Diferenciraweto pome|u podtipovite A i B isto taka ni ukaùva

deka oblekuvaweto vo prikaznite za "Pepela{ka" i "Devojkata vo

zlatniot kov~eg" ne pretstavuva obi~no ukrasuvawe tuku tematski

element koj e funkcionalen vo razvivaweto na prikaznata. Vo svojot

trud "Der Aschenputtel - Ziklus", Maks Liti dokaà deka opozicijata pome|u

Schein (pojavata) i Sein (su{testvuvaweto) ja konstituiraat samata

osnova na AT 510 i, u{te povoop{teno, toa se povtoruva vo golem broj na

prikazni (1980:53). Taka, vo Pepela{ Mara go otkrivame prviot moment,

dodeka su{testvuvaweto e karakteristi~no za Momata koja se krie vo

sandakot. Iako vo makedonskiot folklor tipot 510 B e dosta

rudimentiran, sepak negovoto makar i skromno prisustvo ni dava za

pravo da gi vostanovime osnovite na celosniot tip 510.

Isto taka i Italo Kalvino go analizira oblekuvaweto kako

narativna vrska koja e rasprostraneta vo celiot ciklus na AT 510,

zabeleùvaj}i deka preteranoto ukrasuvawe e specifika na AT 510A,

dodeka pak nedovolnoto ukrasuvawe e specifika na AT 510 B (1978:386).

Vo na{ata verzija na 510B se konfrontirame so otsustvoto na

garderobata, koe e vo funkcija da go sokrie socijalnoto i moralno

su{testvuvawe, dodeka pak vo 510 A oblekata mnogu poprefineto sluì

kon otkrivaweto na vistinskata priroda na Pepela{ka.

Kako {to ve}e ukaàvme, oblekata pretstavuva u{te eden smel

znak na obrednopreodniot karakter. Promenata na statusot na "ènskite

figuri", od tipot na Pepela{ka (510A) i Bela Neda (4801-5) vsu{nost se

manifestira preku tranzicijata: siroma{no partalavo devoj~e koe se

transformira vo bogato i sve~eno doterana devojka "stasana za maèwe".

203

Od druga pak strana, "devojkata vo dolapot", koja dosta smelo i

svoevolno gi vr{i intervenciite so "ibricite", zavr{uva izbrkana od

svojot dom, soble~ena potpolno gola:

"~upata se napivala voda i ibricite 'i menvala, - toj {o bil na glaata, go klavala na noyete, a toj {o bil na noyete, go klavala na glaata. ...(Potoa) aslerite ja isterale ènata mu (~upata) i ja slekle gola; ja vrlile vo kopriite, samo prstenot i' go ostaile" ([apkarev, 5, 1976:361)

Ostavaweto na prstenot go dobiva simboli~noto zna~ewe na

nejzinata tranzicija kon seksualnata zrelost (Perco, 1993:81), koe vo

epilogot na prikaznata }e pomogne povtorno da se sretnat carskiot sin i

heroinata od ovaa na{a prikazna.

Kompariraj}i gi dvata prototipa na odnesuvawe, izrazeni preku

nocijata: pasivna `rtva (AT 510 A) i aktivna heroina (AT 510 B), bi go

navele gledi{teto na Perko, koja zadrùvaj}i se na severnoitaljanskite

varijanti go zaklu~uva slednoto: osnovnata distinkcija pome|u

cuzza/conza opozicijata vo naslovite i nivata tematizacija vo prikaznite

ni sugerira deka podtipot (510 A) - "Cuzza senare"30 go istaknuva

ostanuvaweto vo domot i pasivnosta, dodeka podtipot (510 B) "Conza

senare"31 go ozna~uva zaminuvaweto na heroinata od domot i e

skoncentriran na nejzinata aktivnost. I pokraj toa {to dvete heroini

pokaùvat bliska i neraskinliva vrska so pepelta i ogni{teto koi go

ozna~uvaat i odreduvaat nejziniot status, sepak tie razli~no reagirat na

slu~kite. U{te poprecizno, ostanuvaweto/zaminuvaweto od domot, kako i

paradigmite pasivnost/aktivnost ja opredeluvaat prirodata na

heroininite obvrski vo procesot na nejzintata inicijacija (Perco,

1993:78).

30 Sintagmata "Cuzza senare" se koristi za mladi i za ìvotni koi sakaat da spijat pokraj toplo ogni{te. 31 Glagolot conzer na italjanski zna~i - postavuva, sreduva, aranìra, namestuva. Ottamu, bukvalniot prevod na ovaa sintagma "Conza senare" bi bil - onoj koj {to vospostavuva red na ne{tata, koj sreduva (Perco, 1993:76-77).

204

Imaj}i gi razraboteno spacijalnite parametri, psiholo{kite

karakteristiki na dvete heroini, prirodata na nivnite obvrski i zada~i,

potoa tematskata upotreba i zna~ewe na oblekuvaweto, t.e.

soblekuvaweto gola (AT 510B), doa|ame do nekoi zaedni~ki stavovi na

Daniela Perko, koja smeta deka i dvete verzii go dramatiziraat

stadiumot na ìvotot na edna èna, predodredeni od sudbinata: mladosta,

separacijata od domot, obvrskite so koi taa stanuva edno zrelo bitie, i

pred se' najva`no e samopotvrduvaweto na edna individua kako ~ove~ko

bitie. Socijalniot i ekonomskiot pritisok vo prviot, kako i

psiholo{kata presija vo vtoriot slu~aj se naso~eni kon heroininiot

izbor na ednata od dvete mo`nosti, pri {to i dvete vodat kon maà~ka.

Prvata e okarakterizirana so fatalizmot i podredenosta, taa ne vnesuva

razdor vo semejstvoto, pritoa pasivno dopu{taj}i carskiot sin da ja

odbere za èna. Vtoriot slu~aj ja tematizira potragata po

individualnata avtonomnost: devojkata go napu{ta roditelskiot dom,

sekako sproveduvaj}i mnogu pogolem rizik od slu~ajot na prethodnata

pasivna Pepela{ka, trudej}i se da povlijae vrz predodredenata sudbina

(izrazena preku incestuoznata vrska so tatkoto). Izborot na ednata od

dvete pretstaveni mo`nosti indikativno ni ukaùva na "tipot na

heroinata", na toj na~in {to vo Pepela{ka go otkrivame

tradicionalniot patrijarhalen model, dodeka vo vtorata heroina se

naslutuva onoj vnatre{en bunt protiv vospostavenite parametri koi go

konstituiraat tradicionalnoto op{testvo. Vo sekoj slu~aj, ona {to bi

sakale da go poentirame vo ovie zaklu~ni razmisluvawa e na{iot stav

deka i vo dvata podtipa, tretata mo`nost e izbegnata. Stanuva zbor za t.n.

bezènstvo, koe bi moèlo da rezultira so nesposobnosta da se postigne

i pomine edna uspe{na inicijacija (ova e slu~ajot so lo{ite polusestri

od zapadnoevropskite verzii na Pepela{ka, ili pak analiziraniot

slu~aj na neuspe{nata inicijacija na lo{ata polusestra od AT 480), i

koi{to momentalno gi pravat nesposobni da stanat èni, t.e. da go

napu{tat roditelskoto ogni{te. Vo ovaa nasoka na razmisluvawe, vo

205

potpolnost se soglasuvame so stavovite na Nikol Belmon (Belmont

1989:11-31) i Daniela Perko (1993:82), vo smisla na slednoto: uslovot za

uspe{noto pominuvawe na edna tipi~no ènska pubertetska inicijacija

e fokusirano na heroiniinata ènstvenost. Dokolku heroinata ne gi

prisvoi uspe{no ovie atributi, taa ostanuva nesposobna da go napu{ti

roditelskoto ogni{te.

v. Sneàna - AT 709

Vo kontekst na etimolo{koto analizirawe na imeto na glavnata

heroina vo prikaznata za Sneàna, moème da konstatirame deka vo

makedonskiot narativen folklor, imeto na devojkata ne e nu`no

zadràno, iako sepak vo nekoi varijanti odgovara na originalot. Vo

izvesni verzii taa e imenuvana kako Duwa \uzeli, ili pak Petlepini. Vo

smisla na analiza na imeto samo bi go istaknale faktot deka vo raznite

zemji imeto naj~esto korespondira so osnovnata simbolika koja se javuva

vo vovedot od prikaznata - imeno da bide bela kako sneg itn. Spored toa,

vo angliskoto govorno podra~je go imame imeto "Snow white", vo

Islandskata verzija devoj~eto e nare~eno: Vilfridr fairer-than-Vala (Arnason);

dodeka pak vo Hispanskata tradicija, devoj~eto e nare~eno Blanca Nieves

(S. S. Jones, 1990:100). Na ungarski heroinata se vika Hofehérke (vo

analognoto zna~ewe: ho - sneg; fehér - belo).

Pred da se osvrneme na tolkuvaweto na inicijaciskiot

simbolizam vo ovoj tip prikazna, }e izloìme nekolku varijanti za koi

smetavme deka bi dale nekakva celovita slika za prisustvoto na ovaa

prikazna vo ovoj kulturen prostor.

(Mese~ino, koj e najubav na svetov)

Vo varijantata koja ja sre}avame kaj Verkovi}, stanuva zbor za

slednoto: maòt i ènata rodile edna moma koja bila najubava, najli~na

206

na svetot. Majkata sekoja ve~er se obra}ala na mese~inata baraj}i go

poznatiot zloben i egoisti~en odgovor za najubavata èna na svetot:

"Mese~ino, mila, hubava, dali jaze sum pohubava ili sl'nceto, ili yvezdite, ili ti, ili momata mi? -E, xan'm, duwa |uzeli, i jaze sum hubava, i ti si hubava, i yvezdite i sl/nceto, ama momata ti e pohubava od si~ki." (Verkovi}, 4,1985:375) Po nazna~enoto razo~aruvawe, usleduva ednata od najmorni~avite

epizodi za nevino progonetata heroina vo ramkite na svetskiot folklor.

Zna~i, taa go pra}a tatko i' da ja odnese Duwa |uzeli vo planina za da ja

pogubi, so {to bi se ostvarila ìvotnata èlba na qubomornoto i

zavidlivo su{testvo, koe e vo makedonskite varijanti pretstaveno ili

preku likot na rodenata majka, ili pak preku stereotipot na lo{ata

ma}ea. Stignuvaj}i na nazna~enoto liminalno mesto, koe{to e vo

verzijata nazna~eno kako konak so 40 odai, heroinata go doìvuva

slednoto:

"v sekoja odaja imalo po eden junak - oni beha ~etirijset bra}a haramii. Kato ja vidoha haramiite momata, fatiha da se raduvaat i da se molat na boga velaj}i: -Oh, mili~ki boè, kako i nam ne' ima{ pak na um, ta ni ja donese taja moma tuka; i nie sestra nemame, ~etirijset bra}a haramii sega sestra dobihme". (Verkovi}, 4, 1985:.376)

Vo prodolènieto na prikaznata, usleduva poznatoto isku{enie

vo oblik na otroven grozd, od koj Duwa \uzeli na mesto umira. Koga

stignuvaat bra}ata doma ja gledaat mrtva i ja stavaat vo eden sandak od

altun:

"ja kladoha netre vo sandukot, ja zdignaha, ottamo ja zanesoha na carskata ~e{ma; blizu imalo edno drvo visoko, tamo ja oka~iha sos sandukot, ja ostaviha i pobegnaha ottamo oni" (str.377)

207

Vo slednata epizoda, na mestoto kade {to bila ostavena mrtvata

devojka vo sandakot naiduva carskiot sin za da go napoi kowot.

Dejstvieto e re~isi analogno so ona od zapadnoevropskite varijanti na

Sneàna: toj ja zdogleduva, se dobliùva do nejziniot obraz, ja baknuva i

vo toj ~as taa oìvuva i carskiot sin ja zima za èna vo nivnoto carstvo.

"Tate, jaze kato otidoh na ~e{mata, kowot da napojam, navrh drvoto najdoh momata umrena, za{to gospod k'smet mi ja pusna i oìveala za mene". Toga{ brak ~iniha, se zemaha m'` i èna. (str.377) Na krajot na prikaznata, koga za posleden pat majka i' ja pra{uva

mese~inata koj e najubav na svetot, i koga ovaa i' odgovara deka

najli~nata od site e nejzinata moma, toga{ od zavist majka i' puknuva.

Vo kontekst na ovoj tip prikazna, vo potpolnost moème da se

sloìme so stavot na @irardo koj na eden svoj specifi~en elijadeovski

na~in ja ima analizirano i protolkuvano Grimovata prikazna za

Sneàna i sedumte xuxiwa. Morame da obratime vnimanie na

simbolizmot na altanoviot sandak, potoa na faktot deka koga momata

umrela od otrovniot grozd, 40 bra}a ja ostavile vo sandakot da stoi na

drvo, pri {to prestojot na drvoto ni go pretstavuva sublimniot odraz na

privremenata smrt. Isto taka, periodot dodeka momata bila umrena isto

taka pretstavuva period na son, t.e. zaspanost, od koj potoa se budi i se

maì za carskiot sin.

Narednata varijanta e naslovena kako: "Imala si edna majka ubava

}erka"32

I ovaa varijanta gi zadrùva glavnite odliki na prikaznata za

Sneàna, normalno so nekolku detaqni otklonuvawa. Pred se' vo dvete

poso~eni varijanti stanuva zbor za zlobnata qubomora, koja e vo dvata

32AIF m.l.871, Snimil Simo Mladenovski, na 9.01.1969 god., vo s. Matej~e, kumanovsko. Raskaùva: Bina Sandeva Filipovi}, rpdena vo s. Ni{or, Pirot, 1919 god.

208

slu~aja realizirana na relacijata: majka - }erka. Zna~i, majkata e taa koja

ja progonuva svojata }erka daleku vo planina, kade {to taa naiduva na

ku}i~ka vo koja ìveat 12 bra}a. Kako i vo site nazna~eni verzii, i ovde

bra}ata ja prifa}aat Sneàna i ja narekuvaat "nivna sestri~ka". Vo ova

siè, kako ma~ni i smrtonosni isku{enija se javuvaat isku{enieto so

otrovniot ~e{el i zlatniot prsten koi ja usmrtuvaat Sneàna. Niv gi

dostavuva cigankata. Prviot obid za usmrtuvawe zavr{uva bezuspe{no,

zatoa {to dvanaesette bra}a pronao|aat nekoja specijalna treva, ~aj od

koj "umrenata Sneàna" oìvuva. Za àl, vo vtoriot obid, po

isku{enieto so zlatniot prsten, bra}ata ne uspevaat da ja oìveat

ubavata Sneàna, i tie ja stavaat vo kov~eg koj e napraven od staklo i

srebro i ja nosat vo nekoja planina kade {to pominuvaat carevi:

"Sneàna e umrela. I posle, ne moè ni{ta, skuvu gu oni u ed'n sand'k sve od, od stakla i od srebra i odnesli gu tamo negde u neku planinu na neki put kude minuju carevi, car mine i kaè: -Jao, kolko e lep ovde sanduk! Uzne car sanduk i odnese u carev dvor. K'd tamo ...sanduk se napravi na cve}e, cve}e isko~ilo lepo da cveta, cveta lepo, ali oni vu daju samo vodu, ne daju vu leb. Devoj~e isko~i k'd car ru~a, devojka isko~i pod masata i posle k'd legne car, ona se digne da ve~era car primeti ujutro..." Po navedenata sekvenca, sledi voobi~aeniot hepiend - koj obi~no

go krunisuva zavr{etokot na inicijacijata na heroinata od vol{ebnite

prikazni:

"Stoj mirno! - i Sneàna stoi mirno, straàr vikne cara, car vikne sina i takoj Sneànu oèni za wojnega sina i takoj e." (AIF, m.l.871)

Ovde povtorno moème komparativno da se navratime na

simbolizmite na boite i materiite koi se javuvaat vo prikaznata za

Sneàna, inaku simboli koi go kreiraat nejzinot pat na inicijacijata:

toa se stakleniot i srebreniot kov~eg - koi ne' upatuvaat na

originalnata verzija od Grim - "kristalen kov~eg" koj spored @irardo

ima zna~aen alhemiski simbolizam.

209

"Majkata {o sakala da bidi poubava od }erkata"

Vo ovaa verzija (AIF, m.l.93333) se javuva sekvencata na

qubomornata majka, no namesto epizodata na isteruvawe od domot, ovde se

javuvaat vraàlici, gleda~ki koi i' davaat sovet na majkata da ja ubie

svojata }erka koja e poubava od nea i na toj na~in da go re{i pra{aweto

na qubomorata. Tie i' spremile eden ~e{el, po {to majkata i' se obra}a

so slednite zborovi:

"-Ajde }erko da se is~e{la{ i }e oj{ na voda da donese{ voda da sraboti{

ku}ava, a jas }e oda na {etawe ti doma }e sedi{."

Po ~e{laweto taa pa|a mrtva pred ogledaloto. Koga go videle ova

nejziniot tatko, kom{iite i nejziniot qubovnik se zaprepastile. Taman

{to sakale da ja zakopaat, da ja pogrebaat, nejziniot qubovnik gi izbrkal

site od sobata i ostanal sam so nea. Toj, àlej}i najmnogu zaradi ubavata

kosa po~nal da ja ~e{la i pritoa go na{ol zamrsen vo nejzinata kosa

"otrovniot ~e{el". I {tom go izvadil, devojkata oìveala. Toga{ se

gu{nale dvajcata presre}ni, a devojkata mu ja raskaàla slu~kata so

~e{elot i majkata. Otkako go doznal ova nejziniot tatko, koj znael deka e

majkata qubomorna na svojata }erka, toj ja zavitkal vo edna rogozina, ja

zapalil so gazija i taa izgorela. Vo ovaa varijanta e prisuten punktualniot moment od preodot -

devoj~e - zrela devojka, preku periodot na privremenata smrt. Pritoa, i

vo ovoj slu~aj e izostavena epizodata vo koja heroinata e izbrkana od

roditelskiot dom i nejziniot prestoj vo nekoj t.n. liminalen prostor

({uma, planina, t.e. ja nema sekvencata koga taa prestojuva vo ku}i~kata

na xuxiwata, aramiite, bra}ata i sl.). Vo varijantite na AT 709 koi gi

sre}avame vo makedonskiot folklor, morame da go izneseme faktot deka

33Snimil: Lazar Risteski, vo Makedonski Brod, Pore~e, 1968 god., raskaùva: Ruà Spaseska od Makedonski Brod.

210

vo po~est slu~aj, vo na{iot folklor se raboti za qubomorata

predizvikana od rodenata majka, dodeka onie verzii, vo koi se javuva

ma}eata, kako i drugite pokazateli koi ne' upatuvaat na originalnite -

zapadnoevropski varijanti, ne se tolku frekfentni, i za niv se smeta

deka nastanaa kako rezultat na prevodnata literatura. Normalno,

inicirani od na{ata ideja da go prikaème i analizirame iicijaciskiot

fenomen na ovoj tip prikazna vo Makedonija, nie se osvrnuvame na dvete

mo`ni opcii. Vo samiot analiti~en del }e se osvrneme na dvata slu~aja,

koi vo vakviot tip prikazni imaat ist kvalifikativ.

Eden impresiven primer na vospostaveniot odnos: ma}ea-pa{torka

pretstavuva varijantata od AIF, inaku objavena vo Zbornikot od

Vraìnovski (1986a:182-185, pr.br.45), vo koja ~ustvuvame dosta golema

bliskost so zapadnoevropskite varijanti na Sneàna. Imeno, ovde

stanuva zbor za 16-17 godi{no devoj~e koe ostanuva bez majka i ~ija ma}ea

ja brka od domot i nareduva da se ubie vo planinata, a kako dokaz da se

donese nejzinoto srce. Nemoèj}i da go ispolni ova barawe, tatkoto ja

ostava vo {umata, a namesto nejzinoto, doma nosi srce od ovca. Vo ovaa

varijanta, go imame poznatiot supstitut na obra}awe - namesto kon

ogledaloto, lo{ata ma}ea i' se obra}a na mese~inata. Za vreme dodeka

devoj~eto bilo ostaveno vo {uma, toa bilo predadeno na devetminata

bra}a, na koi im gotvela, spremala i ~istela. Vo ovaa varijanta e

prisutna epizodata od liminalniot period, t.e. prestojot kaj

"su{testvata - devet bra}a", {to spored tolkuvaweto na @irardo

pretstavuva reminiscencija od u~eweto na osnovnite zanaeti i raboti

koi edna mlada devojka mora da gi sovlada na patot na svoeto sozrevawe,

odnosno koga e na pragot da ja stekne kompletnata "ènskost". Scenata na

umiraweto na detstvoto - vo ovaa varijanta e prikaàna na ne{to

poinakov na~in vo odnos na ve}e univerzalno poznatite isku{enija vo

oblik na otroven ~e{el, grozd, jabolko itn.: "ma}eata se pretvorila vo

ciganka i oti{la do ku}ata na devetminata bra}a i tamu od Devoj~eto

pobarala malku leb. Vo toj moment i' frlila belo platno, od koe

211

devoj~eto se spruìlo, umrena se napraila." Koga pristignle

devetminata bra}a, re{avaat namesto da ja zakopaat, da ja zaka~at na

drvo, za da i' se voshituvaat site na nejzinata ubavina. Koga pominal

carot, pobaral od bra}ata da ja spu{tat devojkata, da vidat zo{to e

umrena, i koga i' go izvadil beloto platno, toga{ taa oìveala. Carot,

voshiten od nejzinata ubavina ja zel za èna. Po naredniot neuspeh koj go

doìvuva ma}eata obra}aj}i i' se na mese~inata, re{ava da odi vo

carstvoto kade {to e omaèna devojkata, prepravena vo ciganka. Toga{

uspeva so u{te eden trik da ja istakne svojata lo{a priroda. Stavaj}i i'

igla na glavata, ma}eata uspeva da ja pretvori heroinata vo gulap~e, so

{to taa go zazema nejzinoto mesto vo carstvoto. No sepak, trikot ne trae

mnogu dolgo i devojkata (Sneàna) uspeva da se vrati vo nejziniot

priroden lik, a pak carot ja stava lo{ata ma}ea vo edna roguà, ja

potpaluva so }ibrit, i na toj na~in ja uni{tuva, a toj i devoj~evo

stanuvaat sre}ni ma` i èna.

"Vo levite pe{teri"34 Nazna~eniot primer pretstavuva svoeviden spoj na AT 4803 + AT

709. Ednostavno ovde se raboti za lo{ata ma}ea i qubomorata na dvete

lo{i polusestri vo odnos na pregolemata ubavina na pa{torkata. I vo

ovaa varijanta e prisutna epizodata na nejzinoto ostavawe vo

"liminalniot prostor" - t.e. ku}a na trimina bra}a, no so edno malo

otklonuvawe od vostanovenoto odnesuvawe. Imeno, vo ovoj slu~aj taa im

gotvi, sprema i ~isti na trite bra}a preku den, a no}no vreme se pla{i da

prestojuva tamu, taka {to odi da prespiva vo "levite pe{teri". Od druga

pak strana, dvete grdi i qubomorni polusestri, vo ovaa varijanta mu se

obraa}aat na sonceto. Scenata na umiraweto e prikaàna na toj na~in

{to ma}eata ja bocnuva devojkata so igla, po {to taa pa|a mrtva. Koga se

vra}aat trojcata dela~i (bra}ata) od àl ne sakaat da ja zakopaat, tuku ja

34AIF, m.l.769, Snimil Stojan Vasilev vo Radwa, Tikve{ko 1969. Informator: Stojan Binov od Radwa, Tikve{ko.

212

stavaat na nekoj kow i ja pu{taat da si odi. Careviot sin koj odi na lov

go zdogleduva kowot i vnatre ja zdogleduva preubavata devojka. Ja vadi

iglata od glava, i' ja vra}a du{ata i taa oìvuva. Potoa sledi scenata na

nivnoto ven~avawe.

"Gledalo, gledalo"35 Vo ovoj slu~aj, ma}eata go brka devoj~eto i toa stignuva do

planinata i ku}ata na 40 bra}a. Tamu go pominuva onoj period na t.n.

obuka, koj e i vo ovaa varijanta navesten preku simbolizmot na ~istewe,

gotvewe i odrùvawe na celata ku}a. Koga doa|aat ~etiriesetminata

bra}a od rabota, ja zasakuvaat i ja oslovuvaat ovaa heroina kako "nivna

sestra". Vo ova siè smrtta se realizira so pomo{ na prstenot. Bra}ata

re{avaat, so pomo{ na eden napraven ~iur od zlato da ja stavat na drvo, za

da ja gledaat site. Carskiot sin ja krade umrenata devojka i ja nosi kaj

tatko mu velej}i mu deka takva mu bila sre}ata. No tamu, koga ja stavaat

vo edna odaja da ja gledaat site, taa namesto kako sekoe umreno telo da se

raspa|a, "taa svetit liceto sveti". Sobranite devojki i nevesti koi ja

miluvale rakata na devojkata, uspevaat da go izvadat prstenot, so {to

devojkata oìvuva. Po ova oìvuvawe, carot celiot sre}en pravi svadba.

No ovde, kako i vo navedenata varijanta, (AIF, m.l.752), se javuva

epizodata vo koja so pomo{ na topuv~e igla ma}eata ja pretvora mladata

vo gugut~e, no toa pretstavuva samo edna privremena metamorfoza. Na

kraj, dodeka u{te trae svadbeniot ceremonijal, zna~i so "dajriwa, jadewe

i piewe lo{ata ma}ea na par~iwa ja napraile".

"Petlepini"36

35AIF, m.l.497, Snimil: Gan~o Pajtonxiev vo Bitola, 1967, raskaùva Mitra Sekulova od Oblakovo, Bitolsko. 36 AIf, m.l. 613, Snimila: A. Popvasileva vo Belgrad, 1968, Raskaùva Dinka Gimandova od Kumani~evo, Kostursko. Inaku, ovaa varijanta e objavena vo Zbornikot na A. Popvasileva, Makedonski narodni prikazni od Kostursko, Skopje, 1996, pr.br.274, naslovena kako "Ogledalo, ogledalo, od mene polepa koj ima" (str.508-509).

213

Vo ovoj tekstualen prikaz heroinata se vika Petlepini 37. Ova e

edna od onie verzii koga stanuva zbor za ma}eata koja go proteruva

devoj~eto od doma, go tera daleku vo planina, za da ja pogubat, i kako

dokaz treba da se donesat nejzinite o~i. Vo ovaa varijanta kako supstitut,

na ma}eata i' se doneseni o~ite od nekoe ku~e. Petlepini ostanuva vo

planinata i tamu vleguva vo ku}ata na dvanaesetminata {ebe~enta38. Koga

ja zdogleduvaat nejzinata ubavina, ovie kreaturi ja prisvojuvaat i ja

tretiraat kako nivna sestra. I vo ovoj slu~aj smrtta se predizvikuva so

pomo{ na ~e{el.

"- O, grebeni{~a, o! -Odi zeva edno grebe fati da sa grebi n'tre na odaata mu s' naka~i grebeto na glavata i taka si ostana. Ko dojdoe {ebe~entaa je vvidoe taka ostanata vike, pla~e okolo neja, fatie da ja gibe po glavata mu go trnae grebeto i oìve". Vtoroto isku{enie e ona so otrovnoto jabolko. "-O lapki, o! - ~oveko {o

prodava. I ta slegva da zemi lapki. Sedna, gorka ta, }e zemi }e k'sni edna

mu zastana na grloto. "

Namesto da ja zakopaat, {ebe~entite pravat edna staklena vitrina

i tamu ja ostavaat da sedi:

"Ne ja davame, }e naprajme eden xam'lk na xaml'ko }e ja klajme da sedi. - I taka je kladoe na xaml'k vo edna odaja. " Carskiot sin koj trgnal na lov, vlegol vnatre ja videl i ja zel, zaedno so {ebe~entite, koi ne moèa da se razdelat od Petlepini. Po pat, kako {to bea ka~eni site na kow, koj znae kako Petlepini go izbluva jabolkoto i oìvea: "Ojdoa na edna reka, kujzna ka sa razmrda kowo i

37 Ispituvaj}i go etimolo{koto zna~ewe na heroinite, protagonistite na ovoj tip prikazna AT 709 - odnosno, analiziraj}i ja difuzijata na imeto na "Sneàna" vo razli~nite kulturni areali, t.e. razli~nite govorni podra~ja niz celiot svet, doa|ame i do ovoj termin koj spored istraùva~kata A. Popvasileva pretstavuva lo{o izvedena imenka od gr~ki - πενταμορφη − vo zna~ewe na neizmerna ubavina, prekrasna - ~ij turski ekvivalent bi bil guzel dunyevi ({to inaku pretstavuva dosta frekfenten naziv za heroinite od makedonskata narodna literatura). Vo poso~enoto objasnuvawe Popvasileva tvrdi deka vo nazna~enata prikazna prviot del od gr~kiot zbor e protolkuvan kako pet - πεντε i vtoriot ubava od ωμορφη. I taka, spored logikata na raskaùva~ite, ovaa neizmerno ubava heroina se pretvorila vo heroina so pet ubavini, odnosno pet lepini - Petlepini. (za ova da se vidi vo A. Popvasileva, Makedonski narodni prikazni od Kostursko, Inst. za folklor, Skopje, 1996, str.589 38{ebe~enta - od turski {ebek - mal majmun od Mala Azija (inaku, ova e eden od supstitutite na xuxiwata i drugite sli~ni kompawoni na prikaznata za Sneàna - AT 709.

214

ta duri go izb'lva lapkoto, oìve. Radost golem! Svadba napravie golema. I decata ostanae tamo".

Vo smisla na dobivawe na eden kontinuitet na raskaùvaweto na

ovoj tip prikzna, sega }e navedeme edna od najnovite snimki od

terenskite istraùvawa, so cel da se vidi frekfentnosta na ovaa

prikazna vo najnovite nejzini zapisi. 39

Vsu{nost, vo slednata varijanta (AIF, m.l.345040), naiduvame na

edna isto taka interesna alternacija na sièto i na inicijaciskite

pemreìja na heroinata, otkrivaj}i izvesni modulacii vo odnos na

vospostavenoto siè.

Imeno, ovde ne se raboti za qubomornata majka, tuku za dvete

zavidlivi sestri koi se qubomorni na najmalata - najubavata sestra. Po

pat na prevara, dvete zlobni sestri ja ostavaat najmalata na pola pat za

Istambul. Taa ostanuva sama - i po~nuva da pla~e. Naiduva na edna

"korija", kade{to pronao|a edna ku}a so devetmina bra}a. Vleguva vo nea

i po~nuva da se griì za toa doma}instvo. Kako {to ve}e navedovme vo

teoretskite postavki, i kako {to toa najdobro se gleda od primerite od

makedonskata narodna literatura - i soodvetnite varijanti na AT 709,

sogleduvame deka griàta za doma}instvoto - pretstavena preku

odrùvaweto na ku}ata, mieweto, pereweto, gotveweto i ~isteweto - gi

pretstavuvaat inicijaciskite probi na ovaa mlada devojka na patot kon

nejzinata ènstvenost i zrelost. I vo ovaa varijanta se sre}avaat trite

poznati isku{enija, vo slu~ajov postaveni od strana na dvete zlobni

sestri, a realizirani preku edna stara baba - jabolko, kravaj~e i na kraj

otrovniot prsten, po {to usleduva simboli~nata inicijaciska smrt. Vo

prodolènie, bra}ata go stavaat devoj~eto vo zlaten sandak, kako odraz

39Ne moèj}i da gi izneseme site pozna~ajni varijanti na AT 709, nie }e gi navedeme izvorite. Vraìnovski (1986a, pr.br.44), naslovena kako "Najmalata sestra najubava", str.181-182; Verkovi} (1985,4, pr.br. 47) "Angelina i nejzinite dve zavidlivi sestri" ( AT 709 + 403); A. Popvasileva, (1996, pr.br.29) "Ma}ea i pa{teka (Ogledalce, ogledalce...). 40Snimil: Lidija Stojanovi} na 26.10. 1992 vo Novoseqane, Kumanovsko, raskaùva: Serafinovska Slavka od Mlado nagori~ane.

215

na nejzinata liminalna faza. Po site poznati premreìja, na kraj

heroinata zavr{uva kako mlada nevesta vo nevestinsko ruvo:

"Majka, ja }e idu na rabotu, ti u ovu sobu ne sme{ da ulezne{! E ona, majka kako majka, ulegnala, poprskala gu sas vodi~ku i dala gu vodi~ku, a onaj èna se usre}ila, stanmala. I ona {to }e pravi, sve u nevestinsko gu promenila i kada je do{al ~estiti car, wen sin, i on si ga zemaja za nevestu." (AIF, m.l. 3450)

Edna interesna varijacija na temata na obrednopreodniot

karakter, izrazena preku devalvacijata na statusnata kategorija na

heroinata, (tipi~no za nevino progonetata heroina vo fazata na

inicijaciskite isku{enija, koja se nadomestuva so preodot vo povisokiot

status neposredno pred maà~kata), imame vo varijantata na AT 709

(AIF, m.l.1881)41 "Devoj~eto i ma{teata", kade {to heroinata od

doma{niot carski ambient e progoneta od ma}eata vo nekoi pe{teri i

pustelii, kade {to minuva okolu edna godina. Tamu ìvee potpolno

partalava, gola, i se zapoznava so edno siroma{no ov~ar~e so koe se maì

i ra|a dve deca. Kako podarok, mladata bra~na dvojka dobiva edna {upa,

vo koja Kostanka gi odgleduva svoite dve deca. Padot na nejzininata

statusna pripadnost najeksplicitno ni e ukaàn preku imiwata na

nejzinite deca: prvoto ma{ko go narekuva: [tobev, a devoj~eto -

Ka{~osum. Normalno, vo epilogot od prikaznata, nejziniot tatko ja

pronao|a i ja vra}a vo nivnoto carstvo. Ovaa verzija e dotolku

pointeresna, {to vo nea svadbata ne pretstavuva ekvivalent i

simbolizam, preku koj sme naviknati da go sogledame preminot vo

povisokiot socijalen i stale{ki status. Ednostavno, nea moème da ja

sfatime kako integralen del na liminalna faza niz koja pominuva

na{ata heroina Kostanka.

41 Snimil: Milan Risteski vo Bitola, Informator: Stoja U{linova od German, Egejska Makedonija.

216

***

Ve}e @irardo, eden od prvite istraùva~i na inicijaciskiot

simbolizam vo "Sneàna" go otkriva slednoto: "Iako interpretacijata

na razli~nite varijanti bi moèla da ni pokaè razni repertoari od

individualni simboli, sepak, globalnata, seopfatnata artikulacija na

ovie razli~ni simboli bi moèla da bide naso~ena kon edno nesomneno

inicijacisko scenario" (Girardot, 1977:279-280). Ne{to sli~no na Maks

Liti, i @irardo se obiduva vo svojot metod da gi iskombinira

razmisluvaweto okolu formata so analizata na simbolizmot na nekoi

osobeni konstitutivni celini.

Taka, se pra{uva @irardo, "koe e zna~eweto na ovaa tolku poznata

prikazna?"Na najo~iglednoto i najrazbirlivoto nivo, ova pretstavuva

moralna prikazna koja se odnesuva na triumfot na heroinata nad lo{ata

qubomora i grdosta na lo{ata ma}ea. Gledano od edna po{iroka to~ka na

gledi{te, ovaa prikzna e vo potpolnost ona {to Liti go narekuva '

prikazna koja se soo~uva so procesot na ~ovekovoto sozrevawe', prikazna

koja opi{uva nekoi su{tinski preodni epizodi vo personalnoto rasnewe

i socijalizacija (Max Lüthi, 1970:70,109-119,139; Girardot, 1977:280).

Sogledano od aspekt na primitivnite kulturi, ovaa prikazna pretstavuva

ritualizirana pubertetska tema na 'sozrevaweto' koja e naso~ena na edna

cela serija od esencijalni tranformacii vo ramkite na eden socijalen

ìvot: preminot od detstvo vo zrelost, preminot od prirodniot vo

kulturen ìvot, od aseksualniot vo seksualniot ìvot. Ona {to e dosta

specifi~no za Sneàna e toa {to taa pravi biten ~ekor od edno

egocentri~no samoqubie na edno dete kon razvivawe na edna seop{ta i

nesebi~na qubov naso~ena na drugite koja e neophodna za zakrepnuvawe na

edno op{testvo tokmu preku institucionaliziranata forma na svadbata

(Girardot, 1977:280). Od istraùvawata vr{eni vo posledno vreme, vredi da se spomene

obemnata interpretacija na B. Betelhajm, kade {to se ~uvstvuva edna

217

silna frojdisti~ka refleksija i perspektiva. Vo kontekst na ova, bi

moèle da gi sogledame i sporedime delata na dvata avtora: Betelhajm i

@irardo. Dodeka Betelhajm go naso~uva zna~eweto na eden inicijaciski

model od edna izrazito psihoanaliti~ka perspektiva, dotoga{ @irardo

vo negovite analizi se stremi da go opfati fenomenot na inicijacijata

od edna komparativna i ne tolku psiholo{ki reduktivna prizma.

Vo redot na brojnite avtori koi go opredeluvaat ànrot na

progonetata devojka, slobodno moème da go stavime i Stit Tompson, koj

ja be{e klasificiral Sneàna kako edna od varijantite na {iroko

rasprostranetata prikazna za "Progonetata èna ili devojka" (1951:120-

125).

Za nas e interesno gledi{teto na @irardo, spored kogo vo

Sneàna se javuvaat odeci, tragi na `rtveniot obred na nevinata devojka,

vo smisla na plodnosta ili pak na obnovata na svetot. Ednostavno,

@irardo smeta deka supstitutnoto `rtvuvawe /ubistvoto na divata

sviwa, ku~eto i sl. vo spomnatite primeri/ namesto Sneàna ne e

dovolno za da se ostvari nejzinata transformacija, t.e. preod od dete vo

zrela li~nost. Transformacijata vo ramkite na eden vakov inicijaciski

proces nu`no iziskuva samo`rtvuvawe, vo najvistinska smisla na zborot,

i ne se zadovoluva so edno supstitutivno re{enie (Girardot, 1977:289).

Sneàna mora da umre za da go realizira svojot premin od devoj~e vo

zrelo doba na edna èna. Spored toa, tatkoto (vo varijantite vo koi se

realizira ova scenario) moè da se smeta kako agens na edna kreativna

smrt i transformacija koja se raziduva, distincira od uriva~kata èlba

vo finalnata smrt koja ja sogleduvame vo o~ite na lo{ata ma}ea.

Vo ovoj slu~aj, lo{ata ma}ea koja se pojavuva vo oblik na ve{terka

pretstavuva nu`na izmama se' do onoj moment koga Sneàna }e go dostigne

stepenot koga }e ja sovlada nejzinata detska nevinost i nedostatokot na

kulturnoto znaewe. Vsu{nost, patot na sovladuvaweto na nazna~enite

nocii, }e bide pat na nejzinoto samo`rtvuvawe i pateka na

transformacijata na nejzinata individua (Girardot, 1977:290).

218

Soglasuvaj}i se so @irardo, Beker, Elizabet Pantaja i redica avtori od

ovoj tip, moème da potvrdime deka site negativni figuri - ma}ei,

ve{terki, baba - jagi itn, pretstavuvaat samo nu`na etapa na ìvotniot

pat na sozrevaweto niz koj pominuvaat na{ite heroi - protagonisti od

vol{ebnite prikazni. Vsu{nost, ovaa konstatacija ne' navra}a na Prop,

koj dosta precizno ja be{e sogledal istoriskata pojava i funkcija na

"ma}eata". "Vo vol{ebnata prikazna se pojavuva ma}eata i nejzinata

istoriska uloga - da go prezeme na sebe "neprijatelstvoto" koe za vreme

na odrùvaweto na obredite na iniciajcijata mu pripa|alo na tatkoto

/koj se javuva vo funkcija na inicijaciski voda~ na svojot sin/ (Prop,

1990:133).

Prestojot na ovaa na{a heroina vo ku}ata na "kompawonite" (t.e.

ku}ata na ~etiriesette razbojnici kaj Verkovi}, ku}ata na

dvanaesetminata bra}a - AIF, m.l.871, i raznite altenacii), @irardo ja

tolkuva kako nejzino simboli~no vra}awe vo mitskiot po~etok na

vremeto, liminalniot period na haosot, vreme vo koe misterioznite

boèstva, kako i mitskite pretci dejstvuvaa aktivno. Inaku, vo nekoi

varijanti, ovie kompawoni moàt da se javat vo funkcija na destruktivni

i lo{i su{testva, me|utoa vo na{ite verzii tie go pretstavuvaat

kreativniot, sozdava~kiot agens na rasneweto i povtornoto ra|awe. I

navistina, xuxiwata (ili pak kratcite, aramiite, i sli~ni nivni

supstituti koi se nao|aat nadvor od vostanoveniot socijalen red) bi

moèle da bidat sfateni kako boèstveni pretci, u~iteli, ~uvari ili

pomaga~i koi se neophodni za edna uspe{no sprovedena inicijacija. Tie

pomagaat da se iskopa zlatoto od crnata zemja na du{ata na Sneàna,

onaka kako {to metalskiot rabotnik i alhemist pomaga vo

boèstvdenata rabota na zabrzuvaweto na odvivaweto na prirodniot

proces (Girardot, 1977:290).

Sneàna prestojuva vo nivniot dom ~uvaj}i ja ku}ata, vo prvo

vreme, za da potoa zapo~ne da gi u~i zanaetite od vozrasniot, zrel ìvot

koi od nea se o~ekuva da gi znae. Konsekventno, xuxiwata, bra}ata, 40

219

aramii i sl., moème da gi okvalifikuvame kako pomaga~i vo procesot na

transformacijata na nevino progonetata heroina. No edno e jasno: tie ne

moàt da garantiraat za ishodot, t.e. za rezultatot na celiot toj proces.

Kone~no, moème da se sloìme so @irardo deka transformacijata na

Sneàna uspeva da se realizira samo so pomo{ na nejzinoto

samo`rtvuvawe kako i so nenadejnata, no nu`na intervencija na milosta

koja gi prekr{uva ~aroliite na smrtta. Zna~i, kompawonite dejstvuvaat

kako za{titnici vo ovoj opasen i teòk premin, i tie ja podu~uvaat

Sneàna vo ume{nostite na civilizacijata, predupreduvaj}i ja i

ukaùvaj}i i' na te{kite isku{enija i smrtta koja moè da naide. Vo

na{iot slu~aj (AIF m.l. 871) ova ~uvawe i predupreduvawe od strana na

dvanaesetminata bra}a e pretstaveno vo svojot najreduciran oblik,

sveduvaj}i se na edna replika: "da ne iska~a od doma i da gi ~eka niv" -

{to za nas go pretstavuva ekvivalentot na parafraziranite momenti,

imaj}i ja vo predvid skromnosta i ednostavnosta vo ekspliciraweto na

detalite od na{ata verzija. Za razlika od poznatata Grimova prikazna za

Sneàna, voglavno na{ite verzii se mnogu pokoncizni, poednostavni i

samo popatno gi poso~uvaat punktualnite odrednici vo prikaznata za

edna ènska pubertetska inicijacija. Vo sekoj slu~aj, ne smeeme da go

ignorirame faktot, deka ni edna od poso~enite varijanti od

makedonskiot folklor, vsu{nost ne otstapuva od "voobi~aenoto

scenario". Edinstveno na {to morame da obrneme vnimanie, toa e

postoeweto na eden drug kontekst vo koj ova siè se raskaùva. Bez ogled

na ukaànite poedinosti, u{te edna{ potvrduvame deka nejzinata

prisutnost vo makedonskata narodna literatura svedo~i za eden

paradigmati~en primer na ènskata inicijacija na ovoj prostor.

Analiziraj}i go simbolizmot na "kompawonite", bi navele i dosta

zna~ajni pogledi koi {to gi uo~uva Xons, spored kogo site kompawoni,

bra}a, razbojnici, xuxiwa, {ebe~enta (mali majmuni) i sl. se sredstva

koi se neophodni za da se isproba ìvotot na edna zrela li~nost

(spremaweto, ~isteweto, gotveweto i sl.) (S.S.Jones, 1990:52).

220

Okolu pra{aweto na kompawonite, Xons donesuva interesni

zaklu~oci koi se odnesuvaat na ovoj alomotiv: imeno, xuxiwata,

razbojnicite, bra}ata, aramiite, me~kite, majmunite, banditite,

kanibalite i drugite sli~ni kompawoni se re~isi sekoga{ pretstavnici

na ma{kiot pol. Na izvesen na~in ova moè da zna~i odluka na heroinata

da ìvee so nekoj ma`. Nejziniot interes za ma{kite pridru`nici

verojatno moè da se sogleda kako navestuvawe na nejzinoto seksualno

sozrevawe... Vo sekoj slu~aj, biten e faktot deka so nejzinata odluka da

ìvee so ovie pridru`nici taa stanuva svesna za diferencijacijata

pome|u maòt i ènata (S.S.Jones, 1990:52-53).

Me|utoa, va`no e isto taka da se istakne i nivniot liminalen

karakter (spored @irardo), a koj go potvrduva i Xons. Ednostavno toa se

obi~no pretstavnici na nekoj drug svet. Kako {to veli Xons, site

kompawoni se potpolni autsajderi, koi ìveat von normite na

socijalniot red i ìvot. Ednostavno tie se otse~eni od op{testvoto ili

pak ìveat na rabot na civiliziraniot svet. Bez razlika da li stanuva

zbor za ~ove~ki su{testva, kako na pr. razbojnici, aramii, bra}a, ili pak

stanuva zbor za nekoi ~udni kreaturi ({ebe~enta - mali majmuni), xuxiwa

i sl. - zna~i site ovie figuri se varijantni reprezentacii na kvazi-

humanata figura; tie se sekoga{ ne{to necivilizirano, prirodno,

primitivno, ne{to poprizemno odo{to e socijaliziraniot ~ovek. So

poso~uvaweto na nekolkute osnovni viduvawa na vakvite kreaturi, se

obidovme da go otkrieme nivnoto zna~ewe i funkcija koja {to ja imaat

vo procesot na sozrevaweto na ovaa mlada heroina.

Nekolkukratnite posledovatelni obra}awa na kralicata - ma}ea,

(vo na{iot slu~aj - qubomornata majka, ma}ea, ili pak zavidlivite

sestri) do ogledaloto, mese~inata, sonceto i sl. de fakto ni svedo~at za

nejzinata izmamenost, prelaganost. Toga{, spored prikaznata, taa re{ava

da prezeme novi porigorozni merki kon uni{tuvaweto, t.e. usmrtuvaweto

na ubavata }er}a /pastorka/ Sneàna. I navistina, vo na{ata varijanta

(AT, m.l. 871) ovie isku{enija se javuvaat vo oblik na otroven ~e{el i

221

otroven zlaten prsten koi "navodno" treba da ja usmrtat Sneàna. Vo

ovaa verzija tie se prateni preku cigankata, dodeka pak kaj Verkovi}, 4,

pr.br.83, stanuva zbor za otrovniot grozd koj heroinata go kasnuva i pa|a

mrtva, itn.

Figurata na majkata, kako supstitut na lo{ata ma}ea, ve{terka i

sl., vo ova siè moème da ja protolkuvame ne{to od tipot na "starite

èni, voda~ki", koi vodej}i gi svoite mladi inicijanti, moraat da ja

izma~at i "ubijat" mladata inicijantka, dokolku taa saka uspe{no da

stapne na pragot na zreliot ìvot (Girardot, 1977:291). Zna~i, ovde sme

povtorno povikani da go otkrieme onoj pove}ekraten simbolizam vo koj

go sogleduvame "pozitivniot" valer na ovie "destruktivni" voda~ki,

smetaj}i gi ednostavno kako nu`ni nivnite postapki na uni{tuvawe,

usmrtuvawe, koi vodat kon uspe{niot proces na transformacijata na

individuata na neofitot. Porakata od ovaa sekvenca moè da bide

protolkuvana na sledniot na~in: "vo eden daden moment od rasneweto i

razvivaweto na devoj~eto, majkata mora zadolìtelno da ja odigra

ulogata na ve{terka, vo istata onaa mera vo koja tatkoto ja prezema ovaa

uloga koga stanuva zbor za razvivaweto na negoviot sin (Girardot,

1977:291).

Ednostavno, spored @irardo, testiraweto na kosata, t.e.

isku{enieto koe{to heroinata go ima so ubavata crna kosa, ozna~uva

ispituvawe na fizi~kata i spiritualna mo}42, smetaj}i deka ova vtoro

isku{enie pretstavuva obid za usoglasuvawe ili integrirawe na site tri

obida za usmrtuvawe na Sneàna (1977:292).

Sneàna vo periodot /koga e navodno umrena/ fakti~ki se nao|a vo

svojata liminalna, smrtna ili zarodi{ka sostojba. Taa e vo sostojba "ni

vamu - ni tamu", i taa e oma|ijana (Girardot, 1977:293). Ovaa nejzina faza

ne' potse}a na V. Tarnerovoto odreduvawe between and betwixt.

42 Vo vrska so navedeniot simbolizam i zna~eweto na crnata kosa da se vidat slednite odrednici: de Vries, Dictionary, pp.231-234; a isto taka da se vidi i: Bruce Lincoln, "Treatment of

222

Periodot na smrtta {to go pominuva Sneàna, vklu~uva

povtoruvawe na celiot ciklus na transformacijata. Stavaweto vo

staklen kov~eg isto taka ima svoj interesen simbolizam od edna

alhemiska perspektiva. Ednostavno, kristalniot kov~eg e opi{an kako

glaven simbol na sad koj ima transformaciona mo}. U{te pove}e,

razli~nite supstituti na ovoj kov~eg, kako {to se zlatniot i srebreniot

kov~eg isto taka gi istaknuvaat alhemiskite temi (Girardot, 1977:293).

Ova sogleduvawe e mnogu va`no koga stanuva zbor za na{ite

varijanti, zatoa {to vo niv se javuvaat tokmu "zlatniot" i "srebreniot"

kov~eg kako supstituti. No, osvrnuvaj}i se na marginalniot period na

heroinata od At 709, koga taa ja preìvuva svojata privremena

inicijaciska smrt, kako priprema za novoto ra|awe, bi trebalo da ja

poso~ime i supstitutnata metafora, koja e isto taka dosta frekfentna

vo makedonskite varijanti, imeno koga kompawonite ja zaka~uvaat

"mrtvata heroina da visi na drvo". Ovaa nocija ne' navra}a na poznatite

simbolizmi od tipot na {umata, grmu{kata, kolibata, {atorot i sl. kako

modusi kade {to treba da bide realizirana privremenata smrt na

mladite neofiti.

Kristalnata planina (ili kov~eg) e planina na smrtta, koja

istovremeno pretstavuva i brdo na sozdavaweto, koj pretstavuva

liminalen prostor ili sostojba kade {to "du{ata" e soedineta so

Totalitetot. Vakviot simbolizam mu dava na pravo na @irardo da go

protolkuva ova poslednoto kako referenca, t.e. metafora na "kralskata

}erka" (Girardot, 1977:293).

Vidovme deka vo nekoi verzii se javuva momentot na

dopolnitelnoto "svadbeno" isku{enie, vo koe ma}eata so pomo{ na igla

ja pretvora heroinata vo gulap~e. Inaku, znaeme deka gulabot, pak

pretstavuva predznak na nov ìvot, i moème da go ozna~ime kako

signalizacija na uspe{noto zavr{uvawe na cel ovoj proces.

Hair and Fingernails Among the Indo-Europeans," fortcoming in History of Religion, vol. 16 (1977); Edmund Leach, "Magical Hair", Journal of the Royal Anthropological Institute, 10 (1958), pp.147-164.

223

Sega isto taka bi ukaàle i nekoi pointeresni sogleduvawa na

vtoriot zna~aen istrraùva~ na fenomenot nare~en "Sneàna" - a toa e

figurata na folkloristot Stiven Sven Xons.43 I ovoj avtor go

izvlekuva vo preden plan otkrivaweto na konfrontaciite, sudirite na

mladoto devoj~e so problemite koi se svojstveni na procesot na

rasneweto, problemi koi se povrzani so detskiot preod vo pubertet, kako

i prilagoduvaweto i prifa}aweto na istiot (S.S.Jones, 1990:38). Stavot

do koj doa|a Xons, donekade se dobliùva do onie stavovi na prethodnite

istraùva~i od tipot na Macquisten i Pickford (1942)44, Betelhajm (1954) i

@irardo (1977). Vo sekoj slu~aj, ona {to treba da bide od osobena

va`nost vo na{eto istraùvawe na inicijaciskite modeli vo prikaznata

za Sneàna- AT 709 , e stavot do koj doa|a Xons zimaj}i ja vo predvid

globalnata ocenka na {irokiot krug na verzii na "Sneàna"

(rasprostraneti niz raznite kraevi od svetot) - imeno deka ovaa prikazna

osobeno go ocrtuva devoj~inskoto personalno razvivawe, vo smisla na toa

deka ovoj tekst pretstavuva bazi~en detski tekst, zamislen za da gi

pret~uvstvuva i olesni stravuvawata, solzite i te{kotiite koi se

karakteristi~ni sopatnici na sloèniot proces na maturiraweto. Ovaa

prikazna pretstavuva metafori~ko ogledalo na detskiot ìvot,

odrazuvaj}i gi dramati~no, simboli~no, a ponekoga{ duri i

hiperboli~no detskite doìvuvawa. Analiziraj}i gi brojnite

varijantni motivi, koi se iskoristeni vo sekoja od poso~enite

tipolo{ki epizodi, so cel da go odrazat vistinskoto dejstvie na dadenata

epizoda, Stiven Sven Xons sproveduva analiza na sekoja epizoda

43Inaku, Stiven Sven Xons, kako {to vidovme vo oddelot posveten na "Dobrata i lo{ata devojka", e eden od onie avtori koi mu davat primat na strukturalisti~koto istraùvawe na temite i motivite vo Sneàna, koe spored nego dopu{ta da se objasnat podvle~enoto zna~ewe i celta na edna dadena prikazna. Temite vo ovaa prikazna ja pretstavuvat nejzinata emocionalna sr`; tie ja pretstavuvaat intelektualnata i emocionalna vrska pome|u svetot na audiencijata i slikite i zbidnuvawata na prikaznata, {to mu dopu{ta da prodre do dramati~nata sr` na samata prikazna. 44 Macquisten, A. S & Pickford, R. W. , "Psychological Aspects of the Fantasy of Snow White and the Seven Dwarfs". Psychoanalytic Review 29, 233-252; 1942.

224

poedine~no, so cel da se otkrijat osnovnite, fundamentalni temi koi ja

kreiraat ovaa prikazna (da se vidi: S.S.Jones, 1990:39-76).

Dodeka @irardo pravi svoevidna tipolo{ka klasifikacija na

osnovnite sekvenci vo Grimovata Sneàna, koja ja zima kako

najparadigmati~na varijanta na At 709, dotolku pove}e go prifa}ame

priodot na Xons, koj preku analizata na temite, vr{i tipolo{ko

odreduvawe na osnovnite epizodi, zimaj}i ja globalnata sostojba na AT

709. Xons gi opredeluva i analizira temite i alomotivite na "Sneàna"

spored slednite nejzini klu~ni i tipolo{ki epizodi: A. po~etna

(vovedna) epizoda; B. Epizoda na qubomora; C. progonuva~ka epizoda

(epizoda na isteruvaweto od roditelskiot dom); D. Prifa}awe (epizoda

vo koja Sneàna e prifatena od strana na kompawonite - xuxiwa, bra}a,

aramii, razbojnici); E. Povtorna qubomorna epizoda; F. Smrt na

Sneàna; G. Pokaùvawe, izloùvawe na teloto na Sneàna od strana na

kompawonite; H. Povtorno oìvuvawe; I. Odlu~uva~ka, re{ava~ka

epizoda.

Ova e isto taka povolen moment da go navedeme i koncepciskoto

re{enie na R. Beker koja gi ima obedineto site ènski inicijaciski

prikazni, razdvojuvaj}i gi na poznatite tri motivski kompleksa:

predliminalna faza (sedewe doma) ; liminalnata faza (progonstvoto,

smrt i oìvuvawe) i postliminalnata faza (vra}awe vo socium, koj

zavr{uva naj~esto so ven~avka, osven AT 480) (vidi: Becker, 1990).

Vo edna od fundamentalnite epizodi - onaa na progonstvoto, t.e.

isteruvaweto od roditlskiot dom, naiduvame na u{te eden preod: toa e

preodot koj spored Xons se odnesuva na soglasuvaweto i nesoglasuvaweto

so roditelite na mladata heroina. Bez ogled na motiviranosta za edno

vakvo progonstvo, nas ni e mnogu indikativno toa {to re~isi vo site

varijanti se nasetuva periodot na pubertetot. Eksplicitno, toa ni e

ukaàno vo varijantata od Vraìnovski (1986a, pr.br.45) kade {to

ma}eata ja isteruva pastorkata na nejzina 16-17 godi{na vozrast. Vo edna

vakva smisla se soglasuvame so koncepcijata na Xons, spored kogo, ovaa

225

prikazna ukaùva na supstancijalnata vrska na heroinata koja dotoga{ se

nao|a vo potpolna soglasnost so vrednosnite sistemi na nejzinite

roditeli. Taa ne e vo nikakva konfrontacija so niv, i ottamu taa go nema

izdiferencirano sopstveno ego, tuku e vo potpolna zavisnost i

soglasnost so roditelite. Ottamu, spred Xons, epizodata na

isteruvaweto moè da bide sfatena kako eden ~ekor kon nejzinata

individuacija, {to e inaku kako stanovi{te vo potpolna soglasnost so

teorijata na inicijacijata. Vpro~em, {to pretstvuvaat pubertetskite

inicijaciski obredi - i sièa, ako ne pat kon edno celosno

osamostojuvawe i sozdavawe kompletna li~nost. Me|utoa, nu`no e da se

podvle~e deka vakviot proces na individuacija e moèn samo preku ~inot

na separacijata od nejzinite roditeli. Zna~i, doa|aj}i do edna vakva

poenta, site "t.n. neprijatelski figuri " vo prikaznata gi tretirame

kako edna nu`na, neophodna etapa koja na heroinata i' ovozmoùva

uspe{en preod od detstvo kon zrelost.

Rezimirano, S. Sven Xons tvrdi deka tematskiot opseg na ovaa

epizoda e sli~en, se nadovrzuva na prethodnata - qubomorna epizoda:

ednostavno dvete spomnati epizodi gi traumatiziraat tipi~nata

edipovska i filosofska zagriènost koi {to go izma~uvaat mladoto

devoj~e koe e vo proces na rasnewe (S.S.Jones, 1990:49).

Vo smisla na otkrivawe na adopcionata epizoda, rezimirano bi se

navratile na ve}e poso~eniot simbolizam na kompawonite.

Opredeluvaweto i definiraweto na "kompawonite", koe go

izloìvme prethono, mu pomogna na Xons vo decidnata opredelba na

zna~eweto na adopcionata epizoda, zatoa {to preku niv nie otkrivame

u{te edna tema koja{to se odnesuva na detskoto razvivawe i rasnewe

prisutno vo ovaa epizoda. Na primer, surovata, neobrabotenata priroda

na ovie figuri soodvetstvuva so nekompletnata razvienost na

adolescentnata heroina, istovremeno vo moralna i seksualna smisla.

Razbojnicite, aramiite i drugite socijalni izop{tenici na nekoj na~in

go reflektiraat procesot na prifa}aweto i usvojuvaweto na moralniot

226

kod od strana na heroinata. Kako {to veli Xons, taa prifa}a da ìvee

so niv, od ednsotavna pri~ina {to i taa samata ne gi prifatila i usvoila

moralnite kodovi koi gi nalaga nejzinata socijalna sredina. ...Vo

epizodata koga kompawonite ja podu~uvaat heroinata da ne otvara vrata

na nikogo, ednostavno ja odrazuva nejzinata moralna nezrelost (S.S.Jones,

1990:53).

Kako zaklu~ok, Xons smeta deka ovaa adopciona epizoda ni svedo~i

za socijalnoto, filosofskoto i psiholo{koto razvivawe, kade {to site

pridru`nici sluàt kako medijatori vo realizacijata na heroinata vo

site spomnati podra~ja: vo psiholo{koto prifa}awe na seksualnosta; vo

filosofskata borba da se sfati prirodata na ìvotot; vo socijalnoto

steknuvawe na moralnosta, kako i obukata vo izvr{uvaweto na

doma{nite obvrski.

Epizodata na smrtta pretstavuva dramatizacija na seksualnoto,

moralno i socijalno sozrevawe na heroinata. Preku motivite od ovaa

epizoda moè lesno da se uo~i nejzinoto seksualno razvivawe (S.S.Jones,

1990:58).

Obidot za re{avawe na postaveniot filosofski problem na

prifa}awe na smrtta e dramatiziran na sli~en na~in vo mitot za

Persefona, koj pruà mnogu paralelizmi so "Sneàna".

Vo sekoj slu~aj, smrtta na heroinata pretstavena vo oblik na son

moè da bide sogledana kako dramatizacija na brojnite detski

stravuvawa, anksioznosti vo vrska so nivnata labava i konfuzna

situacija. Odovde isto taka moè da se izvle~e ambigvitetnata i

paradoksalna pozicija na bivstvuvaweto pome|u ìvotot i smrtta. I

kone~no, sevo ova moè da se sogleda kako edno figurativno isleduvawe

na smrtta.

Motivite vo epizodata na izloùvaweto na mrtvata heroina se

trudat da go opi{at posledniot moment od egzistencijalniot strav, koj e

olicetvoren preku sostojbata vo koja se nao|a heroinata, t.e. koga taa ne

mu pripa|a nitu na ovoj nitu na onoj svet. Kako refleksija na nejzinata

227

neodredenost vo vrska so pozicijata - ni vamu ni tamu, ovaa epizoda to~no

ja opi{uva heroinata postavena me|u dvata prostora.

Otprilika, vo primerite od na{iot folklor, moème da go

zaklu~ime slednoto: dokolku e heroinata postavena na drvo, ili pak na

nekoe marginalno mesto, kade {to prestojuva "mrtva vo kov~egot" se'

dodeka ne pomine princot, obi~no moème da go protolkuvame kako

pozicija "ni vamu - ni tamu" ili poto~no, takvoto mesto moème da go

okvalifikuvame kako mesto koe se nao|a na granicite na dvata sveta vo

oblik na eden spiritualen rab, koe {to na krajot na krai{tata ja

ilustrira i nejzinata egzistencijalna dilema. ...U{te pove}e, motivot

koga e taa frlena so kov~egot vo voda, more i sl. ne' upatuva na toa deka e

taa frlena vo golemata voda na postoeweto. Vakvoto sogleduvawe ja

tretira smrtta kako vra}awe na ona mesto od kade {to nie doa|ame.

Donekade, ova ne' upatuva na Diranovoto sogleduvawe na vodata kako eden

od primarnite elementi na novoto ra|awe- t.e. ne' upatuva na na~eloto

voda-majka, pokraj ve}e dobro poznatoto na~alo zemja - majka. Kone~no,

motivot na kov~egot koj e ostaven da visi na drvo, pretstavuva izrazna i

sugestivna metafora na kriti~nata i opasna relacija koja {to

~ove~kiot ìvot ja ima vo odnos na kosmosot. Simboli~nata

koincidencija na ovie sliki ni dava za mo`nost da sogledame deka

heroinata e navistina vo proces na vistinsko isku{enie, obid da dojde do

situacija koga }e gi nadmine svoite stravuvawa.

Interesno e sogleduvaweto na S. S. Xons, spored kogo prikznata za

"Sneàna" dvojno ja prikaùva ovaa ritualna tehnika, opi{uvaj}i gi

doìvuvawata na izolacija i liminalnost koi se prikaàni za vreme na

nejziniot figurativen preod od socijalnata granica (od devoj~instvo kon

ènskost). Izolacijata se najavuva preku kov~egot, a pak liminalnosta se

najavuva preku marginalniot status koj heroinata go doìvuva pome|u

ìvotot i smrtta, kako i nejzinata grani~na postavenost, koja e

umetni~ki transponirana preku prestojot na drvo, planina, koga e

postavena na nekoj rab, granica i sl., {to generalno moè da se voop{ti

228

kako postavenost "blisku do nekoja pograni~na zona" (da se vidi:

S.S.Jones, 1990:67-68).

Sogledano od eden psiholo{ki aspekt, fazata na izolacija i

liminalnost, koi na{ata heroina gi doìvuva, moàt da se

interpretiraat kako faza vo koja heroinata u~i da se spravuva so raznite

problemi, {to vo krajna smisla dobiva dimenzii imanentni na procesot

na individuacijata.

Finalnata epizoda na tradicionalnata prizkazna za Sneàna,

Stiven Sven Xons ja narekuva "Odlu~na, re{ava~ka" zatoa {to taa gi

donesuva kone~nite odluki na ovaa drama. Ova dramati~no razre{avawe

obi~no go vklu~uva ven~avaweto na heroinata so nejziniot drag /car,

princ,kral, vitez, lovec itn/ (S.S.Jones, 1990:72).

U{te edna{ da go prispomeneme kone~niot ishod na eden

inicijaciski proces - toa e mo}ta da se vladee so sopstveniot ìvot.

Zaklu~nite referenci na ovaa na{a analizirana inicijaciska prikazna

ni go ukaùvaat tokmu toa. Vo raspletot na prikaznata AT 709 go

dobivame tokmu vpe~atokot deka heroinata stanuva zrela i sposobna da

vladee so sopstveniot ìvot, to~no preku fazata na sebeoformuvaweto

vo oblik na ven~ana èna.

***

Po izloènite analizi na sekoja od prikaznite koja go zaokruùva

tematskiot blok: ma}ea - pastorka, nakuso bi gi rezimirale onie

momenti koi{to gi obedinuvaat site niv. Imeno, site ovie prikazni ni

govorat za slednoto:

1. specifikata na "ènskosta" ja otkrivame vo funkcijata i simbolikata

na nevino progonetata heroina

2. temata na koja {to se zasnivaat site prikazni e preminot od devoj~e vo

mlada zrela èna.

3. tripartitnata struktura na inicijacijata se sostoi od:

229

a. progonstvo

b. dokaùvawe (vo smisla na inicijaciski proverki, inicijaciska smrt i

povtorno ra|awe)

v. vra}awe vo semejstvoto (so {to e ve}e realiziran obrednopreodniot

kompleks. Vo AT 4801-5 devoj~eto e stasano za maèwe, a vo AT 510 A i 709

stanuva zbor za ve}e ven~ana èna).

Vo oblik na edno zaokruùvawe na ova istraùvawe, bi go

spomnale mnogu va`noto sovpa|awe vo odnos na na{eto pojdovno

stanovi{te i stavovite na Riharda Beker, i koe e sodràno vo analognata

struktura na obrednata inicijacija i onaa koja ja otrkivme vo

nazna~enite prikazni. Vo sklad so nekoi gledi{ta na Beker, zaklu~uvame

deka osnovnata struktura vo sistematskoto povrzuvawe na prikaznite i

ritualite se nao|a vo site analizirani prikazni. Sovpa|aweto go

otkrivame na nivo na univerzalnata tripartitnata inicijaciska

struktura:

1.zaminuvawe na pat (preliminalna faza)

Po~etnata faza vo ritualot pretstavuva samo edno odvoeno

osoznavawe. Naj~esto se sre}avaat motivite na progonstvo i zaminuvawe

vo drugiot svet. Po~etniot motiv pretstavuva isteruvaweto na

pa{torkata od strana na ma}eata (ili vo odredeni sièjni tipovi, tuka

se javuva nejziniot tatko - kako supstitut na ma}eata).

2. smrt i povtorno ra|awe /dokaùvawe/ (liiminalna faza)

Ritualite se prosledeni so pouka od oblasta na misterijata na

ènskiot bit. Osobenosta i svojstvenosta na liminalnata faza vo

prikaznite, za razlika od ritualite, ja pravi tokmu bitieto na

inicijaciskiot pokrovitel. Vo ovaa faza, neofitot doa|a vo direkten

kontakt so smrtta (AT 709), ili pak ima kultna zada~a za

samodokaùvawe (AT 480). Pretstavuvaweto na inicijaciskiot

230

pokrovitel vo forma na totemsko ìvotno pretstavuva edna arhai~na

foma na inicijacijata vo prikaznite od tipot AT 510 A45.

Spored Beker, vo ritualot, kako i vo prikaznite osobenosta na

ènskata inicijacija se nao|a tokmu vo liminalnata faza. Simboli~nite

strukturi na kultno-mitskata sodrìna vo prikaznite se lesno uo~livi i

prepoznatlivi.

3. Vra}awe (postliminalna faza)

Vo tretata faza od ritualot ja otkrivame izmenetata situacija na

heroinata - neofit vo odnos na zaednicata, koja e rezultat na nejzinata

uspe{na inicijacija. Vsu{nost, zatoa i doa|a do nejzinata promena na

statusot. Ekspliciten izraz na toa e ven~avkata. Najgolemiot del od

prikaznite, osven vo tipot AT 480 e skoncentiran i fokusiran okolu

ven~avkata.

Vo analizata na ènskata inicijacija, Beker razotkriva primarni

i sekundarni motivi. Prvite se baziraat na prvobitnite rituali i

mitskiot kontekst, dodeka poslednite ja imaat izgubeno ovaa struktura, i

za smetka na toa imaat dobieno edna svoja imanentna forma. Pritoa, tie

izrazuvaat edno svoe odredeno zna~ewe. Taka, moè da se kaè deka od

edna strana ovie prikazni se baziraat na inicijacijata, no ritualnata

vrska vo konfliktot pome|u ma}eata i pa{torkata e zagubena. Na toj

na~in moàt da se zabeleàt dve tendencii. Vo prviot slu~aj,

inicijacijata se stremi kon edna sakralizacija i mitologizacija na

prikaznite. Zatoa tie moàt da se povrzat so mitovite. Vo vtoriot

slu~aj, tie prikazni se nad mitovite, vo zakrilo na familijarnosta vo

eden mikrokosmi~ki desakraliziran svet. Vo socioistoriskata analiza

na Meletinski, vidovme deka prikaznite so motivot na ma}eata se

nao|aat vo silna sprega so raspa|aweto na stariot matrijarhalen

rodovski sistem, i vospostavuvaweto na noviot patrijarhalen sistem.

Vakvata mikrokosmi~ka "familijarna situacija" se javuva vo

45 Ovde gi imame vo predvid onie varijanti na Pepela{ka vo koi{to e pretstaven motivot na majkata - prestorena vo krava, i normalno kultot kon nejzinite koski.

231

sprotivnost od ritualnata osnova na edna mo}na profanizacija i eden

raspad na tradicionalnata vrska (Becker, 1990:54-55).

Vo analiziraniot vid na ènskite inicijaciski prikazni,

inicijaciskoto istraùvawe po~iva na socijalniot konflikt {to se

javuva na relacijata: ma}ea - pa{torka. Pote{kotijata vo analizata na

ovie prikazni, pred se' se javuva vo tipot AT 510 A, zatoa {to vo nea

otkrivame isprepletuvawe na socijalnite kodovi so mitolo{kata

osnova.

Vo ovie prikazni, devojkata na star, arhai~en na~in, preku kultot

na pretcite go realizira svoeto socijalno sozrevawe. Pritoa,

sozrevaweto se ostvaruva i zavr{uva so ~inot na svadbata.

Nedvosmisleno, vo prikaznite, osobeno vo onie kade {to vo funkcija na

inicijaciski pokrovitel se javuva ve{terkata /prestorenata ma}ea, ili

majkata vo nekoi verzii od AT 709/, misti~nite tragi na ovie procesi se

o~igledni. Vo prikaznite so ènskata inicijacija se gleda deka vo

pogolemiot del ènskite li~nosti se pretstaveni kako nositeli na

dejstvoto: ma}eata, nejzinata }erka, pa{torkata i inicijaciskiot

pokrovitel. Ma{kite likovi se samo epizodni figuri: tatkoto ima samo

edna dol`nost, t.e. da odgovori na zapovesta na negovata èna da ja odnese

}erkata vo drugiot svet. Na krajot od prikaznata se javuva vtorata

epizodna li~nost - idniot ma` na heroinata. Specifikata na ènskite

aspekti vo analizata na ènskata inicijacija vo prikaznite ne

pretstavuva edinstveno reprezentcija na ènskite figuri; nea ja

osoznavame i preku pretstavuvaweto na funkcijata na simbolite (Becker,

1990:55). Na vakvoto soznanie i po~iva izvesnata diferencijacija pome|u

analiziranite "prikazni koi po~ivaat na relacijata: ma}ea - pastorka",

i prikaznite vo koi inicijacijata e realizirana preku "nevinoto

oklevetuvawe na devojkata". Vo ovie poslednite otkrivame edno mo}no

prisustvo na ma{kite figuri, od tipot na lo{iot tatko i zate~eniot

brat (AT 706), potoa bra}ata (AT 712) ili pak brojnite ma{ki likovi

vpletkani okolu naklevetuvaweto na devoj~eto od AT 883 A.

232

Po analiziraweto na primarniot model vo koj se realizira

tipi~no ènskata pubertetska inicijacija, sega preminuvame na vtoriot

tip nevino progoneta heroina, koja isto taka svojata inicijacija ja

doìvuva vo oblik na pasivna `rtva.

2.3.2. Nevino naklevetenata devojka (AT 706, AT 712 i AT 883A)

Vtor zna~aen tematski blok koj ni ja opredeluva tipi~no ènskata

inicijaciska prikazna, pokraj primarnata tema posvetena na relacijata

ma}ea - pa{torka, pretstavuvaat onie sièa koi ni govorat za nevino

naklevetenata i kazneta heroina. Vo dvete nazna~eni opcii, koi

vleguvaat vo ramkite na podànrot na nevino progonetata heroina, ja

otkrivame glavnata heroina vo uloga na pasivna `rtva. Bliskosta na

ovie dve tematski celini ja sogleduvame isklu~ivo preku dominantnata

tema na pokornost i pasivnost. Pritoa morame da go imame vo predvid i

"povtorenoto progonstvo" na na{ata heroina koe se slu~uva vo domot na

nejziniot soprug. Vsu{nost ova go naveduvame od ednostavna pri~ina {to

vo nekoi varijanti (kako {to }e imame mo`nost da sogledame)

isku{enijata vo oblik na progonstvo se povtoruvaat i vo periodot po

izvr{uvaweto na svadbeniot ~in, i osobeno se motivirani so ve}e

rodenite de~iwa. Sepak, imaj}i go soznanieto deka vo princip,

primarnoto progonstvo se vr{i vo roditelskiot dom, za vreme na

mlade~kiot period, nie go zimame ovoj tematski kompleks kako vtor

karakteristi~en moment pri definiraweto na tipi~no ènskata

inicijaciska prikazna vo ramkite na makedonskata narodna knièvnost.

Vo kontekst na poso~uvaweto na vtoriot tematski blok koj se

odnesuva na motivot na nevino naklevetenata devojka, morame da go imame

predvid soznanieto za me|usebnata interferencija na trite tipa

prikazni (At 706, 712 i 883 A). Na pr., motivot "devojka bez race" (AT

706) ima mnogu zaedni~ki momenti so AT 712, na {to ni ukaùva tipot na

stradaweto, a isto taka i imeto na glavnata heroina Genoveva, koja ja

233

sre}avame vo izvesni verzii od AT 706 (v. Popvasileva, 1996, pr.br.28).

Od druga pak strana, vo vakvite primeri se ~uvstvuva izvonredna

bliskost so "nevino naklevetenata devojka" (AT 883 A).

Problemot na interferencijata na nazna~enite prikazni, so

stavawe poseben akcent na AT 881, 883 A i 712, ja dava i avtorot Hans

Jorg Uter, osvrnuvaj}i se na specifi~nostite na AT 712 (Genoveva,

Crescentia) (v. Uther, 1979, EM, Crescentia). Osven toa, moèbi najdobar

primer za nazna~enata interferencija, koga e vo pra{awe vakov motiv

pretstavuva istraùvaweto na Penu{liski "Motivot 'Devojka bez race'

vo makedonskata literatura i folklorot" (1987:5-21), kade {to se

analizirani navedenite tipovi prikazni.

Navra}aj}i se povtorno na istraùvaweto na Uter, go prifa}ame

negoviot stav, koj ni deluva najseriozno koga e vo pra{awe edno vakvo

prosleduvawe. Toj smeta deka ponoviot razvoj na motivskiot kompleks za

nevino naklevetenata èna vo svojata osnova gi sodrì ~udesata na

Marija (Uther, 1979:170).

a. Nevino naklevetenata devojka - AT 883 A 46 Prikaznata od tipot AT 883 A (Nevino naklevetenata devojka),

spored klasifikacijata na Stiven Sven Xons vidovme deka mu pripa|a na

podànrot na nevino progonetata heroina. Vo taa smisla, analizata na

ovoj tip prikazna, i sogleduvaweto na nejzinite inicijaciski dimenzii

}e pretstavuva del od ovaa integralna celina.

Zadrùvaj}i se pred se' na varijantata od Zbornikot na

Vroclavski (1984, pr.br.30), }e zabeleìme deka istata e razgradena vo

odnos na osnovnata vezija predstavena vo Eberhard-Boratav. Namesto

46 Ovaa prikzna ja ima kaj: [apkarev, 1976, 5, pr.br.7, str.17-20 ("Oxa i axija ili neverno prijatelstvo"); pr.br.119, str.250-259 ("Popot klevetnik, lo{ata sfekrva i nastradanata od niv moma - nevesta; kaznuvawe na prvite"); potoa kaj Cepenkov, 1972, kn. 3, pr.br.94 "êsnata popoa }erka", str.128-136; koja prvobitno be{e otpe~atena vo SbNU 10, 1894, pr.br.2, str.165-170. Isto taka varijanti na ovaa prikazna sre}avame i vo Tureckie narodnìe skazki, br.45, str.266-272 (od Adakale). Osven poso~enite varijanti od objavenite

234

eden, tuka nao|ame trojca zavodnici. Inaku, vo arhivskite materjali, na

pr. AIF, m.l.794 - prikznata se dobliùva do originalot. Stanuva zbor

za eden zavodnik, po {to devoj~eto e prinudeno da go izvr{i svojot

transvestizam, preoblekuvaj}i se vo ov~ar.

Momentot od prikaznata /vo nekoi verzii/ kade {to za pogibijata

se baraat delovi od teloto na devoj~eto, mnogu potse}aat na prikaznata za

Sneàna, poto~no na sekvencata koja e ozna~ena kako: 709 II.

Vo prikaznata e prikaàn samo periodot na adolescentnata

devojka, dodeka svadbeniot ~in voop{to ne e inkorporiran vo nea. Samo

popatno, vo ovoj tip prikazna e ufrlen motivot na axilakot kako

sredstvo za ispolnuvawe na sosem drugiot tek na dejstvoto. Vo samiot

voved od varijantata kaj Vroclavski e navestena sekvencata kako tatkoto

gi vodi ènata i sinot na axilak, za da pri krajot bide prikaàno

nivnoto vra}awe. Normalno, ova sveto patuvawe e iskoristeno kako

umetni~ka transpozicija na nivnoto otsustvo, inaku period koga se

odviva pubertetskata, t.e. adolescentna inicijacija na mladata heroina.

Alternaciite na tatkovoto otsustvo se obi~no prikaàni kako negovo

patuvawe koe trae podolg period (godina, dve). So ogled na faktot deka

site tipovi prikazni koi go konstruiraat podànrot "nevino progoneta

heroina", vsu{nost na razli~nite na~ini ni gi pretstavuvaat

maltretirawata i nezgodite na mladata devojka, dobivaj}i pritoa

karakter na inicijaciski premreìja, i ovoj tip prikazna go zadrùva

istovetnoto scenario. Vo spomnatata varijanta (Vroclavski, 1984:187-

189, pr.br.30), heroinata gi preìvuva svoite preliminarni, glavni i

dopolnitelni isku{enija, proizlezeni od nevinoto i nepravedno

naklevetuvawe. Specifi~no za ovoj tip prikazna e zaveduvaweto na

mladoto devoj~e koe se nao|a na patot kon svoeto sozrevawe,

predizvikano od begot i oxata, koi ja ~uvaat i "navodno" se griàt za nea,

dodeka nejzinite se nao|aat na axilak. Glavnoto inicijacisko isku{enie

zbornici, poèlno e da se vidat i varijantite od Arhivot na Institutot za folklor, AIF, m.l.794 "Axijata" i AIF, m.l. 795, "ôvekot {to odil na axilok".

235

se realizira kako odgovor na pismoto od begot i oxata do nejziniot

tatko:

"]erka ti e ostai kej nas, ama po lo{i pati{ta oit" - demek, ne~esni raboti pulit i nikogo ne slu{at." (Vroclavski, 1984:187) po {to toj go pra}a sinot da ja odnese vo planina i da ja ubie. No,

isku{enieto sepak dobiva oblik na supstitut, pri {to kako dokaz za

koboèmskoto ubivawe e "ise~en nejziniot najmal prst od rakata".

Analognata situacija ja sre}avame i vo Arhivskiot materjal na

Institutot za folklor (AIF, m.l.79447), vo koja najeksplicitno ni se

ukaùva periodot na pubertetot na devoj~eto:

"Tur~inof. Sede edna godina tamo kade {to sede (na axilok), i kom{ijata {}o be{e obe}al za doma da vodi ra~un, eden den }e o vodi devoj~eto na bawa. Ama, devoj~eto be{e tri-~etirinajse, petnajse godini golemo. Ko otide na bawa so devoj~eto i toj poku{a edni bezobrazni rabo}e prema devoj~eto. I devoj~eto izbega od bawa i otide doma. " (AIF, m.l.794)

Dopolnitelnoto isku{enie, vo vakviot tekstualen prikaz e

pretstaveno kako bunt protiv storenite kleveti, i ja dobiva formata na

eden prinuden transvestizam. Heroinata se pretvora vo ma{ko i otvara

edna meana vo centarot na Bitola, kade {to }e se sretne so nejzinoto

semejstvo, na vra}awe od svetoto patuvawe. I navistina, po vra}aweto

nejzinite naminuvaat vo "\uzel-kafe", kade {to "kelnerot" (glavnata

heroina) ja kaùva celata prikazna za nevino naklevetenata i progoneta

heroina. Na toj na~in zavr{uvaat nejzinite inicijaciski pubertetski

isku{enija, pri {to i Duwa \uzel stapuva na pragot na zreloto ènsko

doba. Normalno, i vo AT 883 A, sli~no na ostanatite paradigmi na

ènskata pubertetska inicijacija, i ovaa heroina minuva niz svoeto

47 AIF, m.l.794, "Axijata", Snimil: Peco Stefanovski, vo s. Cer, Ki~evsko, 1969; raskaùva: Vasile [urbanovski od s. Cer.

236

seksualno i doma}insko iskustvo, inkarnirano niz obscenite sceni i

periodot koga ja vodi svojata meana, obu~uvaj}i gi pritoa doma{nite

raboti: gotvewe, sluèwe i sl.

Samo za sporedba, bi se osvrnale na sli~nite premreìja, koi gi

doìvuva vtorata heroina, koja ja odredivme kako paradigmati~na (AIF,

m.l.794). Vo ovaa varijanta, brat~eto koe moralo da ja ubie, vsu{nost ja

ostava vo planina, kade {to devojkata gi raspartaluva i kine svoite

ali{ta. Zna~i go preìvuva svojot liminalen period, i glavnite

isku{enija go dobivaat svojot kulminativen karakter koga e taa ostavena

da prestojuva visoko na eden javor.

"Sinko, ko }e dojdam jas, da e ne najdam ìva doma sestra ti!!! Praj {}o }e praj{ - koli ja, pali ja, se~i ja, f ku}a da e nemat." Ama, nikoj brat sestra ne zaklal. Ni toj ne zaklal. E, onda, {}o stana? Toj e odvede f planina i je re~e: "Sestro, odaj kaj znaj{, f ku}i nazat - ne! Ako saka{ i ja da su ìf." E, devoj~eto ode, ode, ode, ode, - re~e - s' iskina, se iscepi po ali{}a, po sve. Otide do edna ~e{ma. Se ka~i na eden javor. (AIF, m.l.794)

I vo ovoj primer ja otkrivame obukata vo raznite ènski

ve{tini, kako na pr. gotvewe, spremawe i sl., vo scenata koga carot ja

zima za èna:

"I stana carot, re~e: klade {inelata. Go zavitka devoj~eto. Na kow, go dovede doma. Devoj~eto za edno kuso vreme se izve`ba, se izu~i, se'... ko carica. Carot si e ven~a, si e zede za èna." (AIF, m.l.794)

Vo analiziranata varijanta sleduva u{te edna epizoda vo koja

istiot toj kom{ija, t.e. a|utant na carot ja zasramuva, i pri {to mladata

carica mora da gi zakole svoite dve mali deca: sin~eto i }erki~kata. Po

ovaa brutalna i grozomorna scena, taa bega od nego i povtorno talka,

skita po planinite. Vo planinite sre}ava eden ov~ar kade {to prespiva

i go moli:

237

"Kaj of~arot spa i go zamoli da mu dajt ali{}ata da se preoble~et ènava vo ma{ki ali{}a. ... So ali{}ata oble~eni vo ma{ko dojde, - re~e - kaj eden bozaxija. Go zamoli da bidet kako sluga. Toj be{e mnogu dobrodu{en, bozaxijata, go primi deteto. " (isto)

I tuka nekade se nao|a ishodot na ovie peripetii i du{evni

lavirinstki talkawa. Vo iznajmeniot lokal, kade {to raboti devoj~eto

kako izme}ar, doa|aat zaedno i nejziniot tatko i kom{ijata koj ja

obesramil. Kaùvaj}i ja svojata prikazna, vsu{nost site se

prepoznavaat. Carot - t.e. tatkoto na heroinata, gneven na celata

situacija go ubiva vedna{ lo{iot kom{ija - a|utantot.

Ekscerpiraj}i gi momentite koi se odnesuvaat na devoj~eto i

nejzinoto sozrevawe, moème da kaème deka vo ovoj tip prikazna, AT

883 A vsu{nost stanuva zbor za tipi~en primer na pubertetska, t.e.

adolescentna inicijacija, iako vo nekoi varijanti e predvideno i

povtorenoto progonstvo, realzirano vo fazata po nejzinata ven~avka

(kako vo AIF, m.l.794). Vo site varijanti gi sre}avame

karakteristi~nite pubertetski isku{enija, a osobeno e impozantna onaa

sekvenca vo koja taa se preprava vo ma{ko mom~e i taka raboti edno

izvesno vreme. Znaeme deka golemiot broj mitski heroi koi go

doìvuvaat ovoj transvestizam, nu`no moraat da pominat eden podolg

vremenski period vo uloga i funkcija na sprotivniot pol. Takov e

slu~ajot so Ahil i niza drugi heroi, a eden od umetni~ki najizrazenite

primeri od makedonskite narodni vol{ebni prikazni e tokmu

analiziraniot primer. Zna~i, kako {to ve}e spomnavme, fazata na

transvestizmot ja doìvuvame kako neophodna faza kon postignuvaweto

na celosnata zrelost na kandidatot, ednostavno, koga inicijantot se

nao|a na pragot na svojata realizacija kako zrelo bitie. Sekoj komentar

pove}e vo smisla na navedenata tema bi bil odvi{en vo edna vakva smisla

na razmisluvawe.

238

Neverojatni sovpa|awa na ovoj tip stradawe na nevino progonetata

heroina sre}avame i vo izvesni varijanti od AT 706 i 712 kade {to isto

taka stanuva zbor za zlonamernata kleveta. Na pr., vo tipot AT 706

devoj~eto e kazneto vo oblik na "se~ewe na racete", kako odgovor na

nejzinoto sprotivstavuvawe na monstruoznata èlba na incestuozniot

tatko da se oèni so nea, potoa kako rezultat na qubomornata ma}ea, koja

bara da se pogubi pa{torkata, a za dokaz da se donese nejzinata ise~ena

raka (@S, II, 1892:81-82). Varijacijata na ovoj motiv moè da bide

izvedena i na sledniot plan: lo{ata zolva ja naklevetuva sestrata na

svojot ma` deka go ubila nivnoto sin~e, po {to bratot ja vodi vo {uma i

i' gi se~e racete (AIF, m.l.2455). Izvr{enoto sakatewe kako rezultat na

analognata kleveta od strana na lo{ata snaja sretnavme vo u{te edna

interesna varijanta (AIF, m.l.2928), no kade {to nevino naklevetenata

devojka naiduva na novi progonstva i stradawa, na patot kon zdobivaweto

na svojot nov identitet.

Razlikata vo ovoj tip heroina, nasproti "izdiferenciranata"

heroina od AT 510 B se sostoi tokmu vo nocijata na ozna~enata

pasivnost/aktivnost. Imeno, kako {to ve}e poso~ivme vo ogledot

posveten na Pepela{ka 510 A, B, - od site spomnati heroini koi go

konstruiraat kompleksot na nevino progonetata heroina, edinstveno

"momata vo zlatniot sandak" ja ima taa mo} aktivno da se sprotivstavi na

pretpostavenite stradawa. Ottuka, "devojkata bez race" isto taka

pasivno gi pominuva svoite inicijaciski `rvuvawa, pokorno ~ekaj}i

nekoja nadvore{na intervencija da povlijae vrz nejzinata sudbina, t.e.

vrz uspe{niot ishod na inicijaciskata procesija. Naj~esto, vo ovoj tip

prikazna, na devojkata racete i' se regeneriraat na ~udesen na~in, obi~no

so pomo{ na nekoja lekovita voda ili pak po èlba na Gospod.

Analiziraj}i go potekloto na vakviot tip heroina (koj go

prepoznavame vo AT 706, 712 i 883 A), moème slobodno da se navratime

na istraùvaweto na Uter posveteno na fenomenot Crescentia (AT 712) -

(Uther, 1979, EM, v. Crescentia). Isto taka treba da se spomene i trudot na

239

Penu{liski posveten na ovoj motiv vo makedonskata literatura i

folklor (1987:5-21). Dosta zna~ajno vo vakviot kontekst na razmisluvawe

pretstavuva i istraùvaweto na Vera Stoj~evska - Anti} posveteno na

Srednovekovnite romani i raskazi (1996), kade {to vo ramkite na

prezentacijata na srednovekovniot raskaz, zemeni se vo predvid tokmu

navedeniot tip heroini: Devoi~e bez raci (1996:209-213); O iscelenii ruk

carici Gallov (1996:214-220), vo ~ij kontekst e prezentirana i narodnata

prikazna AT 883 A "Oxa i axija ili neverno prijatelstvo", inaku

varijanta od zbornikot na [apkarev (5,1976, pr.br.7).

b. Crescentia - Genoveva - AT 712 48

Vo heroinata od tipot AT 712, Uter otkriva u{te eden smel

primer {to go gradi ciklusot na nevino progonetata devojka koja

~estopati se povrzuva so opredelena figura (Genovefa, Genoveva,

Crescentia, Maria, Hildegardis, Sisibe). Ovaa struktura e poznata vo celiot

mediteranski prostor i osobeno kaj narodite od Sovetskiot Sojuz vo 19 -

20 vek. Inaku, morame da ukaème na bliskosta, t.e. prepletuvaweto na

ovoj tip prikazna, pred se' so AT 881 A "@enata preoble~ena vo ma{ko",

kako i AT 883 A "Nevino naklevetenata devojka". Materjalot od

Crescentia e interesen za istraùvawe, a osobeno e interesno

istraùvaweto na potekloto, ra{irenosta i tipologijata. Kako {to ne'

48 Okolu istoriskite podatoci i knièvno istoriskite momenti vrzani za ovie dve li~nosti da se vidi: Hans-Jörg Uther (1979, EM, v. Crescentia) i James Hall (1991:99, v. Genoveva). Osven dvata spomnati izvora, osobeno zna~ajno i interesno navra}awe kon spomnatite dve heroini ni dava i Elizabet Frencel, koja go akcentira naveduvaweto na spomnatite heroini od aspekt na va`nite svetski literaturni prerabotki koi se javuvaat vo periodot od nivnoto pojavuvawe (12 vek) pa se' do na{eto sovremie (Frenzel, 1963, v. Crescentia; Genovefa). Na primer, dosta vaèn podatok ni pretstavuva enciklopediskiot sovrt na Genoveva, od strana na Xejms Hejl, koj ni ukaùva deka ova ime e izvedeno od francuskoto Geneviève, inaku devojka rodena okolu 422 godina, koja e pred se' pretstavena kako za{titni~ka na Pariz. Za vreme na svojata mladost taa e povrzana so pastirstvoto, potoa steknuva odredeni sposobnosti od sferata na proro{tvoto i sl. No, bez ogled na ova, nie nema da se zadrùvame na istori~nosta na ovaa heroina, tuku ja koristime ovaa situacija samo za da go povrzeme nazna~uvaweto, t.e. imenuvaweto na ovoj tip prikazna. Vsu{nost, kako {to }e vidime vo ukaùvaweto na istoriskoto razvivawe na Crescentia, osobeno vo sredniot vek, fabuliraweto e mnogu blisko so dene{nata upotreba na ovoj tip prikazna, kako svoevidna paraigma na nevino progonetata, i pred se' oklevetena devojka.

240

informira Hans-Jorg Uter (1979), vo tradicijata nie razlikuvame tri

vrsti na poteklo na ovaa heroina, t.e. na nejzinoto siè: 1. orientalnata,

koja poteknuva od prvata polovina na 14 vek (Tuti Nameh) podocna se

interpolira so 1001 no}, 2. verzijata Gesta Romanorum, koja poteknuva od

krajot na 13 vek i francuskiot roman vo stihovi Bone Florence de Rome, od

prvata ~etvrtina na 13 vek. i 3. ~udata na Marija Die Keiserin von Rom (12

vek) i isto taka vo Kaiserchonik (1147-50) poznatoto raskaùvawe vo proza.

Na{ata tradicija se vrzuva za ovoj posleden tip.

Vo ovaa smisla, u{te edna{ bi se navratile na istraùva~kite

potfati na Penu{liski (1987), a pred se' na Vera Stoj~evska - Anti}

(1996:48-50). Na primer, vo svojot prikaz na srednovekovnite romani i

raskazi, obrazloùvaj}i go postoeweto na motivot "devojka bez race",

Vera Stoj~evska - Anti} ja potvrduva spomnatata ideja deka ova siè se

vrzuva so srednovekovniot hristijanski motiv na isceluvaweto na racete

na heroinata od strana na Bogorodica. Ottuka, neretko, na{ata heroina e

imenuvana kako Marija.

Analogna popularnost ~uvstvuvame vo dvata tipa sièi: i ona za

Crescentia vo Kaiserchronik, i ~udata na Marija, koi pretstavuvaat primer

za preraboteni evropski dela od 13 i 14 vek. Sièto za ~udata na Marija,

gi naseluva site mediteranski prostori osobeno vo 19 i 20 vek. Vo

vakviot kontekst Uter povtorno gi naveduva bliskostite i

interferirawata so AT 881 A i 883 A. Spored nego, vakvite verzii ni

dozvoluvaat da zaklu~ime deka ponatamo{niot razvoj na motivskiot

kompleks za nevino naklevetenata èna vo nivnata osnova gi sodràt

~udesata na Marija i deka motivot se rasprostranil od zapad kon istok, a

ne obratno.

Penu{liski vo svojot trud posveten na "Motivot 'devojka bez race'

vo makedonskata literatura i folklorot" (1987:5-21) isto taka se

osvrnuva na potekloto na ova siè (od 12 vek), zadrùvaj}i se pritoa na

nekolku zna~ajni prevodi na raskazot "devojka bez race". Ona na {to se

zadrùva Penu{liski e tokmu poso~enata treta vrsta na siè

241

fokusirana okolu ûdesata na Marija. Nazna~enite rakopisi

poteknuvaat od po~etokot na 18 vek - (1715 i 1718 godina), kako i od

prvata polovina na 19 vek. Nesomneno najgolemiot akcent e staven na

prevodot od Joakim Kr~ovski "O iscelenii ruk carici Gallov", za

koj{to Penu{liski smeta deka e verojaten izvor na natamo{nite usni

raskaùvawa vo na{iot narod (1987:7-8). Naveduvaj}i osum dosta

interesni varijanti na "devojka bez race" (Penu{liski, 1987:8-12),

moème da go potvrdime ukaàniot stav na Uter. Imeno, motivskiot

kompleks na nevino naklevetenata èna vo svojata osnova go ima

poso~enoto siè. Ili, dosta poednostaveno, moème da zaklu~ime deka

interferencijata na poso~enite tipovi e preizrazena, {to se gleda i od

poso~enite varijanti na Penu{liski, vo koi gi otkrivame slednite

tipovi: AT 883 A, AT 706, AT 510 B. Nivnata prenaglasena

inteferencija ni dava za pravo voop{teno da zboruvame za fenomenot na

inicijacijata vo ciklusot "nevino naklevetena devojka".

Kako {to ve}e spomnavme, vo na{ata narodna tradicija ovaa

heroina ja prepoznavame vo likot na Marija (Popvasileva, 1996,

pr.br.30), Genovefa (AIF, m.l.590; m.l.793), ili ednostavno kako devoj~e

koe preminuva vo èna (Vroclavski, 1984, pr.br.25).

Paradigmati~nata varijanta za ovaa na{a analiza e spomnatata

prikazna od zbornikot na A. Popvasileva, vo koja heroinata Marija e

najkonsekventno na pravilata na AT 712 maltretirana, naklevetena i

progoneta vo planina i pe{teri od strana na zavidlivite snai (èni na

trite nejzini brata). Ona {to e za nas vo kontekstot odlu~uva~ko, vo

sekoj slu~aj e pretstaveno vo nejzinata vozrasna i statusna opredelenost.

Vo nazna~enata prikazna naslovena kako "Oklevetenata sestra"

(Popvasileva, 1996:89-90), ovaa heroina e vo fazata na svojot pubertet,

koja gi doìvuva klevetite i progonstvata na pragot na zdobivaweto na

celosnata ènskost i zrelost.

242

"Kato umrela majka mu i tatko mu si ostanala so snaite i so bra}ata. [o

}e pravi: snaite ne e milve, na Marija sake da a pogube. Imaa uli{~a, tija bea

bogati. Preku no{ta si i rasturile uli{~ata tie jatrvite, a bra}ata po rabota

si ode."

(Popvasileva, 1996:89)

Vo obidot da se realizira edna surova podlost od strana na lo{ite

jatrvi, go ~uvstvuvame onoj ist ambient vo koj se postaveni heroinite od

883A, 706, i 709, otkrivaj}i ja na toj na~in procesijata na tipi~no

ènskata inicijacija vo smisla na Nikiforovata opredelba, deka

heroinata e postavena vo uloga na pasivna `rtva koja gi minuva svoite

isku{enija. Vo ovaa smisla, od site prikazni koi go konstruiraat

podànrot na nevino progonetata heroina, kako najhrabra ja izdvojuvame

heroinata od AT 510 B, koja ja analiziravme vo kontekst na Mara

Pepela{ka (AT 510 A). No, da se navratime na Marija koja svoeto

progonstvo vo pustite planini i pe{teri go doìvuva kako produkt na

zlobnite kleveti od trite jatrvi:

"Dojdoa bratjata od rabota. -A be, {o stana? [o e {o vikate, {o cikate?! -Taka sestra vi Marija, vi go pogudi uli{~eto, vi gi pogubi ovcite, sea i m'{koto dete mi go zakla u quqkata. A pak tie jatrvite si go zaklale deteto od quqkata. Go dadoa deteto za da a zagine Marija." ......................... Viknaa snaite: -Da a zanesite na adna planina golema, na adni pe{~eri golemi, tamu da a zanesite Marija, nema ìvot tuka..." (Popvasileva, 1996:90) Realizacijata na ova progonstvo, povtorno dobiva razmeri na edno supstitutivno re{enie. Bra}ata nemaat sila da ja ubijat, ednostavno ja ostavaat na "dadenoto mesto" kade {to ja otkrivame paradigmata na inicijaciskata privremena smrt i prigotvuvaweto na povtornoto ra|awe, koe vo ovoj primer ne e nazna~eno, tuku samo go naslutuvame. "Bratjata, kato m'ì, ne sakaa da a zakole. I tamo a ostavija. A ostavia gorkata i ta voa se pro~u: Marijina pe{~era, Marijina voda, koj oj tamo se lekuva." (isto:90)

243

Vo vtoriot spomnat slu~aj (Vroclavski, 1984, pr.br.25)

"Zavidlivata svekrva - I", naiduvame na istite premreìja na glvanata

heroina, so edno malo otklonuvawe. Vo ovoj slu~aj intrigite se

vospostaveni na slednoto nivo: zlobnata i qubomorna svekrva ja

vovlekuva mladata nevesta vo qubovna intriga so eden od sluìtelite za

vreme na otsustvoto na mladoènecot, taka {to progonstvoto vo ovoj

slu~aj go realizira tokmu izlaàniot mladoènec po negovoto vra}awe

od pat. Normalno, spored vostanovenite pravila na ovoj tip siè, kon

krajot na prikaznata, mladite povtorno se sre}avaat, so {to se

demistificira la`nata kleveta. Zadrùvaj}i se na ovoj primer bi

ukaàle na edna izvonredna analogija. Taa vo potpolnost ne' potse}a na

prikaznata za Crescentia49 od poznatata Kaiserchronik (vo periodot od 13 i

14 vek) kade {to go sre}avame tipi~noto dejstvie na Genoveva AT 712.

Sepak, i pokraj otstapuvaweto od pubertetskite isku{enija, koi se

vo navedenite dva slu~aja premesteni vo postsvadbeniot period, gi

nazna~uvame ovie sièa zatoa {to prirodata na ova progonstvo

korespondira so na{iot goreposo~en primer, i {to e moèbi najva`no -

istoto go definira ovoj tip na siè.

2.3.3. Paradigma na ostanatite makedonski "nevino progoneti heroini"

49 Rezimiraniot sled na nejzinata situacija vo Kaiserchronik, samo zaradi sporedba go naveduvame: Za vreme na otsustvoto na kralot Ditrih, negovata èna Crescentia e ostavena kaj negoviot brat na ~uvawe, koj se vqubuva vo nea. Blagodarenie na edna itrina, taa ostanuva bremena i do vra}aweto na maòt e zatvorena vo edna kula. Koga se vra}a Ditrih, toj mu veruva na bratot, koj treba da ja kazni. Toj razmisluva da ja frli vo rekata Tibar, kade {to e ovaa spasena od nekoj ribar. Vo ponatamo{noto dejstvo, taa e vrabotena kaj nekoj Hercog , kade {to gi ~uva negovite deca. Me|utoa, i vo ovaa epizoda od nejziniot ìvot, nekoj povtorno se obiduva da ja zavede, kako osveta za decata. Epilogot na celo ova ma~no isku{enie dbiva nekoi svoi zavr{ni konturi vo momentot koga taa dobiva zada~a da le~i eden bolen ~ovek, koj e vsu{nost nejziniot ma`. Toga{ taa mu ja objasnuva celata vistinska situacija, i tie smireni odat da ìveat zaedno vo manastir (Uther, 1979:168, in: EM, Crescentia). Homologniot moment go sre}avame u{te kaj K. A. [apkarev, koj spomnatata prikazna "Popot klevetnik, lo{ata sfekrva i postradalata od nih moma, - nevesta; nakazanie na prvite" (AT 883A), ja povrzuva so srednovekovniot roman Genovefa (1892, 8-9:207-214). Da gi ufrlam podatocite od Penu{liski (1987) koj ukaùva deka vo ovoj roman

244

Vo ramkite na inicijaciskite isku{enija koi dobivaat dimenzii

na "progonstvo", otkrivme i nekoi drugi markantni slu~ai vo ramkite na

makedonskiot narativen folklor. Vo ovoj kontekst bi ja spomnale

heroinata od tipot "Moma Tantelina" (Devojkata zatvorena vo kula, AT

310), potoa AT 403 - Belata i crna nevesta; AT 450 - Brat~eto elen~e i

AT 707 "ûdesni deca".

Vo navedenite tipovi prikazni, sekoja od heroinite na svoj

specifi~en na~in gi minuva svoite isku{enija prezentirani vo oblik na

svoevidno progonstvo. Devojkata zatvorena vo kula (Rapunzel) ili kaj nas

prepoznatlivata Moma Tantelina ([apkarev, 5, 1976, pr.br.102) - AT

31050 - e vetena na volkot u{te pred da bide rodena. Koga nastapuva

periodot na nejzinoto zadevoj~uvawe, volkot ja grabnuva, i so nekoi

detaqni otklonuvawa, namesto vo kula, toj ja nosi visoko na edna planina

kade {to ja smestuva vo kro{nata na eden visok javor. Toj ja prinuduva

Moma Tantelina da pu{ti dolga kosa kako bi moèl da se iska~uva do

vrvot na kulata, ili vo spomnatiot primer, do vrvot na drvoto. Sepak,

vakviot tip na siè go zadrùva striktno inicijaciskoto shematsko

tripartitno dejstvie, vo smisla na slednoto: prezentirani ni se site tri

fazi od inicijaciskiot proces - separacijata (grabnuvaweto i

zato~eni{tvoto od strana na volkot), marginalizacijata (prestojot na

drvo, ili vo drugite varijanti, prestoj vo visokata kula bez prozorci i

vrati) i agregacijata (spasuvaweto od strana na brat~eto Kostadin /vo

verzijata od [apkarev/, so ~ija pomo{ Tantelina se vra}a vo svojot

roditelski dom. Vo ramkite na razgleduvaweto na ovoj motiv vo svetskata

folkloristika, devojkata e spasena od princot, koj po nazna~enoto

zato~eni{tvo ja zima za èna.

stanuva zbor za germanskiot kral Zigfrid i negovata nepravedno naklevetena èna Genoveva. 50 Varijanta na AT 310: AIF, m.l.497 "Ako e dete moe, ako e ~upe tvoe. Informator: Mitra Sekulova od Gabalovci, Bitolsko. Snimil: G. Pajtonxiev vo Bitola, 1967.

245

Vo smisla na ukaànite poedinosti, ovoj tip prikazna gi prati

tipi~nite obrednopreodni kvalifikativi na fenomenot nare~en

pubertetska inicijacija.

A pak, sogledano od aspekt na antropologijata na rodot, istata

pretstavuva u{te eden smel dokaz za definirawe na tipi~no ènskata

inicijacija vo oblik na nevinoto progonstvo vo ramkite na isklu~ivo

ma{ki-dominantnata kultura, koja se nagovestuva ve}e vo vovednata

epizoda:

- "Toa {~o ima{ vo sebe, - je rekol volkot, - koa }e go iznosi{ i }e go

rodi{, toga da mi go daj{, ako bidit ma{ko, neka ti bidit tvoe; ako bidit

ènsko, da je moe."

@enata se uàlila mnogu i se zadumala kakov otgoor da mu dajt na

volkot. Najsedne, nemae{~em {~o da ~init, za da izlezit od blatoto, mu rekla:

"Hajde, ti go daam, ako je ènsko!"

([apkarev, 5, 1976:200)

Analogno vetuvawe na nerodeno dete na izvesni su{testva

sre}avame i vo edna varijanta od AT 40351 (Verkovi}, 4, 1985, pr.br.86),

koe go otkrivame vo ispovesta na edna bezdetna èna: "Ah, boè, daj mi

edno ~edo, ta }e go dam na samovilite, neka go vzemat" (Verkovi}, 4,

1985:383). I navistina, nekolku godini otkako ènata rodila devoj~e,

starite judi samovili mu prio|aat na devoj~eto nagovestuvaj}i go novoto

progonstvo vo na{iot folklor:

"- Moi~ka mila hubava, da kaè{ na majka ti, {to e taksala na samovilite, da go dade" ... Toga{ momata im veli: - Majka toga{ e taksala, sega ne dava". Kato ~uha taka smovilite, mnogo se razqutiha, ta ha grabnaha ottamo momi~kata, ja zanesoha na nijnite ka{ti. Tamo ja dràha do tri godini" (Verkovi}, 4, 1985:384-385)

246

Kako {to moèvme da sogledame preku raznite obrasci na nevino

progonetata heroina, celta i svrsishodnosta na vakvite inicijaciski

isku{enija e sodràna pred se' vo zdobivaweto na odreden kvalifikativ

koj{to edna mlada èna mora da go poseduva kako preduslov za

realizacija na svadbeniot ~in. Usvoenite kvaliteti gi utvrduvame kako

na planot na doslovnoto zna~ewe (obu~uvaweto na mladoto devoj~e vo

dejnostite i obvrskite koi {to edna mlada "sozreana" èna mora da gi

izvr{i - miewe, ~istewe, gotvewe /najizrazeno vo AT 480, 510 A, 709/),

taka i na edno alegorisko nivo. Ovaa prikazna samo alegori~no ne'

asocira na osnovnata obredna cel vo ènskata inicijacija. I po kojznae

koj pat se soo~uvame so interferencijata na "zdobivaweto odreden

povisok kvalitet" /nagrada/, isprepleten so najstra{nite stravuvawa i

zakani, postaveni od samovilite, koi se vo funkcija na inicijaciski

pokroviteli:

"Eden den najmalkata samovila re~e na drugite smovili: -[to da se nau~ime? [to ja drìme tuka taja moma? Neka si poj na majka i'. Starata samovila veli: -Kako taka? Da ja pusneme zdrava li? Ne ~ini, tuku da ja izvadime dvete o~i barem. Dvete samovili ne streksaha, da ja izvadat o~ite. Tuku malkata re~e: -Jaze da ja dam eden marifet, od o~ite i' biser da roni. Drugata re~e: -Jaze pa da ja dam eden marifet sos ustata i' margarit da niè. Toga{ starata samovila e rekla: -Ba, vie tolko marifeti ako ja dadete na taja moma, i jaze pak da ja dam edna blagoslovija: deka da st'pnuva, se strebro da se ~ini! Tie marifeti hem gi dadoha samovilite na momata, hem ja pusnaha, na majka i' si otide." (Verkovi}, 4, 1985:385)

Po fazata na zato~eni{tvoto, blagoslovenata heroina e zasakana

od srana na carskiot sin koj ja zima za èna.

51 varijanti na AT 403: A. Popvasileva (1996, pr.br.42) "Tatkoto i kerkata, babata i carskiot sin" (AT 510 B + 403); AIF, m.l.1217, "Ma}ejata i nejzinata pa{terka", snimila: Vera Vel~eva vo Skopje 1970, informator: Naste Vel~ev od Gali~nik, Dolna Reka.

247

Edno od pofrekfentnite tipovi skazo~no siè vo makedonskata

narodna knièvnost e sièto AT 450 "Brat~eto elen~e"52. Rezimirano,

vakvoto siè se dviì okolu slednite momenti: ma}eata saka da gi

uni{ti decata od nejziniot nov soprug (brat~e i sestri~ka), koe naj~esto

dobiva prizvuk na kanibalisti~ka gozba. Pod dejstvo na razni

"pomo{nici" decata doznavaat za ova i uspevaat da izbegaat daleku vo

edna {uma. Tamu, neposlu{noto brat~e se pretvora vo elen~e, a

inicijacijata na devoj~eto ja povrzuvame za slednite momenti: za vreme

na nivniot prestoj vo {umata, taa e ostavena da visi na drvo.

Varijantata koja ja sre}avame kaj Vraìnovski (1986a:79-81) "Mara

Pepela{ka"53, najdosledno se pridrùva kon specifikite na ovoj tip

prikazna. Ma}eata saka da gi izede decata od nejziniot soprug, no so

pomo{ na edno kobil~e, decata ja doznavaat monstruoznata èlba i

begaat daleku vo {uma. Nevnimatelnoto brat~e e pretvoreno vo elen~e, a

sestri~kata Mara Pepela{ka pominuva eden podolg period "zaka~ena na

drvo". Po vakviot prestoj, heroinata ja zima carot i ja nosi vo negovoto

52 varijanti na tipot AT 450: Cepenkov, 1989, 1, pr.br.88, "Ma{tea {to najde kaj maà e dve deca", str.416-423. Varijanta na motivot na ritualniot kanibalizam vo forma pretstaven kako vo navedenata prikazna "Mara Pepela{ka" (Vraìnovski, 1986a), t.e. obrok vo koj site go jadat mesoto od elenot, osven sestri~kata koja gi sobira koskite na strana, e predmet i vo druga prikazna od Zbornikot na Vraìnovski, Makedonski narodni vo{ebni prikazni, pr. br.18, str.81-84 - naslovena kako "Devojkata {to gi sobirala koskite od elen~eto". A. Popvasileva, Makedonski narodni prikazni od Kostursko, Inst. za folklor, Skopje, 1996, kn.25, pr.br.17 "Brat~e elen~e", str.58-60; pr.br. 257 "Brat~e elen~e" I, str.476-477 (inaku ovaa prikazna ima specifiki i prepletuvawa so AT 709); pr.br.258 "Brat~e elen~e" II, str.478-479. Varijanta na ovaa prikazna imame kaj [apkarev,8, pr.br.119 "Sestra Elena"; i Verkovi}, 4, 1985, pr.br.97 "ôvekojada~ot i negovite deca", str.420-423. Varijanti na tipot AT 450 sobrani vo AIF ima pove}e, od koi }e nazna~ime samo nekolku: AIF, m.l. 462, "Sestra i brat~eto {to se storilo elen~e", Snimil: G. Pajtonxiev, vo Lopatica, Bitolsko, 1966, Informator: Blagoja Blaèvski od Lopatica; AIF, m.l.692 "Si bile eden ma` i edna èna", Snimil: Pece Stefanovski vo Orlanci, Ki~evsko 1968, informator: Cveta Jon~eva Dimovska od Orlanci. AIF, m.l.483 "Kako dve de~iwa ostanale siraci", Snimil: G. Pajtonxiev vo Novaci, Bitolsko, 1967, informator: Rosa Talevska od Novaci. AIF, m.l.501 "Siromaviot so pilenceto", Snimil: G. Pajtonxiev vo Bitola 1967, Informator: Mitra Sekulova od Dedebalci, Bitolsko. AIF, m.l. 395 "Bezdu{niot tatko", Snimil: G. Pajtonxiev 1963, Informator: Dimitar Georgiev Nusev od Poàrsko, Vodensko. 53Varijantata od Zbornikot na Vraìnovski poteknuva od Albanija. Raskaùva Nikolinka Lazo, rodena vo s. Glombo~ vo 1914 g. Snimil ]emal Haxihasani, vo 1979 vo Glombo~ (Kor~ansko, NR Albanija).

248

semejstvo. Tamu go spremaat elen~eto kako obrok. Kako {to e poznato od

ovie varijanti, kultot kon koskite i vo ovoj slu~aj izbiva vo preden plan,

taka {to Mara za vreme na ritualnata gozba gi pribira site koski i gi

~uva vo edno svoe kov~eè. Znaeme deka podocna ottamu }e proizleze

ubavata sve~ena garderoba i bleskavite konduri na Mara Pepela{ka.

Interesno za analiza na ovaa varijanta se nekolkute inicijaciski

momenti koi se odnesuvaat na inicijacijata na Mara. 1. nejziniot prestoj

na drvo, 2. ~uvaweto na koskite vo kov~eèto od kade {to na vol{eben

na~in se pojavuvaat garderobata i bleskavite konduri, 3. trogodi{niot

molk od strana na Mara (koe znaeme deka prestavuva edno od najpoznatite

inicijaciski isku{enija), 4. prisustvo na svadbata na nejziniot ma` i

drugata nevesta, koi na kraj rezultiraat so nivna uspe{na svadba.

Ovoj fragment se odnesuva na nejzinite svadbeni ispiti, koi se

uslov za realizacijata na vistinskata svadba:

"-Ajde si nema, nema~ka, ama i slepa slepa~ka? -Ne sam maù, nitu nema nema~ka, nitu slepa slepa~ka, tuku sa itra itro~ka. Tri godini imam sedeno jaska, {o nemam progooreno: prvata godina imam sedeno za brat mi i vtorata za familijata {o go sfarivte mesoto na brat mi, a pa tretata {o sa preèna ti so druga èna! I taka carot go ko{na veloto, ko{na ènata {o ja ima{e povtorno zemeno i ja zede Mara i so vek ostanaja zaedno. (Vraìnovski, 1986a:81)

Vo celina, i ovaa prikazna ja implicira idejata za edna celosna

pubertetska inicijacija ~ija kone~na cel pretstavuva uspe{niot svadben

ceremonijal. So ogled na faktot deka ova siè ni go prezentira

celosniot razvoen pat na preminot od devoj~e vo zrela èna, po~nuvaj}i

od tipi~nite puberetski proverki pa se' do kone~nata svadba, se re{ivme

da go analizirame vo ramkite na ova poglavje. No, kako {to }e imame

mo`nost da vidime vo poglavjeto "Svadbena inicijacija", sièata koi se

analogni na poslednata epizoda od ovaa prikazna, de fakto go

pretstavuvaat interesniot spoj na pubertetskite isku{enija koi se

premesteni vo sdavbeniot period.

249

Iako vo sièto na AT 707, nevinoto naklevetuvawe i progonstvo

na glavnata heroina nastapuvaat vo nejziniot postsvadben period, ili

poprecizno po ra|aweto na nejzinite "~udesni deca", nie go vklopuvame

ova siè vo kontekstot na na{ite pubertetski i adolescentni

istrùvawa, vo ~ij voved gi sogleduvame najzna~ajnite ènski ve{tini

koi {to devoj~eto na patot kon svoeto celosno sozrevawe treba da gi

usvoi i poseduva. Ve{toto prikaùvawe na tipi~nite ènski

atributivnosti, postaveni vo oblik na eden mal natprevar, vsu{nost go

tolkuvame kako izvesno inicijacisko isprobuvawe na kandidatot pred da

stapi vo brak, i kade {to najvisokata vrednost e sodràna tokmu vo

ènskata sposobnost za ra|awe. Tokmu ovoj kvalifikativ gi re{ava

koliziite na carot koja od sestrite da ja zeme za èna:

"Da me znait mene caron, car~eno da me zeit, ne mu trebit od narodov volna da berit za armijata. So ena kadeqa volna cela armija }e mu ja oble~am." ... Pak ta', srednata, mu velit: -Ami, ja' ... mene da me zeit, u{te poarno }e imat od mene: so ena furna leb... - re~e - cela armija da mu jait. Pak malata mu velit: -Da me zeit mene, prva godina {to }e rodam, }e rodam momi~e so mese~ina, }e rodam dete so sance. Toa - re~e - }e go imat carov od mene. "Aaa, - rekol carov - volna imat narodov, leb, furni imat..." I na carot mu se dopadnalo da e zeit najmalava, {o }e mu dael gospod ma{ko i ènsko so mese~ina i so sance. (Vroclavski, 1984:150) Procenkata na carot se pokaùva kako pravilna. Najmalata sestra

mu gi ra|a dvete ~udesni deca, no sre}ata e naru{ena od strana na

zlobnite i qubomorni sestri, koi se pri~initeli za nevinoto

progonstvo na heroinata - majka i dvete deca. Sli~no na prikaznite koi

gi okvalifikuvavme kako "nevino naklevetenata heroina" i vo ovoj

slu~aj po dolgoto i ma~no progonstvo, semejstvoto povtorno se sre}ava, so

{to se obelodanuva vistinata i po {to zapo~nuva sre}niot period od

nivniot ìvot.

250

2.4. Zaklu~ok

Spored na{eto mislewe, najreprezentativnata forma na ènskata

pubertetska inicijacija ja sre}avame vo vol{ebnite prikazni koi se

podànrovski odredeni kako prikzni koi govorat za nevinoto

progonstvo. Vo smisla na nekoi va`ni zaklu~ni odrednici bi go navele i

stavot na Stiven Sven Xons. Edna o~igledna dedukcija na ànrot na

"nevino progonetata heroina", spored ovoj avtor bi se sostoela vo

slednoto: tematskiot fokus vo ovie prikazni e skoncentriran na

razvivaweto i sozrevaweto na ovie mladi heroini.54 Akcentot vo ovie

prikazni pa|a na odnosot na heroinata so nejzinite roditeli, potoa

me|usebnite odnosi so nejzinite sestri, so nejzinite najbliski, a vo

odredeni slu~ai i so nejziniot soprug (na pr. vo AT 403, 450). Soglasno,

vakvite prikazni se javuvaat vo funkcija na davawe lekcii vo vrska so

raznite vidovi problemi koi iskrsnuvaat od navedenite familijarni

odnosi, kako i mo`nite odgovori vo odnos na niv, koi se, sosem normalno,

naso~eni na audiencijata. Jasno, ovie lekcii imaat zna~ewe na

voveduvawe vo ulogite i aktivnostite koi se tipi~ni za mladata heroina.

Prikaznite nudat izvesni instrukcii okolu toa kako zaednicata

go odreduva odnesuvaweto na ènata, koi se normalno konceptualizirani

od gledna to~ka na ma{ki - dominantnoto op{testvo i kultura. No, isto

taka, ovie prikazni ni ja pokaùvaat dramati~nata reprezentacija na

onaa to~ka na gledi{te koja ja zastapuva mladata heroina vo procesot na

nejzinito rastewe i maturirawe. Tekstovite i podànrot vo globala se

multidimenzionalni. Ottamu proizleguva deka ovie tekstovi se stremat

da vospostavat opredeleni pouki vo odnos na socijalnite normi i

vrednosti, prikaùvaj}i gi personalnite anksioznosti vo vrska so

procesot na devoj~inoto rasnewe i sozrevawe.

54 Potvrda na ova negovo istraùvawe e dadena vo eden negov porane{en trud "On Analyzing Fairy Tales: 'Little Red Ridding Hood Revisted."Vo ovoj trud Sven Xons dokaùva deka vol{ebnite prikazni koi se odnesuvat na mladite protagonisti se najprifateni od pomladata audiencija , koi vsu{nost se poistovetuvat so mladite protagonisti i se gledat sebesi vo nivnata konfrontacija so svetot na zrelite i vozrasnite.

251

252

Taka na pr., socijalizacijata na heroinata koja e vo soglasnost so

propi{anite odredbi vospostaveni od patrijarhalnoto op{testvo,

detaqno e opi{ana vo prikaznite kako {to se: "Dobrata i lo{ata

devojka" (AT 480); Sneàna (AT 709) , Mara pepela{ka (AT 510A), kade

{to heroinata gi vr{i site doma{ni raboti i e kazneta za toa. Isto

taka zaklu~uvame deka prikaznata "devojka bez race" AT 706 se nao|a vo

direkten kontrast so opi{uvaweto na ma{kite heroi - protagonisti.

Osven toa, preku opi{uvaweto na devoj~inskiot trigodi{en molk kako

na pr., vo analiziranata prikazna AT 450 "Brat~eto elen~e"

(Vraìnovski, 1986a), moè da se o~ita zna~ajniot kontrast vo odnos na

imperativot koj se odnesuva na ma{kite protagonisti vo braneweto na

nivnite prava, kako {to e slu~ajot so legendata za Gralot, ili pak vo

"Zmejoubiecot" (AT 300). Vo niv najvidlivo se sogleduva nazna~enata

razlika vo statusot pome|u ènskiot i ma{kiot protagonist vo

prikaznite. Vo prikaznata za "Zmejoubiecot" (AT 300), herojot go

dostignuva svojot povisok socijalen status na toj na~in {to e javno

pofaleno negovoto dobro odnesuvawe pred celata javnost /dvor, palata/.

Odovde moème da rezimirame deka ovie prikazni najsupstancijalno gi

zacvrstuvaat perspektivite i socijalnite vrednosti na zapadnata

patrijarhalna kultura, od kade {to vpro~em i proizleguvaat. Zna~i,

prikaznite se produkt na edna patrijarhalna, ma{ki-dominantna kultura.

Vo ramkite na vaka odredeniot kontekst, me|u site analizirani

pasivni `rtvi, ja izdvojuvame heroinata od AT 510 B. Taa e edinstvenata

heroina koja dobiva sila da pruì nekakov otpor protiv nazna~enoto

progonstvo, sprotivstavuvaj}i im se na monstruoznite èlbi na

incestuozniot tatko.

III

PUBERTETSKA INICIJACIJA

Tatkoto koj go {tedi stapot, go mrazi svojot sin, a toj {to go saka, ne se vozdrùva da go upotrebi.

I del. Aspekti na pubertetskata inicijacija

1. Teoretski kontekst

Pubertetskata inicijacija Elijade ja ozna~uva kako premin na

adolescentot od infantilniot svet vo svetot na vozrasnite, i koja e

zadolìtelna za site ~lenovi od edna zaednica. Vo etnolo{kata literatura

vakvite obredi naj~esto se imenuvani kako "pubertetski" - 'rites de puberté',

plemenska inicijacija - 'initiation tribale' ili pak 'initiation de classe d'âge'

(voveduvawe vo starosna grupa) (Eliade, 1965:2). Ovde bi moèle da gi

navedeme najzna~ajnite tolkuva~i i istraùva~i na pubertetskata

inicijacija, na ~elo so H. [urc (1902), Vebster (1908), Pol Sentiv (1923),

Vinter{tajn (1928), Prop (1946), fon Bajt (1952; 1956), Betelhajm (1954),

@irardo (1977), R. Beker (1990), Stiven Sven Xons (1986; 1990; 1993), D.

Perko (1993) itn. 40

Sepak, vo samiot voved morame da kaème deka vo istorijata na

istraùva~kiot problem se pojavi edna tendencija, inicirana od strana na

van @enep, koj insistira{e na distinkcijata pome|u pubertetskite i

40 Normalno, vo ovaa smisla istoveten prioritet im davame na onie nau~nici - folkloristi, ~ij interes e skoncentriran na otkrivawe na pubertetskite inicijaciski momneti vo narodnata knièvnost, no isto taka naveduvame i dosta va`ni nau~nici - antropolozi, koi{to dadoa nekoi bitni odrednici vo op{toto poimawe na fenomenot

93

inicijaciskite rituali pred se' od pri~ina (dosta logi~na), deka ne moraat

nu`no da koincidiraat fiziolo{koto i socijalno/religioznoto

sozrevawe41. Vo vakva konstelacija, van @enep gi osuduva ednonaso~nite

viduvawa na [urc (1902) i Vebster (1908), koi se op~ineti so idejata deka

inicijacijata koincidira so pubertetot (van Gennep, 1981:93). Analiziraj}i

dosta divergentni slu~ai od obrednata praktika, van @enep ja definira

opcijata za divergencijata pome|u fiziolo{kiot i socijalniot pubertet

(1981:93-101).

Ne zadrùvaj}i se premnogu na domenot koj e von na{iot interes

(inicijaciskite obredi na raznite plemenski zaednici), sega }e se povikame

na ogromniot broj kulturni istraùva~i od oblasta na folkloristikata,

knièvnosta, mitologijata koi ni davaat za pravo da govorime za edna

specifi~na vrsta nare~ena "pubertetska inicijacija".

No, ona {to bi trebale da go naglasime vo ovoj na{ kontekst e faktot

deka duri i antropolozite, (~ie pole na interes pretstavuvaat raznite

plemenski zaednici), insistiraat na toa deka vo slu~ajot na ènskata

inicijacija, se ~uvstvuva mnogu pobliska vrska pome|u fiziolo{koto i

socijalnoto sozrevawe (Schroeder, 1992:47-48). Ovaa relacija popodrobno }e

ja sogledame vo analizite posveteni na ènskata pubertetska inicijacija

(pred se' vo prikaznite koi mu pripa|aat na podànrot na nevino

progonetata heroina: AT 310, 450, 480; 510 A,B; 706; 707; 709; 883A). Za nas e

mnogu zna~ajno {to postojat brojni folkloristi koi go opravduvaat i

dokaùvaat postoeweto na ovoj tip inicijacija, pred se' vo domenot na

vol{ebnite prikazni. Vo edna vakva smisla, im se navra}ame na

inicijacija, preku analizata na nivniot korpus: inicijaciskite obredi vo kontekst na antropologijata i etnologijata. 41 Kako {to }e imame mo`nost ponatamu da zabeleìme, osobeno vo slu~ajot so decata-junaci, analizirani vo kontekstot na herojskata inicijacija, nie }e ja iskoristime nazna~enata opaska za nesovpa|aweto na sociolo{koto i fiziolo{koto sozrevawe, inicirana od @enep, i koja e prifatena vo vakvata smisla od golem broj podocne`ni istraùva~i, na pr. R. Benedikt, @. Kaznev i sl. Ednostavno, vaka sfatenata distinkcija ne go negira postoeweto na "pubertetskata inicijacija", tuku ukaùva na mo`nosta vakvite rituali da se izvr{at vo nekoj drug period od ìvotot.

94

specifikite na pubertetskata inicijacija koi gi otkrivame vo domenot na

usnata knièvnost.

Vo kontekst na navedenite objasnuvawa i vo smisla na potvrduvawe

na ovaa na{a teza ne bi moèle da go zaobikolime Prop, koj tokmu

analiziraj}i gi vol{ebnite prikazni kako tvorba {to proizleguva od

nekoga{nite pubertetski obredi na inicijacijata, vsu{nost ja vostanovuva

t.n. geneti~ka analiza. Vo negovoto kapitalno delo posveteno na

inicijaciskite momenti vo vol{ebnite prikazni toj naveduva deka

vol{ebnata prikazna ne gi so~uvala vo tolkava mera pretstavite za smrtta,

tuku mnogu pove}e gi so~uvala tragite od nekoga{niot obred koj e tesno

povrzan so takvite pretstavi, a toa e obredot na sozdavawe na junakot vo

periodot na negovoto polovo sozrevawe (koi ni figuriraat pod slednite

alternativni izrazi: inicijacija; obred na premin - rites de passage;

pubertätsweihe; Reifzeremonien) (Prop, 1990). Ova voedno pretstavuva dobar

moment da ja nazna~ime su{tinskata poraka koja{to u{te Elijade ja uo~uva:

vo sklad so mno{tvoto razni vidovi inicijacii, pubertetskata ja zimame

kako osnovna, dodeka pak site drugi gi svrstuvame vo t.n. posebni, t.e.

specijalni inicijacii.

Spored nego, site inicijacii moàt da se klasiraat vo dve glavni

kategorii. Prvata bi ja pretstavuvala pubertetskata inicijacija, koja na

mladite im pretstavuva trokratno otkritie: ona koe se odnesuva na svetoto,

soznanieto i seksualnosta. Vo vtorata kategorija bi bile svrstani site

ostanati inicijacii, koi Elijade so pravo gi okvalifikuva kako specijalni.

Pred se', vo konstelacija na takvite inicijacii ({amanska, herojska itn.), se

iniciraat samo predodredeni individui, so cel da ja transcendiraat svojata

~ove~ka sostojba (1959:271). Elijade isto taka zaklu~uva deka vo mno{tvoto

analizirani vidovi inicijacija koi i' pripa|aat na vtorata kategorija, vo

naj~est broj slu~ai se koristat temite koi se svojstveni za pubertetskite

rituali (isto:271). Zna~i, moème da rezimirame deka najuzoren tip

95

inicijacija e pubertetskata, od koja ponatamu se razvivaat drugite varijacii

(v. Eliade, 1959:271-277)42.

Pubertetskata inicijacija pretstavuva voveduvawe na adolescentot

kako ramnopraven ~len vo grupata na vozrasnite ~lenovi od zaednicata.

Neofitot go usvojuva ne samo na~inot na odnesuvawe na vozrasnite, tuku toj

voedno gi vospriema i raznite tehniki, potoa gi u~i mitovite i tajnite

tradicii na dadenoto pleme, gi u~i imiwata na bogovite i nivnite dela; toj

isto taka gi usvojuva mitskite odnosi vospostaveni pome|u plemeto i

natprirodnite bitija spored modelot od mitskoto vreme. Edna od ulogite

koi treba da gi prifati neofitot isto taka pretstavuva seksualnoto

otkritie. Nakratko, preku ovaa inicijacija se nadminuva prirodniot na~in,

onoj specifi~en za detstvoto i se prifa}a kulturniot na~in, {to zna~i

deka neofitot e voveden vo spiritualnite vrednosti (Eliade, 1965:2-3). Inako

vo navedeniot citat se ~uvstvuva specifi~nosta na obrednata primitivna

inicijacija, sepak, za nas e osobeno zna~ajna ovaa definicija zatoa {to

istata }e ni posluì kako komparativna osnova pri poimaweto na

inicijacijata vo domenot na narodnite, a pred se' vo vol{ebnite prikazni.

Celata pubertetska inicijacija predviduva odreden broj isku{enija

koi se pove}e ili pomalku dramati~ni: separacija od majkata, izolacija vo

{uma pod rakovodstvo na nekoj inicijaciski u~itel /inicijaciski voda~/,

zabrana na jadewe na raznovrsni rastenija i meso, vadewe na zab, obrezuvawe

koe e ~estopati proprateno so subincizija itn. Otkrivaweto na svetite

predmeti (~egrtaqki, sliki na natprirodnite su{testva itn.), isto taka

pretstavuva svoevidno inicijacisko iskustvo. Vo naj~est broj slu~ai,

pubertetskata inicijacija podrazbira simboli~no umirawe i povtorno

ra|awe. Na primer, se' u{te vo odredeni avstraliski plemiwa vadeweto na

zasekot e interpretirano kako "smrt" na neofitot, a istiot simbolizam e

42Podatokot go naveduvame vo funkcija na rekapitulacija na sostojbata na celiot 20 vek, vo koj ve}e ne e mo`no da se govori univerzalno za inicijacijata. Ednostavno, vo sklad so mnogute klasifikacii, navra}awa kon postoe~kite istoriski inicijacii, i pred se', vo sklad so obrazuvaweto novi vidovi vo domenot na knièvnosta i folkloristikata, moème da govorime za sekoj vid poedine~no.

96

u{te poevidenten vo slu~aite na obrezuvaweto. ...Kolibite vo koi se tie

zatvoreni li~at na nekoj monstrum /~udovi{te/ ili pak vodeno ìvotno: se

smeta deka neofitite se goltnati od ovie ~udovi{ta i prestojuvaat vo

nivniot stomak se' do onoj moment koga treba da nastapi ~asot na nivnoto

povtorno ra|awe. Inicijaciskata smrt ponekoga{ se interpretira kako

simnuvawe vo podzemje, pri {to neofitot se vra}a vo prvobitniot

embrionalen stadium "regressus ad uterum", a voskresnuvaweto e sfateno kako

povtorno ra|awe. Vo ~est broj slu~ai, od kandidatot se bara vo potpolnost

da go zaboravi negoviot prethoden ìvot, {to podrazbira zaboravawe na

dotoga{niot jazik, obi~ai, pravila, zaboravawe na negovoto dotoga{no ime

so cel da se zdobie so se' novo, pri {to za vreme na inicijacijata toj se

zdobiva odnovo so potrebnite znaewa. Ponekoga{, inicijaciskite

isku{enija pretstavuvat vistinski torturi (Eliade, 1965:3).

So ogled na toa {to odlu~ivme na{eto istraùvawe da go izvr{ime

od aspekt na antropologijata na rodot43, distinkcijata }e bide fokusirana

na prikazot na ma{kata i ènskata pubertetska inicijacija, vklu~uvaj}i go

na kraj i specifi~niot tip prikazni vo koi stanuva zbor za transvestitnite,

t.e. androgini junaci (AT 514; 881 A, 883 A, 884 B). Vo ovaa smisla samo bi

ukaàle na seminalnoto razgrani~uvawe od strana na Nikiforov (1927) koj

gi ima razdvoeno vol{ebnite prikazni na ma{ki, ènski i neutralni.

Inaku, vo ovoj kontekst vredi da se spomene i obidot za klasifikacija na M.

43Pred se' morame da ukaème na nekoi klu~ni odrednici okolu distinkcijata pol/rod. Spored @. Papi}, ovoj relativno nov izraz se javuva od izvonredna teoriska va`nost, tokmu zatoa {to gi nadminuva prethodnite subjektivizirani feministi~ki tendencii. Spored Rabin (Rubin) toa pretstavuva na heuristi~ki ploden na~in "neutralen poim" zatoa {to ovozmoùva pro{iruvawe i vklu~uvawe na site dimenzii na op{testveniot poredok na ma{kata i na ènskata polnost. Zna~i poimot rod (gender) ne moè ve}e da se posmatra, nitu pak da se tretira kako "tesno" feministi~ki poim, tuku kako metafeministi~ka kategorija, kreativna teoriska inovacija relevantna za celiot korpus na teoretskoto mislewe. Toa pretstavuva eden od klu~nite instrumenti na razbiraweto na ~ove~kata istori~nost i op{testvenost (Papi}, 1997:13). Nie gi koristime dostignuvawata do koi dojde vakvata teoretska naso~enost (vo svetot poznata kako antropology of gender & gender studies), koi na eden spekulativen, a pred se' tekstualen plan gi usoglasuvame so istori~nosta na ~itaweto i tolkuvaweto na edno delo. Poslednovo, svojot odraz go pronajde vo teorijata na recepcijata. Zna~i akcentot na ova na{e istraùvawe }e bide staven na to~kata na izmenetoto gledi{te, imaj}i gi vo predvid ma{kite i ènskite inicijaciski sièa koi se proizvod na edna patrijarhalna kultura.

97

Arnaudov (1905:1-110), kade {to gi deli prikaznite od prizma na ma{kiot i

ènski heroj i toa vo slednata nasoka: toj gi klasificira avanturite na

herojot i heroinata postavuvaj}i gi vo dve kategorii: 1. herojot se zdobiva so

ubavica ili bogatstvo, 2. heroinata trpi razni ma~ni isku{enija, koi gi

nadminuva, za da na kraj uspe{no se omaì za sakaniot (obi~no toa e

carskiot sin) (isto:26-68). Me|utoa, vo ramkite na negovata klasifikacija,

~uvstvuvame potreba od edna korekcija. Ednostavno, vo kontekstot na

ènskite prikazni, toj gi vbrojuva i prikaznite od tipot "silna, juna~na

moma" koja vr{i razni podvizi so {to steknuva pravo da se omaì za

carskiot sin (1905:66-68), vnesuvaj}i go i prikazne~niot tip 514 koj sosem

pravilno go narekuva "polova metamorfoza". So ogled na prirodata na

tipi~no ma{kite i tipi~no ènskite obvrski vo ramkite na inicijacijata,

nie se odlu~ivme vakvite slu~ai da gi okvalifikuvame kako slu~ai na me|a,

ozna~uvaj}i gi kako androgini t.e. transvestitni protagonisti.

Od aspekt na novoto dvièwe "antropologija na rodot", i pred se'

israùvawata na rodot/polot44, proizleze i neodamne{noto distinkcirawe

na ma{ki i ènski - naso~enite studii, koi pak ja reaktualiziraa i idejata

za ma{ki i ènski - centriranite prikazni, pesni i sl. Ovde bi gi spomnale

stavovite na Xek Zajps, Xim Tegart i Ben Holbek. Xek Zajps (Jack Zipes)

briljantno pokaà kako ènski-centriranata prikazna za malada

Crvenkapa be{e prerabotena od strana na ma{kite sobira~i. Tuka mislime

na Pero i bra}ata Grim, vo onaa smisla da bide zadovolena agendata na

ma{kata ideologija. Vo originalnata usna prikazna, kako {to veli Zajps,

heroinata samata se spasuva sebesi blagodarenie na sopstvenata spretnost i

ume{nost - toa e primerot na Propoviot heroj-`rtva, dodeka sprotivno, vo

Peroovata i Grimovata "prerabotka", heroinata e izedena od volkot i

44 Vo sklad so ve}e ukaànite najnovi teoretski postavki vo folkloristikata (anthropology of gender & gender studies), bi morale da ja nazna~ime tradicionalnata dadenost vo op{tata etnologija, spored koja site zaednici operiraat so distinkcijata pome|u vozrasta i rodot. Pritoa, najspecifi~ni odrednici za polot/rodot pretstavuvaat oblekata i socijalniot status (R. W. Firth, EU, 1992, vol.8; v: ethnologie génerale). Inaku, promenata na statusot od detstvo vo zrelo doba e ozna~ena preku ceremonijata na inicijacijata, pri {to

98

spasena od strana na ma{kiot {umar (Zipes 1993a:30-34, 375-378). Kone~no,

Xim Tegart (Jim Taggart) vo negovata veli~estvena studija Ma|epsanite

devojki (1990) dokaà preku negovite terenski materijali od [panija deka

postojat razli~ni ma{ki i ènski verzii na eden ist tip prikazna.

Diferencijacijata, pred se' bi se odnesuvala i bi zavisela od polot na koj mu

pripa|a raskaùva~ot na prikaznata. Ben Holbek vo negoviot izvonreden

trud koj e posveten na evropskite vol{ebni prikazni isto taka se trude{e

da gi distincira "ma{kite " i "ènskite" prikazni, vo zavisnost od toa koj

ja nosi glavnata uloga vo prikaznata (1987:161, 405-406, 417). Interesno za

nas e da se navede i faktot deka prv avtor koj ja be{e primenil ovaa

distinkcija be{e Berendson (Walter A. Berendsohn)45 vo 1921 godina, koj ja

izvr{i nazna~enata klasifikacija vrz prikaznite od Bra}ata Grim (Holbek,

1987:161, 618,f.n.108).

Sepak, ispituvaj}i gi vol{ebnite prikazni od aspekt na

inicijaciskiot fenomen, od ogromno zna~ewe ni se pojavuvaat spomnatite

transvestitni i androgini heroi (AT 883A, 514, 884 B), za koi najadekvatno

moè da ni posluì Betelhajmovata psihoanaliti~ka interpretacija kako

potreba na kandidatot da go zdobie sprotivniot pol. Protolkuvano na eden

psiholo{ki plan, istoto ja ozna~uva zavista kon sprotivniot pol. Inaku, vo

ovoj kontekst bi go navele i Holbek (1987), koj razdvojuvaj}i gi prikaznite

na ma{ki i ènski, vo zavisnost od glavniot protagonist, ostanuva so golem

znak pra{aknik pred prikaznata od tipot AT 514. Zna~i, spored na{ite

naodi i pred se' vo funkcija na edna interaktivna spojka pome|u tipot na

inicijaciskoto isku{enie i tipot na prikaznata, se odlu~ivme za

klasifikacija na tipi~no ma{kata inicijacija (sogledana vo ma{kite

prikazni), potoa tipi~no ènskata inicijacija (sogledana vo podànrot na

nevino progonetata heroina), i analizata na androginijata i transvestizmot

kako specifi~ni inicijaciski isku{enija analizirani vo nazna~enite

inicijantite formiraat edna posebna grupa - zaednica vo koja vladeat posebni pravila (isto). 45 Walter A. Berendsohn, Grundformen volkstümlicher Erzählerkunst in den Kinder und Hausmärchen der Brüder Grimm. Hamburg, 1921.

99

tipovi prikazni. Sega nakuso bi gi rezimirale onie karakteristi~ni

momenti koi ja determiniraat tipi~no m{kata i tipi~no ènskata

inicijacija.

Vo opsegot na isku{enijata {to gi prezemaat na sebe na{ite ma{ki

protagonisti, i koi{to moème slobodno da gi okarakterizirame kako

ma{ki inicijaciski prikazni (AT 300, 301, 302, 303, 306, 314, 315, 325, 326,

328, 513, 513 A,B, 531, 550, 551, 554 itn.)46, nakratko bi gi rezimirale nivnite

doìvuvawa i iskustva. Ona {to go doìvuvat na{ite heroi navistina ima

mnogu analogii so plemenskata pubertetska inicijacija: osama,

zato~eni{tvo, torturi i inicijaciski isku{enija, smrt i povtorno ra|awe;

davawe novo ime; otkrivawe na nekoja tajna doktrina /ve{tina, umeewe,

znaewe - koi moème da gi dovedeme vo korelacija so istoriskiot kontekst

vo koj edna prikazna egzistira/. Potoa morame da vostanovime opredeleni

bliskosti i so inicijacijata vo tajnite zdruènija kaj plemenskite

zaednici: na pr. glavnata uloga na tajnata, svireposta na inicijaciskite

isku{enija, predominacijata na kultot na pretcite /koi se

personificirani preku maskite/ i sl. (Eliade, 1965:4). Osobeno bi sakale da

istakneme deka podelbata na ma{kata inicijacija e izvr{ena spored

oblikot na isku{enieto koe go trpi na{iot heroj: vo prviot del }e stane

zbor za raznite alternacii na avanturite koi gi prezema samiot heroj; vo

vtoriot del }e bide zastapen slu~ajot na transformaciite koi gi doìvuva

protagonistot od prikaznata, a isto taka }e bide zemen vo predvid i slu~ajot

na "Siljan {trkot" kako svoevidna sinteza na dadenite avanturi (dadeni vo

oblik na axilak), kako i transformaciite na protagonistot - vo oblik na

negovata metamorfoza (od ~ovek vo {trk i obratno).

Od druga pak strana, ona {to e specifi~no za ènskite tajni

zdruènija, ili pak vo na{iot slu~aj - ènskata pubertetska inicijacija,

46 Vo ovaa smisla gi nabrojavme samo onie tipovi prikazni koi gi pretstavuvaat pokarakteristi~nite slu~ai za na{iot domen na istraùvawe. Eden celosen i detalen pregled na tipi~no ma{kite i tipi~no ènskite vol{ebni prikazni, tabelarno ni gi izloùva Ben Holbek vo negovata studija posvetena na interpretacijata na danskata

100

tamu pred se' inicijacijata opfa}a isku{enija proprateni so obuki i

otkritija koi se odnesuvaat na plodnosta, za~nuvaweto na plodot i ra|aweto

(Eliade, 1965:4). Od druga pak strana, ona {to go otkrivame vo prikaznite, toa

e tipi~en odek na feudalnite odnosi - pri {to na{ite heroini preku

inicijaciskite isku{enija se zdobivaat so potrebnite znaewa i ve{tini

koi }e im bidat potrebni koga }e ja ispolnuvaat funkcijata na zrela èna:

gotvewe, ~istewe, spremawe, odrùvawe ku}a, potoa u~ewe na nekoi

doma{ni rakotvorbi: predewe, pletewe, vezewe, tkaewe, i sl. Vakvite

sogledbi, vo ramkite na ova na{e istraùvawe }e bidat obraboteni vo

poglavjeto posveteno na "Nevino progonetata heroina".

Vo sekoj slu~aj, ne e lo{o u{te edna{ da ja spomneme

op{toprifatenata ideja deka smrtta i povtornoto ra|awe vo inicijacijata

pretstavuvaat integralen del od misti~niot proces preku koj se stanuva

ne{to sosem novo, sosem razli~no od ona {to bilo prethodno (Eliade, 1965:4).

Zna~i celta na inicijacijata vo tradicionalnite kulturi e slednata:

preku nea se stanuva vistinski ~ovek, so {to se participira vo kulturata.

No, so ogled na toa {to za arhai~nite i tradicionalnite zaednici

"kulturata" pretstavuva zbir na vrednosti dobieni od natrpirodnite

su{testva, funkcijata na inicijacijata moè da se svede na slednoto: na

sekoja nova generacija inicijacijata i' otkriva eden svet koj e otvoren kon

trans-humanoto, zna~i otvara eden svet koj moème slobodno da go nare~eme

"transcendentalen".

Vo ramkite na vakvite rasuduvawa, povtorno bi se navratile na

Betelhajm, koj prv ja sogleda potrebata od nadminuvawe na adrocentri~niot

zastor, ukaùvaj}i na faktot deka se' do nego, vo tipi~no frojdisti~ki

naso~enata psihoanaliza, voglavno kako predmet na istraùvawata bea

ma{kite pubertetski inicijacii, dodeka pak ènskite problemi sekoga{

stoeja nastrana. Tolkuvaweto na obredot na inicijacijata vo individualnata

psihologija, kako i vo nekoi op{testveni institucii, ja istaknuva va`nosta

vol{ebna prikazna razgledana vo ramkite na evropskiot kontekst. Da se vidi: Holbek (1987:162-166).

101

na preedipovskoto iskustvo. Ova osobeno se odnesuva na nesigurnosta na

mom~eto i na devoj~eto vo smisla na sopstveniot pol, nezadovolstvoto od

nego kako i istaknuvawe na zavista kon sprotivniot pol. Vo ovaa smisla

Betelhajm vo Simboli~nite rani ne' izvestuva: "Se nadevam deka ovaa

studija }e ja namali sklonosta kon usredsreduvaweto na maòt i deka }e

frli novo svetlo na psihosociolo{kata uloga na ènata. Taa }e ukaè na

toa kolku od ona {to e ènsko postoi i kaj maìte, i toa mnogu pove}e

odo{to se veruva; i kolku ènskite vlijanija i te`neewa vlijaele vrz nekoi

op{testveni institucii koi se' u{te gi objasnuvame vrz ~isto ma{ki osnovi

(1979:59-60). Vsu{nost, preku insistiraweto i otkrivaweto na

su{testvenata polova ambivalincija koja se javuva kaj mladite vo pubertet,

Betelhajm de fakto dava odgovor na toa zo{to neofitot se projavuva vo

uloga na sprotivniot pol. Primarni vo ovoj kontekst stanuvaat

"imitiraweto na bremenosta i poroduvaweto" od strana na ma{kiot

inicijant, kako i pojavata na transvestizmot koja se javuva vo obata pola.

Ovie sogleduvawa na Betelhajm gi smetame kako osobeno zna~ajni, pred se'

povedeni od soznanieto deka vakvite manifestacii se mnogu frekfentni i

se' u{te aktuelni na terenot na Makedonija, kako vo domenot na nekoi

ritualni dejstvija (lazarki i xamalari), taka i vo sferata na makedonskata

narodna literatura, kade {to ova }e dojde do poln izraz vo analizite

posveteni na transvestizmot i androginijata. Osven toa, zasluùva da se

spomenat i sièata od narativniot folklor koi go tretiraat problemot na

kuvadata, i koi{to gi registriravme vo Objavenite Zbornici, no i vo

Arhivot na Institutot za folklor47.

47 Transpozicija, ili poto~no reminiscencija na obi~ajot "kuvada" registriravme vo pove}e varijanti od makedonskata narodna knièvnost. Vo ovaa smisla poèlno e da se vidi: AIF, m.l.762 "Za maòt {to snesol 99 jajca"; AIF, m.l. 743 "Truden aga"; AIF, m.l.1312 "Truden evrein"; AIF, m.l.2618, "Maòt {to rodil". Od objavenite materjali da se vidat slednite varijanti: SbNU, 14, str.101 -"Edno vreme ra|ale maìte" (zapi{al T.G. Ecov od Veles); Cepenkov (4, 1989, pr.br. 389) "Maòt kva~i jajca" i A. Popvasileva (1996), pr.br.262 "Maòt kva~i jajca".

102

1.1. Odnos: pubertetska inicijacija - vol{ebna prikazna

Po izloènite osnovni teoretski postavki okolu relacijata: narodno

tvore{tvo - inicijacija, koi gi analiziravme vo delot posveten na

"Inicijacijata vo folkloristikata" (str. ), sega }e se osvrneme na

specifi~nostite koi se odnesuvaat isklu~ivo na relacijata vospostavena

pome|u nocijata na pubertetskata inicijacija i domenot od narodnata

knièvnost kade {to e taa najeksplicitno izrazena - vol{ebnata prikazna.

So ogled na faktot deka pubertetskata inicijacija ja sre}avame kako

najparadigmati~na vo vol{ebnite prikazni, i sledej}i gi patokazite na

najgolemite istraùv~ki proekti od takov vid (Sentiv, Vinter{tajn, Prop,

Meletinski, Jan de Fris, Maks Liti, R. Beker itn.), ednostavno sakame da

rezimirame nekoi osnovni postavki koi se odnesuvaat na relacijata:

vol{ebna prikazna - inicijacija.

Vo klasi~nata vol{ebna prikazna, za razlika od prvobitnata,

tipi~nata glavna uloga ja igra semejnata tema: vo semejnata obvivka vo

zna~itelna mera se projavuvaat ~isto socijalnite konflikti. Za skaznata se

projavuva karakteristi~na idealizacijata na socijalno-unesre}eniot

moment, vtemelena ve}e od strana na A.N. Veselovski48, za potoa da ja

dobieme zna~ajnata monografija na Meletinski Gero‘ vol{ebno‘ skazki

(1958), vo koja avtorot ja razmotruva specijalnata semejna sociologija na

vol{ebnata prikazna.

Vo ramkite na spomnatata ruska semioti~ka {kola, koja proizleze od

sfa}awata na Prop, pred se' bi go navele vostanovuvaweto na

preliminarnoto, osnovnoto i dopolnitelnoto isku{enie kako odliki na

sièata od vol{ebnite prikazni. Zna~i, blagodarenie na iskustvata na

Prop, kako i na pretstavnicite od ruskata semioti~ka {kola, na ~elo so

Meletinski, doa|ame do slednite opservacii: za klasi~nata vol{ebna

prikazna e osobeno karakteristi~no prisustvoto na prethodnoto,

preliminarnoto isku{enie na herojot, koe obi~no se zavr{uva so zdobivawe

103

na pomo{nik ili pak na nekoe magi~no sredstvo so ~ija pomo{ herojot

uspeva da gi nadmine i re{i site postaveni isku{enija i zada~i (Meletinskij,

1969:90). Sega e isto taka povolen moment da se potsetime na dvata osnovni

momenta vo vol{ebnata prikazna koi spored Prop go odrazuvaat glavnoto

isku{enie: borba - pobeda i zada~a - re{enie.

Sli~no na Prop, i Meletinski ne' upatuva na faktot deka skazo~nite

preliminarni isku{enija se geneti~ki svrzani so inicijacijata. Vpro~em,

ritualite na inicijacijata pretstavuvaat pravzor, prototip za nekolkute

osnovni isku{enija, (osobeno na onie koi se odnesuvaat na re{avaweto na

te{kite zada~i), kako i za celi sièa: pred se' tuka spa|aat onie sièa koi

se odnesuvaat na mladiot neofit koj potpa|a vo carstovoto na kanibalite -

AT 327 (Meletinskij, 1969:90).

Vo skaznata e va`no toa {to taa gi poznava i univerzalnite

pomo{nici na herojot, koi re~isi celosno moàt da go zamenat. Osven toa,

vo funkcija na preliminarnite proverki ne se javuvaat te{kite i surovi

ritualni isku{enija, tuku se javuvaat proverki na opredelenite kvaliteti

na herojot ili pak se pretstaveni kako proverka na elementarnite znaewa i

normi na negovoto odnesuvawe. Herojot e dolèn da ja projavi svojata

dobrina, skromnost, doblest, u~tivost, a pred se' e dolèn da gi pokaè

znaewata na pravilata na igrata (isto:90).

Vo kontekst na tartusko-semioti~koto ukaùvawe na bitnite

odrednici na relacijata: vol{ebna prikazna - inicijacija, bi go navele i

Lotman koj vo ramkite na negovoto istraùvawe na kulturata i kulturnite

relacii zastapuva eden interesen stav. Analiziraj}i gi sakralnite

tekstovi, toj doa|a do zaklu~ok deka tekstot na edna kultura moè da se

podeli na dva podteksta: prvata grupa podtekstovi se karakteriziraat so

nepodvi`nost, odnosno toa se elementite od kosmogoniskata, geografskata i

socijalnata struktura na svetot. Ona {to nas osobeno ne' interesira toa e

negovoto naveduvawe na vol{ebnata prikazna vo koja tatkoto, majkata i

sinovite, t.e. domot go pretstavuvaat nepodvi`niot element na kulturata,

48 A. N. Veselovskij, Istori=eskax po/tika. Leningrad, 1940.

104

dodeka junakot koj odi vo avanturi, pritoa menuvaj}i gi mestata, go

pretstavuva podvi`niot del na kulturata. Vo ovaa smisla, Lotman ja

istaknuva antropomorfnosta na kulturniot svet koj se javuva vrz osnova na

soznanieto za organiziraniot kosmi~ki i neorganiziraniot haoti~en svet

(1969:460-477). Ovoj fragment go navedovme pred se' od aspekt na ispituvawe

na ulogata i funkcijata na junakot = inicijant, koi{to gi dobiva vo

ramkite na dadenata kultura, koja spored Lotman ne e nimalku bezna~ajna.

Vo kontekst na ova istra`uvawe gi poso~uvame i stavovite na Maks

Liti, spored kogo su{tinskite odliki na vol{ebnata prikazana bi se

sostoele vo momentite koi spored nas go karakteriziraat inicijaciskiot

proces: ednodimenzionalnosta (~udesnoto e voobi~aen del od sekojdnevieto,

bez da predizvika strav ili qubopitstvo), nedostatokot na dlabinska

perspektiva (so likovite upravuvaat nadvore{ni faktori: soveti, zabrani,

kazni, a im nedostasuvaat vnatre{ni motivacii), apstraktniot stil

(prepoznatlivata i jasno opredelena forma na skaznata, prostoto

imenuvawe, koga se spomnuva samo ona {to e va`no za dejstvieto, lesnata

podvi`nost), izoliranosta (junakot poa|a vo avantura sam i neoptovaren, i

preku vol{ebniot daritel ili pomo{nik ja izvr{uva svojata misija) i

sublimniot odraz na svetot (stvarnosta vo skaznata e pro~istena, so jasni

sliki, i nasproti seta svoja sublimnost, vpe~atlivo gi otkriva

"mnogustranite mo`nosti na vistinskoto postoewe") (Prokopiev, 1994:203-

204).

Po nazna~uvaweto na osnovnite Litievi pogledi okolu samata

su{tina na vol{ebnata prikazna, bi go rezimirale negoviot stav, vo koj ja

~uvstvuvame mo}nata Elijadeova sugestija deka vol{ebnata prikazna

funkcionira kako eden "lesen dublet" na inicijaciskite mitovi i rituali:

"[armot na vol{ebnata prikazna ne se objasnuva ednostavno preku faktot

deka ne{tata na krajot se doveduvaat vo red, so edinstvenata mo`nost za

'hepi ending'. Vo pra{awe e ne{to mnogu pove}e odo{to samoto kni`evno

ostvaruvawe. I sega povtorno se navra}ame na osnovnata ideja na Elijade,

koja na izvesen na~in go opredeli fenomenot na inicijacijata vo Moderna

105

Evropa. Slu{atelite na vol{ebnite prikazni, bez da bidat svesni za toa,

doìvuvat eden vid inicijacija, normalno ne identi~na so obi~aite na

primitivnite narodi. Kolku korektno zvu~i ova nau~no tvrdewe moè da se

vidi od bilo koja vol{ebna prikazna". 49

***

Vo poslednite 2 decenii vo folkloristikata se javija nekolku avtori

koi ja otkrivaat inicijaciskata struktura vo prikaznite. Vsu{nost,

otkrivaweto na inicijaciskata struktura go pretstavuva najnoviot bran vo

folkloristikata, koj moème da go protolkuvame kako modalitet koj

nastana kako reakcija na prethodnite mito-ritualisti~ki teorii. Istite,

vidovme deka premnogu go intenziviraa ~uvstvoto za obrednoto poteklo na


Vo ovoj kontekst }e gi navedeme studiite na @irardo (1977), Kalveti

(1980), Kuli} (1982), Beker (1990) i D. Burkhart (1982).

Kako prv istraùva~ se javuva @irardo koj isto taka ja otrkiva

tripartitnata shema od aspektot na obredite na premin. Istata spored nego

se javuva kako su{tinska vo analizata na prikaznata AT 70950. Razloùvaj}i

ja prikaznata na 25 osnovni delovi toj ponatamu go raslojuva dejstvieto od

49 Max Lüthi, Once Upon a Time: On the Nature of Fairy Tales, New York:Frederick Ungar Publishing Co., 1970, pp.59-60. Vo ovaa nasoka na razmisluvawe isto taka bi moèle da gi poso~ime i razmisluvawata na slednite istraùv~i: James Hillman, "A Note on Story", in: Children's Literature: The Great Excluded, vol.3, ed. F. Butler and B. Brockman; Storrs, Connecticut: Modern Language Association, 1974, pp.9-11; M. L. von Franz, Interpretation of Fairy Tales, Zürich: Spring Publications, 1973; Hedwig von Beit, Das Märchen, Sein Ort in der geistigen Entwicklung, 3 vols., Bern and München: Francke, 1965; Charlotte Bühler and Josephine Bilz, Das Märchen und die Phantasie des Kinders, München, 1958; kako i ponovata studija od frojdisti~ka perspektiva na Betelhajm The Uses of Enchantement. 50 Ovde morame da bideme dosta pretpazlivi i da go navedeme opsegot na negovata analiza. Pred se', toj ja analizira ènskata inicijacija vo Grimovata "Sneàna i sedumte xuxiwa", {to od eden folkloristi~ki aspekt ne e dovolno za da se generaliziraat opredeleni postavki. Pregolem e brojot na folkloristite od tipot na A. Dandes koi smetaat deka e neophodno da se zemat opseèn broj na varijanti od eden tip prikazna i vrz baza na takviot korpus da se donesuvaat odluki. Od druga pak strana, smetame deka istraùvaweto na @irardo koe e skoncentrirano samo na Grimovata verzija nema nekoi nedostatoci, zatoa {to ukaànite paradigmi za ènskata pubertetska inicijacija se re~isi univerzalni.

106

ova siè tokmu niz poznatite tri fazi: separacija, marginalizacija i

povtorno vklu~uvawe vo sociumot.

A propo vospostavenata relacija i me|uuslovenost: inicijacija -

vol{ebna prikazna @irardo zastapuva nekoi svoi stavovi, koi se voglavno

inspirirani od deloto na Elijade, kako i od ona na Maks Liti i na Linda

De|. Negovata glavna ideja vo trudot vsu{nost ja rezimira idejata na

Elijade deka najverojatno popularnosta i mo}ta na vol{ebnite prikazni vo

moderniot ìvot ja obnovuvaat i ja prodolùvaat "inicijacijata" na nivo na

imaginacija (1977:274). So drugi zborovi, univerzalnoto obra}awe na

tradicionalnata narativna forma kako {to e narodnata prikazna ne

pretstavuva ednostavno i banalno obezbeduvawe zabava, nitu pak pretstavuva

privremeno begstvo od ordinarniot i banalen ìvot; naprotiv, vo edna

podlaboka smisla prikaznata ja ~uva vizijata na ~ovekoviot ìvot

isklu~ivo kako eden inicijaciski proces. "Toa {to se narekuva inicijacija

koegzistira so ~ovekovata sostojba, pri{to sekoe postoewe e so~ineto od

neprekinata niza na "isku{enija", "umirawa" i "povtorni ra|awa"51

(Girardot, 1977: 274-75).

Po sprovedenata analiza na prikaznata za Sneàna, @irardo se

ograduva od stavot deka navodno ovaa prikazna pretstavuva preru{en obred

na inicijacija, no ukaùva deka vo nea e najva`no toa {to imaginativnata

"ideja" na inicijacijata koja e prenesena preku forma koja e otvorena kon

detalite vsu{nost se povrzuva so mnogu razli~ni istoriski periodi i

situacii (1977:299).

Vtoriot zna~aen trud koj go tretira inicijaciskiot moment vo

vol{ebnite prikazni e istraùvaweto na Kalveti (1980), vo koe glavnoto

vnimanie e naso~eno kon prikaznata za Crvenkapa - AT 333. I ovoj avtor e

51 Eliade, Myth and Reality, (1968:202). Betelhajm vo negovata studija The Uses of Enchantement: The Meaning and Importance of Fairy Tales (New York: Alfred A. Knopf, 1976, p.35) zabeleùva deka moèbi Elijade vo svojot trud bil inspiriran i pod vlijanie na Pol Sentiv.Vo ovaa smisla povtorno ja poso~uvame studijata na Paul Saintyves, Les Contes de Perrault et les récits parallèles (Paris: E. Nourry, 1923), kako i Jan de Frisovata diskusija okolu Sentiv: Jan de Vries, Betrachtungen zum Märchen, besonders in seinem Verhaltnis zu Heldensage und Mythos (Helsinki, 1954), pp.29 ff.

107

poveden od van @enepovskata koncepcija za tripartitnosta, koja e isto taka

primeneta i vo negovite podocne`ni studii Antichi miti di Romagna (1987) i Alle

origini di miti, fiabe e leggende (1995)52. Stabilnosta na ovie seminalni

odrednici (od po~etokot na ovoj vek) se uo~uva so nazna~eniot fakt deka

najnovite folkloristi~ki istraùvawa ne se otklonuvaat od nejzinata

osnovna zamisla.

Vo ovoj kontekst bi moèle samo da se navratime na ve}e spomnatoto

viduvawe na Xek Zajps koe se odnesuva na Crvenkapa i shodnoto

opredeluvawe na istata kako tipi~no ènska prikazna. No, navra}aj}i se na

na{ata tema za inicijacijata, moème da zaklu~ime deka vo prikaznata za

Crvenkapa - AT 333, koja ve}e Pol Sentiv ja be{e sogledal kako

inicijaciska, Kalveti otkriva nekolku razli~ni inicijaciski fazi.

Pritoa, toj se bavi so motivot na goltaweto, pro`deruvaweto (Crvenkapa

}e bide izedena od voklot, koj e preoble~en vo baba). Ovoj motiv e vo vrska

so samata su{tina na prikaznata, {to inaku pretstavuva eden od pova`nite

sostavni delovi vo inicijaciskoto razmotruvawe. Kalveti go tolkuva ovoj

motiv kako bremenost i ~in na poroduvawe na inicijantot (Calvetti, 1980:487-

96), {to vo su{tina pretstavuva rekapitulacija na ve}e dobro

vostanoveniot simblizam, sogledan od strana na Prop.

Eden sosem poinakov aspekt na prou~uvawe na inicijaciskite

momenti vo narodnata literatura ni doa|a od strana na Kuli}53 koj vo

52 Ovde samo bi go ufrlile nezadolìtelniot podatok koj donekade se sovpa|a so na{ata koncepcija za podelbata na ma{kata i na ènskata pubertetska inicijacija vo vol{ebnite prikazni. Imeno, za razlika od negovata pretposledna studija (1987) vo koja se zadrùva isklu~ivo na ma{kata inicijacija, dotolku, predmetot na poslednoto istraùvawe na Kalveti, vo oddelot posveten na narodnite prikazni se odnesuva na obrednopreodniot karakter na ènskata pubertetska inicijacija. Predmet na analiza pretstavuvaat najkarakteristi~nite ènski slu~ai: Crvenkapa (AT 333), i najpoznatite varijanti na AT 709: Basileevata L'Orza, Peroovata Peau d'âne i Grimovata Schneewittchen. Osven toa, fenomenot na ènskata inicijacija e istraùvan i vrz primerot na AT 451 (Devojkata vo potraga po nejziniot brat). Vo posledniot naveden primer, Kalveti go analizira motivot na nemata nevesta vo koja kako prioritetno se javuva tabuto na zboruvaweto. Toj ja otkriva glavnata figura kako inicijaciski isklu~ok, kade {to ènata se zdobiva so seksualnost i spretnost vo izvr{uvaweto na obvrskite koi ja ~ekaat vo naredniot period od ìvotot. 53 Culi}, D. D. A structural and psychoanalytic Analysis of the symbolic ritual Process in three sets of russian Folk Tales, Dissertation of the Univ. of Southern California, 1982. Podatocite okolu

108

svojata disertacija se zadrùva na socijalniot, psiholo{kiot i ritualniot

simboli~en proces vo pretstavuvaweto na tri ruski prikazni. Negoviot

aspekt proizleguva od kongruencijata pome|u inicijaciskata struktura i

prikaznite (Becker, 1990:49). Otkrivaj}i edna su{tinska srodnost pome|u

prikaznite i inicijaciskata struktura, vo svojata studija Kuli} se navra}a

i na slovenskite rituali, so eden mal osvrt na usnata tradicija, ~ija

relacija so narodnite prikazni temelno ja istraùva (Culi}, 1982; Becker,

1990:49). Toj veruva deka prirodata na simboli~kite procesi opfa}a

"interaktiven mehanizam", vo koj treba vzaemno da se istraùvaat

socijalnite, psiholo{kite i ritualnite komponenti. Vo zavisnost od

definicijata na prikaznite sogledani kako "oslaben mit", Kuli} gi

sogleduva i opredeluva negovite prikazni kako "ostatok, relikt od

slovenskite mitovi i rituali". Ova odi vo prilog na mnogute spomnati

sogleduvawa vo koi otkrivame direktna relacija me|u dvete nocii:

ritualnoto i prikaznenoto dejstvie. Spored negovoto mislewe, ova e

povrzano so sociolo{kata funkcija; imeno inkorporacijata na mladite vo

svetot na vozrasnite, kako i psiholo{koto - reintegracijata na

individualniot personalitet. Dvete funkcii se vzaemno povrzani so

simboli~niot jazik na prikaznata.

Ananliziranite prikazni, sogledani kako varijanti na eden ritual

deluvaat kako integracija na socijalnoto i psiholo{koto ramni{te.

Me|utoa, kako {to toa vnimatelno go zabeleùva Beker, nejasni se negovite

sogleduvawa vo vrska so su{tinata na mitovite i ritualite i nivnata

me|usebna vzaemnost. Ovie formi ne se najjasno razgrani~eni vo negovoto

pretstavuvawe. Toj gi smestuva ovie prikzni na edno ramni{te vo koe mitot

e pretstaven kako varijanta na ritualot (Becker, 1990:49).

Sogleduvaj}i go zna~eweto na ispituvaweto na inicijaciskite temi

vo vol{ebnite prikazni morame da ja navedeme i Riharda Beker koja

neodamna (1990) objavi cela studija posvetena na ènskata pubertetska

ostvaruvaweto na Kuli} i rezultatite do koi{to doa|a vo svoite analizi ni se prevzemeni od trudot na R. Beker.

109

iicijacija vo isto~noslovenskite vol{ebni prikazni. Sogleduvaj}i go

poleto na istraùvawe pred se' od semanti~ki aspekt, i ovaa avtorka ne se

otklonuva od tripartitnata shema. Vo svojata analiza posvetena isklu~ivo

na najparadigmati~nite ènski prikazni (koi nie gi tolkuvame vo ramkite

na podànrot na nevino progonetata heroina AT 480, 510, 511, 709), taa gi

analizira istite od aspekt na preliminalnata, liminalnata i

postliminalnata faza. Vo ramkite na nejzinoto prezentirawe moème

slobodno da kaème deka taa spa|a vo redot na onie folkloristi koi

otkrivaat izvonredna analogija pome|u ritualnata inicijacija i onaa vo

prikaznite koja se utvrduva na nivo na samata struktura na prikaznata.

Specifi~nostite vo nejzinata analiza poopse`no }e bidat prezentirani vo

poglavjeto posveteno na ènskata pubertetska inicijacija.

Vo ovoj kontekst morame da spomneme u{te edna interesna studija

posvetena na problemot na ènskoto vo vol{ebnite prikazni. Stanuva zbor

za istraùvaweto na Dagmar Burkhart - "Aspekte des Weiblichen im bulgarischen

Zaubermärchen" (1982:207-220).

Isto taka treba da go navedeme i najnoviot proekt od koj proizleze

tematskiot broj na Western Foklore (1993), posveten na perspektivite vo

izu~uvaweto na podànrot na Nevino progonetata heroina, pod

uredni{tvo na Kristina Bakilega i Stiven Sven Xons. Inaku ovaa nivna

ideja, koja be{e realizirana od strana na 5 dosta dobro obu~eni

folkloristi, i koi pred se' ni go predo~uvaat postoeweto i pro{iruvaweto

na podànrot "nevino progoneta heroina" od aspektot na inicijacijata,

podetalno }e bide razraboten vo delot posveten na ènskata pubertetska

inicijacija nasloveno kako "Nevino progonetata heroina i nejzinata

percepcija vo makedonskata narodna prikazna".

Ona {to moème da konstatirame za posledniot period od

ispituvaweto na inicijacijata vo folkloristikata e sodràno vo sledniot

stav: potragata po istoriskite koreni ili hipoteti~nata Ur-form, po se'

izgleda deka po~na da go gubi svoeto privilegirano mesto vo naukata.

Pritoa, kako {to zabeleùvaat i uo~uvaat nau~nicite od finskata

110

komparativna {kola, noviot interes e skoncentriran kon ona {to

statisti~ki moè da se nare~e Normalformen. Statisti~kata odrednica na

"normalnata" ili tipi~na forma, me|utoa se' u{te go izbegnuva problemot

na univerzalnata simboli~ka interpretacija na narodnata prikazna ili

mitot54, i go zema vo predvid povtornoto voveduvawe na Elijadeovata ideja

za univerzalnosta na inicijaciskiot model na nivo na imaginacija (Girardot,

1977:276-277). Od ovaa gledna to~ka, smetame deka e navistina moment za

vostanovuvawe na nekoi novi valeri vo istraùvaweto na ovoj fenomen.

***

Vtoriot moment koj sakame da go istakneme, i koj be{e predmet na

brojni istraùvawa, kako na pr., kaj @irardo, e skoncentriran na

eventualnata distinkcija pome|u epikata i predanieto od edna strana

nasproti vol{ebnata prikazna, normalno, vo nasoka na sogleduvawe na

kontinuitetot so mitskata slika na svetot (Girardot, 1977:277-278). Spored

Jan de Fris, osnovnata razlika koja se javuva pome|u dvete spomnati nocii e

toa {to vo prviot slu~aj mitskiot svet na bogovite e ekspliciten ili barem

pretpostaven, dodeka vo vol{ebnite prikazni postoi ekstremnen prekin so

svetiot svet na bogovite. No, kako {to }e go prosledime toa podocna, }e

vidime deka shodno na tvrdeweto na Elijade, namesto da se zboruva za edna

potpolna desakralizacija na mitskiot svet vo vol{ebnite prikazni, bi bilo

mnogu popravilno da se zboruva za kamuflaà na mitskite motivi i

karakteri... Dokolku Gospod ve}e ne se pojavuva pod negovoto li~no i

vistinsko ime vo prikaznite, toa ne zna~i deka tragite i vsu{nost negovite

glavni karakteristiki ne gi pronao|ame vo likot na za{titnikot,

neprijatelot ili pak pridru`nikot na glavniot heroj. Tie se kamuflirani

ili pak "padnati", no vo nikoj slu~aj ne prestanaa da ja izvr{uvaat nivnata

funkcija.

54 Edna interesna diskusija okolu problemot na simboli~nata univerzalnost i interpretacija pretstavuva studijata na Alan Dundes, "Earth Driver: Creation of the Mythopoetic Male", American Anthropologist, 64 (1962), 1032-1051.

111

Sega bi gi izloìle osnovnite karakteristiki vrz koi po~iva

razlikata pome|u mitot, herojskiot ep i vol{ebnata prikazna.

Za razlika od narodnata prikazna, juna~kiot ep ne se sfa}a kako

izmislica i vo taa smisla mitot i epot re~isi podednakvo moàt da i' se

sprotivstavat na narodnata prikazna. Edinstveno vo romaneskniot ep

(vite{kiot roman) kako da se spojuvaat liniite na juna~kiot ep i skaznata.

Romaneskniot ep se sfa}a kako umetni~ka izmislica (Meletinski, 1981:281).

Vo ramkite na ispituvaweto na relacijata: vol{ebna prikazna -

inicijacija, koja ja sogledavme od razli~ni aspekti, vo zaklu~nite premisi

bi sakale da ukaème deka Betelhajmovata pragmati~na i psihoterapeutska

interpretacija na vol{ebnata prikazna kako "paradigma ili parabola koja

ne' podu~uva kako da se prilagodime kon edna zrela realnost", korespondira

so stavovite na mnogute folkloristi koi se zanimavaat so otkrivawe na

inicijaciskiot simbolizam vo vol{ebnite priikazni. Na pr. tuka se

poznatite stavovi na Elijade, Liti, Stiven Sven Xons, @irardo i mnogu

drugi avtori, ~ii{to prikazi najkonsekventno }e bidat prezentirani vo

raznite tematski celini vo ramkite na ova poglavje.

Vo zaklu~niot del od tematskiot blok posveten na odnosot: vol{ebna

prikazna - inicijacija, neminovno ni se javuva problemot na zaedni~kata

siètika i motivika vo vol{ebnite prikazni i ostanatite knièvni vrsti

vo folklorot, kako na pr. narodnite pesni, predanijata, legendite, koi {to

moème da gi definirame kako "izvesni preodni oblici".

Vo ovoj kontekst bi sakale da ukaème na studijata na M. Bo{kovi}

Stuli posvetena na "sièata na narodnite vol{ebni prikazni vo

srpskohrvatskite epski pesni" (1962:15-35), vo koja se najkonzistentno

prikaàni slu~aite na obi~noto polkopuvawe na siètikata (pr. epskata

pesna "@enidba Du{anova"55 i AT 513 i 519; inaku vo na{iot folklor

odgovara analognata pesna "Latinski Kraq i Ognen" /Miladinovci,

p.br.84/), normalano vo koi voop{to ne stanuva zbor za bilo kakva pobliska

srodnost nitu pak vzaemna geneti~ka vrska (Bo{kovi}-Stulli, 1962:17). Vo sekoj

112

slu~aj, avtorkata go stava akcentot na onie slu~ai vo koi naiduvame na t.n.

"stihuvana vol{ebna prikazna", t.e. fokusot na nejzinoto istraùvawe

pretstavuvaat tvorbite vo koi skaznata se prenesuva vo forma na epska

pesna (isto:17-35)56. Ova rasuduvawe }e ni bide od osobena va`nost pri

istraùvaweto na na{ata tema posvetena na herojskata inicijacija, vo koja

tokmu preku preobrazenite epski skazo~ni zapleti }e gi prostudirame

tipi~nite herojski isku{enija i podvizi na golemite heroi. Inaku, ovde bi

go navele i inverzniot slu~aj vo koj epskite pesni preminuvaat vo proza, koe

kako specifi~nost po~nuva da se javuva ve}e vo minatiot vek. Spored B.

Petrovski, ovoj proces e ozna~en kako svoevidna zakonomernost na

transformiraweto na juna~kiot epos (v. Petrovski, 1992:118-121). Bez ogled

na dadenite promeni koi gi evidentirame, najva`no e toa {to tvorbite gi

zadrùvaat specifikite na ànrot.

Vo prodolènie Maja Bo{kovi} Stuli naveduva tipi~ni slu~ai na

vakvoto pretopuvawe, kako na pr. epskiot prikaz na skazo~noto siè od

tipot AT 432 kaj nas poznati pod naslovot "Soko mladoèwa" (Bo{kovi}-

Stulli, 1962:32-33). Analiziraj}i go navedeniot slu~aj, avtorkata smeta deka

pesnata za sokolot - mladoènec, i pokraj svojata stilska preobrazba, sepak

ne e celosno oslobodena od skazo~nata atmosfera (isto:33). Opredeleni

sovpa|awa se javuvaat i pome|u sièto na pesnata Zmijata - mladoènec i

varijantnite oblici na tipot na prikaznata "Amor i Psiha" AT 425, na koi

}e im bide posveteno vnimanie vo oddelot za svadbenata inicijacija. [to se

odnesuva do motivite specifi~ni za pubertetskite inicijaciski isku{enija

izrazeni preku momentot na qubovnoto grabnuvawe na neofitot od strana na

nekoe mitolo{ko su{stestvo (zmej), isto taka otkrivame izvesni skazo~ni

stilizacii vo sièata na soodvetnite baladi. Brojni primeri na vakvoto

qubovno grabnuvawe izrazeno vo domenot na proletnite obredni pesni, isto

55 Vuk St. Karaxi}, Srpske narodne pjesme, II, Beograd, Prosveta, 1953, p.br.28. 56 Analogno istraùvawe na t.n. preodni oblici vr{i i Nada Milo{evi}-\or|evi} vo nejzinata studija Zajedi~ka tematsko-sièjna osnova srpskohrvatskih neistorijskih epskih pesama i prozne tradicije, Beograd, 1971.

113

taka sogledano kako reminiscencija na institutot inicijacija dava R.

Angelova vo nejziniot trud od odnosnava problematika (1973:25-29).

Vo kontekst na ova pra{awe moème da se navratime na nekoi stavovi

na K. Ranke koj gi ispituva vnatre{nite dviè~ki sili koi doveduvaat do

promenata na knièvniot oblik. Ednostavno, na primerot na motivot

"nesakanoto vetuvawe na sopstvenoto dete na nekoja natprirodna sila"

Ranke dokaùva deka negovoto prisustvo vo vol{ebnata prikazna bezuslovno

vodi kon sre}noto iskupuvawe, legendata zavr{uva so herojskoto

sovladuvawe na |avolskite mo}i, a predanieto so tragi~nata `rtva (Bo{kovi}-

Stulli, 1962:16). Analogno na ovoj kus se~ok, i inicijacijata vo raznite

folkloristi~ki ànrovi nosi dosta od specifikite na samiot ànr.

***

Prezentiraweto na me|usebno razli~nite viduvawa za

interaktivniot odnos: inicijacija - vol{ebna prikazna, ne' prenesuva na

verojatno najsuptilnoto pra{awe koe se javuva na ova nivo. Ednostavno, tuka

mislime na pra{aweto za eventualnoto poteklo na vol{ebnata prikazna od

obredot na inicijacijata, koe predizvika najdisparantni odeci kaj

najuglednite istraùva~i na ova podra~je.

Deloto na Prop, vpro~em kako i delata na ostanatite ugledni

nau~nici pred nego (Pol Sentiv, 1923, Vinter{tajn, 1928), direktno se

povrzani so celokupnoto poteklo na narodnite prikazni. Sepak, vo izvesna

smisla, vakvoto gledi{te pretstavuva posofisticirano povtoruvawe na

tvrdeweto na Bra}ata Grim deka narodnite prikazni za~uvuvaat fragmenti

od primitivniot mit i ritual. No problemot na potekloto ne dozvoluva

bilo kakvo ednostavno re{enie; neophodno e da se sugerira vedna{ na

samiot po~etok deka iznenaduva~kata ednoobraznost na narodnite prikazni,

osobeno koga stanuva zbor za respektot kon edna inicijaciska struktura, ne

e voop{to dovolno objasneto preku terminite na direktnite ili indirektni

istoriski vrski i vo sebe podrazbira operacija na psiholo{ki i kognitivni

114

univerzalii. Elijade na toj na~in zabeleùva deka "nie nikoga{ vo

narodnite prikazni ne naiduvame na to~na, pravilna memorija na odreden

kulturen stadium; kulturnite stilovi i istoriskite krugovi se

teleskopirani vo niv" (1968:196-197). Vo ovaa smisla samo bi ukaàle deka

prezentiranata ideja, poto~no kritika kon Propovoto gledi{te be{e

izloèna i vo negovite prethodni istraùvawa (1956:884-91; 1965:11). Vo

ramkite na vakvoto pretpazlivo koncipirawe na vol{ebnata prikazna i

obredot na inicijacijata, bi go navele i stavot na A. Brelih, koj

insistiraj}i na poznavaweto na istorijata pri istraùvaweto na

fenomenot na inicijacijata se zalaga za svoevidna kritika vo odnos na

fenomenolo{kite definirawa. Ednostavno, toj ukaùva na potreba od

istorisko uo~uvawe, so cel podobro da se otkrijat inicijacii vo ramkite na

sekoja civilizacija vo dadeniot istoriski kontekst. Zna~i, Brelih ne e za

edno analogno teoretizirawe, tuku za vospostavuvawe na argumenti i fakti

koi se vo prilog na istoriskiot moment na koj edna kultura ili

civilizacija mu poripa|a (v. Brelich, 1965:225). Toj pred se' go postavuva

problemot na istoriskite odnosi pome|u fenomenite koi se strukturalno

analogni.

I navra}aj}i se na teoretskite studii /i {koli/ koi se voglavno

naso~eni kon toa vol{ebnite prikazni da gi sogleduvaat kako

reminiscencija ili preìtok od nekoga{nite, damne{ni inicijaciski

pubertetski obredi (Vinter{tajn, P. Sentiv, Prop, Kuli}), koe stoi

nasproti decidnoto otfrluvawe na ovaa hipoteza (vostanovena od Elijade, i

prifatena od strana na M. Liti, @irardo i sl.), nie go prifa}ame

kompromisnoto re{enie niz koe ne barame ni{to pove}e od otkrivawe edna

su{tinska srodnost ili analogija pome|u dvata nazna~eni modusa: ritualno

dejstvie i folklorna tvorba, izvedeno pred se' na nivniot strukturalen

plan. Ova na{e gledi{te go zastapuvame od slednite pri~ini: za

dokaùvawe na ritualnoto poteklo na vol{ebnata prikazna navistina ni

nedostasuvaat zna~ajni i merodavni podatoci /vo smisla na strogite opaski

sogledani od Elijade, A. Brelih/, dodeka pak od druga strana navistina go

115

sogleduvame izvonrednoto analo{ko sovpa|awe, koe moème da go sogledame

na nivo na samata struktura na vol{ebnata prikazna, otkrivaj}i gi pritoa

fundamentalnite inicijaciski simbolizmi vo nea /stav za koj se zalagaat

fon Bajt, R. Beker, Kalveti, S. Vjern, itn/. Normalno, sogleduvaweto na

strukturnata analogija me|u dvete spomnati nocii ni dava za pravo da go

otkrieme obrednopreodniot karakter na inicijacijata prisutna vo

narativniot folklor.

Na kraj, bi go navele gledi{teto koe e najuniverzalno prifateno od

strana na site istraùva~i, bez ogled na nivnoto minuciozno metodolo{ko

ili koncepcisko razgrani~uvawe. Imeno, site istraùva~i na

inicijaciskiot fenomen se zalagaat za postavuvawe na tripartitnata

strukturna shema na istata: separacija, marginalizacija i povtorna

agregacija. Ovoj stav go naveduvame od aspekt na edno opredeleno

proniknuvawe koe go ~uvstvuvame vo navedenata shema (inaugurirana od van

@enep) i kompozicijata na narodnite prikazni koja spored K. Horalek go

ima sledniot raspon: ekspozicija - zaplet - rasplet (1968:199). Navedenata

kompozicija, spored Horalek, ponatamu moè da bide ras~leneta i

pro{irena na ~etiri~lenata struktura, no vo osnova, taa gi sodrì

nazna~enite osnovni inicijaciski kvalitativi. 57

57 Kako {to ve}e navedovme, osnovnata tripartitna van @enepova shema kaj nau~nicite e formulirana preku nejzinite alternativni izrazi: separacija, marginalizacija, inkorporacija; preliminalna, liminalna i postliminalna faza, a obidot za nejzinoto definirawe e realiziran i preku nociite na separacijata, privremenata inicijaciska smrt i povtornoto ra|awe.

116

2. Reliktnite formi na institutot na inicijacijata

Definiraj}i gi ritualite pred se' kako zbidnuvawe koe se vr{i vo

ramkite na edna zaednica, normlno, morame da go imame vo predvid i

procesot na nivnoto menuvawe, vo zavisnost od dadeniot istoriski i

kulturen kontekst. Tokmu od ovaa pri~ina, celosnata slika i pretstava na

obredot na inicijacijata ni stana mnogu popodatliv od brojnite opisi na

primitivnite plemenski zaednici, dodeka pak na prostorot na dene{na

Evropa, moème da zboruvame samo za nekakvi nepotpolni ostatoci, koi gi

evidentirame na nivo na reliktni formi. Vakvoto reducirawe go

sogleduvame kako posledica na istoriskiot razvoj, koj osobeno se ~uvstvuva

na prostorot na hristijanska Evropa.

Vo taa smisla, }e izvle~eme nekolku reliktni formi na inicijacijata

{to bea zabeleàni od strana na istraùva~ite, i za koi moème da kaème

deka soodvetstvuvaat na sovremenata sostojba na ovie na{i prostori. Na pr.

obredot na potstriùvaweto ("postrig") vo ciklusot na svadbenite obi~ai e

zabeleàn ve}e od strana na D. Zelenin (1911) i Niderle (1911) (da se vidi:

Becker, 1990:31). Shodno na na{ite obredni praktiki, nie se zadrùvame na

obrednoto "bri~ewe na mladoènecot". Spomnatata praktika, {to taka

izrazito se sre}ava vo svedbeno-obrednite pesni, spored V. Stojan~evi}

pretstavuva ekspliciten ostatok na nekoga{nite pubertetski rituali,

zna~i ostatok od pubertetskata inicijacija. Spored nea, povrzuvaweto na

obi~ajot strièwe na decata vo pubertetot so svadbeniot obred ukaùva na

toa deka verojatno ovie obi~ai, po nivnoto ritualno zna~ewe, se postar

relikt na svadbeniot obred, koj vo tekot na formiraweto na svadbeniot

ceremonijal, moèbi bil negov sostaven del. I den-denes na pr., nekoi

elementi od obredot na inicijacijata vo svadbenite obredi vo izvesni na{i

krai{ta se povrzuvaat so vremeto na pubertetot, kako na pr., prvoto

bri~ewe (Stojan~evi}, 1972:21).

Obi~aite od kalendarskiot ciklus "koledari" i "lazarki" bea

predmet na edno interesno istraùvawe na T. Koleva, spored koja ovie dva

117

obi~aja ni go pretstavuvaat reliktot na pubertetskata obredna inicijacija,

i na kogo podetalno }e se osvrneme vo ova na{e izlagawe. Ne pomalku

zna~ajno be{e i obelodanuvaweto na fenomenot "ku}arica" koj isto taka

pretstavuva svoeviden relikt od ènskata inicijacija.

a. Ku}arica

Impresivniot relikten oblik na ènskata pubertetska inicijacija

go gledame vo institucijata nare~ena "ku}arica", koja{to ja pretstavuva

tipi~no "ènskata ku}a". Vo nea se odviva ènskiot preod od detstvoto kon

zrelata ènska doba, izrazeno preku najmarkantnite ènski aktivnosti -

predewe, vezewe, pletewe. Vo ovoj kontekst Elijade dosta impresivno go

ukaà inicijaciskiot zna~aj na "predeweto", otkrivaj}i ja tuka

ambivalencijata pome|u prostorot na ìvotot i smrtta. Toj ja povrzuva ovaa

dejnost pred se' so nare~nicite, t.e. so pretskaùvaweto na sudbinata.

Normalno, kako {to toa go konstatiraat mnogute istraùva~i, vakvata

pojava na nare~nicite e osobeno specifi~na za Balkanskiot prostor. Vo

kontekst na ova podra~je, kako i nadovrzuvaweto so specijalnata ènska

ustanova "ku}arici", vo koja se obu~uvaat mladite devojki za nivniot

nareden period vo ìvotot - koga }e bidat "omaèni", }e bide podetalno

opi{an vo tematskoto poglavje posveteno na "Nevino progonetata heroina".

Osobeno vo prikaznite od tipot AT 4801 i 4804 ja ~uvstvuvame bliskata

relacija pome|u obrednite aktivnosti vo "ku}aricite" i isku{enijata koi

i' se postavuvaat na heroinata od shodnite skazo~ni sièa. Predeweto

sogledano kako eden ~in na sozdavawe {to go vr{at mladite devojki ja

otkriva nivnata plodotvorna funkcija. Inaku, vo vakvite "ènski ku}i"

koi se specifi~ni samo za opredeleni delovi od Makedonija (Skopska Crna

Gora, celata Skopska Kotlina, Kumanovskiot kraj i Pore~e), so pravo go

prifa}ame stanovi{teto deka istite otkrivaat postoewe na edna misti~na

vrska pome|u ènskata inicijacija, predeweto i seksualnosta. Ottamu, ovie

"ku}arici" moàt da se smetaat kako eden prostor na promiskuitet (da se

vidi: Becker, 1990:36; Eliade, 1965; Gasparini, 1954). Zna~i, predeweto sogledano

118

kako eden ~in na sozdavawe e blisku povrzano i ni ja ukaùva plodnosta na

devojkata. Analogni poso~uvawa sre}avame vo trudot na Burkhart (1982:216),

pri {to i ovaa avtorka go povrzuva ovoj ~in so plodotvornosta, no isto taka

go doveduva vo vrska so spomnaniot fenomen na boìcite na sudbinata. Pri

toa, taa gi naveduva gr~kite moiri, germanskite norni, bugarskite orisnici,

i normalno nie gi dodavame na{ite analogni nare~nici. Eden isto taka

temelen i zna~aen trud posveten na istoriskoto poimawe i zna~ewe na

predeweto povrzano pred se' so nocijata na ènskata produktivnost e daden

i vo eden od najnovite trudovi na Xek Zajps (1993:43-60).

Ku}aricata pretstavuva eden izoliran, zatvoren prostor vo koj

devojkite ja doìvuvaat nivnata inicijacija. Ottamu, nivniot prestoj vo ova

zdanie, kako i samata "ku}a" moè na eden spekulativen i fenomenolo{ki

plan da ni ja implicira idejata za smrtta od koja }e proizleze edno novo,

povtorno ra|awe. Ovaa analogija osobeno se ~uvstvuva vo t.n. "vreme-

prostor" ("zeitraum") koga se odviva periodot na devoj~inskata inicijacija -

t.e. od Mitrovden pa se' do Pro~ka. Preku otkrivaweto na nocijata vreme-

mesto povtorno ni se aktualizira Bahtinovata koncepcija za hronotopot, vo

ovoj slu~aj pretstvena na edno folkloristi~ko ramni{te - poto~no vo

sferata na narodnite obi~ajni praktiki. I povtorno, sogledano, ovoj pat vo

edna strukturalisti~ka dimenzija, a videno niz prizma na Tarnerovata

teorija, privremeniot prestoj von op{testvenata hierarhija, za

isku{enicite isto taka sozdava privremena "antistrukturalna" sostojba na

nekakvo bratstvo na izop{tenici. Me|u brojnite slu~ai od na{ata narodna

tradicija, i ovaa ustanova moème da ja okvalikuvame na spomnatiot na~in.

Za razlika od ma{kata, kako osnova za ènskata inicijacija se

javuvaat seksualno - reproduktivnite atributi izrazeni preku najrazli~ni

formi. Edna od brojnite izrazni mo`nosti izrazeno na ritualniot plan e

tokmu poso~eniot fenomen na ku}aricata.

Po rezimiranite ukaùvawa posveteni na reliktot na "ènskata

inicijacijska ku}a", sega }e prezentirame u{te dve reliktni formi na

119

pubertetskata inicijacija koi gi uo~uvame na planot na kalendarskite

praznici: koledari i lazarki.

Tatjana Koleva gi naveduva koledarite i lazarkite kako edni od

najreprezentativnite grupi obi~ai koi korespondiraat so opredeleni

praznici od kalendarskiot ciklus, no koi isto taka pretstavuvaat

preìtoci na inicijaciskite obredi (Koleva, 1973a:163-183).

b. Koledari i sirovari

Naveduvaj}i go reliktot na "ma{kata inicijacija", moème samo da

gi rezimirame, no i da im dademe edna poinakva dimenzija na

op{topoznatite fakti.58 Tradicionalno, koledari pretstavuvaa mladi

mom~iwa (ve}e spremni za ènewe), koi vo periodot od Badnik pa se' do

Bogojavlenie odat po ku}ite, sobiraat darovi i im peat shodni pesni na

doma}inite. Ovie pesni se analogni na onie koi gi peat lazarkite za vreme

na nivniot praznik, i nivnoto obikoluvawe na ku}ite. [tom }e zapo~ne

boì}niot post, site koledari se sobiraat vo ku}ata na eden od koledarite

(toa e obi~no najstariot ~len od niv), ili pak se sobiraat vo nekoja kr~ma

kade {to gi prigotvuvaat pesnite koi {to }e gi izveduvaat. Spored

podatocite koi ni gi dava Koleva, interesno za koledarite e toa {to, za

razlika od "lazarkite", vo ovoj slu~aj, nekoe mom~e moèlo da bide koledar

nekolkupati posledovatelno, se' do momentot na negovoto ènewe. Me|utoa,

ona {to e va`no za ova na{e istraùvawe toa e podatokot deka sekoja godina

koledarite se fokusirale okolu novi ~lenovi, koi za prv pat stanuvale

58 Vo ovaa smisla samo bi ukaàle na sledniot moment. Vo na{ata nauka se op{toprifateni normativite deka "Koleda" i "koledari" pretstavuvaat grupa mom~iwa koi od Boì} do Bogojavlenie peat koledarski pesni i vr{at odredeni magiski dejstva, ~ija glavna funkcija e skoncentrirana okolu èlbata da se vlijae na zdravjeto na doma{nite, potoa steknuvawe na izobilieto i napredokot vo sekoja ku}a. Ottuka ne ne' ~udi vospostavenata relacija deka koledarite pretstavuvaat polazuva~i (Kuli{i¢, SMR, v. koleda, sirovari, polaènik; potoa, da se vidi: Svetieva, A, 1995:99-111). Analognata postavka ja sogleduvame i vo ma{kata zaednica "sirovari", koi nasproti Vasilica isto taka vr{at odredeni obredni dejstvija i odat po ku}ite. Me|utoa, na{eto fokusirawe na ovie ma{ki zaednici }e bide sogledano od ne{to poinakva perspektiva. Analogno na ispituvawata na Koleva, i nie vo niv otkrivame reliktni ostatoci na "pubertetskata ma{ka inicijacija".

120

"koledari". Garderobata im bila isto taka ritualna. Voda~ot na koledarite

obi~no bil postar ~len, ponekoga{ duri i oènet, kogo morale da go

po~ituvaat ostanatite ~lenovi. Koledarite gi pominuvaat site ku}i osven

ovie vo koi imalo nekoj "umren". Posetuvaj}i gi site ku}i vo koi ima mladi

devojki, sekoj koledar dobiva izvesen blagoslov od izbranata devojka. Me|u

koledari imalo i takvi u~esnici, toa se pomali ma{ki deca koi ne smeele da

gi ispolnuvaat pesnite (i ne bile narekuvani "koledari"), tuku sluèle

kako nekoja vrsta pomo{nici na postarite koledari. Toa se obi~no onie

~lenovi koi stanuvale "koledari" vo nekoja od narednite godini (Koleva,

1973a:182). Vo ovaa smisla navistina moème da go protolkuvame ovoj obi~aj

kako nekoja vrsta na "ma{ka pubertetska zaednica", kako dodatok na na{ite

op{toprifateni soznanija deka funkcijata na koledarite i nim srodnite

"sirovari" se sostoela pred se' vo imitacija na duhovi na pretcite (SMR, v.

koleda, sirovari). Tradicionalniot opis na koledarite mnogu pove}e

soodvetstvuva i korespondira na funkcijata i dejstvijata koi gi vr{at

dene{nite "sirovari" odo{to koledarite, koi{to se re~isi celosno

transformirani vo zabaven detski folklor. Taka, vo najnovite terenski

istraùvawa od kumanovskiot kraj, vo "sirovarite" gi otkrivame

tradicionalnite koledarski momenti.59 (Najstariot se narekuva "voda~").

Ednostavno gi sre}avame figurite kako na pr., dedoto, potoa mladata ja

pretstavuva ma{ko preoble~eno vo ènski ali{ta, taka {to da izgleda deka

prede ku~ina (Kuli{i¢, 1970, SMR:169). Obrednopreodniot karakter, na

nivo na reliktnata inicijaciska forma na koledarite i lazarkite ja

prifa}a i R. Beker, od pozicija na vospostavuvawe simetrija pome|u

ma{kata i ènskata pubertetska inicijacija, koja kako {to vidovme

pretstavuva fokus na nejzinoto istraùvawe (v. Becker, 1990:34-35).

v. Lazarki

59 Za dvata momenta: koledari i sirovari da se vidat slednite arhivski materjali: AIF, m.l. 3575 - snimila: L. Stojanovi} vo 1996 g. vo Kumanovsko.

121

Pred da pomineme na analiza na paradigmati~nite slu~ai na ènskata

pubertetska inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost, bi sakale da

se navratime na reliktnite formi na inicijaciskiot obred kaj mladite

devoj~iwa. Toa e nazna~eniot obi~aj "lazarki". Prilozi za "lazarkite"

imame od mnogu istraùva~i na "fenomenot na inicijacijata". Me|utoa, ona

{to smetame deka treba da se izvle~e vo preden plan toa e otkritieto od

strana na T. Koleva (1973a:163-185), i koe go prifa}aat site podocne`ni

istraùva~i, a koe se sostoi vo slednoto: imeno, taa prva go naveduva ovoj

obi~aj kako paradigma za pubertetskata ènska iinicijacija, izdvojuvaj}i go

od ciklusot svadbeni obi~ai, kako {to toa go smetaa golem broj istraùva~i

(vidi na pr. R. Angelova, 1960:709-730; M. Arnaudov, 1969:343-371; ’ordanova,

1966:107-162; i Vakarelski, 1970:122-123; 141).

Spored Koleva, ovoj obi~aj pretstavuva vistinski relikt na

porane{nite primitivni obredi na inicijacija. A nie znaeme vo {to se

sosotoi su{tinata na ovoj obi~aj. Toa e proleten obi~aj, vo koj u~estvuvaat

devoj~iwa koi se vo pubertet. Od postoe~kite 25 elementi na ovoj proleten

obi~aj, nie izdvojuvame pet, koi se specifi~ni za makedonskite lazarici, i

vo koi otkrivame izvonredni analogii so primitivnata obredna

inicijacija, a koi se spored Koleva protolkuvani kako osnova na

istoriskite koreni na inicijacijata.

1. Edna su{tinska pretpostavka za u~estvo vo ovoj obi~aj e pojavata na

seksualnata zrelost kaj devoj~iwata. Dotoga{, normalno, tie nemaat pravo

na u~estvo vo eden vakov ceremonijal.

2. Duri otkako }e bide nazna~ena za "lazarka", devojkata moè da go zdobie

atributot "glavna", i so toa da gi vodi ostanatite pomladi u~esni~ki.

3. Lazaruvaweto e zadolìtelno za site lazarici od dadenata grupa.

4. Mo`nosta edna devojka da u~estvuva nekolkupati vo ovoj obi~aj, go

pretstavuva nejziniot razvoen tek. (Na pr. toa se gleda od poso~enite

primeri: "tan~arkata dogodina da bide muèna, a pomalata da stani

tan~arka").

122

5. Edna nedela pred proslavata na ovoj obi~aj devoj~iwata (t.e. u~esni~kite)

gi u~at pesnite i igrite koi {to }e gi izveduvaat za vreme na ritualot.

Vo prilog kon istraùvaweto na "lazarskite" obi~ai vo Makedonija

}e navedeme nekoi interesni momenti dobieni od na{iot teren i na{ite

istraùva~i.

S. Mladenovski naveduva eden podatok prezemen od minatoto koj ne'

upatuva na mo{ne izrazeniot moment vo inicijaciskite pojavi, a toa e

transvestizmot. Vode~kata devojka, koja bila najubava, bila preoble~ena vo

"ma{ki lazar, pri {to nosela oru`je, naj~esto jatagan". Analogniot opis na

ovoj obi~aj go imame dobieno i vo najnovite terenski istraùvawa.

Informaciite dobieni od Stojana Sto{i} to~no ni go pretstavuvaat toa:

devojkite odat dve po dve koi se narekuvaat "lazari", i koi se de fakto na

istiot naveden na~in preoble~eni vo ma{ka garderoba pritoa naoruèni so

jatagani, taka {to ovoj nivni nastap dobiva obli~je na eden dramski prikaz.

"Odej}i niz seloto tie insceniraat borba me|u sebe".60

Bi morale da zabeleìme deka ova bilo i se' u{te se doìvuva kako

pubertetski obred na premin - t.e. mlade{ka ènska inicijacija ~ija

kone~na cel e maèwe na devojkata.

Nie vo potpolnost se soglasuvame so stavot na T. Koleva, koj e

podocna prifaten od Beker (1990), deka "lazaruvaweto" pretstavuva obred

na premin vo vostinska slmisla na zborot, sledej}i gi otkritijata na van

@enep61. Osobeno, tragite od klasi~nata tripartitna shema, koja zavr{uva

so povtornoto ra|awe e pretstavena preku simbolizmot na nivnoto sve~eno

oblekuvawe i ukrasuvawe, osobeno na svadbeniot fustan, koj ne se sre}ava

nasekade, no koj e sepak dosta frekfenten. Inaku, funkcijata i zna~eweto

na "svadbeniot fustan" go pretstavuva krajot na detstvoto i navleguvawe vo

60 AIF, m.l.3453; snimila: L. Stojanovi} vo [upqi kamen, Kumanovsko, na 31.10.1992, informator: Sto{i} Stojana od D. Stajovac. Vo ovaa smisla bi moèle da go navedeme i Vakarelski, koj istiot transvestizam go zabeleùva me|u bugarskite lazarici (v. Vakarelski, 1970:122). 61Ovde bi ja spomnale dvojnosta na nivniot obrednopreoden karakter. Sogledano od aspekt na godi{niot ciklus ovoj praznik to~no go pretstavuva preodot od zima kon leto, dodeka

123

fazata na ènskata zrelost. Promenata na statusot ja sogleduvame vo celiot

razvoen tek: od fazata koga mladite "seksualno zreli devojki" moàt da

vlezat vo grupata "lazarki", se' do momentot koga ja nosat ulogata na

najglavnata lazarka, tan~erka i sl. go sogleduvame razvojniot pat na

ènskata pubertetska inicijacija, ~ija cel e ven~avaweto.

Zna~ajno e toa {to vedna{ po istraùva~kite potfati na Koleva

(1973a, 1973b), pove}emina avtori se inspiriraat od ovaa inicijaciska tema.

Na pr., R. Angelova, vo nejziniot trud posveten na eden tipi~en baladen

motiv vo proletnite pesni kaj ju`nite Sloveni - qubovnoto grabnuvawe na

mladata devojka od strana na nekoe mitolo{ko su{testvo (1973:25-29), gi

naveduva otkritijata na Koleva, kako i istraùvawata na analognite obi~ai

{irum Balkanskiot prostor.62 Vo ovoj trud, Angelova ukaùva na

inicijaciskiot simbolizam vo tipi~nite lazarski pesni, prvenstveno

poso~uvaj}i go motivot na smrtta na mom~iwata i devoj~iwata, koi bea

dotoga{ sfa}ani vo edna izrazena kontradikcija so su{tinata na eden takov

vesel obi~aj - kakov {to e praznikot na Lazarova sabota (1973:28-29).

Normalno, so otkrivaweto na teorijata na inicijacijata, kako i so

poso~uvaweto na tragite od obrednata primitivna inicijacija vo

nazna~enite obi~ai i pesni, poso~enite temi stanuvaat mnogu posfatlivi.

***

Na kraj samo bi gi rezimirale osnovnite stavovi okolu reliktnite

formi na inicijcijata koi kako edna specifi~nost od Balkanskiot prostor

pak primarniot obrednopreoden karakter go doìvuvame na planot na ìvotniot ciklus, sogleduvaj}i go istiot obi~aj kako ostatok od primitivnata pubertetska inicijacija. 62Zaradi pogolema preglednost, }e gi navedeme obi~aite koi se analogni na na{ite lazarki: qeqe - kraqice, dobranke - kraqice. Za ova da se vidi: Mili¢ Majstorovi¢ (1928:103-104); M Gavazzi (1939); M. Gusi} (1967); Olivera Mladenovi¢ (1963; 1972:119-20); [. Kuli{i} (SMR, 1970, vidi: kraqice i lazarice); P. @. Petrovi¢ (SMR, 1970, vidi: Kraqice i kraqevi dubo~ki). Interesna studija posvetena na poso~enite "kraqici" ni nudat Zoja Karanovi} i Vesna Kati}, koi gi analiziraat vojvo|anskite kralici od aspekt na ispituvawe na istoriskite procesi, sogleduvaj}i gi istite kako specifi~en oblik na folklorizam i svoeviden vid masovna kultura. Vo sekoj slu~aj, dvete avtorki ne go osporuvaat nivniot obrednopreoden karakter i asocijacijata so starite ènski obredi na plodnost; naprotiv, toa pretstavuva nivna imanentna osobenost, koja moè da pretstavuva osnova za ponatamo{nite po{iroki istraùvawa (v. Zoja Karanovi} & Vesna Kati}, 1989:171-185).

124

gi sre}avame i vo Makedonija. Ednostavno, vo ju`noslovenskite obi~ai i

obredi moàt da se sretnat samo ostatoci od inicijacijata, bez nekoja svoja

imanentna odlika, koi gi sre}avame integrirani vo ciklusot na svadbenite

i kalendarskite obi~ai i rituali (slu~ajot so obrednoto bri~ewe na

mladoènecot, koledarite, sirovrite, lazarkite i vodi~arkite). Ottamu, za

niv moème da zboruvme na nivo na prepoznavawe ili reminiscencija. Od

druga pak strana, slu~ajot so ènskata zaednica koja se sobira vo

"ku}aricite", koja moèbi najavtenti~no se pribliùva do vistinskiot

model na primitivnata obredna inicijacija, za àl odamna go pomina pragot

na svoeto is~eznuvawe, {to e normalno rezultat na odredenite izmeneti

uslovi na ìveewe. Mnogu retko se sre}avame so nekoi bledi tragi, kako na

pr. vo Kumanovskiot kraj.

II del. Pubertetskata inicijacija vo makedonskite narodni prikazni

1. Herojot vo potraga po svojata zrelost

Vo kontekst na pubertetskata inicijacija, koja odlu~ivme da ja

analizirame od aspekt na ma{kiot i ènskiot premin od detstvo vo zrelo

doba, prviot vid odlu~ivme da go analizirame od sledniot aspekt:

avanturite na herojot, transformaciite na herojot i slu~ajot Siljan

{trkot, kako svoevidna simbioza na dvata prethodni modela.

Reduciranosta na ova istraùvawe proizleze pred se' od faktot {to

vo na{iot prethoden trud (1996a:58-100), fenomenot na inicijacijata go

analiziravme isklu~ivo od prizma na ma{kiot pubertetski heroj. Osven toa,

najgolemoto vnimanie mu be{e posveteno na protagonistot od vol{ebnite

prikazni, pri {to bea sogledani najparadigmati~nite slu~ai na edna ma{ka

pubertetska inicijacija: isku{enijata na herojot se dvièa od

pro`deruvaweto na istiot od strana na nekoe ~udovi{te se' do momentot na

transformacijata na vakvoto siè i pojavata na zmejoubiecot. Potoa bea

125

analizirani slu~aevite na zaminuvaweto na herojot vo carstvoto na mrtvite

inkarnirano prvenstveno preku metaforata na "dolnata zemja", potoa preku

prestojot vo razni zdanija - kula, zamok, i sl., koi gi pretstavivme kako

supstituti na onoj svet. Isto taka be{e prezentiran i fenomenot na

sakateweto i ìgosuvaweto na herojot vo funkcija na edno inicijacisko

doìvuvawe.

Od taa pri~ina, vo ovoj na{ ogled, vnimanieto go naso~uvame na

opredeleni specifi~ni momenti od potragata na herojot, analizirani vo

ramkite na avanturite na herojot. Potoa se zadrùvame na transformaciite

na herojot koi ni ja ukaùvaat preodnata forma na bivstvuvawe. Vo

zaklu~niot del }e bide sogledan i slu~ajot "Siljan {trkot" (AT *449 B) -

ekspliciten primer na inicijaciska prikazna vo koja sogleduvame izvesna

simbioza na potragata i metamorfozata na herojot. Ova siè ni e osobeno

va`no zatoa {to vo nego otkrivame tragi od institucijata axilak, i ednata

negova dimenzija koja pred se' ne' uptuva na "vospituvaweto".

1.1. Avanturite na herojot

Vo {irokiot raspon na tipi~no ma{kata pubertetska inicijacija,

paradigmati~nite isku{enija ni se predo~uvaat vo tematskiot krug

nasloven kako "avanturite na herojot". Vo ovaa smisla, naslovenata tema

najmnogu ne' potse}a na tradicionalniot mit za potragata.63 Vo sekoj slu~aj,

nazna~enata tema ni svedo~i za neophodnata promena do koja do{lo vo odnos

na primitivnata obredna i narodnata prikaznena inicijacija. Vo

prikazne~noto dejstvie doa|a do sozdavawe novi parametri koi se izrazeni

63 Vo ramkite na temata posvetena na reminiscenciite na traicionalniot mit za potragata na herojot (quest) poèlno e da go navedeme istraùvaweto {to go vr{i Lenka Tatarovska. Taa isto taka go nazna~uva faktot deka vo osnova vol{ebnite prikazni go sodràt centralniot juna~ki mit za potragata, i deka poteknuvaat od nego. "Nivnata interpretacija referira za otslikuvawe na edno mnogu va`no na~elo programski sinhronizirano, postapno i ritmi~ki oformeno niz povratnosta na ritualniot kompleks. Ovoj ritualen kompleks fundira pri sozdavaweto na skaznata kako svoeviden ànr. Imeno, vo pra{awe se fazi na inicijacija na junakot, vo vrska so toa i etapno izloùvawe na razni probi i sovladuvawa na postavenite zada~i. Toa se op{tite ramki vo koi egzistira problemot kako fenomen na skaznata i koj go aktuelizira nejzinoto siè" (Tatarovska, 1994: 260-261).

126

na nivoto na prostornosta. Vo prikaznite po~nuva da se javuva idejata za

prezemawe dolg pat, koja ja doìvuvame kako izvesno "stranstvuvawe",

privremeno otsustvo na herojot od ovozemniot i poseta na drugiot svet,

inkarniran preku carstvoto na smrtta. Vo na{iot prethoden trud gi

sogledavme alternativnite oblici, metaforite i simbolizmite na

privremenata inicijaciska smrt. Vo ovoj del, }e se zadrìme na herojot

viden preku obrazecot na Zmejoubiecot AT 300, 301, potoa preku

paradigmata "vo potraga po stravot" AT 326; potragata po ìvata voda AT

551. Vo ovoj kontekst }e gi zeme predvid i drugite alternacii na

"stranstvuvaweto" na herojot, kade {to vo oblik na najraznovidni

isku{enija, na kraj toj triumfira so {to go ostvaruva obrednopreodniot

kompleks - napu{tawe na stariot i steknuvawe nov status.

Potrebata od prezemawe dolg pat, Prop mnogu jasno i prifatlivo ja

tolkuva od eden geneti~ki aspekt. Vo primitivnite obredi na inicijacijata,

provlekuvaj}i se niz zmejovata utroba, neofitot vsu{nost se provlekuval vo

onoj svet. Tuka yverot pretstavuva uslov da se popadne vo onoj svet. Me|utoa,

pojavata na prostornite pretstavi go uslovila otstranuvaweto na golta~ot

i ja sozdala potrebata od prezemawe dolg pat. Ova ni ja potvrduva pri~inata

{to dovela do toa - sredi{teto na carstvoto na smrtta postepeno da se

prenese od vnatre{nosta na ìvotnoto (yverot) kon dale~nata zemja, vo

podzemjeto (t.e. dolnata zemja) itn. "Pretstavata za carstvoto na smrtta od

teriomorfen oblik se zamenuva so pretstava za zemjata na smrtta kako

dale~na zemja (Prop, 1990:354). Vsu{nost so pojavata na prostornite

pretstavi, narodnata knièvnost preku ogromni rastojanija, uspeala da go

realizira ona {to vo obredite zna~ele raznite fazi (separacija,

marginalizacija i agregacija), {to na eden misloven plan pretstavuvaat

sferata na smrtta i povtornoto ra|awe, kako temeli na obredot na

inicijacijata.

No ona {to bi morale da go istakneme vo soglasnost so analizata na

prikaznite od aspekt na atropologijata na rodot e sodràno vo nocijata na

edna silno izrazena patrijarhalna kultura. Vo taa smisla, vo tipi~no

127

ma{kite isku{enija ni se javuva herojot koj, izdvojuvaj}i pobeda nad

protivnikot (obi~no nekoe ~udovi{te, nevernite bra}a ili drugari i sl.),

go postignuva svojot doma{en, socijalen uspeh. Zna~i, triumfalno se vra}a

vo svojata zaednica po neophodnite isku{enija, ili pak triumfalno go

zamenuva carot stanuvaj}i carski zet.

Za razlika od ma{kiot heroj, na{ata heroina, }e vidime deka ja

zastapuva pozicijata na Propoviot heroj - `rtva, t.e. pasivna `rtva, taka

{to `enskite parametri za privremenata inicijaciska smrt ni se

pretstaveni vo forma na postavuvawe i ispolnuvawe na te{kite

manufakturni zada~i (vo samiot dom, ili pak nekade vo progonstvo), za koi

{to, namesto da bide pofalena, obi~no e kazneta. Sepak, izvesnata srodnost

pome|u vaka postaveniot heroj i heroina ja sogleduvame duri vo poslednata

faza od inicijaciskata procesija, t.e. vo samiot ishod, koga usleduva

zaslu`enata nagrada (bogati darovi AT 480), ili pak poznatiot

obrednopreoden kompleks: promenata na statusot, t.e. stapuvaweto vo bra~na

vrska so sakaniot (AT 510 A, B; AT 709).

128

a. Simnuvawe vo "Dolna zemja"

Vo sklop na ma{kata pubertetska inicijacija, koja vidovme deka e

najparadigmati~no pretstavena vo ma{kite prikazni {to zboruvaat za

podvizite na herojot, morame da go spomeneme i delot posveten na prestojot

vo Dolnata zemja.

Analiziraj}i gi mitovite i mitolo{kite elementi vo makedonskata

narodna prikazna, V. Tasevska doa|a do temata na dolnata zemja, smetaj}i e na

toj na~in iscelo odrazen arhetipskiot obrazec na adolescentnata

inicijacija vo na{ite vol{ebni prikazni (1983:44-56). Me|utoa, nie bi

ukaàle na na{iot stav deka "dolnata zemja" pretstavuva samo edna

alternacija na pretstavuvaweto na carstvoto na smrtta, ~ii supstituti ni se

ve}e poznati: {uma, grmu{ka, drvo, bunar, kula, zamok itn.

Vo svojot trud, Tasevska go analizira ovoj inicijaiski segment,

naveduvaj}i ja prikaznata od Cepenkov (2, 1972, pr.br.43) "Trojca bra}a,

najmalio }ele{ i lamjite"64. Taa go otkriva orelot koj e vo funkija na duh

pomo{nik: tri orli: eden bel, drugiot crn i tretiot crven go nosat

}ele{ot, no postepeno snemuva od mesoto {to prethodno go podgotvil za da

gi rani orlite ('tri kravi jaloici') i junakot si presekuva od butovite. Ova

Tasevska go izloùva kako tipi~no obredno obeleùvawe na inicijantot.

Sega bi bilo interesno da go navedeme sogleduvaweto na Kalveti

(1995) spored kogo motivot na "prenesuvaweto na herojot na ple}ite na

pticata i davaweto hrana od sopstvenoto telo" (AT 301) go povrzuva so

pogrebnite rituali na primitivnite narodi, koe povtorno go doveduva vo

vrska so nadminuvaweto na smrtta vo inicijaciskite rituali (Senn,

1997:137).

Interesna varijanta na ovoj motiv sre}avame vo prikaznata

Pepele{ko (AT 301)65 (Reiter, 1964:207-209; pr.br.1)66, kade {to junakot (koj

64(AT 301A+300+530). 65 Varijanti na ovaa prikazna sre}avame vo Verkovi}, 4, 1985, pr.br.48 "Zlatnata jabolknica", str.238-243 (AT 301+300), kako i pr.br.87, "Trite carski sinovi i zlatnata jabalnica", str.386-392 (AT 301+300). 66 Navedenata varijanta e od Titovele{kiot kraj, selo Martolci.

129

vo slu~ajot e pretstaven kako najstar brat, {to ne e specifika za heroite od

tipot: Pepela{ko, }ele{ot itn.) gi pominuva karakteristi~nite fazi od

vakviot tip premreìja. Toj ja ubiva troglavata lamja, potoa preku bunarot

navleguva vo dolnata zemja kade {to gi zapoznava trite carski }erki, koi

isto taka gi spasuva od neminovnoto pro`deruvawe od strana na lamjata,

koja{to ja ubiva. Poslednite sekvenci vo koi se opi{ani zavr{nite

inicijaciski momenti se fokusirani na slednoto: Pepele{ko uspeva da se

iska~i vo gornata zemja so pomo{ na orelot koj patem jade od negovoto meso:

"I se ka~ue na orelof ~oekot, letnuje, ajde, ajde, ajde, go nosi, go nosi, za

malku ne moè da go donosi, ogladna. I {to praj ~oekof? Tap, od nogata debeloto

meso, eve vaka, go 'cekuje so noòt, mu go dava na orelot. I orelof ispa|a gore. Go

iznesuje i mu go izbluvuje mesoto pak. ôeko zima, si go zalepue mesoto vaka.

Ispadnal ~oekof gore."

(Reiter, 1964:209)

I ovaa vol{ebna prikazna zavr{uva spored vostanovenoto

inicijacisko scenario. Herojot Pepele{ko gi otepuva dvajcata bra}a, ja

zima ènata so sebe i si odi doma.

Vo na{ite analizi morame da se navratime i da obrneme vnimanie na

Propovata distinkcija na poznatiot binarnen blok. Imeno, samiot Prop ja

be{e otrkil distributivnata istovetnost pome|u dvata para: borba - pobeda

(BP) i zada~a - re{enie (ZR). Spomnative dve funkcii nesomneno deka

pretstavuvaat varijacii na osnovnoto inicijacisko isku{enie, koi inaku ni

se pretstavuvaat isklu~ivo preku skazo~nite varijanti. No, vo ovoj

kontekst ne smeeme da gi zaobikolime alternaciite na ~udesnoto

premestuvawe i na magi~noto begstvo, koi isto taka se javuvat kako sostavni

elementi na osnovnoto isku{enie. Zna~i, dokolku herojot posaka da stasa do

predmetot na negovata cel, toga{ toj mora da se posluì so vol{ebniot

pomo{nik (krilatiot kow, ili pak mnogu ~esto - orelot). Vo ovaa smisla se

nadovrzuvame na analiziraniot motiv od AT 301. Spored Meletinski,

130

vakviot motiv e tipi~en za vtoriot krug na raskaùvaweto - imeno, ona

raskaùvawe vo koe se javuva dopolnitelnoto isku{enie.

Vo niza vol{ebni prikazni isku{enieto se sveduva na takvite

~udesni premestuvawa (kako vo primerot so premestuvaweto od dolnata

zemja vo gornata so pomo{ na orelot - AT 301), pri {to obikolkata se

izvr{uva bez nikakvi borbi, ili pak bez ispolnuvaweto na te{kite zada~i

(Meletinskij, 1969:93).

Ovde bi moèle da gi spomeneme i opservaciite na Gremas (1966), koj

sprotivstavuva dve sintagmatski serii na funkcii vo vol{ebnata prikazna:

inicijalnata - negativna, koja go izrazuva vrednosnoto naru{uvawe na

dogovorot i finalnata - pozitivna, koja ja ozna~uva reintegracijata,

vostanovuvaweto na vrednostite i zakonite. Spored Gremas, negativnata

serija vklu~uva takvi propovski parni funkcii kako na pr. ispituvawe -

izdavawe, prevara - sou~esni{tvo vo krivicata i {teto~ina - nedostatok.

Znakot - raspoznavaweto od pozitivnata serija, spored Gremas soodvetstvuva

na ispituvawe - prevara kako oblik na soop{tenie (Meletinskij, 1969:92).

Sega bi moèle da se navratime na preliminarnite i dopolnitelnite

proverki (isku{enija) koi{to gi doìvuva skazo~niot heroj. Vo dvata

slu~aja naiduvame na korelacija vo slednata smisla: i vo dvata oblika na

isu{enie prisustvuva momentot na kontrola, proverka, no ne kako svojstvo

na herojot tuku kako svojstvo na podvigot (Meletinskij, 1969:94).

Od aspekt na na{eto isleduvawe posveteno na avanturite na herojot,

kako prioriteten se javuva najneposredniot kontakt na herojot so drugoto

carstvo. Site ~udesni pomo{nici poteknuvaat od toj ne~ove~ki svet.

Ottamu proizleguva i vozmo`nosta za pojavuvawe na ambivalentnite

su{testva od tipot na ve{terkata, "Baba-Jaga", samovilite, judite, lamjata,

xuxiwata i sl., koi moàt da nastapat vo funkcija na {teto~ini, dodeka pak

vo opredeleni situacii tie nastapuvaat isklu~ivo kako pomo{nici,

dariteli na herojot. Spored Meletinski, sogledano od semanti~ki aspekt, ne

postoi nikakva razlika pome|u pozitivniot i negativniot kvalifikativ na

131

ne~ove~koto. Osnovnata razlika proizleguva od ~isto funkcionalen aspekt

(Meletinskij, 1969:107).

Vo analiziranite prikazni kako najzna~ajna ni se javuva sekvencata

na vra}aweto na herojot od dolnata vo gornata zemja koe e ovozmoèno

blagodarenie na duhot pomo{nik, a koe e vo slu~ajot pretstaveno preku

figurata na orelot. Kako prilog na ve}e spomnatite sekvenci, moème da go

navedeme i primerot od Zbornikot na Molerovi (pr.br.56 , At 391) kade {to

vo poslednata epizoda e prikaàno spasuvaweto na herojot od strana na

orlicata koja od blagodarnost za storenoto delo go nosi junakot od dolnata

vo gorna zemja (Tasevska, 1983:46-47). Vo sekoj slu~aj pretstavata za duhot

pomo{nik vo oblik na ptica ne' upatuva na soznanieto deka i vo ovoj slu~aj

stanuva zbor za eden internacionalen motiv vo folkloristikata. Vo trudot

posveten na {amanizmot vo Kalevala isto taka ukaàvme na ovaa funkcija

(1996b:433-38).

b. Dete frleno vo priroda - (vo potraga po stravot)

Alternaciite na avanturite na herojot gi sogleduvame vo prikaznite

od tipot AT 326 kade {to e deteto prateno vo potraga po stravot. Vo samiot

voveden del se javuva poznatiot mitski motiv na zadojuvawe na otfrlenoto

dete od strana na nekoe ìvotno, ili pak natpriodno su{testvo.

Vo varijantata na ovoj motiv koja ja sre}avame kaj Vroclavski (1984,

pr.br.7:394-397)67, naiduvame na svoevidna parafraza na motivot "dete

frleno vo priroda". Vsu{nost, vo navedeniot slu~aj, namesto frlawe, ovde

stanuva zbor za grabnuvawe na deteto od strana na me~ka, koja go nosi vo

svojata dupka kade {to go odgleduva, zaedno so u{te 3-4 svoi me~iwa.

Odgleduvaweto i prvi~noto vospituvawe na deteto povieno vo peleni,

pretstavuva svoeviden analogon na spomnatiot internacionalen motiv "dete

67 Varijanti na AT 326: Vroclavski (1984, pr.br.9 I-II; str.52-61) "Deteto {o bara{e strav I - II". Ovde }e ukaème na edna analogna situacija na "potragata po stravot" - AIF, m.l.498, "Vo potraga po stravot"; Snimil: Gan~o Pajtonxiev, 1967 g. vo Bitola; informator: Sterjana Atanasova od Bitola. Vo navedeniot slu~aj majkata go pra}a svoeto dete vo svet za

132

fleno vo prioda". Me~kata go nosi maloto dete vo istata onaa priroda vo

koja bea odgledani golemiot broj mitski heroi. Taa go doi deteto, potoa go

u~i da odi kako me~e na ~etiri noze, {to na kraj rezultira so formirawe na

eden bestra{en junak, koj vo celoto dejstvie nema da moè da go pronajde

stravot. Zna~i, i vo ovaa varijanta ja ~uvstvuvame ogromnata, natprirodna

mo} koja doa|a od mlekoto na nekoe ìvotno ili samovila.

" E, ama detevo me~inava kako odet na ~etiri noye i detevo go nau~ile taka

da odit: so noxinata vaka i so racete vaka da odit, legnato. Ugrej sance, izlezi

me~inata, izlezi i deteto so nimi. Ama detevo, so izviwenija, go klavala da cicat i

taa na nejzinite gradi, na me~kata.

Ajde, ajde, ajde, porasnalo detevo koxa i stanalo zdravo, kako me~kin sin,

kako Krale Marko. Denes-utre, denes-utre lovxijata zapazil...ènava u{te go bara

detevo. E, ama nikoj ne moìt da se nafatit da odi tamo da go fatit detevo, da go

zemit. "

(Vroclavski, 1984:394)

Vo prodolènieto na prikaznata, lovxijata uspeva da go zeme deteto

od me~kata i da go vrati doma. No, koga majkata povtorno saka da si go zeme,

lovxijata ne i' go dava so obrazloùvawe deka e toa sega negov sin. Vo

ponatamo{niot tek, lovxijata go pra}a na u~ili{te da u~i so drugite deca.

Me|utoa, so ogled na ve}e steknatata natprirodna sila, deteto gi tepa

drugarite, po {to usleduva negovoto otpi{uvawe od {kolo i vra}awe vo

prirodata kade {to prodolùva negovoto vospituvawe i obrazuvawe:

"Go donese deteto. Porasti nekolku godini. Kinisa na {kola, go prati da se

u~it. Go prati na {kola da se u~it, e, ama od {kolar~inata...Izlezi na odmor,

pu{ti 'i daskalot na odmor, u~itelite... to fati se so nekoe dete: na eno skr{i mu

raka, na drugo skr{i mu noga... A! Ne go bivat! Opasno! Me~kin sin! Jako! Me~ka go

doela so mleko! "

da go pronajde stravot. Isto taka stnuva zbor za pove}ekratni isku{enija, koi zavr{uvaat vo korist na mladoto mom~e koe se zbogatuva.

133


Vo oblik na edno novo inicijacisko isku{enie, deteto stignuva do

edna planina kade {to se sre}ava so 12 bra}a zmejovi, na koi{to im go jade

ru~ekot. Vo navedeniot prikaz ni se predo~uva ramnopravnosta na

protivnicite, pri {to namesto duel, vakvata sredba zavr{uva so nivno

zbratimuvawe:

"Dojd'va tie tuka (zmejovite), se pozdravija. Se pozdravija tuva:

- Zdravo-ìvo?

- Dobro.

- Kako sve?

- Dobro, Ti kako si?

- Dobar.

- Airlija. Vaka ti kej si trgnat?

- Baram strav - mu rekol - jas. Ne moàm od nikogo da se upla{am. Baram

strav.

- E, koa taka, - mu velet tie - }e doi{ so nas, drugar.

- Da dojdam, - re~e.

Trgna so niv. Ajde, ajde, ajde, ajde, proìveaja {o proìveaja, ne moèa strav

da mu najdet na nego. Se oddeli, izbega od kej nimi toj. I kujznait kej se navrati

ve}e, ne se navrati toj.

(isto:396-97)

Vo prikaznata se javuvaat pove}ekratni isku{enija koi se

definirani od samiot po~etok kako "potraga po stravot". Deteto odi vo

planinata kaj zmejovite, se soo~uva so niv, no realno, do samiot ishod na

sièto ne moè da najde adekvaten strav. Ovaa osobenost na "bestra{en

junak" sekako e postignata kako rezultat na zadojuvaweto od strana na

me~kata. Inaku, ve}e ukaàvme na internacionalniot karakter na ovoj

motiv, i toa vo ramkite na svetskata mitologija i folklor.

134

A propo ovie na{i opservacii morame da zememe predvid i eden nov

moment. Tuka mislime na borbata na ~ove~koto i ne~ove~koto, {to se javuva

kako osnoven modus vo vakviot tip siè. Zna~i, medijacijata pome|u ovie dve

na~ela moè da se otkrie na toj na~in {to i samiot heroj "Me~kar~e",

"Me~kin sin" i sl., pretstavuva nekakov spoj na ~ove~kiot i natprirodniot

atribut.

Vo vtorata varijanta na AT 326 od Zbornikot na Vroclavski (pr.br.9)

go sre}avame analogniot slu~aj kako vo predanieto za Krali Marko. Deteto

vleguva vo edna pe{tera i tamu go zadojuva edna samovila. Potoa toa dobiva

stra{na sila. Vo prodolènieto, prikaznata nalikuva na prethodno

analiziranata varijanta (Vroclavski, pr.br. 7), so edna bitna rzlika {to vo

ovoj primer se sre}avame so multiplicirawe na isku{enijata. Po

nazna~enata epizoda kaj zmejovite, (so {to zavr{uva gore spomnatata

varijanta), slednoto isku{enie na ova dete e locirano vo edna planina. Tamu

deteto odi kaj eden devetstogodi{en orel, koj, potoa go prepra}a na edno

mesto kade {to ìveat sedumdeset zmejovi od koi posledniot e gol i

najsilen. No, mom~evo uspeva da se spravi so site niv i da go pobedi goliot -

najsilniot zmej (str.54-55). Slednoto isku{enie e locirano vo edna crkva

kade {to treba vo temnica da ja preno}i celata no} (str.55-56). Sega se

javuvaat i propratni inicijaciski momenti: deteto pa|a nadole i pritoa

onemuva, no koga se budi slednoto utro kaj nego ne se ~uvstvuva nikakov

strav. Narednoto isku{enie koe mu go zadavaat selanite vo potraga po

stravot e slednoto:

"]e ti daime troo bra{no i edno kotle i }e ti daime eno sukalo, na

grobi{tana da svari{ ena mamaliga (= ka~amak). I }e vidi{: }e se upla{i{ ali ne

}e se upla{i{!

- Dajte, re~e.

Mu dad'va bra{no, mu dad'va kotle, sukalo da borait: vrti-boraj, vrti-boraj -

mamaligava ja naprai. Koa pulit: odavde r'ka se pu{ta, odavde r'ka...Od grobi{~ava

izlegvet r'ci. Eden otade: 'Daj malu'. Toj so sukaloto - tap! po r'ka. Ja sobirat

135

r'kava. Odavde druga r'ka... Cela noj} samo na r'ce maat: pam-pum! pam-pum! duri

petli propejale i za|inale lutrite. Ne! Dete aber nema od strav!"


Prikaznata se zavr{uva so toa {to deteto se vra}a doma, ne moèj}i

nikade da go pronajde stravot.

Vo poso~eniot tip skazo~no siè AT 326, sli~no kako i vo AT 300 -

301, go dobivame odgovorot na pra{aweto za antropologijata na rodot.

Imeno, mislime na ma{ki-dominantnata kultura od kade {to poteknuvaat

na{ite prikazni. Ma{kiot heroj, za razlika od ènskata osramotena i

naklevetena heroina, triumfalno go realizira opasniot preod od detstvo vo

zrelost.

Vo prodolènieto na ovoj tematski blok, ne{to pove}e }e se zdrìme

na samiot motiv: dete frleno vo priroda, koe osven vo navedeniot tip

prikazna, se sre}ava i kako konstitutiven del na razni drugi prikazni. Pred

se bi ukaàle na zna~ajot koj go ima ovoj motiv vo ramkite na edno

inicijacisko prosleduvawe.

Dosta e zna~ajno {to i vo na{iot knièven kontekst se javija

diskusii okolu fenomenot na napu{tenite deca, koi vedna{ po ra|aweto se

prepu{teni na prirodata. Uro{evi} go potvrduva nivnoto ogromno

prisustvo vo ramkite na svetskata mitologija: Zevs, Pan, Zagrej, Persej,

Romul i Rem, Mojsej. Izloèni na opasnosti, tie ja dokaùvaat svojata

predopredelenost da izvr{at zna~ajna uloga vo ìvotot {to gi ~eka. Bez

prisustvo na roditelite, deteto stapuva vo direkten odnos so Prirodata.

Moè da se re~e - Prirodata go posvojuva, prezemaj}i ja seta grià za nego

(Uro{evi}, 1993:11-12).

Koga taka ostaveno, go hranat ìvotnite (prikaznata za Romul i Rem),

toa mu e prepu{teno na iskonskiot svet na instinktite, dokaùvaj}i ja

nezadr`livosta na ìvotnite sili i nivnata prednost pred kulturata... No

sekoga{, vo site ovie slu~ai, Prirodata obrazuva okolu deteto eden

sakralen prostor vo koj opasnostite ni{to ne mu moàt i vo koj negovata

136

napu{tesnost se pretvora vo prednost. So sekoe dete, veli mitologemata,

svetot odnovo se vra}a vo prvobitnata sostojba, sekoe ra|awe ja obnovuva, po

koj znae koj pat, doverbata vo prirodnite sili (Uro{evi}, 1993:12).

Interesni varijanti na ovoj motiv sre}avame vo Zbornikot na Rajter

(1964, pr.br.4 i 4a, /AT930/ str.219-227, nasloveni kako prikazni za

sudbinata)68. Vo spomnatite varijanti, frlenoto detence vo planina, koe go

odgleduva i go doi me~kata - go nosi atributot "me~kar~e". Koga e ve}e

porasnato na sedum-osumnaeset godini toa gi poseduva slednite neophodni

kvaliteti koi mora da gi poseduva eden oformen inicijant:

"I bilo ba{ na Veligden, site igrat, ripat, kamen vrlat. Koj nadripa?

Me~kar~eto, vikat. Koj natfrli kamen? Me~kar~eto. "

(Reiter, 1964:227)

Spored logikata na tipot AT 930, i shodno na pretskaùvawata na

nare~nicite, silnoto i ubavo mom~e navistina se èni so }erkata na

bogatiot trgovec, koj inaku go be{e frlil vo planinata". 69

Poso~eniot motiv koga deteto e doeno od nekoe ìvotno se sre}ava i

fragmentarno, kako del od drugi tipovi prikazni. Analogniot moment ni e

pretstaven vo prikaznata "Zavidlivata svekrva - I" (Vroclavski, 1984:156-

163, pr.br.25), koja tipolo{ki najmnogu odgovara na AT 712 - poznatiot

motiv vo svetskata knièvnost "Genoveva". Vo poso~eniot primer, majkata

koja e nepravedno naklevetena od strana na lo{ata svekrva, vsu{nost e

isterana od domot so dvete mali deca, doen~iwa. Malite de~iwa gi sre}ava

68 Ovde vr{ime edno malo otklonuvawe vo odnos na postavenata tema koja se odnesuva na skazo~nite sièa. Me|utoa, svesni za zna~eweto i za rasprostranetosta na ovoj univerzalen inicijaciski moment, gi naveduvame i ostanatite sièjni tipovi vo koi go otkrivame nazna~eniot model. 69 Varijanti na AT 930 sre}avame vo: Verkovi}, 4, pr.br.53 "ôrbaxijata, nare~nicite i siroma{koto novoroden~e", str.256-258; dodeka pak ovoj motiv od teoretski aspekt go razgleduva Penu{liski (1968:308). Dosta impresivna varijanta sre}avame i vo AIF, m.l.498; "Trite nare~nici", Snimil: Gan~o Pajtonxiev 1967 god., vo Prilep; informator: Cvetanka Hristova od Prilep. Vo nazna~enata varijanta isto taka stanuva zbor za dete koe zaradi navedenite momenti e nare~eno "me~kar~e", no koe vo pubertetot se preobrazuva vo mnogu ubavo i golemo mom~e.

137

edna oku~ena lavica i gi doi (Vroclavski, 1984:160-161). Podocna, na

osumnaesetgodi{na vozrast tie odat spremni vo vojna.

v. Inicijaciska obuka (AT 325)

Vo delot nazna~en kako avanturite na herojot, koe go sogleduvame

kako traga od nekoga{niot mit za potragata, ja uo~uvame i neophodnata

sekvenca od pubertetskoto inicijacisko scenario koe se odnesuva na

nocijata na "u~eweto, t.e. vospriemaweto" na raznite ve{tini koi {to

mladiot junak mora da gi usvoi kako bi moèl da go realizira svojot

egzistencijalen i ontolo{ki premin.

Interesen prikaz, vo ramkite na vol{ebnite prikazni pretstavuva

tipot AT 325, ~ija{to varijanta sre}avame vo Zbornikot na Verkovi}

(pr.br.85). Vo navedeniot primer, herojot, koj e prokolnat od strana na

tatkoto, neophodnata inicijaciska obuka ja minuva pod pokrovitelstvo na

starata Juda samovila, koja go podu~uva mladiot junak vo tajnite na zanaetot.

Podu~en od samovilskata }erka, sekoga{ na postavenoto pra{awe od strana

na starata samovila, dali ne{to nau~il, ovoj i' odgovara: "ne se nau~ih". Vo

ova e sodràna tajnata na negovoto kompletno formirawe, taka {to starata

Juda samovila uspeva da go nau~i mladiot na site "vragov~ini".

Vo navedeniot prikaz, povtorno ja otkrivame ambivalentnata priroda

i karakter na ovie su{testva. Vsu{nost so otkrivaweto na nivniot

pokrovitelski karakter, ni izvira t.n. pozitivna uloga {to "negativnite"

kreaturi ja sodràt vo sebe.

g. @iva voda: potraga, povtorno ra|awe

Osobeno vaèn simbolizam vo ma{kata pubertetska inicijacija

pretstavuva fenomenot na ìvata voda. Obi~no ja sre}avame kako sretstvo

po koe mora da odi herojot kako bi go podmladil sopstveniot tatko, i vo taa

smisla potragata po ovaa voda go pretstavuva najprimernoto isku{enie vo

kombinacija so raznite pre~ki koi se pojavuvat na vakvoto patuvawe. Od

druga pak strana, ìvata voda e eden od onie simbolizmi koi najo~igledno

138

ni go ukaùvaat ~uvstvoto na privremenata smrt i povtornoto ra|awe na

herojot.

Edna dosta eksplicitna varijacija na avanturata na herojot

pronièna so neophodnite isku{enija e pretstavena vo sièto AT 551.

Vo prikaznata "Za ~udotvornata voda", koja ja sre}avame vo Zbornikot

na Vraìnovski (1986a, pr.br.33),70 se projavuvaat osnovnite karakteristiki

na ovoj tip klasi~na vol{ebna prikazna.

Trite bra}a odat vo potraga po ~udotvornata - ìva voda, so ~ija

pomo{ nivniot bolen i star tatko }e se podmladee. Po neuspe{niot pohod

na dvata postari sina, i po brojnite te{ki isku{enija prebrodeni od strana

na najmaliot sin, koj uspeva da ja zeme ìvata voda, site se vra}aat doma i go

podmladuvaat tatkoto. Me|utoa, dopolnitelnoto isku{enie najmaliot sin go

doìvuva kako rezultat na brkaweto od tatkoviot dom. Vsu{nost, po

pretstavuvaweto na dvata postari brata kako pronao|a~i na ìvotvornata

voda, najmaliot, vo znak na odmaza im gi vadi o~ite, po {to usleduva

progonstvoto od strana na tatkoto. Ovaa sekvenca ja tolkuvame kako edna

sre}na pogre{ka sogledana od aspektot na ishodot na celoto skazo~no

dejstvie. Ednostavno, so samoto negovo progonstvo, nastapuva periodot na

izop{tenost (t.e. marginalizacija i izolacija), vo koj e jasno uo~liva

devalvira~kata statusna pozicija. Toj ìvee kako ov~ar, se' do onoj moment

koga naiduva carskata }erka, koja go prepoznava herojot od prethodnite

isku{enija. Potoa usleduva prepoznatlivata punktualna re~enica od

vol{ebnite prikazni:

"tie se zgu{ile i po~nale da ìveat zaedno"

(Vraìnovski, 1986a:141)

Vo kontekst na ovoj tip prikazna, moème da gi izloìme osnovnite

stavovi na Oto Rank, koj ni go dava psihoanaliti~koto objasnuvawe za

139

potekloto na vol{ebnata prikazna. Istata ja sprotivstavuva na mitot,

velej}i deka taa nastanuva istovremeno so ureduvaweto na semejno-

rodovskite odnosi i zatoa vo "interes na tatkovcite" go prikriva

prvobitniot otvoren seksualen kompleks. Za da se ute{i tatkoto, spored

Rank, vol{ebnata prikazna go pretvara najmaliot sin (t.e. negoviot

najopasen sopernik, so ogled na toa {to erotskoto ~uvstvo kaj najmaliot sin

kon majkata e infantilno), vo junak, duri i vo spasitel na tatkoto, kako na

primer vo poso~eniot tip prikazna. Ottuka, vo skazo~nite sièa,

soparni{tvoto pome|u tatkoto i sinot se zamenuva so me|usebnoto

soperni{tvo na bra}ata, a infantilnata erotska fantazija upatena kon

majkata se pretvora vo sièto vo koe ma}eata seksualno go progonuva

pastor~eto. Vo istata ovaa nasoka i Rilkin smeta deka vo vol{ebnata

prikazna seksualnoto soperni{tvo pome|u majkata i }erkata zaradi tatkoto

se prikriva na toj na~in {to majkata se zamenuva so ma}ea (Meletinski,

1981:60). No {to stanuva so primerite vo koi e najjasno prikaàno vakvoto

seksualno rivalstvo tokmu na relacijata: majka - }erka, kako na pr., vo

makedonskite varijanti od AT 709? Na ova pra{awe podetalno }e se

osvrneme vo samoto poglavje koe ja tretira prikaznata za Sneàna.

Povtorno navra}aj}i se na skazo~noto siè AT 551, bi se' osvrnale na

sogledbite na Meletinski spored kogo odnesuvaweto na skazo~niot heroj ne

e obusloveno od sistemot na nekoi konkretni veruvawa i rituali. Zna~i, toa

ne e motivirano etnografski, onaka kao {to sme naviknati da go sledime vo

mitovite i arhai~nite prikazni. Ednostavno, vo vol{ebnite prikazni se

ukaùvaat nekoi op{ti patrijarhalni ideali i apstrahirawe na moralnite

principi, kakov {to e i slu~ajot so poso~eniot primer. No fakt e deka vo

najgolema mera stanuva zbor za pravilata na igra. Etnografijata vo

vol{ebnite prikazni po~nuva da se gubi, pri {to deloto se sveduva na

ispolnuvawe na baraweto na tatkoto (Meletinskij, 1969:94). Zatoa,

70 Interesna varijanta na motivot na potragata po ìvotvornata voda, {to pretstavuva edna od paradigmati~nite temi na ma{kata pubertetska inicijacija imame i vo Zbornikot na Vroclavski, (1984, pr.br.16) - "Duwa-\uzel"(AT 551 + 550 IV-V).

140

nazna~enoto isku{enie pretstaveno vo oblik na progonstvo na najmaliot

sin od strana na negoviot tatko, ne go tolkuvame poinaku osven na

predo~eniot na~in.

***

Eksplicitnata manifestacija na simbolizmot na privremenata smrt

i povtornoto ra|awe ja sre}avame vo motivot: isku{enie i oìvuvawe na

herojot so ìva voda. Ubav primer za vakviot tip isku{enie pretstavuva

prikaznata "Carskiot sin i lamjinata }erka crnodreha" (Verkovi}, 4, 1985,

pr.br.12). Najmaliot brat odi vo potraga po dvajcata postari zagubeni bra}a

- vo lamjinoto carstvo; se zbratimuva so 39- te lamjini sinovi; se vqubuva vo

nejzinata }erka Crnodreha so koja ìveat kako ma` i èna. Potoa,

nastapuva glavnoto isku{enie vo sledniot oblik:

"Magesnicata mu dade na deteto edna voda, se napi i zaedno{ kato umren zaspa."

(Verkovi}, 4, 1985:97)

Po izvesno vreme doa|aat negovite pomo{nici - pobratimi koi go

poprskuvaat so ìva voda i ovoj oìvuva.

Po navedenoto glavno isku{enie, usleduva uspe{niot svadben

ceremonijal pome|u carskiot sin (herojot) i Crnodreha vo carstvoto na

negoviot tatko:

"Carot, kako go pozna sinot mu, mnogu se zaraduva, go zema i go ~ini nego car

na negovoto mesto, i Crnodreha se ~ini nevesta."

(Verkovi}, 4, 1985:98).

Na istoto isku{enie naiduvame i vo prikaznata "Milostiviot carski

vnuk i |avolot" (Verkovi}, 4, 1985, pr.br.29) AT 554 + 531, koe e vo primerot

nazna~eno kako posledno vo celata serija nevolji i proverki na neophodnata

141

ma{kost vo dolgotrajnoto patuvawe koe go prevzima herojot. Glavna pre~ka

vo besprekornoto realizirawe na ovaa potraga pretstavuva |avolot, koj me|u

ostanatoto ja uslovuva degradacijata vo statusot na ovoj na{ heroj. Namesto

kako vnuk, pred carot toj moral da se pretstavi kako izme}ar, vo ~ija uloga

go minuva delot od svoeto incijacisko pate{estvie. I pokraj uspe{no

pominatite isku{enija postaveni od carot, sepak |avolot (pretstaven kako

carski vnuk), e taa sre}na li~nost {to ja dobiva rakata od carskata }erka.

Vo ednoto od dopolnitelnite isku{enija, "izme}arot" umira, no sepak

oìvuva blagodarenie na carskata }erka koja go poliva so ìvata voda. Po

nazna~enata faza na povtonoto ra|awe, mom~eto ja ukaùva celata vistina

okolu negovoto pate{estvie (i igrata okolu la`niot i vistinskiot heroj)

po {to usleduva svadbata so carskata }erka.

Sega }e go prezentirame onoj punktualen del {to go so~inuva

kompleksot: smrt - povtono ra|awe:

"Toga{ deteto, sire~ hizme}arot, pisa pismo na nevestata, na carovata

}erka ta ja veli: "Nevesto, carova }erko, tinika si moja quba! Tuku da znae{, sum

zak'lnat, ako umram i pak da oìveam, ima kibil da kaàm; qu na tebika ti

kaùvam, srceto moe tinika da znae{. Jaze }e ti donesam na tebika edno {i{e ìva

voda. Koga }e umram, - za{to mene }e me zakolat, - toga{ tinika ìvata voda da me

posipe{; jaze }e da oìveam."

(Verkovi}, 4, 1985:174)

Predviduvaweto se realizira so pomo{ na vodata na ìvotot:

"Nevestata pla~e{e za nego i otide, mu sobra snagata mu na edno i mu sipa

ìva voda, i tojnika oìve.

Toga{ kaza na vujko mu, {to e teglil sos |avola, i ja zema nevestata. Toj pak

|avolot puknal"

(isto)

142

Vo kontekst na poslednata analizirana prikazna, kade{to gi

otkrivame protagonistot i antagonistot, slobodno moème da go navedeme

Propovoto otkritie koe go prodlabo~uva Meletinski: li~nosta na herojot

mnogu pojasno i pouo~livo se manifestira ne vo negovite podvizi tuku vo

tipot na povedenieto. Vo pravilnoto povedenie sekoga{ se projavuva

dobrata volja na herojot (kako i lo{ata volja na la`niot heroj, vo slu~ajov -

lo{iot |avol) (v. Meletinskij, 1969:94).

Podelbata na dve kategorii postapki, koi soodvetstvuvaat vo izvesna

smisla so preliminarnoto i osnovnoto isku{enie se javuvaat kako

izvonredno va`na karakteristika na klasi~nata vol{ebna prikazna.

Sistemot na povedenieto na skazo~niot heroj se javuva kako idealna norma

za site li~nosti vo vol{ebnata prikazna, no herojot nea najdobro ja

realizira so ~inot {to e toj heroj. Analogno na toa, la`niot heroj sekoga{

gi naru{uva takvite pravila (Meletinskij, 1969:94). Zatoa, la`niot heroj

obi~no pretstavuva edna nu`na faza vo inicijaciskata procesija niz koja

minuva glavniot heroj.

Vo klasi~nata vol{ebna prikazna so nejzinata aktuelna ànrovska

uslovenost, moàt da se otkrijat relikti od mitskite sièa. Pred se' toa se

prikaznite od tipot AT 300-301 i 550-551, koi Meletinski gi be{e

okvalifikuval kako analogni, sli~ni na mitskite. Me|utoa, sepak postoi

izvesna nu`na razlika koja e sodràna vo dadenata karakterna tendencija na

semanti~kata dinamika. Zna~i, vol{ebnata prikazna ne pretstavuva

opi{uvawe i objasnuvawe na svetot i negovite izmeni dobieni preku

dejstvoto na herojot, tuku pretstavuva slika na sostojbata na herojot i

izmenata na taa sostojba videni preku rezultatot na uspe{noto sovladuvawe

na bedata, nevoljite i stra{nite te{kotii (Meletinskij, 1969:101). Ova

povtorno ne' navra}a na osnovnata procenka deka herojot od vol{ebnata

prikazna minuva niz t.n. doma{en, mikrokosmi~ki uspeh, {to na planot na

inicijacijata zna~i realizacija na li~nata, individualna inicijacija.

1.2. Transformacii na herojot

143

Po ukaànite osnovni modaliteti {to ja konstituiraat temata na

avanturata na herojot, sega preminuvame na vtoriot inicijaciski moment -

transformacijata na herojot.

Sepak, mora da ukaème deka ovoj oblik na inicijacisko isku{enie vo

domenot na makedonskata vol{ebna prikazna e mnogu poreduciran vo odnos

na prethodniot, kade {to pak preku patuvaweto, potragata ili ednostavno

re~eno "avanturite" na herojot, gi otkrivme posupstancijalnite momenti

koi ja karakteriziraat pubertetskata inicijacija.

Vo opsegot na transformacijata na herojot kako oblik na

inicijacisko isku{enie go doìvuvame onoj su{tinski premin (obi~no

dvokraten) so koj se realizira promenata od povisok ~ove~ki vo ponizok -

ìvotinski oblik, koe ja odrazuva sredi{nata faza od inicijacijata

naslovena kako marginalnost, liminalnost, ili pak na eden simboli~en

plan, toa go definirame kako faza na privremenata smrt, po koja

zadolìtelno usleduva povtornoto ra|awe.

Vo ovoj del }e se zadrìme na eden interesen primer od Zbornikot na

Verkovi} (4, 1985, pr.br.133) - AT 554. Vo ovaa prikazna naslovena kako

"Deteto i blagodarnite ìvotni" (4,1985:497-500), junakot se transformira

vo razni ìvotni, {to mu pomaga da gi re{i te{kite postaveni zada~i i da

se oèni za carskata }erka.

Orelot, Defot i mravkata ne moèle da se spogodat okolu

raspredelbata na nivniot plen (elen). Vo pravilnata raspredelba im

pomognal junakot od prikaznata. Zadovolni od toa, ìvotnite go

blagoslovile so toa {to: "Koga }e ma smisli{, mojut kuvet }e ti dadum".

Taka junakot od prikaznava po potreba se pretvoral vo edno od tie ìvotni.

Blagodarej}i na taa ve{tina se oènil za carskata }erka. Sam ja pobedil

vojskata na carot od sosedstvoto i stanal car.

I vo ovaa prikazna go otkrivame trojniot obrednopreoden kompleks,

koj ja karakterizira ma{kata vol{ebna prikazna: transfiguracijata,

stapuvaweto vo brak i zazemaweto na carskiot prestol.

144

1.3. "Siljan {trkot" 71

Ovaa prikazna (AT *449 B) ja izdvojuvame kako specifi~na vo koja

doa|a do eden izvonreden spoj na dvata tipa isku{enija: avanturite na

herojot pretstaveni vo oblik na patuvawe, ili poto~no "stranstvuvawe" na

herojot vo tu|ata zemja i procesot na negovata transformacija kako slika na

edna paradigmati~na inicijacija. Od ovoj aspekt ja izdvojuvame ovaa

prikazna i i' posvetuvame soodvetno vnimanie vo ova na{e prosleduvawe.

Vo su{tina, Penu{liski e dosta blisku do otkrivaweto na

inicijaciskiot simbolizam vo ovaa prikazna, (iako toa ne e predmet na

negovoto razmotruvawe), velej}i deka istata pretstavuva prikaz na edna

fantasti~na istorija na metamorfozata na eden neposlu{en sin vo {trk i

za site peripetii {to toj treba da gi doìvee dodeka povtorno ne stane

~ovek (1968b:10). Vo taa smisla, na{eto gledi{te vo potpolnost

korespondira so stavovite na V. Uro{evi} spored kogo ovaa prikazna na

Cepenkov72 ni go otvora prostorot na svetot koj e organiziran spored

mitskata shema na inicijaciskiot ritual (1993:8-9).

Sogleduvaj}i go celoto siè kako edno inicijacisko pate{estvie vo

koe herojot gi pominuva svoite najte{ki isku{enija vo oblik na

metamorfoza, povtorno se navra}ame na razmisluvawata na Uro{evi}:

"Nesomnen e inicijaciskiot karakter na Siljanovoto stranstvuvawe. Vo

nego gi prepoznavame site karakteristi~ni delovi na inicijaciskata shema:

oddeluvaweto od bliskata i poznata okolina, pot~inuvaweto na avtoritetot

na noviot duhoven voda~, prepu{taweto na nasilnata promena na

predstavata za sopstvenoto telo, minuvaweto niz psihi~ki i fizi~ki

71 Pra{aweto na klasifikacijata na ovaa prikazna e malku diskutabilno. Nie se pridrùvame kon AT klasifikacijata (spored Katalogot BFP), ozna~uvaj}i ja kako AT *449 B, dodeka pak K. Vroclavski ja klasificira spored Katalogot na polskite prikazni: Julian Krzyzanovski, Polska bajka ludova w ukladzie systematycznym, I-II, Wroslaw - Warszava - Krakow, 1962, spored koe na{ata prikazna ukaùva na izvesni srodnosti so tipot JK 456 (sp. Vroclavski, 1989:301). 72Nie moème da navedeme nekolku varijanti na prikaznata Siljan {trkot, snimeni od A. Popvasileva i koi se deponirani vo Arhivot na Instituto za Folklor: m.l.2374; m.l. 2375; m.l.2377; m.l.2454; m.l.2455; m.l.2456; m.l.2457; m.l.2593; m.l.2595. Osven toa, kako varijanta na ovaa prikazna moè da se smeta i prikaznata od Verkovi}, 4, 1985, pr.br.120, str.482-483 "ôvekot-~aplok".

145

isku{enija {to kulminiraat so simboli~na smrt, po koja doa|a simboli~no

voskresnuvawe, doznavaweto na tajnata za potekloto na ritualot, vra}aweto

doma po izvr{enata reorientacija na svesta. Vo prikaznata za Siljan

{trkot se sre}avame, nesomneno, so eden bajkovno transformiran mit za

postpubertetskata inicijacija vo koja inicijantot izrasnuva, niz

isku{enija, do eden povisok psihi~ki stepen na egzistencijata" (1993:9).

Ponatamu, dosta ume{nata asocijacija so Apuleeviot roman

"Zlatnoto magare", kade{to Uro{evi} otkriva analogni inicijaciski

simbolizmi, ne' vodat kon idejata za tolkuvawe na simbolizmot na "pticata

- {trk". Spored nego, preselni~kata priroda na {trkot, negovite cikli~ni

vra}awa pravat od ovaa ptica simbol na regeneracijata, na ve~noto vra}awe

na du{ata. Taka, vo romanot na Apulej, ~ovekoviot prestoj vo oblik na

magare e sostojba koja treba da sugerira ponisko nivo na postoewe, pri {to

osloboduvaweto od toj oblik e, vsu{nost, po~etok na noviot ìvot ispolnet

so spiritualni vrednosti. Vaka sfatenata inicijacija e, sekako,

karakteristi~na za ve}e stabilizirana religiska filosofija. Slu~ajot so

preobrazbata na Siljan vo {trk kaj Cepenkov e pokompliciran: stanuva

zbor za edno mo{ne ambivalentno sfa}awe na odnosot na ìvotot i smrtta,

na pretcite i potomcite, karakteristi~no za poranite stepeni na

religiskata svest. No ona {to e zaedni~ko i za dvete preobrazbi e nivniot

inicijaciski karakter: i Lucij i Siljan go otfrlaat, so ìvotinskiot

oblik, banalniot i optovaruva~ki del od svojot ìvot i li~nost i vleguvaat

vo eden nov svet ~ii vrednosti im se otkrivaat vo eden pre~isten i izjasnet

oblik (1993:10).

Isto taka ni se bliski i razmisluvawata na Tatarovska koja go

usmeruva svoeto istraùvawe tokmu na fenomenot na "metamorfozata" kaj

ovoj heroj. Avtorkata ja analizira prikaznata Siljan {trkot vo kontekst na

fenomenologijata na vodata i na nejzinoto zna~ewe kako kosmi~ki simbol

(1996:90-96).

Avtorkata go izloùva ve}e dobro poznatiot stav deka vo ovaa

prikazna e lesno prepoznatliva starata mitska shema na inicijaciskiot

146

ritual vo ~ij sklop egzistira metamorfozata pridruèna so pagansko-

hristijanski elementi (Tatarovska, 1996:90).

"Prvite dva vida preobrazbi se gradat vrz magi~nata mo} na zborot,

t.e. na kletvata upatena kako rezultat na neposlu{nost od strana na mladite

kon postarata generacija. Istite istovremeno sluàt da ja doobjasnat

tretata metamorfoza, neposredno svrzana so li~nosta na Siljana i negovata

dijalektika na duhot od aspekt na spoznajnata orientacija (1996:90).

Eve kako Tatrovska ja sogleduva metamorfozata na Siljan vo

navedenata prikazna: "Preobrazbata na Siljan vo {trk, izvedena so pomo{

na ~udesnata voda od izvorot, }e potrae podolgo vreme verojatno neophodno

za toj da gi sogleda celosno gre{kite na sopstventoto povedenie koe ne bilo

vo soglasnost so patrijarhalnite normi. Negovoto stradawe za vreme na

ìvotot pominat vo forma na ptica e stradawe na inicijant. Istoto }e

potrae se' do povtornoto letawe za rodniot kraj koga uspeva da ja za~uva

vodata i da ja poturi vrz nego, dobivaj}i ja prvobitnata ~ove~ka forma.....

Ako se ima predvid glavnata ideja na sekoja inicijacija vo ~ija osnova leì

baraweto pat za vnatre{no, duhovno prosvetluvawe steknato i po pat na

razmisluvawe, pokajuvawe, moralizirawe - toga{ seto toa za Siljana ne e

nepoznato po negovoto metamorfozirawe vo pti~ja forma (Tatarovska,

1996:92).

Inaku {to se odnesuva do istraùvaweto na tipi~no

folkloristi~kite momenti, t.e. ispituvaweto na varijantite na ovaa

prikazna najdobro e da se vidi trudot na A. Popvasileva, posveten na

prikaznata Siljan {trkot na terenot vo Makedonija.

Osven dosta dobro poznatata prikazna na Cepenkov sega }e navedeme

edna interesna varaijanta od AIF, vo koja otkrivame dosta analogii so onaa

na Cepenkov.

"Siljan [trkot e od Kowari. E, ama, nekoe vreme toj zaskital, kaj, bog go

znait. E, zaskital vo nekoe dolgo mesto. I na{ol tamu nekoj narod, kako div, kako

{trkoi da bile, ne moèm da ti kaàm kako, ko ne sum gi videl. Ottuka zaìveal so

147

niv tamo. E prolet }e idele vamo, {trkoite koa idele vo mart vreme, idele vamo, i

toj si odel kaj ku}ata negova, ama ne go poznavale - oti {trk bil napraen. I ìveel

tuka letoto, i }e si oti{le pak. E ama tamo kaj {o ìveat {trkoite, tamu bile

lu|e, a pak ove - {trkovi. Odele, dve noye i dve race, isto kako nas. I do{ol ovde

proletta. Koa do{ol ovde, mu rekle {trkoite }e zemi{ edno {i{e voda demek da se

naprai{ ~oek, demek, tamo koa }e poi{, a inaku ne moi{. Ama ovoj zel edno {i{e

voda da go nosi na nekoe brdo, ama nosej}i, mu padnalo {i{eto i se skr{ilo, a

vodata mu se isturila. [o da prait sega, ne moì ~ovek da se stori, pa {trk ostana.

I ripna Siljan, pa se vrati so {trkoite. Koa se vrati so {trkoite, pa nazad,

drugata godina, letuval tuka toj, taa nekoja sestra negova imalo tuka, rabotela

tamu, vezela, {iela, krpela, i toj ripnak, |erdanot i' go zel, taa gerdan nosela, go

ka~il na sedelo gore. I taa go izgubila. Go nema, go nema, go zede nekoj! E ama

drugata godina koga do{ol Siljan, mu rekle otade {trkoite - }e zemi{ edna crpka,

}e zemi{, taa i da padnit ne se kr{it. I toj zel edna crpka i voda si nosit. Koga

slegol, se izmil od vodata - se naprail ~oek. Se naprail ~oek i si oit doma. Si oit

doma i si prait muabet so tatka si kaj be{e Siljan, kaj be{e sinko? Te nema dve -

tri godini. Fala mu na gospoda {o si dojde doma."

-Aj tatko, jas seka godina si doa|am, ama vie ne me poznavate. Kamo go e onoj |erdano

na }erka ti?

-Ami {o go znam, go ukrade nekoj.

-Ne go ukrade nekoj, tuku jas go zemav, - re~e, -ene go, gore na sedalo.

Se ka~uvat tamo i navistina go najdoa, gore. I ottoga{ Siljan si ostana tuka, {trk

ne otide.

(AIF, m.l.2595)73

Prezentiranata varijanta e kusa, koncizna, i se zadrùva na

najpunktualnite mmenti vo odnos na onaa od Cepenkov.

Vo varijantata od Cepenkov, Siljan go moli duovnikot da go zeme i

nego na axilak, za da ne sedi na selo, tuku da odi so nego (str.216-217).

Epizodata na obra}aweto na neposlu{noto dete Siljan kon duovnikot

(inicijaciski pokrovitel, voda~), da go zeme na axilak, ne' povrzuva so

73Snimil: Aleksandra Popvasileva na 4.11.1978, vo s. Kru{jani, Prilepsko raskaùva: Stevan Maneski, od s. Kru{jani, Prilepsko,

148

edniot od primarnite simbolizmi na ovaa inicijaciska institucija - a toa e

vospituvaweto. Ne mal broj istraùva~i na axilakot74 ja istaknuvaat ovaa

negova dimenzija.

Vo edna striktno religiska konotacija, vospituvaweto se odnesuva na

slednata relacija. Decata kako i vozrasnite, u~at za istorijata na svojata

tradicija doìvuvaj}i odreden istoriski zna~aen moment za koj se veruva

deka se odigral na nekoe opredeleno mesto. Me{aweto so lu|e koi i'

pripa|aat na edna ista religiska tradicija, sluì za {irewe na

perspektivite, iako istovremeno gi potvrduva na{ite sopstveni vrski so

taa tradicija. I navistina, ne mal broj na axila~kite centri prerasnaa vo

golemi obrazovni centri zaedno so {kolite i kolexite (E@R:253).

Sogledano na eden metafizi~ko-spekulativen plan i na{iot

protagonist gi doìvuva analognite vospitni merki. Doìveano pak na eden

primordijalen plan, istoto dobiva dimenzii na nekakva kazna so ~inot na

negovata transformacija od povisok ~ove~ki vo ponizok - ìvotinski

oblik. Sepak smetame deka ne e naprazno iskoristen motivot na axilakot,

{to ni dava za pravo ova siè da go protolkuvame i kako edna forma na

inicijacisko vospituvawe i obrazovanie, makar bilo toa doìveano na eden

alegori~en plan.

74 Izrazot "axilak = odo~estie" ima tri osnovni zna~ewa: 1. Prvo, postoi "vnatre{en axilak", "patuvawe na du{ata" vo tekot na ìvotniot vek koj e ispolnet so rasnewe od duhovnoto detstvo do zrelosta. 2. Potoa postoi i dosloven axilak na nekoe sveto mesto kako paradigma na svrhata na samata religija. Ova doslovno patuvawe moè da se nare~e "ekstravertiran misticizam" spored Tarner (V. W. Turner). Inaku, ovoj oblik na axilak ve}e go sogledavme kako najprimeren tip na srednovekovnite inicijacii. 3. Na kraj, sekoe odewe do lokalnoto svetili{te pretstavuva axilak vo malo, dotolku pove}e {to toa vo nekoi mali razmeri go povtoruva sekoj premin, rast i iskustvo na svetoto ili novoto ~uvstvo na zaednicata koe se dobiva kako rezultat na toa {to go pruà i nudi samiot axilak. Axilakot ima i nekoi zaedni~ki osobini so site obredi na premin vo toa {to podrazbira odvojuvawe (separacija) i zaminuvawe na po~etok, za potoa seto toa da rezultira so pristapuvawe vo nova zaednica (agregacija) i steknuvawe na nov status. Me|utoa, i samoto patuvawe zna~i da se bide vo sostojba na premin, t.e. da se bide na pragot na postoeweto vo odnos na toa vo {to }e se prerasne. Kako i mnogute drugi rituali, axilakot podrazbira ambivalencija i polarnost. Toj ja povrzuva li~nosta so op{testvoto, go povrzuva lokalnoto i regionalnoto so univerzalnoto, sovremenosta so istoriskoto, malata grupa ja povrzuva so vonprostornata zaednica koja se zbira vo sredi{teto (E@R:253).

149

3. Transvestizam i androginija

Celoto teoretsko razglabawe okolu transvestizmot i androginijata,

zna~i fenomenot na preoble~enite heroi/heroini ili simboli~noto

pretstavuvawe na dvopolnosta, koe go sre}avame vo primerite od na{eto

narodno tvore{tvo, moème da go ozna~ime kako marginalna faza od

inicijacijata sogledano vo kontekstot na van ènepovski odredenata

tripartitna struktura. Vidovme deka ovaa faza na marginalnost,

grani~nost, vsu{nost go karakterizira neofitoviot premin od prethodniot

ponizok status vo nov povisok, {to, spored najistaknatite istraùvawa od

ovoj vid (V.Tarner, B. Majerhof i dr.) ja implicira opasnosta na samiot

kandidat kako za sebe, taka i za ostanatite od dadenata zaednica. Vakvata

"opasnost" na{iot heroj/heroina go preìvuva se' do momentot koga to~no

}e se izbori da go dostigne statusot na sopstveniot "vistinski" pol. Ova e

osobeno diskutabilno, no i zna~ajno za sièata od tipot "promena na polot"

(AT 514).

Nesomneno, vakviot psihi~ki i seksualen ambigvitet koj gi postavuva

na{ite heroi vo pozicija "ni ma{ko - ni ènsko", ili pak pozicija "i

ma{ko i ènsko", osven vo specifi~niot tip prikazna, isto taka moè da

bide manifestiran i preku ednostavniot transvestizam, koj go otrkivame vo

golem broj prikazni. Zna~i, vo oblik na rezimalni formulacii moème da

konstatirame deka transvestizmot i seksualniot ambigvitet koi se

karakteristi~ni osobenosti na na{ite inicijanti moème da gi smetame

kako edni od pospecifi~nite situacii koi go okvalifikuvaat

inicijaciskiot proces, na granica me|u tipi~no ma{kata i tipi~no

ènskata inicijacija. Vo ovoj kontekst bi ja navele Karol Mi~el koja vo

svoeto izlagawe "The Male Heroine: The Innocent Persecuted Protagonist",

prezentirano na godi{noto sobranie na American Folklore Society vo 1992

godina, vsu{nost gi preformulira tradicionalnite definicii na "herojot"

i "heroinata", postavuvaj}i gi na toj na~in novite parametri pred se' od

aspekt na antropologijata na rodot (vidi: Bacchilega, 1993:2).

Bez ogled dali stanuva zbor za dobrovolen ili prinuden, t.e. nasilen

transvestizam, za nas e najzna~aen psihi~kiot i seksualniot ambigvitet koj

na{ite heroi go nosat so sebe kako prevashodno ~uvstvo vo nivnata

inicijaciska faza, koja {to vidovme deka od van @enep (1909) navamu, zna~i

re~isi cel vek e tretirano kako faza na marginalnost. Vsu{nost, povedeni

od soznanieto deka tokmu vo ovaa sredi{na faza od inicijacijata se

odvivaat najma~nite isku{enija so koi de fakto se ostvaruva preminot na

neofitot od poniskata vo povisokata sostojba na postoewe, slobodno

moème da gi tretirame vakvite "tegobni transvestitni i androgini"

epizodi kako specifi~ni inicijaciski isku{enija vo ovoj knièven

korpus.

Vakvoto preru{uvawe silno ne' asocira na nekoi na{i ritualni

dejstvija, rasprostraneti {irum Makedonija.

Toa se slu~aite na nekoi prazni~ni ceremonii kako na pr.,

analiziraniot obred {to go vr{at lazarkite /tipi~en primer za ènska

pubertetska inicijacija/ koi se preoblekuvaat vo ma{ki lazari i gi

zdobivaat site ma{ki atributi - borbenost, sila, - imeno taka preoble~eni

se borat so jatagani i sabji. Vtoriot slu~aj na transvestizam se javuva vo

tipi~no ma{kata "igra pod maski" - xamalari, kade {to edni od

najmarkantnite figuri se tokmu "nevestata" koja e dosta ~esto pretstavena

vo poslednata faza od bremenosta, ili pak se inscenira poroduvaweto.

Slednata zna~ajna figura e "babata", pri {to, istata gi prisvojuva site

ènski atributi /naj~esto predewe /. Ovie sliki ne' asociraat na eden od

arhetipskite obrasci na obi~ajot kuvada, koj e spored Jang (Young, 1965:111-

121) definiran kako roditelska inicijacija (parenthood initiation).

***

So ogled na prirodata na ovoj na{ turd, predmet na ovaa na{a analiza

}e bidat mom~iwa koi od najrazli~ni pri~ini se preoble~eni vo ènsko, i

obratno - devojki koi gi zapoznavame vo na{ite teksutalni prikazi

isklu~ivo vo ma{ko obli~je. Bez ogled na se', inicijalniot moment na

seksualniot ambigvitet koj najdobro se ~uvstvuva preku transvestizmot

dobiva najrazli~ni motivacii i opravduvawa.

Nezavisno od toa dali ovoj transvestizam e izvr{en svoevolno od

strana na na{ite heroi, ili pak pretstavuva edna opredelena nu`nost vo

dadeniot tekstoven kontekst: vo primerite od tipot na prikaznata "Kuluf",

mom~eto se preoblekuva vo ènsko i se pretvora vo devojka samo za da uspee

da vleze vo ènskiot harem, kade {to }e se vqubi vo najubavata devojka

(Verkovi}, 4, 1985, pr.br. 1); potoa motivot "virxina" - kade {to vo silno

izrazeniot patrijarhalen svet majkata mora da go pretvori nejzinoto devoj~e

vo ma{ko dete (varijanti na AT 514), i koe navistina potoa se transformira

vo ma{ko; ili pak slu~ajot koga devojkata - adolescent se pretvora vo ma{ko

za da raboti kako kelner vo edna kafeana /AT 883A/), vo site niv otkrivame

eden arhetip, ~ii{to tragi ili odblesoci seu{te ìveat vo na{eto narodno

raskaùvawe. Zna~i, bez ogled dali e dobrovolno ili nasilno izvr{en ovoj

transvestizam, toj ni go olicetvoruva momentot od inicijacijata koja{to

na{ite adepti ja pominuvaat.

Vo ramkite na ovie na{i sogleduvawa treba da go navedeme i stavot

na psihijatrot Kristijan [pic, koj analiziraj}i go fenomenot na

"adolescncijata" kako eden osobeno zna~aen moment od ìvotniot ciklus na

individuata, zabeleùva pojava na transseksualnost i seksualen ambigvitet.

Prvata pojava toj ja vrzuva tokmu za prisvojuvawe na atibutite na

sprotivniot pol, dodeka vo vtoriot slu~aj jasno stanuva zbor za

prisvojuvawe na atributite od obata pola (v. Spitz, 1994).

Kako u{te eden dokaz i prilog kon postoeweto na transvestizmot,

makar da e toa preneseno na planot na analiti~kite spekulacii, vo ovaa

prilika bi navele i edno metafori~no preru{uvawe, inaku spored Mandel

okarakterizirano na sledniot na~in:

Vo svoite analizi posveteni na "Mostot na Arta", Mandel ja

argumentira Levi-Strosovskata opozicija: priroda - kultura. Taka, spored

nea, osobeno, nekreativnata ma{ka kultura se oslonuva kon prisvojuvawe na

ènskata priroda (Mandel 1983:180).

Spomnatata referenca od trudot na Mandel samo ni ja pokaùva

nastroenosta na folkloristite - teoreti~ari vo poslednite 2 dekadi od 20

vek, koi se premnogu naso~eni kon distinkcijata: ma{ko i ènsko ~itawe, od

{to proizleguvaat isforsiranite karakterizacii koi mu pripa|aat na

edniot i na drugiot pol. Vo sekoj slu~aj, vakvata interpretacija na

"Baladata za vgradenata nevesta" samo ni gi otvara horizontite kon

razrabotkata na na{iot fenomen: transvertizmot; {to so drugi zborovi bi

zna~elo deka re~isi vo site domeni na ~ovekovoto postoewe na izvesen

na~in se manifestiraat razni preru{uvawa i prepletuvawa na ma{kite

ulogi od strana na ènata i obratno - prisvojuvawe na ènskite osobenosti

od strana na maìte. Sogledano na eden po{irok, interkulturalen plan

transvestizmot se manifestira kako edna nu`na dadenost.

Smetame deka rasuduvawata do koi do{ol Betelhajm, eden od

pozna~ajnite istraùva~i na pubertetskata inicijacija se isto taka

zna~ajni vo ovoj na{ kontekst. Analiziraj}i gi decata (od 11-13 godi{na

vozrast) za vreme na eden od najgolemite detski praznici vo Amerika,

poprecizno, za vreme na maskenbalot, toj zabeleàl dosta ~esta pojava na

transvestizam. Poto~no, na toj den devoj~iwata obi~no se preoblekuvaat vo

isklu~ivo ma{ka obleka insistiraj}i na isklu~ivo ma{kite atributi, koi

se dobivaat so razni predmeti: pu{ki, jadici, sabji, me~evi itn. Od druga pak

strana, kaj mom~iwata e zabeleèna pojavata na imitiraweto na poslednata

faza od bremenosta. Spored Betelhajm, maskata koja{to ja koristat

mom~iwata, ja pretstavuva èlbata da se bide èna i da se otkrie kako nekoj

se ~uvstvuva kako èna. No ova isto taka ja prestavuva i neprijatelskata

karikatura na ènata, koja sodrì i doza na strav (1979:35-36).

***

Sega e moment da se navratime na na{eto ispituvawe vo koe zapravo

transvestizmot i androginijata gi ~uvstvuvame kako univezalni odrednici

na arhetipot nare~en inicijacija (osobeno vo ramkite na pubertetskata

inicijacija). Pred se' }e se navratime na prikaznite od tipot AT 514, koi

spored Holbek se okarakterizirani na sledniot na~in: protagonistot na

ovoj tip prikazna e devoj~e koe se preru{uva vo ma{ko /se oblekuva vo

ma{ko/, za da podocna navistina bide transformirano vo ma{ko.1 Vo

prodolènie }e gi prikaème paradigmati~nite modeli na transvestizmot

vo funkcija na uspe{no sproveduvawe na inicijaciskiot ~in, po {to

neofitot go zadrùva svojot imanenten pol.

3.1. Promena na polot (AT 514)

Vo prikaznava pred se' stanuva zbor za motivot "virxina"- t.e. slu~aj

koga tatkoto ne moè da se pomiri so toa deka ima }erka, taka {to istata ja

pretvoraat vo ma{ko dete. No, bidej}i vo slu~ajov stanuva zbor za tipi~na

vol{ebna prikazna, normalno, glavniot moment vo prikaznata e fokusiran

na sozrevaweto na "momi~eto - t.e.mom~eto", koe tatkoto saka da go oèni,

kako {to mu dolikuva na edno bogato semejstvo. Po dolgoto kolebawe, pod

izgovor deka mom~eto seu{te ne e zrelo za ènewe, tatkoto sepak nao|a

nevesta i pravat svadba. No, kako {to e normalno, nevestata sosem

nezadovolna od zetot, mu se àli na svekorot, a toj - tatkoto na momi~eto,

koj ne znae vo {to e rabotata, go pra}a sinot na izvor da go izedat lamji,

zmejovi i edna kobila. Vo oblik na glavni inicijaciski isku{enija se

javuvaat nekolkukratnite isprobuvawa na "herojot/heroinata" od strana na

1 Varijanti na ovoj tip prikazna vo makedonskata folkloristika ima vo izobilstvo. Nie }e gi navedeme pozna~ajnite: Vroclavski, 1984, pr. br.15 (I-III) "Kako momi~eto se stori dete", [apkarev, 5, 1976, pr.br.95, "Devojka prestorena na junak", str.178-180; Verkovi}, 4, 1985, pr.br.37, ("Carskata }erka {to se pretvori vo mom~e") str.196-202; pr.br.69; SbNU, 11, str.145-153; Vraìnovski, 1986a, pr.br.27 "Begot {to sakal èna mu ma{ko dete da rodi"; pr.br.28 "ûpata {o ojde askerlija". Istata prikazna ja sre}avame i vo Tureckie narodnìe skazki, br.22, str.144-145. Inaku momentot koj go naveduvame i koj e najparadigmati~en za prikaznite od tipot AT 514, - "metamorfozata na polot", isto taka se javuva i vo AT 435 K i 512 A. Normalno, stanuva zbor za toa deka promenata na polot na protagonistot (heroinata) se javuva kako rezultat na prokolnuvaweto od strana na orlicata i sl. (vidi BFP:146).

lamjata, zmejot i sl., koi vo kontekstot na prikaznata zavr{uvaat so

uspe{niot inicijaciski ishod - transformacija na devojkata vo ma{ko kako

rezultat na prokolnuvaweto od strana na lamjata2.

2 Iako varijantite na ovoj tip prikazna se re~isi istovetni, sepak poso~enoto rezime e navedeno spored varijantata od Zbornikot na Vroclavski (1984, pr.br.15). [to se odnesuva do glavnite inicijaciski isku{enija /koi moème da gi okvalifikuvame kako bra~ni ispiti - isku{enija/ i koi protagonistot od ovaa prikazna mora da gi pomine, otstapuvaat vo nezna~itelni dimenzii: taka vo prikaznata od [apkarev, pr.br.95 junakot - devoj~eto mora da dojde do vodata koja e ~uvana od dva divi kowa. Potoa kako premreìja se javuvaat samodivskata tikva koja visi na neboto i zaka~ena e na sinxir. Kone~no kletvata koja }e gi re{i site inicijaciski prepletuvawa e realizirana i sprovedena od strana na najmalata od trite samodivi. Vo varijantata od Verkovi}, pr.br.37 kako motivi se javuvaat ìvata voda, osedluvaweto na divata kobila i donesuvawe na zlatnoto jabolko od gradinata na lamjata. Vsu{nost, vo ovaa varijanta promenata na polot e realizirana kako rezultat na prokolnuvaweto od strana na lamjata, na koja{to protagonistot i' gi krade zlatnite jabolki: "Ah, boè, koj iskina dalot sos desete jabl'lki, ako e èna, m'` da se ~ini, ako e m'`, èna da se ~ini!" (4, 1985:201). Vo vtorata prikazna od Zbornikot na Verkovi}, - pr.br.69 se javuvaat ~udesniot kow dobien kako podarok od carot na zmiite kako i zlatnoto jabolko koe e ~uvano od zmii. Vo ovaa verzija, sli~no na prethodnata, metamorfozata e rezultat na kletvata, ovoj pat od strana na zmijata, na koja{to herojot/heroinata i' go krade zlatnoto jabolko: "Ah, jaze ima devet stotini godini, {to sum ~uvala zlatnata jabalka, da sega da mi ja otkradat! Koj ja otkrade, ako e m'`, èna da se ~ini, i ako e èna, m'` da se ~ini!" (4,1985:331). Zna~aen pregled na varijantite na ovoj tip prikazna, dava ve}e Jirì Polivka vo negoviot trud "Dve pripovetke o metamorfozi spola iz okoline Soluna" (1927:1-22), kade {to pokraj osnovnite dve varijanti od Verkovi}, koi gi prezentira vo celost, naveduva golem broj internacionalni varijanti, pred se' od prostorot na Balkanot, potoa od evropskiot kontekst, kako i od oddale~eniot istok (ostrovot Celebes). Osobeno e interesno rezimiraweto na sièto od Malajskata prikazna, vo koja vdovicata go prokolnuva svojot zet /devojka-mladoènec/ zatoa {to go jade nejziniot oriz: "Prokleti da se tie {to go izedoa mojot oriz. Ako se maì, neka se storat èni; ako se èni, neka stanat maì!" (Polivka, 1927:19). Po izloènite varijanti od narativniot folklor, Polivka se navra}a na analogniot motiv, vr{ej}i edna rekapitulacija na najzna~ajnite primeri od istorijata na svetskata knièvnost, frlaj}i ogromen akcent na starata isto~na knièvnost (indiska), potoa klasi~niot period (Ovidievite Metamorfozi - slu~ajot so Ligidus, koj shodno na na{ite primeri i' se zakanuva na ènata deka }e ja ubie dokolku mu rodi ènsko dete, pa ottamu i nivnoto devoj~e e imenuvano Ifis, i odgledano e kako ma{ko. Polovata metamorfoza e ovozmoèna od strana na edna boìca. Potoa Polivka preminuva na primerite od zapadnoevroskata srednovekovna knièvnost, vo koja poinaku motivirano, no sepak prepoznatlivo go sre}avame ovoj motiv (v. Polivka, 1927:19-22). Inaku, navedenite varijanti od zapadnoevropskata srednovekovna knièvnost, vsu{nost mnogu se dobliùvaat do tipovite prikazni (AT 881 A, 883 A, 510 B), zatoa {to vo niv preoblekuvaweto na devojkata vo ma{ko e obusloveno od perverznosta na nejziniot incestuozen tatko. Vo ednata varijanta, vo sklad so srednovekovniot dualisti~ki koncept za dobroto i zloto, se javuva figurata na an|elot koj javuva deka Bog so pomo{ na negovata milost go menuva polot na devojkata, i na toj na~in se razre{uva ovaa inicijaciska kolizija. Vo srodnata italijanska varijanta, pri proverkata na polot na devojkata - mladoènec, vo bawata se javuva lavicata, koja{to ja vodi heroinata vo {uma i vo angelsko obli~je ja vr{i ovaa metamorfoza. Vo francuskata srodna pesna se javuva beliot elen - arhan|elot Mihailo (1927:21-22). Seto ova ni dava u{te edna potkrepa vo na{iot stav za univerzalno rasprostranetiot fenomen za koj zboruvame. Pri naveduvaweto na brojnite varijanti samo bi ukaàle na biblografijata od Viktor [oven, V. Chauvin, Bibliographie des

Varijantata od SbNU 11, naslovena kako "Za momata prÓvrnÎta vÍ

momÍkÍ", vo ~ij podnaslov stoi Croissance - crescens, dovolno ni svedo~i za

inicijaciskiot simbolizam.3 Poso~eniot izraz "rasnewe - ra|awe" moè

najdobro da ja otrkie simboli~nata dimenzija na ovaa prikazna koja ja

otkriva str`ta na na{eto istraùvawe - i koja de fakto vidovme deka se

krie vo najsu{tinskata dimenzija na fenomenot inicijacija - ra|awe -

rasnewe. Od ve}e pose~enite varijanti, sogleduvame deka vo ovaa prikazna

stanuva zbor za edno devoj~e koe e prinudeno od samoto ra|awe da bide

pretvoreno vo ma{ko dete. Fantasti~noto brzo rasnewe i rzvivawe na

"ma{koto dete" vo ovaa varijanta e iskaàno so pribli`no inicijaciski

odrednici - koi ne' potsetuvaat tokmu na pubertetot i periodot na

adolescencijata.

"Momi~eto {o se rodilo mnogu bilo napredno, zdravo i jako. Koga bilo na

edna godina, se gledalo kako da je na pet; koga stanalo na dve, se gledalo kako na

deset, a koga bilo na tri, kako na 18 godi{en junak. "

(SbNU, 11, str.146)

Navra}aj}i se na motivot na preoblekuvaweto i zdobivaweto na

ma{kosta, t.e. ma{kite atributi, slobodno moème da go inkorporirame

momentot koga caricata, t.e. majkata na heroinata/herojot od ovaa prikazna

go prigotvuva svoeto ~edo za da se sretne so svojot tatko, koj se vra}a po

~etirigodi{noto otsustvo pominato vo nekoe si drugo carstvo:

"Caricata, koga razbrala, ali si idet carot, go promenila momi~eto vo

najubavi ma{ki ali{ta, mu dala oruè i eden kon ubav i mu ispratila so nego tri

ouvrages arabes, Vol.1-12, Paris, 1892-1922, koja za àl ni be{e nedostapna i koja ja naveduvame preku trudot na Polivka. Vo ovoj kontekst isto taka bi navele eden od najnovite trudovi na Penu{liski posveten na istraùva~kata dejnost na J. Polivka vo domenot na makedonskite prikazni, vo koj, navra}aj}i se na spomnatata stuija na Polivka, gi naveduva dvete spomnati varijanti od Zbornikot na Verkovi} (v. Penu{liski, 1998). 3Ovaa prikazna poteknuva od s. Gali~nik, debarsko i zapi{ana e od strana na Tr. Atanasov.

~etvorica verni ~oveci, za da mu kaèt, koj e tatko mu (carot), i oti{le da go

sre}avaat.... Carot koga go pre~ekal, se izbacile i mnogu se zaradval, koga videl

pret sebe sina si, ama, po{~o mu se videl mnogu snoèn i ubav, ne mu se veruvalo,

ali e negov sin."

(isto, str.146)

Moèbi najvpe~atliviot moment pretstavuva detaqot koga mom~eto

soboruva cela vojska, na svoja trigodi{na vozrast, po {to tatko mu

navistina dobiva èlba da proveri dali toa ubavo i silno mom~e e

navistina sin. Tatkoto re{ava da go proveri svoeto ~edo dodeka spie no}no

vreme, no toga{ devoj~eto, ispla{eno od toa deka }e bide otkrieno se

oblekuva vo ma{ki ali{ta zima oru`je i bega daleku od roditelskiot dom,

vo nekoe novo carstvo kade {to sre}ava carsko semejstvo so edna ubava

carska }erka.

Po pat se javuvaat tipi~nite elementi na vol{ebnata prikazna koi vo

inicijacijata gi okvalifikuvavme kako "ìvotno-pomo{nik". Vo dadeniot

slu~aj stanuva zbor za edno `drebe koe junakot go nao|a po pat, po {to

usleduva ispolnuvawe na te{kite zada~i, od tipot: preskoknuvawe ogromen

endek", po {to junakot biduva povikan vo carskiot dvor kako zet. Ovaa

situacija go pretstavuva kulminacioniot moment od fazata na

marginalnost, vo koja neofitot e opasen i za sebe, no i za drugite, faza vo

koja inicijantot ne e ni vamu ni tamu. Taa nastapuva vo momentot koga

na{iot ambivalenten junak (devoj~e) se èni za ubavata carska }erka.

Shemata na inicijaciskiot proces vo ovaa prikazna e donekade izmestena,

taka {to so izvesni otklonuvawa e pre~ekoreno scenarioto - preod od

detstvo vo pubertet i adolescencija kako priprema za brak. Ovaa klasi~na

shema se premestuva vo prvite nekolku dena od brakot koga na{iot heroj

treba da go doìvee najte{koto inicijacisko isku{enie - t.e. da bide

poguben i toa od slednite neprijateli: po prvata no} toj e praten vo edna

dale~na planina kaj ~etiriesetmina divi lu|e koi gi ~uvaat ~etiriesette

virovi, ko boèmski da mu donese lekovita voda na carot, a vsu{nost tie

treba da go ubijat, od ednostavna pri~ina {to mladata carska }erka ne bila

zadovolna od mladoènecot prvata bra~na no}. Po vtorata neuspe{na

bra~na no} toj e praten na vtora planina kaj divata kobila, koja go ~uva

kladenecot so voda, od koja nikoj ne ostanal ìv. Po uspe{noto izvr{uvawe

na dadenite naredbi, i so ogromnata pomo{ na negoviot veren pridru`nik -

`drebeto Velitija, namesto da bide ubien, toj se vra}a kaj carot kako u{te

pogolem junak. Kone~no, po tret pat, carot go pra}a da odi do dve dale~ni

planini edna do druga me|u koi te~e eden izvor so lekovita voda, koja{to e

~uvana od lamjata koja gi usmrtuva site koi }e dojdat tamu, povtorno pod

obrazloènie deka mu e potrebna ìva lekovita voda zatoa {to bil bolen.

Po ovoj tret obid, lamjata go prokolnuva momi~eto so slednata kletva:

"ako si mo{ko da se stori{ ènsko, ako si ènsko da se stori{ mo{ko". I

za uner, momi~kata {o be{e izbegala od tatko mu go dala {i{eto so ìvata voda, i

carot pak se po~udil, koga go videl zeta si ìf".

(SbNU, 11, str.152)

Vsu{nost, vistinskata inicijacija na junakot od ovaa vol{ebna

prikazna se odviva prvite tri dena pominati vo brak, koi kone~no

rezultiraat so uspe{nata promena na polot. Interesno, vo ovoj kontekst,

kletvata dobiva pozitivni kvalifikativi. Inaku, simboli~no, samata

inicijacija i nejzinite voobi~aeni premreìja koi doveduvaat do sozdavawe

vistinki junak i ma` gi sogleduvame i vo obra}aweto na carskata }erka do

nejziniot tatko po uspe{no pominatata no} so nejziniot ma`:

"tatko, ja do sega vistina su ti velela'go nej}u muà mi' i su ti se molila za

da go zagubi{, sade za da mu vidime juna{stvoto, a pak sega, koga vidof, ali je tolku

junak: divite ~oveci gi donese ìvi, divata kobila ìva i naj-posle donese i ìva

voda, {o do sega nikoj junak takvo juna{tvo ne napravil, za toa od sega ovamo si go

saka maà mi". Carot koga ~ul toa od }erka mu, mnogu se zaradval i sobral odnovo

svatovite za da se veselit."

(SbNU, 11, str.152-153)

Spored kaùvaweto na Vroclavski, a pred se' vrz baza na

minucioznoto naveduvawe na ovoj motiv od strana na Polivka (1927:1-22),

zaklu~uvame deka prikaznata e {iroko rasporostraneta na Balkanot, a

spored istraùvaweto na Ben Holbek koe se odnesuva na interpretacijata na

evropskite vol{ebni prikazni gledame deka taa e isto taka mo{ne prisutna

i vo evropskiot kontekst. Verzijata koja ja sre}avame kaj Vroclavski e

pribli`no ista, ne otstapuva od onaa na Verkovi} i [apkarev, so toa {to e

samo ispu{ten motivot na potekloto kowot - pomo{nik.

Najva`niot detaq od ovaa prikazna, vo ramkite na ova na{e

istraùvawe e soznanieto deka neofitot so pomo{ na lamja, zmija, samovila

itn., navistina go menuva, namesto da go zadrì svojot vistinki pol, po

vostanoveniot seksualen ambigvitet vo negovata marginalna faza vo

procesot na inicijacijata.

Vo ovaa nasoka na razmisluvawe, bi se navratile povtorno na

spekulaciite na Horalek. Posvetuvaj}i mu se na fenomenot na

staroegipetskata prikazna za dvajcata bra}a vo kontekst na sovremenite

folklorni prikazni, toj zaklu~uva deka najsroden moment do prikaznata AT

514 koja ja karakterizira kako "promena na polot" pretstavuva vtoriot del

od staroegipetskata verzija, koja go sodrì motivot na sebekastrirawe.

Inaku, ovoj motiv prvobitno bil izrazen vo oblik na nasilna kastracija

kako kazna za koboèmska prequba (Horalek, 1968:203).

Vo edna od pouspe{nite verzii od Zbornikot na Vroclavski (1984,

pr.br.15 I-III), nazna~enata promena na polot kako rezultat na

prokolnuvaweto e dosta dramati~no izvedena. Ednostavno, na{iot

heroj/heroina uspeva da gi re{i site postaveni zada~i, osven ednata - da ja

zadovoli mladata nevesta vo prvite no}i od nivniot bra~en ìvot. Zatoa,

prokolnuvaweto i dobiva pozitivni kvalifikativi:

"Ako si èna, - re~e - da se stori{ ma`! - lamjava go prek'lna - ako si pak

ma`, da se stori{ èna!

Se stori ma`! Gotov e! Ojde doma mu. âre sekade vide. Ni{to ne go izede. I

mu velit sega na tatka mu:

Sea nemat strav ~ovekov. A! Si dojde na mesto!

-Slu{aj, - re~e - umot da ti doit, - re~e - nevesta da ne e teram.

-Ajde nemaj gajle! Kak }e si ja teral nestata - re~e -sega? I mene mi trebit -

re~e - nestava sega.

....................

Nestata od toj sat natamo nasmeana, radosna, metit, ~istit, lele majko! Ne e

taa!

E, vaka, more sinko."


Vo ovoj kontekst bi moèle da navedeme edno veruvawe koe se

odnesuva tokmu na promenata na polot dokolku se pomine pod vinoìto

dodeka vrne do`d.4

Analiziraj}i ja nazna~enata prikazna, povtorno moème da gi

otkrieme onie obrasci koi go konstruiraat t.n. patrijarhalnoto ustrojstvo

vo edna zaednica. Sli~no na analiziranite prikazni od podànrot na

nevino progonetata heroina ([apkarev, 5, 1976, pr.br.102 - AT 310, i

Verkovi}, 4, 1985, pr.br.86 - AT 403), i vo ovoj tip prikazna (AT 514)

naiduvame na analognata podredena statusna pozicija na ènskiot rod. Po

uspe{no sprovedeniot ishod na inicijaciskoto scenario, realizirano so

pomo{ na uspe{nata promena na polot, na{iot heroj/heroina nao|a dobar

povod da mu se ispoveda na svojot tatko i voedno da go iskara za negovoto

gre{no odnesuvawe kon majkata i detenceto - koe moralo da se preprava vo

ma{ko:

4AIF, m.l.3594, Snimil: Bone Veli~kovski vo s.Dovezence, Kumanovsko, na 4.11.1996, Informator: Rada Trajkovska, rodena vo Makre{, Kumanovsko, 1933. " Aj stvori ga ki{u bez boga. Tak kad yune, aj stvori ga ti ki{u bez boga? S: A ako pomine{ preku yunuca (vinoìto) {to }e ti se slu~i? I: Pa vikav, preku yunuca kude pivne vodu, ti ako pomine{ }e se stori{ ili ènsko, ako si ma{ko, ili ako si mu{ko, devoj~e }e bide{. Slu{ala sam, ne sam videla."

"Ti - re~e - majka - re~e - da e koli{ oti momi~e }e rodila? - re~e. Majka

otkej go kupi momi~evo? Gre{ila nekade? Ti - re~e - da e izgubi{ majka, be, i olku

mene da me ma~e{e. Ja' momi~ka bev! - re~e.

-Kako be du{man?

Lamjana me stori ma`. Neka mi sedit momi~kava sega. I mene mila mi e, -

re~e - ne saj tebe.

-E, - re~e - {to e ova ~udo?

-E, taka, - re~e. - Be{e prava majka, zatva dojde."


Sogledano od najnovite tendencii vo istraùvawata na

antropologijata na rodot, vakvata osuda ne' vodi kon edna zadolìtelna

revizija, ukaùvaj}i na istoriski kompleksnite kulturni formi na

razdvojuvaweto na ma{kiot i ènski svet, pokaùvaj}i deka zad

apstraktniot poim - ~ovek (koj prirodno go podrazbira maòt) stojat dve

razli~ni, no vo ~ove~nosta isti bitija - maòt i ènata (Papi}, 1997:16).

Me|utoa, pri bilo kakvite ocenki morame da go imame pred se' soznanieto

deka kategorijata na maòt i ènata ne e nitu homogena, nitu pak stati~no

univerzalna, tuku pretstavuva heterogena, sloevita kategorija, koja

sinhroniski i dijahroniski moè da poprima razli~ni oblici i da zazema

razli~ni polo`bi i ulogi. Seto ova ni ukaùva na specifi~nata istoriska

dinamika na odnosite na polovite kade {to odnosot na podredenosta i

dominacijata moè da varira vo sklad so razli~nite kulturni obrasci na

ma{kosta i ènskosta (v. Papi}, 1997:20-21).

Dokolku sakame da gi otkrieme vistinskite valeri i dimenzii na ovoj

tip prikazna, toga{ }e morame da ja prodlabo~ime analizata na fenomenot

koj se javuva vo nea. Imeno, za razlika od obrednite scenarija, kade {to

transvertizmot pretstavuva samo privremena sostojba na isku{enikot, i

kade {to po izvesen period isku{enikot povtorno se vra}a vo svojot pol, vo

ovaa vol{ebna prikazna isplivuva na povr{ina magi~niot moment - koga

lamjata go pretvara momi~eto vo mom~e. Zna~i ovde stanuva zbor za edna

vistinska promena na habitusot. Spored toa, sekvencata na promenata na

polot ne' upatuva na izvornite momenti od inicijaciskoto scenario.

Edna od poeksplicitnite manifestacii na "androginitetot", koj se

javuva to~no vo pubertet, ja sogleduvame vo varijantata od Verkovi}

(pr.br.69) vo diskusijata koja ja vodat majkata i }erkata (mladoènec):

"Deteto kato se ~ini 12 godini, tatko mu go e godil od goduvawe. Dojde red za

svadbata.

-Oh, d'{tero, .... dek se e ~ulo moma sos moma da se vzemat?

Ja ta na majka i' veli:

-Male, mila male, jas kako }e vjahna tatkova mi kowa, i }e opa{a s tatkova

mi ostra sabja, i da kinisam za nevesta, togaj }e pobegnam; ...setne gospod kako i{te,

taka }e bide mojata rabota."

(Verkovi}, 4, 1985:324)

Nazna~enata varijanta vo potpolnost ni svedo~i za ontolo{kata i

statusnata promena na neofitot, koi vidovme deka gi pretstavuvaat

osnovnite uslovi na pubertetskite obredi vo primitivnite zaednici, a

istata specifika e odrazena i vo vol{ebnite prikazni. Normalno, so

pomo{ na inicijaciskite isku{enija koi rezultiraat so promenata na

polot, protagonistot od ovaa prikazna uspeva da gi ostvari site neophodni

preodi od poniskiot (priroden) vo povisokiot (kulturen) na~in na

postoewe. Ovde moème da se navratime na Elijadeovata i Jungovata

koncepcija za androginitetot, koja e vo nivnite konteksti specifizirana

kako odredena prirodna sostojba na postoeweto. Ili, kako {to ve}e

poso~ivme vo vovedniot del, spored Elijade, ovaa pubertetska inicijacija

pretstavuva nadminuvawe na prirodniot na~in na postoewe /inkarniran

preku detstvoto/ i prifa}awe na kulturniot na~in, {to }e re~e - deka

neofitot e voveden vo spiritualnite vrednosti (Eliade, 1965:2-3). Uspe{nata

transformacija vo "obusloveniot ma{ki rod" mu ovozmoùva na na{iot

protagonist ostvaruvawe na glavnite statusni promeni: toj stanuva

primeren mladoènec, po {to usleduva stapuvaweto na carskiot prestol,

koi inaku gi pretstavuvaat osnovnite obrednopreodni momenti vo


"Utrinata nevestata se zaraduva, otide na majka i' na tatka i' i r'ka bakna, se

zaraduvaha site. Toga{ junakot mu prikaza na carot si~ko {to e prominalo prez

negovata glava, i carot se po~udi i go prominal nego na stolninata."

(Verkovi}, 4, 1985:332)

3.2. Transvestizam (AT 881 A, 883 A, 884B)

Neretko transvestizmot go sogleduvame kako punktualen moment vo

procesot na inicijacijata na glavniot heroj/heroina. Pred se', vo

prikaznite od tipot AT 881 A, 883A i 884 B junacite gi otkrivame vo

obli~je na sprotivniot pol. Analiziraj}i go motivot na nevino

naklevetenata devojka vidovme deka istiot ovoj transvestizam dobiva

dimenzii na edna prinuda, vo smisla na prikrivawe i privremeno begstvo od

smrtnata zakana upatena kon nevino naklevetenata heroina. Vo prikaznite

od AT 881 ovoj ~in dobiva ne{to poinakov karakter. Vo varijantata "Qubov

pome|u evrejskoto mom~e i carskata }erka" (Verkovi}, 4, 1985:417-420,

pr.br.96), mladite protagonisti me|usebno si gi zamenuvaat svoite

garderobi, no motivot na transvestizmot vo ovaa prikazna dobiva karakter

na edna simboli~na reminiscencija na ovoj psiholo{ki ambigvitet. Vo

spomnatoto siè, preoblekuvaweto, t.e. imitiraweto na sprotivniot pol

ima samo karakter na re{avawe na pre~kite za da se realizra svadbata

pome|u evrejskoto mom~e i carskata devojka, koja{to inaku bila spre~uvana

od naselenieto. Da rezimirame, vo na{ata narodna tradicija, konkretno vo

narativniot folklor, transvestizmot moè da dobie i simboli~na

dimenzija, ednostavno kako se}avawe na nekoga{nite ritualni ~inovi vo

koi ova bilo glavna cel.

Vo kontekst na ovie na{i razmotruvawa, ja izdvojuvame "Prikaznata

za Kuluf" (Verkovi}, 4, 1985, pr.br.1), zatoa {to vo nea ima dosta pre~ki koi

moraat da se izvr{at za da se dojde do postavenata cel, t.e. ven~avkata. Edna

od pointeresnite sceni koi go zadrùvaat privilegiranoto mesto vo

inicijaciskite isku{enija e tokmu transvestizmot, koj e vo prikaznata

prikaàn i iskorsten vo slednava smisla: sinot Kuluf, koj saka da vleze vo

ènskiot hram, spored sovetot na babata moè da vleze vnatre edinstveno

ako se preoble~e vo ènsko, t.e. kako devojka. Toj toa go pravi i tamu se

vqubuva vo edna ubavica. Osven navedenata scena, vo prikaznata se

prezentirani i drugi inicijaciski isku{enija, kako na pr.: Kuluf bil

otpu{ten od carskiot dvor, i za da se prehrani trgnal da prosi. Prosej}i

stasal do gradot kade {to ìveela negovata ubavica. Nejziniot biv{ soprug

posakal odnovo da se oèni za nea. Za da ja ostvari svojata èlba, toj bi

trebalo so ènata da prespie nepoznat vo sosema temna prostorija. Za taa

cel bil izbran prosjakot (Kulufot). Tie se prepoznaavaat i re{avaat da se

oènat i ìveat zaedno do krajot na ìvotot.

Vtor zna~aen moment vo tolkuvaweto na ovaa pojava pretstavuvaat

sièata od tipot AT 884 B5 - motivot na "Momata vojnik", kade {to ja

otkrivame simbiozata na tipi~no ma{kite i ènski isku{enija.

Karakteristi~no za ovoj tip prikazni e soznanieto deka heroinata

(najmalata sestra - [apkarev, 5, 1976, pr.br.3), gi izvr{uva site ma{ki

raboti mnogu podobro od maìte. Pred se', preliminarnite zada~i koi gi

re{ava na{ata heroina vo prviot del od prikaznata, se isku{enija

specifi~ni za ma{kata inicijacija, od kade {to i poteknuvaat somnevawata

okolu rodot od strana na carskiot sin:

5 Varijanti na moma-vojnik - SbNU 15, str.107, No.4, Prilep; [apkarev 5, 1976, pr.br.3, "Tri sestri i tatko im - najmalata carica"; Verkovi}, 4, 1985, pr.br.19 "Moma vojnik", str.127-131; Cepenkov, 3, 1989, pr.br.244, "Moma vojnik", str.42-44. Golem broj od varijantite na ovoj motiv se vo poetski oblik - da se vidi SbNU 60, No.926-931. Nekoi pak verzii imaat karakter i na pesna i na prikazna - vidi SbNU 58, s.406, No.413. Za raznite poetski varijanti na fenomenot "devojka vojnik" da se vidi Indeksot na Krsti}, pod odrednicata J 2,4 - "junak devojka".

"Ako se ka~it na kru{ana, je mo{". Taa se ka~ila. Odele, odele, velit carev

sin: "Aj da 'i pu{~ime kowive; ako me nattor~at, je mo{; ako ne me nattor~at, je

èna." Taa go nattor~ala. Odele, odele, pak velit carev sin: "]a go klajme

trondafiqon; ako rascutit, je mo`; ako ne rascutit, je èna." Momi~kata isko~ila

isko~ila na eden rid i mu vikat caru: "Care, care! Momi~ka bef, pak su' momi~ka!"

Carev sin vikat: "]a a grabam" i o{ol po nea, da a grabit. "

([apkarev, 5, 1976:10)

Kako {to ve}e spomnavme, karakteristi~niot beleg vo ovaa prikazna

e spojot na tipi~no ma{kite isku{enija (koi{to sega gi prezentiravme) i

karakteristi~nite ènski isku{enija od tipot zatvorena i zaspana devojka

vo kov~eg, potoa nemosta na nevestata ili mladata devojka eden izvesen

period (obi~no 2-3 godini), kako i re{avaweto na neizvodlivite zada~i

specifi~ni za ènskite prikazni (AT 4801-5, 510 A,B, 709). Zna~i, vo vtoriot

del od prikaznata, isku{enijata se karakteristi~ni za ènskata

inicijacija:

"(Momata) sedela do dvete godini nema. Ja naterale da donesit voda

v're{eto. Taja fatila da pla~it. Se nabrale nad neja vrani i ja pra{ale; '[~o

pla~i{', - 'Ori, mili sestrici, im rekla taja, aq se nosit voda v're{eto?' Tie go

naleale re{etoto, ta mu odnesla voda v're{eto. Carev sin velit: ']a a naterame

d'izmetit ugaron so kosata.' ...Taja po{la tamo i fatila da pla~it. Pak se nabrale

vrani nad neja. '[~o pla~i{, 'ori nevestice'? je rekle. "Aq se metit, im rekla, ugar

so kosa? Tije je velet: 'Nemaj gajle, mije }e g'izmetime.'

(isto:11)

Po izvr{enite preliminarni, osnovni i dopolnitelni isku{enija,

na kraj na{ata heroina se zdobiva so pravoto da bide vistinska èna na

carskiot sin - i da ja ostvari stale{kata promena na statusot: da stane

carica. Analognata simbioza na tipi~no ma{kite i tipi~no ènskite

isku{enija gi sre}avame i vo varijantata "Moma vojnik" kaj Verkovi} (4,

1985, pr.br.19).

Ovde bi gi navele i teoretskite sogledbi na Paulin Grinhil, koja se

osvrnuva na transvestitnite heroini vo domenot od narodnoto tvore{tvo,

definiraj}i go domenot na nejzinoto istraùvawe kako: "cross dressing

ballads". Taa smeta deka po izvr{eniot transvestizam, kade {to gi

zapoznavame heroinite od tipot "moma vojnik, moma mornar" i sl., heroinata

go osoznava svojot vistinski rod, {to i' dava viza za maèwe (Greenhill,

1995:162). Vo istata taa nasoka se dviì i na{eto razmisluvawe, deka

privremeniot transvestizam sluì isklu~ivo za zapoznavawe na sopstvenata

priroda.

***

Istraùvaj}i go na{iot heroj/heroina, bi se osvrnale na nekoi

pozna~ajni sogleduvawa na dvopolnosta, ili mitskata androginija, vo smisla

na ukaùvawe na odredeni univerzalii vo domenot na svetskata kultura.

Interesno e da se spomene deka ve}e Herman Bauman6 izvr{il najopse`no

istraùvawe na dvopolnosta vo mitologijata i religijata - pretstavnik na

germasnakta {kola na kulturnata istorija. Toj pronajde biseksualni bogovi

i drugi mitski bitija vo zaednicite na drevnite zemjodelci na site

kontinenti pa duri i vo Ju`niot Pacifik i Indonezija, kako i vo

povisokite kulturi kako {to se kulturite na starite Germani, Egip}anite,

Vaviloncite, Kinezite, Irancite, Grcite i Astekite, potoa vo

gnosticizmot i vo evropskata alhemija. Spored negovoto sfa}awe,

mitsktata androginija pretstavuva obid da se nadmine seksualniot sudir na

polovite do koj doa|a vo momentot koga patrijarhatite doa|aat vo sudir so

matrijarhatskite sistemi. Duri, spored nego, simbolot na androginijata

~esto gi opfa}a site polarnosti (E@R, 1981:38).

Od druga pak strana, ona {to e za nas mnogu pova`no, i {to se

naso~uva kon individuata, t.e. kon nejzinata ritualna proekcija, tuka bi

moèle da gi spomneme brojnite primeri na ritualnata dvopolnost vo

raznite plemenski zaednici. Na pr., poznatite inicijaciski obredi na

subincizijata vo nekoi srednoavstraliski plemiwa moàt da se

protolkuvaat kako mo`nost na maìte da im se podari simboli~na vagina.

Sli~no na ova, simboli~nata preobrazba na mom~iwata vo "èni" i obratno

so pomo{ na transvestizmot za vreme na inicijacijata, zabeleèna e vo

nekolku afri~ki plemiwa (Masaj, Nandi, Nuba i Soto) kako i vo plemiwata

od Nova Gvineja i moreuzata Tores. Interesno i blisko do na{ite

koncepcii e tolkuvaweto na Elijade za vakvata pojava: toj smeta deka

religiskoto zna~ewe na ritualnata androginija se sostoi vo toa {to

inicijantot ima pove}e mo`nosti da dostigne odreden na~in na bivstvuvawe

dokolku prethodno bil vo situacija simboli~ki da ja dostigne taa celina

(E@R, 1981: androginija).

Taka na primer vo mitovite i obredite vo ju`na Afrika,

androginijata kako motiv e dosta frekfentna kako vo mitskite pretstavi na

nivnite boèstva, taka i vo domenot na ritualnoto dejstvie. Na pr., spored

veruvawata koi se aktuelni vo plemeto Dogon, na sekoe dete pri ra|awe mu e

dadena biseksualna du{a za da se nadoknadi toa {to ne e androgin. Za vreme

na nivnoto rastewe, vo periodot na pubertetot nivnata nedominantna du{a

se odvojuva od nivnoto telo preku obrezuvaweto ili pak ekscizijata. No,

duri i po ovoj inicijaciski obred, navodno, ostanuva "senkata" od izgubenata

du{a. Vo ovaa smisla M. L. Rikets veli deka e te{ko da se pronajde nekoj

posoodveten i pojasen izraz na nivnata navodna nostalgija po androginata

celovitost (M. L. Ricketts, 1981:38). Interesen e faktot deka

paradigmati~nite momenti koi{to ja odreduvaat edna plemenska,

pubertetska inicijacija se ozna~eni so hirur{kite intervencii koi ve}e gi

poso~ivme: obrezuvawe i subincizija. Vo ovoj kontekst bi gi navele

najdisparantnite tolkuvawa na ovie dva obredni ~ina7, pri {to na{iot stav

6 H. Baumann, Das doppelte Geschlect, 1955. 7 Vo ovaa smisla, samo popatno bi gi navele tolkuvawata na @. Diran, koj vo svojata studija Antropolo{kite strukturi na imaginarnoto (1989) vakvata hirur{ka intervencija ja tolkuva vo smisla na "razdvojuvaweto na ma{koto od ènskoto". Analognoto gledi{te go zastapuva i M. Zahan. Potoa treba da se spomnat i tolkuvawata od strana na Betelhajm (1979), kako i na istaktaniot etnolog i psihoanaliti~ar Geza Rohajm, Héros phallique et

ostanuva dosleden na toa, deka preku ovie praktiki, neofitot stanuva na

izvesen na~in aseksualen, prenatalen, pretstavuvaj}i istovremeno

opredelen modalitet na bivstvuvawe simboli~no pretstaven kako

androginitet (Eliade, 1959:65; Vierne, 1987:27). Imaj}i gi vo predvid

spekulaciite dobieni od Elijade i Simon Vjern okolu mo`nata

"aseksulnost" i eventualnata implikacija na "androginijata", se navra}ame

na na{ite heroi/heroini koi, kako {to navedovme gi ~ivstvuvame

istovremeno "i kako ma{ko i ènsko", no i kako "nitu ma{ko, nitu ènsko".

I povtorno vo smisla na edno isklu~ivo fenomenolo{ko tolkuvawe na

inicijacijata, Elijade smeta deka vakvite obrasci vo pubertetskite

rituali, na izvesen simboli~en na~in go pretstavuvaat usmrtuvaweto na

neofitot, kako bi moèl potoa potorno da bide roden. Vo taa nasoka,

androginitetot na na{ite heroi go tolkuvame kako faza na nivnata

privremena smrt, po {to usleduva nivnoto povtorno ra|awe vo "vistinskiot

rod/pol".

Naveduvaj}i gi site ovie primeri ednostavno od pri~ina za

sogleduvawe na univerzalnata prisutnost na ovoj fenomen vo domenot na

mitsktoto i ritualno dejstvie, smetame deka iznesenite primeri od

makedonskata narodna literatura nadopolneti so momentite od obi~ajnata i

ritualna praktika vo Makedonija, na sli~en na~in go pretstavuvaat

kopneòt po nedovitlivata i nedofatlivata celovitost na ~ovekovoto

bitie, osobeno koga e vo pra{awe fazata na polovoto sozrevawe. Mnogu

zna~ajno za otkrivaweto na univerzalnata priroda na ovoj fenomen,

pretstavuvaat ve}e poso~enite primeri, koi {to Jirì Polivka gi naveduva

kako komparativna podloga na dvete prikazni od Verkovi}, okvalifikuvani

kako "metamorfoza na polot".

Sega povtorno }e se navratime na univerzalniot moment na

nazna~eniot transvestizam, koj go sre}avame vo inicijaciite niz koi

pominuvaat najpoznatite svetski heroi: dovolno e da se setime na Ahil i na

symboles maternels dans la mytholoqie australienne, (Roheim, 1970). Sepak, soglasuvaj}i se so S. Vjern, zaklu~uvame deka pra{aweto okolu smislata na vakvite praktiki spa|a vo edno od

negoviot prestoj na mominskiot ostrov, kade {to ìveel eden dolg period

me|u tie devojki, pa duri i samiot bil oble~en kako devojka, {to e vo sklad

so posebnite obi~ai na nekoi drevni pubertetski inicijacii (Eliade,

1959:237; T. H. Gaster, 1987, ER, vol.6:304).

Ahileeviot devetgodi{en prestoj na ostrovot Skir, kade {to ja

otkrivame inicijaciskata paradigma na transvestizmot rezimirano ni

svedo~i za slednoto: predanijata ni govorat za toa kako "im e pretskaàno

na Pelej i na Tetida deka Ahil }e go izgubi ìvotot pred Troja. [tom

zapo~naa prigotvuvawata za Trojanskata vojna, roditelite go pratija Ahil,

preoble~en vo ènsko zdolni{te, na dvorot kaj Likomed, kralot na ostrovot

Skir. Ovde Ahil, pod imeto Pira, minuva celi 9 godini vo druèwe so

kralskite }erki. Imeno, toj ovde prestojuval se' dodeka Odisej ne go

prona{ol, vpro~em, bez kogo ne moèla da bide osvoena Troja." (Apollodori,

Bibliotheca, III, 13, 8; Ovidius, Metamorphoses, XIII, 162 i natamu; Hygini, Fabulae,

96). (RGRM, 1979:72; Schönbeck, 1977:61-65 - EM, v. Achilleus).

Mitskiot ekvivalent na ovoj transvestizam, vo smisla na objasnuvawe

na inicijaciskite rituali vo Anti~ka Grcija ni go predo~uva i Burkert vo

negovata studija Greek Religion (1985). Toj ne' potsetuvaa na nekolku analogni

sceni na transvestizmot, koi se vo kontekst na pubertetskata inicijacija.

Tuka e na pr., prikaznata za devoj~eto koe naedna{ se pretvorilo vo eden

mo}en efeb. Ova scenario se javuva kako paralelizam na nazna~enata

epizoda od Ahileeviot ìvot, kade {to negovata vistinska ma{ka priroda

ni se otkriva vo momentot na istrelot na oru`jeto i glasot na trubata.

Istiot ovoj paralelizam go otkrivame vo prikaznata za Tezej koj,

pristignuvaj}i vo Atina, vo hramot na Apolon Delfiski, be{e ismejan kako

devoj~e se' do onoj moment koga ja soble~e svojata obleka i go frli

`rtveniot bik visoko vo nebo (Burkert, 1985:261).

Pokraj spomnatite sceni od pubertetskiot transvestizam, sogledan

pred se' vo anti~kiot svet, naiduvame i na zna~ajni sliki na androginite

su{testva vo nekoi Vavilonski tekstovi, kade {to moème da naideme na

najkontroverznite podra~ja na istraùvawe (Vierne, 1987:27).

t.n. "~ovek-èna". Potoa, na ostrovot Kos sve{tenikot na Herakle e

oble~en vo ènska obleka, a istiot ovoj svet transvestizam e potvrden i

pome|u severnoamerikanskite indijanci. Ponatamo{ni refleksii na

pojavata na transvestizmot sre}avame i vo prikaznata za Dionis, koj be{e

oble~en vo ènska obleka od strana na boìcata Rea (T. H. Gaster, 1987, ER.

vol.6:304). Androginite pretstavi na brojnite anti~ki junaci od tipot na

Zevs, Afrodita, Venera, Dionis i drugi, i vsu{nost voveduvaweto na

androginite boèstva i ritualnata androginija spored Mari Delkur ima za

cel zgolemuvawe na plodnosta. ârls Long (1963), vo svojata studija

posvetena na kosmogoniskite mitovi, smeta deka vo brojnite mitologii vo

koi na nasilen pat se razdvojuvaat neboto (tatko) i zemjata (majka), istite se

nao|aat na pragot od vistinskata androginija. Tie ni go pretstavuvaat

spojuvaweto na matrijarhalnite i patrijarhalnite kulturi.

Isto taka bi moèle da se osvrneme na mitologijata na

severnoisto~nite paleoazijati, kade {to kulturniot heroj, prapredok

Gavran isto taka se javuva i kako medijator pome|u ma{koto i ènskoto

(prevashodno vo negovite obidi da go smeni polot) (Meletinski, 1981:189).

***

Sepak, ne oddale~uvaj}i se premnogu od na{eto istraùvawe na

androginijata i transvestizmot kako inicijaciski fenomen, }e rezimirame

deka istata pojava prosledena vo makedonskite primeri pred se' dobiva

kvalifikativ na inicijacisko isku{enie, vo smisla na edno dragoceno

iskustvo koe mu ovozmoùva na herojot/heroinata da go zdobie svojot

sopstven integralen identitet, i so toa da stapi vo svetot na vozrasnite.

Ednostavno, moème da zaklu~ime, deka vo odredeni nekoi i kulturi, kako

{to toa go voop{ti Betelhajm, transvestizmot pretstavuva zadolìtelen

element vo pubertetskata inicijacija na mladite neofiti (v. Betelhajm,

1979).

4. ZAKLUÔK

Vo oblik na zaklu~ok, moème da konstatirame deka vo ramkite na

pubertetskata inicijacija, koja{to ja analiziravme pred se' od aspekt na

protagonistot od vol{ebnata prikazna, nazna~eniot premin od detstvo vo

svetot na vozrasnite be{e analiziran od prizma na antropologijata na

rodot. Go sogledavme tipi~noto ma{ko inicijacisko isku{enie, koe

proizleze od karakteristi~nite ma{ki prikazni (onie koi zboruvaat za

potragata, t.e. avanturata na herojot: AT 300, 301, 326, 551) i vo niv go

otkrivme tradicionalniot binaren blok: borba - pobeda, zada~a - re{enie,

potoa go analiziravme isto taka specifi~niot slu~aj na transformacijata

na herojot, analizirana preku varijantata na AT 554, kako i specifi~niot

slu~aj "Siljan {trkot", kade {to ja otkrivme simbiozata na avanturata i

transformacijata na herojot.

Vtoriot zna~aen moment vo ova na{e istraùvawe pretstavuva{e

analizata na tipi~no ènskata pubertetska inicijacija, koja vo ramkite na

edna ma{ki-dominantna kultura go dobiva svojot obrazec preku likot na

nevino progonetata heroina.

No, vo ramkite na vaka odredenite tipi~no ma{ki i tipi~no ènski

ulogi, vo nazna~eniot preod, kako delikatni ni se pojavija izvesni tipovi

prikazni, koi gi narekovme "slu~ai na me|a", i kade {to zapravo preku

fenomenot na androginijata i transvestizmot, kako specifi~na forma na

inicijacisko isku{enie gi analiziravme dadenite slu~ai (AT 514, 881, 883

A, 884B).

Vo oblik na zaklu~ok moème da go izneseme stavot koj se odnesuva na

toa deka bez ogled na tipot na isku{enieto, site analizirani heroi i

heroini uspe{no go ostvaruvaat svojot premin od neznaewe i nezrelost vo

duhovnoto doba na zrelosta, realiziraj}i go trokratnoto otkritie: ona koe

se odnesuva na svetoto, seksualnosta i kulturata.

IV

HEROJSKA INICIJACIJA

Definiraweto na t.n. "herojska inicijacija" be{e obusloveno od

herojskite ~inovi koi{to gi sproveduvaat golemite epski heroi. Smetame

deka glavnite inicijaciski ~inovi i isku{enija niz koi minuvaat epskite

heroi se fokusiraat na slednite momenti: posledovatelno odvivawe na

inicijaciskite borbi koi se rasporedeni vo krucijalnite momenti od

`ivotniot ciklus: ra|awe, detstvo, pubertet, svadba i smrt. Vtoriot moment

koj ja specificira vakvata inicijacija pretstavuvaat ~inovite na

otkrivawe ili zaposednuvawe na novi teritorii, gradovi, kuli, tvdrini,

mostovi i sl. koi se neposredno usloveni od nekoi prethodno pominati

isku{enija. Ova ne' naveduva na idejata za vospostavuvawe izvesni

reminiscencii so kultunite heroi. Kon popreciznoto odreduvawe na ovoj

vid "specijalna inicijacija" }e ni poslu`at i golemite dvoboi koi se

realiziraat pome|u svetcite i ~udovi{tata, so ~ija pobeda se ostvaruva

blagosostojbata vo celata zaednica. Navedenite momenti ne' vodat kon

definitivnoto odreduvawe na vakvata inicijacija kako "nadli~na", zatoa

{to vo nea gi sogleduvame implikaciite na makrokosmi~kiot uspeh, uspeh

koj se odnesuva na celiot socium od kade {to poteknuva izbraniot heroj, za

razlika od pubetetskata inicijacija (od vol{ebnite prikazni) vo koja

herojot go postignuva svojot mikrokosmi~ki, t.e. li~en uspeh.

Vo soglasnost so site vostanoveni tipovi inicijacija (pubertetska,

herojska i svadbena), i vo ovaa inicijacija go otkrivame simbolizmot na

smrtta i povtornoto ra|awe, izrazen preku poznatata tripartitnost na

inicijaciskite fazi.

272

Vo prviot del, koj e posveten na op{tite specifiki na herojskata

inicijacija, najprvin so pomo{ na etimolo{kite tolkuvawa }e se obideme

da ja otkrieme prirodata i potekloto na ovoj vid su{testva, za da potoa niz

prizma na raznite teoretski sogledbi ukaème na postoeweto na raznite

vidovi heroi i herojstva. Toa }e ne' naso~i kon definiraweto na tipi~no

epskata herojska inicijacija, koja {to }e bide sogledana vo vtoriot del

isklu~ivo vrz brojnite podvizi na najgolemite heroi od makedonskata epska

produkcija.

Ottamu, vo vtoriot del }e se zadrìme na slednite momenti: 1.

otkrivawe na biografskiot model na herojot Krali Marko, 2. otkrivawe na

tragite od kulturniot heroj izrazeni preku zaposednuvawe na novite

teritorii od strana na Krali Marko i borbata na svetcite protiv

~udovi{tata, vo smisla na podobruvawe na ìvotot na celata zaednica. 3.

Isto taka }e se osvrneme na specifi~nite heroi od internacionalen

karakter - deteto i ènata-junak.

I. Nekoi specifiki na herojskata inicijacija

1. Potekloto i prirodata na herojot

I den denes postojat opredeleni kolizii okolu vostanovuvaweto i

kone~noto definirawe na poimot "heroj", pred se' vo smisla na "koja

kategorija su{testva" pripa|a ovoj izraz, kako i vtoroto nere{livo

pra{awe koe se odnesuva na eventualnoto negovo etimolo{ko odgatnuvawe.

Istraùvawata na najuglednite teoreti~ari ni pruàat razni divergentni

podatoci okolu navedenite dva momenta. Isto taka vaèn problem pri

odreduvaweto na specifikite na herojot pretstavuva i multipliciraweto

na raznite vidovi heroi, t.e. herojstva.

Spored Meletinski herojot kako univerzalna kategorija na lica, koja

se javuva vo site mitologii, retko moè da bide oddelena terminolo{ki

tolku jasno kako {to e toa slu~ajot so gr~kata mitologija. Vo arhai~nite

mitologii, herojot e mnogu ~esto klasificiran zaedno so golemite pretci,

273

dodeka pak vo porazvienite mitologii se podrazbiraat legendarnite drevni

carevi ili pak slavnite vojskovodci, nosej}i pritoa istoriski imiwa

(1980:296-297).

Sovremenite etimolozi mu davaat razli~ni tolkuvawa na ovoj zbor

izdvojuvaj}i ja od edna strana funkcijata na za{titata, pokrovitelstvoto

(indoevropskiot koren *ser-, varijantata *swer-, *wer-, lat. servare "da se

~uva", "da se spasi"), dodeka pak od druga strana, etimolo{koto re{enie se

javuva na relacijata heros - Hera /$Hra/ (Taho-Godi, 1980:294).

Vo ovoj kontekst moème da go poso~ime istraùvaweto na Kazanski

(1989:54-58), koj vo trudot "K Ìtimologii teonima Gera"se zadrùva tokmu na

relacijata Hera, heros i Herakle, ukaùvaj}i go pritoa osnovnoto

sovpa|awe pome|u "Herakle" i "Jaroslav", {to mu dava pravo da zboruva za

izvesno indoevropsko poteklo na ovie teonimi (1989:56-58). Toj zaklu~uva

deka i.e. koren *Zor-/ Zor-, osven vo brojnite li~ni imiwa se javuva i vo

redica teonimi (na pr. Ârovit; lat. Gerovitus; slovenskoto boèstvo na

proletnoto plodorodie Ârilo, sr.rus. Ârila, belor. Ârìlo, srpskohrv.

Jarilo). Spored nego, od korenot *Zor-/ Zor-, se obrazuvaat vo osnova

imiwata na slovenskite ma{ki boèstva. Vo gr~kata tradicija istovremeno

so "herojot" se javuva i ma{koto boèstvo ¥rwV, koe e potvrdeno ve}e vo

mikenskite tekstovi: ti-ri-se-ro-e /tris-herohei/ - trojniot heroj (Kazanskij,

1989:56).

Vsu{nost, svesen za nevozmo`nosta da se izvede soodvetna

etimologija od samiot teonim, toj ja otvara mo`nosta kon re{avaweto na

ova pra{awe so pomo{ na sloènoto ime koe go nosi golemiot gr~ki heroj -

Herakle. Mikenskoto poteklo na Herakle ni dava mo`nost za slednoto

sogleduvawe: vnatre{nata forma na imeto ($HraklÚV - $Hra+klŒoV)

ostanuva jasna niz site natamo{ni vekovi, makar {to zna~eweto na

"slavniot Heroj" ili pak na "herojot koj stanuva slaven blagodarenie na

Hera" se oslonuva edinstveno na mitot koj zboruva za srxbata na Hera kon

Herakle. Zna~i, kako {to naveduva Kazanski, pred nas e u{te edna

voobi~aena anti~ka etimologizacija od tipot lucus a non lucendo (1989:55-56).

274

Dosta smela potkrepa vo tolkuvaweto na Kazanski pretstavuva i ve}e

spomnatata analogija pome|u Herakle i op{teslovenskoto li~no ime

Jaroslav. Brojot na primerite koi {to Kazanski gi naveduva e preobemen,

{to mu dozvoluva da ja oformi svojata teza za indoevropskite izvori na

dvete imiwa: Herakle i Jaroslav. I tokmu blagodarenie na ovie

paralelizmi, avtorot go vospostavuva i indoevropskoto poteklo na

teonimot Hera (1989:56-57).

Vo sklad so ve}e poso~enite sogleduvawa na Kazanski, okolu

etimolo{koto odreduvawe na herojot, i spomnatata relacija so Hera,

Herakle i op{toslovenskiot izraz Jaroslav, bi go navele i Toporov. Toj, vo

eden od svoite ponovi trudovi posveten na "trakiskiot kownik vo

balkanskata i indoevropska perspektiva" (1992:3-32), isto taka mu obrnuva

golemo vnimanie na istoriskoto poimawe na gr~kiot heros, spomnuvaj}i ja

vo toj kontekst i izlo`enata ideja na Kazanski (1992:18-20), so edno dosta

va`no ufrluvawe na temata na trakiskiot ¥rwV, vo kontekst na t.n.

"osnoven" mit. Inaku, navedeniot "osnoven" mit ni zboruva za borbata na

Gromovnikot i protivnikot, koj e naj~esto htonsko ~udovi{te (1992:20).

Podetaqno na ovoj segment }e se navratime vo delot posveten na "Svetecot

koj ja ubiva lamjata - paradigma na kulturniot heroj".

***

Vo gr~kata mitologija, pod heroj se podrazbira sin ili potomok na

bo`estvo i smrten ~ovek. Vo Homerovata Ilijada, so ovoj kvalifikativ se

imenuvani golemite borci, dodeka vo Odiseja, pod ovoj poim e imenuvan

blagorodniot ~ovek koj ima slavni pretci.

Istorijata na gr~kiot heroj se odnesuva na t.n. klasi~en, ili

olimpiski period na gr~kata mitologija (II milenium p.n.e.), koj e inaku

povrzan so vtemeluvaweto na patrijarhatot i rascutot na mikenskata Grcija.

Olimpiskite bogovi vo borbata so doolimpiskiot svet na ~udovi{nite

pora|awa na zemjata-majka Gea, sozdavaat pokolenija nare~eni heroi, kako

rezultat na nivnata bra~na vrska so smrtnicite.

275

Ponekoga{, herojot ne go poznava svojot tatko, vospituvan e samo od

negovata majka i trgnuva vo nekakva potraga koja naj~esto dobiva karakter

na podvig, kako na pr. vo slu~ajot na Tezej.

Obi~no herojot poseduva neograni~ena sila i nad~ove~ki mo`nosti,

me|utoa sepak toj e li{en od besmrtnosta, koja ostanuva isklu~ivo

privilegija na boèstvata. Za toa najdobro ni svedo~at mitovite vo koi

bogovite se obiduvaat da go napravat herojot besmrten, {to za àl zavr{uva

so neuspeh. Vo na{iot trud ve}e gi poso~ivme analognite sudbini na decata

Ahil i Demofont. Ednostavno, i vo obata slu~aja vo boèstveniot obid da se

napravi deteto besmrtno, se vme{uva glupavosta i ograni~enosta na

smrtniot, obi~en ~ovek, vo klu~niot ~as na "obesmrtuvaweto". Vo taa

smisla postavuvame odredena analogija pome|u Tetida i Demetra, kako i

srodnost - vo slu~ajot pome|u Pelej (tatkoto na Ahil) i Metanira (majkata

na Demofont).

Dosta ume{na psiholo{ka prezentacija na gr~kiot heroj ni dava Taho-

Godi, potsetuvaj}i ne' na dramati~niot karakter na li~nosta na herojot, vo

smisla na toa {to celiot negov ìvot ne e dovolen za da se otelotvori

boèstveniot karakter (1980:295).

Osven toa, ne smeeme da go zaobikolime razdvojuvaweto na raniot i

docniot heroizam, vo ramkite na gr~kata mitologija. Pod prviot tip

herojstvo ja podrazbirame paradigmata na borbata i uni{tuvaweto na

~udovi{teto (borbata na Persej so Gerion; Belerofont so himera; potoa

cela niza podvizi {to gi prezema Herakle; borbata na Zevs so Tifon itn).

Vtoriot, t.e. docniot heroizam e povrzan so intelektualizacijata na

herojot, so negovite kulturni funkcii (~ija{to paradigma sre}avame vo

likot na iskusniot majstor Dedal). Vo kategorijata "heroi" se vbrojuvaat i

muzi~arite i peja~ite od tipot na Orfej, potoa prorocite (Tiresij,

Kalhant, Trofonie), odgatnuva~i na zagatkata (Edip), zakonodavcite (Tezej)

itn. No, ona {to e mo{ne zna~ajno, {to go uo~uvaat site avtori koi se

zanimavaat so fenomenot na herojot i herojstvoto, go zabeleùva i

minucioznata i prodlabo~ena Taho-Godi. Imeno, bez ogled na karakterot na

276

heroizmot, podvizite na heroite sekoga{ se sproveduvaat so pomo{ na

boèstveniot roditel (Zevs, Apolon, Posejdon), ili pak so pomo{ na nekoj

bog ~ija funkcija e sli~na na onaa na herojot (mudrata Atena mu pomaga na

umniot Odisej). Razvitokot na heroizmot i samostojnosta na herojot se

sveduvaat na negovoto protivstavuvawe na bogovite, na negovata drskost i

prestapite, koi se nagomiluvaat vo pokolenijata na herojskite dinastii, koi

vodat kon pogibijata, propasta na herojot (Taho-Godi, 1980:295-96).

Vo po~etokot na prviot milenium p.n.e. golema aktuelnost dobiva

kultot kon umrenite heroi, koi se inaku sosem nepoznati od aspekt na

homerovskite poemi, no zatoa se mnogu poznati vo ramkite na mikenskite

pogrebni ceremonijali. Vo kultot na herojot e odrazena idejata za

boèstvenata nagrada po smrtta, vera vo prodolùvaweto na za{titata na

herojot i pokrovitelstvo na negovite lu|e (Taho-Godi, 1980:295).

Koga sme vo potraga po etimolo{koto odgatnuvawe na ovoj poim, ne e

lo{o da se osvrneme na negoviot sinonimen izraz, koj e specifi~en za

ju`noslovenskoto jazi~no podra~je - junak. Imeno, kako {to ne' upatuva

Petar Skok (1971:785-786), izrazot junak poteknuva od latinskiot izraz

"juvenis" vo zna~ewe na mlad junak, t.e. heroj, {to vo potpolnost

korespondira so na{ata tema. Ovaa kovanica poteknuva od seslovenskata i

praslovenska pridavka junq , {to zna~i mlad, od kade {to pak Skok ne' vra}a

na indoevropskiot koren *ieu- koj isto taka upatuva na nazna~enite momenti:

mlad, mlado mom~e. Isto taka bi se navratile i na RMJ, kade {to e izrazot

objasnet so sintagmata "hrabar ~ovek".

Vo smisla na ukaùvawe na etimolo{koto poteklo na poimot "heros -

heroj", poèlno e da se navratime na istraùvawata na P. Hr. Ilievski, koj

go izveduva od mikenskiot troen heroj ti-ri-se-ro-e /tris-herohei/, (1991:47-53). Toj

ukaùva na vrskata pome|u mikenskite li~ni imiwa i homerskite herojski

imiwa, istaknuvaj}i ja va`nosta na mikenskata civilizacija koja vo

"Temniot vek" posluìla kako osnova i inspiracija za gr~kata mitologija i

epska poezija. Vo tekot na na{ata analiza, }e vidime deka ovoj avtor

vospostavuva interesna analogija pome|u navedeniot istoriski moment od

277

mikenskata civilizacija i istorijata na ju`noslovenskite narodi, za vreme

na turskata dominacija, koga epskata poezija e vo svojot najgolem podem.

Inaku, bi morale da navedeme deka vo Homerovata Ilijada herojot

ozna~uval borec, koj ìvee i umira, baraj}i ja svojata ~est i slava, so {to se

~uvstvuva edno bitno otklonuvawe od tradicionalnoto poimawe na "kultot

na herojot", kogo vidovme deka go ozna~uvale kako kult kon pokojnikot. Za

vreme na ìvotot toj se istaknuval so osobeni kvaliteti vo korist na

negovata zaednica. Vakvoto sfa}awe gi odreduva heroite - pokojnici kako

mo}ni - silni i dejstvitelnii i po nivnata smrt. Nazna~enata nocija ne'

upatuva na nivnata besmrtnost. Spomnatiot kvalifikativ na "herojot" go

sre}avame vo slu~ajot na Agamemnon vo Eshilovite @rtvoprinesuva~i,

kako i vo Sofokleoviot Edip na Kolon, dodeka pak Homerovite junaci ni se

predo~uvaat kako smrtni heroi (v. Schein, 1989:59-61). Moèbi na eden

spekulativen plan interesna simbioza na besmrtnen i smrten heroj

sogleduvame vo epskite tvorbi za Krali Marko. ]e zabeleìme edna

interesna pojava: besmrtnosta na Krali Marko e isklu~ivo prikaàna vo

predanijata, dodeka vo epskite pesni ne e zabeleàn nitu eden vakov primer.

Narednata mo`nost vo odgatnuvaweto na misterioznata etimologija

na gr~kiot heros, bi pretstavuvalo istraùvaweto na V. Pot{er (W.

Pötscher, Hera und Heros, 1961), spored kogo etimolo{ki herosot e vo vrska so

zborot ¬rh, "godi{no vreme", obrnuvaj}i vnimanie na slednata analognost vo

odnos na izvorniot heros. Moèbi e to~no gledi{teto deka izvorniot heros

bil "sezonski" vo smisla na negovoto minuvawe niz ciklusot na godi{nite

vremiwa, so {to se realizira nocijata na negovata besmrtnost - sogledana

isklu~ivo preku regeneracijata, t.e. povtornoto javuvawe. Sepak, navra}aj}i

im se na Homerovite junaci, Set [ejn smelo ne' potse}a deka kaj Homer, hore

zna~i "prolet", pa ottamu, toj go izveduva zaklu~okot (mo`bi presmel i

proizvolen) deka homeroviot heroj e sezonski, koj doa|a do vrvot na svojata

mo} kako cve}eto vo prolet. Spored nego, rastitelnata metaforika ja

izrazuva pretstavata na Ilijada za herojot kako smrtnik, koj se bori i umira

bez nikakva nagrada vo zadgrobniot ìvot, osven slavata koja e opeana vo

278

epskata pesna (Schein, 1989:82-83). Ovaa zabele{ka ja ~uvstvuvame kaj

brojnite heroi od na{ata epska produkcija.

Najgolem broj dokazi za ova na{e pra{awe dobivame od anti~kata

kultura. Na primer, vo pi{anite anti~ki izvori, zborot heros mnogu ~esto

se koristi vo smisla na "junak". Spored Pirson (Pearson, 1913, ERE), ova ime

im se dava na onie pokojnici, od koi {to se bara za{tita, pomo{ i

naklonost. Vo svoite istraùvawa Fukar i Rode gi smetaat herosite kako

stari bogovi koi se li{eni od nivnoto dostoinstvo. Me|utoa, Hejdon

pravilno go definira herosot kako du{a na pokojnikot, koj ìveel kako

smrtnik me|u smrtnite lu|e i koj umrel onaka kako {to mu odredila

sudbinata, vleguvaj}i potoa me|u htonskite bitija (v. B. Gavela, 1953:99-109).

Vo prodolènieto na svoeto istraùvawe posveteno na anti~kiot kult na

herosot, Gavela go istaknuva tvrdeweto koe podocna }e mu pomogne da go

dooformi svojot stav a propo ova pra{awe. Zna~i, podatocite od anti~kite

pisateli pokaàa deka kultot na herosot e vrzan za veruvaweto vo

zagrobniot ìvot. Spored postarite religiozni koncepcii na prostiot

narod sekoj pokojnik stanuval heros. Vo sklad so vakvata koncepcija i

Gavela go iznesuva svojot zaklu~ok deka anti~kiot "kult na herosot", kogo go

poistovetuva so kultot na pokojnikot, go smeta kako nasledstvo na

preistoriskata zaednica (Gavela, 1953:104-109). So ova negovo gledi{te, toj

se oddale~uva od tvrdeweto na Pikar deka istoto poteknuva od mikenskiot

period (Gavela, 1953:108).

Poèlno bi bilo, samo rezimirano da dademe osvrt na ova pra{awe,

koe ve}e Elijade go razmotruva vo negovoto poglavje posveteno na "gr~kite

heroi". Ve}e Pindar prave{e razlika pome|u tri kategorii na ìvite

bitija: bogovi, heroi i lu|e (Olimpiski epinikii, 2, 1). Kategorijata na

heroite, kako {to gledame postavuva zna~ajni problemi vo smisla na

slednoto: kakvo e potekloto i ontolo{kata struktura na gr~kite heroi, i vo

koja mera moàt da se sporeduvaat so drugite vrsti koi posreduvaat pome|u

bogovite i lu|eto? Osven toa, za nas e mnogu zna~ajna relacijata pome|u

poimaweto na "gr~kiot heroj" i na{iot epski heroj, vo smisla na negovoto

279

definirawe. Zatoa {to, vo najgolem broj slu~ai, glaven orientir pri

definiraweto i okvalifikuvaweto na ju`noslovenskiot epski heroj

pretstavuvaat tokmu gr~kite epski heroi.

Pratej}i go veruvaweto vo pretcite, E. Rode smeta deka heroite se, od

edna strana "tesno povrzani so htonskite bogovi, a od druga strana, so

preminatite, umrenite lu|e. Vsu{nost, tie samo pretstavuvaat duhovi na

umrenite koi prestojuvaat vo vnatre{nosta na zemjata, i tamu ìveat ve~no,

kako i bogovite, na koi im se sli~ni spored mo}ite" (Rode, 1991:96-126).

Moèbi e zna~ajno da se navede i negovoto gledi{te deka idejata za heroite

ne e nastanata od poetskite sliki i prikazni, tuku od ostatokot na edno

staro, predhomerovsko veruvawe, koe e so~uvano vo oblik na eden lokalen

kult (Rode, 1991:103).

Vo kontekst na Rodeovoto sfa}awe na herojot i herojstvoto, a {to e

vo najtesna vrska so na{ata tema - "poimawe na herojot vo epskata narodna

produkcija", treba da go poso~ime negoviot stav deka kako heroi bile

po~ituvani re~isi site likovi od legendite i juna~kata poezija (1991:110).

No, Nasproti Rodeovoto tolkuvawe, se javuva H. Uzener (H. Usener so deloto

Götternamen, 1896), kade {to go podrùva boèstvenoto poteklo na heroite:

isto kako i demonite, heroite poteknuvaat od "momentalnite" ili

"posebni" boèstva (Sondergötter), t.e. od boèstvenite bitija koi imaat

posebni funkcii (Elijade, I,1991:241).

Za ova na{e istraùvawe e osobeno va`na pojavata na L. R. Fernel,

koj vo 1921 godina predloì edna kompromisna teorija koja se' u{te uìva

odreden ugled. Spored ovoj avtor, site heroi nemaat isto poteklo; toj

razlikuva 7 kategorii, pri {to se za nas osobeno zna~ajni: 1. heroi od

boènsko ili obredno poteklo (kade {to go svrstuvame "svetecot koj se

bori so ~udovi{teto");

2. li~nosti koi navistina ìveele (voini, borci ili sve{tenici) - ciklusot

na Krali Marko.

280

3. heroi koi se izmisleni od poeti ili u~eni - (ovaa kategorija bi ja

pro{irile vo slednata nasoka: heroi koi se izmisleni od narodot, kade{to

go svrstuvame deteto-junak1 (Elijade, 1991:241).

Vo obidot da go definirame herojot /naj~esto vrz paradigmata na

gr~kiot heroj, a poretko vrz paradigmata na heroite od svetskite epopei/ ne

bi smeele da go zapostavime istraùvaweto na A. Brelih, koj moèbi

najblisku do na{eto sfa}awe, gi korelira dvete nocii: herojstvo i

inicijacija. Vo svojata kniga Gli eroi greci (1958), Brelih ni ja opi{uva

morfolo{kata struktura na heroite: toa se lica ~ija smrt ima posebna

veli~ina i koi se tesno povrzani so borbite, agonistikata, mantikata i

medicinata, pubertetskata inicijacija i misteriite; tie gi zasnovuvaat

gradovite i nivniot kult e pred se' od gra|anski karakter; tie se pretci na

grupite na krvnite srodnici i "prototipski pretstavnici" na nekoi

osnovni ~ove~ki dejnosti. Osven toa, heroite poseduvaat posebni, duri i

~udovi{ni osobenosti, a isto taka i ekscentri~no odnesuvawe, {to ja oddava

nivnata nad~ove~ka priroda (A. Brelich,1958:313; Elijade, 1991, I, :241-242).

Vo ovoj kontekst bi go navele i stavot na Elijade, spored kogo site

gr~ki heroi go delat egzistencijalniot modalitet sui generis (nad~ove~ki, no

nikoga{ boèstven), i deka nivnite potfati se vrzani za prvobitnata epoha,

tokmu onaa koja sledi po kosmogonijata i Zevsoviot triumf (1991, I:242).

Sega bi go navele i produhovenoto sogleduvawe na M. Pavlovi},

spored kogo dale~noto poteklo na herojot se nao|a vo dionisiskoto bitie.

Junakot, toa e Dionis koj uspeal da se ottrgne od majkata i od ciklusot koj e

diktiran od nejzinata ìvotna sila (Pavlovi}, 1987:109).

Spored Pavlovi}, postojat pove}e tipovi na juna{tvo i junaci, koi vo

eden istoriski ciklus naj~esto se javuvaat po sledniot redosled: 1. koj e

posilen (gi `rtvuva drugite). Ovaa paradigma ja sre}avame vo Stariot zavet

(David i Golijat), potoa vo Hesiodovata Teogonija, kade {to naiduvame na

uni{tuvawe na prethodnite generacii bogovi; isto taka paradigmati~en

1 Sepak, postojat i takvi avtori (A. Gavrilovi} i E. K. Teodorov) koi vo decata junaci gledaat epsko oblikuvawe na realni istoriski li~nosti (v. Petrovski, 1992:81).

281

primer na ovoj tip juna{tvo pretstavuva i postarata Eda, kade {to se

sre}ava uni{tuvaweto na divovite; vo Ilijada toa e slu~ajot so Ahil i

Ajaks, dodeka pak na nivoto na narodnata poezija na balkanskite Sloveni,

ova juna{tvo se realizira preku likot na Jovan i divskiot stare{ina. 2.

Onoj koj e poplemenit - se `rtvuva sebesi. (pr. Pesna za Rolan, Kralot

Artur; Kosovskiot ciklus na srpskata narodna poezija, Ilijada (vo

relacijata: Hektor - Patroklo); Epot za Nibelunzite (Zigfrid). i sl. 3. onoj

koj{to e popameten gi nadìvuva ostanatite (Odisej, Kalevala, Krali

Marko, Jov, kako i pogolemiot broj od ajdu~kite pesni) (Pavlovi}, 1987:111-

112).

Razmotruvaj}i gi razli~nite aspekti, t.e. teoretski modaliteti okolu

ovoj fenomen, isto taka bi se osvrnale i na stavovite koi gi izloùva

Teodor Gaster. Vo svoeto soèto, no iscrpno obrazlagawe na fenomenot na

"herojot", ovoj avtor vsu{nost ne' voveduva vo najdlabinskite i

najsu{testvenite herojski podvizi i sudbini na golemite heroi od svetskata

kultura. Tuka se spomnuvawata na Gilgame{, Herakle, Persej, Demofont,

potoa Beovulf, Vejnemejnen, Ilmarinen i sl., (ER, 1987:302-305), za da na

kraj od svoeto izlagawe dojde do dene{nite "sovremeni - no neistoriski,

fikcionalni" heroi, koi gi sre}avame vo amerikanskite komi~ni stripovi

i crtani filmovi - Betmen i Supermen (Gaster, 1987; ER:305).

Kako prilog kon ova na{e istraùvawe bi go navele konceptot na

Violet Moren, koja, zadrùvaj}i se na prostorot na anti~ka Grcija,

razlikuva tri tipa na heroi: epski, tragi~en i dramski. Zadrùvaj}i go

na{eto vnimanie isklu~ivo na opisot na epskiot heroj, go naveduvame

nejzinoto mislewe: "Sekoj od navedenite tipovi heroi moè da bide

interpretiran kako edna imaginarna faza vo koja ~ovekot ja prezentira

svojata sopstvena sostojba: epopejata pretstavuva vreme vo koe pobedata

mora da prevagne vo odnos na nadvore{nosta. Epskiot heroj stanuva simbol

na edna gigantska borba na ~ovekot protiv prirodata videna niz tragite na

sudbinata" (Morin, EU, 1992:373).

282

***

Razgrani~uvaweto na tipovite heroi i herojstva ni e osobeno

zna~ajno, pred se' od pri~ina {to vo folklornoto tvore{tvo, moraat da se

razgrani~at dvete osnovni kategorii: herojot od vol{ebnite prikazni, kogo

go okvalifikuvavme kako neofit koj minuva niz svojata pubertetska

iniiajcija i epskiot heroj - kade {to ja otkrivame paradigmata na herojskata

inicijacija.

Vo ovoj kontekst bi navele nekolku zna~ajni istraùva~i na

fenomenot na herojot, vo smisla na definirawe na nivnata pretstava za

ovaa kategorija na su{testva, no isklu~ivo vo domenot na narodnata

knièvnost. Fon Han vo modelot na herojot otkriva edna unificirana

biografija koja varira i se adaptira vo zavisnost od tradicionalnata

narativna formula. Oto Rank ja sogleduva paradigmata na herojot kako

edinstvo na ~ovekovata psihologija. Lord Raglan go definira i sogleduva

ovoj model pred se' kako edinstvo, spoj na psevdoistorijata i ritualot,

dodeka pak Kembeloviot model za herojot e izgraden i definiran kako

edinstvo na originalnata mitolo{ka i psiholo{ka formula, koja se razviva

vo sklad so kulturnite razvivawa i promeni (Taylor, 1964:119-120). Ona {to

bi moèle da prifatime od Kembelovoto poimawe na herojot i herojstvoto,

koi gi voobli~uva vo idejata za "monomitot", e vsu{nost sogleduvaweto so

koe otide eden ~ekor ponapred od prethodnicite fon Han i Rank. Toa e

otkrivaweto na istoriskiot razvoj vo verziite na edinstveniot monomit.

Vo knigata na poznatiot Jungov sledbenik [. Boduen Triumfot na

junakot. Psihoanaliti~ka rasprava za mitot za junacite vo golemite

epopei2, raznite epski spomenici (Gilgame{, Ilijada, Ramajana) se smetaat

kako varijanti na eden ist mit za junacite, koj se zasnovuva na kompleksot na

smrtta i povtornoto ra|awe i motivot na dvojnikot, zamenikot i sl., koi se

povrzani so niv. Herojskata borba isto taka se tolkuva kako eden od

simbolite "na povtornoto ra|awe" (Meletinski, 1981:69-70).

2 Ch. Baudouin, Le triomphe du héros, Paris, 1952.

283

Na{ite sogleduvawa, shodno na ve}e uka`anite fenomenolo{ki

modaliteti, kako i na univerzalno prifatenata tripartitnost na

inicijacijata, sosema korespondiraat so spomnatite pogledi od strana na

[. Boduen. Ednostavno, vo paradigmati~niot obrazec na epskiot heroj ~ij

inicijaciski kvalifikativ e sogledan preku borbite i isku{enijata so

protivnikot, go sogleduvame fenomenot na smrtta i povtornoto ra|awe, koe

vodi kon sozdavawe u{te pogolem heroj.

Bez ogled na koliziite okolu otkrivaweto na etimologijata,

prirodata i su{tinata na "herojot", za ova na{e pra{awe e dosta zna~ajna

procenkata koja {to vo vovednite eksplikacii na "Mikenskiot troen

heroj" ja dava prof. Ilievski: zna~i, eden od mnogubrojnite termini,

nasledeni od antikata vo slovenskite i vo site evropski jazici e zborot

heroj. Vo zavisnost od stepenot na razvojot na ~ove~kata svest niz vekovite

zna~eweto na ovoj zbor bilo razli~no. Edno, me|utoa e zaedni~ko za site

vremiwa. Vo site op{testveni sredini na bilo koj stepen od

intelektualnoto nivo, od sekoga{ lu|eto kon heroite se odnesuvale so

osobena, dlaboka po~it, nezavisno od toa kako bila taa izrazuvana

(Ilievski, 1991:47).

Ili, kako {to smeta Teodor Gaster, karakterizacijata na eden heroj

varira vo zavisnost od razli~niot stepen na ~ovekovite vrednosti i ideali

vo sekoja poedine~na epoha3. Vo srednovekovniot svet, na pr. kako {to e toa

egzemplificirano vo poemite na francuskiot trouvère4, glavnite

karakteristiki na herojot bea kurtoaznosta i vite{tvoto. Po primerot na

Arturijanskite legendi, toj pretstavuva obrazec na hristijanskiot kvalitet

(Gaster, 1987:304). Vo kontekst na spomnatoto gledi{te na Gaster, povtorno

se navra}ame na Kembel, ~ie gledi{te mo`e da go dopolni odgovorot na

kompleksniot poim kako {to e herojot i herojstvoto: herojskiot ~in denes,

3 Vsu{nost, na ova ramni{te se fokusira i Kembelovata koncepcija za "transformacijata na herojot". Transformaciite na herojot go trasiraat patot na legendarnata istorija na ~ovekovata rasa niz nejzinite tipi~ni stadiumi. Herojot stapuva na scena vo najraznovidni formi, vo sklad so izmenetite potrebi na rasata (1968:315-364). 4Severnofrancuski poet i peja~ vo sredniot vek.

284

ne e isto {to i vo vremeto na Galilej. Sovremeniot herojski ~in denes

pretstavuva obid - povtorno da se iznese na svetlosta na denot izgubenata

Atlantida na koordiniranata du{a.

2. Epskata herojska inicijacija

So ukaùvaweto na faktot deka inicijacijata go pretstavuva

osnovniot model pred se' vo vol{ebnite prikazni, no i vo epskite tvorbi5,

bi sakale da ja vostanovime su{tinskata razlika pome|u niv. Pred se', za

herojot od vol{ebnata prikazna (koj minuva niz pubertetskata inicijacija),

e karakteristi~no toa {to go postignuva doma{niot, t.e. mikrokosmi~ki

triumf, dodeka pak mitskiot heroj, spored Kembel, a nie bi dodale i epskiot

- go doìvuva istorisko-svetskiot, t.e. makrokosmi~ki triumf (v. Campbell,

1968:37-38). Dodeka herojot od vol{ebnata prikazna, (najmaloto i

otfrlenoto dete) koe stanuva gospodar na ekstraordinarnite mo}i - uspeva

da go pobedi negoviot li~en ugnetuva~, dotoga{, vtoriot - t.e. epskiot heroj

vra}aj}i se od svojata avantura donesuva so sebe sredstva koi se odnesuvaat

na obnovata, ili blagosostojbata na negovata zaednica vo celost.6

Sledej}i gi dostignuvawata na Jung i Kembel, se sloùvame so stavot

deka heroizmot moè da se odigra kako vo prvata, taka i vo vtorata polovina

od ìvotot, {to kako nocija isto taka ni sluì za razgrani~uvawe na dvata

prototipa heroizmi. Vsu{nost, preku ukaùvaweto na vakvite

5 Sintagmata "epski tvorbi" koja ja koristime isklu~ivo vo kontekst na ozna~uvawe na epskata herojska iicijacija, nikako ne ja ograni~uvame na epskite /juna~ki/ pesni, koi se, inaku prioritetni. Vsu{nost, kako {to e toa ve}e dosta dobro vostanoveno vo folkloristikata, obrazecot na epskata sodrìna go sre}avame vo odredeni pesni od obredno-kalendarskiot ciklus. Isto taka zna~aen del pretstavuvaat oblicite od narativniot folklor, pred se' shodnite predanija, legendi, kako i transformiranite epski pesni koi dobile oblik na vol{ebni prikazni. Vo na{ata folkloristika vakvite tvorbi obi~no se narekuvaat preraskaàni epski pesni, ili pak vol{ebni prikazni so epska sodrìna. Vo ovoj narativen oblik osven epskata sodrìna, naj~esto i stihovnata forma /na pr. deseterecot/ ukaùvaat na poso~eniot fakt - deka stanuva zbor za epska narodna pesna. Inaku, na fenomenot na preodnite oblici, pogolemo vnimanie mu posvetivme vo oddelot "Inicijacija i vol{ebna prikazna". 6 Vo vrska so ovaa na{a koncepcija, poèlno e da se vidi Kembelovata, ve}e poso~ena distinkcija pome|u mitskiot heroj i onoj od vol{ebnata prikazna (Campbell, 1968:38).

285

determinanti, go dobivame psiholo{koto zna~ewe na heroizmot. I na eden

vakov na~in, vo herojskata inicijacija, ovaa vremenska determiniranost ne e

odlu~uva~ka. Ili u{te poprecizno, dodeka na{ite protagonisti od

vol{ebnite prikazni, koi minuvaat niz svojata mlade{ka (= pubertetska,

t.e. adolescentna) inicijacija, svoite isku{enija gi preìvuvaat tokmu vo

prvata polovina od nivniot ìvot, heroite od epskite tvorbi se skloni da

vr{at razni herojski podvizi za vreme na celiot svoj ìvot. Pred se' tuka

gi imame impozantnite deca-junaci, potoa mladite i silni voini, heroi,

borci, isklu~itelniot slu~aj na transvestitnite heroi izrazeni preku

nocijata "devojka-borec"; mudrite svetci - kaj koi dlaboko se ~ustvuva

vtorata polovina od nivniot `vot, kako i herojskite podvizi na poznatite

junaci od tipot na Krali Marko, kade{to go prepoznavame biografskiot

model na herojot. Vo posledniot poso~en tip, slu~ajot na biografskiot

model gi prepoznavame herojskite podvizi koi se odvivaat vo najkriti~nite

preodni momenti od ìvotniot ciklus: ra|awe, detstvo, pubertet, brak,

smrt.

Zna~i, edno od osnovnite obele`ja na ju`noslovenskata herojska

inicijacija, e predo~eniot stav deka podvizite se odigruvaat za vreme na

celiot ìvot. Vo ovaa smisla, ~uvstvuvame edno su{tinsko nesoglasuvawe so

stavot na Brelih, spored kogo "gr~kiot heroj" e isklu~ivo povrzan so

pubertetskata inicijacija.

Vo smisla na iznesenite stavovi, nazna~enata "herojska inicijacija"

moème slobodno da ja uvrstime vo t.n. specijalni inicijacii "initiations

particulaires", koja ne e zadolìtelna za site ~lenovi, kakov {to e slu~ajot so

pubertetskata, tuku se odnesuva samo na onie poedinci koi se spremni da ja

podnesat, i vo toj slu~aj istite moàt da imaat cela serija posledovatelni

herojski podvizi, okvalifikuvani kako herojska inicijacija.

Na{ata distinkcija vopspostavena pome|u nocijata na herojot od

vol{ebnata prikazna i epskiot heroj (sogledana isklu~ivo blagodarenie na

nivnata inicijacija), ja nadovrzuvame so karakteristi~niot moment vo

epskata produkcija, a toa e otkrivawe na epskata biografija na herojot.

286

Vo ovoj kontekst bi navele nekolku zna~ajni folkloristi koi mu se

posvetija na ovoj fenomen vo folklorot. Pred se' bi go spomnale

istraùvaweto na Ar~er Tejlor "The Biographical Pattern in Traditional

Narrative" (1964:114-129), kade {to avtorot pokraj svoite koncepcii, isto

taka diskutira i okolu teoriite na fon Han, Alfred Nut, Oto Rank, Xozef

Kembel i Prop. Osven Tejlor, nedvosmisleno morame da go spomneme i Jan de

Fris, koj vo negovata studija posvetena na herojskite pesni, predanija i

legendi (1959b; osobeno vo 11 i 12 poglavje) go opi{uva modelot na herojot

po~nuvaj}i od negovoto ra|awe pa se' do negovata smrt. Toj go istaknuva

stavot deka herojskite prikazni, koi spored nego pretstavuvaat storii za

obi~ni smrtnici, vsu{nost vodat poteklo od mitovite, koi se odnesuvaat na

bogovite. Vo sklad so negovata koncepcija toj zaklu~uva deka herojskite

~inovi zra~at so onoj ist stravopo~it koj go ~uvstvuvame kaj bogovite. Vo

kontekst na ovie de Frisovi sogledbi, bi go navele negovoto odlu~no

razgrani~uvawe pome|u herojskata i vol{ebnata prikazna. Glavnata razlika

e sodràna vo faktot {to vol{ebnite elementi ja igraat glavnata uloga vo

vol{ebnite prikazni, dodeka pak vo herojskite istite se svedeni na

minimum, kako i vtoriot zna~aen razgrani~uva~ki moment koj se odnesuva na

zavr{etokot na dvata oblika na tvore{tvo. Vol{ebnite prikazni

zavr{uvaat so dobro vostanoveniot hepi end, dodeka pak herojskite prikazni

zavr{uvaat tragi~no (v. Holbek, 1987:330).

Isto taka treba da se navratime na kriti~kite pogledi na herojstvoto

protolkuvano od strana na X. Kembel. Spored ovoj avtor, "herojstvoto"

dobiva pred se' psiholo{ki i metafizi~ki karakter. Naso~uvaj}i go svoeto

istraùvawe na patuvaweto na herojot vo drugiot svet, za da uspee da go

dobie ona {to }e ja izmeni idninata na negovata zaednica, Kembel vsu{nost

se dobliùva do idejata za mitot za kulturniot heroj (Campbell, 1968).

Eden opstoen pregled na fenomenot nare~en "heroj" dava i Ben

Holbek, spomnuvaj}i gi ve}e nazna~enite sogleduvawa na fon Han, Nut,

Rank, Raglan, Kembel, de Fris, A. Tejlor i Dandes. Sepak, (sosem opravdano

od prizma na negovata studija Interpretation of Fairy Tales), Holbek go fokusira

287

svoeto izlagawe na skazo~niot heroj, sogledan isklu~ivo preku Propoviot

koncept, kako i preku kritikata na istiot (1987: 328-389).

Pri ukaùvaweto na osnovnite specifiki na epskata herojska

inicijacija ne bi smeele da gi propu{time stavovite na M. Pavlovi} spored

kogo vistinskiot epski heroj nema karakteristiki, tuku atributi. I pesnite

gi vospostavuvaat tie negovi atributi, naj~esto sekoj atribut posebno. Ovoj

istraùva~ ume{no zaklu~uva deka pome|u razli~nite atributi ne postoi

nikakva psiholo{ka uslovenost. Ednostavno, tie se prisutni samo za da go

zgolemat stepenot na juna{tvoto, isto kako {to i boèstvenite atributi,

koi se vneseni preku teologijata sluàt da go zgolemat stepenot na

boèstvenosta na boga. Analogno na toa, pogolem junak e onoj koj poseduva

pogolem broj na juna~ki atributi. Vo taa smisla, Krali Marko pretstavuva

odli~en primer na junak za ~ii atributi ni peat i govorat negovite pesni.

Vo toj kontekst, pak, Pavlovi} go naveduva i Strahini} Ban, koj spored nego

pretstavuva izvonreden primer za toa kako se formira eden psiholo{ki

junak koj moè da ima svoj lik (Pavlovi}, 1987:113).

Na eden spekulativen plan, kako {to ve}e spomnavme, herojot spored

M. Pavlovi} e potomok na bogot Dionis, pretstavuvaj}i go na toj na~in

maj~iniot sin koj izniknuva od zemjata. Ednostavno, za vreme na svojata prva

inicijacija, junakot i' se sprotivstavuva i se odvojuva od nea. ûvaj}i go

svoeto juna{tvo, toj ja odbiva svadbata ili pak prestojot so ènata (Pavlovi},

1987:108). No koga stapuva na scena negovoto zrelo doba, toj se simnuva vo

podzemjeto. Vtorata inicijacija, Pavlovi} ja povrzuva so jakneweto na

junakot, no i so negovoto pristanuvawe da se sploti so ènata. Ova, spored

nas bi pretstavuval odreden spoj na juna~kata i svadbenata inicijacija,

koja{to Pavlovi} odli~no ja be{e prikaàl vo svojata studija "Junaci se

ène i ène-junaci" (1987:122-128). Na{eto eksplicitno prifa}awe na

vakvoto opredeluvawe na epskiot heroj (t.e. epsko herojstvo), ve}e go

razmotrivme vo vovedniot del, posveten na gr~kite prototipni

inicijaciski heroi: Tezej i Odisej, ukaùvaj}i na stavot deka kaj vakviot

tip heroi stanuva zbor za edna posledovatelnost od pove}e inicijacii.

288

Najo~igledno ova }e go analizirame preku epskata biografija na Krali

Marko.

Raznite herojski podvizi se povrzani, me|u ostanatoto i so

zasnivaweto ili pak zazemaweto na razni teritorii (gradovi, tvrdini, itn.),

koe go doìvuvame kako traga ili reminiscencija na paradigmata na

kulturniot heroj. Ovoj oblik na herojstvo, kako {to znaeme e povrzano so

Krali Marko, i nego }e go analizirame vo ramkite na mitot za kulturniot

heroj.

Ona {to moème da go istakneme vo ramkite na istraùvaweto na

herojskata inicijacija e faktot deka samoto herojstvo pretstavuva

svoevidna institucija, koja e sli~na me|u mnogute narodi. Zna~i, toa stanuva

svoevidna podvi`na ustanova koja me|u raznite narodi poseduva opredelen

kodeks na odnesuvawe: na pr.: 1. se o~ekuva svoevidna ramnopravnost na

protivnicite, koja se smeta kako neophodna za goleminata na juna~koto delo,

no pred se' za zna~eweto na epot koj go opevuva; 2. juna{tvoto ja pokaùva

vrednosta na herojstvoto kako takvo, go podiga moralot, ja manifestira

vnatre{nata vrednost na ~ovekot koj e vtemelen vo verbata vo sebe. Od

pove}eto predo~eni momenti, koi spred Pavlovi} go karakteriziraat

juna{tvoto, izdvojuvame nekolku koi se specifi~ni za na{eto podnebje: taka

na pr., junakot ima korisna socijalna uloga, toj za{tituva i pravoqubiv e.

Ova go naglasuvame od aspekt na toa {to vo sprotivnost, junakot so svojata

sila koja {to ja poseduva ne bi bil junak, tuku ~udovi{te. Ili, da se

navratime na sogledbite na Violet Moren (v. EU, 1992:373, heroes et idoles),

koja tvrdi deka vo toj slu~aj herojstvoto bi se transformiralo vo tipi~no

nasilstvo. Osven toa, junakot e gord, toj ja saka svetlinata na denot

(ìvotot). Isto taka, toj poseduva dobro oru`je, no i dobro odnesuvawe

(Pavlovi}, 1987:110-111).

Vo kontekst na na{eto sfa}awe na "epskiot" heroj, osven spomnatite

fakti, treba da go navedeme i istraùvawto na Meletinski (1981), ~ii

stavovi }e bidat poopse`no prezentirani vo delot posveten na mitot za

kulturniot heroj. Meletinski, koj minuciozno i prodlabo~eno gi ima

289

obrabotuvano site oblasti od narodnata knièvnost, pred se' vol{ebnata

prikazna i herojskiot ep, moèbi najfundamentalno gi otkriva

specifikite na dvata poso~eni tipa heroi, t.e. herojstva (Meletinskij, 1969,

1971; 1981).

Vo zaklu~okot samo bi go potvrdile na{iot stav od vovedot deka

epskata herojska inicijacija ja opredeluvaat slednite momenti: 1.

ìvotniot ciklus na herojot, kade {to otkrivame cela niza od inicijacii,

(koj }e bide analiziran vo delot "biografskiot model na herojot"), za

razlika od pubertetskata inicijacija, koja e specifi~na za protagonistot

od vol{ebnata prikazna; 2. otkrivawe na tragite na kulturniot heroj koi gi

~uvstvuvame vo sièata povrzani so otkrivaweto na novi teritorii

(gradovi, kuli, tvrdini, yidini - sogledani preku Krali Marko), i sièata

vo koi svetecot, ubivaj}i ja lamjata, vsu{nost ja ostvaruva blagosostojbata

vo dadenata zaednica, vtor zna~aen kvalifikativ koj gi karakterizira

kulturnite heroi.

II. Herojskata inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost

1. [to e toa naroden junak

Po iznesenite momenti koi{to se odnesuvaa na istoriskoto sfa}awe

na herojot, i odreduvaweto na specifikite na t.n. herojska inicijacija, sega

}e se zadrìme na odreduvaweto na specifikite na na{iot naroden heroj.

Stavot koj go predo~ivme vo vovedniot del, imeno deka na{iot

naroden junak ima dosta sli~nosti so heroite od gr~kata mitologija, e

potvrden od strana na pove}e istraùva~i. Eden od niv e P. @. Petrovi}, koj

ne' potse}a na slednite momenti: na pr., golemiot broj istoriski li~nosti,

narodnoto predanie ili legenda gi preoblikuva i im pripi{uva

natprirodno poteklo, potoa im pripi{uva odredena vrska so demonite, taka

{to vo nekoi slu~ai duri i gi demonizira. Spored golem broj predanija ili

epski tvorbi, odredeni junaci nastanale kako plod na qubovnata vrska

pome|u zmej i vila, potoa zmej i obi~na èna, a ne{to poretko se sre}ava i

290

relacijata ovozemen ma` i vila. Osven poso~enite momenti, bi navele eden

internacionalen motiv - koj se odnesuva na zadojuvaweto na maloto dete ili

novoroden~e od strana na nekoe ìvotno ili pak samovila. Vo na{ata

narodna knièvnost, ovoj motiv e odli~no iskoristen vo slu~ajot na

zdobivaweto na prvoto herojstvo na Krali Marko.

Vtoriot moment koj e isto taka dosta karakteristi~en za na{ata

folklorna tradicija e relacijata, t.e. drugaruvaweto na herojot so vilite

(samovilite) koi im se vo funkcija na posestrimi, a inaku preneseno na

jazikot na inicijaciskata logika istite se vo slu`ba na inicijaciski

pomo{nici i dariteli, tokmu vo onoj presuden ~as koga na{ite "heroi"

ostanuvaat bespomo{ni, i se nao|aat na rabot na svojata egzistencija.

Shodno na "slu~kite od vol{ebnite prikazni", taka i vo ovie sièa, vo

presudniot, dramati~en ~as se javuvaat ovie pomo{ni~ki koi go spasuvaat

junakot.

Najrezimirano, kako {to ni e pretstaven narodniot junak od strana na

Petrovi} (vo: SMR, 1970:161-162), kako tret punktualen moment se javuva

borbata na ovaa kategorija su{testva so lo{ite sili i demonite, koi{to

narodnata fantazija naj~esto gi pretstavuva preku likovite na Crna

Arapina, tur~inot ili pak likot na Kralot Latinanin. Vo svoeto

monografsko istraùvawe na fenomenot na makedonskiot juna~ki epos, i

tokmu vo smisla na ukaùvaweto na bitnite momenti vo negovoto

transformirawe, B. Petrovski (1992), go ukaùva tokmu momentot na

transformiraweto na protivnicite na glavniot heroj. Dodeka vo epskite

sodrìni so mitolo{ka sodrìna protivnicite se pretstaveni preku

likovite na zmejot, lamjata, alata i sl., pod dejstvo na novite ekonomski,

politi~ki i dr. uslovi, vakvite protivnici go dobivaat gore spomenatiot

kvalifikativ (toa se li~nosti od istoriskoto minato). Ili, dovolno e da

upatime na klasifikacionata shema, spored koja epskite sièa se delat na

onie so fantasti~no-istoriska i juna~ko-istoriska tematika (v. B.

Petrovski, 1992:37-84).

291

Me|utoa, nie i vo ovoj kontekst ne smeeme da ja zaobikolime pojavata

na ambivalentnosta, koja vo nekoi slu~ai e pretstavena na nivo na

protivre~nost ili paradoksalnost. Na pr., vo sièata vo koi vo duel

stapuvaat Krali Marko i deteto - junak (so negovite alternacii: Dete

dukatin~e, Sekula detence itn.), obi~no kako kone~en junak proizleguva

deteto-junak koe ja pobeduva neprikosnovenata (dotoga{) sila i mo} na

padnatiot heroj. Zna~i, ne se sekoga{ i apsolutno - narodnite heroi

nesoborivi. Vo nekoi sièa go gledame Krali Marko kako najgolem heroj,

dodeka pak vo vakvite sièa toj e porazen. Ovde povtorno bi go navele B.

Petrovski, koj osobeno vnimanie im posvetuva na ovie dva momenta: deteto

junak (1992:81-84) i Krali Marko koj vo sièata od ovoj tip se nao|a vo

situacija na proveruvawe na sopstvenata sila, {to na impliciten na~in go

indicira gubeweto na negovata neprikosnovena mo}. Slednata

ambivalencija koja ja ~uvstvuvame vo na{ite herojski sièa (naj~esto vo

oblik na epski pesni i predanija), vsu{nost se odnesuva na nocijata:

smrtnost ili besmrtnost na herojot. Kako {to }e vidime i vo samata

analiza, izvesni sièa se naso~eni kon pretstavuvawe na Krali Marko kako

besmrten junak, dodeka pak vo nekoi varijanti se soo~uvame so negovata

smrtnost.

Isto taka bi ja istaknale i slednata zabele{ka od strana na

Petrovi}, koj smeta deka narodnite junaci obi~no im prkosat na bogovite,

gi pobeduvaat vilite, a`derite i sli~nite demoni; izdrùvaat najrazli~ni

inicijaciski maki, dodeka pak pred ubavite devojki potkleknuvaat

(Petrovi¢, SMR, 1970:162).

Vo samite vovedni eksplikacii, bi sakale da ukaème deka shodno na

site postoe~ki oblici na inicijacija, i site onie koi gi otkrivame vo

makedonskata narodna knièvnost, i ovoj tip inicijacija }e bide analiziran

od aspektot na negovata tripartitna struktura: separacija, marginalizacija

i povtorno priklonuvawe vo nov socium, koi inaku moème da gi

preimenuvame kako: preliminalna, liminalna i postliminalna faza. Inaku,

292

i ovaa inicijacija prevedena na eden fenomenolo{ki jazik ni zboruva za

misterijata na ìvotot, smrtta i povtornoto ra|awe.

Za razlika od pubertetskite isku{enija, vo koi stanuva zbor za

polovo sozrevawe na mladite neofiti, celta na ovoj vid inicijacija

pretstavuva jaknewe na borenata i voinstvenata mo} i etika na junakot, a

~ij{to paradigmatski obrazec ni se javuva vo legendarniot lik na Krali

Marko, potoa raznite svetci, ènata-junak, ili pak vo likot na Sekula

detence, dete-golome{e i sl., koi moème da gi generalizirame vo deca-

junaci. Ili, kako {to smeta B. Petrovski, osnovata na juna~ko-istoriskite

pesni se sostoi vo veli~eweto na junakot. Site elementi {to gi so~inuvaat

se prisposobeni za da go ubedat slu{atelot vo neobi~nite juna{tva. Junakot

obi~no sovladuva najneobi~ni zada~i, toj go pobeduva onoj junak {to

dotoga{ od nikogo ne bil pobeden. Od edna strana vakvite kvalifikativi

ne' asociraat na podvizite koi gi prezemaat heroite od vol{ebnite

prikazni. No kako {to pravilno smeta B. Petrovski, vo osnova vakvite

podvizi nemaat avanturisti~ki karakter, tuku se sproveduvaat po sopstvena

inicijativa ili od zateknatata situacija, naj~esto za za{tita na

obespravenite na nivnoto semejstvo, rodniot grad ili celata zemja (1992:60).

Zna~i, ovde u{te edna{ go zabeleùvame stavot koj go iznesovme vo

vovedniot del, vo smisla na diferencijacija na herojskata inicijacija, vo

odnos na pubertetekata koja e prikaàna vo vol{ebnite prikazni. Ovde go

~uvstvuvame t.n. makrokosmi~ki uspeh, kogo heroite go postignuvaat zaradi

spasuvawe i za{tita na celata zaednica. Za razlika od obi~nata - "li~na"

inicijacija, koja {to ja preìvuvaat protagonistite od vol{ebnite

prikazni, na{ite epski heroi minuvat niz t.n. "nadli~na" inicijacija,

~ij{to epilog vodi kon blagodetosta na celiot socium. Specifi~nite

inicijaciski isku{enija }e bidat sogledani tokmu vo juna~kite podvizi i

raznite premreènija koi gi preìvuvaat ovie na{i heroi. Vo svetot na

epskoto tvore{tvo, vojnata go pretstavuva mediumot na ~ovekovata

egzistencija i dostignuvawe. Hrabrosta i sovr{enstvoto vo bojot sluàt za

steknuvawe na ~esta i slavata so {to na ìvotot mu davaat edna osobena

293

smisla. Heroite ja potvrduvaat svojata golemina isklu~ivo so svojata

izvonredna ve{tina i efikasnost vo ~inot na ubivaweto. Bleskaviot ~in na

pobedata na borecot ja pretstavuva najpotpolnata realizacija na ~ovekoviot

potencijal, nasproti bolkata i gubitokot za `rtvata (Schein, 1989:80-81).

Povtorno ja sogleduvame dvosmislenosta na ubivaweto, ~ij pozitiven

kvalifikativ se sogleduva vo nocijata na edna uspe{na herojska inicijacija.

Samo bi ukaàle deka i vo dvata tipa juna~ki pesni (sièa so

mitolo{ki i istoriski motivi) - sodrìnata se bazira na fizi~kata mo} na

junakot (B. Petrovski, 1992:60), {to na najekspliciten na~in ni ja potencira

idejata deka vo ovoj vid herojstvo stanuva zbor pred se' za inicijaciski ~in.

Vo zaklu~niot del od odreduvaweto na fenomenot na narodniot heroj

vo makedonskata folklorna produkcija, isto taka bi se osvrnale na edno

zna~ajno sogleduvawe na glavnite obrasci na "herojot-kowanik" koj vo

celata ju`noslovenska narodna tradicija ima ogromno zna~ewe. Vo ovoj

kontekst pred se' }e se osvrneme na dvete paradigmati~ni figuri: Krali

Marko i Sv. \or|i, me|u koi vospostavuvame ogromna analogija tokmu vo

nivnoto povrzuvawe so trakiskiot kowanik.

Kako {to smetaat nekoi istraùva~i, kowanikot Krali Marko vodi

poteklo od trakiskiot kowanik (v. Srejovi}, 1958:75-97; Toporov, 1992:3-32).

Spored istraùvaweto na Srejovi}, Krali Marko - sin na Volka{in

(nacionalen heroj na site ju`noslovenski narodi), vo osnova pretstavuva

heroj-kowanik od vremiwata pred doseluvaweto na Slovenite na

Balkanskiot Poluostrov, koj e doìvean vo svesta na Balkanskite narodi

mnogu porano odo{to istoriskiot kral Marko. Nazna~eniot heroj gi nosi

atributite na eden mo}en spasitel koj ja donesuva slobodata, utehata i

odnovo ja dava nade`ta (1958:96). Slovenskite narodi, koi{to se bea

naselile mnogu podocna na teritorijata na Balkanskiot Poluostrov, pod

vlijanie na avtohtonoto naselenie, ja bea prifatile legendata za herojot-

kowanik, koja mu pripa|a na trakiskiot i ilirskiot panteon. Ovie pak, koi

bea pod vlijanie na mnogu porazvienite religii od tipot na anti~kata

gr~ka, orientalnata i romanska, bea vo mnogu posuperiorna pozicija vo

294

odnos na nejasnite i re~isi primitivinte religiozni predstavi na

slovenskite doselenici (Srejovi}, 1958:96).

Hristijanizmot na svoite teritorii go pretrpe vlijanieto od site

prethodni religii, dodeka vo svoite {iroki narodni izvori ìveea starite

trakiski i ilirski mitovi, vo koi herojot-kowanik go zazema glavnoto

mesto. Ovaa slika na herojot-kowanik ne be{e otfrlena se' do na{eto

sovremie, vo ramkite na oficijalnite umetnosti, vo vremeto na va`nite

etni~ki transformaii, isto taka kako i vo prvite vekovi vo {ireweto na

hristijanizmot, me|utoa povtorno iskrsna vo prv plan pod uslovi na

nacionalna katastrofa, otkatko bogot na crkvata i dràvata ne moè{e da

pritekne na pomo{. Adaptiraj}i se so svojata sodrìna, analogno vo svesta,

herojot-kowanik se transformira vo Krali Marko, koj{to vedna{ be{e

prifaten kako nacionalen heroj. Na toj na~in, legendata za Krali Marko ja

ima vrednosta i zna~eweto na golem nacionalen mit. Samo na edna takva

po~va, bogata so tradicija, posle edno istorisko iskustvo, koga svetloto

nedostasuva na celiot horizont, prvata mitologija na ju`nite sloveni be{e

realizirana vo na{ata narodna poezija. Krali Marko e centralna li~nost

na taa mitologija (1958:96-97).

Vo studijata na Toporov, a pred se' vo onaa na Srejovi}, nao|ame na

izvonredni analogii vospostaveni pome|u dvata tipa heroi: Krali Marko i

Sveti \or|i vo smisla na otkrivaweto na nivnoto poteklo ~ij obrazec bi

bil likot na trakiskiot heroj-kowanik. Ova osobeno se odnesuva na sièata

vo koi stanuva zbor za borbata so ~udovi{teto i negovoto uni{tuvawe. Na

pr., kaj Srejovi} dosta decidno go sogleduvame vakvoto gledi{te.

"Analogijata pome|u ovie dva heroja ni dozvoluva da zabeleìme dve

hipotezi: prvo, vo brojnite narodni pesni i vo nivnata primitivna forma ja

sre}avame figurata na edna postara narodna tradicija koja e mnogu bliska

do hristijanskiot sv. \or|i, i vtorata hipoteza deka Krali Marko verojatno

pretstavuva podocne`na hipostaza na ovoj star balkanski heroj-kowanik, koj

ja ima dobieno vo figurata na sv. \or|i svojata interpretatio christiana. Ottuka

proizleguva i edinstvenata mo`nost za umetni~ka konkretizacija vo edna

295

ikonografska i literarna smisla, nastanata po oficijalnoto preobrnuvawe

vo hristijanstvoto" (Srejovi}, 1958:84).

2. Biografskiot model na herojot

Vo ramkite na ovaa tema posvetena na biografskiot model na herojot,

najrezimirano bi moèle da go definirame kako cel eden sled od

pove}ekratni inicijaciski isku{enija. Sli~no na mnogute mitski

paradigmi koi so samiot ~in na nivnoto ra|awe, preku nivnoto "~udesno

najrano detstvo", adolescencija, svadba, starost i smrt ni gi pokaùvaat

paradigmati~nite inicijaciski obrasci, i na{iot heroj (Krali Marko)

ìvotot go minuva isprepleten so cela niza isku{enija, dueli, pobedi, a

ponekoga{ - porazi i smrt.

2. 1. "ûdesno detstvo" - Prvoto juna{tvo na Krali Marko

Vo ramkite na vakvite razglabawa morame da gi zememe predvid

sièata (pred se' predanijata) koi ni govorat za ve}e spomnatiot fenomen

na napu{tenite deca koi gi odgleduvaat ìvotni. Vo slu~ajot so Krali

Marko stanuva zbor za edna mala transpozicija na vakviot moment. Imeno,

vo negoviot slu~aj stanuva zbor za doewe od strana na vilata (Vila Raviojla,

samovila i sl.), po {to ovoj dobiva izvonredna sila i mo} i stanuva najsilen

junak.

Inaku, ovie predanija obi~no se nasloveni kako "Marko Krale stanal

junak", "Prvoto juna{tvo na Marko Krale" i sl.

"Krali Marko ko bil male~ok pasel telci tamka u gorata. Pasej}i gi

telcite, tie negovite drugari se' go tepale i Marko zimal da pla~e. U gorata go

sretnala edna samovila i go pitala:

-[to pla~e{, bre?

-Tepame decata!

-Koi deca, bre?

296

-Tie na{ite, drugarite tamu.

-Saka{ li da im nadvie{ ti na niv?

-Sakam, ama ne moàm.

-Odi vam! - re~ela.

Izvadila cickata, mu dava:

-Cicni -vika - mleko, ta da vidi{!

On cicnal tamu od nea, pa posle ko im se vrnal Marko, fani go ajde, fani go

ajde. I stanal junak. [to }e fane se moè da svr{i.

(Vraìnovski, 1986b:38; pred.br.9).7

Podatocite koi }e gi izloìme sega se dosta interesni od

perspektiva na toa kako junacite u{te kako deca, vedna{ po nivnoto ra|awe

se napu{teni, dodeka pak vo nekoi slu~ai niv gi dojat razni ìvotni, ~ija

najadekvatna alternacija pretstavuva spomnatiot slu~aj so Krali Marko,

kogo go zadojuva vila.

Paralelizmot na ovaa sekvenca, zadojuvawe na Krali Marko od vila,

vo smisla na steknuvawe na negovoto ogromno herojstvo, vsu{nost e re~isi

univerzalno. Ovoj tip steknuvawe na juna{tvo se javuva vo raznite mitski,

obredni i folklorni sièa.

Na pr., nekoi heroi (od tipot na Ahil, Tezej itn.), se povrzani so

obredite na inicijacijata na mom~iwata, vo smisla na toa {to herojskiot

kult ~esto go sproveduvaa efebite. Eden broj epizodi od sagata za Tezej,

vsu{nost pretstavuvaat inicijacisko isku{enie: taka na pr., ekvivalentot

na patuvaweto na onoj svet, e pretstaven preku Tezeevoto obredno nurkawe

7 Varijanti na ovoj motiv vo makedonskata narodna knièvnost ima premnogu. Od taa pri~ina }e navedeme samo nekolku: Vraìnovski, 1986b, pred.br.7 i 8; K. Vroclavski, 1984:405-406, pr.br.10; potoa prikazna br. 67 "Marko Kralevi}i kako dete malo", str.325-326. Stanuva zbor za istoto predanie pretvoreno vo prikazna. Vo vrska so ovaa prikazna Vroclavski go veli slednoto: "Toa e poznat motiv od predanijata {to se sre}ava vo mnogu sli~na forma vo oddale~enite krai{ta na Slovenskiot jug. (na pr. vo zbornikot na Valjavec, 63 "Vila Kraljevi}u Marku jakost dala"). Potoa brojni varijanti sre}avame vo na{ite najnovi terenski istraùvawa: AIF, m.l. 3573 - snimila L. Stojanovi}, 5.11. 1996, vo s. Koko{iwe (Kumanovsko); informator: Serafimovski Vladimir od s. Koko{iwe; varijanta: Krali Marko go zadojuva Vila Raviojla, snimila L. Stojanovi}, 8.11. 1996, vo Banovo trlo (Kumanovo), raskaùva: Cvetanovski Trajko, roden vo s. Strnovac AIF, m.l. 3580; isto taka da se vidat: AIF, m.l.3575; AIF, m.l.3576.

297

vo moreto, i toa pravo vo podmorskata palata na Nereidite - t.e. vili koi se

kurotrofni (hranitelki na junakot). Tuka ja sogleduvame analognosta na

vakvite mitolo{ki su{testva: vili, nereidi i sl., koi i vo gr~kata, no i vo

na{ata kultura dobivaat kvalifikativ na odgleduva~ na herojot. Osven toa,

spomnatoto Tezeevo vleguvawe vo lavirintot i negovata borba so Minotaur,

isto taka pretstavuva primerna tema na herojskite inicijacii. Istoto se

slu~uva i so grabnuvaweto na Arijadna, edna od brojnite epifanii na

Afrodita, kade {to Tezej po pat na hierogamija ja ostvaruva sopstvenata

inicijacija (Eliade, 1959:235-236). Vsu{nost, preku navedenite ise~oci,

povtorno se sre}avame so eden vlijatelen biografski model na herojot, so

taa razlika {to vo niv otkrivame mitski model.

Od druga strana, moème da go navedeme i Ahil8, Zevsoviot pravnuk,

koj e okarakteriziran kako najgolem junak vo trojanskata vojna.

Specifi~nata epizoda od biografskiot model na herojot, koja se odnesuva

na zdobivaweto mo} i juna{tvo vo najranoto detstvo, analogno na

poso~eniot slu~aj so zadojuvaweto na Krali Marko, vo slu~ajot na Ahil

zvu~i vaka: Pelej go odnese Ahil na Pelion, kaj kentaurot Hiron... Ovde

Ahil go hranea i neguvaa Hironovata majka Filira i soprugata Hariklo.

Hiron go hrane{e Ahil samo so utrobite na lavovite i divi veprovi, so cel

Ahil da se zdobie so silata na ovie ìvotni, kako i so med, za da bide blag i

re~it. Mudriot kentaur mu go dade ova ime Ahil, namesto prethodnoto

Ligiron (spored Apollodori, Bibliotheca, III, 13, 6; vidi: RGRM, 1979:72). Ovoj

podatok ni svedo~i za eden pubertetski inicijaciski prestoj i inicijacisko

vospituvawe par exellence.

8Spored na{eto gledi{te Ahil mu pripa|a na onoj tip heroi ~ij ìvoten tok e isprepleten i ispolnet so nekolku posledovatelni inicijaciski isku{enija. Kako {to e poznato, pred se' toa e sekvencata od negovoto najrano detstvo koga negovata majka Tetida se obidela da go napravi besmrten, ma~kaj}i go dewe so ambrozija, a no}e - stavaj}i go vo ogan. Za àl, ovoj obid zavr{uva bezuspe{no, zatoa {to negoviot tatko Pelej go spre~uva ovoj ~in. Inaku, ovde go otkrivame simbolizmot na ognot koj e tolku poznato inicijacisko isku{enie, a vakviot ~in na postignuvawe na besmrtnost, vsu{nost prekinatata inicijacija na Ahil mnogu ne' potse}a na onaa na Demofont od strana na Demetra, ili pak Tetie od strana na Izida, kako i analognata postapka vr{ena od Medeja vrz nejzinite deca. Site ovie slu~ki na izvesen na~in ni svedo~at za edna neuspe{na, prekinata inicijacija.

298

Vsu{nost, specifi~na crta za golemiot broj gr~ki heroi e toa {to se

tie napu{teni vedna{ po ra|aweto (Edip, Persej, Res, itn), i niv gi dojat

ìvotni. Paris e odgledan od edna me~ka, Egist od edna koza, Hipot - od

kobila, itn. (Elijade, I, 1991:242).

Soodveten primer sre}avame i vo religijata na Ahemenidite: imeno

preku mitot za osnovaweto na dinastijata Ahemenidi, otkrivame eden

sli~en (avtoritatieven) slu~aj na herojska iicijacija, t.e. na napu{teno dete

od samoto negovo ra|awe: "Spored Herodot (I, 107-117), kralot na Medejcite

Astijag, po dva sona, koi vra~evite gi protolkuvaaa kako lo{ predznak za

negoviot prestol, ja omaì svojata }erka za eden Persijanec ({to vo

kontekstov zna~i ~ovek od ponizok rang), i koj se vika{e Kambiz, a koga taa

rodi mom~e po ime Kir, Astijag be{e naredil da go ubijat. Me|utoa, deteto

be{e spaseno; go is~uva edna èna od nekoj govedar Mitridat9. Kir do svoite

mlade{ki denovi ìveel me|u ov~ari, no nego go oddavalo prin~evskoto

odnesuvawe, taka {to negoviot identitet bil otkrien. Kone~no, posle mnogu

slu~ki, toj gi pobedi Medejcite, go simna od prestol svojot dedo i go osnova

carstvoto na Ahmenidite10 (Elijade, I, 1991:270-271).

Ovde bi moèle da ja navedeme i temata od filmuvanata "Kniga za

"Xunglata"- od Kipling, inaku sega vo forma na crtan film, kade {to

glavniot junak Mogli e isto taka edno bebence frleno nasred xungla, i

ostaveno da se griàt za nego ìvotnite koi vladeat vo xunglata. Nego isto

taka go doi "vol~ica". I ovoj mitski lik, vpro~em kako i ostanatite

navedeni, tokmu blagodarenie na ovoj ìvot, dobiva izvonredni mo}i i

stanuva mnogu silen junak, koj sli~no na prethodnite spomnati primeri,

svoeto detstvo i mladost gi pominuva vo xunglata "analogon za {umata".

Potoa, i toj se vqubuva vo edna ubava devojka koja ja sre}ava vo xunglata.

9 Spored Justin (I, 4) ov~arot pronajde edno napu{teno dete tokmu dodeka go doela edna ku~ka ({to e karakteristi~na crta na mitovite za heroite na vrvnite vladetetli). Herodot soop{tuva deka ènata na Mitridat se vikala Spako, {to na medejskiot jazik zna~i "ku~ka"; sporedi: Widengren, "La légende royale", str.226. 10 Vo vrska so inicijaciskoto scenario koe moè da se prepoznae vo Sagata za Kir, da se vidi Gerhard Binder; Die Aussetzung des Königskindes: Kyros und Romulus (Beiträge zur klassischen

299

I da go spomneme u{te edna{ Elijade koj veli deka mitskata tema na

herojot koj e napu{ten i progonet, vsu{nost se sre}ava kaj mnogu narodi. Za

na{ite potrebi treba da gi imame na um slednite motivi: 1. site isku{enija

niz koi pominuva Kir, od momentot koga bil napu{ten, i' odgovaraat na

inicijacijata od vojni~ki tip (Elijade, I, 1991:271). Vsu{nost, ona {to

Elijade go analizira kako vojni~ka inicijacija, najmnogu korespondira so

idejata za na{ata epska herojska inicijacija.

2.2. Inicijaciski isku{enija - svoeviden agon

Vo {irokiot raspon na protivnicite koi se dviàt vo domenot na

raznite mitolo{ki su{testva (~udovi{ta), preku likot na Arapot, za da

preminat vo sferata na istoriskite li~nosti, moème da ja zememe predvid

nazna~enata klasifikacija koja ja naveduva B. Petrovski. Imeno, sièata na

makedonskiot juna~ki epos, glavno se delat vo dve grupi: juna~ki pesni so

fantasti~no-istoriska tematika, i 2. juna~ki pesni so juna~ko-istoriska

tematika (B. Petrovski, 1992:37). Vo ramkite na prvata grupa, avtorot gi

smestuva sièata i motivite svrzani so borbi za razni natprirodni

su{testva (samovili, zmejovi, lamji i sl.), potoa za ~udesnite ra|awa,

dobivawe i gubewe na sila i sl. Vtorata grupa opfa}a motivi i sièa od

semejniot ìvot na junacite (junakot i negovite roditeli, rodnini, negovata

èna i sl.), za odnosite so drugi junaci ili razni neprijateli (osloboduvawe

na robje i sl.), za juna~koto svatovstvo, za epskite natprevari kako i za

negovata smrt (Petrovski, 1992:37-38). Vo ovoj kontekst bi go navele

decidniot stav na Meletinski11, koj smeta deka voop{to ne e mo`na nekakva

mehani~ka podelba na dvata nazna~eni tipa sièa, od ednostavnata i

razbirliva pri~ina {to nekoi tipovi junaci se sozdadeni ve}e vo

arhai~nata epika i vo tekot na mnoguvekovniot razvitok vo ramkite na

Philologie, sv.10, Majzenhajm na Glanu, 1964), da se vidat osobeno str.17-39, 58 i natamu, 116 i natamu (v. Elijade, I, 1991:392). 11 E. M. Meletinski‘, Narodnì‘ Ìpos, "Teori® literaturì. Osnovnìe problemì v istori~eskom osveÈenii. Rodì i ànrì literaturì", t. 2, Moskva, 1964, 50-96.

300

ànrot dobile istoriska i umetni~ka konkretizacija (v. Petrovski,

1992:59).

Imaj}i gi vo predvid poso~enite podatoci, a so cel da go ispitame

herojskiot ~in na na{iot naroden heroj Krali Marko, ~ii protivnici se

dviàt vo rasponot od zmejovite, samovilite i a`derite, preku crna

Arapina, pa se' do najnovite alternacii na istoriskite li~nosti, istite

moème da gi univerzalizirame vo nocijata: antagonist - protivnik, koj vo

edna strukturalno-semioti~ka smisla dobiva kvalifikativ na 'izvr{uvawe

soodvetna funkcija na neprijatel'. Tuka, neosporno stanuva zbor za

stadijalno razli~nite varijanti, vo koja ~uvstvuvame edna dijahrona

heterogenost.

Vo taa smisla, na nivo na sièata so fantasti~no-istoriska tematika

gi sre}avame shodnite inicijaciski dueli so natprirodnite su{testva.

Me|utoa, istite tie moàt da bidat i vo funkcija na pomo{nici, dariteli

na junakot.

Najtipi~no isku{enie vo domenot na makedonskite juna~ki pesni e

"zmejoubistvoto", ili poprecizno ubivawe na razni natprirodni su{testva

sli~ni na zmejot: lamja, a`der, juda, samovila i sl. Taka na primer, vo

zbornikot na [apkarev, 1; 1976, pesna br.8, Krali Marko se bori protiv

samovila koja go ras~ere~uva, no na kraj sepak toj ja ubiva i izleguva kako

oformen junak i pobednik vo ovoj duel. Dejstvieto vo pesnata "Krali Marko

Meta kamen" (Penu{liski 1968 str. 91-93), se sveduva na slednoto: od

tristate momci edinstveno Krali Marko ja poseduval taa mo} i samodoverba

da go frli kamenot, koj pa|a tokmu vo samodivskiot dvor. Razlutenata

samodiva re{ava da mu se odmazdi. Taa se obiduva da go ustreli, no posle tri

neuspe{ni obida, Marko uspeva so svojata sila i juna{tvo da se spasi sebesi

i svojot kow, po {to samodivata od zavist puknuva. Zna~i ovoj tip na

primeri ni ukaùva za primarnoto inicijacisko isku{enie vo koe

neofitot gi izdrùva site opasnosti i premreènija, i od kade {to spored

shemata na herojskata inicijacija izleguva kako pobednik.

301

Isto taka vo pesnata "Marko Krale i Vida Samovila", (Penu{liski,

1968b:89-91), se javuva eden inicijaciski duel vo koj se isku{uva silata i

mo}ta na Krali Marko. Toj e podlegnat, spored pravilata na arhajskata

logika na tipi~nite inicijaciski maltretirawa:

Go za~ula Vida samovila

ta fatila edin suri elen,

em fatila do tri quti zmii;

dvete zmii uzdi mu gi gi klade,

a ednata kam{ik ja napravi.

Skoro Marko taja go dostigna;

mu se frli Marku na ramena,

da m isk'lka juna{kite o~i.

Posle dolgi previrawa, Marko go re{ava ovoj agon so toa {to ja ubiva

samovilata:

"Marko izvadi sabja od pazuva,

ta ise~e Vida, bre samovila,

ja ise~e k'{ej po k'{eja."

(str.90-91).

Istata inicijaciska borba Marko ja do`ivuva i vo tipot na pesnite

"Krali Marko i trite nare~nici", kade {to vo uloga na pomal dever uspeva

da go ubie ~udovi{teto i da ja spasi nevestata na patot za svadba.

***

Me|utoa, sega povtorno bi morale da obratime vnimanie na

ambivalentniot karakter {to go poseduvaat ovie mitolo{ki su{testva.

Dodeka vo prethodno spomnatite primeri, tie se javuvaat vo funkcija na

isklu~itelen neprijatel na herojot, sega }e navedeme slu~aj na edna epska

302

pesna vo koja samovilata se javuva tokmu kako pomo{nik na Krali Marko, so

{to toj ja osvojuva svojata cel spored scenarioto na edna uspe{na

inicijacija - t.e. pobeda.

Vo pesnata naslovena kako "A {to be{e Marko Kralevi}i i brata mu

Milo{ Obili}i"12, Krali Marko i bratot Milo{ Obili} odat so svoite

kowi da se pro{etaat. Mu se zdosaduva na Krali Marko i go moli Milo{ da

mu zapee nekoja pesna, za da ne zaspie. No, tokmu niz prizvucite na taa pesna

- od milost Marko pridremnuva. I toga{ se pojavuva vilata koja e vo

funkcija na pomo{nik na Krali Marko. Ednostavno taa mu zaboduva strela i

sabja vo grloto na Milo{13. Potoa kako pomo{nik se javuva i negoviot kow

[arko koj po~nuva da isfrla od ustata crven ogan, plamen itn.

Vo sekoj slu~aj, ona {to smetame deka e opredeluva~ko vo

biografskiot model na ovoj epski heroj sekako e fokusirano na razli~nite

modaliteti na izdvojuvanite pobedi, koi variraat od opsegot na najsilnoto

juna{tvo, preku pomo{ta koja ja dobiva junakot vo presudniot ~as, koga ja

doìvuva svojata marginalna faza, pa zaklu~no so slu~kite vo koi ovoj heroj

gi doìvuva svoite porazi, koi{to }e gi prikaème podocna.

Alternacii na herojstvoto na Krali Marko, sre}avame i vo

narativnite oblici, kako na pr., vo narodnata prikazna "Krali Marko i

Bolen Doj~in" (Reiter, 1964:255-256), kade {to Marko otepuva cela vojska od

300 turci, po {to biva zatvoren od carot vo "apsanata" celi tri godini. Vo

funkcija na pomo{nik se javuva negovoto "pile sokolovo" koe doletuva kaj

nego, i so ~ija pomo{ Marko go povikuva pobratimot Bolen Doj~in da go

12 AIF 3451, snimila L. Stojanovi} vo P~iwa, Kumanovsko na 29.10.1992, informator Golubovska Danica od P~iwa. 13 Vo ovoj kontekst e interesno da ukaème na misleweto na samite informatori od terenot koi smetaat deka vilite mu pomagaat na herojot koga e vo nevolja. Sporedi, AIF, m.l.3576; Snimila L. Stojanovi}, 6.11.1996, s. Sopot, Kumanovsko, informator Atanasovi} Qubomir, od s. Sopot. Informatorot ne' informira kako se samovilite mladi ubavi devojki koi vo nevolja im pomagaat na lu|eto. Vo taa smisla e navedena tokmu spomnatata prikazna "Krali Marko i Milo{ Obili}" vo koja to~no se gleda deka vo momentot koga junakot se nao|a vo nekakva kriza, vo pomo{ uskoknuva Vila Raviojla i go izbavuva junakot od nevoqa.

303

spasi, {to de fakto i se realizira vo ishodot od prikaznata (Reiter,

1964:256).

- Kalu|ersko oro

Sednal Marko sas majku da ve~era

(Juna{tvoto na Krali Marko)

Sednal Kraqevi} Marko sos maju da ve~era, i i' veli: mamo kaì mi {to da

pravam kaj da odam: imam tri pisma 1. treba da bidam kum na svadba, 2. treba da

krstam dete i 3. carot me vika u carsku vojsku.

Majkata mu odgovara:

"Sinko, u svadbu se ide po obi~aj, na kr{tewe se ide spored vera, a {tom te viknal

carot u carsku vojsku, tamo }e ide{ da se bori{"

(AIF, m.l. 3576) 14

Ovaa replika moème da ja smetame kako najparadigmati~na vo

inicijaciskite scenarija, osobeno koga stanuva zbor za herojskata

inicijacija. Zatoa {to preku vakvite borbi, podvizi, go sogleduvame

junakovoto rasnewe. So sekoja naredna borba junakot se zdobiva so u{te

pogolemo juna{tvo, ili spored pravilata na teorijata na ovoj obred na

premin, na nazna~eniot na~in se ostvaruva modalitetot na ostvaruvawe

povisok status. I navistina, vo ishodot na prikaznata, Krali Marko odi da

izigra edno kalu|ersko oro ({to vo re~nikot na na{iot naroden jazik zna~i

dvoboj so site protivnici), od kade {to izleguva kako pobednik.

Rezimirano }e go poso~ime opisot na t.n. "kalu|ersko oro", vo smisla

na predsvadbeno inicijacisko isku{enie.

"... Sednale da pijat, arno ama, on reknaja: - "Idi da mu darujemo na kalu|era,

kaè "tuj sabju da mu dademo bak{i{"

A Marko {tom videja tatkova sabja, kako ne }e gu poznaja.

14 Snimila L. Stojanovi}, 6.11.1996, s. Sopot, Kumanovsko; raskaùva: Atanasovi} Qubomir, od s. Sopot,

304

- Re~e mu, donesi mu pare.

I Marko se diga - re~e: "Gospodin Mina od Kostura, mogu li da zaigram

sitno kalu|ersko oro", - kaè, "da se okrenem tri-~etiri puti, nadesno da se

okrenem".

-E kaè, "crna kalu|erine, kako da nije slobodno. Zaigraj neka se zaquqa

moje dvori{te".

Marko, kaè, sko~i na noge, kad zaigra, pa okrene se levo - desno, mane sabju,

pa mu otse~e glavu. I vikne iz grlo : "Navalite turci jani~ari." Sve to zavr{ilo, i

on si uzme ènu, si se vrati pa u Prilep, i takoj je ìveja u Prilep sve do kraj.

(isto)

Koga beja skapite godini

..........................................

Pa govori Kralevi}u Marko:

-Oj ti tebe Crni Arapine,

Kaì mene {to ja da ti platam,

Sum si navr{il lepota devojka.

-Pa zar u{te ne si se nau~il,

Koj je junak sakat da se èni

]e si plati pedeset i ètiri dukati,

Koja moma saka da se maì

}e si plati pedeset dukati,

A kako tebe koj je dobar junak,

Moè da platit {eset i ~etiri.

Marko po~nuva da si zbie {ega so crna Arapina i zatoa:

Koga vide Arap takvi podsmevki

trgna Arap na Marka da mavne,

Ali ko zamavna Krali bre si Marko,

Pa go udri me|u dvete o~i,

Mu isko~ija Arapu o~ite,

Mu isko~ija kako dva filxana,

305

arap padna mrtov na zemnata,

Taka Marko Skopje g' oslobodi,

Od crni zulumkar Arapin.

AIF, m.l.76215

Navedeniot citat pretstavuva u{te eden dokaz za osvojuvaweto na

nadli~nata inicijacija, t.e. preku nazna~enata pobeda realizirano e

osloboduvaweto na celo Skopje, {to vo kontekstot na herojskite podvizi e

vo rang na eden makrokosmi~ki triumf, koj izleguva od domenot na li~niot,

mikrokosmi~kiot.

- Duel: Krali Marko i Musa Kesexija

Informatorot na na{eto sledno epsko ostvaruvawe se zadr`uva na

opisot na duelot pome|u Krali Marko i Musa kesexija.

Oblagali se Marko i Musa ko }e koga da pobedi. Zavrne Marko Musu tri put i ne

uspeja da ga obori. Musa obori Marka od tre}i put. I onda Marko povikaja: " Gde si

vilo, posestrimo Raviojlo da me spasi{".

A ona mu rekla: "Neli sam ti kazala u nedequ da ne pravi{ svadbu. A gde ti je guja

ostala, pa rasderi Musu od {kura do bijela grla." To je no` iz ~izmu da izvadi."

I dva dana se ispome{aja kod Musu. A Musa imao tri srca, edno se borilo,

drugo zamorilo, a u tre}o quta guja spava. E Marko da sam se ja probudila u tebe

trista jada da bide. A Kraqevi} Marko ise~e na Musu glavu, pa odnese kod cara. Pa

gu frli car, od stolicu sko~i. - "E care, kamo da se ratuje{ s wega, a ne od mrtve

glave da se boji{."

AIF, m.l.357816

Vo delot vo koj govorime za najgolemite juna~ki podvizi na Krali

Marko, bi go navele i motivot na juna~koto svatovstvo, koj kako svoeviden

15Snimil: Milan i Lazar Risteski vo s. Topolnica - Pore~e; pee: Lefterie Jandrioski.

306

agon i pobeda se odnesuva na brojnite heroi koi gi sre}avame vo

makedonskata narodna epika. Vo tie ramki se javuvaat interesni sièa vo

koi inicijaciskata borba mu e dodelena na Krali Marko -pomal dever. Na

pr., za svadbata na Reqo [estokrilo (SbNU, XVI-XVII, 177), postariot dever

Grujo, spored obi~ajot go pokanil za pomlad dever Marko Krale, ~ija

funkcija e dobro poznatoto ~uvawe na nevestata. Normalno, koga na patot

im izlegla stra{na "yveretina so tri glavi" site se ispla{ile, izbegale, a

edinstveniot hrabar junak bil Krali Marko koj i' se sprotivstavil i vlegol

vo svojot nov inicijaciski duel. Po osvoenata pobeda, Marko ja odvel

nevestata vo ku}ata na zetot, kade {to prodolìla svadbata (v. B.

Petrovski, 1992:75)17.

- Padot na herojot - od junak pojunak

Spored sledot na epskata biografija na junakot, se javuva i krizniot

period od negoviot ìvot, vo koj herojot ne raspolaga ve}e so

ekstraordinarnite mo}i, tuku se javuva posilen protivnik. Vo vakvite

sièa se javuva noviot prototip na heroj, koj e naj~esto izrazen preku

nocijata "dete-junak".

"Predanie za Marka Kralevi} i Sekula detence koga si delele carstvoto"

(Cepenkov, 7, 1972, pred.br.590,str.106-109).

Ova predanie, spored Penui{liski pretstavuva kontaminacija od dve

oddelni narodni tvorbi: epska pesna {to se transformirala vo predanie i

predanie. Inaku, od na{iot aspekt na sogleduvawe, primarno e centralnoto

siè koe zboruva za natprevarot pome|u Marko i Sekula. Tokmu za nego

Penu{liski smeta deka poteknuva od epska pesna, kade {to kako specifika

se javuva "itrosta" kako glavna osobenost na Marko vo makedosnkoto epsko

16Snimila L. Stojanovi}, 6.11.1996, vo s.êtirce, Kumanovsko; kaùva: Savko Tasi} , od s. êtirce. 17 Iako koncizno, sepak rezimiranite primeri okolu fenomenot na juna~koto svatovstvo gi naveduva B. Petrovski, (vidi, 1992:73-76).

307

tvore{tvo, za razlika od pesnata "Uro{ i Mrwav~evi¢i" vo koja{to Marko

se javuva kako ~uvar na legitimnosta na srpskiot prestol (1965a:998).

Kako {to e ve}e dobro vostanoveno, sonot pretstavuva edno od

najgolemite isku{enija vo inicijaciskite scenarija. I dotolku pove}e {to

istiot gi predizvikuva golemite neuspe{ni inicijacii. Na pr., Gilgame{ ne

uspeva da ja postigne svojata besmrtnost, tokmu zaradi bezuspe{niot obid da

ostane vo budna sostojba. Fa}aweto dremka sogledano vo istava ovaa nasoka e

dosta frekfentno inicijacisko isku{enie i vo razni epski sodrìni, koi

}e gi analizirame, kako na pr., obrednata pesna "Oblagal se Junak Denko",

"Krali Marko i Milo{ Obili}i" i dr. No, vo kontekst na spomnatoto

predanie, doa|a do edna inverzija vo smisla na slednoto: junakot Krali

Marko ne uspeva da se razbudi to~no na vreme (koga petlite peat) {to go

pretstavuva i uslovot za negoviot poraz, t.e. pad vo duelot so vnuk mu Sekula

detence.

"Dojdi Marko, dojdi moj mil striko, ali vaka }e delime zemja? Eve jas dojdov

do tvoeto kale i ela da turime kol da si ja povelam zemjata do kaj {to ja pregaziv.

Koa ~u Marko tie zboroi od vnuka si Sekula, golema maka be{e mu padnalo...

-Prokleti da ste vie, petli, {to ne propeavte, za da me skornite da delam zemja so

vnuka mi, ami me ostaivte da se uspijam i da dojdi vnuk mi pod kale da mi zemi seta

dràa i da bidam za stramota!"

(Cepenkov, 7, 1972:109)

Eden morni~av moment od duelot na Krali Marko, sogledan vo

ramkite na tematskiot krug "od junak pojunak" sre}avame i vo na{iot

nareden primer. Kako {to moè da se zabeleì, naj~esto Krali Marko e

sovladan od "deteto - junak", koe e pretstaveno kako negov rodnina. Noviot

junak - protivnik raspolaga so ekstraordinarnata mo} i sila, {to

pretstavuva seriozna zakana za dotoga{ neprikosnovenata herojska mo} na

Krali Marko. Vo ovaa varijanta protivnikot na Krali Marko e

sedmogodi{no dete od negovata sestra Zdravka, kogo toj od zavist go ubiva,

t.e. go prepolovuva teloto na dva dela.

308

Za Kralevi} Marko

Edin den Kralevi} Marko izlegnal na ulica ama videl zvezda Danica deka

gree. Toj se obidel da pita dali ima od nego pojunak. Ej, Zvezdo Danice, dali ima od

mene nekade pojunak da se javi na ovoj svet? Zvezdata rekla ima. Pojunak e od tebe

na sestra ti Zdravka sinot sedmogodi{no, sedum pati e pojunak od tebe.

No po pat go sre}ava Crna Arapina koj mu go prepre~uva patot i tamu

nastapuva poznatiot duel:

"Po~nale tie dvajcata borba da vodat. Se borele i dva dena. Nikoj ne mo` da

padne. Ama prevari se Kralevi} Marko padna pod Crna Arapina. Crna arapina

pritisna pod arapinsko koleno."

Toga{ Krali Marko i' se obrea}a na sestra mu Zdravka da mu pritekne vo

pomo{. I navistina, so nejzina pomo{ i so prevara, Krali Marko uspeva da se

izvle~e od pod arapinskoto koleno. Toga{, Zdravka mu ja se~e glavata na Crna

Arapina. Vo prodol`enieto na ova predanie koe e pretvoreno vo prikazna, na

Krali Marko mu usleduva vtora borba, t.e. vtor ispit i toa so poznatiot vo

svetskata literatura lik : "dete- junak". Navistina toa e sedumgodi{niot sin na

sestra mu Zdravka koj:

"Sednali da pijat vino. Kralevi} Marko pie od dve ~a{i vino a deteto pie

od pet ~a{i vino.

Usetil Kralevi} Marko deka ima juna{tvo tuka u tova dete."

AIF, m.l.78418

Po ovaa proba Krali Marko go povikuva deteto nadvor na pro{etka

kade {to nastapuvaat i slednite za nego iznenaduvawa:

"Izleznali na poleto. Imal edna ~e{ma {to te~e voda. Od ~e{mata tekli

pet ~epovi. Navi`da se Kralevi} Marko od dve pie voda a drugite te~at. Navi`da

se deteto da pie voda od site pet ~epovi voda pie. Ama ka se navelo deteto na

Kralevi} Marko ne mu se svidi oti e pojunak. Izvadi sabjata i go udari na

18Snimil Dimitar Uzunski, vo Trabotivi{te 1969 god, Informator: Usein Demirov od Trabotivi{te.

309

polovinata. Deteto razigralo kone po poleto i deteto padnalo na dva trupa. I

deteto reklo: "E, Kralevi} Marko, ti moj vujko, opasno me udri ama, moite dva

groba neka se znaat vo Kosovo pole, a tvoe grob nigde i nikade da se ne znae".

(isto)

Vo ovaa posledna sekvenca, vo zaklu~niot del od prikaznata, go

sogleduvame povtorno zna~ajniot moment koj{to se odnesuva na fenomenot

"heroj". Kako {to ne' informira ve}e Rode, najzna~ajno vo

okvalifikuvaweto na herojot, bila postavenosta na grobot po smrtta na

herojot. Iako ova se povrzuva so nocijata za lokalnosta, sepak postoel

ogromen kult kon grobot na herojot. Vo slu~ajot ova ni se predo~uva preku

prokolnuvaweto na Krali Marko od maloto detence, koe Marko nasilni~ki

go ubiva. Vo ovoj inicijaciski duel ve}e se nagovestuva stravot na Krali

Marko od gubeweto na negovata sila, koja {to brutalno ja re{ava so

nazna~eniot nasilni~ki ~in na ubivaweto na negovoto vnu~e.

Iako ovoj fragment izleguva od analizata na biografskiot model

sogledan preku herojot Krali Marko, samo nakratko }e se osvrneme na

smrtta na negoviot protivnik, sedmogodi{noto vnu~e. Smrtta ja potvrduva i

objavuva izvonrednata priroda na heroite. Iako ne se besmrtni kako

bogovite, sepak heroite se razlikuvaat od ~ove~kite bitija po toa {to

prodolùvaat da dejstvuvaat i po nivnata smrt. Posmrtnite ostatoci od

heroite imaat zna~ajna magisko-religiska mo}. Nivnite grobovi, nivnite

posmrtni ostatoci, kenotafite, dejstvuvaat na ìvite dol` dolga niza

godini. Duri, moè da se kaè deka heroite im se pribliùvaat na

boèstvata tokmu preku nivnata smrt: tie uìvaat neograni~ena

postegzistencija, koja ne e nitu larvalna, nitu ~isto duhovna, tuku se sostoi

od preìvuvawata sui generis, so ogled na toa deka zavisi od ostatocite,

tragite ili pak simbolite na nivnite tela (Elijade, I, 1991:243-244).

2.3. Smrt ili imortalizacija

310

Osobeno zna~aen i karakteristi~en moment za heroite, pokraj

herojskite podvizi, toa e momentot na nivnata smrt, koja isto taka se

razlikuva od kategorijata na obi~nite lu|e.

Ovde bi go navele podatokot koj go izloùvaat ju`noslovenskite

folkloristi deka vo ju`noslovenkiot folklor postojat brojni predanija

koi se odnesuvaat na besmrtnosta na heroite, dodeka vo poetski oblik ne e

zabeleàn nitu eden primer (v. B. Petrovski, 1992:79)19.

Interesno od aspektot i slikite na imortalizacijata e predanieto

"Za Marko Krale smrt nemalo", (Vraìnovski, 1986b:39; pred.br.10), vo koe

se pojavuva su{tinskiot motiv na vodata na ìvotot - "besmrtna voda", do

koja mora da se dojde so pomo{ na poznatite inicijaciski isku{enija, ili

pak so pomo{ na pticite pomo{nici, kako vo slu~ajot golap~e:

"Nekoe vreme imalo me|u nekoi dve planini nekoa vodi~ka - izvor. Taka se

vikala Besmrtna Voda. Koj }e se napie od taa voda i za toga smrt nemalo. Toa vreme

Kralevi} Marko imal galap~iwa. (Ednoto galap~e) koga padnue na vodata i u toa

crp~eto fa}a voda i preletue, donesue kaj Kralevi} Marka."

(Vraìnovski, 1986b:39; pred.br.10)

Krali Marko prv liznuva od taa voda i stanuva besmrten, kako i

negovata sestra Angelina, po {to {i{enceto pa|a, se kr{i, a vodata se

rastura. Begaj}i od negovite drugari, Angelina ripnuva vo moreto, i bidej}i

e besmrtna, ne se davi tuku se transformira vo su{testvo:

poluriba/poludevojka. Predanieto zavr{uva spored normativite na edno

herojstvo, i steknatata imortalizacija, od tipot na Herakle:

"I taka ostanalo da Kralevi} Marko je ìv i sestra mu Angelina pola riba,

pola devojka u more ìvee".

19 Vo ovoj kontekst B. Petrovski gi spomnuva istraùvawata na Penu{liski i C. Romanska. vidi: K. Penu{liski, "Macedonian Lokal Traditions of Prince Marko", in: JFI, vol.III, No.3, 1966, pp.331-340; ______ . "Dijalog za Krale Marko", str.36-37; Cveta Romanska, "Predani®ta za Krali Marko vÍv folklora na ¥`nite slav®ni", vo: Slavisti~ni studii. Sbornik po slu~a‘ V me`dunaroden slavisti~en kongres v Sofi®, Cofi®, 1963, str.379-391.

311

(isto)

Momentot na postignuvawe besmrtnost, znaeme deka pretstavuva

krajna cel vo uspe{nite inicijaciski podvizi, po koi kopneele, no ne

uspeale da gi ostvarat svoite ìvotni soni{ta heroite od tipot na

Gilgame{.

Vtor interesen moment koj ne' upatuva na fenomenot na

imortalizacijata se onie predanija vo koi smrtta na Krali Marko e

pretstavena kako oblik na privremen prestoj vo nekoja pe{tera. Prestojot

go doìvuvame kako svoevidna faza na marginalizacija, izop{tenost na

herojot, koj e vo slu~ajot usloven od pojavata na oru`jeto (v. Vraìnovski,

1986b:53-54; pred.br.27;28). Vo na{iot primer, smrtta, t.e. povlekuvaweto od

javnosta e pretstavena vo oblik na ve~en son:

"- Eh, Krali Marko i za vas ve}e dojde vreme da ne postoite ve}e kako junaci!

- Za{to bre mom~e?

Pa eve so ova moàm da te ubijam jas tebe!

- [to e tova?

- Pa toa e nare~en pi{tol. ....

- Ee - re~e - kolku e malecko! Za nas nema ve}e ìvot ovdeka!

I togaj Krali Marko vleze vo edna pe{tera, e zaka~i sabjata vo karpata, e nabi vo

karpata sabjata, go simna sedloto na kowot [arca i legna da spije. I si re~e: "Koga

sabjava }'ispadne od karpata i sedlovo ko }e se ka~i na [arca, na kowa, togaj jaze da

se razbudam i pak da ispadnam da caruvam po zemwava"!

Arno, ama toa koga ~ovek }e legne vo ve~niot son, ne se vra}a nazad."

(isto:53)

Potvrda i potkrepa na veruvaweto vo besmrtnosta na ovoj heroj e

vtoroto predanie "@iv e Marko Krale", ~ie{to siè go prenesuva eden

vojnik od Prilep: "u ~ameco se ka~ue i eden veter koga go grabnue ~ameco,

edna frtuna i preko moreto go odnesue u svet", kade {to se nasukuva vo edna

karpa vo koja: "Koa gleda eden ~ovek sedi. Ama ~ovek nekako krupen, so

312

golema glava, ne e kako obi~en ~ovek " (Vraìnovski, 1986b:53-54).

Normalno vo vakvata korpulentna figura moè da se prepoznae samo Krali

Marko, koj prestojuva na negovoto mesto se' dodeka ne is~ezne oru`jeto."

Ambivalentnosta na ukaàniot fenomen: smrt ili imortalizacija na Krali

Marko vo slu~ajot se re{ava preku iskaùvawata na vojnikot:

Drugari, jas be kaj Kralevi}a Marko i Kralevi} Marko je ìv i pak }e se

vrati nekoj vek koa }e nestane oru`jeto!"

(Vraìnovski, 1986b:54)

Ovie situacii ne' asociraat na generalnite poimawa i definirawa

na inicijaciskiot mit, sogledan pred se' od strana na ruskata semioti~ka

folklorna {kola (v. Levinton, 1980, MNM; Meletinski, 1981).

Analiziraj}i gi analognite sièa od golemite svetski epovi, Levinton i

Meletinski go naso~uvaat na{eto soznanie kon edno par~e nade` vo

vra}aweto na ovie heroi od sferata na "privremenata" smrt. Na eden

spekulativen plan, smeeme da si dozvolime vospostavuvawe paralela na

na{iot epski heroj Krali Marko (vo konterkst na fenomenot na

imortalizacijata) so golemite epski heroi od svetskata knièvnost.

Opisot i pregledot na varijantite vo koi e prikaàna smrtta ili pak

besmrtnosta na Krali Marko go dava Blaè Petrovski vo negovata spomnata

monografija posvetena na makedonskiot juna~ki epos (1992:78-81). Vo sekoj

slu~aj, vo odnos na fenomenot na smrtta (kako krucijalen kamen na

sopnuvawe vo inicijaciskite istraùvawa) moème da gi navedeme

gledi{tata na Brelih koj smeta deka tokmu smrtta ja opredeluva

natprirodnata mo} na heroite. Sepak, bez ogled dali vo na{iot folklor

posledniot obred na premin e pretstaven preku nocijata na smrtnosta ili

pak besmrtnosta na herojot, nie go sogleduvame i analizirame ovoj ~in kako

posledna inicijaciska borba na herojot. Moèbi, bi trebalo da go navedeme

u{te edna{ kvalifikativot koj proizleze od kultot na anti~kiot heros,

kade {to istiot, prodolùva da dejstvuva i po svojata smrt. Analogija i

313

umetni~ka transpozicija na ovoj kvalifikativ, verojatno deka e izrazena

preku spomnatite predanija koi vo oblik na nekakvo "is~eznuvawe" ni ja

prezentiraat besmrtnosta na Krali Marko.

Navra}aj}i se na smrtta na herojot, bi moèle da navedeme nekoi

momenti od anti~koto gr~ko nasledstvo. Na pr.: nekoi od heroite

is~eznuvaat pod zemja (Trofonie, Amfijaraj). No, ogromen broj pretrpuvaat

nasilna smrt vo vojnata (kako na pr. heroite za koi zboruva Hesiod, koi

padnale pod Teba i Troja), vo poedine~nite borbi, ili pak zaradi predavstvo

(Agamemnon e ubien od Klitemnestra, Edip od Laj). êstopati nivnata smrt

e dosta dramati~na: Orfej i Pentej se ras~ere~eni, Akteon e rastrgnat od

ku~iwa, Diomed i Hipolit se rastrgnati od kowi; nekoi od niv gi ima

kasnato zmija (Orest, Mops itn) (Elijade, I, 1991:243).

Od druga pak strana, morame da go imame vo predvid i tolkuvaweto na

Meletinski (1981) i Levinton (1980), spored koi smrtta na herojot nikoga{

ne smeeme da ja sfatime kako kone~na. Sekoga{ mora da postoi nade` vo

nivnoto oìvuvawe, t.e. vra}awe. Spored Meletinski, smrtta na kulturniot

junak obi~no se smeta kako nekone~na, zatoa {to sekoga{ ostanuva nade`

deka toj }e se vrati od carstvoto na mrtvite, deka }e oìvee vo idnina.

Proverkite niz koi mora da pomine junakot, obi~no se tolkuvaat kako

osobeni misteriski "strasti", stradawa koi junakot mora da gi izdrì, kako

bi moèl da se zdobie so sila i mudrost - kako za sebe, taka i za celoto

~ove{tvo (1981:232).

Vo ispituvaniot kontekst koj se odnesuva na smrtnosta na herojot, bi

navele eden impozanten moment koj se odnesuva na Homerovite heroi, i koj

smetame deka moè da zvu~i univerzalno. Ne postoi besmrtnost po smrtta za

Ahil ili za bilo koj drug homerski junak, osven onaa za koja, so pomo{ na

svoite juna~ki podvizi }e se izbori samiot heroj vo epskiot stih (Shein,

1989:60-61).

***

314

Ne izleguvaj}i od ramkite na inicijaciskata tema, na{iot interes e

skoncentiran i na sogleduvawe na edna druga dimenzija. Soglasuvaj}i se so

tvrdewata na Ar~er Tejlor, i navra}aj}i se na teoretskite postavki na fon

Han samo bi go nagovestile momentot koj gi intrigira dvata nau~nika:

zo{to prikaùvanata ili ispeanata istorija is~eznuva od kolektivnata

memorija, dodeka pak tradicijata koja e isto taka opeana ili raskaàna se

odglasuva zasekoga{. Spored Ar~er Tejlor, odgovorot e mnogu ednostaven -

zatoa {to tradicijata sepak pretstavuva ne{to drugo od istorijata,

ukaùvaj}i deka stanuva zbor za primitivnat poetska vera na ~ove{tvoto

(gläubige Urdichtung) (Taylor, 1964:114-115). Inaku, Johan Georg fon Han20 vo

svojot trud zema vo predvid 14 primeri za da go argumentira svojot stav deka

site "arijski" herojski prikazni ja pratat istata biografska shema. Vo sekoj

od negovite analizirani slu~ai, herojot e roden ilegitimno, i sprotivno od

verata vo negovata idna veli~ina, toj e otfrlen od strana na negoviot tatko,

~uvan e o odgledan od ìvotnite i vospitan vo eden takov duh, toj se vra}a

triumfalno vo negovoiot dom, kade {to ja osloboduva majka mu, potoa

stanuva kral, gi osniva gradovite i umira mlad. Me|utoa, kako {to

zabeleùvaat ostroumnite istraùva~i (Campbell, 1968; Archer Taylor, 1964),

fon Han ednostavno ja vospostavuva nazna~enata shema, bez potreba istata da

ja analizira. Ovde bi trebale da ja navedeme i studijata na Alen Dandes, koja

spored nau~noto mislewe pretstavuva odli~no rezime na site dotoga{

vospostaveni, no i analizirani studii za herojot i herojstvoto, vo smisla na

vospostavuvawe na osnovnite modeli na herojot (Dundes, 1980:223-261).

Vrz osnova na vakvoto soznanie, a pred se' vrz osnova na negovoto

istraùvawe na biografiite na 14 heroi i nivnata transpozicija vo

literarnite sferi, fon Han pretpostavuva deka formulata kompletno gi

menuva istoriskite figuri i nivnite doìvuvawa /vo na{iot slu~aj

inicijaciski isku{enija/, stavaj}i gi vo ramkite na noviot narativen svet.

Edinstveno, zabeleùva fon Han, ostanuvaat neizmeneti nivnite imiwa

(Taylor, 1964:114). Zna~i, svesni za edna nu`na transformacija vo odnos na

20 Johann Georg von Hahn, Sagwissenschaftliche Studien, Jena, Mauke, 1976.

315

biografijata na "herojot" od sferata na istorijata vo sferata na

tradicijata21, gi smestuvame i analiziranite segmenti koi se odnesuvaat na

herojskite podvizi koi se dviàt od "~udesnoto detstvo - zadojuvawe od

samovila", preku herojskite podvizi vo zreloto doba, se' do fenomenot na

smrtta i imortalizacijata na Krali Marko. Inaku, poslednoto isku{enie -

steknuvawe besmrtnost, vidovme deka pretstavuva edno od su{tinskite

podvizi za koi{to se borat heroite od svetskata mitologija i knièvnost,

no za àl koja dosta ~esto zavr{uva bezuspe{no.

Analiziraj}i ja inicijacijata na Krali Marko, isto taka bi se

potsetile na ve}e klasi~nite 7 tipolo{ki odrednici na vidovite heroi,

vospostaveni od strana na Farnel, spored kogo na{iot Krali Marko bi go

zastapuval t.n. heroj so istorisko poteklo (kade spored nego pred se'

pripa|aat voini i sve{tenici)22. Sega, barem rezimirano bi go ukaàle

stavot koj go poso~uva Petar Hr. Ilievski, analiziraj}i go mikenskiot

troen heroj. Vo negovata studija preku lingvisti~kata analiza i so pomo{

na kontekstualniot metod, avtorot ja prosleduva formata i zna~eweto na

mikenskiot teonim ti-ri-se-ro-e, kako i na drugi li~ni imiwa. Ona {to e za

nas zna~ajno, toa e negovoto ukaùvawe na vrskata pome|u mikenskite li~ni,

i homerskite herojski imiwa, pri {to se istaknuva va`nosta na mikenskata

civilizacija koja vo "Temniot vek" posluìla kako osnova i inspiracija za

gr~kata mitologija i epska poezija. Osobeno e bitno vospostavuvaweto na

edna kulturna paralela od kulturnata istorija na ju`noslovenskite narodi,

kade {to za vreme na turskata dominacija epskata poezija se nao|a vo svojot

najgolem podem, i istovremeno se glorificiraat li~nosti od sredniot vek

(v. Ilievski, 1991:47-53).

21 Ovde samo nakratko bi se osvrnale na poznatite odrednici koi ni govorat za relacijata vospostavena pome|u biografijata na realnata istoriska li~nost i onaa koja e transponirana vo sferata na narodnata umetnost. Imeno, vo folkloristikata e poznat faktot deka Krali Marko od narodnata poezija nema re~isi nikakvi zaedni~ki crti so istoriskiot kral Marko. Za vakvoto nesovpa|awe da se vidi: Vuk, S. Karaxi¢, Srpski rije~nik , v. Marko Kraqevi¢; Tomi¢ (1909); S. Stojkovi¢ (1922); Srejovi} (1958:75-76). 22 Od druga pak strana, spored tipologijata vospostavena od Pavlovi}, Krali Marko spa|a vo redot na tretata negova odrednica koja rezimirano se odnesuva na slednoto: onoj koj {to

316

Vo periodot na dorskata okupacija, poznata kako "Temen vek" nemalo

uslovi za kulturen i tehnolo{ki progres. No, tokmu vakviot period bil

pogoden za razvoj na legendi za heroi...Gr~kata epska poezija za legendarnite

li~nosti od mikensko vreme zapo~nuva da cveta vo tekot na "Temniot vek".

Prilog kon pravilnosta na stavot na fon Han i prifa}aweto na istata

ideja od strana na Ar~er Tejlor, a koja se odnesuva na relacijata -

is~znuvawe na istorijata od kolektivnata memorija i vostanovuvawe valeri

vo domenot na narodnata traicija koi ìveat zasekoga{, moè da posluì

analizata na Petar Hr. Ilievski, spored kogo paralelno gi uo~uvame dvata

momenta: 1. mikenskite li~nosti, iako mnogu od niv - obi~ni lu|e, bile

sekoga{ smetani kako voda~i i rodona~alnici na nivnite plemiwa.

Narodnata imaginacija vo "Temniot vek" gi idealizirala niv pridavaj}i im

natprirodna sila. 2. Na sli~en na~in, ju`noslovenskite narodi vo

nazna~eniot period idealizirale nekoi srednovekovni li~nosti. Normalno,

me|u niv bile i takvi koi kako istoriski lica ne se odlikuvale nitu so

svojata hrabrost, nitu so nekoi isklu~itelni podvizi. No, sepak, podocna

niv gi smetale za golemi heroi. Taka i Krali Marko, poznat vo istorisko

vreme kako turski vazal, koj umrel borej}i se zaedno so turcite protiv

hristijani vo Romanija, podocna znaeme na kakov na~in e proslavuvan - toj

dobiva atributi na za{titnik na hristijani od turskoto naselenie

(Ilievski, 1991:52). Zna~i, vo potpolno pravo e fon Han koga smeta deka

edinstveno neizmeneti ostanuvaat imiwata na heroite. Shodno na ovaa na{a

tema posvetena na herojstvoto, Ilievski ukaùva deka sekoe vreme ima svoi

potrebi i bara soodvetno herojstvo - homerskite heroi se idealizirani

mikenci, dodeka pak balkanskite narodi koi kopneele po sloboda, svoite

najintimni èlbi gi ovaplotile vo herojskiot lik na Krali Marko

(1991:52).

3. Mitot za kulturniot heroj

e popameten gi nadìvuva ostanatite (Odisej, Kalevala, Krali Marko, Jov, kako i pogolemiot broj od ajdu~kite pesni) (Pavlovi}, 1987:111-112).

317

3.1.Herojski mit

Pri analiziraweto na herojskata inicijacija }e morame da obratime

vnimanie i na nocijata "herojski mit". Osnova na herojskiot mit e obredot

na inicijacijata, kako obred na premin, potoa privremenata smrt, prestojot

vo druga zemja (obi~no "dolna zemja" naselena so zli mitolo{ki su{testva),

brojnite isku{enija, otkrivawe na patot za oìvuvawe, uni{tuvawe na

starata sostojba i novo ra|awe (Tasevska, 1983:35). Vo poglavjeto posveteno

na odnosot "Mit i narodna prikazna", Violeta Tasevska gi zima vo predvid

su{tinskite momenti za herojskata inicijacija. Toa se pred se' herojskiot

mit, a vo tesna vrska so nego stojat i mitovite za kulturnite heroi. Taka,

junakot mora da se podvrgne na raznovidni isku{enija vo podzemnoto

carstvo, ili na neboto, vo druga zemja, za da se zdobie so va`ni pridobivki

za rodot, plemeto i ~ove~koto op{testvo. Kako {to }e vidime, a istoto toa

ubavo go predo~uva i Tasevska Violeta, mitovite za kulturnite heroi

osobeno se izrazeni vo kategorijata kulturno-istoriski predanija za

potekloto na odredeni kulturni pridobivki na ~ove~kiot kolektiv

(1983:36).

Heroite gi karakterizira eden poseben vid kreativnost, koja moè da

se sporedi so kreativnosta na heroite koi ja nosat civizacijata vo drevnite

op{testva. I tie go menuvaat pejsaòt kako {to toa go pravat

avstraliskite mitski pretci, se smeta deka se toa "avtohtoni" (t.e. prvi

ìteli na nekoja oblast), i isto taka deka se pretci na opredeleni rasi,

narodi i poedinci (Argivjanite poteknuvaat od Arg, Arka|anite od Arkad

itn.). Tie "zasnovuvaat" t.e. "otkrivaat" opredelen broj na ~ove~ki

institucii: zakonite na gradot i pravilata na gra|anskiot ìvot,

monogamijata, metalurgijata, peeweto, pi{uvaweto, taktikata, itn. Vo ovaa

niza bi moèle da go spomeneme i otkritieto na zanaetite i raznite

ve{tini. Tie se vo prv red osniva~i na gradovite, a istoriskite li~nosti

koi gi osnovaa koloniite po smrtta isto taka stanuvaa heroi (Elijade, 1991,

I:242).

318

Vo ovoj kontekst bi gi spomnale i golemite kulturni heroi od

Kalevala, zemjata na {amanot Vejnemejnen, kova~ot i borecot Ilmarinen i

sl.

3.2. Osnivaweto na gradovi od Krali Marko

Vo kontekst na spomnatite kvalifikativi, koi ni ja poso~uvaat

atributivnosta na kulturnite heroi, vo na{iot folklor pred se' }e gi

zememe predvid predanijata za postanokot na razni teritorii: gradovi, kuli,

yidini, kako i vostanovuvawe novi dejnosti, koi se normalno svrzani so

likot za Krali Marko. Vsu{nost ovie negovi atributi ni davaat za pravo da

go tretirame kako svoeviden slu~aj na kulturen heroj.

Vo ramkite na ovie osnivawa i zaposednuvawa na teritorii koi

spa|aat vo redot na civilizaciskite dostreli, }e gi spomneme predanijata

od tipot "Gradot i portata" (Vraìnovski, 1986b, pred.br.20) "Dolna porta"

(isto, pred.br.21), potoa "Kaleto na Marko Krale" (pred.br.22); "Markovi

kuli vo [tip" (pred.br.24); "Marko gradi kula, a sestra mu most"

(pred.br.25); "Marko Krale go gradi Isarot vo {tip (pred.br.26).

"Nad selo Ve{je ima edno mesto {o se vika Gradot. Sakam da kaàm kako

postanalo toa mesto da se vika Gradot. Toa postanalo vaka: toa e edno visoko mesto

i den deneska postojat zidini, takvija raboti, od toga{ {o imalo ku}i. Tamo

ìveel Kralevi} Marko. Imalo gore na visinata ku}i napraveno, {o ìvejala

negovata vojska, {o ìvejal kralot. Dolu napraveno kao porta, {o vlevala voskata,

{o vleval Kralevi} Marko tamo. Ka }e se ka~i gore na visokoto, nikoj ni{to ne

moè, ni{to da mu naprave. Portata se zatvore i nema kaj da vlezi{ da go vani{,

da go zakoli{.(...) Ka sleval uf Demir Kapija sos kowot, toa mesto deneska {o se

vika Klisura, seto e voda ka ezero. Seto od tija kraj na nija sos kamewa. I on sos

negovata sabja go presekol toa ne{to, tija kamewa. Go presekol i po~nal da iste~ue

voda i deneska se vika Klisura. Toa mesto {o go presekol Kralevi} Marko sega

vrve vardar, vodata."

(Vraìnovski, 1986b:48; pred.br.20)

319

ili pak, koga skokal Marko so kowot duri do Demirkapijskata klisura:

"kaj {o stapnuele kopitta ostaval znaci na kamewata i za toa tamo eden

kamew se vika Markova noga."

(isto:49)

"Me|u selata Gre{nica i Slatina, Pore~e na edna ri~ka ima edni yidi{ta

soyidani od Krali Marko. Ovie yidi{ta pore~ani i vikaat Markovo Kale.

(pred.br.22:49)

"Ne znam jas koe vreme je `iveal on. On je pravil tija kuli Markovi Kuli se

vikaat, do [tip, na onoj vrv gore. Toj naredil svet eden do drug od Bregalnica da

nosat kamen od raka na raka, od raka na raka i ~ak gore da isko~i."

(pred.br.24:51)

"Imam slu{nato od lu|e da Kralevi} Marko go gradel Isarot, a imal sestra

Marija. Marija pa gradela go mosto na Bregalnica na klisurata."

(pred.br.26:52)

Po izlo`enite primeri, bi navele nekoi osnovni paradigmi na

"kulturniot heroj" od svetskata mitologija i folklor, sogleduvaj}i go

istiot vo uloga na inicijaciski pokrovitel ili pak vo uloga na inicijant.

Baraj}i nekakvi univerzalii so na{ite inicijanti, bi gi navele glavnite

likovi od Kalevala - Vejnemejnen i Ilmarinen koi se tipi~ni kulturni

heroi.

Vo poetskata karelo-finska mitologija, koja go poznava nebeskiot

bog Uko, glavni lica se kultrnite junaci Vejnemejnen i Ilmarinen;

Vejnemejnen e arhai~en kulturen junak koj gi ugrabuva od Gospodarkata na

Severot - nebeskite svetila i vol{ebniot Sampo; toj go pronao|a ognot vo

vnatre{nosta na ribata, a Ilmarinen e demijurg - kova~ koj gi izrabotuva

ovie isti ili sli~ni predmeti od prirodata i kulturata (nebeskite svetila,

sampo, plug, itn.) (v. Haavio, 1991; Meletinski, 1981:190, Sto®novi~, 1996:433-

320

438). Naveduvaj}i gi Vejnemejnen i Ilmarinen, doa|ame do slednoto

stanovi{te: samiot kulturen heroj vo svojot ~in na sozdavawe vsu{nost ja

doìvuva svojata inicijacija, za razlika od slu~aite koi gi spomnavme vo

kontekst na istraùvawe na relacijata: mit - kosmogonija - inicijacija.

Imeno, ovie poslednite, ~ii{to paradigmatski obrasci sre}avame vo

pove}eto svetski mitologii i kulturi (Avstralija, Nova Gvineja,

Melanezija, Afrika), se pretstaveni kako vostanovuva~i i "glavni

pokroviteli" na obredot na posvetuvawe vo samite mugri na kosmi~koto

sozdavawe. Vo ovaa smisla ja naveduvame osnovnata opaska vo poimaweto na

"fenomenot na kulturniot heroj". Prviot tip na kulturen heroj

(Vejnemejnen, Ilmarinen, Krali Marko), go doìvuvame kako inicijant -

neofit, koj pokraj, ili za vreme na svoite kulturni /kosmi~ki/ otkritija ja

doìvuva svojata inicijacija, dodeka pak vtoriot paradigmatski obrazec, ~ij

odblesok ili ednostavno aluzija nao|ame vo likot na Sveti Ilija

(Miladinovci, 1983, p.br.40), najjasno ni ukaùva za vostanovuvawe na

obredot na inicijacijata, na nivo na primarnite kulturni otkritija, i vo

~ii ramki, istiot "otkriva~" e pretstaven vo uloga na inicijaciski

pokrovitel.

3.3. Svetecot ja ubiva lamjata - paradigma na kulturniot heroj

Vo analizata na makedonskata herojska inicijacija morame da go

zememe predvid i delot so herojskite podvizi koi se ekvivalent na edno

inicijacisko isku{enie, vo oblik na agon koj go vr{at raznite svetci vo

nivniot duel so ~udovi{tata /naj~esto lamjata/. Spored V. Moren, herojot

koj se javuva kako paradigmatski za hristijanskiot svet, spored nea go

pretstavuva t.n. solaren heroj, koj neprikosnoveno ja pokaùva svojata sila

(Morin, 1992: 373).

Ova siè, kako {to toa go predo~ivme vo na{iot prethoden trud

(1996a), go vrzuvame za eventualnata kosmogoniska tema. Inaku, vo ramkite

na istraùvaweto na mitovite za sozdavaweto, koe go vr{i Meletinski, i

321

kade {to distincira 8 paradigmati~ni slu~ai, nie bi se nadovrzale so

slednata opaska:

Vo na{iot kontekst, osobeno ni e podatliv i interesen IV tip na

sozdavawe koj spored Meletinski gi opfa}a slednite aktivnosti:

"Ponekoga{ bogovite ili heroite ne vadat predmeti od sebe, tuku gi vadat

od zemja, ribi, ìvotni, ili pak od drugi bogovi i demonski su{testva; na

pr. oganot go nao|aat vo stomakot od ognenata riba, a slatkata voda ja vadat

od divovskata àba, nebeskite svetlila gi vadat od kov~eg i sl. Demonskoto

bitie moè tajno da go ~uva prvobitniot predmet ne vo sebe, tuku vo kov~eg,

karpa ili na drugo mesto. Vo vakviot slu~aj, ~inot na sozdavawe - "vadewe",

prvo, se nadopolnuva so prikaznata kako na pr., àbata, porano ja progoltala

seta voda ili deka nekoj go sokril Sonceto i Mese~inata vo kov~eg, a drugo,

samiot toj ~in se preobrazuva taka {to mitskiot kulturen heroj pronao|a

prirodni ili kulturni predmeti na nekoe mesto, na drugiot svet. Vakvoto

zadobivawe, koe e usloveno od sovladuvawe na razni pre~ki, uslovno moè da

se izdvoi vo poseben, i toa najvaèn tip na sièata za sozdavawe (Meletinski,

1981:198-199). Vo makedonskiot folklor toa e slu~ajot na svetecot koj ja

ubiva lamjata od koja izleguvaat tri reki: zlatno ìto, rujno vino, med i

maslo23.

"Trgnal e cveten \or|i da obidi niven sonor;

Na pat sre}ava sura lamja;

pat mu pre~i, hod ne dava;

zatvorila {est planini, zaklu~ila {est izvori,

ta ne dava kapka voda.

Izvadil si ostra sabja,

ta pose~e sura lamja,

troglava, {estokrila, dvenajs opa{ata.

23 Varijanti na ovoj motiv sre}avame vo slednite zbornici: SbNU IV:8; VIII:15; IX:6; XXVIII:211,258, 440-441, 451; XLII:4, p.br.2. Isto taka da se vidi na{iot trud posveten na `rtvuvaweto, kade {to odnosnata tema ja analizirame od aspekt na prvobitnoto kosmogonisko `rtvuvawe (1996a:33-37). Na prostorot na balkanskite Sloveni, poèlno e da se vidi Krsti}, 1984, pod odrednicata: 5,8,23.

322

Otsekol i' do tri glavi - ta potekli do tri reki:

edna reka òlto ìto po ora~i,

druga reka rujno vino po kopa~i,

treta reka med i maslo po ov~ari."

(SbNU, XXVIII:258)

Ova siè, kako i negovite alternacii gi analizirame kako

inicijaciska borba so ~udovi{teto i pridobivawe na kulturni ili

prirodni dobra: voda, vino, ìto, med maslo itn., koi ja inkarniraat

blagosostojbata. Spored Meletinski, dvobojot so ~udovi{teto zaradi

pridobivawe razni prirodni i kulturni predmeti spa|a vo poseben vid, kade

{to pokraj vostanovenite tri ulogi - predmet, izvor i subjekt na sozdavawe,

toj ja dodava i ~etvrtata uloga za sièata vo koi so izvorot ili gra|ata

raspolaga nekoj drug subjekt (ne demijurgot, tuku nekoj demon, a`der), koj

~esto dobiva crti na protivnik koj{to treba da se pobedi za da se ovozmoì

pristapot do baraniot predmet (isto:200). Spored nazna~enovo, vo na{iot

slu~aj Sv. \or|i bi bil vo pozicija na "kulturen heroj", a lamjata bi go

pretstavuvala a`derot koj gi grabnuva i raspolaga so kulturnite predmeti.

Kolku i da deluva dale~na sporedbata so karelo-finskiot kulturen

heroj Vejnemejnen, sepak analogijata me|u nego i na{iot svetec se sostoi vo

inicijaciskata borba kako preduslov za zdobivawe na kulturnite

pridobivki.

I vo ova siè go prepoznavame t.n. herojski podvig. Inaku spored

Farnel, ovoj tip heroj mu pripa|a na t.n. heroi koi imaat boèstveno ili

obredno poteklo.

Sega bi se navratile na tezata na Toporov (1992:20), koja se odnesuva

na voveduvawe na trakiskiot heroj vo kontekst na t.n. "osnoven" mit za

borbata na gromovnikot (i negovite poniski dvojnici vo izrodenite

varijanti na ovoj mit) so protivnikot, koj e obi~no pretstaven kako htonsko

su{testvo. Ova osobeno ne' interesira koga se vo pra{awe sièata so Sv.

Ilija, koj znaeme deka pretstavuva hipostaza na Perun. Spored Toporov,

323

izvr{uvaweto na ~inot na `rtvuvaweto /obi~no vo sièata kade {to kako

spasitel se javuva Sv. \or|i/ e povrzano so raspar~uvaweto na yverot, koe

isto taka pretstavuva zavr{en del od "osnovniot" mit, opi{uvaj}i go potoa

vostanovuvaweto na noviot ìvot, novata godina, novata ìvotna sila i sl.

Poslednite varijacii, povrzani so prodolùvaweto na slikata na herosot

od trakiskata kompozicija, isto taka ja proizveduvaat osnovnata siètna

nitka na "osnovniot" mit. Upatuvaj}i ne' na osnovniot moment kaj

najpoznatite heroi od tipot na sv. \or|i ili pak Krali Marko, koi gi

zapoznavame isklu~ivo kako kowanici, koi ~esto se borat so htonskiot

protivnik, Toporov vo niv otkriva tragi, a pred se' osnovni belezi na

trakiskiot kowanik. Isto taka, ve}e navedeniot primer koga sv. \or|i se

bori so a`derot, koj gi zadrùva site vodi, Toporov go povrzuva so borbata

na Indra i Vritra, {to mu pretstavuva u{te edna potkrepa vo

definiraweto na "osnovniot" mit.

Normalno, epskite sièa koi go pratat spomnatoto scenario od

"osnovniot" mit, nie gi tolkuvame isklu~ivo kako inicijaciski duel, borba,

vo koja svetecot go otkrivame kako spasitel. Preku ovoj tip na t.n.

"nadli~na inicijacija", naselenieto se osloboduva od raznite oblici na zlo

i nasilstvo, inkarnirani vo likot na ~udovi{teto.24

Vo ova na{e istraùvawe, bi go navele tradicionalniot motiv koga

blagodarenie na uspe{nata pobeda na Sv. Ilija nad a`derot, na zemjata

po~nuva da pa|a dolgo o~ekuvaniot do`d, {to ne' asocira na idejata za

vospostavuvawe na klimata, t.e. regulirawe na vremenskite uslovi, {to

naselenieto go doveduva do izvesna blagosostojba.

"fala bogu, fala jedinome!

Tri godine ki{a ne vrnula,

..........

324

Ja }u a`du quto gromonisat,

te}e mrtva na obalu izi}i,

............

Tad uz mora oblak je izi{a,

od oblaka na~ini se ki{a,

ta pokvasi tu veselu zemqu."

(ÂstrebovÍ, 1886:237-239)

Kako {to sogleduvame, pokraj sozdavaweto na ~ovekot i obu~uvaweto

na istiot vo razni zanaeti i ve{tini; vostanovuvaweto na obi~aite;

reìmot na rekite i moriwata; vospostavuvaweto na klimata i sl., - kako

edna od najva`nite funkcii na kulturniot heroj se izdvojuva tokmu negovoto

uni{tuvawe na demonot - t.e. ~udovi{teto (vidi: Meletinski, 1981:201). Zna~i,

vo ovie na{i sièa, vo koi go sogleduvame nazna~eniot kvalifikativ, ne ni

preostanuva ni{to drugo do vospostavuvawe edna smela analogija pome|u

tradicionalnite kulturni heroi i na{ite svetci. Paradigma na spomnatite

atributivnosti na eden kulturen heroj sre}avame vo pesnata "Sveti Ilija i

devet lamii" (Miladinovci, 1983, p.br.40)25.

Vo ova siè, Sveti Ilija koj e vo funkcija na inicijaciski

pokrovitel, vsu{nost mu pomaga na ma{koto dete posmr~e da gi ubie devette

lamji; poto~no, Sv. Ilija ja ubiva devettata lamja. Sogleduvaj}i edna smela

interferencija na pubertetskata inicijacija niz koja pominuva ma{koto

dete i herojskoto inicijacisko isku{enie koe go pominuva Sv. Ilija,

24 Varijantite na ova siè moàt da se vidat vo: Miladinovci, 1861, p.br.11; 31; 38; 40; [apkarev, 1, p.br.11; Verkovi}, 4, pr.br.125; SbNU I:30; XVII-XVIII:206, p.br.21; XXXV:338, p.br.408; XXXVI:113, p.br.113; IlievÍ, 1889, p.br.198. 25 Nakuso bi moèle u{te edna{ da se navratime kon delikatniot problem na klasifikacijata vo domenot na narodnata poezija. Imeno, kako {to ve}e ukaàvme vo vovedniot del - su{testveniot del od herojskata inicijacija go so~inuvaaat epskite tvorbi, kako {to e i ovaa pesna od Zbornikot na Miladinovci. Me|utoa, tokmu pesnite od ovoj tip - t.e. neistoriskite epski pesni, vo koi {to gi sre}avame mitolo{kite su{testva i hristijanskite svetci, zadavaat izvesni kolizii vo smisla na slednoto: nazna~enata siètika gi pravi ovie pesni mo{ne sli~ni so mitolo{kite i religiozno-legendarnite. No, vo ovoj slu~aj ja imame vo predvid decidnata odluka na T. Sazdov, spored kogo tokmu

325

povtorno se nao|ame vo situacija da gi okvalifikuvame atributite na

herojstvoto od tipot na tradicionalniot "kulturen heroj". Osobeno vo

nazna~enata dimenzija, ja ~uvstvuvame potrebata od naglasuvaweto na ednoto

mo`no etimolo{ko poteklo na herojot koe go poso~ivme ve}e vo samiot

voved. Tuka mislime na istaknuvawe na funkcijata na za{titata,

pokrovitelstvoto izvedena od indoevropskiot koren *ser-, varijantata *swer-

, *wer-, lat. servare "da se ~uva", "da se spasi".

Sega bi mo`ele da ja nazna~ime distinkcijata pome|u li~nata

(pubertetska) i nadli~nata (herojska) inicijacija vo dadeniot sluu~aj

inkarnirana preku likovite na deteto - posmr~e i svetevcot Ilija, na koja

{to podetaqno }e se navratime vo prodol`enieto na ova poglavje.

"A egidi dete povojni~e,

Ali ubi devet ku~ki lamji?"

Govore{e dete povojni~e:

"A egidi star sveti Ilia,

osum ku~ki lamii zagubiv,

a devetta lamja mi pobegna,

mi pobegna crkva Aran|ela."

Sam se pu{~i s dete od ruleka,

i devetta lamja ja zagubi.

I go zede dete male~koo,

Go odnese na sirota vdoica.

Si ja najde sirota zaspana,

Si ja toga sirota razbudi:

"Stani, stani, sirota vdoice!

Nacicaj si tvoe ma{ko dete,

Oti ti je dete umoreno;

Od damna ne si go nacicala."

(Miladinovci, 1983:51).

epskata ekspresija gi pravi ovie na{i pesni da gi opredelime kako neistoriski epski

326

Pesnata ne' upatuva na analognoto veruvawe koe go sre}avame vo

zbornikot na Miladinovci (1983:500), no koe ni e isto taka va`no od aspekt

na sovremenata sostojba na terenot vo Makedonija26. Imeno, spomnatoto

veruvawe vo Zbornikot nasloveno kako "Grmewe", ne' navra}a na

konstitutivnite momenti koi se vo domenot na analiziranite kulturni

heroi. "Koga grmit se veqat ~e sveti Ilija tr~at so ognenata kola po

lamjite, koi jadat ìtoto. Ako ne be{e sv. Ilija da gonit i ubivat lamjite,

ne ke imahme nikakov beri}et (ìto ili drugo). Koga grmit site posmr~iwa

spijat (vidi Miladinovci, 1983, p.br.40), a duhot im hodit na pomo{~ na sv.

Ilija protiv lamjite (Miladinovci, 1983:500). Ova veruvawe, tokmu niz

analiziranata pesna ni go ukaùva arhetipot na soedinuvaweto na

pubertetskata i herojskata inicijacija. Sogleduvaj}i go Sv. Ilija vo

funkcija na inicijaciski pokrovitel, na izvesen na~in ni se zasiluva

analognosta so idejata za kulturniot heroj, od onoj tip koj go sre}avame vo

zaednicite i kulturite na Avstralija, Nova Gvineja, Melanezija, Afrika27.

U{te edno smelo poklopuvawe moè da se vospostavi pome|u na{iot Sv.

Ilija i Odin - kulturniot heroj od edskata mitologija. Odin go zapoznavame

i vo svojstvo na inicijant, koj minuvaj}i niz svoite te{ki inicijaciski

isku{enija, go zdobiva statusot na "{aman", dodeka pak isto taka go

zapoznavame i vo uloga na paradigmati~en incijaciski pokrovitel, koj ja

pesni (Sazdov, 1976:106-107). 26 A propo izloènata varijanta na ovoj motiv isklu~ivo vo domenot na narodnata poezija, bi ja navele varijantata na spomnatoto veruvawe, koja{to ja dobivme od na{ite najnovi terenski istraùvawa nasloveno kako Sv. Ilija ja ubiva lamjata (AIF, m.l.3575. Snimila L. Stojanovi} na 5.11.1996 vo s. K'{awe, Kumanovsko. Informator: Zorka \o{evska, rodena vo s.Pezovo). Vo svoeto kaùvawe za lamjite, informatorkata Zorka \o{evska ukaà na toa deka gromot koj ja ubiva lamjata e vsu{nost Sv. Ilija, zatoa {to koga na neboto m'lska (grmi) vsu{nost se pojavuva sv. Ilija i ja ubiva lamjata koja pravi sekakvi {teti na naselenieto, pred se' gi uni{tuva posevite. Vsu{nost, go navedovme ova veruvawe, pred se' od soznanieto deka vo sovremenata sostojba na terenot, mnogu e pofrekfenten slu~ajot - ova siè makar i vo forma na nekoi fragmentarni ise~oci (kako vo navedeniot slu~aj) da go sre}avame vo oblik na "veruvawe", odo{to vo nekoj ànr od narodnata knièvnost. No, za nas e isto taka mnogu va`no {to navedeniot ise~ok od motivot "svetecot go ubiva ~udovi{teto" se' u{te postoi na na{iot teren. 27 Za ovie karakteristiki i specifi~ni obele`ja na kulturnite heroi ve}e govorevme vo voedniot del posveten na relacijata: inicijacija, kosmogonija, mit.

327

uslovuva privremenata smrt na svoite isku{enici, po koja tie postignuvaat

nad-ìvot. Kako pokrovitel na inicijacijata Odin ja dopu{ta smrtta na

"svoite", no taa smrt e "privremena" vo ritualot i uslovuva nad-ìvot na

einheriite vo mitot (Meletinski, 1981:257-58).

Vsu{nost, zo{to da ne gi prifatime ovie na{i svetci kako nekakov

vid hipostaza na paradigmati~niot tip "kulturen heroj?".

Sepak, ona na {to morame da obrneme vnimanie, toa e sogleduvaweto

na distinkcijata pome|u inicijacijata na kulturnite heroi i onaa na

obi~nite lu|e (koja ja ~uvstvuvame pred se' na planot na pubertetskata i

svadbenata inicijacija).

Spored Meletinski, site kulturni heroi i bogovi, koi preku

inicijacijata steknuvaat sopstvena golemina, pred se' na nadli~en plan, a ne

na planot na psihologijata na poedine~nata li~nost - (na pr. Buda i Hrist,

ili pak slu~ajot so na{ite svetci), doìvuvaat soveviden tip na nadli~na

inicijacija. Toa bi bil slu~ajot so site kulturni heroi i bogovi, dodeka pak,

od druga strana site ordinarni slu~ai, kade {to se raboti za psihologijata

na poedine~nata li~nost, moème da konstatirame deka doìvuvaat li~na

inicijacija.

Vo kontekst na svetskata mitologija i folklor, bi gi navele

paradigmite na kulturnite heroi - koi svojot kulturen pridones go

realiziraat isklu~ivo preku sintagmata "borba i pobeda nad ~udovi{teto",

i koe dobiva dimenzii na inicijaciska borba i duel. Analogon na vakvoto

siè sre}avame vo na{ite sièa, od koi na nivo na kulturni heroi, ili

spasiteli gi izdvojuvame spomnatite "svetci".

Vo Zapadna Polinezija, kulturniot junak Maui gi projavuva svoite

juna~ki crti tokmu kako pobednik nad ~ovekojadecot i ~udovi{teto.

Vakvoto juna{tvo zaradi za{titata na ìvotot se javuva kako vtor

su{tinski aspekt na dejnosta na kulturnite junaci (Meletinski, 1981:187).

Vo Severna Amerika se javuva i ulogata na kulturnite junaci -

bliznaci. Preriskite i jugozapadnite plemiwa gi prikaùvaat junacite -

bliznaci koi patuvaat po zemjata i zaedno uni{tuvaat razni ~udovi{ta koi

328

go zagrozuvaat mirniot i spokoen ìvot na lu|eto. Vo ovoj prostran areal

neobi~no e popularen mitolo{kiot ciklus za bliznacite - "mladi~ot od

vigvam" i "mladi~ot od {iprag" (otfrleniot mladi~ od potokot) (Meletinski,

1981:191-192).

Vo staroiranskata mitologija reliktniot kompleks na prapretcite -

kulturnite junaci se zapazuva vo likovite na prvite kralevi (Jima-Xem{id,

sporedi: ind. Jam, Traetaon -Feridun, Kerrsasp), koi gi sproveduvaat

kulturnite dejnosti i se pojavuvaat kako herojski borci protiv a`derite

(Aì-Dahak, Sruvar itn). Vo indiskata mitologija, kade {to, isto kako i vo

Egipet, bogot-sozdava~ gi potisna arhai~nite likovi na prapretcite,

kosmogoniskiot aspekt donekade e so~uvan vo Indrinata herojska aktivnost

(Meletinski, 1981:194).

Vo skandinavskata mitologija vo likovite na vrvniot bog Odin i

itriot Loki vo nivniot me|useben odnos, (a delumno i vo odnosot pome|u

gromovnikot Tor i Loki), moè da se rekonstruira modelot na "bra}ata-

demijurzi, kulturniot junak i mitskiot la`livko". Odin e prviot "{aman",

tatko na drugite asi (vol{ebni prapredmeti), pronao|a~ na svetiot med, koj

zaedno so Loki go zavr{i procesot na sozdavaweto na lu|eto, dodeka pak

Loki e tatko na htonskite ~udovi{ta, vinovnik za pojavata na smrtta. Tor

pred se' e predstaven kako borec so divovite i svetskiot zmej, no, negovata

borba ima i kosmogoniska smisla (digawe na "zmejot od srednata zemja" od

okeanot) (Meletinski, 1981:195).

***

Me|utoa, ona {to bi sakale da go izvle~eme kako posebno zna~ajno, na

krajot na na{eto izlagawe za kulturinite heroi, ili poprecizno

odblesocite na nivnite borbi i zadobivawe na odredeni kulturni

dragocenosti, spored Meletinski e sodràno vo sledniot negov stav:

prikaznite koi govorat za toa kako kulturnite junaci "zadobivaat" razni

predmeti ne slu~ajno stanaa osnovna nitka (zametok) na podocne`noto

329

sièjno razvivawe vo narodnata prikazna i vo juna~kiot ep (1981:200).

Vsu{nost, ova sogleduvawe e osobeno zna~ajno zatoa {to najeksplicitnite

formi na inicijaciskite sièa vo folklornoto tvore{tvo ni se prikaùva

tokmu niz dvata knièvni ànra. Vo taa smisla ne moème a da ne go

navedeme negoviot stav, koj e tolkupati potvrduvan vo literaturata deka vo

kontekst na navedenite mitski sièa "zadobivaweto" na predmetot moè da

iziskuva osobeni napori, magiski znaewa, raspolagawe so ritualni

predmeti i sl., kako i uspe{na borba so protivnikot. Vo toj slu~aj, pred

"zadobivaweto" se voveduva epizoda na "proverka", naj~esto spored

obrazecot na obredot na inicijacijata. Ovoj kompleks, "isku{enie (proba)

+ zadobivawe" moè da stane osnova i za ponatamo{noto razvivawe na mitot

vo narodnata prikazna ili epot (isto:200).28

Osven navedenite punktualni momenti, bi ja navele i osnovnata

razlika pome|u kosmogoniskiot i herojskiot mit.

Postoi dlaboka sli~nost pome|u kosmogoniskite mitovi i

mitologijata na preodnite (sekoga{ ritualizirani) momenti vo ìvotot na

poedinecot, so ogled na toa {to sekoj premin pretstavuva obnovuvawe, a

obnovuvaweto sekoga{ se zamisluva i ritualno se prikaùva kako smrt i

povtorno ra|awe, t.e. nekakvo reproducirawe na mitskoto (vo osnova

kosmogonisko) ishodi{te - na li~en plan. Koga stanuva zbor za nekoj heroj

ili bog, ovaa kosmogoni~nost ne e samo metafori~ka. Me|utoa, temelot na

mitologijata sepak go pravi kosmogoniskiot, a ne herojskiot mit, t.e.

sozdavaweto a ne potragata (quest) (Meletinski, 1981:233).

Smela potkrepa vo na{ata odluka inicijaciite da gi tipologizirame

na ve}e predo~eniot na~in: (pubertetska uo~ena vo vol{ebnite prikazni, i

herojskata - vo domenot na epikata), pretstavuva ve}e tradicionalnata

podelba na inicijaciite vostanovena od Elijade vo Naissance mystiques (1959).

Spored nego, herojskite inicijacii ~ie eho ~uvstvuvame vo sagite, naj~esto

se vrzuvaat so otkrivaweto na blagoto, dragocenostite koi se vo racete na

28 Vo ovaa smisla poèlno e da se pregleda celoto poglavje od Poetika na mitot nasloveno kako Mit, narodna prikazna i ep (1981:266-281).

330

krvolo~niot yver (1959:177). Ovaa paradigma, kako {to ve}e vidovme vo

na{iot folklor e pretstvena vo sièata so motivot "svetecot koj go ubiva

~udovi{teto". Isto taka, sogledano od eden specifi~en knièven aspekt, i

S. Vjern vr{i analogna distinkcija pome|u pubertetskta i herojskata

inicijacija. Spored nea, paradigmi~nata osnova na vtoriot tip e

olicetvorena vo heroite od tipot na Gilgame{, Jason i Herkul. Sepak, taa ja

izdvojuva vo preden plan sagata za Tezej pretstavena preku negovoto

lavirintsko pate{estvie (Vierne, 1987:31-35).

4. @eni - heroi

U{te eden interesen i univerzalen lik vo herojskata inicijacija e

pojavata na ènata-heroj, koja se javuva vo pesnite od tipot "devojka - junak".

Voobi~aeno, ovoj tip heroina e vpletkana vo situacii vo koi edinstveno

"taa" ja poseduva ogromnata sila da gi izvr{i raznite ma{ki raboti.

Naj~esto, taa mu pomaga na mladiot junak koj e vo opasnost "Denika devojka i

junaci" (SbNU, 2, 1890, str.114; Debarsko, Makedonija), so {to se realizira

eden suptilen premin i interesna simbioza: kaj devojkata ja uo~uvame i

analizirame nejzinata herojska inicijacija, dodeka pak, vo slu~ajot na

mladiot heroj, negovite inicijaciski isku{enija (koi ni ja karakteriziraat

negovata liminalna faza) gi tolkuvame kako svadbeni ispiti. Podetaqno na

ovoj motiv }e mu se navratime vo poglavjeto posveteno na Svadbenata

inicijacija, vo delot nasloven kako premin od herojskata vo svadbena

inicijacija.

Vo kontekst na ispituvawe na ovoj tip heroina, bi se navratile na

eden moment koj e povrzan so zdobivaweto na nejzinite ma{ki osobini, i koj

vo domenot na narodnite vol{ebni prikazni go anazliziravme od aspekt na

transvestitnata pubertetska inicijacija.

Ma{kata obleka i ostanatite simboli~ni ma{ki predmeti koi

ènata obi~no gi prisvojuva, spa|aat vo redot na zadolènijata i obvrskite

koi taa samata gi odbira. Ili, za da bide pojasno, ma{kite ali{ta i

ma{kata uloga ne se edinstvenite ma{ki asocirani atributi koi ènata gi

331

prisvojuva; tie slobodno gi upravuvaat simbolite na ma{kosta i na ma{kata

sila i privilegija. "Siniot àket i belite pantolani" se oble~eni od

strana na ènata-mornar, a pak "ènata-razbojnik" odbira 2 pi{tola i

drugi rekviziti, za da bide dobro naoruàna i opremena za vojna (Greenhill,

1995:160). Spored avtorkata na "preoble~enite baladi" istite go

pretstavuvaat slednoto: tie go pretstavuvat ènskoto pravewe na 'ma{kite'

raboti, oblekuvaweto na ma{kata obleka i prisvojuvawe na ma{kite

predmeti (Greenhill, 1995: 160). Smetame deka vo ovaa definicija se opfateni

site su{tinski momenti na baladite, koi go tretiraat transvestizmot. Vo

ovaa smisla bi moèle da gi ufrlime analogiite i paralelizmite koi gi

~uvstvuvame vo na{iot folklor. Na pr., {to se odnesuva do ovaa posledna

odrednica - prisvojuvawe na tipi~no ma{ki predmeti, kako na pr. pi{toli,

oru`je i sl., ovde bi gi poso~ile na{ite mladi lazarki koi se preoblekuvaat

vo ma{ki lazari i odat so jatagani ili sabji vo racete. Inaku, avtorkata

kako paradigmati~en moment na ovie primeri go ukaùva i slu~ajot koga

neretko ènata e taa koja e isto tolku sposobna kako i maòt da ja izvr{i

izbranata uloga i funkcija. Nie bi dodale ne{to {to e specifi~no za

na{eto folklorno tvore{tvo (osobeno za pesnite od tipot 'moma-vojvoda').

Imeno, vo vakvite tvorbi ènata e taa koja e edinstvena me|u site maì {to

moè da ja vr{i taa funkcija - vodewe vojska: po {to i ja dobiva

zasluènata odrednica "moma-vojvoda". Zna~i, vo navedeniot motiv: moma

vojvoda - otkrivame dobivawe na ma{ki atributi vo vojni~ki celi, i na eden

izvesen na~in se dobliùvame do t.n. vojni~ka inicijacija (Verkovi}, 1985,

5, p.br.5, str.59-60). Od site 70 vojnici, edinstveno momata:

"Stojanka mi pu{ka nap'lni,

ta mi e pu{ka frlila

ta mi odari ni{enu.

.....................................

Stojanka mi e frlila,

ta mi prstene prokara.

332

Te {ta mi bide vojvoda

na sedemdeset sejmene,

na osemdeset druìna:

ba{ haramie da bidet

u Negu{kite Planini,

pu nezi gori zileni

..........................................

mladi junaci da gubet.

(Verkovi}, 5,p.br.5, str.59-60)

Realizacijata na ovoj ~in moème da ja smetame kako edna uspe{no

sprovedena inicijacija vo vojni~kite pohodi29.

Srodnosta koja ja ~uvstvuvame pome|u ovoj vid ènski figuri koi se

javuvaat vo ma{ko obli~je i ve}e analiziraniot fenomen na transvestizmot

i androginijata vo sklop na pubertetskata inicijacija e nesomnena.

Me|utoa, bi trebale povtorno da go naglasime na{eto bitno razgrani~uvawe

me|u dvete nocii vo smisla na obvrskite koi gi prevzemaat na{ite

protagonisti. Fundamentalnata razli~nost pome|u transvestizmot koj go

analiziravme vo vol{ebnite prikazni od tipot AT 514, 881 A, 883 A, 884 B,

i onoj koj e specifi~en za epskata produkcija od tipot pesni "moma-

vojvoda", i voop{to "devojka-junak" po~iva tokmu vo prirodata na obvrskite.

Kako {to ve}e nagovestivme, herojot/heroinata od vol{ebnite prikazni,

koja ja minuva svojata pubertetska inicijacija, vsu{nost minuva niz t.n.

li~no, sopstveno rasnewe, i preod od detstvo vo zrelo doba, dodeka pak

"momata vojvoda" ja doìvuva svojata nadli~na inicijacija, vo smisla na

doìvuawe na dobrobitosta na celata nejzina zaednica, {to e vsu{nost i

osnovna specifika na herojskata inicijacija.

29 Vidovme deka herojstvoto sogledano vo epskite tvorbi pred se' dobiva obli~je na vojni~ka, bore~ka inicijacija. Spored toa, nakuso }e gi rezimirame sièjnite obrasci vo koi devojkata - junak ja zapoznavame vo najrazli~nite varijacii na dvoboi, osvojuva~ki pohodi i sl. kade {to re~isi postojano uspeva dostoinstveno da se izbori za svojata pobeda: Verkovi}, 1, 1985, p.br.123; Verkovi}, 2, 1985, p.br.69 "Devojka aramija"; p.br. 70 "Moma vojvoda", Verkovi}, 3, 1985, p.br.79, str.286; Ka~anovski, 149; itn. Vo domenot na narodnata

333

Srodno siè sre}avame i vo domenot na narativniot folklor - vo

izvesni predanija, za koi smetame deka pretstavuvaat preraskaàni epski

pesni. Predanieto "Kapidan Devojka" (Vraìnovski, 1986b:61, pred.br.33) ni

kaùva za mnogu silnata moma -"devojka vojvoda" koja imala {eeset du{i

~eta. I ovija ne a znaeja demek oti e devojka." Vo spomnatiot primer, ne e

prikaàn nekoj poseben agon, tuku edinstvenata osobina koja ja gledame e

nejzinata ma{ka atributivnost, i de fakto ve}e dodelenata funkcija, koja

najverojatno usledila po predvidenite inicijaciski probi. 30

5. Deca - junaci

Sledniot impozanten lik koj ni svedo~i za herojskata inicijacija e

likot na "deteto-junak". Epskite pesni vo koi kako najhrabar i najsilen

junak se isktaknuva "dete-male~kovo" povtorno ne' nadovrzuvaat na

inicijaciskite obredi koi se odvivale vo primitivnite op{testva. Ili

pak, poprecizno, ne' naveduvaat na idejata za disparantnosta na

fiziolo{kiot i socijalniot pubertet. U{te van @enep be{e zabeleàl

deka psiholo{koto i socijalno-religioznoto sozrevawe ne moraat nu`no da

se sovpadnat (1981:91-163). Ovaa ideja e podocna prifatena i razrabotena od

Rut Benedikt, Bastid i @an Kaznev.

Na na{iot prostor, Penu{liski ja otkriva istata ovaa dimenzija.

Imaj}i ja vo predvid vozrasta na "decata-junaci", toj gi kategorizira vo 2

tipa: novoroden~iwa, detenca i grupa adolescenti, konstatiraj}i deka

"nivnoto prisustvo vo narodnite pesni moèbi i e povrzano so

inicijacijata kako naroden obi~aj za stapuvaweto na mom~iwata vo ma{ka

zrelost (Penu{liski, 1983:88).

poezija na ju`nite Sloveni da se vidi Indeksot na Krsti}, pod odrednicata J 2,4, junak devojka, kako i p.v. 71,74. 30 Prilog kon vakvata ma{ka osobenost koja ja poseduvaat t.n. èni-junaci sre}avame i vo Vraìnovski, 1986b, pred.br.11 "Sestrite na Marko Krale", str.40, kade {to najstarata sestra Deva korespondira so nagovestenite osobenosti. Taa ìveela vo edna kula i tamu ja drèla seta vojska.

334

Sepak, nie smetame deka vakvoto sogleduvawe e sosem opravdano od

etnolo{ka gledna to~ka. No, vo ramkite na brojnite knièvni i

folkloristi~ki istraùvawa, kako {to vidovme, osnovnata divergencija

leì tokmu vo razgrani~uvaweto na pubertetskata inicijacija od

vol{ebnite prikazni i herojskata, koja ja sogleduvame vo ramkite na

epskoto narodno tvore{tvo. Po ukaànite momenti koi ni pomognaa da go

odvoime herojot od vol{ebnata prikazna, so epskite heroi koi poseduvaat

ekstraordinarna mo} i se izdvojuvaat so nivnite podvizi koi gi

okvalifikuvavme kako zna~ajni za celata zaednica, sosem ni dava za pravo

ovie deca - junaci da gi uvrstime vo kategorijata "herojska inicijacija".

Vo ramkite na ovaa na{a tema treba da go poso~ime trudot na A.

Sterjovski "Decata junaci vo makedonskata narodna pesna" (doktorska

disertacija).

No, za nas e dosta srodno i zna~ajno potsetuvaweto na stavovite na A.

[maus koj gi smestuva decata-junaci vo mitolo{kiot ili "primarniot sloj"

na epikata, definiraj}i gi kako kulturni junaci so arhai~no poteklo

(1967:6-7).

Isku{enijata niz koi minuvaat na{ite "mali-golemi heroi"

vsu{nost se sveduvaat na dvoboi koi re~isi sekoga{ slavno zavr{uvaat so

"zmejoubistvo". Varijantite na ovie borbi se sre}avaat kaj slednite na{i

junaci: dete vo peleni - Miladinovci, p.br.59, ili pak dete doen~e -

Miladinovci, p.br.40; dete vo srebreni lulki - [apkarev,1, 1976:p.br.7, ili

pak dete-golome{e do mi{ki v pesok zapretano - Miladinovci, p.br.173, i

sli~no. Na primer, varijantite na pesnata "Marko, Sekula i Kral

Latinina", koi pretstavuvaat vistinska herojska inicijacija niz koja

minuva Sekula detence, gi sre}avame vo slednite zbornici: (Miladinovci,

p.br.145, [apkarev 372; Ka~anovski 76,143,191).

Brojot na varijantite na motivot: Krali Marko i dete Dukadin~e e

isto taka impozanten31. No, so ogled na toa {to vo oddelot posveten na

31 Da se vidat slednite zbornici: Miladinovci, 1961; p.br.121, str.159-161; 122 (?);

335

biografskiot model na Krali Marko ve}e poso~ivme nekolku dueli so

deteto-junak, sega }e se zadrìme na svetiot moment koga deteto-junak

(Sekula) ja vodi mladata Sekulica do nejzinoto rodno mesto, za da gi poseti

bra}ata i majkata. Sekula - detence, po pat doìvuva cela niza isku{enija,

borbi, pre~ki, za da so uspe{noto nadminuvawe na pre~kite, stasaat do

postavenata cel. Vo sklad so svojata izvonredna herojska mo}, deteto gi

pominuva isku{enijata od tipot:

"Koga dojdoa tije do pol pati,

na drumoi beli {atori izrasnati,

a f {atori silna vojska ispolneto,

f sedum {atori, sedum pa{i pod nif,

se}i pa{a po sedum iljadi vojska;

Sekula go ~ekaat, Sekula da zagubat,

|uzel Angelina da mu ja poplenat.

([apkarev, 2, 1976, p.br.273, str.113).

i spored o~ekuvawata, deteto uspe{no gi soboruva site protivnici:

"Si izvadi sabja od no`nica,

i nazad se Sekula povrati,

mi pose~e brate, seta vojska;

- Kuzman [apkarev, Izbrani dela, Skopje, 1976, kn.2, br.310, str.209-210: "Krali Marko saka so izmama da go ubie dete Dukadin~e". - Makedonska pesnarka ot Georgija Pulevski, Sofija, 1879 (za ova da se vidi trudot na T. Sazdov, Zapisot na \or|ija Pulevski na narodnata pesna za Marko Krale i Dete Dukadin~e", vo: Spektar, br.27, 1996, str.119-123; Verkovi},3, p.br.29, str.145-148; p.br.77,str.282-283; Verkovi}, 2, p.br.85, str.161-164; Jastrebov str.64; A. Petrovi} II, 25; III,5;IV, 6; Tahov str.36; P. Mihajlov 349; Ka~anovski 151, 152, 153, 155, 156. na nivo na varijantite od ju`noslovenskiot folklor, da se vidi Indeksot na B. Krsti}, 1984, p.v.64. Varijanti na "Sekula detence, Sekulov kow, surij elen, lamja i Marko Krale", da se vidi vo: [apkarev, 1976, 2, p.br.275 str.121 - da se sporedi so: Miladinovci, p.br.113, Ka~anovski, p.br.148. Osven ova, poèlno e da se vidat i varijantite na pesnite koi svedo~at za borite pome|u Krali Marko i dete Golome{e: Miladinovci, p.br. 173; Verkovi}, 2, 1985, p.br.151; [apkarev, 1891, p.br.366; A. Petrovi} I, p.br.20; Mihajlov 362.

336

site sedum pa{i ìvi vati;

im potse~e noyi do kolena,

im potse~e race do ramena

i 'i naredi na beli drumoi:

-Da ~ekate Sekula detence,

da ~ekate koga }e pominit,

da pominit so ubaa neesta,

hubaa neesta, |uzel Angelina"

(isto:114).

Po uspe{noto izvr{uvawe na cela niza inicijaciski isku{enija

postaveni na relacijata: nivniot dom - domot na roditelite od nevestata, vo

zaklu~okot na ovaa pesna se javuva i poslednata proverka na negovata sila i

juna{tvo:

"Angelina..si otide Sekula go vikna,

mi go vikna Sekula od igrawe:

-Daq me ~ue{, Sekula stopane,

hajde pojdi, kamen kaj {~o vrlaat

i ti kamen, Bogme, da mi vrli{;

koga kamen prvin ti }e vrli{,

ti ponazad malu da ostani{;

a pak posle, kolku {~o }e moì{! -

Mi otide kamen da mi vrlat,

i mi vrli, nazad mi ostana;

posle, koga vrli, ne se vide kaj otide!

([apkarev, 1976, 2:119)

Osvrnuvaj}i se na fenomenot dete-junak, bi navele odredeni

univerzalni odrednici koi se odnesuvaat na sfa}aweto na deteto vo

mitologijata i narodnata knièvnost. Pred se', kako {to ne' informira

Klift (1987:243), simbolizmot na deteto ja imlicira vrskata so

mitologijata na herojot. Potencijalot na deteto e ukaàn vo mnogute mitski

337

sièa vo koi {to herojskata priroda e ve}e odnapred predodredena, (na pr.,

slu~ajot so nare~nicite i sl.). Re~isi invarijantno, herojot sekoga{ e

opi{an kako li~nost koja e obdarena so ekstraordinarnite mo}i u{te od

momentot na negovoto ra|awe (Clift, 1987:243), {to kako zakonomernost

osobeno go ~uvstvuvame vo na{ite "deca-junaci". Istite izleguvaat kako

pobednici, i obi~no se okvalifikuvani kako dete vo peleni, dete-doen~e,

dete vo srebreni lulki i sl. Normalno, onaka kako {to se projavuvaat i ovie

na{i sièa za decata junaci, vo sklad so univerzalnite i analogni pretstavi

{irum svetot, deteto ni go simbolizira patot kon vistinskoto sozrevawe.

Sogledano kako proizvod na dvata opozitni principa, ma{koto i ènskoto,

deteto ni ja predo~uva slikata za edna celovitost. Mitologijata na deteto-

junak koja e re~isi poistovetena so idejata za boèstvenoto dete ni gi

ilustrira problemite koi se odnesuvaat na psiholo{koto rasnewe i

sozrevawe, od edna strana, kako i idejata za razvivaweto koe se stremi da ja

postigne celovitosta. Iako sogledano od edna psiholo{ka perspektiva,

deteto ja ozna~uva fazata vo koja mnogute te{kotii i pre~ki moraat da se

nadminat so cel da se dostigne psiholo{koto edinstvo i integracija (Clift,

1987:244), sepak na{ite junaci se ozna~eni kako ve}e formirani heroi,

borci.

Vo prodolènie }e navedeme eden interesen inicijaciski moment koj

se odnesuva na kategorijata dete-junak, i koj ve}e pretstavuva{e predmet na

analiza od strana na Lenka Tatarovska. Vo vtoriot naveden primer,

povtorno se vospostavuva korelacijata: son - inicijacija, no vo ne{to

poinakva funkcija. Vo slu~ajov, deteto - junak, po uspe{nite borbi so

yverot ("sura me~ka"), legnuva da si odmori. Vakviot kiks vo inicijaciskite

dueli i isku{enija e ~estopati povtoruvan niz istorijatana svetskata

mitologija. Vo na{iot primer, svatovite go koristat momentot koga maliot

- junak (dever) spie za da go pretepaat: - "Zaradi toa, na spiewe, "tie go sa

zagubili, ' par~eta go napraviha". Vo prodolènieto, Krali Marko so

pomo{ta na mladata nevesta go vr{at oìvuvaweto na maliot dever - deteto

- junak. I toa go vr{at so pomo{ na "bilka potikliva" i "studna voda"

338

donesena od angelot, kako i negov zdiv i plunka, kako {to e vpro~em dadeno

vo analizata na Tatarovska (1996:23-24). Ovde bi trebale da go spomneme i

tolkuvaweto koe doa|a od strana na Tatarovska, imeno deka navedenite

stihovi ukaùvaat na postoeweto na povisok i porazvien religiski sistem

vo koj e inkorporirana edna inicijaciska faza na regeneracija na neofitot.

Oìvuvaweto ovde e izvedeno so pomo{ na "bilka potikliva", "studna voda"

donesena od angelot, kako i negov zdiv i plunka (Tatarovska, 1996:24).

ZAKLUÔK

Vo oblik na zaklu~ok bi moèle da se navratime na onie su{tinski

momenti koi ja odreduvaat herojskata inicijacija. Pred se', me|u brojnite

nere{ivi dilemi okolu okvalifikuvaweto i definiraweto na "herojot",

nie go razgrani~uvame epskiot, od ostanatite heroi (pr. herojot od

vol{ebnite prikazni), tokmu niz prizmata na inicijaciskite isku{enija.

Inicijaciskite borbi i pobedi na epskiot heroj se makrokosmi~ki, t.e. gi

doìvuvame kako dobrobit za celata zaednica. Od taa pri~ina, "herojskata

inicijacija" ja okvalifikuvavme kako "nadli~na". Trgnuvaj}i od Krali

Marko, preku raznite alternacii na epskiot heroj, potoa decata - junaci,

ènata-junak, se' do svetecot koj go ubiva ~udovi{teto gi otkrivame

osnovnite paradigmi na makedonskata herojska inicijacija. Vo analizata na

makedonskiot heroj, go otkrivme modelot na epskata biografija na herojot,

so koja ovaa kategorija su{testva ni stanuva poeksplicitno priem~iva. Za

razlika od pubertetskata inicijacija niz koja minuva herojot od vol{ebnata

prikazna, i koja e karakteristi~na isklu~ivo za periodot na preodot od

detstvo vo zrelost, ovoj "specijalen vid" inicijacija, go karakterizira

posledovatelnoto ispolnuvawe na inicijaciskite isku{enija. Zna~i, vo ovoj

slu~aj, herojot za vreme na celiot svoj ìvot gi doìvuva svoite

pove}ekratni inicijacii. Paradigmatskiot obrazec be{e sogledan preku

ìvotniot ciklus na Krali Marko.

339

340

Ekstraordinardosta na ovoj vid inicijacija ja sogledavme i vo

funkcijata i ulogata koja ja ispolnuvaat t.n. "deca-junaci". Za razlika od

deteto-junak od vol{ebnata prikazna, koj pretstavuva samo odredena faza

kon dostignuvaweto na ma{kata zrelost (AT 326), i kade {to povtorno

stanuva zbor za postignuvawe na individualniot, li~en, t.e. mikrokosmi~ki

uspeh, vo domenot na epskite sodrìni, ovaa figura go osvojuva uspehot koj

se odnesuva na celata zaednica.

Sledniot zna~aen moment vo epskata herojska inicijacija e

fenomenot na smrtnosta i imortalizacijata. Pretstavite na dvata momenta

ukaùvaat na posebnata kategorija su{testva so nad~ove~ki mo}i, koi se

karakteriziraat za vreme na ìvotot so izvonredni uspesi, mo}i i

pridobivki vo korist na celata zaednica.

Vo kontekst na opredeleni specifi~ni situacii, reaktualiziran e

mitot za kulturniot heroj, ~ii tragi ili ednostavno sliki sre}avame vo

~inot na izgradbata i zaposednuvaweto na novi teritorii. Ovaa

specifi~nost ja sogledavme pred se' vo soodvetnite predanija za Krali

Marko. Vo istiot ovoj kontekst be{e sogledana i pobedata nad ~udovi{teto

od strana na svetecot, kade {to isto taka se doìvuva zna~ajniot

kvalifikativ na kulturniot heroj - spasuvawe na zaednicata od nekoe zlo.

Tragite od arhai~niot obrazec na herojot-kowanik se sogledani preku

figurite na Krali Marko i Sv. \or|i. Nazna~enite dva heroja gi

definiravme kako odredeni hipostazi na trakiskiot heroj-kowanik.

Vo sekoj slu~aj, karakteristi~no svojstvo i za ovoj tip inicijacija,

pretstavuva nejzinata univerzalna tripartitna struktura. Na

fenomenolo{ki jazik nea ja izrazivme preku separacijata, privremenata

smrt (inkarnirana preku ~inot na borbata) i povtornoto ra|awe

(inkarnirano vo ~inot na pobedata) so {to se ostvaruva povisokiot status,

koe go definiravme kako steknuvawe povisok stepen na herojstvo.

V

SVADBENA INICIJACIJA

Vo ramkite na svadbenata inicijacija }e bidat analizirani

specifi~nite slu~ai od makedonskata narodna knièvnost, vo koi

otkrivame sovpa|awe na inicijaciskite isku{enija so momentot na

odrùvawe na svadbeniot ceremonijal. Ova e zna~ajno vo taa smisla {to

vakvata inicijacija, po svojata poriroda najmnogu se dobliùva do

pubertetskata, vo koja vidovme deka site isku{enija i proverki im se

postavuvaat na protagonistite (heroi - heroini) za da se vidi nivnata

spremnost za brak. Sepak odlu~uva~kata distinkcija pome|u niv e sodràna

vo toa {to vo pubertetskite isku{enija ne e zadolìtelno prikaàna i

svadbata, dodeka vo ovoj tip inicijacija stanuva zbor za neposrednoto

odvivawe na dvata krucijalni momenti: proverka i ven~avka.

Vo taa smisla, pred da premineme na prikaùvaweto na paradigmite

na vakviot vid inicijacija vo makedonskiot folklor, }e se osvrneme na

pozna~ajnite istraùva~i, koi vo domenot na nivnoto istraùvawe se

zadràa na spomnatata relacija. Najprvin }e gi izloìme postavkite na

ruskite semioti~ari od tipot na Bajburin, Levinton i Meletinski, potoa

isto taka }e bide neminovno i navra}aweto na Propovoto gledi{te, a na

kraj }e poso~ime i nekolku zna~ajni istraùvawa od na{iot prostor.

Navra}aweto na ovie folkloristi, vsu{nost }e bide vo funkcija na

definiraweto na na{iot stav deka svadbnata inicijacija pretstavuva eden

tipi~en slu~aj na t.n. preodna inicijacija. Imeno, vo ovie tekstualni

prikazi doa|a do preminot od puberteska vo svadbena inicijacija.

1. Odnos: inicijacija - svadba

Opse`na razrabotka i prodlabo~uvawe na Propovata misla nao|ame

vo deloto na Bajburin i Levinton koi go posvetija svoeto vnimanie tokmu na

relacijata: vol{ebna prikazna - svadba (1972). Normalno, vo ovoj kontekst

treba da spomeneme deka naracijata moè da bide analizirana i od

geneti~ki (Prop), no i od semanti~ki aspekt (Levinton, Bajburin,

Meletinski, R. Beker). Strukturata na narativnite tekstovi, spored

navedenite avtori pretstavuva opis na edno vistinito zbidnuvawe. Toa ja

pretstavuva denotativnata osnova na naracijata. Vsu{nost, preku ova

doa|ame do vostanovuvaweto na zna~eweto, koe {to ve}e Prop go be{e dal vo

negovata geneti~ka analiza: "skaznata vo celost ja opi{uva svadbata"

(Becker, 1990:45).

Svadbata i inicijacijata se javuvaat kako dva osnovni korena od koi

{to poteknuva vol{ebnata prikazna. Ednostavno, prikaznata pretstavuva

edna invarijanta na inicijaciskite rituali so nivniot obrednopreoden

kompleks: smrt - povtorno ra|awe. Svadbata i inicijacijata ovde se javuvaat

kako varijanti (Levinton, 1970:35)1.

Vo ovoj kontekst bi moèle da gi naglasime samite vovedni

ukaùvawa na Levinton od negovata studija posvetena na pra{awata na

izu~uvaweto na svadbeniot obred (1982:95-102), vo koja - distinciraj}i go

ma{kiot i ènskiot tekst vo ramkite na samiot obreden ~in, toj ja ukaùva

mo`nosta za poklopuvawe na svadbeniot pat koj go prezema mladoènecot i

isku{enijata koi{to mora da gi pomine za vreme na toa negovo svadbeno

pate{estvie. Iako go fokusira svoeto istraùvawe isklu~ivo na

svadbeniot obred, sepak Levinton uo~uva vidni analogii i dobliùvawa

pome|u ritualnoto dejstvie i vol{ebnata prikazna. Vo negovata semanti~ka

analiza gi sogleduvame poznatite simbolizmi: na pr., pri zaminuvaweto na

mladoènecot od svojot dom nakaj mladata, toj mora da go napu{ti seloto, da

1 Navedeniot trud na Levinton "Nekotorìe obÈie voprosì izu~eni® svadbenogo obr®da", objaven vo Tezisì dokladov 4 letne‘ {kolì po vtori~nìm modeliru¥Èim sistemam, Tartu 1970, i' e dostapen i na na{ata javnost blagodarenie na tematskiot broj na Raskovnik posveten na tartusko-moskovskata {kola i nivnite istraùvawa vo domenot na

pomine niz {umata i da navleze vo seloto na negovata devojka. Ovaa pojava

toj ja povrzuva so opozocijata ovoj - onoj svet, kade {to {umata go

pretstavuva grani~niot prostor, t.e. pretstavuva ekvivalent na smrtta. Ve}e

vidovme deka vo tipi~no pubertetskite isku{enija, t.e. vo vol{ebnite

prikazni protagonistite moraat da go pominat toj pat. Isto taka Levinton

go tolkuva zimaweto na mladata od strana na mladoènecot, na toj na~in

{to za mladata toa pretstavuva zaminuvawe na onoj svet - t.e. smrt,

nagovestuvaj}i ja pri toa sli~nosta na svadbeniot i pogrebniot obred

(1982:95-96). Inaku, toa e onoj moment za koj nie, kako {to ve}e nagovestivme

}e govorime vo ova na{e poglavje vo delot "svadbena i pogrebna povorka".

Bi sakale da potsetime deka ve}e Olga Frejdenberg gi be{e poistovetila

svadbeniot i pogrebniot ~in.

Zna~i, sr`ta na na{iot interes pretstavuva sovpa|aweto na momentot

na isku{enijata so momentot na odvivaweto na samiot svadben ceremonijal.

Takvite karakteristi~ni isku{enija, koga e vo pra{awe domenot na

vol{ebnata prikazna, ve}e Meletinski gi be{e okvalifikuval kako

prikazni so "svadbeni proverki" (1969:104). Kako {to }e ukaème ne{to

podocna, vo ovoj slu~aj }e mora da bideme dosta pretpazlivi, zatoa {to na

primer, Meletinski svadbata voop{to ne ja doveduva vo nezaobikolen

kontekst so inicijaciskite isku{enija, tuku vo ramkite na istoriskoto

poimawe na dvete spomnati institucii, normalno, toj i' dava prednost i

prioritet na inicijacijata (pubertetska) - kako vo mitolo{kite, taka i vo

domenot na narativnite folklorni tekstovi.

Vo taa smisla sega e vistinskiot moment da se naglasi razlikata vo

metodite koi gi koristat Meletinski od edna, i Bajburin i Levinton od

druga strana. Kako prv, bi go navele Meletinski2, koj ima posveteno cela

folkloristikata, pod uredni{tvo na Qubinko Radenkovi}. Da se vidi: Raskovnik, 1982, br.31, Beograd, str.95-102. 2 Spomnuvaj}i go Meletinski, bi bilo poèlno da ukaème ne{to pove}e za negovata uloga koja ja zastapuva vo sferata na folkloristikata, iako i' e ve}e dosta dobro poznat na na{ata publika preku studijata posvetnena na Poetikata na mitot. Inaku, toj e poznat sovetski stru~wak za narodnata knièvnost, mitologija i religija. Vo svoeite dela toj gi prodolùva smernicite na Prop, makar {to negovata silno strukturalisti~ki

studija na "Bra~nata dvojka" vo prikaznite, kade {to e istoto prezentirano

kako posebno siè. Od negoviot trud proizleguva deka vo arhai~nite mitovi

kako i vo narodnite prikazni na primitivnite narodi, bra~nata tematika

ima samo sporedna uloga, i deka inicijacijata e taa koja ja ima ulogata na

glavnata i najva`na ceremonija vo ìvotot na edna zaednica (Becker, 1990:45-

46). Normalno, nie se sloùvame so ova negovo razmisluvawe, no ne gledame

pri~ina zo{no toa posebno siè posveteno na svadbenite isku{enija ne bi

dobilo svoj odreden prostor, osobeno koga e vo pra{awe sovremenata

sostojba na folklornoto tvore{tvo. Ovde isto taka treba da gi spomeneme i

negovite ostanati razmisluvawa koi se analogni na izneseniot stav. Na

primer, kako {to ve}e spomnavme vo oddelot za pubertetskata inicijacija,

Meletinski opravdano tvrdi deka vo sklad so obredniot ekvivalent,

"su{testveniot" - jadrovniot del na vol{ebnata prikazna se javuva kako

ritual na inicijacijata, a "ramkovniot" - kako svadba. Me|utoa, takvoto

sprotivstavuvawe na dvata stadijalno-raznorodni dela na vol{ebnata

prikazna seu{te ne pretstavuva odlika na nejzinata vnatre{na ànrovska

struktura. Kako {to ukaà samiot Prop, poslednata se projavuva vo

linearen redosled na funkciite, t.e. vo tipskite odnesuvawa koi odgovaraat

na opredelenite ulogi na junakot (Meletinski, 1982:51).

Vo studijata posvetena na "bra~nata tematika" e zemen vo predvid

odnosot na mitskata naspram klasi~nata prikazna, {to cvrsto go postavuva

orientirana mislovna koncepcija dosta potsetuva na onaa na Levi-Stros. Od negovite brojni studii }e navedeme nekoi negovi pozna~ajni dela: Gero‘ vol{ebno‘ skazki. Proisho`denie obraza, Moskva 1958; Proisho`denie geroi~eskogo eposa. Prannie formì i arheologi~eskie pam®tniki, Moskva 1963. Poetika mifa, Moskva 1976; Semiotika i hudoèstvennoe tvor~estvo, Moskva, 1977; Paleoaziatski‘ mifologi~eski‘ epos. Cikl Vorona, Moskva 1979. Inaku, toj e avtor na brojni strudii od koi bi navele nekoi zna~ajni za ova na{e istraùvawe: "Problemì strukturnogo opisani® vol{ebno‘ skazki", vo: TZS, IV, Tartu, 1969, str.86-135; potoa trudot posveten na "bra~nata tematika": "Die Ehe im Zaubermärchen, ihre Funktion und ihr Platz in der Sruktur der Märchen", in: Acta Etnographica 19, 1970, S. 281-292; kako i trudot posveten na pra{aweto za genezata na karelo-finskiot ep, so poseben osvrt na likot na Vejnemejnen: "K voprosu o genezise karelo-finskogo Ìposa", Sovetska® Ìtnografi®, 4,1960, Moskva, str.64 - 79; vo koj go poreknuva stavot za {amanskoto poteklo na Vejnemejnen, i go zastapuva stavot za kulturniot heroj. Vo ovoj trud isto taka ima vidni dobliùvawa do pra{aweto za {amanskata inicijacija, koi {to mu se pripi{uvaat na Vejnemejnen.

Meletinski, tvrdej}i deka ne e ènidbata, tuku tokmu inicijacijata taa koja

e tretirana vo mitskite i ritualnite dejstvija (Becker, 1990:46).

Od druga pak strana, Bajburin i Levinton3 otkrivaat deka vrskata

pome|u prikaznite i ritualite se nao|a vo nivniot obrednopreoden

karakter. Bitno e toa {to preku nego se ostvaruva promenata na statusot i

toa vo slednata smisla: od poniskiot star status so pomo{ na socijalniot

premin se navleguva vo noviot status. Ovaa promena ja sogleduvame preku

opozicijata: nisko/visoko; mlado/staro (Becker, 1990:46).

Opozicijata nisko/visoko, dosta ~esto se javuva obratno

proporcionalno: vo tekot na sièto "niskoto" se pretstavuva samo kako

maska na herojot (ili pak ja pretstavuva su{nosta na la`niot heroj), ili pak

so pomo{ na vol{ebnite sili, vo finaleto se menuva vo visoka sostojba i

status (Meletinski‘, 1969:103). Ovaa karakteristika mnogu ~esto se javuva vo

skazo~nite sièa, a vo tekot na na{ata analiza osobeno }e ja uvidime vo

prikaznite od tipot AT 437, vo delot od dejstvieto koga glavnata heroina se

javuva vo uloga na "izme}arka", dodeka pak la`nata heroina ja pretstavuva

carskata nevesta, vo t.n. privremen brak.

Transfiguracijata nisko/visoko sfatena kako otkrivawe na

povisokata priroda na herojot/heroinata treba da bide sogledana kako

specijalna funkcija na obredot na prmin vo prikaznite. Ostanatite

premini se realiziraat vo funkciite na svadbata i stapuvaweto na carskiot

prestol. Kako {to smetaat Bajburin i Levinton, "svadbata, stapuvaweto na

carskiot prestol i transfiguracijata go opi{uvaat preminot na herojot"

(Becker, 1990:46). Otkrivaweto na ovoj troen obrednopreoden kompleks ne'

navra}a na Propovoto istraùvawe, vo koe ja ~uvstvuvame osnovata na

vakvata koncepcija. "Ispolnuvaweto na te{kite zada~i, ènidbata i

steknuvaweto na vlasta so~inuvaat eden nerazdelen kompleks" (Prop,

1990:506).

3 Za àl studijata na Bajburin i Levinton "Tezisy k probleme 'vol[ebnax skazka i svadba'", objavena vo zbornikot Quinquagenario. Sbornik statej molodyh filologov k 50-let\ prof. |. M. Lotmana, Tartu 1972, pp.67-85. ne ni be{e dostapna, taka {to nivnite izvadoci gi naveduvame preku istraùva~kiot potfat na Riharda Beker.

Ovie tri nazna~eni obrednopreodni momenti ne moraat nu`no da mu

pripa|aat na eden tekstualen prikaz, {to go potvrduvaat i analiziranite

primeri od makedonskata narodna knièvnost. No sepak, istite ne' vodat

tokmu kon na{ata tema naslovena kako "svadbena inicijacija".

Ostanatite ramni{ta na istraùvaweto se dadeni preku analizata na

prostornata struktura vo pravecot na dvièwe: ovde i obratno. Ovaa forma,

koja moè da bide interpretirana kako smrt i povtono ra|awe vo onoj svet, e

povrzana so mitolo{koto i ritualno zna~ewe na obredot na premin.

Bajburin i Levinton vo nivnata studija doa|aat do sli~ni zaklu~oci

kako i onoj na Prop, no so edinstvena razlika {to tie namesto pretstavite

za smrtta i povtornoto ra|awe kako osnovi na inicijacijata, vo prikaznite

go otkivaat i poentiraaat svadbeniot obred.

Dvete gledi{ta go akcentiraat obrednopreodniot karakter na

starata sosotjba na prikaznite, pri {to tie cvrsto go zaklu~uvaat

me|usebniot opozitiv. Preku istraùvawata na semanti~kiot domen tie

opi{uvaat eden nov pat koj ni ja obrazuva su{tinata na prikaznata. Bajburin

i Levinton vo prikaznata ja postavuvaat strukturata na ritualot i mitot,

otkrivaj}i gi na toj na~in, preku semanti~kata analiza na inicijacijata i

svadbata, dvata osnovni korena od koi {to proizleguva vol{ebnatta

prikazna (Becker, 1990:46).

No, da se navratime na nekoi podetaqni naso~uvawa koi {to gi dava

Levinton vo odnos na na{ata relacija: svadba - inicijacija. Razdvojuvaj}i gi

ma{kiot i ènskiot tekst toj smeta deka, analogno na ritualot moè da se

postavi odredena vrska i so vol{ebnata prikazna. Na pr., sekoja vol{ebna

prikazna obi~no zavr{uva so brak (pri {to svadbata moè da bide svedena

na nivo na gozba). Ova Levinton go objasnuva so faktot deka i elementi od

drugite obredi vlegoa vo samoto siè na vol{ebnata prikazna. Ponatamu,

kako specifika na "ma{kite" vol{ebni prikazni se javuva zaminuvaweto i

vra}aweto na herojot, dodeka pak vo "ènskite" vol{ebni prikazni -

osobeno onie koi zavr{uvaat so brak - ne postoi vra}awe na heroinata, tuku,

spored logikata na patrilokalnoto op{etstvo - ènata zaminuva kaj maòt

(toa e obi~no negovoto carstvo i sl.).

Vo kontekstot na relacijata "svadba - inicijacija", sogledana preku

diferencijacijata na mitot i vol{ebnata prikazna, povtorno se navra}ame

na Meletinski, koj pravilno zaklu~uva deka semejno - bra~nite odnesuvawa,

mnogu pove}e se sre}avat vo vol{ebnite prikazni, odo{to vo mitot. Tie se

javuvaat kako jadro na nekoja op{ta armatura, vo ~ii ramki doa|a do izvesni

strukturno - semanti~ki pomestuvawa i sièjni transformacii (Meletinskij,

1971:64). Fokusiraj}i go istraùvaweto na osnovnite razliki koi

proizleguvaat pome|u mitot i arhai~nata prikazna od edna, i vol{ebnata

prikazna od druga strana (1969,1971), Meletinski zaklu~uva u{te edna

osobenost na vol{ebnata prikazna koja se sovpa|a so na{ata analiza na

svadbenata inicijacija. Imeno, prikaznata vo koja, namesto plemenskiot

uspe{en ishod, stanuva zbor za li~nata sre}a i uspeh, bra~nata "razmena", se'

pove}e se oddeluva od svojata "komunikativna" funkcija i dobiva poinakvo

zna~ewe. Karakteristi~niot "~udesen" nastap za individuata od sogolenite

socijalni kolizii, se manifestira vo forma na vnatresemejnite odnesuvawa

(pri {to skazo~noto semejstvo vo izvesna mera se javuva kako obop{tuvawe

na golemoto semejstvo, t.e. patrijarhalnoto obedinuvawe od polurodovski

tip). Vo vol{ebnite prikazni, ìvite konflikti na nivo na semejstvoto

(koi dosta ~esto gi zamenuvaat fundamentalnite mitski sprotivstavenosti:

ìvot - smrt) se razre{uvaat ne so posredstvo na progresivnata medijacija,

tuku na toj na~in {to herojot eskivira, bega od konfliktot, preo|aj}i

pritoa vo povisok socijalen status. Vakvata izmena na socijalnata polo`ba

se realizira so stapuvaweto vo brak (Meletinskij, 1971:64-65), a primeri za

vakviot slu~aj vo makedonskata narodna knièvnost ima dosta i istite }e

bidat prezentirani vo delot kade {to se osvrnuvame na paradigmati~nite

slu~ai od makedonskata narodna knièvnost.

Sogledano na eden teoriski plan, ne sme daleku od prifa}aweto na

Levintonoviot stav, koj, svadbata od vol{ebnite prikazni ja vklu~uva vo

op{tiot zbir na izomorfnite obredi (inicijacija, pogreb, itn). Vo ramkite

na vakvoto vostanovuvawe, Levinton samo im se priklu~uva na Prop4,

Toporov i Ivanov5 koi ve}e bea vostanovile soodvetni analogii no za

poniskite nivoa (Levinton, 1982:97-98). Od druga pak strana, ovde bi go

spomnale fenomenolo{kiot stav deka inicijacijata ne pretstavuva eden

oddelen obred na premin, tuku deka e istata prifatena kako op{to svojstvo

za site ostanati obredi na premin6.

Kako potvrda na ovie na{i vovedni teoretski premisi okolu

raspravaweto i opravdanosta na sintagmata "svadbena inicijacija" ni dava i

V. Stojan~evi}, koja svojot trud "Obredi na voveduvawe /inicijacija/ vo

svadbenite obi~ai kaj srbite, makedoncite i kosovsko-metohiskite albanci"

(1972:17-31)7 go posveti tokmu na navedenata relacija. Spored nea, sosem

opravdano, vo uslovi na monogamnoto ~ove~ko semejstvo, i od tamu

proizlezenata patrijarhalna bra~na zaednica, prvobitnoto poimawe na

inicijacijata na mladite ~lenovi vo primitivnite zaednici, se

transformiralo i preminalo vo inicijacija vo svadbenite obredi i obi~ai

(1972:17-31). Zna~i, reliktite od arhai~nite inicijaciski obredi podocna se

prezemeni i preminale vo razvien svadben ceremonijal. Niv gi

evidentirame i den-denes vo oddelni fazi na svadbenite i predbra~ni

obredi kaj narodite vo svetot, pa i vo na{ite narodni svadbeni obi~ai

(1972:18). Ednostavno, nie smetame deka uslovite vo koi {to se razviva

na{ata folklorna produkcija, kako odraz na edna realna sostojba, so pravo

gi udvojuva inicijaciskite momenti: pred se' toa se inicijaciskite

premreìja vo pubertetot, i vtoriot oblik go pretstavuvaat predbra~nite i

br~nite inicijaciski isku{enija i proverki. Ne slu~ajno, vo materjalite od

svoite terenski istraùvawa V. Stojan~evi} zabeleùva deka eden vaèn

4 Prop, Historijski korijeni ~arobne bajke. Sarajevo, 1990 /1946/. 5 V. N. Toporov - V®~. Vs. Ivanov, Slav®nskie ®zìkovìe semioti~eskie modeliru¥Èie sistemì. 6 Vo ovoj kontekst treba osobeno da se vidi zbornikot Initiation, Leiden, 1965, ed. by C. J. Bleeker, vo koj se objaveni materjalite od konferencijata organizirana od strana na I.A.H.R (International Association for the History of Religions), Strasburg, 1964. 7 Ovoj trud na Vidosava Stojan~evi} be{e prezentiran na 12 me|unaroden simpozium za balkanski folklor, vo sekcijata pod naslov: "Svadbeni obredi, igri i pesni kaj narodite na Balkanot", Ohrid, 7-8. juli 1971 godina.

detaq prisuten vo obrednata inicijacija kaj devoj~iwata - dupnuvawe u{i i

stavawe obetki go pretstavuva to~no ovoj udvoen ~in. Na pr., prvoto

dupnuvawe na u{i se javuva na vozrast od prvata do petata godina od ìvotot,

koga devoj~iwata nosat "hal~ici", vrbli~i", "oboci" - isklu~ivo kako

obele`je na pubertetot, a pak, koga "}e stasaat" za maèwe i koga "}e se

zamomat", namesto niv, na u{ite stavale vistinski obetki (specifi~no za

srpskite devoj~iwa), kako znak na mominstvo i na prigotvuvawe za brak. Na

toj na~in, ovoj vid na ritualnoto voveduvawe vo pubertet se povrzuvalo so

mominstvo i so predbra~nite podgotovki na devojkite za maèwe, kako

arhai~en ostatok od obredot na inicijacijata. Vo Makedonija e poznat

sli~en obi~aj, so edinstvena razlika {to za vreme na mominstvoto obetkite

bile zamenuvani so "u{nici" (Stojan~evi}, 1972:19-20).

Vo sekoj slu~aj, stanuva zbor pred se' za odlukata okolu vakvoto

terminolo{ko opredeluvawe. Miodrag Pavlovi} vo svoite trudovi zboruva

za t.n. "svadbena inicijacija". Od druga pak strana gi sogleduvame

Meletinski, Bajburin i Levinton, koi pravat razlika pome|u dvata obreda

na premin, bez nekoja potreba od vostanovuvawe opredelena nivna simbioza.

Isto taka ne smeeme da go zaobikolime Prop, spored kogo vol{ebnite

prikazni so tipi~no svadbeni inicijaciski isku{enija pretstavuvaat

mimi~ko povtoruvawe na obrednata pubertetska inicijacija: "tatkoto na

nevestata, koj be{e platil za inicijacijata na mladoènecot ima{e pravo

na prethodnata proverka na istiot, taka {to neposredno pred brakot se

prireduvala ceremonija koja mimi~ki ja povtoruvala samata inicijacija, i

pri koja mladoènecot pokaùva deka uspe{no gi pominuva site propi{ani

isku{enija (Prop, 1990:502).

Me|utoa, fenomenolo{koto stanovi{te spored koe glavnite obredi

na premin od ìvotniot ciklus pretstavuvaat svoevidna inicijacija, ni

pretstavuva u{te edna smela potvrda za ova na{e istraùvawe.

Na{ata globalna teza vo ovoj kontekst se odnesuva na osoznavaweto

deka vo vakviot slu~aj stanuva zbor za edna isklu~itelna preodna forma na

inicijacija, vo slednata smisla: vo uslovi na monogamnoto ~ove~ko

semejstvo, i od tamu proizlezenata patrijarhalna bra~na zaednica,

prvobitnoto poimawe na inicijacijata na mladite ~lenovi vo primitivnite

zaednici, se transformiralo i preminalo vo inicijacija vo svadbenite

obredi i obi~ai. Isklu~ivo vo edna vakva smisla se soglasuvame so

stavovite na Bajburin i Levinton, koi pravilno go sogledaa primatot na

svadbata nad pubertetskata inicijacija vo domenot na opredeleni vol{ebni

prikazni, koi }e bidat analizirani vo delot koj sleduva.

2. Paradigmi na svadbenata inicijacija vo makedonskata narodna

knièvnost

Od aspekt na analizata na makedonskite primeri, na{eto vnimanie

}e go zadrìme na specifi~nite situacii vo koi otkrivame inicijaciski

isku{enija kaj dvajcata glavni protagonisti: potencijalniot mladoènec i

potencijalnata nevesta, koe e mnogu ~esto izrazeno preku postoeweto na dva

braka, edniot privremen, a vtoriot - vistinski, preku koj se zasnovuva

semejstvoto. Vakviot vid isku{enie e najparadigmati~no za skazo~nite

sièa od tipot AT 437 "momata umren ma` {to zela", kako i

tradicionalnata prikazna AT 425 "Amor i Psiha". Nazna~enite situacii gi

okvalifikuvavme kako: dve inicijacii - dve svadbi. Od druga pak strana,

isto taka }e im obrneme vnimanie i na slu~aite vo koi e prikaàna

inicijacijata samo na edniot od mladoèncite, pri {to, vo nekoi

tekstualni prikazi, vo koi brakot se sklu~uva so nekoe mitolo{ko

su{stestvo, istiot go tolkuvame kako vostanovuvawe na "privremen brak".

Kako posebno interesni gi izdvojuvame i slu~aite so "nare~nicite", koga

istite prorekuvaat smrt na neofitot tokmu na denot na svadbata. Vo niv,

proro{tvoto na denot na svadbata gi dobiva slednite kvalifikativi: 1.

istoto dobiva dimenzii na privremena inicijaciska smrt, po koja neofitot

oìvuva i uspe{no stapuva vo novata bra~na zaednica, ostvaruvaj}i go

pritoa neophodniot obrednopreoden kompleks; 2. preku ~inot na

proro{tvoto se ostvaruva magi~noto begstvo, pri {to namesto samiot

protagonist, vo nazna~enata opasnost vleguva eden od najbliskite ~lenovi

od semejstovoto. Izvonreden baladi~en primer za vakvata opcija

pretstavuva pesnata Todora }erka (Miladinovci, p.br.17), dodeka pak na

nivo na narativniot folklor naslovenoto `rtvuvawe go imame vo

prikaznite od tipot AT 934 B. Kako osobeno interesni gi izdvojuvame i

sièata vo koi mladata nevesta mu podaruva polovina ìvot na svojot mrtov

mladoènec, kako edinstvena mo`nost za negovo povtorno oìvuvawe (AT

934 B2).

Ponatamu, }e se osvrneme i na t.n. preoden oblik na inicijacija, vo koj

epskiot junak ne ja doìvuva svojata "nadli~na" herojska inicijacija, tuku

isku{enijata pretstavuvaat negova proverka i spremnost da stapi vo bra~na

zaednica so negovata idna sopruga.

2.1. Dve inicijacii - dve svadbi

2.1.1. @enidba so mrtovec (Svadbena i pogrebna povorka)

Analiziraj}i eden pospecifi~en motiv vo makedonskata narodna

knièvnost, koj ni go otvara podra~jeto na svadbenata inicijacija, morame

vo samiot voved da ukaème na nekolkute truda {to go tretirat nazna~eniot

fenomen. Pred se' toa e statijata na Penu{liski (1965b:1063-1068), kako i

istraùvaweto na Tatarovska, koja nazna~eniot topos go istraùva vo

ramkite na nejzinata doktorska disertacija Metamorfozite vo

makedonskite narodni umotvorbi (1996:110-129). Vo kontekst na na{ata

tema, bi ja ukaàle va`nosta od uo~uvaweto na ènskata inicijacija vo

tvorbite posveteni na "mrtviot mladoènec", koi{to pravilno gi

sogleduva Tatarovska. Takviot stav go smetame kako osobeno interesen, pred

se' od na{iot aspekt na sogleduvawe, zatoa {to za realizacijata na

vistinskiot brak, neophono e iniciraweto na dvajcata mladoènci.

Varijantite na vakvite svadbeni inicijaciski isku{enija }e gi

prezentirame vo sklad so tripartitnata inicijaciska shema: izolacija,

marginalizacija (privremena inicijaciska smrt) i povtorno ra|awe vo

oblik na steknuvawe na nov status - brak. Glavniot akcent sekako }e bide

staven na fazata na privremenata smrt, koja e mnogu ~esto izrazena preku

najeksplicitno utvrdenite simbolizmi kako {to se: smrt predizvikana od

ubod od zmija, ispivawe krv od vampir i sl., pri {to nema da go zapostavime

i tolkuvaweto na Levinton, spored kogo vidovme deka samiot pat postaven

pome|u domot na mladoènecot i onoj na nevestata simboli~ki ni ja

pretstavuva pozicioniranosta na ovoj i onoj svet. Kako {to }e vidime,

tu|oto sekoga{ ja implicira idejata za carstvoto na smrtta. Dosta ~esto toa

e vodata, {umata, ili ednostavno patot koj mladoènecot mora da go pomine

za da stasa do mladata.

Vo eden takov kontekst se otvara mo`nosta za sogleduvawe analogija

pome|u svadbenata i pogrebna povorka, ~ij kone~en ishod, spored logikata na

inicijaciskoto scenario pretstavuva uspe{niot svadben ceremonijal.

Nie gi izdvoivme primerite vo koi kako glaven inicijant moè da se

pojavi ili mladata ili mladoènecot. Vo morni~aviot primer "Za

vampirite" (AIF, m.l.4648), nevestata na denot na svadbata umira od vampir

koj i' ja pie krvta. Podocna, se javuva najmaliot dever - poznatata figura na

spasitel, koj uspeva da go opijani vampirot, od ~ija povratena te~nost

nevestata oìvuva. Potoa usleduva uspe{nata svadba. Vo nazna~eniot

narativen tekst, sogleduvame edna interesna prozaizacija na poznatiot

poetski motiv.9

8Snimil: G. Pajtonxiev, vo Lopatica , 1967g, oblast - Bitolsko; informator: Para Tasevska od Lopatica. 9 Vo kontekst na ovaa na{a analiza bi moèle da navedeme edna analogna slu~ka od albanskiot folklor. Vo epskata pesna "Martesa e Mujës" (@enidbata na Mujo) - koja zboruva za svatovskata povorka, ja sre}avame dvojnata inicijacija: onaa na mladata devojka vo oblik na grabnuvawe, kako i iniciajciskiot predsvadben ispit na mladoènecot iskaàn vo oblik na duelot so samovilata, koja e vo funkcija na grabnuva~. Svatovskata povorka trgnuva po nevestata. Mladoènecot im ukaùva deka na izvesen del od patot se javuva edna samovila, i deka vo taa delnica tie ne smeat da peat. No, svatovite, vedna{ po zimaweto na nevestata, zaboravat na predupreduvaweto, taka {to doa|a do realizacija na nesre}ata. Site svatovi se skameneti, a nevestata e grabnata od samovilata i zato~ena vo nejzinata pe{tera. Mladoènecot vedna{ se upatuva kon pe{terata, kade {to se sre}ava so negovata draga. Otkako doznava deka silata na samovilata se krie vo tri divi kozi, toj, so pomo{ na ngoviot kow i zagarite stignuva do kozite, so {to ja odzima silata na samovilata. Obesmo}ena, samovilata e prinudena da gi oìvee skamenetite svatovi, po {to e ubiena od strana na mladoènecot. Duri po navedenite inicijaciski isku{enija, nastapuva vistinskata, uspe{na svadba. Da se vidi: Anton Çetta (1974:4-9).

Zna~ajno e toa {to vedna{ na samiot po~etok na dejstvieto se javuva

nepo~ituvaweto na upatstvoto od strana na nejziniot tatko, koj gi

predupreduva svatovite da vnimavaat na patot na koj moè da im se pojavi

stra{niot vampir. Inaku toa e onaa poznata opasnost, koja e kaj Levinton

izrazena preku nocijata na samiot "pat".

Sli~na situacija sre}avame vo u{te nekolku varijanti, koi isto taka

pretstavuvaat preraskaàni epski pesni. Vo varijantata od AIF, "Dim~o,

leven Dim~o" (AIF, m.l.49810), mladoènecot na pat za svadba umira od ubod

od zmija11. Potoa istata go oìvuva i usleduva nivnata svadba. Spored Tanas

Vraìnovski, ovaa prikazna e preraskaàna epska pesna. Ova soznanie go

dobivame ve}e kaj Cepenkov, koj za istata prikazna naslovena kako "Devette

sestri {to imale eden brat. Zmijata go izede i pak zmijata go oìve"

(Cepenkov, 1989, pr.br.50), nazna~uva deka tvorbata pretstavuva epska pesna,

no e raskaàna od informatorot vo oblik na prikazna. Okolu

interferiraweto na dvata ànra, t.e. okolu ukaùvaweto na prisutnosta na

ovoj motiv kako vo proznoto taka i vo epskoto narodno tvore{tvo ni svedo~i

i varijatnata {to ja izloùva Penu{liski "Rodi ma}a devet {~erki",

izvonredna epska tvorba ispeana vo ~ist osmerec (4+4), koja poteknuva od

male{evskoto selo îflik (Penu{liski, 1965b:1064-1067).

Varijantata na koja {to }e se zadrìme "Dim~o leven Dim~o" (AIF,

m.l.498) ima svoi otklonuvawa vo odnos na ostanatite dve (Cepenkov,

10AIF, m.l. 498; Snimil: Gan~o Pajtonxiev, 1967 g. vo s. Gabalavci, Bitolsko; informator: Mitra Sekulova od s. Gabalavci. 11Interesna varijanta, ~ie siè e isprepleteno so nekolkukratni inicijaciski premreìja pretstavuva vol{ebnata prikazna od AIF, m.l. 498 "Za volot i zmijata so tri glavi". Ovaa varijanta ja naveduvame od pri~ina {to vo nea ne go otrkivame stereotipot koj go pretstavuva fokusot na na{ata analiza, tuku naiduvame na edno malo otklonuvawe. Vo ovaa tvorba, isku{enieto {to go postavuva troglavata zmija dobiva dimenzii na edna nezgodna zakana. Imeno, troglavata zmijata koja{to mu pomaga na mladoto dete koga e vo rasnewe, kako revan{ bara da bide pokaneta na denot na negovata svadba. Zaradi neispolnuvawe na dadenoto vetuvawe, zmijata navistina se pojavuva vo dadeniot suden ~as pod zakana deka }e go usmrti mladoènecot, no namesto da nastapi periodot na negovata privremena inicijaciska smrt, taa sepak pronao|a na~in da ne go usmrti, i svadbeniot ceremonijal se odviva besprekorno. "I na kraj, zmijata stanala, mu se poklonila na lebot, na siot narod i na zetot i mu veli: "-Prostum da e zetot vamu, kaj da odit i pred mene i zad mene nikade nema da se pla{it. Za ater na lebo mu pro{tevam" (AIF, m.l.498).

pr.br.50 i Penu{liski, 1965b), no sepak su{tinata na ovoj motiv - koj go

okarakteriziravme kako svadbeno inicijacisko isku{enie ostanuva

primarna i invarijantna vo site niv. Vsu{nost, vo site tri spomnati verzii

se raboti za edna svadbena povorka koja se transformira vo pogreben ritual,

pri {to mladata devojka pristanuva da bide ìva zakopana so nejziniot

sakan. Istoto (pretstaveno kako eden vid ispituvawe na qubovta i verata

kon sakaniot) go interpretirame kako nejzina inicijaciska smrt, po {to

nastapuva realizacija na nivnata uspe{na svadba.12

Dejstvieto od nazna~enata prikazna vo potpolnost se sovpa|a so

na{ata tema i zatoa }e dademe eden rezimiran osvrt kon nejzinite

supstancijalni momenti. Dim~o se posvr{il so Kata Katrani~ka. Dodeka ja

posvr{il mladata potro{il 3 {inika zlato. I oti{ol da gi kani svatovite

za svadba, me|u koi i Krali Marko. Koga trgnale po nevestata, toj zaboravil

da gi obue ~izmite i go kasnala zmija za noga - po {to umira. I taka taèle,

pla~ele pi{tele devet sestri i majka deseta. Koga stignale po nevestata,

ovie pra{uvaat "Kade e Dim~o da ne' poveseli. Ka`vat so kaval svirel i

pesni peel?" Vo toj ~as Marko gi laè velej}i im deka Dim~o imal mnogu

naporni 6 nedeli i deka momentalno spie i ne treba da se razbudi. Taka veli

Marko: "Spremajte ja nevestata poskoro de, dale~en pat da si ojme pobrgu, -

da ne go setat oti e umren." Koga razbrala mladata deka e Dim~e umren, mu

rekla na Marko: "Zo{to me zede od krevetine bra}oski od majka od tatko za

umren". Koga minale po te{kiot pat, niz jasenovi {umi, koga site

konstatirale za smrtta na Dim~e, najmile tri grobari, iskopale grob za da

go zakopaat, no nevestata re{ava i nea da ja zakopaat. I navistina,

"Napraile grob, ko da sedit tamu i da i nosat jadewe. I zakopale dvajcata."

Vo prodolènieto, istata zmija koja go umre Dim~eta sega go oìvea:

Zmijata do{la kaj dvajcata mladi i i' rekla na mladata Kata: "Zatni go -

12 Varijantite na motivot "ènidba so mrtovec" sre}avame vo slednite zbornici: Verkovi}, 2, p.br.55; p.br.145; 4, pr.br. 80 (AT 425); Rusi¢, 1940, p.br.4; Petrovi¢ I, 14; III, 2; IV, 5. Za poetskite varijanti na nivo na ju`noslovenskiot folklor, da se vidi Krsti}, p.v. 129 "Kata Katrani~ka (nevesta po svojoj èqi ìva sahrawena sa mrtvim mladoèwom".

re~e - Kata Katraki~ke kavalo da mu dunam v usta na Dim~o }e stani. Go

zatnala kavalo i mu dunal i se razbudil." Vsu{nost ova e formulata za

oìvuvawe na inicijantot. Oìvuvawe na mrtviot neofit zna~i negovo

simboli~no povtorno ra|awe i steknuvawe povisok status, vo slu~ajot

izrazen preku stapuvaweto vo bra~na zaednica. Isto taka simboli~en i

zna~aen moment vo prikaznava e vsu{nost zaedni~kata inicijacija, koja ne ja

doìvuva samo umreniot mladoènec, tuku i nevestata koja ìva vleguva vo

grob i pominuva nekoe vreme tamu. Navra}aj}i se na Levinton, moème da

kaème deka vo prikaznite od ovoj vid, dosta eksplicitno se uo~uvaat

ma{kiot i ènskiot tekst, ~ii inicijaciski simbolizmi ni se eksplicitno

prikaàni preku nocijata na jasenovata {uma, periodot na privrmenata

smrt na dvata mladoènci, koj e vo negoviot slu~aj prezentiran kako smrt

predizvikana od ubod od zmija, a vo nejziniot slu~aj - kako solidarnost

izrazena preku nejzinata soglasnost ìva da bide zakopana so nejziniot drag.

Logi~no, prikaznata sre}no zavr{uva so toa {to po 6 nedeli ovie dvajca

navistina pravat svadba. Periodot od 40 dena u{te pove}e ni ja zasiluva

simbolikata na privremenata smrt koja vo ovoj slu~aj ja doìvuvame kako

svadbeno isku{enie.

Vo kontekstot na spomnative tri varijaniti, samo bi ukaàle deka

varira periodot na privremenata smrt: vo izloèniot primer toa e

periodot od {est nedeli, dodeka pak vo epskata pesna "Rodi ma}a devet

{~erki", lutata zmija im pristapuva na mladoèncite vo grob na samo tri

ve~eri po izvr{enoto inicijacisko umirawe (Penu{liski, 1965 b:1066).

Okolu problemot na difuzijata pome|u epskoto tvore{tvo i

vol{ebnite prikazni kako dva oblika na izrazuvawe, koi koincidiraat so

isti motivski sièa, i koi{to Murko gi be{e narekol "stihuvani skazni",

M. Bo{kovi} Stuli ima svoe viduvawe koe e dosta zna~ajno za sogleduvaweto

na prirodata na inicijaciskite isku{enija i tragawa. Spored nea postoi

edna fino nijansirana razlika pome|u privle~nata ubavina na samata

pustolovina vo vol{ebnata prikazna i juna~kiot podvig kako mera na

fizi~kata sila i delijskata neustra{ivost vo epskata pesna, iako

nadvore{niot tek na zbidnuvawata izgleda mnogu sroden i blizok (Bo{kovi} -

Stulli, 1962:19).

Sega }e se zadrìme na eden primer koj isto taka impresivno ni gi

ukaùva su{tinskite momenti za ova na{e istraùvawe. Vsu{nost,

prikaznata "Za samovilite {to go umrea mom~eto" (Cepenkov, 1, 1989,

pr.br.59) ima dosta golemi sli~nosti so AT 425, inaku siè koe{to }e go

analizirame vo prodolènieto na ovaa tema. Vo ovaa varijanta stanuva zbor

za devoj~e koe se maì za umreno mom~e. Mom~eto e usmrteno od strana na

tri samovili, a negovoto oìvuvawe e ovozmoèno so pomo{ na devoj~eto,

koe odi kaj son~evata majka, od kade {to so pomo{ na tri tro{ki uspeva da

go oìvee mom~eto. Potoa nastapuva nivnata svadba i usleduva fazata od

nivniot sre}en ìvot (Cepenkov, 1, 1989:237-241).

Od celata prikazna }e go izdvoime periodot na privremenata smrt na

mom~eto, koja e ekvivalent na negovata pubertetska inicijacija:

"Si bilo edno mom~e vo toj grad {to bilo najli~no vo gradot; arno ama toa

mom~e go miluaa tri sestri samovili, i duri be{e ìvo, ne moèa da si go zemat v

planina za da se raduaat so nego. ...-E umre mom~eto, umre - site {to go vidoa rekoa

i majka mu go krena ta si go odnese vo grobnicata i bea mu povratile du{ata, ta bea

si go zele v planina, kaj {to ìveele tie. Tie kaj {to ìveele, imalo najubai

liva|e so tie ubai senki, {adrvani so najbeli mermeri - o~i ~oe~ki {to ne

videle!"

(Cepenkov, 1, str.238)

No, koga doa|a denot da se èni mom~eto, vsu{nost toa go bendisuva

devoj~eto, na koe {to i' bilo sudeno umren ma` da zemi. I navistina tie se

zimaat. Kone~no, devoj~evo odi kaj son~evata majka i nao|a lek za da go

oìvee nejzinoto mom~e, so {to zavr{uva negovata privremena smrt, a isto

taka zavr{uva i nejzinoto svadbeno isku{enie pretstaveno vo oblik na

potraga po sredstvo za oìvuvawe na nejziniot mladoènec.

***

Vo ramkite na temata posvetena na motivot "ènidba so mrtovec" }e

go navedeme i tipot na prikaznite AT 437 "zamenetata nevesta", koja na

na{iot kulturen prostor go ima mnogu popoeti~niot izraz: "moma umren

ma` {to zela". Ovoj tip skazo~no siè e dotolku pointeresno {to i vo nego

gi otkrivame inicijaciskite implikacii {to se odnesuvaat na dvata glavni

lika. Po periodot na nivnite isku{enija pretstaveni vo oblik na "dolg

son" (kaj mom~eto) i vo oblik na dolgotrajno bdeewe i ~uvawe na "umrenoto

mom~e" (kaj devoj~eto), i po nadminuvaweto na prviot "privremen" brak na

mom~eto, nastapuva uspe{niot ishod od nivnata zaedni~ka inicijacija

pretstavena preku ~inot na nivnata uspe{na ven~avka.

Iako ovoj tip prikazna AT 437, spored Xons mu pripa|a na

podànrot na nevino progonetata heroina, sepak nie se odlu~ivme da go

analizirame vo ova poglavje, od ednostavna pri~ina {to gi razdvoivme

sièata so tipi~no pubertetskite isku{enija i onie koi gi

okvalifikuvavme kako "svadbeni". Isku{enijata {to gi prepoznavame kaj

glavnite protagonisti se odnesuvaaat na periodot okolu nivnata ven~avka.

Ve}e spomnatoto isku{enie, izrazeno vo oblik na dolgotrajno bdeewe "nad

umrenoto mom~e", kako i poznatiot negativen ishod na vakviot tip

inicijaciska proverka, koj obi~no zavr{uva so sovladuvawe na umorot i

sonot, vo prikaznata e iskoristen so pojavata na negativnata figura -

izme}arka (SbNU 13, pr.br.6. str.22313), ili ciganka (AIF, m.l.498 14;

[apkarev, 5, 1976, pr.br.165 15), koja vo ~asot na "oìvuvaweto na mom~eto"

ja zamenuva iscrpenata heroina vo bdeeweto nad mom~eto. Negativnata

figura go koristi momentot na budeweto na mladiot protagonist za da mu se

pretstavi kako negov ~uvar, so {to go zdobiva pravoto da stane negova

13SbNU 13, str.223, No.6, "Momata kojato vzela mrtov ma`", od Ohrid; zapi{ano od E. Sprostranov. 14 "]erkata umren ma` {to zela". AIF, m.l. 498, Snimil: Gan~o Pajtonxiev, 1967 g. vo Bitola. Informator: Trajan Sekulovski, na 77 god. od s. Oblakovo, Bitolsko. 15 [apkarev, 5, 1976; pr.br.165 "ûpata, {~o se omaìla za umreno mom~e", str.359-360. (Bitolsko). Varijanti na ovoj tip prikazna: SbNU 6, str.108, pr.br.6, od Prilep. AT 437 + *425E*.

sopruga. Od druga pak strana, mladoto devoj~e gi prodolùva svoite svadbeni

isku{enija, koi se vo dadenata faza od dejstvieto pretstaveni preku

nejzinata devalvirana statusna pozicija - vo oblik na izme}arka. Po

neophodniot period na marginalnata faza od inicijacijata, mom~eto ja

osoznava vistinata, ja zima za sopruga glavnata heroina, a la`nata nevesta ja

proteruva od nivniot dom, ili pak ja zadrùva kako sluginka:

"-'Ti zasluùva{ da bide{ moja kralica, taa ako saka sluginka neka bijt'. I si ja

pregrna i si ja pomilva i mu podari nejze krunata i carskata obleka".

(AIF, m.l.498)

Nazna~enite momenti od prikazne~noto siè ni svedo~at za

inicijaciski isku{enija od najparadigmati~en vid. Vo varijantata AIF,

m.l.498, isku{enieto na heroinata e pretstaveno vo oblik na "bdeewe", t.e.

~uvawe na mrtviot ma` vo period od tri godini. Vo varijantata od

Sprostranov (SbNU, 13, pr.br.6) svadbenata proverka e pretstavena vo oblik

na neprekidno peewe vo period od 6 nedeli:

"Vo tie lepi sarai, ko se ka~ila kerkava, na{la vo edna odaa eden mrtof, na

krevet leèl i kniga drèl vo rakata. Toj bil car Kostadin. Vo knigata pi{elo:

'toj {o }e mi peit {es nedeli esalet16, so ne }e si se zeme'."

(SbNU, 13, 1896, str.223)

Od kontekstot na samoto siè, ni se ukaùva prepoznatliviot

inicijaciski ambient: dejstvieto se odviva vo najmarkantniot supstitut na

"golemata ku}a" vo koja se odviva periodot na privremenata smrt. Stanuva

zbor za "eden palat, nekoj carski dvorec, ama pust" (AIF, m.l.498), ili pak

kale (SbNU 13, pr.br.6). Od druga pak strana, umrenoto mom~e koe se budi od

svojata privremena smrt, pretstavuva u{te eden od bezbrojnite slu~ai koga

inicijacijata e poistovetena so sonot, t.e. povtorno ja vospostavuvame

16 psaltir

analogijata: son = smrt. Vo varijantata {to ja sre}avame kaj [apkarev

najuo~livo ni se ukaùva poso~eniot moment:

"Imalo tamo devet odai; (devojkata) vlegla od odaa v'odaa, na{la edno mom~e

umreno... Sedela tamo, go pregledvala ~etirieset dni i ~etirieset no}i. Sednem,

taman nablizalo vremeto za da stanit mom~eto, slegla taja dolu.... Koga mu do{lo

vremeto na mom~eto da stani, edno stanalo i ja na{lo \upkata"

([apkarev, 5, 1976:360)

Po otkrivaweto na tajnata, t.e. po neophodniot period na la`niot,

privremen brak, protagonistite ja osoznavaat vistinata i nastapuva nivnata

zaedni~ka svadba.

Istraùvaweto na posledniov tip sièa ne' potsetuva na Propovata

pravilna interpetacija na ovoj moment naslovena kako "ènata na svadbata

na svojot ma`"(1990:203-206). Spored negovite rasuduvawa, pojavata na dvata

spomnati braka povtorno ne' navra}a na obrednata inicijacija vo koja

mom~iwata ili pak devoj~iwata obi~no imale dva braka: edniot bil

privremen i se odvival vo t.n. "golema ku}a", a vtoriot bil postojan,

regularen vo smisla na sozdavawe na semejstvo, i koj se odvival po vra}aweto

vo svojot dom (1990:203). I navistina, ve}e ukaàniot moment deka

dejstvieto vo vakvite sièa se odviva vo osamenite carski palati, zamoci,

tvrdini i sl., dovolno svedo~i za analognosta so "obrednata golema ku}a",

koja vo obredniot kontekst, a i vo domenot na narodnata prikazna ni go

ukaùva prostorot na privremenata inicijaciska smrt.

Vo zaklu~niot del bi ja navele i Tatarovska, koja ispituvaj}i gi

tvorbite so nazna~eniot motiv "ènidba so mrtovec"17, isto taka ja

sogleduva prisutnosta na ènskata inicijacija, {to za nas pretstavuva dosta

vaèn moment vo sièata vo koi stanuva zbor za svadbena inicijacija.

17 Brojni varijanti na motivot "ènidba so mrtovec" dava Tatrovska vo nejzinata doktorska disertacija "Metamorfozite vo makedonskite narodni umotvorbi" (1996:129, f.n.17). Interesno od nejzin aspekt na sogleduvawe e tokmu vzaemnata obuslovenost na dvata momenta - metamorfozzata i inicijacijata, {to e sosem opravdano. Spored nas, transformacionata mo} ja pretstavuva osnovnata sr` vo inicijaciskiot proces.

Smetame deka dvojnata inicijacija e neophodna pred se' zatoa {to, sledej}i

go Kagarov, i nie go svrstuvame svadbeniot obred vo t.n. sindezmi~ki,

soedinuva~ki obredi (v. Prop, 1990:205). Vsu{nost, vzaemnata, udvoenata

inicijacija im ovozmoùva na mladite protagonisti polesno da go nadminat

t.n. privremen brak (onamu kade {to e toj neophoden), i da dojdat do ishodot

na svadbenata inicijacija, zna~i da stpat vo vistinski brak.

Interesno bi bilo da go navedeme semanti~kiot stav na Levinton, vo

koj povtorno ~uvstvuvame opredelena ambivalencija vo odnos na poimaweto:

svoe-tu|o. Ovde mislime isklu~ivo na domenot na vol{ebnata prikazna,

kade {to toa moè da se objasni so pomo{ na "simetrijata" - t.e. so

pretstavata za tu|oto kako obratno "svoe". Pritoa, sosem se slagame so

odrednicata "hipoteti~ko tu|o" koe funkcionira isto onaka kako i

vistinski tu|oto, kako "popaten tekst", kako obratna orientacija. Levinton

ja definira vakvata pojava kako preorientacija na junakot vo skazo~nite

sièa, vo koi brakot ne se povrzuva so vra}awe vo svojata teritorija, tuku go

pretstavuva modusot "prisvojuvawe na tu|oto" (Levinton, 1982:100-101).

2.1.2. AT 425 - Amor i Psiha18

18 Vo kontekst na analiziraweto na prikaznite od tipot AT 425, treba da se navede i trudot na a. Popvasileva "Prikaznite od tipot AT 425 kaj Vuk Karaxi} vo zostavninata na Stefan Verkovi}, vo:Problemi na narodnata proza, Skopje, Institut za folklor, 1997, str.37-43, kade {to avtorkata tipolo{ki go odreduva ovoj tip prikazna vo zbornikot na Ju`nomakedonskite prikazni od Verkovi}, tvrdej}i deka najgolemiot broj varijanti od eden tip prikazna vo navedeniot zbornik na Verkovi} e tipot AT 425 "Amor i Psiha", so vkupno 12 verzii: pr.br.12,26,39,46,71,80,90,94,96,98,115 i 131. Vo svojot trud avtorkata gi sporeduva ovie prikazni so dvete sli~ni varijanti koi se sre}avaat vo zbirkata na Vuk Stefanovi} Karaxi}, Srpske narodne pripovjetke, Beograd 1972. Inaku, varijanti na AT 425 vo makedonskata narodna literatura sre}avame vo: Cepenkov, 2, 1972, pr.br.53, i tom 3, pr.br.131, dodeka pak brojot na varijantite registriran vo AIF e impozanten: AIf, m.l.335, "Devoj~eto i smukot"; Snimil: G. Pajtonxiev vo Xepi{ta, Debarsko, raskaùva: Radka Etemoska od Xepi{ta, Debarsko; AIF, m.l.498, "Majka i }erka", Snimil: G. Pajtonxiev vo Bitola 1967, Raskaùva Trajan Sekulovski od Oblakovo, Bitolsko. AIF, m.l.607 "Maòt smok", Snimil: A. Popvasileva vo Raotince, Tetovsko, 1968, raskaùva: Kosta Josifovski od Raotince, Tetovsko.; AIF, m.l.605, "Carskiot sin", Snimil: Leposava Spirovska vo Kosel, ohridsko, 1968 god. Raskaùva: [ana Celeska od Kosel.; AIF, m.l.778, "Rusen beg" - AT 425 + 720, Snimil: Dimitar Uzunski vo Trabotivi{te, 1968 god. Raskaùva Mara Jovan~ova od Trabotivi{te, Del~evsko.; AIF, m.l.688 "Sega edna dejka Elena se vikala, Snimil: Pece Jovanov Stefanovski vo Orlanci, Ki~evsko, 1968; raskaùva: Mara Gerasimova âpovska od

Naredniot del od na{eto prosleduvawe go posvetuvame na

tradicionalnata prikazna "Amor i Psiha", koja e vo ramkite na

sovremenata folkloristi~ka klasifikacija ozna~ena kako tip skazo~no

siè AT 425.

Spored ukaùvawata na Megas, ovaa prikazna e rasprostraneta re~isi

niz celiot svet. Nejziniot shematski prikaz e sledniot: stanuva zbor za

ènidba na edna devojka so misteriozno bitie, ~ie opstojuvawe /na brakot/ e

sekoga{ povrzano so nekakva zabrana. Mladata devojka ja prekr{uva ovaa

zabrana i mladoènecot is~eznuva. Taa trgnuva na pat, za da go pronajde

povtorno svojot ma`. Po mnogu peripetii sepak usleduva ~asot na nivnata

uspe{na ven~avka (Megas, 1977:464).

Pred da premineme na varijantite od makedonskiot folklor, bi se

potsetile na faktot deka "Amor i Psiha" pretstavuva edna od

malkubrojnite prikazni koja e kaj nas od postarite vremiwa prenesena po

pismen pat. Ja sre}avame ve}e vo Apuleevite Metamorfozi. Filolozite i

istroi~arite na religiite se soglasuvaat so toa deka, vo svoeto

raskaùvawe Apulej sme{al prikazna so eden prethoden mit za Eros i Psiha

i se obidel po umetni~ki pat da go preraboti i da ni go dolovi ovoj mit

(isto:464)19.

Orlanci.; AIF, m.l.688, "Si bile trojca bra}a", Snimil: Pece Jovanov Stefanovski vo Orlanci, Ki~evsko 1968 god. Raskaùva: Mara Gerasimova âpovska od Orlanci. AIF, m.l.718, "Dvajca starci", Snimil: Branko Stojanoski vo Re{tani, Ki~evsko, 1968, Raskaùva: Fidanka \or|ija Trajkoska od Lazarovci, Ki~evsko. AIF, m.l.718, "Milo{ ov~ar~eto", Snimil: Dragan Mi{koski vo Ki~evo, 1968, raskaùva: Trena Stamenkova Mir~eska od Drenovo, Ki~evsko. AIF, m.l.626 "Ov~ar~eto i samovilite", Snimil: Al. Linin vo D. Sedlarce, 1968, raskaùva: T. Jakimovski od Brvenica, Tetovsko. AIF, m.l.605, "Ov~arot i trite samovili", Snimil: Leposava Spirovska, vo Kosel , Ohridsko, 1968 god. Raskaùva: Stefan Petrovski od Kosel. AIF, m.l.604, "Carot i trojcata sinovi", Snimil: Leposava Spirovska vo Velgo{ti, Ohridsko, 1968 god. Raskaùva \o{e \o{evski od Velgo{ti. (Vovedot na ovaa prikazna mu pripa|a na tipot AT 300). AIF, m.l.604, "Carot i dvata sina", Snimil: Leposava Spirovska vo Velgo{ti, Ohridsko, 1968 god. Raskaùva \o{e \o{evski od Velgo{ti. AIF, m.l.791, "Dobro za dobro", Snimil: Peco Jovanov Stefanovski vo Br`dani, 1968 god. Raskaùva: Marika Nedelkoska od Br`dani, Ki~evo. AIF, m.l.777, "Vezi ne vezi ku~e }e zeme{", Snimil: Dimitar Uzunski vo Trabotivi{te, Del~evsko, 1969 god. Raskaùva: Bota Stojmenova od Trabotivi{te. AIF, m.l.425, "Trite samovili", Snimil: Al. Linin vo Volklovija, Raskaùva: Zlate Mihajlovski od Voklovija. 19 Vo ovoj kontekst bi gi navele dvete klasi~ni studii koi go razrabotuvaat ovoj topos: Swahn, J. Ö, The Tale of Cupid and Psyche (AT 425 +428). Lund, 1955, i Georgios Megas, Das Märchen von Amor und Psyche in der griechischems Volksüberlieferung. Athen, 1971.

Od na{iot aspekt na sogleuvawe, ovoj tip na siè go tretirame kako

eden od najparadigmati~nite vo koi stanuva zbor za kompleksot: dve

inicijacii - dve svadbi.

Vo samata su{tina, vo niv stanuva zbor za dve posledovatelni

inicijacii: prvo na mom~eto koe ja bara carskata }erka, i koe e obi~no

pretstaveno vo forma na zmija, zmej, magare{ka glava i sli~no, po {to se

pravi prvata nivna svadba, no za àl neuspe{na. Neuspe{nosta e rezultat na

prekr{uvaweto na zabranata od strana na devojkata. Po otkrivaweto na

preoblikuvanoto misteriozno su{testvo vo oblik na silen junak i ubavo

mom~e (obi~no vo prvata bra~na no}), svadbata, t.e. brakot se rastura.

Mladoènecot is~eznuva, a mladata nevesta trgnuva na svojot inicijaciski

pat, t.e. trgnuva po te{kite isku{enija za da go pronajde svojot sakan. Po

izvr{eniot period na nejzinata potraga i negovoto is~eznuvawe, tie

povtorno se sre}avaat i doa|a do povtornata - uspe{na svadba. Kako {to }e

vidime vo samata analiza umetni~ki najoformeno ovoj motivski kompleks go

sre}avame vo prikaznite od Verkovi} (1985, 4, pr.br.46 AT 425 B i pr.br.26

AT 425 D).

AT 425 A - carskata }erka omaèna za zmija (zmej)

Interesna varijanta na ovoj podtip pronajdovme vo materjalite od

najnovite terenski istraùvawa: prikaznata "Dete - zmija" (AIF,

m.l.357620), ni svedo~i za eden interesen spoj na nekolkukratni isku{enija.

Pred se', kralicata koja ne moè da rodi dete, sepak ra|a "dete - zmija", koe

po dvaesetgodi{na grià i ~uvawe, bara od roditelite da go oènat. Po

makotrpnoto barawe nevesta, èlbata e realizirana. Eden od osnovnite

zapleti se slu~uva prvata bra~na no}, vo koja mladoènecot - zmija, ja

soblekuva svojata zmijska ko{ula, ja krie pod pernica i dobiva

kvalifikativi na najubavo mom~e na svetot. Sre}na poradi ovoj ~in, majka

mu ja gori ko{ulicata vo ogan, po {to za àl, mladoènecot bega od

20Snimila: Lidija Stojanovi} na 6.11.1996, vo s. Sopot. Informator: Atanasovi} Qubomir, od s. Sopot.

negovata nevesta. Glavnoto svadbeno isku{enie niz koe minuva nevestata e

skoncentirano na eden od mitskite arhetipi na inicijacijata pretstveno

preku dolgata potraga. Destinaciite se prepoznatlivi za ovoj podtip

prikazna: nevestata koja e bremena se upatuva kon son~evata, mese~evata i

vetrovata majka, kade {to kone~no go nao|a svoeto mom~e, inaku, preèneto

za nekoja druga èna. Patot kon negovoto povtorno osvojuvawe ne e nimalku

lesen i protkaen e so karakteristi~nite za ova siè premreìja. So pomo{

na dobienite podaroci, taa steknuva pravo da preno}i edna no} so svojot

soprug. No, duri so ~inot na ra|aweto na nivnoto dete so zlatna kosa,

mladoènecot - zmija povtorno i' se vra}a na prvata èna, so {to smetame

deka e ostvaren ishodot na edna uspe{na svadbena inicijacija. Nazna~eniot

epilog vo katalogot na narodnite prikazni e ozna~en kako povtorno

vostanovuvawe na brakot (BFP:145).

Vo slu~ajot e isto taka va`no da se spomene atributot na ènskata

polova inicijacija, na koja i' obrnavme vnimanie i vo oddelot za

pubertetskata inicijacija. Imeno, ovde mislime na tipi~no ènskite

rekviziti, simbolizmi na ènskoto polovo sozrevawe. Za vreme na svoeto

inicijacisko pate{estvie, (koe nevestata go prezema pod isklu~itelno

te{ki okolnosti: so gvozdeni opinci re{ava da go mine celiot svet se'

dodeka ne go najde svojot ma`), vsu{nost, taa gi dobiva trite navesteni

podaroci od son~evata, mese~evata i vetrovata majka:

"zlaten razboj i zlatno tkaivo da tkae, potoa kudequ zlatnu, sas zlatnu ìcu i

vreteno, kako i piliwa sas zlatni kva~ki."

(AIF, m.l. 3576)

Simbolizmot na ovie rekviziti ve}e go analiziravme vo kontekst na

ènskata pubertetska inicijacija. Fenomenot na privremeniot brak, koe

mom~eto-zmija go vospostavuva so nekoja druga èna vo neodredeniot

prostor, okvalifikuvan kako "kaj vetrovata majka", isto taka go

razotkrivme analiziraj}i gi varijantite od AT 437. Vidovme, deka ve}e

Prop go otkri inicijaciskiot simbolizam na vakvite privremeni brakovi,

koi se specifi~ni za sièata od AT 425.

AT 425 B - mom~eto so kowska glava (zmej)

Izvonredna varijanta na ovoj podtip otkrivame vo prikaznata

"Carskata }erka i mom~eto - zmej" (Verkovi}, 4, 1985:231-233; pr.br.46).

@elbata na mom~eto-zmej da se oèni so najgolemata carska }erka e

uslovena so ispolnuvaweto na ovie te{ki zda~i postaveni od samata nevesta:

"Ako moè da go pokrie konakot sos edno platno i pak platnoto da go izbere

vo edna le{ka netre i, pak ako moè da ~ini eden kaldrm od negov konak dur na

na{iot od karagro{i, toga{ }e go zemam.

Zmejot zema edno mnogu tenko platno, konakot go pokri i pak platnoto vo

le{kata natre go spbra, i kaldr'm napravi od karagro{a od negov konak dur na

carov. I ja zema carovata i pogolemata mu moma..."

(Verkovi}, 4, 1985:231)

Vo prodolènieto, carskata }er}a (nevestata), ja otrkiva tajnata na

mom~eto - ja otkriva negovata zmejska koà, koja e potoa izgorena od

prisutnite lu|e. Po ovaa sekvenca mom~eto-zmej is~eznuva. Za da go pronajde,

carskata }er}a mora da gi ispolni slednite te{ki uslovi:

"Tate, da mi napravi{ ~izmi od èlezo i stap od èlezo! jaze }e idam da go

teram moj qubovnik."

Po ispolnuvaweto na nejzinata èlba, moème da kaème deka

nastapuva nejzinata inicijacija:

"Tatko i' gi napravi ~izmi od èlezo i stap od èlezo, i tjanika nadena

~izmite, zema i èlezni i stap na r'ka, kinisa qubovnikot da go tera. [etala poli

i gori m'ra - mnogu do tri godini, duri ve}e si raskapa èlezni ~izmi na noyite i

èlezniot stap ostana kolko iglen vrh. Toga{ otide na edna gora: ima{e edna

~e{ma, otide na ~e{mata voda da pie, tamo najde i qubovnikot i go fati."

(Verkovi}, 4, 1985:232)

Po nazna~enoto skitawe sledi nejziniot prestoj kaj samovilata,

majkata na mom~eto-zmej, koja od devojkava bara da gi ispolni slednite

te{ki zada~i:

"da ja izmete k'{tata, ama da e nitu metena, nitu nemetena. Pak na drugi den

por'~aa leb da mesi, da go pe~e, ama da e nitu pe~eno, niti nepe~eno." I poslednoto

barawe: "da nap'lni dve kade s'lzi deneska!

(Verkovi}, 4, 1985:233)

So pomo{ta na trikovite na zmejot, carskata }erka uspe{no gi

re{ava postavenite zada~i {to voedno pretstavuva i nivna viza za brak:

"Toga{ zmejot ja zema nevestata i otidoha na tatko i' carot, i ~iniha povtor

edna svadba, se oèniha dvata. "

(Verkovi}, 4, 1985:233)

Na{ata ideja za neophodnosta od izvr{uvawe na ma{kata i ènskata

inicijacija vo smisla na realiziraweto na svadbeniot ~in, kako eden

isklu~itelen spojuva~ki moment, dosta eksplicitno ni se ukaùva i vo

navedenata varijanta od Verkovi}. Kako {to vidovme i mom~eto-zmej i

carskata }erka se postaveni pred te{kite isku{enija koi uspe{no gi

re{avaat, po {to uspevaat da go realiziraat preodot od ponizok vo povisok

status. Duri po izvr{enite te{ki isku{enija od mladi uspevaat da

preminat vo statusot na ven~ani. Vo smisla na ispolnuvawe na dvete

inicijacii - onaa na mladi~ot, kako i na devojkata, interesen e detaqot vo

epilogot na prikaznata, kade {to se nazna~uva deka e napravena povtorna

svadba. Spored na{eto tolkuvawe, sosem e opravdana vakvata pojava, zatoa

{to, vo prikaznite od ovoj tip - obi~no prvata svadba se pravi kako rezultat

na ispolnuvaweto na ma{kata inicijacija, dodeka kako uslov za edna

kompletna, uspe{na svadba, nu`no e ispolnuvaweto i na devoj~inskata

inicijacija, koja e vo ovoj na{ slu~aj dosta jasno pokaàna. Nesomneni se

aluziite so primitivnite devoj~inski inicijacii vo koi mladite za vreme

na nivniot obred na inicijacija se izolirani pod tutorstvo na nekoja stara

èna, koja e vo funkcija na inicijaciski voda~. Takvata èna gi podu~uva

devoj~iwata vo izvr{uvaweto na doma{nite manufakturni ve{tini koi

edna zrela èna mora da gi znae. So pomo{ na analizata na ovaa prikazna

povtorno se pribliùvame do ènskata inicijacija, koja kako najmarkantna

ja ispitavme vo poglevjeto posveteno na nevino progonetata heroina. Ne

slu~ajno, vo t.n. liminalen period Sneàna, Pepela{ka i drugite srodni

heroini u~at da gi izvr{uvaat site doma{ni aktivnosti: miewe, ~istewe,

gotvewe, spremawe itn. Heroinata vo ovaa na{a prikazna kako zada~a gi

dobiva soodvetnite zadolènija: da izmete, da izmesi leb - poga~a i sl.

Edinstveno vo posledniot predviden del od ovoj tip prikazna, vo

navedenata varijanta od Verkovi}, (pr.br.46), ne se javuva nikakvo magi~no

begstvo, tuku povtornata svadba me|u dvajcata mladi e realizirana

najnormalno.

425 D21

Vo ramkite na ovoj podtip }e ja prezentirame prikaznata od

Zbornikot na Verkovi} (pr.br.26, str.156-164), naslovena kako "Popski sin -

magare{ka glava".

Bezdetna èna (popadija) mu se moli na boga da rodi dete, ta neka e

magare{ka glava! I navistina, taa ra|a dete so magare{ka glava, koe de

fakto pretstavuva zmej preru{en vo magare{ka glava. Na vozrast od okolu

21 Varijanti na AT 425 D: AIF,m.l.412 "Devojkata i magare{kata glava", Snimila Vera Pankova vo Ko~ani 1963, raskaùva: Cena Jankova.; AIF, m.l. 777 "Carski sin" - AT 425 D II, Snimil: Dimitar Uzunski vo Trabotivi{te, 1969 god. Raskaùva: Rifat Useinov od Trabotivi{te, Del~evsko; Verkovi}, 4, 1985, pr.br.26.

sedumnaeset godini22 mom~eto ja obavestuva majka mu za negovata èlba - da

se oèni so carskata }erka. Pritoa toj ja pra}a majka mu da go izvesti carot

za negovata èlba. Carot pristanuva da ja dade negovata }erka na bilo koj

pod uslov da gi ispolni te{kite zada~i:

"Tova ne e ni{to popadijka. Jaze mojta }erka ja davam na koj da e, qu ako

moè da stori, jaze {to sakam. Idi da mu kaè{ na tvoj sina magare{ka glava, ako

moè na neboto, {to yvezda ima, sos sl'nceto i sos mese~inata, da gi izbere na edno

kadro kato na edna le{ka! I pak, {to ima na zemjata drva, k'tki cvete i drugo

ne{to, da gi izvadi na edno kadro i da go izbere vo oreho netre! I pak na moreto

netre, {to ima gimii, ribi, pilca i drugi raboti, da gi ~ini edno kadro i da gi

izbere netre vo migdalo! Da mu kaè{, ako moè da gi ~ini tie, setne }e mu ja

dadam mojta }erka. I o{te da mi ~ini eden takim drehi kato bez r'ka fateni!"

(Verkovi}, 4, 1985:158)

So pomo{ na Boga, otkako se pretvora vo zmej i leta na neboto, gi ispolnuva

postavenite od carot zada~i: pravi fotografija na sonceto, yvezdite i na

mese~inata, koi{to se sobiraat vo le{nik; fotografii na zemjata i na

moreto, koi{to se sobiraat vo orev i badem; ja {ie oblekata bez da ja fati

so raka. Vra}aj}i se kaj carot so ispolnetite zada~i, herojot pra}a i edno

pismo do carskata }erka vo koe i' pi{uva:

"Carova }erka, harna devojka, moja qubov! Tinaka da znae{, oti jaze ne sum

magare{ka glava, tuku sum junk haren, ama srceto mi na drug ne go kaùvam, sal na

tebika, i tinaka, ti se molam na drug da ne kaè{, sama da znae{!"

(Verkovi}, 4, 1985:160)

Shodno na ènskite zanaeti i obvrski koi devoj~iwata gi usvojuvaat

za vreme na nivnata inicijacija, taka i mom~iwata za vreme na svojata obuka

gi u~at najgolemite, najparadigmati~nite ma{ki zanaeti. Vo takva edna

22 Vsu{nost toa e periodot koj spored van @enep go ozna~uva preminot - izlez od detstvoto i vlez vo adolescencija.

smisla, re{avaweto na neizvodlivite zada~i, kako vo ovoj na{ slu~aj, moàt

da pretstavuvaat edna svoevidna aliuzija na vospriemawe, t.e. obuka na

takvite ma{ki aktivnosti, kako znak na jaknewe na ma{ka priroda.

Vo tekot na narativniot prikaz, interesno e interpoliran

svadbeniot ~in:

"I dojde vreme svadba da ~inat, da idat za nevesta, carovata moma da ja zemat.

Magare{kata glava ja zdignaha na ramoto, zet go ~inile; kinisaha, za nevesta

otivat, na p'to si~ki se ~udet, kakva rabota taja }e bide; otidoha na carov konak.

Kako vide carot magare{kata glava, treska go vtrese od sram. I si~ki junaci se

po~udiha i veleha:

-'Tju bre! Tolku carot ne e moàl za momata mu da najde eden junak da ja daj,

ta na magare{ka glava }e ja daj!'"

Na caro mnogu lo{o mu padna...Toj ve}e se razedi, ne saka{e da ja znae za

negova }erka.

(Verkovi}, 4, 1985:160)

Vo su{tina, opozicioniot par: nisko/visoko, t.e. grdo/ubavo vo

navedeniot slu~aj ni se prikaùva vo soglasnost so postavkite na

Meletinski (1969). Toj ukaùva deka navedenata opozicija vsu{nost e

pretstavena vo svojot paradoksalen oblik. Ne sekoga{ ubavoto ili

vozvi{enoto odgovaraat so vnatre{nosta, su{nosta na herojot. Taka i ovoj

na{ heroj, kako {to }e vidime samo e pretstven pod maska na magare{kata

glava. Zna~i, negoviot nizok socijalen status e vo kontradiktornost so

visokoiot status na carskiot zet koj {to uspeva da stane po izvr{enite

svadbeni ispiti. Niskiot status na herojot moè da bide organski, pri {to

vo finaleto nastapuva negovata ~udesna transformacija (Meletinskij,

1969:103), odnosno, kako {to }e vidime - obelodanuvaweto na negovata

vistinska priroda.

U{te poimpozantno e transponiran momentot na prvata bra~na no} vo

koja:

"...fati da grmi stra{no i da l'ska, zemjata se zatrese stra{no, magare{kata

glava pukna i ispadna od nea edno mom~e li~no kato angel i sos nevestata e legnal.

Utrinata vo ponedelnik carot napravi dunama za radost..."

(Verkovi}, 4, 1985:161)

Od poso~eniot detaq to~no go gledame transponiran obi~ajot na

ven~avawe koj vo na{iot kulturen prostor go zadrùva navedeniot redosled:

odewe po nevesta, prva bra~na no}, i sobirawe na blaga rakija po prvata

bra~na no}.

No, tretiot den od svadbata, carskata }erka ne izdrùva i ja kaùva

tajnata na nejzinoto mom~e, i vo toj moment nastapuva poznatoto scenario:

devojkata ja otkriva tajnata na nejzinoto mom~e, a toj se pretvora vo pile i

is~eznuva.

Vo prodolènieto sledi delot koga se odviva ènskata inicijacija,

t.e. carskata }erka bara od tatko i':

"Od boga da najdete, tate, male, i si~ki moi rodnini, {to me odelihte od

k'smetot!. Tuku sega na vas se molam, da mi dade{ edna hazna alt'ni i da mi ~ini{

eden stap od èlezo: jaze }e da idam da go najdam."

(Verkovi}, 4, 1985:162)

Dobivaj}i gi potrebnite sretstva, taa se preobrazuva vo eden dervi{in i

odi vo potraga po svojot sakan. Po trogodi{no talkawe, heroinata

pristignuva vo edna gora kade {to so pomo{ na dvajca prosjaci (eden slep i

eden kriv starec), uspeva da go najde nejzinoto mom~e transformirano vo

pile. I kone~no:

"Dervi{ino pak se preobrazi, se ~ini pak carova }erka, i stapot ve}e be{e

ostanalo kato iglen vrh; i se iskrila tamu vo edna jama. I od m'ra setne dojde

piloeto tamo, se ~ini ~ovek i nevidena trpeza mu se poloì pred nego; i dva angela

mu prestoeha"

(Verkovi}, 4, 1985:163)

Vo ovoj ise~ok gi sogleduvame nekoi od osnovnite dimenzii na

inicijacijata: preobrazba od ~ove~ki vo ponizok - ìvotniski oblik, kako

oblik na ponizok stepen na egzistencija. Ve}e go poso~ivme zna~eweto i

inicijaciskiot simbolizam na ovaa transformacija, pred se' od aspekt koj go

koristi V. Uro{evi} vo analizata na Siljan {trkot i Zlatnoto magare od

Apulej. Osven spomnatiot oblik na metamorfoza, vo pogled na

devoj~inskoto sozrevawe, t.e. nejzinata inicijacija, go sogleduvame i

vtoriot moèn oblik na preru{uvawe - a toa e transvestizmot, za {to ve}e

govorevme. Inaku, glavniot ishod na svadbenata inicijacija vo ovoj tip

prikazna e prikaàn vo samiot epilog, vo koj, site privremeni anomalii,

otklonuvawa, metamorfozi, preru{uvawa i sli~no se vra}aat vo svojot

normalen vid; inicijantite go vra}aat svojot ~ove~ki oblik, {to vo

kontekstot na vakviot simbolizam pretstavuva iska~uvawe na povisok

stepen na egzistencija. Kako i vo site analogni primeri, i vo ovaa prikazna

na{ite heroi - zaqubenici "Amor i Psiha" zavr{uvaat kako oformeni

inicijanti na koi {to im e ovozmoèno po vtor pat uspe{no da se ven~aat.

"Toga se zemaha ta otidoha, pak vtora svadba ~iniha na carovi konaci i se

miluvaha si~ki."

(Verkovi}, 4, 1985:164)

*425 E* Ov~ar svira~ i samodivi 23

Slednata interesna varijanta koja povtorno ni doa|a od Zbornikot na

Verkovi} "Svora~ot Kostadin i samovilata" (4, 1985:399-401; pr.br.90),

pretstavuva u{te edno zna~ajno sogleduvawe na dvete inicijacii - na

vqubenite potencijalni mladoènci. Kako po nekoj vostanoven red, i vo

23varijanti: SbNU 3, str.151, No.4, Voden, nedostasuva III del, a protagonistot vo ovaa prikazna se vika Dimitar, grabnat od samovili - koi se vo slu`ba na re{avaweto na negovoto inicijacisko sozrevawe; SbNU 6, str.108, No.6, Prilep AT 437+*425E*; Verkovi}, 4, 1985, pr.br.90.

ovoj slu~aj prvo nastapuva isku{uvaweto na ma{kosta i silinata na

mom~eto - "svira~ot Kostandin" vo prikaznata motivirano preku sledniot

trik predizvikan od starata samovila:

"I samovilata kato ~ovek se ~ini ta otide na negovata porta, ta fatila da

vika radosno:

-Ej, gospodin Kostandin, ajde ela da pojme, na edno mesto se sobraha junacite,

te sakat da im sviri{."

(Verkovi}, 4, 1985:399)

Neretko, fazata na izolacija i marginalizacija trae so godini, taka i

vo ovoj slu~aj, stanuva zbor za trogodi{na osama i izop{tenost:

"I taka go izmami starata samovila, go zema, go zanese na samovilinite

ka{ti, go zatvoriha netre, dewa praeha {to praeha samovilite, ve~er toj svire{e

od netre: samovilite igraeha vunka. Taja rabota ja praeha tokmu tri godini. "

(Verkovi}, 4, 1985:399)

Po ovoj period od tri godini, so pomo{ na boga toj se pretvora vo

pile i doa|a do negovata sakana doma i i' se obra}a so t.n. nemu{tiot,

`ivotinski jazik:

"Jaze sum Kostandin, tvoj prv qubovnik, {to me zemaha judite samovili

prede tri godini, tuku ako me qubi{ prvo qubov, i ti ela sos mene" i taja od mnogo

qubov, {to imala na nego, stana otide sos nego, i ona pile se ~ini, sedeha tamo v

samovilinite ka{ti o{te edna godina i pak se moliha na boga ~oveci da se ~inat i

se ~iniha. Ona stana te{ka od nego, dojde vreme, rodila ma{ko dete."

(Verkovi}, 4, 1985:399-400)

Vo navedeniot primer, kaj dvajcata protagonsti od prikaznata - i kaj

mom~eto i kaj devoj~eto doa|a do ista transformacija od ~ove~ki vo pti~ji

oblik. Dvajcata se pretvoraat vo pile i zaedno odat vo samovilskiot svet

koj jasno ni gi implicira site va`ni momenti koi upatuvaat na

inicijaciskoto isku{enie.

Ne e ni{to ~udno vo ramkite na ovoj tip prikazna (AT 425), da

naideme na donekade naru{eniot, t.e. izmesteniot tradicionalen red vo

izvr{vaweto na inicijaciskoto i svadbenoto scenario. Zna~i ponekoga{

naiduvame na t.n. svadbeni ceremonijali ili pak ra|awe na dete kako vo ovoj

na{ primer, po {to dopolnitelno usleduvaat zadolìtelnite inicijaciski

proverki i ve`bi, koi se preduslov za edna uspe{no realizirana svadbena

ceremonija. Svadbata kako ~in dosta ~esto ja sre}avame kako kulminacionen

moment na edna uspe{na inicijacija. Vo taa smisla i ovaa prikazna donekade

ukaùva na poremeteniot redosled vo edno inicijacisko obredno scenario.

Analognata situacija, i vpro~em univerzalnata rasprostranetost na ovaa

pojava ni ja predo~uva ve}e Prop (1990). Vo na{iot slu~aj, devojkata prvo go

ra|a ma{koto dete, potoa uspeva da se spasi od samovilskoto ugnetuvawe, i

na kraj uspeva da go oslobodi Kostadin, so {to zavr{uva negovata

inicijacija i usleduva nivnata svadba:

"Si~kite samovili puknaha od jadovi. I toga{ vikna Konstandin nunkoto mu

i popove, se e ven~al, i malkoto go e krstil, i ~inil golema gozba, i gostil si~kite

pobratimi negovi i junacite, i pak so svirkata mu e storil mnogo aheng na gostite

negovi."

(Verkovi}, 4, 1985:401)

AT *425 H*

Posledniot podtip koj go sre}avame vo makedonskite vol{ebni

prikazni *425 H* "Soprug-ptica", go naveduvame spored varijantata od

Verkovi} (4, 1985:423-425; pr.br. 98), naslovena kako "Bezdetna èna {to

rodila {trk"24. Bezdetna èna se moli na gospoda da dobie dete, makar bilo

i pile. I navistina taa ra|a ~opqak /{trk/. Majkata i tatkoto, bez ogled na

24 Za àl, ovaa prikazna od zaostav{tinata na Verkovi} ne e zavr{ena, no spored tipolo{kata klasifikacija odgovara na poso~eniot tip *425 H*. Od gledna to~ka na ispituvawe na inicijaciskite premreìja na protagonistite od prikaznite, veruvame deka i ovaa prikazna bi go imala onoj shematiziran sled na nastani, shodno na toa i ispolnuvawe na zada~ite koi korespondiraat na nejzinite varijanti.

toa {to nivnoto dete bilo {trk, mnogu si go sakale. No koga do{lo vreme po

Ilinden site ~opqaci se sobrale da odat na vilaetot, taka {to i nivnoto

dete - ~opqak oti{lo isto taka.

"Stana i toj, letna, sos nih otide, ostavi majka mu u doma osomnajset godina,

se zagubi ~opqakot. "

(Verkovi}, 4, 1985:423-424)

I vo ovoj slu~aj e eksplicitno prikaàno prisustvoto na

incijaciskiot simbolizam. Ednostavno, deteto-~opqak se vra}a doma kaj

majka mu to~no koga e stasan periodot za svadba. Po osumnaesetgodi{no

otsustvo - zna~i na vozrast od 18 godini (adolescencija) deteto ja moli majka

mu da odi da ja zaprosi carevata }erka. Kako vo voobi~aeniot tek na

prikaznite od tipot AT 425, i vo ovoj slu~aj ~udniot, transformiran

mladoènec, za da ja dobie carevata }erka mora prethodno da gi re{i

zada~ite postaveni od carot:

Toj gi dobiva postavenite zda~i od carot: "tri ni{ani sakam, veli carot -

ako gi stori, }e mu ja dam momata mi, neka e ~opqak."

(Verkovi}, 4, 1985:425)

***

Naveduvaweto na varijantnite oblici na vakviot tip inicijaciski

premreìja, se nadevame deka posluì kako dobra potkrepa vo

definiraweto na na{iot stav: dve inicijacii - dve svadbi. Pred se' bi go

povtorile zna~ajniot moment deka tipi~nite puberteski "inicijaciski"

isu{enija, vo vakviot knièven korpus se premesteni vo periodot koga se

odviva svadbeniot ceremonijal. Kako osobeno vaèn moment koj go

sretnavme vo ovoj tematski blok be{e tokmu prezentiraweto na onie slu~ai

vo koi za uspe{noto sproveduvawe na svadbata e neophodno iniciraweto na

dvata isku{enika: potencijalniot mladoènec i potencijalnata nevesta. Vo

prviot del vidovme deka nivnoto voveduvawe vo svadba e obusloveno od t.n.

pogreben simbolizam (At 437 i drugite navedeni primeri), vo koi devojkata

ìva ja zakopuvaat so svojot sakan. Vo vtoriot del, kade {to se zadràvme na

varijaciite na temata "Amor i Psiha", isto taka eksplicitno be{e ukaàno

prisustvoto na dvojnite proverki: na misteriozniot mladoènec, no i na

mladata nevesta koja ne go po~ituva tabuto na zboruvaweto. Vo sekoj slu~aj,

vo site niv ja otkrivame sre}nata pogre{ka, so ~ija pomo{ na kraj doa|a do

realizacija na uspe{nata i pred se' "vistinska" svadba.

Po nazna~enite momenti, sega }e premineme na edno drugo podra~je

koe se odnesuva na vostanovuvaweto na privremeniot brak, isklu~ivo kako

nu`na faza vo realizacijata na vistinskiot brak.

2.2. Privremen brak

(Qubovno grabnuvawe od strana na nekoe mitolo{ko su{testvo)

Temata posvetena na qubovnoto grabnuvawe na neofitot od strana na

nekoe mitolo{ko su{testvo dosega vo folkloristikata be{e obrabotuvana

od najrazli~ni aspekti. Tokmu od taa pri~ina, ovde }e ja prikaème

qubovnata vrska od malku poinakov agol. Pokraj ve}e dobro utvrdenata

ambivalentna priroda na grabnuva~ite, i shodno na toa - ambivalentniot

karakter na samiot prestoj na neofitot vo nazna~enoto zato~eni{tvo, sega

}e se zadrìme na nocijata "privremen brak". Primeri za vakvo

inicijacisko isku{enie sre}avame re~isi vo site literaturni ànrovi.

Pred se' go ima vo prikaznite, predanijata, a moèbi najvpe~atlivo e ispean

vo pesnite vo koi go ~uvstvuvame ovoj baladi~en motiv.

Vo ovaa smisla }e navedeme nekolku predanija koi gi sre}avame vo

Zbornikot na Vraìnovski (1986b:195-204): "Zmejot i devojkata od s.

Staravina"; "Zmeova pe{tera", "Zmevot i Stojna", "Zmevot i devojkata

"Zmeojca" i "Zmejot i devojkata {to ja grabnal" /pred.br.204-209/. Inaku

vakviot tip predanija se fokusira okolu sledniot moment: zmej grabnuva

devojka, i toa obi~no na Veligden, na sredselo koga mladite igraat oro. Toj

sozdava semejstvo so devojkata. Nejzinata majka doznava za mestoto na

prestojot na svojata }erka i ja posetuva.

Obi~no vo vakvite sièa, vo koi vo oblik na inicijacisko isku{enie

se javuva qubovnoto grabnuvawe na neofitot od strana na nekoe mitolo{ko

su{testvo i kade {to se sklu~uva nekakov si brak, moème da konstatirame

deka stanuva zbor za t.n. privremen brak, od tipot na onie {to bile

realizirani vo "golemite ku}i" za vreme na odvivaweto na obredot na

inicijacijata. Fenomenot na samoto grabnuvawe, kako i prestojot na

neofitot na takvite "zafrleni mesta" od tipot na zmejovite pe{teri,

zmejovi dupki i sli~no, ve}e go protolkuvavme kako supstitut na carstvoto

na smrtta. No, akcentot sega ne go stavame samo na fazata na privrmenata

smrt, tuku e va`no utvrduvaweto na privremeniot brak, kako neminoven

uslov za realizacijata na vistinskiot brak, koj vo vakvite prikazi moè, no

i ne mora da bide prikaàn.

Osnovnata inicijaciska funcija koja {to ja ima spomnatata figura

na zmejot-grabnuva~, vo kontekst na devojkite koi se vo periodot "stasani za

maèwe" ja sogleduva i Rosica Angelova vo svojot trud posveten tokmu na

ovoj baladen motiv vo proletnite pesni kaj Ju`nite Sloveni (1973:25-29).

Taa, isto taka go povrzuva nazna~eniot motiv so drevniot institut na

inicijacijata. Za nas e zna~ajna nejzinata konstatacija deka ovoj motiv e

prisuten pred se' vo ciklusot na proletnite, a vo izvesna mera i vo ciklusot

na svadbenite obi~ai (Angelova, 1973:25). Vo ovaa smisla treba da ja

navedeme i Benovska-Subkova, koja isto taka se zadrùva na nazna~eniot

erotski kvalifikativ na zmejot (1992:147-159), naveduvaj}i deka temata

posvetena na grabnuvaweto na devojkata od strana na zmejot spa|a vo redot na

osnovnite veligdenski motivi (1992:148).

Kako {to ve}e poso~ivme vo na{iot prethoden trud (1996a:101-105), vo

analizata na pesnite od tipot "Koga da hodat v crkov na ven~awe"

(Miladinovci, p.br.527), vo preden plan go istaknavme arhetipot na

soedinuvaweto na ìvotot i smrtta preku postapkata identifikuvawe na

svadbeniot i pogrebniot ritual. Odej}i vo ista nasoka, istiot toj kompleks

sega go analizirame od aspekt na privremeniot brak, ~ij{to simbolizam i

zna~ewe ve}e go poso~ivme.

Vo prilog na na{eto sogleduvawe bi go navele stavot na Angelova

spored koja, motivot na ven~avaweto na mladata devojka so dva ili pove}e

zmejovi pretstavuva edna od brojnite zamagleni reminiscencii na

nekoga{noto ìveewe na devojkite vo domot na ma{kite, kade{to

prestojuvaa mladite vo periodot po izvr{eniot obred na inicijacijata se'

do momentot na stapuvaweto vo brak, naglasuvaj}i deka vo takvata zaednica

site se oslovuvaat kako drugari (1973:28). Zna~i, povtornata asocijacija so

navedenoto zaedni~ko ìveewe, koja{to ja uo~i ve}e Prop, navistina moè

da pretstavuva slika na eden privremen brak, isklu~ivo kako priprema za

realizacijata na vistinskiot brak.

Vo samata nocija na zmejot-grabnuva~, ne{to sli~no na ve{terkite i

lo{ite ma}ei, ja prepoznavame onaa ambivalentna osobenost, zatoa {to pod

primarniot negativen kvalifikativ ja otkrivame nivnata pokrovitelska

priroda. Neretko, vo sièata so ovoj motiv zmejot go prepoznavame kako

daritel, t.e. pomo{nik na mladata devojka. Simetrijata e o~igledna: sosem

ni e podatliv i obratniot proces, kade{to mom~eto - mladoènec e grabnato

od strana na samovilite, judite i sl.

Dobrovolnoto predavawe na grabnuva~ot ni ja otkriva mitskata

dimenzija na soedinuvawe na erosot i tanatosot:

"Odam mamo u pustiwa;

tamo qubam posestrima

posestrima, samovila."

([apkarev,1, p.br.3, s.89)25

25 Interesna varijanta na ovoj motiv sre}avame vo Zbornikot na Miladinovci: "Angelina i morska Samovila" (s.6-7): "Angelino Samovilska zolvo! / ..../ Pod drvoto sedit morska Samovila/ Na skutot i leìt tvoi mili brat/ ..../"Judo Samovilo! Otpu{ti mi brata/ Ti {to go qubi{ do devet godini!".

Sega bi se nadovrzale na stavot na Levinton (1982:96), koj sosem pravilno

zaklu~uva deka grabnuva~ot na mladata devojka (nevesta) ne mora nu`no i

sekoga{ da bide nasilnik. Ponekoga{ "neofitot" dobrovolno pristanuva na

vakvoto grabnuvawe. Ovoj stav go potvrduvaat i na{ite primeri "Zmejot od

planinata Pelister" (Cepenkov, 5, pr.br. 758).

Ponekoga{, kako {to ni e prikaàno vo prikaznata "Momata i

ogneniot zmej" (Verkovi}, 4, pr.br.103), grabnuvaweto na momata od strana na

antropomorfiziraniot ognen zmej i nejziniot prestoj vo negovata pe{tera

na Stara Planina, ni e prikaàn vo soglasnost so na{ite pretpostavki za

t.n. privremen brak. Po nazna~enoto zato~eni{tvo, devojkata uspeva da se

spasi, po {to navistina zasnovuva svoe semejstvo:

"I setne momata se ogodi za eden drug od seloto i se oèni i porodi do tri

sina, {toto sega ~ovek kato teh nema na junasto, {to se vredni da digat do

petstotin oki i se ìvi o{te, oti tova skoro stana. I sinovete se: prvie e na 50

godin, a vtorite na 45 i tretie na 40 godini, a zanajat imat, dolgere se."

(Verkovi}, 4, 1985:439).

Vo sklad so na{ite sogleduvawa na "grabnuvaweto kako realizacija

na t.n. privremen brak" moè da posluì i primerot "Karamfiqa i zmej"

([apkarev, 1, 1976, p.br.9), kade {to mladata Karamfiqa uspeva da se spasi

od qubovnata vrska so zmejot, po {to steknuva legitimno pravo da stapi vo

brak.

2.3. @enidbata na sonceto

Sièto posveteno na ènidbata na sonceto so edna mnogu ubava

devojka e dosta frekfentno vo Makedonija. Nego go sre}avame glavno vo

poetska forma, no istiot motiv }e go prezentirame i preku edna interesna

prikazni~na varijanta od Zbornikot na Vroclavski (1984, pr.br.64).26

26 Vo samiot voved bi ja navele klasi~nata studija na D. Matov Bele`ki vÍrhu blgarskata narodna slovesnostw (1894:278-323), kade{to se analizirani ogromen broj ju`noslovenski i op{toslovenski varijanti na dadeniot motiv. Osven nego, bi go navele i Vroclavski, koj

Inkorporirani vo samoto dejstvie se javuvaat trite interesni inicijaciski

momenti: 1. ni{awe na |ur|ovden, 2. guveewe i 3. privremen brak od tipot

"ènata na svadbata na svojot ma`".

Ve}e D. Matov opse`no i sestrano mu se posvetuva na nazna~eniot

motiv (1894:278-323). Vo ramkite na razli~nite motivski sièa koi go

postavuvaat problemot na son~evata ènidba, ovoj avtor se zadrùva i na

na{iot predmet na istraùvawe, nazna~uvaj}i izvonreden broj varijanti vo

ramkite na op{tata slovenska kultura, spomnuvaj}i gi vo taa prilika trite

za nas va`ni momenta: |ur|ovdenot, guveeweto na nevestata (317-319) i

fenomenot na svadbata na sonceto vo prisustvo na negovata nevesta (319-

320). Normalno, vo sklad so teoretskite postavki od krajot na 19 vek,

spomnatite momenti se analizirani vo toj duh, pri {to ni eden od

navedenite momenti ne e vnesen vo kontekst na inicijaciskiot simbolizam.

Vo sekoj slu~aj, za folkloristite e mnogu va`na negovata studija pred se' od

aspekt zatoa {to se zemeni vo predvid i protolkuvani ogrmniot broj

slovenski varijanti, pri {to se komparirani so motivite od gr~kata

mitologija.

Ednata od mo`nite interpretacii na |ur|ovdenskiot proleten obi~aj

"ni{awe", niz koja{to se sogleduva simboli~nata slika na ènidbata na

sonceto so mlada devojka, vo narativniot prikaz e najo~igledno prikaàna.

Na teoretski plan, Ivani~ka Georgieva go obrazloùva navedeniot spoj vo

slednata nasoka: ovoj obi~aj na poeti~en na~in ja pretstavuva svadbata na

sonceto i mladata, simboli~ki pretstaveni preku jaèto koe gi simbolizira

son~evite zraci. Avtorkata doa|a do vakviot simbolizam prvenstveno od

faktot deka \ur|ovden kako praznik koj go ozna~uva letniot solsticij

vsu{nost pretstavuva i nadoa|awe na letoto i na sonceto 27.

vo Zbornikot posveten na makedonskiot naroden raskaùva~ Dimo Stenkoski isto taka se osvrnuva na najpoznatite varijanti na ovoj motiv. Da se vidi isto taka i Miladinovci, p.br. 16 "Jana i sanceto". Od iznesenite fakti zaklu~uvame deka verzijata na Stenkovski ne e osamena (vidi: Vroclavski, 1984:457). 27 Vo sklop na samiot obi~aj "\ur|ovdensko ni{awe" }e navedeme nekolku obredni pesni koi se ispolnuvaat za vreme na obi~ajot, vo koi isto taka go otkrivame nazna~eniot simbolizam: vidi: AIF, m.l. 3575, "Janko se lula, Neda ga gleda", snimila: L. Stojanovi} na

Sli~no na poetskite varijanti, verzijata na Stenkovski (Vroclavski,

1984, pr.br.64), ni ja prikaùva nazna~enata sekvenca na sledniot na~in:

sonceto, otkako dobiva dozvola od gospod da se oèni za devojka, po~nuva da

razmisluva na koj na~in }e moè da ja realizira svojata èlba. Taka, toa

re{ava da pu{ti edna pozlatena frtoma na den \ur|ovden, za da se ni{aat

site na nea, a koga }e dojde red na devojkata, sonceto }e ja povle~e frtomata

i na toj na~in }e ja povle~e, t.e. grabne devojkata.

"E, ama kako }e ja zemit sancevo, ne }e doit so svatoi? Ne moìt da

doit so svatoi. I sanceto {o naprai? Zapu{ti kni|i ozgora, bilet~ina,

zapu{ti po narodot da ~itat. Koga fa{taet - kni|i padvet odzgora -

fa{taet knigive: "E, gospod }e pu{tal ozgora frtoma na \ur|evden na denot

da se zani{vit sekoe: malo bilo, golemo bilo, ènsko, ma{ko, staro, mlado

sve da se ni{at". E, po red sega }e doet i nevestava {o e sakat sncevo. I togaj

da e trgat ugore so frtoma.

E, stana narodot, koga mu dojde \ur|ovden denot i se zadade ozgora

frtoma udolu, pozlatena frtoma. E, ~inelo da se zani{ale, od gospod bila

ovaa frtoma. I oit narodot, se zani{vet. I si e zede momi~kava majka mu

alabra~eta i }e si oit i taa da se zani{at. Adet! Se ni{at narodot, vrvet:

edno zani{aj se - slezi, drugo zani{aj se - slezi. Mu dojde redot na

momi~kava - sega }e sednit na jaèvo da se ni{at. Sega e ~ekat sancevo za da

e vatit. I momi~kava kolku ojde, se namesti da se zani{at - i sanceto e sobra

frtomava ugore. Ko ja sobra, taa odbega ugore i varde{e da se drìt, da ne se

pu{tit. "

(Vroclavski, 1984:316-317)

Vo toj ~as se nagovestuva vtoroto zna~ajno inicijacisko isku{enie -

guveewe. Toga{ majkata na devoj~eto se dosetuva i i' ukaùva na spomnatiov

5.11.1996 vo s. K'{awe, Kumanovsko; informator: Zorka \o{evska, od s. Pezovo; na istoto mesto: "Quqa mi se Jordanka", snimila Lidija Stojanovi}, 5.11.1996, s. Koko{iwe, pee: Trajanka Jordanovska.

zavet - da mol~i 9 godini od po~it kon svekorot, svekrvata i maòt -

sonceto.

"Slu{aj - re~e - }erko: tri godini - re~e - da ne zborvi{, - ~es' da mu

drì{ za svekorot, za tatko mu od sanceto: tri godini - re~e - za svekrvata,

za majka mu od sanceto, zbor da ne progoori{, sve da rabota{, zbor - ne. I

tri godini - re~e - za sanceto. Aj, mi so zdravje! - re~e."


Vo kontekst na spomnatiot zavet, koj devojkata najrevnosno go

ispolnuva celi devet godini otkako stapuva vo brak, bi go navele stavot na

V. Stojan~evi} spored koja obi~ajot na guveewe, t.e. mol~ewe na nevestata

eden izvesen period otkako }e stapi vo brak pretstavuva traga i relikt na

nekoga{nite morni~avi inicijaciski rituali (1972:30). Isto taka, vidovme

vo brojnite klasi~ni studii za primitivnite inicijacii deka zavetot na

mol~ewe navistina go pretstavuva edniot od najuzornite momenti vo ovoj

~in.

Spomnatoto inicijacisko isku{enie, vo navedeniot tip sièa ne'

nadovrzuva na ve}e razgleduvanata opcija na postoeweto dva braka. Vo

na{iot slu~aj, vtoriot brak od tipot "ènata na svadbata na svojot ma`", e

motivirano na sledniot na~in:

"I e zede sanceto ugore, zagina ve}e si e zede tamo. Sedet edna godina,

dve, tri, ~etiri, pet...Koga dojde, krajblià za devetive godini, po tri - ne

zborvit....

I {o mu rekoa tatko mu, majka mu na sancevo:

-Sinko, - re~e - ubaa e preubaa, ama so nezborvejweno - re~e - da si

bara{ ~are. Da e ostai{."

(isto:317)

Vo takvata konstelacija, sonceto se re{ava da se preèni za yvezda

Denica, a heroinata od prikaznata, preubavata devojka e vo svojstvo na kuma,

preìvuvaj}i go na toj na~in periodot od svadbenoto isku{enie, koe mnogu

potsetuva na analiziranite slu~ai od AT 437, 425 i 45028.

"Stana sanceto, se svr{i, se èna za yvezdata Denica {o se velit. I ja

zede yvezdava, Denicava."

(isto)

Premre`jata i neprijatnite isku{enija, mladata nevesta uspeva da gi

re{i vo sopstvena korist vo momentot na istekot na zavetot postaven od

majka i', koj koincidira so odrùvaweto na vtoriot svadben ~in. So toa,

vtoriot brak se ukinuva, i sonceto ja donesuva svojata odluka:

"Majkata! re~e (sanceto) - Progoori ènata.... Za{to...?

Mu velit na yvezdata sanceto:

- Odi pak da si sveti{, - re~e. - Ne mi trebvi{, - Ovaa }e si e zemam, -

re~e.29

(isto:318).

2.4. Zeta amaneta

28 Tipot AT 450 go analiziravme vo sklop na nevino progonetata heroina, kade {to ukaàvme deka sekvencata na "privremeniot brak" e samo pretstavena kako del od edno siè koe vo celost go prikaùva pubertetskiot preod: od devoj~e vo zrela èna. 29 Navedeniot motiv dozvoluva da bide nadopolnet so poetskata varijanta koja ja sre}avame vo Zbornikot na Miladinovci: "Nema nema~ka, slepa spela~ka; Nema nema~ka guski mi pasit, Yvezdodenice, brgozbornice, Brgozbornice, ostronoìce! Koga mi dojde, koga prese~e? Jas ne sum nema, nito slepa... Toga si zborvit na svojot stopan: "Ta ne bev nema, ta ne bev slepa!" (Miladinovci, 1983:26).

Temata posvetena na motivot: "zeta amaneta" (podmetnat zet), kako

scenario se realizira na sledniot na~in: obi~no za svadba e predvideno

nekoe grdo mom~e, koe pred samiot ~in go zamenuvaat so nekoe ubavo i

reprezentativno. Na na{iot prostor, teoretski ova go razrabotuva Lenka

Tatarovska vo nejziniot trud "Transformacii na obrednite strukturi"

(1994:249-274). Zna~i, vo ramkite na ovaa tematska celina, }e bidat zemeni

vo predvid onie pesni vo koi namesto vistinskiot mladoènec se javuva

zamenikot, la`niot mladoènec koj e obi~no najubavoto mom~e ili pak

dete-junak. Analiziraj}i gi dvete figuri doa|ame do nivnite osnovni

parametri izvedeni od kontesktot na inicijaciskiot simbolizam. La`niot

zet (ubavoto mom~e ili pak deteto-junak), vo sklad so tekstualnite prikazi

minuva niz izvesni isku{enija, dodeka pak vo figurata na vistinskiot, no

grd mladoènec, go prepoznavame fenomenot koj u{te Betelhajm go

naslovuva kako "izbegnuvawe na inicijacijata".

Vo kontekstot na ova tematsko podra~je, moème da se navratime na

su{tinskite semioti~ki razmisluvawa koi se dviàt vo podra~jeto na

opoziciite. Razmotruvaj}i go problemot na strukturnata analiza na

vol{ebnite prikazni od aspekt na raznite postaveni opozicioni parovi,

Meletinski ja voveduva i slednata opozicija kako edan do pova`nite vo

vol{ebnite prikazni: vistinit/laèn; javen/taen. Vostanovuvaweto na

vistinskiot i laèn heroj vo forma na demaskiraniot, izobli~en

samozvanec ili pak vo forma na podmetnatata nevesta - ni se projavuvaat

kako osnovna smisla na dopolnitelnoto isku{enie koi se odnesuvaat na

nocijata: identifikacija na junakot, makar {to vistinskiot i la`niot

heroj jasno se projavuvaat ve}e vo preliminarnoto isku{enie (Meletinskij,

1969:104). Me|utoa, ona {to e interesno za temata "zeta amaneta" e sekako

faktot deka pojavata na vistinskiot i laèn protagonist se javuvaat i vo

domenot na narodnata poezija, kade {to i poteknuva likot "zeta amaneta". 30

30 Vo ovaa smisla treba da ukaème na trudot na Maja Bo{kovi} Stuli (1962), vo koj{to se osvrnuva na motivot na la`niot junak AT 513 ([apkarev, 1976, pr.br. 9), kako i na analogniot motiv vo narodnata epska poezija, vo ~ij kontekst ja naveduva pesnata od Vuk "@enidba Du{anova" (Vuk St. Karaxi}, 2, 1953, p.br.28) . Pritoa morame da ja imame na um

Vo Re~nikot na makedonskata narodna poezija sintagmata "zeta

amaneta" - t.e. mom~e vo uloga na laèn mladoènec e opi{ana preku

nekolku izvonredni izvadoci: "da me prosti{ (sinko) ne{to }e ti kaàm,/

sum te kanil, a ne sum ti kazal:/ ali moì{, sinko, da mi odi{, / da mi odi{

zeta amaneta? (Miladinovci, 1961, p.br.84); kniga dojde od krala Sinoga, / toj

me kani zeta amaneta, /toj }e èni sina grdomasna (IF); Marko nej}el zeta

da mu bidi, ami pratil sina si da odi, / da si bidi zeta amaneta (SbNU XVI-

XVII, 175) (vidi: RMNP, I:27).

Sogledano od aspekt na teorijata na inicijacijata, pred se' ne'

interesira koj e vistinskiot inicijant, t.e. koj e vistinskiot protagonist

vo ovie folklorni tvorbi. Dokolku se dviìme vo nasoka na ve}e utvrdenata

folkloristi~ka logika, vo smisla na spomnatite odrednici: protagonist -

antagonist, zamenik, trikster, vo edna takva konstelacija po se' izgleda deka

se ostvaruva gorespomnatata opaska na Betelhajm "obred bez premin", koja ja

uo~uvame vo varijantata od Miladinovci, kade{to go sre}avame deteto

Ognen koj e vo funkcija na "zeta amaneta". Po prelagata doìveana od

Kralot Latinanin, Ognen razo~aran se vra}a doma po uni{teniot svadben

ceremonijal:

"Jas ne trebit da sum naquteno,

tuku trebit sabja da istrgna.

........................................

Ne me klade ~esna kuma{ina

tuk me klade zeta amaneta,

i mi taksa se' beli daroi,

daroj mene, neestata nemu.

(Miladinovci, 1983:120)

nejzinata pretpazlivost koja poteknuva od Jan de Fris: vakvite motivi ne svdo~at za zaedni~ka osnova (Stulli, 1962:17). Vo ramkite na ovaa na{a tema bi ja spomnale Tatarovska koja vo svojot trud posveten na Transformaciite na obrednite strukturi (1994) go analizira fenomenot "zeta amaneta" kako vo skazo~nata produkcija, taka i vo domenot na ve}e ukaànata narodna epika.

Vo eden ispovedni~ki ton Ognen go intepretira neuspe{niot ishod od

svadbenata sve~enost, koja se transformira vo tragi~en ~in:

"I isfrliv v ona crno more

i daroi i mlada neesta;

Jas ti dojdov nazod bez daroi,

Toj pobegna nazod bez neesta;

ispat storiv na{a juna{~ina."

(isto:121)

Sepak, vo celiot uspe{en pohod, kaj deteto Ognen prepoznavame

steknuvawe na edno golemo juna{tvo. Slu~ajot so grdomasniot zet, koj ne se

pojavuva na sopstvenata svadba, moème uslovno da go nadovrzeme so

ukaùvawata na Betelhajm koi se odnesuvaat na "izbegnuvaweto na

inicijacijata". Takvata pojava e zabeleàna vo odredeni plemenski

zaednici so onie kandidati koi se isklu~itelno srame`livi, emocionalno

ili pak intelektualno nezreli, pri {to e mo`no prolongirawe, ili pak

potpolno izostavuvawe na inicijaciskiot obred (1979:71).

Prezentiraj}i edna druga varijanta (Cepenkov, 1, 1972, p.br.22),

doa|ame do edna interesna transfiguracija na poso~enoto siè od

Miladinovci (p.br.84). Vo slu~ajot, deteto junak, sinot na Krali Marko

dobrovolno pristanuva da ja odigra ulogata na "zeta amaneta", pri {to

celiot svadben ceremonijal sluì kako podgotovka za odvivaweto na

vistinskata svadba, koja }e se realizira po izvr{enoto grabnuvawe na

ubavata nevesta:

Koga ~ulo Markooto dete

..........................................

Progovori i na [arca reklo:

- Oj ti [arca, [arca pelivana,

Ja si sakam nevesta da grabam,

Dali mo`e{ dvata da ne' nosi{

................................

Togaj dete nevesta grabnalo,

.....................................

Ovde, onde, po beli drumoi

I oti{ol u Soluna grada.

(Cepenkov, 1, 1972:123-124)

So pomo{ na ispovesta na Krali Marko, rezimirano se zapoznavame

so celata situacija:

Dete nie na svadba pu{tivme,

Da si bidi zeta amaneta,

Toa bilo zeta amaneta,

Zeta bilo, bogme do pol pato,

Od pol pato nevesta grabilo,

Vo Soluna grada toa o{lo.

(isto:124)

Kone~no, svadbenata inicijacija i ostvareniot obrednopreoden kompleks na

dvajcata protagonisti gi sogleduvame vo samiot epilog od poso~enata pesna:

Pokanile kiteni svatoi

I si po{le vo Soluna grada,

ta si zele ubava nevesta

I si do{le vo Varo{a grada

[to praile tri nedeli svadba.

(isto:124).

Ispituvaj}i go fenomenot na grdomasniot zet, koj nema sila da se

pojavi na svojata svadba, i za kogo utvrdivme deka ja izbegnuva inicijacijata,

moème da zaklu~ime deka vo domenot na narodnata poezija ne e vozmo`na

opcijata "premin bez obred" (passage sans rite), koja {to ja vostanovuva

Betelhajm vo ramkite na svoite ispituvawa na puberteteskata inicijacija.

Imeno, vo vakviot tip pesni, ovoj lik ne moè da go postigne statusot na

"ven~an", bez prethodno pominatite inicijaciski procesii. Vo dvete

poso~eni varijanti, negoviot epilog dobiva dimenzii na tragi~en ~in. Vo

verzijata od Miladinovci, deteto Ognen od gnev ja pogubuva nevestata,

dodeka vo vtoriot slu~aj, grabnuvaweto na nevestata pretstavuva u{te eden

dokaz za dobro poznatata vistina, koja ja spomnavme i vo kontekstot na

lo{ite polusestri od tipot AT 480 1-5, a koja se odnesuva na sledoto: ne e

sekoj i vo sekoe vreme sposoben da ja pomine svojata inicijacija.

Grdomasniot Ognen e prekoren od negovata predvidena nevesta, {to

eksplicitno ne' navra}a na obrednopreodniot karakter na vakvite

manifestacii:

"-Bog te ubil, Ognen grdomasen,

Za{to, more, ti ne se kaùa{?

Oti ti si zet {to }e me zema{,

Ami si klalo zeta amaneta?

Ti treba{e sam zet da dojdi{,

Ako ima{ lice grdomasno,

Jas ne baram lice grdomasno,

Ne se gleda na ma` li~no lice,

Li~no lice na na moma se gleda.

(Cepenkov, 1, 1972:123).

Normalno, statusot "ven~an mladoènec" go zdobiva onoj junak koj }e

go pomine predvidenoto isku{enie.

2.5. Nare~nici

Vo tematskata razrabotka na medijatorskata funkcija i uloga na

nare~nicite (koi mu ja odreduvaat sudbinata na novoreden~eto, t.e. go

odreduvaat denot na smrtta), bi moèle da go spomeneme S. Ze~evi}

(1965:1215-1221) koj gi odreduva istite kako boìci na sudbinta. Toj gi

analizira jun`noslovenskite su|enici, nare~nici, sudnici, usudi i sli~no,

stavaj}i gi vo kontekst so ostatanite analogni figuri na drugite evropski

narodi. Ze~evi} go naveduva podatokot deka vakvite su{testva imaat

funkcija da go odredat ponatamo{niot tek na ìvotot na sekoe

novoroden~e, kako i momentot na negovata smrt. So pravo zaklu~uva Ze~evi}

deka sudbinata ima najgolem udel vo dva klu~ni momenti od ìvotot: brak i

smrt. Smrtta e najva`niot moment koj se doveduva vo vrska so sudbinata

(1965:1216), pritoa zemaj}i gi vo predvid isklu~ivo onie primeri od

ju`noslovenskata kultura (veruvawa, obi~ai, narodni prikazni) vo koi

doa|a do realizacija na vakvoto predviduvawe (1965:1217, n.4). Me|utoa, vo

ramkite na negovoto prosleduvawe ne e zemen vo predvid momentot na t.n.

oìvuvawe, ili pak eskivirawe na protagonistot od predvidenoto

pretskaùvawe.

Ottamu, fokusot na ovoj na{ interes pretstavuvaat onie knièvni

ostvaruvawa vo koi nare~nicite ne uspevaat do kraj da go ispolnat svoeto

pretskaùvawe, i vo koi doa|a do oìvuvawe na neofitot kako rezultat na

ukaànata pomo{ od strana na negovite najbliski, koi se vo funkcija na

inicijaciski pomo{nici. Zna~i, kako {to }e imame mo`nost da prosledime

niz primerite od makedonskata narodna knièvnost, }e stane zbor za

momentot vo koj sestrata vo sudniot ~as umira namesto mom~eto, ili pak

eden izrazito umetni~ki moment koga nevestata mu podaruva na umrenoto

mom~e polovina od nejzinite godini, po {to ovoj oìvuva, i tie pravat

prekrasna svadba.

Povtorno }e se navratime na nekoi razmisluvawa od strana na

Ze~evi}, osobeno koga smeta deka voglavno vakvite figuri (boìci na

sudbinata) se javuvaat kako trojstvo.31 Nekoi bliskosti pome|u gr~kite

moiri i na{ite nare~nici moàt da se vospostavat vo smisla na slednoto:

"Kloto na edno vreteno ja predela ìvotnata nitka na sekoe ~ove~ko

su{testvo, Lahezis mu dosuduvala na ~ovekot se' {to }e mu se slu~i vo

ìvotot, dodeka pak Atropos seto toa go zapi{uvala i so noìci ja

presekuvala ìvotnata nitka. Ne slu~ajno, Hesiod ja smetal Atropos za

najmo}na od site tri moiri" (Ze~evi}, 1965:1216). Analognosta na na{ite tri

nare~nici so moirite ja sogleduvame vo nivnata manifestacija i funkcija

vo narodnite prikazni. Obi~no tretata nare~nica e dominantna, ~ija {to

naredba i proro{tvo se ispolnuvaat.32 Vo prikaznite od tipot AT 934 B,

tretata nare~nica mu predviduva smrt na novoroden~eto na denot na

svadbata, {to na razni na~ini se realizira, ili pak ne.

Za na{tata tema se osobeno interesni onie tekstualni prikazi vo

koi doa|a do neo~ekuvan dramatur{ki presvrt, kade {to go uo~uvame t.n.

"razo~arano o~ekuvawe". Imeno, namesto predvidenata smrt na mom~eto -

mladoènec, vrz sudbinata uspeva da dejstvuva nekoj od najbliskoto

semejstvo, so {to toj uspeva da bide spasen33. Takov izvonreden slu~aj

sre}avame vo morni~avata balada "Todora }erka" (Miladinovci, p.br.17,

str.16-17), kade {to naiduvame na izvonredniot slu~aj na `rtvuvawe na

31 Osven spomnatoto trojstvo na boìcite na sudbinata, Ze~evi} isto taka go akcentira i slu~ajot "Usud, Upis, Uris" koe e pretstaveno kako edno boèstvo. Prekrasen primer za vakvoto boèstvo koe{to ja odreduva sudbinata se sre}ava vo srpskata nardona prikazna za Usudot, sobrana od Vuk Karaxi}. 32 Spored istraùvaweto na Penu{liski, naiduvame na sli~ni opisi. Toj ne' potsetuva deka spored narodnite veruvawa, nare~nicite svoite nare~uvawa gi zapi{uvale vo knigi - "tefteri", itn. (Penu{liski, 1968:304). 33 Ve}e Penu{liski vo negoviot trud posveten na nare~nicite vo makedonkoto narodno tvore{tvo go analizira ovoj moment (1968:305), pri {to poso~uva nekolku varijanti na t.n. intervenirawe vrz proro~enata sudbina i smrt na junakot, koi {to gi sre}avame vo Zbornikot na Cepenkov. Inaku, niv gi smetame za varijanti na analiziranata balada od Miladinovci. Da se vidi: Cepenkov, 1958-1959, t.2, pr.br.53 "Nare~nicite i ènata so devette devoj~iwa", kade{to naiduvame na u{te edno uspe{no sprovedeno inicijacisko siè. Me|utoa, za smetka na takviot uspeh, sestrata koja se `rtvuva ostanuva bez raka (od ubodot na zmijata) koja {to trebalo da go usmrti bratot za vreme na prvata bra~na no}. Pred nas e i vtoriot primer: Cepenkov, t.2, 1958-1959, pr.br.52 "Trite nare~nii i deteto", vo koja isto taka najmalata sestra go spasuva svojot brat od smrt na denot na svadbata, predizvikana od ubod od zmija. I vo vtoriot slu~aj naiduvame na `rtvuvawe na sestrata, manifestirana preku nejzinoto "skamenuvawe", koe, za sre}a zavr{uva so nejzino oìvuvawe.

najmalata sestra Todorica koja preoble~ena vo zet umira. Toa e

izvonrednata balada vo koja Momirica ima 9 }erki i koga "na desetoto

te{ka ostanala", usleduva prepoznatlivata zakana od strana na maòt i' -

sogledano od aspekt na silno izrazenoto patrijarhalno ustrojstovo:

"Ako stigne{ deseto momi~ka,

Ke ti istam noye ot kolena,

Ke ti istam r'ce ot ramena,

Ke t'otvrtam o~i ot globoi".

Me|utoa, vo pesnata se slu~uva eden neo~ekuvan, presvrtni~ki

dramatur{ki efekt: ènata vo gora ra|a ma{ko dete, na koe nare~nicite

tretata no} ja prorekuvaat negovata sudbina: prvata predlaga vedna{ da go

zemat, vtorata "dava izin" do 7 godini, a tretata - dodeka ne stasa za

ènidba, na denot na svadbata koga }e vleguva vo crkvata, toga{ da go zemat.

Go naveduvame prikazot na nivnoto proro{tvo:

"Prva velit, aj do go zemime;

vtora velit da go ne zemame,

duri da se dete storit,

dete storit do sedum godini;

tre}a velit neka rasnit dete,

da se storit junak za ènewe,

}e mu svr{it ubaa neesta,

}e mu svr{it i ke go zemeet;

ko ke odit v crkov na ven~awe,

toga junaak da si go zemime."

Nara~a'e i si pobegna'e.

(Miladinovci, 1861:17)

I vo ova baladno siè go naslutuvame tipi~no inicijaciskoto

scenario. Me|utoa, ovde naiduvame na edna interesna supstitucija vo smisla

na slednoto: najmalata }er}a Todora, koja go be{e ~ula prore~uvaweto na

nare~nicite na tretata ve~er od ra|aweto na nejzinoto brat~e, ne dozvoluva

bratot da odi za zeta{ina, i preoblekuvaj}i se vo negovata svadbarska

obleka, go ispolnuva ~inot na svadbenata povorka: odi po nevestata, pri {to

vo toj ~as silno nevreme i stra{ni viulici ja digaat visoko na nebo. Vo ova

siè moème da ja definirame sestrata Todora kako pomo{nik na nejziniot

brat, koj potoa uspe{no se zima so predvidenata nevesta. No, vo celiot ovoj

~in sogleduvame i moment vo koj sestrata Todora se `rtvuva za svojot brat -

edinec (Miladinovci, 1861:18-19).

Spomnatiot motiv e mnogu frekfenten vo proznoto folklorno

tvore{tvo, kako AT 934 B (pretskaùvawe na smrtta od nare~nicite na

denot na svadbata). Interesna varijanta na tuku{to spomnatata balada

sre}avame vo zbornikot na [apkarev (1976, 5, pr.br.106) naslovena kako

"Nar'~nicite ili '{~o je pisano, to'a }e bidit'", so edinstvena razlika {to

vo ovaa prikazna navistina doa|a do umirawe na protagonistot, kako

rezultat na ubod od zmija, pri {to obidot na negovata sestra da se `rtvuva

namesto nego, zavr{uva bezuspe{no. Odovde moème da zaklu~ime deka vo

prikaznata ne doa|a do realizacija na t.n. svadbena inicijacija, tuku ni se

predo~uva edna morni~ava slika na neuspe{na "svadbena inicijacija" koja se

finalizira so raspadnata svadba:

"Toga site rekle na tatka je, oti pisanoto si je pisano i ne e ~are -

to'a }e se ispolnit; tije si o{le doma si, a nevestata si se vratila nazad; u

tatka si."

([apkarev, 5, 1976:214)

Vo sklop na prou~uvaweto na nare~nicite so nivnoto pretskaùvawe

na sudbinata, vo procesot na inicijacijata na protagonistot od prikaznata,

bi morale da ja spomneme i Nada Milo{evi} (1968:339-344), koja posvetuva

dragoceno vnimanie na ispituvawe na strukturata na predanijata i

prikaznite koi govorat za navedenata tema na prorekuvaweto na sudbinata

pri ra|aweto. Vo svojot trud taa se zadrùva na momentot na nivnoto

prepletuvawe. Vo taa smisla, taa gi doveduva vo neposredna vrska navedenite

dva narativni oblika so veruvawata vo sudbina, istaknuvaj}i ja isto taka

te{kotijata pri nivnoto me|usebno razgrani~uvawe. Osvrnuvaj}i se' na

najspecifi~nite formi na vakvata tematika (AT 934, 934A, 934B, 899, 930,

930A, 930C i 931), Nada Milo{evi} gi svrstuva AT 934, 934 A i 934B vo

predanija, imaj}i go pred nea iskustvoto na golemite folkloristi i nivnata

klasifikacija (1968:339). Prifa}aj}i go stavot deka navedeniot tip AT 934,

934A, 934B, pretstavuva spored svojata struktura vistinsko predanie, Nada

Milo{evi} sepak ostanuva vnimatelna vo celosnata procenka iznesuvaj}i go

stavot deka celoto dejstvie dobiva kvalifikativi na vol{ebna prikazna.

Pritoa, veruvaweto vo sudbina stanuva sosem neva`no, a neminovnosta od

ostvaruvawe na proro{tvoto e potisnato od mo`nosta vo eventualno

spasuvawe na protagonistot, izrazeno preku nocijata - ispolnuvawe te{ki

zada~i. Za taa cel, Milo{evi} poso~uva eden paradigmati~en primer od

Zbirkata na Vaqavec34, vo koj mom~eto odi vo potraga po vilata, kako bi ja

izbegnalo proro~enata smrt, {to pak uslovuva, predanieto da se razvie i

zavr{i kako vol{ebna prikazna (1968:340).

Me|utoa, vo analizata na ovaa tema morame da se osvrneme na motivot

vo koj mladata nevesta ja podaruva polovinata od svojot ìvot, po {to

umrenoto mom~e od pretskaùvaweto na nare~nicite oìvuva i tie uspevaat

da ja realiziraat nivnata svadba (AT 934 B2). Ovde se soo~uvame so

mladoènecot - neofit koj preminot od fazata na smrtta vo fazta na

povtornoto ra|awe (oìvuvawe) uspeva pravilno da go realzira isklu~ivo

so pomo{ na negovata sakana. Toa i ni dava za pravo negovata smrt uslovena

od nare~nicite da ja protolkuvame isklu~ivo kako svadbeno-inicijaciska.

34 Matija Kra~manov Valjavec, Narodne pripovjesti u Vara`dinu i okolici, Zagreb 1890 (II izd., str.76-80).

Vo vovedniot del od tekstualniot prikaz nare~nicite na tretata ve~er mu

pretskaùvaat na novorodenoto dete:

"Detevo da rastit i da se storit junak za ènejne. Ko ke se ènit, da

prefrlit so nevestata nis edna reka, i tuka kojnot da si nakvasit opa{kata,

da go prsnit detevo i ot to da umrit."

(SbNU, 13:138, pr.br.2)35

Tokmu nare~uvawata od spomnatiot tip: "deteto koga }e stane

najsilen junak, za ènewe, toga{ da umrit" , vsu{nost ni dava za pravo da

konstatirame deka stanuva zbor za svoevidna simboli~na svadbeno-

inicijaciska smrt.

Penu{liski (1968:307) naveduva dve varijanti vo koi stanuva zbor za

poso~enata tema: podaruvawe na godinite od nevestata, koi go oìvuvaat

umrenoto mom~e - mladoènec, po {to doa|a na red izvonreden svadben

ceremonijal (SbNU 8, str.189, kako i analiziranata prikazna od SbNU 13,

str.138). Navedenite primeri detaqno }e bidat analzirani, zatoa {to vo niv

otkrivame nekoi interesni aspekti vo izu~uvaweto na inicijaciskata

simbolika.

Vo funkcija na duh-pomo{nik vo prikaznata se javuva i sv. Ilija -

prestoren vo obi~en patnik, inaku pokanet na denot na svadbata na mladiot

protagonist na prikaznata. Vo prodolènieto na prikaznata gi uo~uvame

specifi~nite momenti koi go odrazuvaat tipi~noto inicijacisko scenario:

"Detevo zdravo, ìvo raslo i si poraslo, duri stanalo junak za

ènewe. Ko do{lo vreme da go ènat, go pokanile i sv. Ilija. Toga sveti

Ilija do{ol so u{~e dvajca angeli, ama i tie bile kako nego prestoreni na

patnici. Toga o{le svatoive so zetot da je zemet nevestata, Ko se vra{~ale

so nevestaatta, trebelo da pomineet na edna reka. Tuka sveti Ilija so

angelive go vardet, prevardvet, duri naj-setne go pominale: kojnot ne go

prsnal. Arno ama, za da bidit re~enoto od nare~nicite, detevo na krajot ot

rekata puknalo. Toga svatoite go zanesvet detevo i nevestava doma. Sega ne

znaet sami, {o da praet: da je pratet nevestata pri tatka je - ne ~init."

(SbNU, 13, str.138, pr.br.2.)

Vo funkcija na pomo{nici za pravilno odvivawe na inicijaciskiot

ceremonijal, t.e. za nadminuvawe na fazata na smrtta se javuvaat dvata

an|ela koi odat kaj Gospod, baraj}i sovet od nego. Vo kulminacioniot

moment, se iznao|a pravilnoto re{enie vo koe edinstveno mladata nevesta

moè da go oìvee svoeto mom~e, davaj}i mu ja polovinata od svojot ìvot:

"Toga, ko je rekle nejze (nevestata), ta im rekla: "od stote godini

poloinata negoi da se i trite, {o prestanvet."

Mu kazale taka na Gospoda, i Toj go oìvil.

I navistina deteto umrelo tri godini po-setne od nevestata, a

nevestata pret trite godini".

(SbNU, 13, str.139, pr.br.2.)

Vo ovaa konstelacija samo bi ja dodale prikaznata od Rajter (1964:229-

231; pr.br.5) naslovena kako "Sveti Ilija vo uloga na svadben kum" (Der

hl.Elias als Trauzeuge), kade {to na najuo~liv na~in ni se predo~uva smrtta na

mladoènecot vo momentot koj spored inicijacisko-svadbenata simbolika

go pretstavuva najte{kiot i najopasen moment, i de fakto go pretstavuva

ekvivalentot na smrtta, a toa e preminuvaweto preku rekata:

"Taman oti{le, u nekoja reka imalo nekoa zmija. I zmijata go vrlila

jadot vo voda. Konite so opa{kata jadot go zaka~ile, koa go otfrlile, g'

udril mom~et' ovde, po ~elo, i toga{ umrelo smesta. "

(Reiter, 1964:231).

35 Zapi{al E. Sprostranov vo Ohrid.

Pri toa, celiot ovoj svadbeno-inicijaciski ko{mar zavr{uva so

izvonrednata solucija:

"(Sv. Ilija) oti{ol kaj gospoda: 'Vaka i vaka', re~e; 'momata dava

trista nemu, trista za nea, za da mu dade{ du{a.' Mu dal du{a toga{. Koga

po{ol svet' Ilija kaj pajtonot, kaj {to gi ostavil, i mom~eto stanal, i si

prodolìle so svadbata."

(Reiter, 1964:231).

Ovde bi go navele misleweto na R. Brednih spored kogo predanijata

koi ja vrzuvaat smrtta za denot na svadbata pretstavuvaat pomladi izdanoci

na temata na Alekestinata `rtva. Isto taka, âjkanovi} smeta deka vakviot

tip prikazna, t.e. analognite primeri od Srbija, pretstavuvaat razrabotka

na spomnatiot motiv. Vo taa smisla, Nada Milo{evi} ni dava eden sroden

primer vo koj kako duh pomo{nik koj dejstvuva preku kontraakciite da ne

dojde do ispolnuvawe na proro{tvoto se javuva sv. Sava, i kade {to kone~no,

mladata nevesta go oìvuva mom~eto, podaruvaj}i gi nejzinite godini od

ìvot (inaku primer od etnografskata zbirka od Arhivot na SANU)

(Milo{evi¢, 1968:342). Sogledano od aspekt na samata struktura na

predanijata i prikaznite, vakviot motiv na `rtvuvaweto go dopolnuva i

pro{iruva ednostavnoto predanie okolu neminovnosta na predvidenata

smrt, davaj}i mu na toj na~in pogolemo eti~ko zna~ewe. Od na{iot pak

aspekt ja sogledavme i analiziravme ulogata i funkcijata na nazna~enite

promeni od vostanovenoto stereotipno dosledno sproveduvawe na

pretskaànata sudbina. Ednostavno, vakvata smrt ja ozna~ivme isklu~ivo

kako inicijaciska.

Vo ramkite na posledniot tekstualen prikaz ni se ukaùvaat i nekoi

drugi momenti koi se vo folkloristikata vostanoveni kako elementi -

simbolizmi koi direktno ne' povrzuvaat so brakot. Toa e onoj simbolizam vo

koj e svadbata sogledana kako premin preku voda.

Osvrnuvaj}i se na spomnatata metafori~na relacija: preodot preku

voda pretstavuva metafora za brak, bi trebale da gi spomneme

istraùva~kite potfati na Potebwa i Levinton. Sledej}i gi

istraùvawata na Potebwa, koj ima posveteno trud nasloven kako "Preodot

preku voda kako pretstava za brakot", moème da go izloìme otkrivaweto

na negoviot simbolizam vo smisla na slednoto: site vidovi preod preku most

de fakto pretstavuvaat simnuvawe na nebesniot mladoènec i mlada, koi

preku toj ~in se transformiraat vo zemni, sveduvaj}i go seto toa na preodot:

nebo-zemja. Od druga pak strana, Levinton predlaga ne{to poprifatlivo

tolkuvawe spored koe vodata ja pretstavuva granicata pome|u dvata sveta, vo

~ii ramki e poznata grani~nata funkcija na rekata, moreto i sl. (Levinton,

1982:98). Vo smisla na vakvoto izloùvawe moème slobodno da

vospostavime analogija pome|u vodata i {umata kako grani~ni predeli koi

vodat kon tu|iot svet, t.e. zonata, odnosno seloto na bra~niot partner. Vo

sekoj slu~aj, pretstavata za preminot preku voda kako bra~en simbol ne'

naveduva da gi poso~ime site srodni primeri koi gi sre}avame vo na{ata

narodna knièvnost. Samo popat bi go navele slu~ajot od ruskiot folklor:

"Ne da¥t Ma{e molodca l¥bitÝ, // Ne da¥t Ma{e molodca l¥bitÝ,"36 kade

{to dvata stiha se istovetni po svojata smisla (Levinton, 1982:99).

Ovoj poso~en primer pretstavuva u{te eden dokaz za tolku poznatata

relacija vospostavena pome|u svadbata i pogrebot, t.e. za predvidenata zona

koja ja doìvuvame kako prostor na smrtta, vo koja treba da se sozdade

povtornoto ra|awe na junakot - stasan za ènewe.

Edna mo{ne interesna varijanta na ovoj motiv nao|ame vo (SbNU 8,

str.189-190), naslovena kako: "Nare~nicitÓ, sveti Ilij® i bulkata, ko®to

podarila na mom~eto si polovinata otÍ svo® ìvotÍ". Vo ovaa varijanta, vo

koja ne naiduvame na nekoi su{tinski razliki vo odnos na prethodno

izloènata prikazna, vsu{nost sre}avame eden interesen moment - koj

mislime deka e dosta zna~aen vo odnos na ènskoto sozrevawe. Vo finaleto

na ovaa prikazna, kade {to sveti Ilija i' se obra}a na mladata nevesta so

36 Ne i' davaat na Ma{a da odi preku reka // ne i' davaat na Ma{a mladiot da go qubi.

pra{aweto - dali taa bi mu podarila na umrenoto mom~e polovina od

nejzinite dni, taa mu se obra}a so slednata intonacija:

"Kolku godini imam da ìvejam? - pra{ala nevestata. I sveti Ilija

i' kaàl. Togaj kosata na nevestata im pokrivala liceto. I ona si fanala so

obete raci kosata, ja razdelila na polu i rekla: "polovinata dni moi neka

bidat, polovinata - negovi". Posle oìvelo mom~eto.

Od togaj ostanalo ènite da si pravat patec na glavata.

(SbNU 8:190) 37

Smetame deka frlaweto akcent na deleweto na kosata na dva dela,

kako oznaka na ènskata atributivnost, za razlika od devoj~inskata

proizleguva od obi~ajnata praktika, kade {to e to~no izvr{ena

distinkcijata na ~e{laweto koe go vr{at devoj~iwa, potoa onie "stasani za

maèwe" i kone~no ~e{laweto koe go vr{at maènite èni. Zna~i ovoj

moment go povrzuvame so obrednite i obi~ajnite aktivnosti na koi ènite

moraat da obrnuvaat vnimanie vo zavisnost od statusot koj go zazemaat. Na

eden metafori~ki plan nazna~enoto razdvojuvawe na kosata na dva dela (od

koi simboli~no edniot del i' pripa|a na ènata a vtoriot na nejzniniot

ma` go povrzuvame so nejzinata samopo`rtvuvawe vo bra~nata zaednica

sogledano vo patrijarhalnite uslovi). Poopse`no i detaqno ukaùvawe

tokmu na ovoj moment vo ènskata inicijacija ni dava V. Stojan~evi}

(1972:21) koja ne' potsetuva deka kosata, t.e. raznite supstancijalni momenti

vo vrska so nea: "strièweto, se~eweto, ~e{laweto, kako i pokrivaweto na

glavata" pretstavuvaat glavna odlika na mom~iwata i devi~iwata vo

nivniot preoden period od pubertet pa se' do stapuvaweto vo brak. Spored

nea, ova e u{te eden od zna~ajnite relikti - ostatoci na arhai~nite obredi

na voveduvaweto. Direktno povrzan so ovoj na{ slu~aj ekscerpiran od

prikaznata (od D. Matov - T. Veles) pretstavuva momentot koj taa go nao|a vo

37 Sobral D. Matov vo Veles. Varijanti na ovaa tema sre}avame i vo: @iva® starina, II, str.155 (prilepska varijanta), kako i Kni`. za pro~. I 30 (od Vodensko).

Prizren, kade {to ritualnata uloga na voveduvaweto na devoj~iwata vo

redot na devojkite do skoro imala polo`bata na patecot, {to tamu go vikaat

"putac"(V. Stojan~evi}, 1972:21)38. Bez ogled na eventualnite sovpa|awa ili

otstapki vo odnos na ovoj na{ prozen primer i ona {to go dobivame od

etnolo{kite analzi, sakame samo na eden golbalen plan da ukaème deka

vrskata pome|u prikaànoto vo prikaznata i ona {to go sre}avame na nivo

na narodnite obi~ai ne e prekinata, tuku naprotiv, tie se nadovrzuvaat i

nadopolnuvaat.

2.6. Preod od herojska vo svadbena inicijacija

Edno osobeno vnimanie vo ramkite na svadbenata inicijacija

zasluùva i nasloveniot fenomen, koj e kaj Miodrag Pavlovi} dosta

impresivno ukaàn. Vo tipot na pesnite vo koi junakot zapa|a vo nekakva

opasnost, pri {to negovata druìna go ostava na cedilo, kako poseben lik se

javuva ènata-nevesta so izvonrednata sila, koja mu pomaga na junakot da se

spasi. Vo takviot slu~aj Pavlovi} go otkriva izvonredniot preod od

herojska vo svadbena incijacija.

38 Konceptualizacijata i funkcijata na ~e{laweto na kosata i odreduvaweto na patecot videni pred se' od etnolo{ki aspekt dobivame preku studijata na V. Nikoli¢, "Srpska ènska no{wa na glavi u Srete~koj ùpi", vo: Glasnik Etnografskog instituta SANU" I, 1-2, Beograd, 1952, 146-147. Sosem e prirodna analogijata i so ma{koto ~e{lawe, t.e. pokrivawe na glavata kako odraz na preminot od detstvo, mom~e{tvo, zamom~uvawe (be}arstvo) i kone~no statusot na oènetiot ma`. Poopse`no za vakvite naznaki kako specifi~nosti na ma{kata i ènska inicijacija da se vidi spomnatiot trud na V. Stojan~evi}, (1972:20-22). Vo sklad so spomnatoto ma{ko obele`je "pokrivawe glava", neminovno mora da se navratime na istraùvaweto na S. Tanovi} (1928:102-103) posveteno na tipi~no svadbeno - inicijaciskiot moment: "Zo{to mladoènecot ne ja simnuva kapata pri ven~avaweto". Avtorot go objasnuva ovoj moment ednostavno kako "za{tita na mladoènecot od zlite duhovi", vo smisla na slednoto: Se veruva deka toga{ site mo`ni zli duhovi se vrzmaat okolu mladoènecot i gledaat na bilo koj na~in da mu na{kodat na negovata ma{kost. A so ogled na toa {to e toj obvitkan so velot na roditelskiot blagoslov, se smeta deka ovie ne moàt da mu na{kodat (1928:103). Normalno, nie otkrivame eden od arhai~nite inicijaciski simbolizimi. Jasno, po ukaànite paradigmatski objasnuvawa, inaku specifika na prvata ~etvrtina od ovoj vek, Tanovi} zaklu~uva: "Od ovie pri~ini, nitu zetot (mladoènecot) nitu pak mladata pri ven~avkata ne simnuvaat ni{to od sebe se' do vlezot vo bra~nata soba" (1928:103). Mnogu poblisku do na{ite sfa}awa pretstavuva sogleduvawto na Prop. Spored nego, slu~aite kako {to se "}elavost" i "pokrivawe na glavata" na mladoènecot, vo vol{ebnite prikazni se doveduva vo genetska vrska so obredot na inicijacijata (Prop, 1990:214).

Vo vakvite pesni ja otkrivame slednata transformacija na junakot:

"nema somnevawe deka ona za {to zboruvaat epskite pesni so temata

'ènidbata na junakot' vsu{nost svedo~at za toa deka so negovata ènidba,

junakot izleguva od edna prethodna herojska inicijacija. Negovata vrska so

juna~kata dru`ba e zameneta i e potisnata vo vtor plan. Navedenata herojska

inicijaciska grupa ja zamenuva ènata, kako i obvrskite kon idnoto

semejstvo. No, ona {to e za nas mnogu va`no se sostoi vo slednoto otkritie.

Ednostavno, ènata vo navedeniot tip pesni ne go zastapuva samo ènskoto

na~elo, epifanijata na ènskata ubavina i mo`nosta za plodnost. Vo ovoj

tekstoven i misloven kontekst nea ja otkrivame kako nova i korisna

mo`nost na eden juna~ki sojuz. Taa pretstavuva nekakva slika na junakovata

bezbednost. Vakvite teksualni prikazi zavr{uvaat so slednata sekvenca:

mladoènecot i nevestata vo dadenata "opasnost" me|usebno i telesno se

spoznavaat. Me|utoa, otkako e nadminata smrtnata opasnost, mladoènecot e

de fakto izlezen od negovata herojska inicijacija, i ja doìvuva svojata

vtora inicijacija; toj doìvuva edno novo ~uvstvo na svetot koe se ostvaruva

vo zaednica so ènata, a ne sprotivno, vo sprotivstavuvaweto na ènskoto

na~elo koe se javuva kako tipi~no i osnovno vo herojskoto ostvaruvawe. Vo

ovaa smisla Pavlovi} naveduva: dvoboite i natprevaruvawata na toj plan se

ve}e nadminati i nepotrebni. Sega nastapuva novata etapa vo koja se o~ekuva

zacvrstuvawe na domot i zaednicata - koi pretstavuvaat naredni obvrski na

edna bra~na dvojka (1987:122-128). I povtorno se navra}ame na Jungovata i

Kembelovata koncepcija na herojstvoto koe permanentno se odviva za vreme

na celiot ìvot, t.e. gi opfa}a srazmerno etapite od prvata i vtorata

polovina od ~ovekoviot ìvot.

Denika devojka i junaci39

39 Varijanti na ovaa pesna sre}avame kaj Jastrebov, str, 219-220; 322-323; Verkovi}, 2, 1985, p.br.66 Angelina i aramii". Interesno, i vo varijantata od Verkovi}, go nagovestuvame t.n. preod koj e predmet na ova istraùvawe. Ednostavno, junakot, kogo go fa}a dremka vo gorata, biduva zaroben od trista aramii, a negovata prva quba Angelina, pristignuva na mestoto na inicijaciskoto isku{enie, za da go spasi svoeto mom~e: "Aj da se borime, mlada

Sobrale mi se nabrale,

do trista, dveste junaci;

Sobrale mi se nabrale,

gore, na vrv na planina.

Pa mi slegoe dolu, f selata,

dolu, f selata, na ladna meana,

Sluga i sluìt Denika devojka.

....................................................

Denika im velit, govorit:

"Ej, junaci, dobri junaci!

.............................................

Koj je junak, Dunaf da preplivat,

toj }e zemat Denika devojka!"

Site mi se v zemi opulie,

Sade eden ne mi se opuli;

Toj mi be{e Stojan delia:

"Jas }e plivam belego Dunafa."

Mi preplival dostrede Dunafa,

Ot mi vikna Stojan, da mi vikat:

"Ej vi vami verna druìno!

Me pogoltna riba do kolena!"

Site mu se nemu posmejae.

Ot mi skokna Denika Devojka,

Da mi fatit Stojana delia.

Aj ti tebe, Deniko devojke!

Ne me pogoltna riba do kolena;

Da vidime mojana druìna,

Angelino,// ako moè{ da kurtulisa{ prvo qube? // Ta iskara ostra sabja, // te zavrte na levo, na desno // te pogubi trista du{i, // trista du{i haramii. (Verkovi}, 2,1985:266); isto taka da se sporedi i Miladinovci, 1983, p.br.204. Na nivo na ju`noslovenskiot foklor da se vidi trudot na M. Pavlovi} (1987:122-128), kako i Indeksot na Krsti}, pod odrednicata J 2,5 "Devojka oslobaÚa momka (junaka) i p.v. 182.

Da vidime {~o vera imaet!"

SbNU, 2, 1890:11440

Nazna~enoto motivsko siè to~no go opredeluvame onaka kako {to go

navesti Miodrag Pavlovi} vo smisla na preod od herojska vo svadbena

inicijacija. Osven inicijaciskite predsvadbeni isku{enija koi{to moraat

da gi pominat i mladiot junak, no i negovata mlada koja {to go bara za ma`,

povtorno go sogleduvame pogore analiziraniot moment deka vodata

pretstavuva vistinska metafora na brak. Zatoa, ne slu~ajno zada~ata na

proverka koja mu e postavena na mladiot junak "Stojan delia" e postavena

tokmu vo vakviot oblik: preplivuvawe na Dunav.

Vo ovaa pesna se javuvaat poznatite isku{enija (od tipot: goltawe na

neofitot od strana na nekoe ~udovi{te ili mitolo{ko su{testvo vo

funkcija na predsvadbeno inicijacisko isku{enie), pri {to ne doa|a do

nivna realizacija, tuku se javuvaat samo vo svojstvo na ispituvawe na

prijatelskata vera. No, spored misleweto na M. Pavlovi} ispituvaweto na

verata poprvo se odnesuva na mladata devojka - idnata nevesta, odo{to na

druìnata. Zatoa, moème da kaème deka ovoj tip pesni ni govorat

istovremeno za ma{kata i ènskata inicijacija pred svadbata, i zatoa gi

svrstuvame vo t.n. svadbena inicijacija. Makedonskiot, i voop{to celiot

ju`noslovenski folklor izobiluva so isku{enija od ovoj tip.

Vo kontekst na ispituvawe na preodot od herojska vo svadbena

inicijacija, bi go navele i tematskiot krug koj se odnesuva na svadbenite

isku{enija na "herojot-mladoènec", pri {to vo funkcija na negov

pomo{nik se javuvaat mitolo{ki su{testva. Varijantite na ovoj tematski

krug, kade {to obi~no samovilata mu pomaga na junakot vo borbata protiv

~udovi{teto, i od kade {to mladoènecot se proizveduva vo junak spremen

za svadba nao|ame vo stihovi kaj: A. Petrovi¢, II, 9; Ka~anovski, II, 148, 197;

Draganov, 163, 180; Verkovi}, 3, p.br.14 ([etba {eta Petre mladoèn~e) itn.

Vakvata borba ja smetame kako edna od formite na sozrevawe na junakovata

individua. Preku ovie borbi (koi voedno se javuvaat kako su{tinska zada~a

vo herojskite mitovi) go sogleduvame razvojot na individualnata samosvest,

t.e. negovata svest za sopstvenite mo}i i slabosti, i toa na takov na~in {to

}e go prisposobi za te{kite zada~i so koi se soo~uva vo ìvotot.

***

Ponekoga{, borbata na devojkata-junak dobiva dimenzii na

predsvadbeno isku{enie vo slednata smisla: taa }e se omaì za onoj junak koj

}e uspee da ja pobedi:

"Koj }e moma da sobori,

da sobori da ga zeme;

{to }e moma da sobori da gi porobi.

( Verkovi}, 3, 1985, p.br.63, str.258)

Po soboruvaweto na trista borci, se javuva Deqo pelivano koj uspeva

da ja pobedi na{ata devojka-junak, i na toj na~in da ja zeme za èna

(Verkovi}, 3, 1985:258). Na izvesen na~in, ova ne' navra}a na odrednicite na

Grinhil. @enata-borec gi zastapuva ma{kite ulogi samo zaradi podobro

zapoznavawe na sopstvenata priroda, za da po odredenata marginalna faza se

vrati vo sopstvenata prirodna pozicija, vo oblik na ven~ana èna.

Pretstavuvaj}i dvojno isku{enie, kako za potencijalnata mlada

nevesta "junak-devojka", taka i za potencijalniot mladoènec "Deqo

pelivano", vakviot tekstualen prikaz pretstavuva u{te eden jasen slu~aj koj

ukaùva na preminot od herojska vo svadbena inicijacija. Navra}aj}i se na

razmisluvawata na Pavlovi}, zaklu~uvame deka mladite heroi gi ostavaat

svoite mo}ni herojski isku{enija, preoblikuvaj}i gi vo tipi~no

predsvadbeni ispiti.

40 Pesnata poteknuva od Debarskiot kraj na Makedonija.

3. Zaklu~ok

Vo oblik na zaklu~ok bi moèle povtorno da se navratime na

stavovite na Levinton, koj na eden spekulativen plan otide eden ~ekor

podaleku od sogledbite na Prop i Meletinski, spored koi vol{ebnite

prikazni vo prv plan zboruvaat za inicijacija kako najsve~en ceremonijal od

ìvotniot ciklus, a ne za svadbata. Levinton go nadopolnuva ova gledi{te,

tvrdej}i deka istata moè da se tretira i kako zapis na svadbata. Normalno,

vo smisla na edna stroga pretpazlivost i metodolo{ka konsekventnost toj

smeta deka vakvoto gledi{te e sosem neobjasnivo vo kontekst na bukvalnoto

"biolo{ko" tolkuvawe na genetskite odnosi, me|utoa na eden semanti~ki

plan toj predlaga edno novo tolkuvawe: so poimot geneza moè da bide

nare~eno seto ona {to vo eden daden tekst koj se nao|a na prethodniot ili

pak na istiot stadium se sporeduva so drugi tekstovi (ànrovi i sl.).

Pritoa, vakvite nivni odnosi moàt da se odredat kako odnosi na

ozna~uvaweto. Vo taa smisla e sosem prirodno i prifatlivo postoeweto na

pogolem broj tekstovi, koi se projavuvaat kako razli~ni semanti~ki

planovi na eden ist tekst. Razbirlivo, ne se isklu~uva mo`nosta od

postoewe samo na edniot plan (na pr. samo inicijacija ili pak samo svadba),

no isto taka se otvara mo`nosta od sozdavawe i poseduvawe "mnogu

zna~ewa" na sekoj element poedine~no sogledan vo nizata na semanti~kite

planovi (Levinton, 1982:101-102).

Sloùvaj}i se so vakvata mislovna koncepcija nie i gi izdvoivme

najmarkantnite slu~ai na t.n. "svadbena inicijacija" vo makedonskata

narodna knièvnost, ~ij spoj go dovedvome pred se' vo relacija i uslovenost

od temporalniot plan. Zna~i, u{te edna{ da rezimirame: pod svadbena

inicijacija gi ozna~ivme onie slu~ai vo koi momentot na inicijaciskoto

isku{enie se sovpa|a so periodot na odrùvaweto na svadbeniot

ceremonijal, za razlika od pubertetskite inicijaciski isku{enija vo koi

ednostavno se nagovestuva spremnosta za brak, a ne i nu`no negova

realizacija. Vakviot oblik na inicijacija go izdvoivme i mu posvetivme

osobeno vnimanie pred se' od faktot {to vo makedonskiot folklor vakvite

pojavi se dosta karakteristi~ni. Osven toa, ovoj oblik go smetame kako eden

vid preodna inicijacija, vo koja su{testvuva preodot od pubertetskata vo

svadbena inicijacija. Sosoem logi~no, zatoa {to svadbeniot ceremonijal go

prevzima primatot nad nekoga{nite pubertetski obredni proslavi,

stanuvaj}i na toj na~in najsve~en ~in vo ~ove~kiot ìvotnen ciklus.

Prv zna~aen moment koj go istaknavme vo ova istraùvawe

pretstavuva sovpa|aweto na dvete inicijacii: na mladoènecot i na

mladata. Uspe{nata svadba od analiziranite primeri go dobiva svojot

definitiven oblik duri po izvr{enite dvojni proverki od dvata neofita.

Vo takvite prikazi obi~no se vospostavuva analogijata pome|u svadbeniot i

pogrebniot ritual, koe e iskoristeno kako eden efektiven moment za

izrazuvawe na isku{enijata, koi neretko dobivaat kvalifikativ na

privremena inicijaciska smrt. Vtor moment koj go opfativme bea slu~aite

na t.n. "privremen brak", koj e definiran isklu~ivo kako priprema za

vostanovuvawe na vistinskiot brak. Nazna~enata pojava be{e sogledana vo

prikaznite od tipot AT 437 i 425, kako i vo specifi~nite literarni

prikazi vo koi go sogleduvame spojot na neofitot so nekoe mitolo{ko

su{testvo. Prostorot kade {to se odviva nazna~eniot brak obi~no

pretstavuva nekoj karakteristi~en simbol koj go inkarnira carstvoto na

smrtta: zamok, kula, zmejova dupka, zmejova pe{tera, planina itn.

Isto taka, vo ovaa tematska celost posvetivme nu`no vnimanie i na

t.n. preodni inicijaciski oblici. Imeno, pred se' mislime na domenot na

epskata produkcija, kade {to herojot, vo nazna~eniot period od ìvotot

(okolu negovata ven~avka), izleguva od t.n. herojska inicijacija, i ja

zamenuva so novata svadbena, vo koja normalno, namesto jaknewe na negovite

voinstveni ekstraordinarni mo}i gi sogleduvame proverkite koi se

odnesuvaat na negovata spremnost da stapi vo zaednica so negovata idna

nevesta.

ZAKLUÔK

Vo oblik na nekoi zaklu~ni rezimirani konstatacii, bi se navratile

na onie momenti od ova na{e istraùvawe preku koi se obidovme da dademe

odgovor na fenomenot na inicijacijata vo makedonskata narodna

knièvnost.

Ukaùvaj}i na faktot deka sekoja epoha sozdava svoj imanenten

obrazec na inicijacija, preku anti~kiot i srednovekovniot svet, postapno

doa|ame do na{iot sovremen svet vo koj globalno inicijacijata ja

definirame kako "potraga po inicijaciskiot arhetip". Bidej}i arhetipot

na inicijacijata ni se rasvetluva blagodarenie na antropolo{kite

istrùvawa na plemenskite pubertetski rituali, moème da zaklu~ime deka

noviot inicijaciski model go pretstavuva tokmu plemenskata obredna

inicijacija.

Isklu~ivo vo eden vakov ramkoven kontekst moème da ja prifatime

klasifikacijata na Elijade, spored kogo site vidovi inicijacii moàt da se

klasiraat vo dve glavni kategorii: 1. pubertetska inicijacija1 i 2.

specijalni inicijacii, koi gi prezemaaat opredeleni individui so cel da ja

transcendiraat svojata ~ove~ka sostojba (1959:271).

Ottuka moème da go izvedeme na{iot zaklu~ok deka i vo domenot na

narodnata knièvnost kako najprimaren tip se javuva pubertetskata

inicijacija, od kade {to ponatamu gi otkrivame drugite varijacii.

Vo kontekst na ova na{e istraùvawe, pred se' izvr{ivme tipologija

na najzna~ajnite manifestacii na inicijaciskiot ~in, po {to preminavme

na nivna analiza. Vo taa smisla, kako prioritetna ja nazna~ivme tokmu

pubertetskata inicijacija, ~ii specifiki bea isklu~ivo istraùvani vo

domenot kade {to e taa najuo~liva - vol{ebnite prikazni. Kako vtor

markanten slu~aj ja nazna~ivme herojskata inicijacija, koja ja sogledavme i

analiziravme od aspekt na epskite podvizi i isku{enija {to im se

postavuvaat na golemite heroi. Tretiot vid inicijacija vo ramkite na

makedonskata narodna knièvnost pretstavuva svadbenata, koja ja

prosledivme vo onie sièa vo koi doa|a do poklopuvawe na ~asot na

inicijaciskite proverki i svadbeniot ceremonijal.

Navedenata tipologija proizleze kako odgovor na na{eto pra{awe

dali e pravilno istraùvaweto na edna edinstvena inicijacija vo ramkite

na celiot domen od narodnata knièvnost, ili pak e neohodno dopolnitelno

doprecizirawe, vo smisla na otkrivawe na samiot knièven kontekst.

Sledej}i gi istraùva~kite potfati od sferata na raznite

humanisti~ki nauki, pred se' fenomenologijata na religiite,

antropologijata i etnologijata, kade {to se najdecidno utvrdeni raznite

formi na inicijacijata, dojdovme do stanovi{te deka i vo sferata na

narodnata knièvnost bi bila pogodna opredelena tipologija.

Vo taa nasoka, analiziraj}i gi spomnatite tri toposa vo ramkite na

makedonskata knièvnost, pred se' ukaàvme na specifikite na sekoja

inicijacija poedine~no.

Vo pubertetskata inicijacija kako karakteristi~ni gi izdvoivme

ma{kata i ènskata potraga po zrelosta, koi vo ramkite na edna ma{ki-

dominantna kultura ni se predo~uvaat preku dvata karakteristi~ni

momenta: ma{kata inicijacija ni se predo~uva isklu~ivo preku uspe{noto

sovladuvawe na neprijatelot (AT 300; 301), kako i preku metaforikata na

dolgata potraga (AT 551, 554).

@enskata pateka na sozrevaweto be{e paradigmati~no ocrtana preku

figurata na nevino progonetata heroina, kade {to heroinata - preku

nevinoto stradawe, progonstvo, naklevetenost, trpewe i mol~ewe - go

ostvaruva svojot premin od detstvo vo t.n. zrelo doba (AT 310, 403, 450, 4801-5,

510 A,B, 709 itn.).

1 Pubertetskata inicijacija, preku koja adolescentot izleguva od detstvo i vleguva vo svetot na vozrasnite, pretstavuva trokratno otkritie: sveto, soznanie i seksualnost.

Me|utoa, kako problemati~ni ni se pojavija izvesen broj prikazni~ni

sièa {to gi okvalifikuvavme kako slu~ai "na me|a", i vo koi nazna~eniot

inicijaciski preod e realiziran isklu~ivo preku arhajskiot simbolizam na

adnroginijata i transvestizmot (AT 514; 883 A, 884 B).

Herojskite ~inovi {to gi vr{at golemite borci gi nazna~ivme kako

paradigmati~ni obrasci na herojskata inicijacija. Vsu{nost,

specifi~nosta na ovaa inicijacija e sodràna vo nocijata deka ne e sekoj

predodreden da ja pomine, {to zna~i deka e rezervirana samo za onie

poedinci {to ja ~uvstvuvaat taa nat~ove~ka borbena mo}. Vtoriot

karakteristi~en znak za herojskata inicijacija pretstavuva{e otkrivawe na

nejzinata "nadli~na" priroda. Vsu{nost, protagonistite koi minuvaat niz

svojata pubertetska ili svadbena inicijacija gi okvalifikuvavme kako

kandidati {to minuvaat niz sopstvena, individualna inicijacija. Za

razlika od niv, golemite heroi, od tipot na Krali Marko, ili pak svetecot

{to go ubiva htonskoto ~udovi{te, kako i izvonrednite podvizi od strana

na deteto-junak, vsu{nost vo svojata osnova go imaat osvojuvaweto na

blagosostojbata na celata nivna zaednica. Ottamu, ovaa inicijacija ja

okarakteriziravme kako "nadli~na".

Svadbenata inicijacija ja sogledavme kako eden isklu~itelen primer

na preoden vid inicijacija, zatoa {to vo nea gi otkrivme tragite od

nekoga{nite pubertetski isku{enija {to se prefrleni vo sosem drug

kontekst - toa e periodot koga se odviva svadbata. Smetavme deka napolno

prirodno do{lo do edna vakva simbioza, pred se' od edna dosta logi~na

pri~ina. Vo uslovi na monogamnoto ~ove~ko semejstvo, svadbata sosem

opravdano go zazema primatot nad pubertetot, steknuvaj}i go atributot na

najzna~ajna ceremonija od ìvotniot ciklus. Smetame deka e toa edna od

pri~inite {to dovela do toa - "inicijaciskite isku{enija" da bidat

premesteni tokmu vo periodot koga se odviva svadbata.

Sepak, mora da nazna~ime deka vo sferata na narodnoto tvore{tvo

paralelno egzistiraat sièa so isklu~ivo pubertetsko, no i so specifi~no

svadbeno scenario.

Otkako gi nazna~ivme su{tinskite razliki pome|u trite poso~eni

vida inicijacija, bi moèle da se navratime na fenomenolo{koto

definirawe na inicijacijata. Site razli~ni formi na inicijacija,

smetame, gi obedinuva ~uvstvoto preku koe se stanuva ne{to sosem novo,

sosem razli~no od ona {to bilo prethodno. Na eden vakov plan moème da

govorime za univerzalnoto poimawe i definirawe na fenomenot

inicijacija vo makedonskata narodna knièvnost.

Vtoriot karakteristi~en beleg vo fenomenolo{kite istraùvawa e

sfa}aweto deka inicijacijata ne pretstavuva eden opredelen obred na

premin, tuku naprotiv - site obredi na premin se doìvuvaat kako svoevidna

inicijacija. Ova stanovi{te be{e osobeno zna~ajno za na{ite istraùvawa

posveteni na sièata koi se fokusiraat na svadbata kako isku{enie i koi gi

definiravme kako svadbena inicijacija.

Potragata po iznao|awe razni novi oblici na iicijacija, kako i

redefinirawe na ve}e dobro vostanovenite istoriski modeli na

iicijaciskiot ~in, go sogleduvame kako edno od svojstvata na homo ludens -

imaj}i go vo predvid pred se' obrazloènieto na istori~arot Huizinga

(1937). Spored nego, "vo procesot na nastanuvaweto na site golemi oblici na

kolektivniot ìvot se nao|a krajno aktivniot i ploden - faktorot na

igrata.... Poezijata e rodena vo igrata i prodolùva da ìvee od oblikot na

igrata. Mudrosta i naukata se projavija (ispoqile su se) vo svetite igri na

natprevarot. Pravilata na vooruènata borba, konvenciite na

aristokratskiot ìvot bea osnovani na nekoi oblici na igrata. So eden

zbor, vo svoite prvi fazi - kulturata be{e igrana. Taa ne se ra|a od igrata

kako ìv plod (vo}ka) koja se odvojuva od svojata majka rastenie (odvaja se od

matere biqke), taa se razviva vo igrata, ili pak samata pretstavuva eden

oblik na igra" (Huizinga, 1937; Mari}, 1965:9). Spored Huizinga, kulturata se

ra|a niz samata igra, zatoa {to igrata pretstavuva sozdava~ki impuls,

pretstavuva sloboda, ma{ta i disciplina vo isto vreme (Mari}, 1965:9).

Ottuka proizleguva na{iot kone~en stav deka dvaesetiot vek vo koj ja

otkrivame ve}e poso~enata enormna èlba kon povtornoto navra}awe kon

fenomenot "inicijacija", najmnogu izrazen preku domenot "interpretacija i

tolkuvawe", smetaj}i go samiot heuristi~ki ~in na tokluvaweto na odredeni

pojavi kako edno bitno svojstvo na homo ludens od 20 vek.

S K R A T E N I C I

AEIM - Arhiv na Etnografski® institut i muzej pri BAN (Sofi®) AIF - Arhiv na Institutot za folklor (Institut za folklor "M. Cepenkov" - Skopje) AT - Aarne -Thompson BFP - BÍlgarski folklorni prikazki - Katalog (Sofi® 1994). DÉLG - Chantraine, P. Dictionnaire étimologique de la langue grecque. Histoire des mots. (Éd. Klincksieck, Paris, 1968-1980) EB - Eberhard, W. und P.N. Boratav. Typen türkischer Volksmärchen (Wiesbaden). EM - Enzyklopädie des Märchens (Walter de Gruyter, Berlin) ER - Encyclopedia of Religion (ed. Eliade, New York). ERE - Encyclopaedia of Religion and Ethics (ed. by J. Hastings, 1908-26) EU - Encyklopaedia Universalis (Paris, 1992 vol.1-23) E@R - Enciklopedija ìvih religija FFC - Folklore Fellow Communications (Academia Scientiarum Fennica, Helsinki). FILLM - Fédération Internationale des Langues et Littératures Modernes GEM - Glasnik Etnografskog Muzeja (Beograd) I.A.H.R. - International Assocition for the History of Religions ISFNR - International Society for Folk Narrative Research JAF - Journal of American Foklore (Journal of the American Folklore Society, Pennsylvania) JAZU - Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti (Zagreb) JFI - Journal of Folklore Institute (Indiana University Folklore Institute. Bloomington,/1964-1982/ Vol. 1-19) JFR - Journal of Folklore Research (Indiana University Folklore Institute. Bloomington, /1983-1998/ Vol. 20-35) MNM - Mifi narodov mìra (Moskva, 1980, gl. redaktor Tokarev) MPr. - Makedonski pregled. Spisanie za nauka, literatura i obÈestven ìvot (Sofija) MF - Makedonski Folklor (Institut za folklor "M. Cepenkov" - Skopje) PUF - Presses Universitaires de France (Paris) PUG - Presses Universitaires de Grenoble (Grenoble) RAN ³ Rossijskax akademix nauk (Moskva) RGRM - Re~nik gr~ke i rimske mitologije RHR - Revue de l'Histoire des Religions (Paris) RKT - Re~nik knjièvnih termina RMJ - Re~nik na makedonskiot jazik (Skopje, red.B. Koneski) RMNP - Re~nik na makedonskata narodna poezija, (Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov", Skopje). RS - Rje~nik simbola (Chevalier) SbNU - Sbornik na narodni umotvoreni® SEZ - Srpski etnografski zbornik (Beograd) SMR - Srpski mitolo{ki re~nik (Kuli{i}, ...) TZS - Trudy po znakovym sistemam (Tartu, otvets. redaktor. |.M.Lotman) WF - Western Folklore. (Publishd by the California Foklore Society, California) @S - @iva® starina

Skratenici koi se odnesuvaat na naveduvanite primeri od narodnata kni`evnost leg.br. - legenda broj p.br. - pesna broj pr.br. - prikazna broj pred.br. - predanie broj

Primarna bibliografija (Izvori, Zbornici) Verkovi}, S. I. 1985. Makedonski narodni umotvorbi, 1-5. Skopje, Makedonska kniga. Vra`inovski, Tanas, 1986a. Makedonski narodni vol{ebni prikazni. Institut za folklor, kn.2. Skopje. 1986b. Makedonski narodni predanija. Inst. za folklor, kn,1, Skopje. Vroclavski, K{i{tof, 1984. Makedonskiot naroden raska`uva~ Dimo Stenkoski, II, Institut za folklor, Skopje. 1989. "Tipolo{ki indeks na motivite po AT", vo: Cepenkov, Makedonski narodni prikazni, kn.5; str.301-306. IlievÍ, A. 1889. SbornikÍ otÍ narodni umotvoreni®, obi~ai i dr., 1. Sofi®. Karaxi}, Vuk, St. 1953. Srpske narodne pjesme, I-II, Beograd, Prosveta. 1972. Srpske narodne pripovijetke. Nolit, Beograd. Ka~anovski‘, V. 1882. SbornikÍ zapadno-bolgarskihÍ pesenÍ, I-II, Tipografi® Imperatorsko Akademii NaukÍ, S.-PeterburgÍ. Kosti}, Stanko, 1959. Male{evski narodni pesni, Skopje. Miladinovci, K. D. 1861. BÍlgarski narodni pesni. Zagreb. Isto taka se konsultirani i makedonskite izdanija od 1961 i 1983 godina. Miha‘lov, P. 1924. BÍlgarski narodni pesni otÍ Makedoni®. Sofi®. Penu{liski, Kiril, 1968 b. Vol{ebni narodni prikazni. Makedonska kniga, Skopje. 1968, Obredni i mitolo{ki pesni, Mak. kniga, Skopje 1971, Qubovni narodni pesni, Mak. kniga, Skopje. Popvasileva, Aleksandra, 1996. Makedonski narodni prikazni od Kostursko. Institut za folklor "Marko Cepenkov", kn.25. Reiter, Norbert 1964. Der dialekt von Titov Veles. Berlin. Band 32, Berlin. Rusi¢, Branislav, 1940. Prilepski guslar Apostol, Beograd. TahovÍ, N. 1895. SbornikÍ otÍ makedonski bÍlgarski narodni pesni, Sofi®. Cepenkov, Marko 1972. Makedonsko narodno tvore{tvo (kn.1-10), Makedonska kniga, Skopje. 1989. Makedonski narodni prikazni, 1-5. Skopje. Çetta, Anton, 1974. Këngë kreshnike, I, Prishtine. [apkarev, K. 1892. Sbornik od blgarski narodni umotvoreni®, Sofi®, kn.8-9. 1976. Izbrani dela, 1-5. Misla, Skopje. ÂstrebovÍ, I. S. 1886. Obì~ai i pesni tureckihÍ serbov. S.-PeterburgÍ.

416

Bibliografija AARNE & S. THOMPSON 1964, The Types of the Folktale. A Classification and Bibliography, FFC, No.184, Helsinki. AJDAÎ], Dejan 1991. "Demonski hronotopi u usmenoj knjièvnosti", vo: Makedonski folklor, br.47, str.289-301. ALLEN, Douglas, 1987. "Phenomenology of religion", in: Enc. of Religion, vol.10, Ed. Eliade, pp.272-284. ANGELOVA, R. 1960. "Lazaruvane v s. Bo®novo". Ezikovedsko-ethografski izsledvani® v pamet na akadem. St. Romanski. Sofi®, str.709-730. 1973. "Odin iz balladnyh motivov v vesennih pesnxh \-nyh slavxn", vo: Makedonski folklor, 12, str.25-29. ANTWEILER, A. 1965. Religion als Einweihung, in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.232-260. ARNAUDOV, M. 1905. BÍlgrskite narodni prikazki. OpitÍ za klasifikaci®, vo: SbNU, 21. Sofi®; str.1-110. 1969. O~erci po blgarskix folwklor. Sofix. APO, Satu, 1980. (da prepi{am od Fabula, 1982) 1995. The Narrative World of Finnish Fairy Tales. Structure, Agency, and Evolution in Southwest Finnish Folktales. FF Communications No. 256, Pp.322. ATWOOD MASON, Michael 1994. "I Bow my Head to the Ground": The Creation of Bodily Experience in a Cuban American Santeria Initiation", in: Journal of American Folklore, vol.107, 1994, pp.23-39. BACCHILEGA, Cristina 1992. "The Fruit of the Womb: Creative Uses of a Naturalizing Tradition in Folktales". In: Creativity and Tradition in Folklore, ed. Simon Bronner, pp.153-166. Logan, Utah: Utah State University Press. 1993. "An Introduction to the 'Innocent Persecuted Heroine' Fairy Tale". In: Western Folklore, vol.52, No.1,1993, pp.1-12. BAJAR, @an-Pjer, 1981. "Inicijati~ki hodnik: Podzemni lavirint", vo: Delo, br.1-2, str.33-48. BALU[OK, VasilÝ, 1994. "Elementi davnÝoslov'®nsÝkih ˆnˆcâˆ‘ v ukraˆnsÝomy vesˆllˆ", vo: Nar. tvor~ˆstÝ ta etnografˆ®, No.1, str.31-36. BARTH, John 1968. Lost In The Funhouse. Bantam Books, Inc. New York. BASTIDE, Roger 1992. "Initiation", in: Encyclopædia Universalis, Paris, vol.12. pp.350-355. BAUSINGER, Hermann,

1955. "Aschenputtel. Zum Problem der Märchensymbolik", in: Zeitschrift für Volkskunde, Bd.52, S.144-155.

BECKER, Richarda 1990. Die weibliche Initiation im ostslawischen Zaubermärchen. Berlin. BELMONT, Nicole. 1989. De Hestia à Peau d'âne: le destin de Cendrillon. Cahiers de Littérature Orale 25:11-31. BENOVSKA - SÎBKOVA, Milena 1992. Zme®t v bÍlgarski® folklor. Izd. na BAN, Sofi®.

417

BERG, William, 1974. "Eleusinian and Mediterranean Harvest Myths", in: Fabula, Band 15, S.202-211. BETTELHEIM, Bruno. 1976. The Uses of Enchantment: The Meaning and Importance of Fairy Tales. New York: Knopf. 1979. Simboli~ne rane. Beograd. 1979a. Zna~enje bajke. Beograd. BIANCHI, A. 1965. "Initiation, mystère, gnose. Pour l'histoire de la mystique dans le paganisme gréco - oriental", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.154-171. BLACKER, Carmen 1965. "Initiation in the Shugendo: the Passage through Ten States of Existence", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, 1965. pp.96-111. BLEEKER, C.J. 1965a: " Some Introductory Remarks on the Significance of Initiation", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.15-20. 1965b: "Initiation in Ancient Egypt", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.49-58. BO[KOVI]-STULLI, Maja 1962. "Si`ei narodnih bajki u hrvatskosrpskim epskim pjesmama", vo: Narodna umjetnost, 1, str.15-36. 1965. "Grimov zapis Vukove Pepeljuge", vo: Narodno stvarala{tvo Folklor, sv.15- 16, str.1197-1204. BOTTIGHEIMER, Ruth 1988. From Gold to Guilt: The Forces Which Reshaped Grimms' Tales. In The Brothers Grimm and Folktale, ed. James McGlathery, pp.192-204. Urbana: University of Illinois Press. BRELICH, Angelo 1958, Gli Eroi Greci, Roma. 1961, Le iniziazioni. Edizioni dell'Ateneo, 1961, Roma. 1965, Initiation et histoire, in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.222-231. BROWN, Paula 1987. "Cannibalism", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York; vol.3, pp.60-62. (j'ai) BRULÉ, Pierre 1987. La fille d'Athènes. La religion des filles à l'époque classique. Mythes, cultes et société. Annales Littéraires de l'Université de Besançon, Paris. BURKART, Dagmar, 1982. "Aspekte des Weiblichen im bulgarischen Tier - und Zaubermärchen", in: Fabula, Bd.23, Hf.3-4; S.207-220. BURKERT, Walter 1972. Homo Necans. ... 1985, [1977] Greek Religion, Harvard University Press. Massachusetts. 1987a: "The Problem of Ritual Killing", in: Violent Origins. Ritual Killing and Cultural Formation. Stanford University Press, Stanford. 1987b: Ancient Mystery Cults. Harvard University Press, London. 1987c: "Omophagia", in: ER, vol. vol.10, pp.70-73; ed. M. Eliade,. McMillman, New York. CALVETTI, Anselmo, 1980, "Tracce di riti di iniziazione nelle fiabe di Cappucetto rosso e delle tre ochine", in: Lares, Bd.46, pp.487-96. 1995. Alle origini di miti, fiabe e leggende. Teoderico e altri protagonisti. Ravenna: Longo (Mondo popolare 9). CALVINO, Italo

418

1978. Discussione sulla comunicazione di Pierre Maranda "Cendrillon et la théorie des ensembles, essai de définition structurale." In: Strutture e generi della litteratrua etnica, ed. Janne Vibaek, pp.386-387. Palermo: Flaccovio. CAMPBELL, Jozeph 1968 [1949]. The Hero with a Thousand Faces.Princeton University Press, Princeton. 1959-1970 , The Masks of God. I-IV, The Viking Press, New York. 1987, This business of the Gods in conversation with Fraser Boa. Published by Windrose Films LTD, Ontario. CAZENEUVE, J. 1971. Sociologie du rite, PUF, Paris. CHANTRAINE, Pierre, 1968-1980. Dictionnaire étimologique de la langue grecque. Histoire des mots. Vol.1-4. Éditions Klincksieck, Paris. CHEVALIER, - GHEERBRANT 1987, Rje~nik simbola, Zagreb. CIVÃÂN, T.V. 1989. "Obraz i smìsl `ertvì v anti~no‘ tradicii (v kontekste osnovnogo mifa)", vo: Paleobalkanistika i anti~nostÝ. Institut slav®novedeni® i balkanistiki. Moskva; str. 119-131. COHEN, Yehudi A. 1964. The transition from childhood to adolescence. Cross-cultural studies of initiation ceremonies, legal systems and incest taboos. Adline Publishing Co., Chicago. DAGLAS, Meri, 1986, "Udaqavawe od rituala", vo: Gradina, XXI, br.10, str.109-125. D'ALVIELLA GOBLET 1981. The Mysteries of Eleusis. The Secret Rites and Rituals of the Classical Greek Mystery Tradition. The Aquarian Press, Wellingborough, Northamptonshire, Amsterdam . DANIÉLOU Jean 1959. "Phenomenology of Religions and Philosophy of Religion", in: The History of Religions, University of Chicago Press, Chicago, pp.67-85. (Ed. by Eliade and J.M. Kitagawa). DAN, Ilana, 1977. "The Innocent persecuted Heroine. An Attempt at a Model for the Surface Level of the Narrative Structure of the Female Fairy Tale", in: Jason, H. /Segal, D., edd.: Patterns in Oral Literature, Den Haag / Paris, pp.13-30. DACOSTA, Yves 1991. Initiations et sociétés secrètes dans l'antiquité gréco-romaine. Berg International editeurs, Paris. de LAURETIS, Teresa 1984. Alice Doesn't. Feminism, Semiotics, Cinema. Bloomington: Indiana University Press. 1987. Technologies of Gender: Essays on Theory, Film, and Fiction. Bloomington: Indiana University Press. DETIENNE Marcel 1979. "Pratiques culinaires et esprit de sacrifice", in: M. Detienne et J. P. Vernant, La cuisine du sacrifice en pays grec. Gallimard, Paris. pp.7-35. 1981, "Dionysos", in: Dictionnaire des mythologies et des religions des sociétés traditionnelles, sous la direction de Yves Bonnefoy, Flammarion, Paris., vol.1. de VRIES, Jan, 1954. Betrachtungen zum Märchen, besonders in seine Verhältnis zu Heldensage und Mythos, FFC, No,150, Helsinki. 1957. Untersuchung über das Hüpfspiel, Kinderspiel-Kulttanz, FFC, No.173, Helsinki. 1959a. "Märchen, Mythos und Mythenmärchen", in: Internationaler Kongreß der Volkserzählforscher, Kiel. 1959b. Heldenlied en heldensage, Utrecht. 1961. Forschungsgeschichte der Mythologie. Freiburg - München. DIRKEM,

419

1982 [1912]. Elementarni oblici religijskog ìvota, Beograd. DUMÉZIL, Georges 1924. Le Festin d'immortalité. Esquisse d'une etude de mythologie comparée indo-européenne. Paris. DUNDES, Alan, 1980. Interpreting Folklore. Bloomington, Indiana University Press. ed. 1983. Cindarella: A Casebook. New York: Wildman Press. 1995. "How Indic Parallels to the Ballad of the 'Walled-Up Wife' Reveal the Pitfalls of the Parochial Nationalistic Folkloristics", in: JAF, 1995,vol.108; no.427; pp.38-53. \URI], M. 1987, Istorija helenske etike. Beograd. EBERHARD, W. und P.N. Boratav. 1953. Typen türkischer Volksmärchen. Wiesbaden. ELIADE, Mircea, 1956. "Les savants et les contes de fées", in: La Nouvelle Revue Française, Mai, 1956, pp.884- 891. 1959, Initiation, Rites, sociétés secrètes. Naissances mystiques. Gallimard, Paris. 1965, "L'initiation et le monde moderne", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, 1965. pp.1-14. 1968. Myths and Fairy Tales, Appendix 1 kon: Myth and Reality, Harper Torchbook, New York. 1983, Kova~i i alhemi~ari, GZMH, Zagreb. 1986a, "Boànski uzori rituala", vo: Gradina, XXI, br.10, str. 13-17. 1987, "Initiation: An Overview", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York 1987; vol.7, pp.225-229. 1990 [1951]. [amanizam i arhajske tehnike ekstaze. Izdava~ka knjiàrnica Zorana Stojanovi}a, Sremski Karlovci. 1991, Istorija verovanja i religijskih sistema. I-III. Beograd. 1995 [1963?]. Méphistophélès et l'androgyne, Gallimard, Paris. ENCIKLOPEDIJA @IVIH RELIGIJA, Nolit, Beograd, 1990. ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS, Ed. by James Hastings. New York: Charles Scribner's sons, Edinburgh, 1915. FILIPOVI›, Milenko, S., 1932. "Be¢arice i ku¢arice u Skopskoj Kotlini", vo: Zbornik radova na III kongresu slovenskih geografa i etnografa u Jugoslaviji 1930, Beograd, str.250-254. FIRTH, R. W., 1992. "Ethnologie générale", in: EU, vol.8, Paris. FOUCART Paul (François) 1975 [1914]. Les Mystères d'Eleusis. Arno Press, New York. FRENZEL, Elisabeth, 1963. Stoffe der Weltliteratur. Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher Längsschnitte, Alfred Kröner Verlag, Stuttgart. GASTER, Theodor H. 1987. "Heroes", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York ; vol.6, pp.302-305. GAVAZZI, M. 1939. Godina dana hrvatskih narodnih obi~aja. I. Zagreb. GAVELA, B.B., 1953. "Anti~ki kult Herosa kao nasle|e preistoriskog dru{tva", vo: @iva antika, god. III, br.1-2, str.99-109. GESCH, F. Patrick 1985. Initiative and Inititation. A Cargo Cult - Type Movement in the Sepik Against Its Background in Traditional Village Religion. Studia Instituti Anthropos, 33, Freibourg. GIMBURTAS Marija

420

1987. "Slavic religion" (see:Baba Yaga), in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York ; vol.13, pp.359-361. GINZBURG, Carlo, 1966. I Benandanti. Stregoneria e culti agrari tra cinquecento e seicento. Torino. GIRARDOT, N.J. 1977. "Initiation and Meaning in the Tale of Snow White and the Seven Dwarfs", in: Journal of American Folklore, vol.90, pp.274-300. GRAF, Fritz 1974. Eleusis und die orphische Dichtung Athens in vorhellenisticher Zeit. Walter de Gruyter, Berlin. GRAMBO, Ronald, 1975. "Traces of Shamanism in Norwegian Folktales and Popular Legends. Religious Beliefs Transmuted into Narrative Motifs", in: Fabula, Bd.16, pp.20-46. GREENHILL, Pauline 1995. "Neither a Man nor a Maid": Sexualities and Gendered Meanings in Cross-Dressing Ballads, in: Journal of American Folklore, vol.108, no.428, pp.156-177. GREIMAS, A. J. 1966. Sémantique structurale. Recherche de méthode, Paris. GROSS, Rita, M. 1987. "Couvade", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York; vol.4, pp.132-133. GROTTANELLI, Cristiano Dragons, in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York 1987; vol.4, pp.431-436. GUENON, René 1964. Initiation et réalisation spirituelle, Paris, Éditions traditionnelles. GUSI], M. 1967. Narodni obi~aj Ljelje - Kraljice kao histirijski spomenik. Zagreb. –URI›, Milo{, N. 1953. "Homerova Odiseja u ogledalu na{ih narodnih pesama", vo: @iva antika, god.III, br.1-2, str.21-44. HAAVIO, Martti, 1991 [1952]. Väinämöinen. Eternal sage, FFC, 144, Helsinki. HALL, James, 1991. Rje~nik tema i simbola u umjetnosti, AC, Zagreb. HATZOPOULOS, M. B. 1994. Cultes et rites de passage en Macedoine. Meletnmata, 19, Athens. HEMPEN, Daniela 1997. "Bluebeard's Female Helper: The Ambiguous Role of the Strange Old Woman in the Grimms' "Castle of murder" and "The Robber Brideroom" - in: Folklore, (London) vol.108, pp.45-48. HEUCHER, Julius E.,M.D. 1963. A Psyciatric Study of Fairy Tales: Their Origin, Meaning and Usefulness. Springfield, Illinois: Charles C. Thomas Publishers. HOLBEK, Bengt 1987. Interpretation of Fairy Tales. Danish Folklore in a European Perspective. FFC 239, Academia Scientiarum Fennica. Helsinki. HORALEK, Karel 1968. "Kompozicijata na narodnite prikazni", vo: Makedonski folklor, I, br.2, str.197-206. 1969. "Le conte des deux frères (Anoubis et Bata). Un coup d'oeil rétrospectif et la revue des variantes orientales", in: Folklorica Pragensia I, Les relations entre l'Europe et l'Orient. Réd. K. Dvorak et K. Horalek, Prague, pp.7-74. HOUSTON, Jean

421

1992. The Hero and the Goddess. The Odyssey as Mystery and Inititation, Ballantine Books, New York. HOWITT, A.W. 1884. "On some Australian Beliefs", in: Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, vol.13, London, pp.185-198. 1885. "The Jerail, or Initiation Ceremonies of the Kurnai tribe", in: Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, vol.14, London, pp.301-325. ILIEVSKI, Petar, Hr. 1991. "Mikenskiot troen heroj i homerskite herojski imiwa", vo: @iva antika, pos. izdanija, br.9; str.47-53. INITIATION 1965. Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Contributions to the theme of the study - Conference of the international association for the history of religions held at Strasburg, September 17th to 22th 1964). Ed. by C. J. Bleeker. Leiden E. J. Brill. ITEN, Ser`, 1990. Tajna dru{tva, Beograd. JASON, Heda, 1982. "Osvrt kon knigata: Honko, Lauri / Voigt, Vilmos, edd.: Genre, Structure and Reproduction in Oral Literature. Budapest: Akadémiai Kiado (Bibliotheca Uralica, 5). in: Fabula, Bd.23, 1-2, S.131-134. JASON, H. / SEGAL, D. edd.: 1977. Patterns in Oral Literature. Den Haag / Paris. JEANMAIRE, Henri 1939. Couroi et Courètes. Paris 1951. Dionysos. Histoire de culte de Bacchus: l'orgiasme dans l'antiquité et dans les temps modernes. Paris, Payot. JEREMINA, V. I. 1990. "Istorijski korijeni ~arobne bajke" i njezino zna~enje za suvremeno istra`ivanje bajke, vo: V. J. Prop, Historijski korijeni bajke, Sarajevo; str.9-30. JONES, Steven, Swann, 1986. "Structural and Thematic Applications of the Comparative Method: A Case Study of 'The Kind and Unkind Girls' ", in: Journal of Folklore Research, Vol.23, No, 2-3, pp.147-161. 1990. The New Comparative Method: Structural and Symbolic Analysis of the Allomotifs of "Snow White", FFC, No.247, Helsinki. 1993. "The Innocent Persecuted Heroine Genre: An Analysis of Its Structure and Themes", in: Western Folklore, vol.52, no.1, pp.13-41. ’ORDANOVA, L. 1966. "Za obi~a® lazaruvane v BÍlgari®", vo: Izvesti® na Etnografski® institut i muze‘, Sofi®, kn.9, str.107-162. JOVANOVI›, Bojan 1986, "Arhajski obrazac utopije i ideologije", vo: Gradina, XXI, br.10, str.5-12. JUNG, C.G. 1984, Psihologija i alkemija, Naprijed, Zagreb. JUNG, C.G. & K. KERENYI, 1941. Einführung in das Wesen der Mythologie. Amsterdam. KAELBER, O. Walter 1987. Men's Inititation, in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York ; vol.7, pp.229-234. KANDI], Dragana, 1981. "Simbol lavirinta u svetlu mita inicijacije", vo: Delo, 1-2, str.49-60. KAZANSKI’, N.N. 1989. "K Ìtimologii teonima Gera", vo: Paleobalkanistika i anti~nostÝ. Institut slav®novedeni® i balkanistiki. Moskva; str.54-58.

422

KARANOVI], Zoja & KATI], Vesna, 1989. "The Kraljicas in Vojvodina. Ritual Practice and Folklorism", Folklore and Historical Process, Institute of Folklore Research, Special Issue 12, Zagreb, pp.171-185. KERÉNYI, K. 1965. Voraussetzungen der Einweihung in Eleusis, in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.59-64. KLANICZAY, Gabor, 1990. Heilige, Hexen, Vampire. Vom Mutren des Übernatürlichen. Berlin. KOCH, Klaus-Friedrich 1974, "Sociogenic and Psychogenic Models in Anthropology: The Functions of Jalé Initiation", in: Man, vol.9, no.3, pp.397-422. KOLEVA, Tatiana, 1973a. "Institut des initiations en Bulgarie", in: Ethnologia Slavica, t.V, Bratislava, pp.163-185. 1973b. "Proisho`denie vesennih devi=wih oby=aev u nekotoryh \-noslavxanskih narodov", vo: Makedonski folklor, 12, str.63-66. KRSTI], B. 1984, Indeks motiva narodnih pesama balkanskih Slovena, SANU, Beograd. KULI[I›, [piro; @. P. PETROVI›, 1970. Srpski mitolo{ki re~nik. Beograd. LEEMING David Adams 1987. "Quests", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York 1987; vol.12, pp.146-152. LEVI STRAUSS, Claude 1966-1971, Mythologiques, I-IV, Paris. LEVINTON, G. A. 1980. "Iniciaci® i mifì", vo: Mifì narodov mira, Moskva, str.543-544. 1982 [1970], 'Neka op{ta pitawa izu~avawa svadbenog obreda", vo: Raskovnik, br.31, Beograd, str.95-102. LINCOLN, Bruce 1987. "Women's Inititaiton", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York; vol.7, pp.234-238. LONG, Bruce J. 1987. "Underwold", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York; vol.15, pp.126-134. LONG, Charles, H. 1963. Alpha. The Myths of Creation, New York, G. Braziller. LOTMAN, Á. M. 1969. "O meta®zike tipologi~eskih opisanii kulÝtuì". Vo: Trudi po znakovim sistemam, 4, str.460-477. LÜTHI, Max. 1970. Once Upon a Time: On the Nature of Fairy Tales, New York: Frederick Ungar Publishing Co. 1980. Der Aschenputtel-Zyclus. In: Vom Menschenbild in Märchen, ed.H. Janning, H. Geherts, and H. Ossowski, pp.39-58. Kassel: Roth. MAJERHOF, Barbara, 1986. "Obredi prelaza: proces i paradoks" vo: Gradina, XXI, br.10, str.18-39. MAJSTOROVI›, Mili¢, 1928. "Kraqice", vo: Glasnik etnografskog muzeja u Beogradu, sv.3, str.103-104. MANDEL, Ruth. 1983. "Sacrifice at the Bridge of Arta: Sex Roles and the Manipulation of Power". Journal of Modern Greek Studies 1:173-183. MARI], Sreten, 1965. "Igre i zbilja", vo: R. Kajoa, Igre i ljudi. Maska i zanos, Beograd, Nolit; str.9-28.

423

MATI], Vojin 1978, Psihoanaliza mitske pro{losti II, Beograd. MATOV, D. 1894. "Bele`ki vÍrhu brskata narodna slovesnostw" . Vo SbNU X, str. 278-323. MEGAS, A. Georgios, 1977. "Amor und Psyche", in: EM, Band 1, pp.464-472. MEHAUDEN, M. 1965. "Le secret central de l'initiation aux mystères d'Eleusis", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, 1965. pp.65-70. MELETINSKIJ, E. M. 1960. "K voprosu o genezise karelo-finskogo /posa", vo: Sovetskax /tnografix, 4, Moskva, str.64-79. 1970. "Die Ehe im Zaubermärchen, ihre Funktion und ihr Platz in der Sruktur der Märchen", in: Acta Etnographica 19, S. 281-292. 1970. "Mif i skazka". Vo: Folwklor i etnografix, Leningrad. 1980. "Geroj", vo: MNM, t.1, Moskva, str.296-297. 1981 [1976] Poetika mita. Nolit, Beograd. 1982. "Pitawe primene strukturno-semioti~kog metoda u folkloristici", vo: Raskovnik, br.31, Beograd, str.49-67. MELETINSKIJ, E.M., S.|. NEKL\DOV, E.S. NOVIK, D.M. SEGAL 1969. "Problemy strukturnogo poisanix vol[ebnoj skazki", vo: TZS, IV, Tartu; str.86-135. 1971. "E]e raz o probleme strukturnogo opisanix vol[ebnoj skazki", vo: TZS, V, Tartu, str.63-91. MENDELSON, E.M. 1965. "Initiation and the Paradox of Power: a Sociological Approach", in: Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.214-221. MILO[EVI›, Nada, 1968. "Struktura predawa i pripovedaka o proricawu sudbine pri roÚewu", vo: Rabotata na XIII kongres na Sojuzot na folkloristite na Jugoslavija vo Dojran 1966 godina, Skopje, str.339-344. MLADENOVI›, Olivera, 1963. Proigravawe devojaka u okolini Beograda. Sarajevo. 1972. "Dobranke - "kraqice". vo: Glasnik Etnografskog Instituta. Beograd, str.19-20. MLADENOVSKI, Simo, 1973. "Lazarici vo Kozja~ijata (Kumanovsko)", vo: Makedonski folklor, 12, 1973, str.233-236. MORIN, Violette, 1992. "Héros et idoles", in: EU, vol.11, Paris, pp.373-376. NICOLAISEN, W. F. H. 1993. "Why Tell Stories About Innocent, Persecuted Heroines?", in: Western Folklore, vol.52, no.1, pp.61-71. NIEM, Christina, 1998. "Lily Weiser-Aall (1898-1987). Ein Beitrag zur Wissenschaftsgeschichte der Volkskunde", in: Zeitschrift für Volkskunde, I, S.25-52. NI^E, Fridrih 1983, Ro|enje tragedije, BIGZ, Beograd. NOVEVSKA, Zvezda 1975. "Ku}aricite vo Skopska Crna Gora", vo: Makedonski folklor, 15-16, str.347- 352. 1990. "Obi~ai svrzani so u~eweto na `enskata ra~na rabota vo selata na Skopska Crna Gora", vo: Makedonski folklor, 46, str.145-149.

424

NOVIKOV, V. Nikolaj, 1974. Obrazi vosto~noslav®nsko‘ vol{ebno‘ skazki, Leningrad. 1977. Baba - Jaga. in: Enzyklopädie des Märchens, Band 1, Her. vod K. Ranke. Walter de Gruyter, Berlin, New York; pp.1121-1123. OTTO Rudolf 1982 [1917]. The Idea of the Holy. An inquiry into the non-rational factor in the idea of the divine and its relation to the rational. Oxford University Press. New York. PANTTAJA, Elisabeth 1993. Going Up in the World: Class in "Cindarella", in: Western Folklore, vol.52, no.1, pp.85- 104. PAPI], @arana 1997. Polnost i kultura. Telo i znanje u socijalnoj antropologiji. Prosveta, XX vek. Beograd. PAVLOVI], M. 1985. Obredno i govorno delo. Beograd. 1986. "Junaci se ène i ène-junaci", vo: Narodno stvarala{tvo - Folklor. Beograd, str. 1987. Poetika `rtvenog obreda. Nolit, Beograd. PEARSON, A. C., 1913. "Heroes and Hero-gods Greek and Roman, in: ERE, Edinburg, pp.652. PENU[LISKI, Kiril, 1965a. "Nepoznato predanie za Marko Kralevi} i Sekula Detence", vo: Narodno stvarala{tvo. Folklor, sv.13-14; str.991-999. 1965 b. "@enidba sa mrtvacem u makedonskom folkloru", vo: Narodno stvarala{tvo - Folklor, sv.13-14; str.1063-1068. 1968 a. "Nare~nicite vo makedonskoto narodno tvore{tvo", vo: Rabotata na XIII kongres na Sojuzot na folkloristite na Jugoslavija vo Dojran 1966 godina, Skopje, str.303-309. 1968 b. Juna~ki narodni pesni. Makedonska kniga, Skopje. 1983. "Marko Krale - legenda i stvarnost", Skopje. 1987. "Motivot 'Devojka bez race' vo makedonskata literatura i folklorot", vo: MF, br.39-40, str.5-21. 1988, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Mak. kniga, Skopje. 1998. "Instraùvawata na J. Polivka na makedonskite prikazni", vo: Spektar, br.30; (vo pe~at). PERCO, Daniela, 1993. "Female Initiation in Northern Italian Versions of 'Cindarella' ", in: Western Folklore, vol.52, no,1. pp.73-84. PETROVI›, @. P. vidi: Kuli{i¢ [piro Petrovi}, Svetozar, 1965. "Rje~nik knjièvnih termina i pojam knjièvne terminologije", in: Umjetnost rije~i, 9, br.1, str.3-49. PETROVSKI, Blaè, 1992. Transformiraweto na makedonskiot juna~ki epos, Institut za folklor, "M. Cepenkov", Skopje. 1997. "Makedonskiot naroden epos. Kontinuitet i promeni", vo: Narodnoto tvore{tvo na po~vata na Makedonija. Makroproekt "Istorija na kulturata na Makedonija", kn.6, MANU, Skopje; str.91-94. PETTAZZONI, Raffaele 1959. "The Surpreme Being: Phenomenological Structure and Historical Developement", in: The History of Religions, University of Chicago Press, Chicago, pp.59-66. (Ed. by Eliade and J.M. Kitagawa). POCS, Éva, 1986. Tündér és boszorkany Délkelet - és Közép-Europa hataran, Budapest.

425

1989. "Hungarian Taltos and his European Parallels", in: Uralic Mythology and Folklore, ed. by M. Hoppal - J. Pentikäinen, Budapest - Helsinki, (Ethnologica Uralica 1), pp.251-276. 1992. "Nyers és fött": Halal és élet. A kulturalis vivmanyok helye az Europai parasztsag archaikus vilagképében", in: Kultura és tradicio I-II. Tanulmanyok UJVARY ZOLTAN tiszteletére. Miskolc, pp.l1-21. 1995. "Traces of Indo-European Shamanism in South East Europe", in: Folk Belief Today, Ed. by Mare Koiva and Kai Vassiljeva, Tartu, pp.366-373. POLIVKA, Jirì, 1927. "Dve pripovetke o metamorfozi spola iz okoline Soluna", vo: Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, VII, Sv. 1-2, Beograd, str.1-22. POPVASILEVA, Aleksandra, 1983. "Prikaznata Siljan [trkot" spored na{ite nao|awa na terenot", vo: Makedonski folklor, br.32, str.55-73. 1997. Problemi na narodnata proza, Inst. za folklor, Skopje. POPOVI›-PERI[I›, Nada 1989. "Dve politike tela: ve{tica i vila". Pogovor vo: T. R. –orÚevi¢, Ve{tica i vila u na{em narodnom verovawu i predawu. De~je novine, Beograd. PROKOPIEV, Aleksandar, 1994. "Opredeluvawe na terminot skazna, bajka ili vol{ebna prikazna?", Spektar, 23-24, str.197-204. 1997. "Skaznata i magijata. (Vrz primerot na makedonskata skazna)". Vo: Narodnoto tvore{tvo na po~vata na Makedonija. Makroproekt "Istorija na kulturata na Makedonija", kn.6, MANU, Skopje; str.71-84. PROP, V. JA. 1976. FolÝklor i de‘stvitelÝnostÝ, Moskva, Izd. Nauka. 1990 [1946], Historijski korijeni ~arobne bajke. Svijetlost, Sarajevo. RADENKOVI›, Qubinko 1982. "Ruska istraìvawa folklora - Tartusko-moskovska {kola", vo: Raskovnik, br.31. Beograd, str.41-48. RADIN, Paul 1957. Primitive Man as Philosopher. Dover Publications, inc. New York. RANK, Otto 1957 [1909]. The Myth of the Birth of the Hero. Robert Brunner, New York. RANKE, Kurt, 1967 [1966]. "Kategorienprobleme der Volksprosa", in: Fabula, Bd.9, S.4-12. RENFROE, Cheryl, 1998. "Initiation and Disobedience: Liminal Experience in Angela Carter's 'The Bloody Chamber' ", in: Marvels & Tales. Journal of Fairy-Tale Studies, Vol. 12, No.1, pp.82-94. RE^NIK NA MAKEDONSKATA NARODNA POEZIJA, 1983. Institut za makedonski jazik "Krste Misirkov", Skopje. t.I. RICKETTS, M.L. 1981. "Androginija", vo: Enciklopedija ìvih religija, Nolit, Beograd., str.37-39. ROBERTS, Warrren, 1958. The Tale of the Kind and Unkind Girls. Suplement-Serie zu Fabula. Berlin. RODE, Ervin 1991. Psyche. Kult du{e i vera u besmrtnost kod Grka. Izd. knji`. Z. Stojanovi}a, Sremski Karlovci - Novi Sad. ROHEIM, Geza, 1953. "Dame Holle: Dream and Folk Tale (Grim No.24)", in: Robert Lindner, ed., Explorations in Psychoanalysis. New York; Julian Press. 1970. Héros phallique et symboles maternels dans la mythologie australienne. Paris, Gallimard. RÖRICH, L. 1964. Märchen und Wirklichkeit. Franz Steiner verlag GMBH, Wiesbaden. RUBINSTEIN, Ben.

426

1982 [1955].The Meaning of the Cindarella Story in the Developement a Little Girl. In Cindarella: A Folklore Casebook, ed. A. Dundes, pp.219-228. NY: Garland Publishing Co. RUDOLPH, Kurt 1987. "Mystery Religions", in: The Encyclopedia of Religion (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York; vol.10, pp.230-239. SAZDOV, Tome 1976. Makedonskata narodna poezija. Kultura, Skopje. 1988. Makedonska narodna literatura, Skopje. 1996. "Zapisot na \or|ija Pulevski na narodnata pesna za Marko Krale i Dete Dukadin~e", vo: Spektar, br.27, str.119-123. SANTARCANGELI, Paolo, 1979. Le lyvre des labyrinthes. Histoire d'un mythe et d'un symbole.NRF, Gallimard, Paris. SBORNIK NA NARODNI UMOTVORENIJA, Sofija, br.1-50. SCHEIN, Seth, 1989 [1984]. Smrtni junak. Globus, Zagreb. SCHÖNBECK, Hans-Peter, 1977. "Achilleus", in: EM, Band. 1; Walter de Gruyter, Berlin; pp.61-65. SCHROEDER Roger 1992, Initiation and Religion. A Case Study from the Wosera of Papua New Guinea. Studia Instituti Anthropos, 46, Fribourg. SCHURTZ Heinrich, 1902, Alterslassen und Männerbünde. Berlin. SENC, Stjepan, 1988 [1910]. Gr~ko - hrvatski rje~nik, Zagreb. SEGAL, Robert A. 1987, Joseph Campbell. An Introduction, Garland Publishing, Inc, New York. SENN, Doris, 1997. "Osvrt kon knigata na Calvetti, Anselmo: Alle origini di miti, fiabe e leggende. Teoderico e altri protagonisti. Ravenna: Longo 1995", in: Fabula Bd.38, 1-2, S.136-138. SIIKALA, Anna-Lena, 1978. The Rite Technique of the Siberian Shaman, FFC, 220; Helsinki. SKOK, Petar, 1971. Etimologijski rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika. T.1, JAZU, Zagreb. SPENCER, Baldwin and GILLEN, F.J. 1904. Northern Tribes of Central Australia. Macmillan and Co., London. SPITZ, Christian 1994. Questions d'adolescents, Ed. O. Jacob, Paris. SREJOVI], D. 1958. "Les anciens éléments balkaniques dans la figure de Marko Kraljevi}", in: @iva antika, VIII, sv.1, Skoplje; pp.75-97. SREJOVI›, D. i CERMANOVI›, A. 1979. Re~nik gr~ke i rimske mitologije. Beograd. STOJANOVIC, Lidija 1993. "L'institut d'inititation envisagé dans le cadre de "Globale Village", XIX FILLM Congrès, Brasilia. 1996. "The Archetype of Initiation on the Threshold of the Third Millennium", in: Contemporary Folklore: Changing world view and tradition. Tartu, pp.195-210. 1996a. Tanatolo{kiot pravzor na ìvotot. Fenomenot `rtvuvawe vo makedonskata narodna knièvnost. Institut za folklor, kn.23, Skopje. 1996b. "Ossobenosti {amanizma v Kalevale ...", in: FU8, str.433-438. STOJANÊVI], Vidosava,

427

1972. "Obredi na voveduvawe (inicijacija) vo svadbenite obi~ai kaj srbite, makedoncite i kosovsko-metohiskite albanci", vo: Makedonski folklor, 9-10, str.17- 31. STONE, Kay 1985. The Misuses of Enchantment: Controversies on the Significance of Fairy Tales. In Women's Folklore, Women's Culture, eds. Rosan Jordan and Susan Kal~ik. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 1975. Things Walt Disney Never Told Us. Journal of American Folklore 88:42-49. SPIROVSKA, Leposava, 1974. "Ku}aricite vo Skopska Crna Gora", vo: Makedonski folklor, 14, str.251-252. SVETIEVA, Aneta, 1995. "Novogodi{ni obi~ai vo Kratovsko", vo: Etnolog, God. IV br. 6, Skopje, str.99- 111. [MAUS, A. 1967. "Neomitologizmot" i jugoslovenskata narodna epika", vo: Literaturen zbor, XIV, br.19. Skopje. br.3, TAHO-GODI, A.A. 1980. "Geroj", vo: MNM, Moskva, t.1, str.294-296. TANOVI›, Stevan, 1928. "Za{to mlado`ewa ne skida kapu pri ven~awu", vo: GEM, kw.3, str.102-103; Beograd. TARNER, Viktor, 1986, "Varijacije na temu liminalnosti", vo: Gradina, XXI, br.10, str.40-56. TARNER, Terens 1986, "Transformacija, hijerarhija i transformacija: jedna preformulacija van Genepovog modela strukture obreda prelaza", vo: Gradina, XXI, br.10, str.57-73. TASEVSKA, Violeta, 1983. Mitovi i mitolo{ki elementi vo makedonskite narodni prikazni. Skopje, (magisterska teza). 1985. "Mitot za sleguvawe vo 'Dolna zemja' vo makedonskite vol{ebni prikazni", vo: Kulturen `ivot, XXX, br.9-10, str.45-50. 1996. "Mitot na makedonskata narodna prikazna", Studii za makedonskiot jazik, literaturz i kultura, Zbornik referati od Vtorata makedonsko- severnoamerikanska slavisti~ka konferencija za makedonistika, Skopje, str.311- 319. TATAR, Maria. 1987. The Hard Facts of the Grimms' Fairy Tales. Princeton, NJ: Princeton University Press. TATAROVSKA, Lenka 1994. "Transformacii na obrednite strukturi", vo: Spektar, 23-24, str.249-274. 1996. Metamorfozite vo makedonskite narodni umotvorbi (Metafizika na sinkretizmot) - doktorska disertacija. Skopje. TAYLOR, Archer, 1964. "The Biographical Pattern in Traditional Narrative", in: Journal of Folklore Institute, I, pp.114-129. TESTART, Alain, 1990, L'Australie, in: Le grand Atlas des Religions. Ed. par Charles Baladier et comp., Encyclopædia Universalis France S.A., pp.81-82. 1992, De la nécessité d'être initié. Société d'éthnologie. Nanterre. 1993. "Des Rhombes et des tjurunga", in: L'Homme, 125, XXXIII (1), pp.31-65. THOMAS, Susane Sara,

1995. " 'Cinderella' and the Phallic Foot: The Symbolic Significance of the Tale's Slipper Motif", in: Southern Folklore, Vol.52, no.1, pp.19-31.

THOMPSON, Stith,

428

1951. The Folktale. New York: The Dryden Press . 1958. Motif-Index of Folk Literature, vol.1-6, Copenhagen. TOPOROV, V. N., 1992. "E]e raz o frakijskom vsadnike v balkanskoj i indoevropeiskoi perspektive", vo: Obraz mira v slove i rituale. Balkanskie =tenix ³ I, Institut slavxnovedenix i balkanistiki RAN, Moskva; str.3³32. TURCAN, Robert, 1963, " 'Le roman initiatique': A propos d'un livre récent", in: RHR, pp.149-199. TURKALJ, Nenad, 1972. Enciklopedijski leksikon - Mozaik znanja. Muzi~ka umetnost. Interpres, Beograd. URO[EVI], Vlada, 1993. Mitskata oska na svetot, NIO "Studentski zbor", Skopje. UTHER, Hans-Jörg, 1979. Crescentia in: EM, sv.3, pp.167-171. VAKARELSKI, Christo, 1970. "Jeux et coutumes théâtrales chez les Bulgares". Ethnologia Slavica, t.I, pp.121-142; Bratislava. van GENNEP, Arnold, 1981 [1909] Les rites des passage, Picard, Paris. VERNANT, Jean - Pierre 1979. "A la table des hommes", in: M. Detienne et J. P. Vernant, La cuisine du sacrifice en pays grec. Gallimard, Paris. VIERNE, Simone 1987 [1973]. Rite. Roman. Initiation, PUG, Grenoble. von BEIT, Hedwig, 1952, Symbolik des Märchens, Berne. 1956. Gegensatz und Erneuerung im Märchen. Berne. VROCLAVSKI, K. 1989. "Tipolo{ki indeks na motivite po AT", vo: Cepenkov, Makedonski narodni prikazni, 5, str.301-306. WEBSTER HUTTON 1908. Primitive Secret Societies. A Study in Early Politics and Religion. Macmillan Company, New York. WECKMAN, George 1987. "Secret societies", in: Encyclopedia of Reloigion, (ed. M.Eliade), Macmillan publishing Company, New York; vol.13, pp.151-154. WEHSE, Rainer 1979. Cindarella (AT 510 A, B). In Enzyclopädie des Märchens. Band 3, Lief.1, Berlin - New York: Walter de Gruyter. WEISER, Lily, 1926. "Germanische Hausgeister und Kobolde". In: Niederdeutsche Zeitschrift für Volkskunde, 4, S.1-19. 1927. Altgermanische Jünglingsweihen und Männerbünde. Ein Beitrag zur deutschen und nordischen Altertums - und Volkskunde. Bühl (Baden). WESTERN FOLKLORE, 1993. Perspectives on the Innocent Persecuted Heroine in Fairy Tales. Vol.52, No.1. ed. by C. Bacchilega and S. S. Jones. WHITING, John W. M., KLUCKHOLM, Richard, and ANTHONY, Albert 1958. The Function of Male Initiation Ceremonies at Puberty. In: Eleanor Maccoby, Theodore Newcomb, and Eugene Hartley (eds.), Social Psychology (3d ed.); pp.359-370. New York: Holt, Reinhart & Winston. WIDENGREN, G. 1965. "Some Reflections on the Rites of Initiation" (in the Light of Papers presented at Strasburg). in Studies in the History of Religions. X. Initiation. (Ed. by C. J. Bleeker). Leiden E. J. Brill, pp.287-309.

429

430

WINTERSTEIN, Alfred, 1928. "Die Pubertätsriten der Mädchen mit deren spuren im Märchen", in: Imago 14, pp.199- 274. WISSOVA, Paulys, 1903. Realencyclopädie der classischen altertumwissenschaft, Stuttgart. XANTNAKOU, Margarita 1988. Cendrillon et les soeurs cannibales. De la Stakhtobouta maniote (Grèce) à l'approche comparative de l'antropophagie intraparentale imaginaire. Cahiers de l'homme, vol. XXVIII, Paris: Éditions de l'École des Hautes Études en Sciences Sociales. YOUNG Frank W. 1965. Initiation Ceremonies. A Cross-Cultural Study of Status Dramatization. The Bobbs-Merrill Co., Inc. New York,. ZE^EVI], Slobodan 1965. "Odre|ivanje sudbine pri ro|enju u Ju`nih Slovena", vo: Narodno stvarala{tvo Folklor, IV, sv.15-16, str.1215-1221. ZIPES, Jack, 1983. Fairy Tales and the Art of Subversion: The Classical Genre for Children and the Process of Civilization. New York: Methuen. 1987. ed. and trans.The Complete Fairy Tales of the Brother Grimm. New York: Bantam Books.

1987a: "On Analyzing Fairy Tales: 'Little Red Riding Hood' Revisted", in: Western Folklore, vol.46, no.2, pp.97-106. 1993. "Spinning with Fate: Rumpelstiltskin and the Decline of Female Productivity", in: Western

Folkore, vol.52, no.1, pp.43-60. 1993a. The Trials & Tribulations of Little Red Riding Hood. New York: Routledge. ZUMWALT, Rosemary Lévy 1988. THE ENIGMA OF ARNOLD VAN GENNEP (1873-1957): Master of french Folklore and Hermit of Bourg -la-Reine, FFC No.241, Helsinki.

Лидија Стојановиќ-Лафазановска Феноменот на...

Documents