1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

587

چاپ ژالتينى و نقش آن در مبارزات سياسى و مذهبى عصر قاجار

مجيد غالمى جليسه1

ــان، همواره يكى از آرزوهاى انسان از قديمى ترين دوران تا كنون بوده و هست كه با ــر افكار انس باز نشــده بر ديوارة غارها از ديرباز و نظرى به يادداشت هاى الكترونيك امروز بر ــى هاى تصوير ش نگاهى به نقاشگسترة وسيع اينترنت مى توان بدان پى برد. يافتن شيوه اى براى تكثير اين افكار، با در نظر گرفتن سرعت، ــمار مى رفته است؛ اختراع چاپ و در پى آن ــان انديشمند به ش ــگى انس كيفيت و تيراژ از دغدغه هاى هميش

ديگر رسانه ها، همين اهداف را دنبال مى نمودند. ــفانه على رغم كاربرد فراوان آن خاصه در دورة حساسى از تاريخ ايران، از جمله روش هاى چاپ كه متأس

براى بسيارى از تاريخ پژوهان و متخصصان صنعت چاپ ناشناخته است، روش چاپ ژالتينى مى باشد. ــت و به دستگاهى كه اين نوع از چاپ به ــى به ژلوگراف2 معروف اس ــيوه از چاپ، در زبان انگليس اين شــهولت اين ــود هكتوگراف3 و يا ژالتين داپلى كيتور4 مى گويند. همچنين به جهت س ــيلة آن انجام مى ش وسروش از چاپ و اينكه شخص مى تواند اين شيوه را در خانة خود هم انجام دهد به چاپ خانگى5 نيز مشهور ــد اين شيوه از چاپ در سال 1780م / 1287ق اختراع شده است؛ اما اينكه مبدع ــت. به نظر مى رس بوده اس

اين روش چه كسى بوده متأسفانه حقير تا كنون نشانى نيافته است.

.Jalise@bayaz.ir ،1. كتابشناس2. jellygraph3. Hectograph4. gelatin duplicator5. A Homemade Duplicator

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

588

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ــه ها، اطالعيه ها، برنامه ها و ... ــتند انواع نامه ها، پوسترها، نقش ــتفاده از اين روش كاربران مى توانس با اســخه تكثير نمايند. به جهت همين سهولت، سرعت و تيراژ بود، كه ــهولت و با تيراژِى حدود 100 نس را به ساين شيوه يكى از شيوه هاى معمول در چاپ، خاصه بعد از وقوع مشروطه در ايران به شمار مى رفته است.

ــيوه را در ايران مى توان از ابتداى سال 1310ق با انتشار نشرية ــيلة اين ش اولين نمونه هاى چاپى به وســاهده نمود؛ اما با نگاهى به نوع آثار چاپ شده به اين شيوه، مى توان به سهولت به اين ــبنامه در تبريز مش شــريات مخفى در عصر قاجار به ــبنامه ها و نش ــار ش مهم پى برد كه اين نوع از چاپ در ايران مخصوص انتششمار مى رفته است و غالبًا سياسيون و مخالفان حكومتى و مذهبى و به طور كلى قشر راديكال عصر قاجار

از اين نوع از چاپ بهره مى برده اند. ــيون براى توزيع لوايح و مطالب پيشنهادى خود از ــيارى از نمايندگان و سياس ــت كه بس اين در حالى اساين شيوه بهره مى برده اند و غالب مطبوعات مقدماتِى مجلس به شيوة چاپ ژالتينى عرضه مى گرديد1 و به ــروح مذاكرات مجلس شاهد اشاره به تكثير اطالعيه ها و اعالن هايى توسط نمايندگان مجلس كّرات در مش

شوراى ملى به اين شيوه از چاپ مى باشيم.2 ــراى چاپ و تكثير حتى يك ــيون مخصوصًا رجال ضد حكومتى ب ــا پيش از پيدايش اين روش، سياس تــته هاى خود ناچار بودند به چاپخانه ها مراجعه نمايند و اگر چاپخانه مجاب به چاپ اثرى ضد صفحه از نوشــت كه حكومت و رجال آن دوران مى گرديد مجبور به صرف وقت و هزينة زياد نيز بودند. اين در حالى اســى به جهت اختناق ناشى از استبداد حكومتى كه حتى در اليه هاى پايين حكومت ــيارى از فعاالن سياس بســاهده بود، بر آن بودند كه هويت و امضاء خود را مخفى نگاه دارند و در صورت چاپ نيز به وضوح قابل مش

اثرى در چاپخانه اين اتفاق تقريبًا غير ممكن بود. ــخص مى توانست بدون نياز به ِعّد و ُعّده و به سادگى، ــيوه اى از چاپ خانگى بود كه ش چاپ ژالتينى، شــاپ ژالتينى در عصر ــدن چ ــن مى پروراند را تكثير نمايد. چنين خصيصه اى موجب فراگير ش ــه در ذه آنچقاجار گرديد و به همين جهت است كه چاپ ژالتينى در آن دوره يكى از معضالت حكومت قاجار به شمار ــى اروپايى نيز در بسيارى از انقالب هاى ــيوه از چاپ به ايران، گروه هاى سياس مى رفت. قبل از ورود اين ش

قرن 19 ميالدى، با استفاده از اين روش به تكثير منويات خود مى پرداختند. لوئيس رابينو3 در مقدمة فهرست روزنامه هاي ايران از آغاز تا سال 1329ق مي نويسد:

1. مشروح مذاكرات مجلس شوراى ملى: دوره دوره 4، جلسه 21، صفحه 6 به تاريخ 25 ذى الحجه سال 1339ق.ــوراى ملى: دوره 1، جلسه 1، ــروح مذاكرات مجلس ش 2. در اين خصوص مى توانيد به اين موارد مراجعه كنيد: مشصفحه 314؛ دوره 1، جلسه 1، صفحه 338؛ دوره 1، جلسه 1، صفحه 367؛ دوره 1، جلسه 122، صفحه212؛ دوره ــه 124، صفحه 2؛ دوره 3، جلسه 5، ــه 135، صفحه 252؛ دوره 2، جلس ــه 129، صفحه 229؛ دوره 1، جلس 1، جلســه 232، صفحه 11، دوره 21، ــه 89، صفحه 2، دوره 6، جلس ــه 24، صفحه 4، دوره 5، جلس صفحه 3.دوره 3، جلس

جلسه 10، صفحه 4.3. Louis Rabino.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

589

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ــيد كه در خفا ــبنامه با ژالتين به چاپ رس ــروطيت عالوه بر روزنامه تعداد زيادي ش «در اوايل دورة مشــمال ، بابا طاهري ، نام ناره ، بوق عزرائيل ، پلة غافلين و... ــيم ش ــت ، كرنا، نس توزيع مي گرديد. چنانچه در رشــد. از آن ها شماره هايي چاپ شد اما چون به صورتي نبودند كه به آن ها به عنوان نشريه اي كه ــر مي ش منتشــتي كه از نام روزنامه ها به نظر خواهد رسيد ذكري از ــود در فهرس در دورة معيني توزيع مي گرديده توجه ش

آن ها به ميان نيامد».1ــمى مى گويد: «در دو سه سال آخرى سلطنت مظفرالدين شاه و در آغاز مشروطيت كه مرحوم صدر هاشهنوز روزنامه زياد در ايران رواج پيدا نكرده بود، يكى از وسايل نشر افكار آزاديخواهان و مخالفت با حكومت

استبدادى و رجال دربارى، نشر شبنامه هاى خطى و يا با چاپ هاى ژالتينى بود».2در داستانى كه ميان مرحوم مدرس و مرحوم عبداهللا مستوفى نقل شده چنين آمده است كه:

ــميران تمام شده، ما به شهر برگشتيم. مرض عصبى برادرم همچنان او را آزار مى داد. من هم «فصل شــتر و بالين بودم. سيد حسن مدرس به ديدن ما آمده در ــده، ده پانزده روزى گرفتار بس مبتال به قولنج كبد شضمن صحبت گفت: چرا بر ضد اين اوضاع چيرى نمى نويسيد؟ گفتم: گيرم نوشتم، كجا طبع كنم و به چه وسيله به انتشار آن بپردازم؟ نظمية شهر (شهربانى)، حتى از فروش گليسيرين براى اينكه مبادا از آن صفحة ــارات جزئى فراهم گردد جلوگيرى مى كند. گفت شما بنويسيد براى ــود و وسيلة انتش ژالتين ترتيب داده شانتشارش فكرى مى شود كرد. گفتم فعًال كه با حال ناخوش دماغ اين كارها را ندارم. زمستان آمد، حال مزاج من و برادرم بهتر شده. در اواسط ماه دلو (بهمن)، رسالة ابطال الباطل را بر رد قرارداد شروع و روز 29 حوت

(اسفند) همان سال تمام كردم».3ــرار معلوم داراى تأثيرات فراوانى بر ــوع از چاپ با وجود آنكه از تيراژ بااليى برخوردار نبود اما از ق ــن ن ايــت، چنانچه اظهار ناراحتى هاى فراوانى از متون چاپ ــطح جامعه بوده اس ــى و مذهبى در س تفكرات سياس

ژالتينى را مى توان در يادداشت هاى مختلف مشاهده نمود. ــيد محمدتقى در مشروح مذاكرات مجلس شوراى ملى كه در روز يكشنبه 24 شوال سال 1324ق آقا س

آمده، اين گونه بيان داشته است كه:« ... چندى بود كه بعضى اوراق ژالتينِى اشخاص بى شرف و ناموس كه وجها من الوجوه استشمام رايحة ــانيت را نكرده ... اوراق ژالتينى منتشر كرده كه فالن وكيل و فالن ــريعت و انصاف و انس ــرع و ش طيبة ش

منتخب از فالن وزير رشوه گرفته كه همراهى با او بكنند ...» سيد عبداهللا بهبهانى نيز در يكى از نطق هاى خود در مجلس شوراى ملى به تاريخ دوم ذيقعده سال

1324ق اظهار شكايت از نشر و تكثير شبنامه ها نموده است و بيان داشته است كه:

1. رابينو، هـ. ل. روزنامه هاى ايران از آغاز تا سال 1329ق، تهران: انتشارات اطالعات، 1380ش، ص 10.2. صدرهاشمى، محمد. تاريخ جرايد و مطبوعات ايران، تهران: انتشارات كمال، 1363ش، ج 1، ص. 17.

ــت نيم قرن، يغما، اسفند 1354ش، شماره 330، ص ــيماى احمدشاه قاجار بعد از گذش ــالمى، جواد. س 3. شيخ االس.724

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

590

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ــوراى ملى كه بنايش بر آزادى افكار و آراست، ديگر فايدة اين اوراق ــكيل مجلس محترم ش «بعد از تشــخاص بزرگ و محترم چيزى ديگر ــباب معاندت و مخاصمت و ضديت بين اش الطايل در پرده، كه جز اس

نيست، چيست؟» ــته بودند در ــروطه» نوش ــى و مش وى آنگاه نامه اى را كه عده اى با عنوان «اليحة هواخواهان دموكراســتار شد منع و جلوگيرى اشخاص صاحبان ــة مجلس مى خواند. در آن اليحه «از مجلس محترم خواس جلساوراق ژالتينى را كه اين فرومايه مردان جز فساد و فتنه جويى و عناد و بدخويى شغل ديگرى ندارند» بكنند. ــيدند و كمتر از هفت ماه بعد، باز در مجلس از «بعضى ــت از كار خود نكش ــان افراطى دس اما شبنامه نويس

اليحه هاى چاپى و ژالتينى» سخن رفته است.1ــنبه هفتم شوال سال 1324ق به چاپ رسيده ــوراى ملى كه به تاريخ ش ــروح مذاكرات مجلس ش در مشــن وارث اظهار ناراحتى خود را از چاپ يكسرى اليحه به صورت چاپى و ژالتينى ابراز نموده ــت، مالحس اســته است كه «در ــت و در ادامه وكيل التجار بيان داش ــيون خوش نيامده اس كه از قرار معلوم به مذاق مجلسمسئله ژالتين مكرر عرض كردم كه اين مسئله اى است كه هر كس يك فرضى دارد شب يك چيزى نوشته

منتشر مى نمايد». از جمله گروه هاى سياسى كه با استفاده از اين شيوة چاپى سعى در تأثيرگذارى افكار خود در سطح جامعه داشتند مى توان از «كميته مجازات» نام برد كه براى چاپ بيانيه هاى خود از چاپ ژالتينى بهره مى برده اند. ــت هاى خود اين گونه آورده است كه «قبل از هر چيز بايد ُمهر و ــى از يادداش ميرزا على اكبر ارداقى در بخشجعبة چاپ ژالتين براى كميته تدارك شود كه بيان نامه ها به ُمهر كميته مجازات ممهور گردد».2 نكتة جالب ــت كه مأموريت نوشتن شبنامه هاى اين كميته با خوشنويس بنام عصر قاجار در خصوص اين كميته آن اس

محمدحسين سيفى قزوينى ملقب به عمادالكتاب (1240-1315ش) بوده است. فرقه هاي فراماسونري نيز از جمله گروه هايى بودند كه شايد بيشترين استفاده را از اين نوع از چاپ بردند؛ چاپ شبنامه هاى فراوان به وسيلة ژالتين در شهرهاى مختلف ايران، از فعاليت هاى اصلى آنان جهت ترويج ــون ها كه يكى از ــاب مى رفت، به طورى كه از باب نمونه انجمن مخفى فراماس ــان به حس عقايد ضاله يشتشكل هاى افراطى در عصر مشروطه بود در بند يازدهم يكى از مصوبات خود به صراحت به تهيه و استفاده

از اين شيوة چاپى اشاره كرده است: «يازدهم ، رفقا مكلفند دستگاه ژالتين تهيه نموده شبنامه هاي مهيج در ميان مردم منتشر كنند و آسايشي ــورهايي كه داراي حكومت ملي ــزد نمايند و از ترقيات كش كه ملل متمدن جهان در پرتو قانون دارند گوش

هستند سخن گويند».

ــگاهى، ج 2، ــر دانش ــان، تهران: مركز نش ــن، ناصرالدين. تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويس 1. پرويص380.

2. تبريزى، جواد. اسرار تاريخى كميته مجازات، خاطرات وحيد، آبان 1352ش، شمارة 25، ص 34 و آذر 1352ش، شمارة 26، ص 34.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

591

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

روند استفادة فراماسونرها از چاپ ژالتين تا بدانجا پيش رفت كه كتابچة قانون اساسى كه گويا از طرف لژ بيدارى ايران به سال 1324ق به وسيلة وثوق الدوله و دبيرالملك و سيد نصراهللا تقوى از اعضاى فراماسونرى

ايران در 150 صفحه به شيوة چاپ ژالتين منتشر گرديد.1ــائل سياسى نبود، بلكه در بسيارى از مبارزات مذهبى ــتفاده از چاپ ژالتين صرفًا محدود به حوزة مس اســردارى مى گرديد. در اين خصوص ــد بهره ب ــيوة چاپ به جهت فوايدى كه پيش از اين ذكر ش نيز از اين شكسروى مى گويد: «طلبه ها دسته هايى پديد آورده و نشست هايى برپا مى نمودند و يكى از كارهاى اينان بود كه شبنامه مى نوشتند و با ژالتين چاپ كرده نهانى پراكنده مى كردند.»2 و يا عده اى از مخالفان با روحانيت و مذهب اسالم نيز در محرم 1325ق شبنامه هايى منتشر نمودند كه به قول ثقۀاالسالم تبريزى «در بعضى ــوند» ــوده بش ــر بريد تا مردم آس مخصوصًا از ضديت [با] علما حرف مى زد[ند] كه بايد چهار هزار عالِم را ســد» بودند و همو از «اليحه ها[ى] با ژالتين چاپ كرده» ياد مى كند كه «تمامًا برآمده از كينه و بخل و حس

ثقۀاالسالم را در ربيع االول سال 1326ق «طبيعى مذهب» مى خواندند.3ــاپ را در مبارزات حكومتى و ــيوه از چ ــى به اين نوع نقل قول ها به راحتى مى توان تأثير اين ش ــا نگاه بمذهبى عصر قاجار به وضوح مشاهده نمود؛ و اين گونه برداشت نمود كه چاپ ژالتينى به عنوان شيوة چاپى ــكالت و معضالتى بوده كه حكومت قاجار با آن روبرو بوده ــان و صد البته مخفيانه از جمله مش ارزان، آساست. اين شيوة چاپ در دورة مشروطيت آن چنان در ميان سياسيون شيوع پيدا كرده و همه گير شده بود كه ــى مردم را به مواد ــبنامه ها و اعالنات ضد حكومتى ناچار بود كه دسترس حكومت براى جلوگيرى از چاپ ش

اولية چاپ ژالتينى كه بيشتر در داروخانه ها يافت مى شد محدود كند. الزم به يادآورى است كه در كنار استفادة سياسى از شيوة چاپ ژالتينى، استفاده هاى فرهنگى نيز از اين نوع از چاپ مى شده است. چاپ كتاب و تكثير آن در تيراژ محدود از جمله موارد استفاده از اين شيوة چاپ به شمار مى رفته؛ چنانچه ترجمة كتاب توپ ماكزيم كه توسط محمدخان ميرپنج انجام شده و توسط فتح اهللا بصيرنظام كتابت شده، با چنين شيوه اى منتشر شده است. اين كتاب كه نسخه اى از آن در كتابخانة مسجد ــتعليق و در ابعاد 11×17 سم و در 32 صفحه به تاريخ هجدهم محرم ــد به خط نس اعظم قم موجود مى باشــت. همچنين در مدارس براى تكثير سؤاالت و يا جزوات درسى از چاپ ــده اس ــر ش 1332ق كتابت و منتشژالتينى استفاده مى شده است. مرحوم عباس اقبال مواد تدريس خود را با چاپ ژالتينى براى دانش آموزانش تكثير مى نمود و در اختيار آن ها مى نهاد. اين امر از ابتكارات آن مرحوم بود تا وقت شاگردان به جزوه نويسى تلف نشود.4 اين شيوه از چاپ براى تصويرگرى كتاب ها نيز مورد استفاده قرار مى گرفت، چنانچه اميل نودل

1. گلپايگانى، حسين. تاريخ چاپ و چاپخانه در ايران، تهران: نشر گلشن، 1378ش، ص 90.2. پروين. همان كتاب، ج 2، ص 382.

3. همان كتاب، ج 2، ص 381.4. نجم آبادى، محمود. استادم عباس اقبال، راهنماى كتاب، س 19، ش 7-10، صص 607-605.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

592

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

(1867-1956م) 1 تصويرگر آلمانى سبك اكسپرسيونيسم از اين شيوه در برخى از آثارش بهره برده است.

روش چاپ ژالتينىــيوه از چاپ، آن چنان كه بايد، درست و دقيق نبوده ــفانه تا به امروز اطالعات ما در خصوص اين ش متأســت اندركاران صنعت چاپ به حفظ ميراث گذشتگان ــت. عدم اهتمام جدى پژوهشگران، هنرمندان و دس اسدر حوزة چاپ و نشر از جمله معضالتى است كه در عصر حاضر نيز به گونه اى پررنگ جلوه مى كند. اين در حالى است كه متخصصان حوزة چاپ، تصوير روشنى از شيوه هاى چاپ سنگى، سربى، قالبى، گراور، افست ــت. در هر ــتگان اس ــئت گرفته از عدم اهتمام به حفظ ميراث گذش و ژالتينى ندارند، كه اين بى اطالعى نشصورت چاپ ژالتينى به عنوان يك شيوة چاپ زيرزمينى و مخفى بسيار مغفول واقع شده و اطالعات ما در ــت. به گونه اى كه اگر تا به امروز تصميم گرفته ــيار ناچيز بوده اس ــيوه تا به امروز در حد بس خصوص اين شــيوه تكثير و منتشر گردد به جهت عدم اطالع درست علمى و عملى از اين ــد كه يك صفحه با اين ش مى ش

شيوه، اين كار امكان پذير نبود. ــيار ناچيز و در عين حال بدون ــت آمده از چاپ ژالتينى بس ــى اطالعات به دس ــفانه در منابع فارس متأســت. تنها اطالعى كه در ميان منابع فارسى بدان برخورده ام كه حقيقتًا تصوير روشنى در ــتوانة اجرائى اس پشــت كه عبدالحسين بن شعبان فقيهى گيالنى نجفى (د: ــتى اس خصوص چاپ ژالتينى به ما مى دهد؛ يادداشــال هاى 1346ق الى 1352ق است به ــامل يادداشت هاى متفرقه اش ميان س ــكولى كه ش 1410ق) در كشــه بيان طريقة چاپ ژالتين مى پردازد.2 وى ابتدا مواد الزم براى اين نوع از چاپ ــگارش درآورده و در آن ب نــيوه از چاپ و عينيت ــپس طريقة عمل را بيان مى دارد و در معرفى اين ش را با ميزان مواد ذكر نموده و ســاله به پيوست در انتها به صورت ــايانى به حقير نموده است. متن كامل اين رس ــيدن به آن، كمك ش بخش

كامل آمده است. ــته كه «... چگونگى چاپ ــيوه از چاپ اين گونه بيان داش ــتاد ناصرالدين پروين نيز در معرفى اين ش اســد، از چشم نگارنده پنهان مانده است. ــت و اگر منبعى هم در اين باره موجود باش ــن نيس ژالتينى بر ما روشــاهدان كار تكثير ژالتينى، كه در آن هنگام، كودكى پيش نبوده اند؛ نشان ــخن برخى از ش منابع موجود و سمى دهد كه براى اين نوع چاپ به ورقه هاى ژالتين، گليسيرين و بى كرومات دوپتاس نياز بوده است. اين ها ــده موادى ــود، از داروخانه ها مى خريده اند. مواد ياد ش ــه بدگمانِى كارگزاراِن حكومت برانگيخته ش را بى آنكــايل ــتفاده مى كنند و تهية اين نوع كاغذ نياز به وس ــتند كه هنوز هم از آن ها براى تهية كاغذ كاربن اس هســت كه تهيه كنندگان ــت آمدن مدارك تازه، مى توان چنين انگاش پيچيده و صرف وقت زياد ندارد. با به دسشبنامه ها و روزنامه هاى ژالتينى همان كارى را مى كردند كه همعصران آنان در اروپا براى تهية نوعى گراور،

1. Emil Noldeــالمى، تهران: كتابخانه، موزه و ــخه هاى خطى كتابخانه مجلس شوراى اس ــت نس 2. حافظيان بابلى، ابوالفضل. فهرس

مركز اسناد شوراى اسالمى، 1389ش، ج 44، ص 64.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

593

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

با استفاده از ژالتين آغشته به بى كرومات دوپتاس و حساس كردن آن با نور و حرارت، انجام مى داده اند».1ــت مى توان به كتاب مقتطفات ــه منابعى كه به زبان عربى به معرفى اين نوع از چاپ پرداخته اس از جملــاره نمود. اين كتاب تأليف فنديك آمريكايى مى باشد كه به اهتمام ملك الكتاب شيرازى به سال صناعية اش1301ق در بيروت به چاپ رسيده است و مؤلف، در آن به اجمال به معرفى اين روش جديد در چاپ اشاره

مى نمايد. ــع التين نيز به جز اطالعات پراكنده تا كنون به نگاهى جدى در خصوص اين نوع از چاپ ــان مناب در ميــيوه تا كنون به دست بنده رسيده است، اطالعاتى است برخورد ننموده ام و دقيق ترين اطالعى كه از اين شكه در مجلة Boy›s Life منتشره در آگوست سال 1970م در آمريكا منتشر شده است. در صفحات 44 ــت، كه در ادامه از آن بهره خواهيم ــيوة چاپ ژالتينى آمده اس و 45 توضيحات كامل و مصورى راجع به ش

گرفت .

مراحل چاپ ژالتينىــت و به طور كلى مى توان انجام اين روش از چاپ ــيوة ژالتينى مقدماتى الزم اس براى انجام چاپ به ش

را به سه بخش كلى تقسيم نمود: 1. تهية ژالتين؛ 2. تهية جوهر مخصوص چاپ؛ 3. شيوة چاپ ژالتين.1. طرز تهيه ژالتين

ــنتى ــده نيز تهيه كرد اما در ذيل، طرز تهية اين ماده به صورت س ژالتين را مى توان به صورت آماده شــما مى توانيد با كمى صبر و حوصله و دقت ژالتين مورد مصرف خود را تهيه نمائيد. الزم ارائه مى گردد و شــين بن شعبان ــكول عبدالحس ــت كه ميزان مواد در انتهاى اين مقاله و در ضميمه اى كه از كش به تذكر اس

فقيهى گيالنى نجفى نقل شده، ذكر شده است.Isinglass = 1. سريشم ماهى

اين ماده ساخته شده از پوست و بادكنك ماهى، مخصوصًا ماهيان خاويار مى باشد.Glycerol or glycerin = 2. گليسيرين

ــكل و بى بو، زالل و داراى طعمى شيرين كه در آب و الكل محلول ــيرين فرآوردة مايعى، شربتى ش گليساست و بدون آلودگى و غير سمى مى باشد.

Russian sugar = 3. قند روسىــت و اين اصطالح در عصر قاجار در مقابل قند ايرانى كه كدرتر بوده ــفيد اس ــى قند س منظور از قند روس

استعمال مى شده است. Water = 4. آب

Amonyak = 5. آمونياك تند

1. پروين. همان كتاب، ج 1، ص 23.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

594

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ــب هيدروژنه ازت بوده، در طبيعت از تجزية مواد آلى ازت دار حاصل مى گردد. اين ماده، ــن تركي مهم تريــد. گاز آمونياك از هوا ــك آور و خفه كننده نيز مى باش ــت بى رنگ با مزة فوق العاده تند و تلخ كه اش گازيس

سبك تر است و به سهولت به مايع تبديل مى شود. آمونياك در آب بسيار محلول است.

شيوة تهيه ژالتين ــانيم تا حدى كه كلية مواد با هم مخلوط ــواد مذكور را در ظرفى ريخته و روى آتش مى جوش ــوع م مجمشده و حل گردد. بعد از آن محصول را در ظرفى كم عمق ريخته و در جايى مى گذاريم كه مسطح مى باشد تا سرد گردد. هر گونه حبابى كه در سطح ژالتين ايجاد مى شود را نيز بايد از بين ببريد و پيش از انتقال متن

بر روى ژالتين با اسفنجى مرطوب به آب، سطح ژالتين را صاف و هموار نمائيد.2. تهية جوهر

براى چاپ به شيوة ژالتينى از جوهر مخصوص اين شيوه بايد استفاده نمود كه مواد آن عبارتند از: 1. جوهر بنفش1

2. گليسيرين 3. الكل 8 درجه

4. قند 5. آب خالص مقطر

شيوة تهية جوهر ــانيم به گونه اى كه حجم كلى مواد به نصف كليه مواد فوق را درون ظرفى ريخته و روى آتش مى جوش

تبخير گردد و بعد از سرد شدن، جوهر آمادة استفاده است. 3. شيوة چاپ ژالتين

1. به وسيلة مركبى كه آماده گرديده هر مطلب كتابت است نظر مد كه سياقى و سبك هر به مى شود، البته بايد توجه داشت كه موقع نگارش، كاغذ روى بر فشار بدون و آهسته بسيار قلم حركت نمايد، بعد از آن مدتى صبر نموده تا كاغذ

خشك شود.

ــتفاده مى شده است و اين در حالى است كه ــد در ايران غالبًا از جوهر بنفش براى چاپ ژالتينى اس 1. به نظر مى رســده است؛ اما رنگ بنفش به جهت كنتراست باال از محبوبيت ــت رنگ مختلف ديده ش در اين نوع چاپ، حدود هش

بيشترى برخوردار بوده است.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

595

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

2. صفحه نوشته شده را به صورت كامًال آرام به گونه اى كه مركب به ژالتين بچسبد و حبابى بر روى صفحه ايجاد نشود بر روى صفحة ژالتينى كه پيش از اين آماده كرده ايم قرار داده و آن را

ثابت مى نمائيم. پشت است نمك كمى به مخلوط كه آبى 3.با كاغذ را تَر مى نمائيم به گونه اى كه كاغذ كامًال كنيد سعى دادن رطوبت حين در شود. مرطوب تا بياوريد كاغذ به نيز مختصرى فشار كه

مركب به ژالتين بچسبد.احتياط با و آهسته و گرفته را كاغذ 4.گوشة مى نمائيم. جدا ژالتين صفحة از را كاغذ زمان بندِى جداسازِى كاغِذ اصلى از صفحة ژالتين مى خواهيم. كه دارد كپى هايى تعداد به بستگى

مثًال 60 ثانيه براى تعداد 60 كپى كافى است.متن تكثير براى كه سفيدى كاغذ سمت آن .5بر آنگاه مى زنيم، نمك آب كمى را شده تهيه داده فشار كمى انداخته، ژالتين صفحه روى بر نظر مورد متن صورت بدين مى داريم، بر و

روى كاغذ منتقل مى گردد.

بعد از اتمام عمل چاپ، براى استفادة مجدد از ژالتين مى توانيد ابتدا روى ژالتين را تميز نموده و سپس آن را با آب گرم ُيددار و اسفنج شسته و مقدارى گليسيرين به آن اضافه نمائيد و سپس آن را گرم و منجمد

سازيد، بدين صورت صفحة ژالتين شما بارها قابل استفاده خواهد بود.

روزنامه هاى چاپ ژالتينىــت نيست، شايد يكى ــفانه اطالعات ما از روزنامه هاى چاپ ژالتينى آن چنان كه بايد دقيق و درس متأساز مهم ترين داليل اين كم اطالعى، تيراژ پايين و كيفيت به مراتب پائين تر اين نوع از چاپ نسبت به چاپ ــد كه باعث گرديده اثرى از اين نوع روزنامه ها در آرشيوهاى دولتى و خصوصى بر ــنگى مى باش حروفى و سجاى نماند. در هر صورت اولين روزنامه اى كه سراغ داريم و اطالع از ژالتينى بودن چاپ آن به ما رسيده ،

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

596

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ــت كه به سال 1306ق در استانبول به چاپ مى رسيده است. تا پيش از آغاز مشروطه ــون اس روزنامة شاهســت، اما بعد از مشروطه و وضع قوانين مطبوعات و ــتفاده از اين نوع چاپ آن چنان با اقبال روبرو نبوده اس اســخت گيرى هاى حكومتى با افزايش چشمگير استفاده از اين شيوه در قالب، اعالنات، شبنامه ها، روزنامه ها س

و ... روبرو هستيم.

1. شاهسون (1306ق)ــندة ــهور به طالبوف بوده كه نويس مديريت اين مجله با عبدالرحيم بن ابوطالب بن عليمراد نجار تبريزى مشــرية فكاهى، تنها در يك شماره به سال ــفينة طالبى و از معاريف و فضالى آذربايجان بود. اين نش كتاب س

1306ق در استانبول به شيوة چاپ ژالتينى منتشر شد. [تاريخ جرائد و مجالت ايران: 56/3؛ شناسنامه مطبوعات ايران: 252؛ ؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر

پارسى نويسان: 248/1] 2. شبنامه ( 1310ق)

ــى طنزآميز به زبان تركى و با چاپ ژالتين ــرية فكاهى بود كه به طور مخفى و مرتب با مطالب ــن نش دوميدر تبريز به چاپ مى رسيد. اين نشريه در سال 1310 قمرى به مديريت عليقلى خان آذربايجانى ايجاد شد.

[تاريخ جرائد و مجالت ايران: 58/3؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويسان: 183/1] 3. لسان الغيب (1319)

ــان الغيب معروف ترين شبنامة مرتبى بود كه از طريق «كميته سرى» توسط ميرزا محمدعلى خان، شيخ لسعبدالعلى موبد، حاج ميرزا حسن رشديه و شيخ يحيى كاشانى در آغاز بر ضد دولت امين السلطان اتابك اعظم

و سپس بر ضد استبداد حاكم منتشر مى شد.[تاريخ جرائد و مجالت ايران: 177/4, شناسنامه مطبوعات ايران: 347؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر

پارسى نويسان: 408/2]4. غيرت

اين روزنامه در سال هاى 20-1319ق در تهران به وسيلة همان «كميته سرى» سابق الذكر تأسيس و منتشر مى شد. در حقيقت روزنامة غيرت ارگان اين انجمن سرى بود كه هفته اى دو شماره منتشر مى شد.

ــنامه مطبوعات ايران: 300؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر [تاريخ جرائد و مجالت ايران: 59/4؛ شناسپارسى نويسان: 408/2]5. صبحنامه (1324)

ــيرازى به صورت هفتگى و به شيوة چاپ ــندگى سيد محمدرضا مساوات ش ــريه به مديريت و نويس اين نشژالتينى منتشر مى گرديد.

[تاريخ جرايد و مجالت ايران: 106/3؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويسان: 408/2] 6. عدل مظفر

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

597

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ــيس و به سال 1324ق با مديريت دكتر حسن خان طبيب على ــهر همدان تأس اين روزنامه هفتگى كه در شمنتشر مى شد كه در دستگاه ظهيرالدوله حاكم همدان بود و پس از نشر سيزده شماره تغيير اسم پيدا كرد و

در سال 1325ق به نام اكباتان منتشر شد.[تاريخ جرايد و مجالت ايران: 10/4؛ شناسنامه مطبوعات ايران: 291؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر

پارسى نويسان: 751/2]7. كرمانشاه

ــره در كرمانشاه مى باشد كه دو ماه پيش از صدور فرمان مشروطيت فعاليت خود را آغاز اولين روزنامة منتشنمود.

[روزنامة سرمايه، شماره 265، دوازده شهريور 1385ش، صفحه 20]8. سفينه نجات (1325ق)

اولين روزنامة منتشر شده در يزد به سال 1325ق كه شمارة اول تا دهم روزنامه با چاپ ژالتين و از آن پس با خط نسخ و چاپ سنگي منتشر گرديد.

ــنامه مطبوعات ايران: 243؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر [تاريخ جرائد و مجالت ايران: 43/3؛ شناسپارسى نويسان: 560/2]

9. مؤيدهفته نامه اى كه در الهيجان منتشر مى شد.

[تاريخ جرايد و مجالت ايران: 242/4؛ شناسنامه مطبوعات ايران: 379؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويسان: 556/2]

10. هوا و هوسروزنامه اى كه توسط حاجى حسين در الهيجان منتشر مى شد.

[تاريخ جرايد و مجالت ايران: 340/4؛ شناسنامه مطبوعات ايران: 434؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويسان: 556/2]11. اتفاق (1326ق)

هفته نامة سياسى- خبرى كه توسط ميرزا حبيب اهللا خان عكاسباشى به سال 1326ق در اراك منتشر مى شد.ــنامه مطبوعات ايران: 30؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر [تاريخ جرايد و مجالت ايران: 53/1؛ شناس

پارسى نويسان: 564/2]12. معرفت

هفته نامه خبرى كه در يزد منتشر مى شد.[شناسنامه مطبوعات ايران: 373؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويسان: 561/2]

13. بيضاء (1327ق)اين روزنامه در شهر بروجرد منتشر مى شد.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

598

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

[تاريخ جرايد و مجالت ايران: 43/2؛ شناسنامه مطبوعات ايران: 98] 14. اعتبار

هفته نامه خبرى كه شيخ محمدحسن طلبه به سردبيرى ميرزا غالمحسين آن را در كرمان منتشر مى نمود. [شناسنامه مطبوعات ايران: 49؛ تاريخ روزنامه نگارى ايرانيان و ديگر پارسى نويسان: 561/2]

15. سلسبيل (1328ق)اين روزنامه در تهران به سال 1328ق منتشر مى گشت.

[تاريخ جرايد و مجالت ايران: 47/3؛ شناسنامه مطبوعات ايران: 244]16. شفق (1329ق)

روزنامه شفق در شهر خوى منتشر مى شد. [تاريخ جرايد و مجالت ايران: 75/3]

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

599

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

طريقة چاپ ژالتيناز كشكول عبدالحسين بن شعبان فقيهى گيالنى نجفى (د: 1410ق)

[مواد الزم]سريشم ماهى 2 مثقال، گليسيرين يك مثقال، قند روسى نيم مثقال، آب نصف مجموع، امانياك تند سه ــود، سپس دواها ــانيده تا حدى كه اص؟ مخلوط و حل بش قطره، مجموع را در ظرف ريخته روى آتش جوش

را در ظرف كم عمق ريخته در جايى كه مسطح باشد1 بگذاريد تا سرد بشود.

مركب سازى براى چاپجوهر بنفش خوب يك مثقال، گليسيرين دو مثقال، الكل 8 درجه 5 مثقال، قند 6 نخود، آب خالص مقطر

5 مثقال، همه را روى آتش جوشانيده تا نصف تبخير بشود.

طريق عملــار قلم روى كاغذ بنويسيد و بگذاريد ــته بدون فش ــتيد بطور آهس با مركب مزبور هر مطلبى را كه خواسخشك شود. بعداً صفحه ژالتين را آورده مرقومه را روى آن به طورى كه مركب به ژالتين بچسبد بگذاريد، ــد پشت كاغذ را َتر بكنيد تا كاغذ درست مرطوب بشود سپس ــپس با آب نمك كه خيلى نمكش كم باش ســار مختصرى ــة كاغذ را گرفته كم كم كاغذ را َور بياوريد و كمى هم در حين رطوبت دادن به كاغذ فش گوشــاپ حاضر كرده ايد بياوريد و ــفيدى كه براى چ ــبد آن وقت كاغذهاى س بياوريد كه مركب به ژالتين بچسطرفى را كه ميخواهيد چاپ شود كمى آب نمك زده روى ژالتين انداخته كمى فشار بدهيد و برداريد، چاپ

مى شود و بعد از اتمام عمل چاپ، با آب گرم نمك دار روى ژالتين را با ابر شسته، مى گذاريد خنك شود.

تنبيه ــما ژالتين كثافت روى را تميز كرده مقدارى ــت ش ــد، كافى اس ــد ش چنانچه پس از مدتى ژالتين فاسگليسيرين اضافه كرده دوباره گرم و منجمد سازيد. عمده شرط خوبى اين چاپ نظافت د؟؟ و دست ها است

موقع عمل.

1. نسخه: باشيد.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

600

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

601

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

ديتو كمپانى توسط آمريكا در سال 1918م در كه است ژالتينى چاپ دستگاه عدد يك حاضر تصوير دابليكيتور مانوفكتورينگ 1ساخته شده است و داراى يك بازوى متحرك كشويى و يك چرخ دنده است،

اين دستگاه داراى 23 سم ارتفاع ، 58/4 سم طول و 41 سم عرض مى باشد.

1. Ditto-Duplicator Manufacturing

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

602

چاپ ژالتيني و نقش آن در مبارزات سياسي و مذهبي عصر قاجار/ مجيد غالمي جليسه

بروشور تبليغاتي مربوط به دستگاه چاپ ژالتينى مربوط به قرن 19م