Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών

Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011

Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας (ΑΜ 55750)

Ρόδος, 05 Μαΐου 2011

Λιούμπας Α. 1

ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011

«Kατά τη διαχρονική εξέλιξη των πόλεων στην Ευρώπη αποτυπώνονται πολλές

μεταβολές στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά τους. Αναλύστε τις αλλαγές που

επέρχονται στην κοινωνική σύνθεση και στο αστικό τοπίο κατά τη μετάβαση από

τις μοντέρνες πόλεις του 20ου αιώνα στις μεταμοντέρνες πόλεις της κοινωνίας

της κατανάλωσης και της παγκοσμιοποίησης, συγκρίνοντας τις πόλεις της

Βόρειας Ευρώπης ως τόπων «φορντικής» παραγωγής, που αναδιαρθρώνεται,

με τις πόλεις της Μεσογειακής Ευρώπης.»

Λιούμπας Ανδρέας

ΑΜ 55750

4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010 – 2011

Καθηγητής – Σύμβουλος : Αφουξενίδης Αλέξανδρος

Λιούμπας Α. 2

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι μια επισκόπηση των πιο ευδιάκριτων αλλαγών των

πόλεων όπως αυτές συντελέστηκαν κατά την μετάβαση από το στάδιο των μοντέρνων

πόλεων σε αυτό των μεταμοντέρνων. Στις επόμενες σελίδες θα παρουσιάσουμε μια

σειρά από αλλαγές του αστικού χώρου, με μεγαλύτερη έμφαση στο κέντρο των πόλεων,

και θα εξετάσουμε ένα πλαίσιο ερμηνείας.

Η έμφαση που αποδώσαμε στην εξέταση του κέντρου έγινε με γνώμονα το γεγονός ότι

το κέντρο της πόλης έπαιζε πάντοτε έναν αποφασιστικό ρόλο και καταλάμβανε µια

ιδιαίτερα νευραλγική θέση. Ακόµα και σε προϊστορικούς οικισµούς εντοπίζονται συχνά

κεντρικοί χώροι, που πλαισιώνονται από λατρευτικά σύµβολα, εγκαταστάσεις

επικοινωνίας, κοινής εργασίας κλπ .Στο παρελθόν αλλά και σήµερα και στο µέλλον τα

κέντρα των πόλεων παρά τις ποικίλες κρίσεις που υπέστησαν και υφίστανται,

πιστεύουμε ότι θα εξακολουθήσουν να διαδραματίζουν έναν πρωταρχικό ρόλο, όχι µόνο

σε τοµείς αναπτυξιακούς αλλά ιδιαίτερα σε πολιτιστικούς, κοινωνικούς και

επικοινωνιακούς. Το µέλλον τους συναρτάται µε το µέλλον των πόλεων στις οποίες θα

υπάρχουν ανταγωνιστικές σχέσεις ανάµεσα σε "σενάρια" (α) διατήρησης υφισταμένων

ταυτοτήτων και δοµών, (β) καινοτομιών και κυρίως (γ) τάσεων ανατροπής

καταστάσεων. Στα πλαίσια αυτά και επιθυμώντας η εργασία μας να μην είναι μια στείρα

ιστορική αναδρομή αλλά το σχήμα ερμηνείας μας να βρίσκει αναφορές στο παρόν

επιλέξαμε το «κέντρο βάρους» της εργασίας.

Λιούμπας Α. 3

Οι μοντέρνες πόλεις του Βορρά.

«Τελικά, στη Βόρεια Ευρώπη, η πολεοδομία, σαν επέκταση του φορντισμού στην παραγωγή, συνέβαλε στην δημιουργία μιας φορντικής πόλης, αποσυνθέτοντας την σε στοιχειώδεις λειτουργίες και εντείνοντας τις κοινωνικό – χωρικές ανισότητες» (Asher 1995), όπως παρατίθεται στο (Πετροπούλου 2008: 284)

«Οι διαδρομές των μεσογειακών πόλεων φαίνεται να είναι συγκρίσιμες μεταξύ τους, ενώ για ιστορικούς λόγους διέφεραν από αυτές τις Βόρειας και ιδιαίτερα της Βορειοδυτικής Ευρώπης.» (Πετροπούλου 2008 : 285)

1. Αστικοποίηση

Η, κατά τον Lefebvre, διπλή διαδικασία της αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης που

έλαβε χώρα σταδιακά σε ένα διάστημα 50 ετών στις αρχές του 19ου αιώνα1 έθεσε τις

βάσεις της μοντέρνας πόλης που αναδείχθηκε στις αρχές του 20ου. Ξεκινώντας την

εξέταση μας από το αστικό τοπίο και τις μεταμορφώσεις του στο χρόνο διαπιστώνουμε

ότι η βιομηχανική επανάσταση και οι κοσμογονικές εξελίξεις στη παραγωγή και την

οικονοµία ενισχύουν το ρόλο των κέντρων των πόλεων κατά το 19ο και το πρώτο ήµισυ

του 20ου αιώνα. Στις πόλεις αυτές του 20ου αιώνα υλοποιήθηκαν μεγάλες βελτιώσεις

στον τομέα των υποδομών όπως αποχετευτικό σύστημα, σύστημα ύδρευσης,

κατασκευή πεζοδρομίων, δημόσιος φωτισμός, δημιουργία πάρκων και, τελικά, σύσταση

πολεοδομικών κανονισμών.2 Τα καινούργια στοιχεία ήταν ο συντονισµός τους, η

βελτίωση της οργάνωσης του χώρου, η διόρθωση των πολεοδομικών σταθεροτύπων, η

εξέλιξη της τεχνογνωσίας για να επιτευχθεί µειωµένο κόστος, καλύτερο αποτέλεσµα σε

λιγότερο χρόνο, και το κυριότερο, η αντιµετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων. Το

κυρίαρχο ζήτημα της περιόδου ήταν η στέγαση, ανάγκη που γιγαντώθηκε μετά τις

εκτεταμένες καταστροφές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αντιμετωπίστηκε με μια

ποικιλία πολιτικών οι οποίες καθορίζονταν κυρίως από την επικρατούσα πολιτική της

εκάστοτε χώρας.3 Εξετάζοντας από πιο κοντά τα κέντρα τους διαπιστώνουμε ότι εκτός

από τη –ταυτόχρονα µε τη βιομηχανική επανάσταση- χωροθέτηση ενός µεγάλου µέρους

1 (Πετροπούλου 2008: 268-278). Η σύνοψη της αφορά στο ιστορικό υπόβαθρο των κοινωνικό – οικονομικό – πολιτικών συνθηκών δημιουργίας των σύγχρονων πόλεων καθώς και σε ορισμένα από τα πλαίσια ερμηνείας του. 2 (Πετροπούλου 2008: 280) 3 (Πετροπούλου 2008: 280)

Λιούμπας Α. 4

του δευτερογενούς τοµέα στα κέντρα4, η εντυπωσιακή ενίσχυσή τους οφείλεται κυρίως

στον συνεχώς μεταλλασσόμενο τριτογενή τοµέα.5 Το λιανικό εμπόριο διογκώνεται µε

τους πρόδρομους των σημερινών πολυκαταστημάτων τύπου Mall (Παρίσι: Galleries

Lafayettes.), όµως ισχυροποιούνται και οι ποικίλοι χώροι διοίκησης, πολιτισμού κ.λπ.

Ιδιαίτερα κατά τον 20ο αιώνα επιβάλλονται στα κέντρα οι ογκώδεις χρηματοπιστωτικοί

οργανισμοί και µια πληθώρα κατηγοριών ιδιωτικών επιχειρήσεων από τις πιο

επιβλητικές µμέχρι τις χιλιάδες των µμικρομεσαίων. Παράλληλα τα κέντρα και µμέχρι τα

µέσα του 20ου αιώνα δεν έπαψαν να εξυπηρετούν την κατοικία και γενικότερα τη

διανυκτέρευση. Στα κέντρα συναντούσε κανείς προσφορά κατοικιών ποικίλης

ποιότητας, που ανταποκρίνονταν σε διάφορα κοινωνικά επίπεδα και σε αντίστοιχες

οικονομικές δυνατότητες του πληθυσμού. Το αυτό ίσχυε και για τις λοιπές

εγκαταστάσεις διανυκτέρευσης, όπως π.χ. τα ξενοδοχεία, τα φοιτητικά δωμάτια, οι οίκοι

ευγηρίας κ.λπ. Στο κέντρο προσφερόταν όλη η γκάµα κατηγοριών: από τις πιο

πολυτελείς µέχρι τις πιο εξαθλιωμένες. Η ύπαρξη όλων των παραπάνω λειτουργιών στα

κέντρα των πόλεων εξασφάλιζε µια "αρµονική" πολυλειτουργικότητα.

2. Προαστιοποίηση

Η πρώτη κρίση των μοντέρνων πόλεων είναι μια κρίση του κέντρου που σχετίζεται με

τις μεταβολές που παρατηρήθηκαν στα προάστια. Συγκεκριμένα, η οικονομική

ανάπτυξη, η τεχνολογική πρόοδος που επέτρεψε την βελτίωση των μέσων

συγκοινωνίας, καθώς και ο συνεχώς αυξανόμενος πληθυσμός συνέβαλαν στην

ταχύτατη εξάπλωση του αστικού ιστού.6 Η διείσδυση, ήδη από το πρώτο ήµισυ του 20

αιώνα, στις πόλεις του αυτοκινήτου - ιδιαίτερα στο κέντρο -, αύξησε την κινητικότητα του

πληθυσμού, διευρύνοντας τα όρια της πόλης (προαστιοποίηση). Οι άλλοτε «συμπαγείς

πόλεις»7, όπως ήταν κυρίως οι βιομηχανικές πόλεις του τέλους του 19ου, μετατράπηκαν

σταδιακά σε «απλωμένους» αστικούς σχηματισμούς. Αυτό φάνηκε έντονα µετά τον Β’

Παγκόσµιο Πόλεµο. Από τότε η κατοικία, όντας λιγότερο ανταγωνιστική από άλλες

κερδοσκοπικές λειτουργίες και υφιστάµενη τα πλήγµατα της περιβαλλοντικής

υποβάθµισης –οχλούσες χρήσεις, κυκλοφοριακό–, άρχισε να εγκαταλείπει το κέντρο.

Την ακολούθησαν και άλλες λειτουργίες, ιδίως αυτές που δεν είχαν επιχειρηµατικό

χαρακτήρα, αφού δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθούν προς τις τιµές γης και ακινήτων 4 (Πετροπούλου 2008: 268)

5 (Αραβαντινός 2002) 6 (Πετροπούλου 2008: 279)

7 Εδώ ο όρος δεν αναφέρεται στην ορολογία που καθιερώθηκε αργότερα από την επιστήμη της πολεοδομίας και που η λογική του περιγράφτηκε στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΕΕ 1990).

Λιούμπας Α. 5

(αγοράς και ενοικίασης), οι οποίες εξακολουθούσαν να είναι υψηλές. Όµως δεν

άργησαν να εµφανιστούν και σ’ αυτές οι πτωτικές τάσεις, αφού νέα κέντρα σ’ όλη την

υπόλοιπη πόλη, µε ευκολότερη προσπέλαση και καλύτερη ποιότητα περιβάλλοντος,

άρχισαν να κάνουν την εµφάνισή τους. Τα γνωστά ήδη στις ΗΠΑ από την δεκαετία του

’50 Shopping Centers, ήταν µία από τις πολλές αποκεντρωτικές µορφές για το εµπόριο.

3. Αποαστικοποίηση

Όµως η διόγκωση των πόλεων προς όλες τις κατευθύνσεις και σε µεγάλες αποστάσεις

ξεπέρασε τις ανάγκες της ζήτησης. Αυτό βέβαια διαπιστώθηκε µόνο στον ανεπτυγµένο

κόσµο µε τη γνωστή υπογεννητικότητα, ο οποίος µε την οικοδοµική υεπρδραστηριότητα

των δύο πρώτων δεκαετιών µετά τον πόλεµο κάλυψε τις στεγαστικές του ανάγκες.

Επιπλέον, αυτή ακριβώς τη στιγµή, ήρθε η πρώτη ενεργειακή κρίση των αρχών του ’70.

Η απεριόριστη κινητικότητα µε την υπερβολική χρήση του αυτοκινήτου αποδείχθηκε

ιδιαίτερα εύθραυστη, ενώ παράλληλα η έντονα προαστιοποιηµένη πόλη έγινε πολύ

δαπανηρή σε χρήµα και χρόνο.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 συνέβησαν κοσµοϊστορικά γεγονότα. Αυτά συνδέονταν

µε την κατάρρευση του Υπαρκτού Σοσιαλισµού στην µέχρι τότε Σοβιετική Ένωση και σε

άλλες µέχρι τότε κοµουνιστικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων. Οι

αλλαγές του πολιτικού χάρτη, το άνοιγµα των συνόρων και η διευκόλυνση της

κινητικότητας των πληθυσµών, αύξησε δραµατικά τους οικονοµικούς µετανάστες προς

τις ανεπτυγµένες χώρες. Έτσι η σταθεροποίηση των πληθυσµών των Ευρωπαϊκών

πόλεων που είχε διαπιστωθεί κατά την προηγούµενη περίοδο, δεν ισχύει πια. Εξ’ άλλου

διογκώθηκαν και τα ρεύµατα των µεταναστών από άλλες χώρες, ιδίως του Τρίτου

Κόσµου οµοίως προς τις ανεπτυγµένες χώρες. Αποτέλεσµα είναι, τα µέχρι τότε

περιγράµµατα των πόλεων να µην αρκούν για να περιλάβουν τις απαραίτητες αστικές

χρήσεις, µεταξύ των οποίων η κατοικία, οι παραγωγικές και λοιπές λειτουργίες, αλλά και

οι δραστηριότητες των κέντρων.

4. Επαναστικοποίηση

Αυτή την εποχή άρχισε η γενικότερη ευαισθητοποίηση για τα περιβαλλοντικά θέµατα και

για καλύτερη ποιότητα ζωής. Παράλληλα διαµορφώθηκαν οι νεώτερες πολιτικές

αναπλάσεων, τόσο των κέντρων όσο και του λοιπού αστικού χώρου, σε αντίθεση µε τις

πολιτικές επεκτάσεων των προηγούµενων δεκαετιών. Τέλος, την ίδια εποχή,

Λιούμπας Α. 6

διογκώθηκε η αντίδραση ενάντια στον έντονο διαχωρισµό των αστικών χρήσεων που

επέβαλαν οι προδιαγραφές της "Χάρτας της Αθήνας" (Le Corbusier,1957), και που

εφαρµόσθηκε στις αναπτυγµένες χώρες κατά την µεταπολεµική ανοικοδόµηση.

Μεταβαίνοντας από την εξέταση των αστικών τοπίων σε αυτή των κοινωνικών ομάδων

που κατοικούν στις πόλεις διαπιστώνουμε καταρχήν μια τυποποίηση σε ότι αφορά τους

τόπους κατοικίας των διάφορων κοινωνικών ομάδων.8 Η ομαδοποίηση ήταν τόσο

φανερή ώστε να προταθεί ένα πλαίσιο μελέτης του αστικού χώρου το οποίο

μορφοποιούσε τον κοινωνικό διαχωρισμό.9 Φαινόμενο της εποχής ήταν μια κινητικότητα

που εντοπίστηκε στα φτωχότερα λαϊκά στρώματα. Αρχικά τα προάστια των πόλεων

ήταν ο τόπος κατοικίας των εργατών. Με την ανάπτυξη των μέσων μαζικής μεταφορά

(στο εξής ΜΜΜ) και ειδικότερα με τη μείωση στο κόστος των μεταφορών παρατηρήθηκε

μια μετακίνηση τους προς το κέντρο το οποίο είχαν εγκαταλείψει σταδιακά οι

μεσοαστοί,10 μια διαδικασία ή οποία ονομάστηκε «διαδικασία καθοδικής διύλισης»,11

ενώ ο (ολοένα και εντεινόμενος ) κοινωνικός διαχωρισμός έγινε μετρήσιμο μέγεθος με

την χρήση ειδικών μεθόδων12

Οι μέτα -μοντέρνες πόλεις του Βορρά.

Τα ισοπεδωτικά φαινόμενα της παγκοσμιοποίησης επέβαλλαν νέες αντιλήψεις, νέες

καταστάσεις, νέους τρόπους ζωής, νέες ευκαιρίες και όλα αυτά αντικατοπτρίστηκαν

πάνω στην εικόνα και τη ζωή μιας πόλης. Τα νέα αστικά τόπια που διαμορφώθηκαν –

σε συνύπαρξη συνήθως με τα προγενέστερα13 – «{….} είναι η ορατή έκβαση ολόκληρης

σειράς από περίπλοκες οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές

διαδικασίες».14 Μια προσέγγιση μπορεί να επιχειρηθεί υπό το πρίσμα της

αναδιάρθρωσης των καθεστώτων συσσώρευσης. Η σταδιακή υιοθέτηση των μεθόδων

παραγωγής «just-in-time» αντί του «just-in-case»15 σε συνδυασμό με την εμφάνιση του

τεταρτογενούς τομέα παραγωγής,16 ο οποίος απαιτεί απόλυτη εξειδίκευση, είχαν ως

αποτέλεσμα την δημιουργία μιας νέας χωροθέτησης της εργασίας. Νέα διοικητικά

κέντρα των πολυεθνικών – ξεχωριστά από τα παραγωγικά τμήματα, νέες μορφές 8 (Λεοντίδου 62009: 213-217) 9 (Λεοντίδου 62009: 90-91) Το μοντέλο του Burges. Για την κριτική του μοντέλου και το νέο μοντέλο του Alonso βλ (Λεοντίδου

62009: 132-133)

10 (Πετροπούλου 2008: 279)

11 (Λεοντίδου 62009: 92-93,214) 12

(Λεοντίδου 62009: 214) Εδώ αναφερόμαστε στον συντελεστή χωροθέτησης.

13 (Λεοντίδου 62009: 243) (Hall 2005: 129-130) 14

(Hall 2005: 129-130) 15 (Λεοντίδου 62009: 241) 16 (Λεοντίδου 62009: 242)

Λιούμπας Α. 7

υπηρεσιών στεγασμένες σε υπερσύγχρονα κτίρια και μαζί τους νέα εμπορικά κέντρα –

σήμα κατατεθέν μιας καταναλωτικής κοινωνίας της οποίας οι ώρες ανάπαυσης και

αναψυχής είχαν γίνει οι ώρες αγοράς προϊόντων και περιήγησης σε αισθητικά

προσεγμένους χώρους μαζικής εστίασης και ψυχαγωγίας. Όλα αυτά αναδιαμόρφωσαν

το αστικό τοπίο με την ανέγερση νέων κτιρίων υψηλού κόστους σε απομακρυσμένα

σημεία της πόλης τα οποία άλλαξαν τις πέριξ χρήσεις γης και ανέβασαν το κόστος

απόκτησης της δημιουργώντας στην πράξη νέα κέντρα.17 Οι πολυκεντρικές πόλεις

χαρακτηρίζονται από την ανάμειξη στοιχείων των μοντέρνων πόλεων (όπως πυκνότητα

δόμησης σε συγκεκριμένες περιοχές του παλαιού κέντρου, βιομηχανικές συγκεντρώσεις

σε κάποιες περιπτώσεις καθώς και χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά μνημεία ενταγμένα σε

ένα ευρύτερο πλαίσιο, προιόν κεντρικού σχεδιασμού) και των στοιχείων των μετα-

μοντέρνων πόλεων. Πολυκεντρικότητα, κτίρια – νησιά σε ένα ωκεανό μικτών και

ακαθόριστων χρήσεων γης, υποβάθμιση ολόκληρων περιοχών εντός του αστικού ιστού,

ακόμη πιο έντονος κοινωνικός διαχωρισμός. Η πόλη µεταλλάσσεται εξ’ αιτίας των

αναγκών ενός µεταλλασσόµενου πληθυσµού και "εκρήγνυται" για άλλη µία φορά προς

απρόβλεπτες κατευθύνσεις. Περιοχές κατοικίας µετατρέπονται σε ζώνες κεντρικών

λειτουργιών, ανενεργά εργοστάσια µεταµορφώνονται σε εµπορικά ή ψυχαγωγικά

κέντρα, υπερτοπικοί οδικοί άξονες φορτίζονται µε ταινιακές αναπτύξεις καταστηµάτων.

Παράλληλα εµπορικοί οίκοι αλλά και άλλες µορφές καταστηµάτων, τράπεζες, ιδιωτικά

γραφεία, πολιτιστικοί οργανισµοί, και ακόµα ο διαρκώς αποκεντρούµενος δηµόσιος

τοµέας δηµιουργούν υποκαταστήµατα, παραρτήµατα, ιδρύουν θυγατρικές, εντάσσονται

σε αλυσίδες και δίκτυα, προσπαθώντας να ακολουθήσουν τον παντός τύπου "πελάτη"

εκεί που ζει, εκεί που εργάζεται, ή εκεί που ψυχαγωγείται κ.ο.κ. Και αυτός αγωνίζεται να

αποφύγει τις παραπάνω λειτουργίες, αλλά και τις χρειάζεται, κάποτε τις αποζητά, ή και

επιβιώνει χάρη σ’ αυτές. Ο πολυπολιτισµικός αυτός σχηµατισµός υφίσταται σχεδόν

ταυτόχρονα και άλλες επιρροές. Αυτές προέρχονται από τη µια µεριά από την πληθώρα

των τεχνολογικών εξελίξεων, αλλά και από την άλλη από τις διαδοχικές οικονοµικές

κρίσεις και τον υψηλό βαθµό ανεργίας, εξ’ αιτίας της διαδικασίας αποβιοµηχάνισης που

είχε αρχίσει από νωρίτερα. Έτσι η πόλη είναι "ρευστή" ως προς τα "ακίνητά" της

στοιχεία, όπως οι αστικές επιφάνειες και οι χρήσεις τους, αφού νέοι χώροι, σχεδιασµένα

ή απρογραµµάτιστα, προστίθενται σ’ αυτήν. Οι καθιερωµένες µορφές των πόλεων

17 (Λεοντίδου 62009: 239-248)

Λιούμπας Α. 8

αποτελούν παρελθόν. Σήµερα πια συναντάµε χαοτικούς σχηµατισµούς που άλλοι τους

ονοµάζουν "αστικοαγροτικά συνεχή" άλλοι "µεταπόλεις" κ.ο.κ.

Μέσα σε αυτή την φαινομενικά χαοτική δομή οι κοινωνικές ανισότητες βαίνουν συνεχώς

αυξανόμενες. Νέοι ταξικοί διαχωρισμοί προκύπτουν από τις νέες τεχνολογίες και οι

«πληβείοι» της εποχής είναι πλέον οι τεχνολογικά αναλφάβητοι. Νέες δεξιότητες

απαιτούνται και ενίοτε υποκαθιστούν τις παλαιότερες καταδικάζοντας σε ανεργία και

ανέχεια ολόκληρες ομάδες πληθυσμού. Αυτές οι ομάδες αναγκάζονται να μετακινηθούν

και να εγκατασταθούν σε υποβαθμισμένες περιοχές χαμηλού κόστους.

Ο Νότος – από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα.

«{…} τα άγγλο-αμερικανικά στερεότυπα και μοντέλα είναι ακατάλληλα για την

κατανόηση άλλων πολιτισμών όπως για παράδειγμα της Μεσογειακής πόλης.»

(Λεοντίδου 62009: 261)

«Για τους περισσότερους ερευνητές η μετανεωτερική κοινωνία ανατέλλει με τους

κοινωνικούς μετασχηματισμούς που επιφέρουν τα μεταφορντικά καθεστώτα.

Όμως στη Μεσόγειο μάλλον προϋπήρχαν πολλά από τα χαρακτηριστικά της

προτού καθιερωθεί ο όρος.

(Λεοντίδου 62009: 242-242)

Στη νότια Ευρώπη δεν έχει περάσει πολύς χρόνος από την μετάβαση από τους

υποβαθμισμένους αστικούς οικισμούς σε μεγαλοαστικού τύπου συγκεντρώσεις. Σε δύο

περιπτώσεις οι εθνικές πρωτεύουσες των σύγχρονων κρατών ορίστηκαν πρόσφατα,

παρ’ ότι πρόκειται πόλεις με τεράστιο ιστορικό παρελθόν, και έτσι τους δόθηκε ώθηση

μεγέθυνσης – Αθήνα 1834, μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, Ρώμη 1870

μετά την ενοποίηση των ιταλικών κρατιδίων. Η Μαδρίτη αντικατέστησε το Valladolid το

1560 ενώ η "σύγχρονη" Λισσαβόνα ορίζεται μετά το σεισμό του 1755 και τις μεγάλες

αλλαγές ο οποίος επέφερε στη μορφή της σύγχρονης πόλης.18

‘Όταν αναφερόμαστε σε αστικούς σχηματισμούς στην νότια Ευρώπη είναι καλό να

θυμόμαστε τις ιδιαιτερότητες του τοπίου : ο ρόλος της γεωμορφολογίας της νότιας

Ευρώπης που δημιουργεί ασυνέχειες στους χώρους όπου μπορεί να δημιουργηθούν

αστικές δομές – έτσι εκ των πραγμάτων δορυφόροι οικισμοί δεν είναι πάντα αυτονόητο

ότι μπορούν να χωροθετηθούν κοντά στον κεντρικό αλλά συχνά σε απόσταση

18 (Leontidou, 1990)

Λιούμπας Α. 9

χιλιομέτρων αφού παρεμβάλλονται ορεινοί όγκοι και άλλα γεωγραφικά χαρακτηριστικά

(βλ. Αθήνα, Βαρκελώνη, Λισσαβόνα).

Εάν το τοπίο είναι η μήτρα των μεσογειακών πόλεων, η ιστορία είναι, περισσότερο από

αλλού, η μαία που βοηθά την γέννα. Η τεχνολογική εξέλιξη και η καινοτομία

εγκατέλειψαν νωρίς την Μεσόγειο. Η μετακίνηση εμπορίου στα λιμάνια του Βορρά, η

κυριαρχία των βιοτεχνιών της δύσης και η νίκη των χερσαίων μεταφορών με το

σιδηρόδρομο επέφεραν την τελική ήττα της Μεσογείου ως οικονομικού επίκεντρου –

ρόλο που είχε μέχρι την εποχή των ανακαλύψεων.19

Οι πόλεις της μεσογείου χαρακτηρίζονται από την αντιστροφή του μοντέλου του

Burgess, μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε στην μελέτη των πόλεων της βόρειας

Ευρώπης. Η ανάμιξη των κατοικιών με άλλες χρήσεις γης και ο καινοφανής

κατακόρυφος διαχωρισμός στη χρήση – ταυτόχρονα με ένα όμοιο κοινωνικό – είναι

χαρακτηριστικά που εντάσσονται σε ένα ευρύτερο κατακερματισμό του αστικού

χώρου.20

Ειδικοί λόγοι οι οποίοι δύναται να εντοπιστούν στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες

που επικράτησαν στις μεσογειακές πόλεις ήδη από το μεσοπόλεμο οδήγησαν σε μια

εκτεταμένη λειτουργία μιας άτυπης μικρο-καπιταλιστικής οικονομίας εδραζόμενη σε

πλήθος αυτό-απασχολούμενων, μικρών επιχειρήσεων και κατ΄ οίκον εργαζόμενων.

Συνέπεια όλων των παραπάνω σε συνδυασμό με την αδυναμία – έλλειψη βούλησης ; -

των αρχών να επιβάλλουν πρότυπα ανάπτυξης οδηγούν σε άναρχη δόμηση και

ανορθολογικές επεκτάσεις και χρήσεις.21

Μια προσπάθεια υπέρβασης προέκυψε από το μοντέλο της επιχειρηματικής πόλης

που προέκυψε από την προβολή των μεσογειακών πόλεων ως τουριστικά προϊόντα. Με

την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων και του τοπικού χαρακτήρα προσπάθησαν να

καλύψουν το αναπτυξιακό κενό που τις χώριζε από τις βόρειες.

Οι αλλαγές αυτές επέδρασαν και επί των κοινωνικών ομάδων. Ένα μωσαϊκό

κοινωνικών ομάδων κατοικούσε διάσπαρτα εντός του μεσογειακού αστικού ιστού. Η

διαφοροποίηση σε σχέση όμως με τις πόλεις του βορρά είναι η ανυπαρξία εργατικών

μπλόκ όπως αυτά αναδύθηκαν από τα οικιστικά προγράμματα των χωρών τους. Στο

19

(Λεοντίδου 62009: 266-269) 20 (Λεοντίδου 62009: 266-269) 21 (Λεοντίδου 62009: 266-269)

Λιούμπας Α. 10

νότο όλοι μένουν σχεδόν παντού και οι πλούσιοι κυρίως στο κέντρο. Οι μεγάλες

μετακινήσεις εδώ δεν είναι ούτε τόσο φανερές ούτε και τόσο επιθυμητές με δεδομένο ότι

το μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης και ανεξάρτητων μικρών ιδιόκτητων επιχειρήσεων

με κάθετη χωρική διαφοροποίηση (διώροφες οικοδομές με το ισόγειο να αποτελεί έδρα

επιχείρησης) λειτουργούσε αποτρεπτικά προς τέτοια κατεύθυνση.

Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Από το μοντέρνο αστικό τοπίο στο μεταμοντέρνο η απόσταση υπήρξε μεγάλη αλλά

καλύφθηκε με μεγάλη ταχύτητα. Αφορμή ήταν η μεταπολεμική κυριαρχία ενός αστικού

καπιταλισμού ο οποίος μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και το πέρας του διπολισμού

έγινε πανίσχυρος. Με όχημα την θολή έννοια της παγκοσμιοποίησης τα τοπία των

πόλεων αλλοιώθηκαν και μεταβλήθηκαν σε πολυκεντρικές συνυπάρξεις ετερόκλητων

ενίοτε δε και αντιφατικών στοιχείων.

Στην βόρεια Ευρώπη η διαδικασία ήταν ευκολότερο να ανιχνευθεί διότι οι δομημένες με

πολεοδομικές αρχές πόλεις της πέρασαν σε μια περίοδο φαινομενικά άναρχης

ανέγερσης ενώ ο κύκλος ζωής τους φάνηκε να διακόπτεται και να αντικαθίσταται από

ένα δυσερμήνευτο σχήμα. Οι κοινωνικές ανισότητες ήταν πιο ευδιάκριτες με την τελική

διήθηση να καταλήγει με τους εύπορους στα προάστια και τους φτωχούς στο κέντρο ή

σε υποβαθμισμένες περιοχές εντός του αστικού ιστού.

Στο νότο τα ήδη υπάρχοντα φαινομενικά χαοτικά χαρακτηριστικά απλά εντάχθηκαν και

βρήκαν ιδεολογικό κάλυμμα υπό τις νεες θεωρίες και ερμηνευτικά σχήματα. Αλλόκοτες

για τους βόρειους ερμηνευτές αλλά και αφιλόξενες πια για τους κατοίκους τους. Οι

κοινωνικές ανισότητες του νότου είναι διαφορετικού τύπου, όχι μόνο οριζόντιες αλλά και

κάθετες, δημιουργώντας ένα πιο σύνθετο φαινόμενο.

Σε κάθε περίπτωση η παγκοσμιοποίηση επέτεινε τις υπάρχουσες και δημιούργησε νέες

ανισότητες.

Λιούμπας Α. 11

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση Γαγανάκης, Κ., 1999. Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα Λεοντίδου, Λ 2005/ 2009 (6η Έκδοση). Αγεωγράφητος Χώρα: Ελληνικά Είδωλα στις Επιστημολογικές Διαδρομές της Ευρωπαϊκής Γεωγραφίας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Πετροπούλου, Κ., 2008 Ευρωπαική Αστική Γεωγραφία : Από την πόλη κράτος στην παγκοσμιούπολη, στο Λεοντίδου, Λ., (επιμ) Ευρωπαικές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός, ΕΑΠ, Πάτρα Ράπτης, Κ., 1999. Γενική Ιστορία της Ευρώπης (τόμος Β΄) , ΕΑΠ, Πάτρα Ξενόγλωσση Leontidou, L. (1990) The Mediterranean City in Transition – Social Change and Urban Development, Cambridge UK: Cambridge University Press. Leontidou, L., Afouxenidis A., Kourliouros E. (2003) Consequences of urban sprawl in Athens and East Attica, 1981-2001. Athens: Hellenic Open University & University of the Aegean (URBS-PANDENS).