ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Ι. Η κατάσταση στο Βυζάντιο κατά τον 14 ο και 15 ο αιώνα

Στη διάρκεια των τελευταίων βυζαντινών αιώνων παρατηρούνται ουσιαστικές αλλαγές στην ιδιοκτησία και την εκμετάλλευση της γης. Ο οικονομικός δεσμός κράτους και χωρικών αντικαθίσταται από το δεσμό γαιοκτήμονα και χωρικών. Αυξάνονται τα μεγάλα γαιοκτήματα σε βάρος της μικρής ιδιοκτησίας. Αυτά προκαλούν με τη σειρά τους έντονο δημογραφικό πρόβλημα και λόγω της αυξημένης εκμετάλλευσης των μικροκαλλιεργητών, τις συνεχείς αντιδράσεις τους. Την οικονομική και κοινωνική κατάσταση του Βυζαντίου στα μέσα του 14ου αιώνα, περίοδο κατά την οποία εκδηλώθηκε η Επανάσταση των Ζηλωτών, περιγράφει παραστατικά ο Τηλέμαχος Λουγγής: «Το Βυζάντιο των μέσων του 14ου αιώνα - με αυτήν τη σύνθετη κοινωνική καθυστέρηση σε πολλούς φεουδαρχικούς θεσμούς, καθυστέρηση που αναγόταν στη μακραίωνη επιβίωση αρχαίων κανόνων και συνηθειών καθώς και στην απουσία φεουδαρχικού δικαίου, με τις αγροτικές σχέσεις να πλησιάζουν το επίπεδο των αγροτικών σχέσεων στη Δυτική Ευρώπη, με την οικονομία των πόλεων να παρουσιάζει μεγάλη καθυστέρηση καθώς εξαρτιόταν ολοκληρωτικά από μια ρημαγμένη ύπαιθρο, με έντονη την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας, που ευνοούσε τη δραστηριότητα των ιδιωτικών σχέσεων και συναλλαγών- έτεινε αναπόφευκτα προς μια όλο και μεγαλύτερη ισχυροποίηση της φεουδαρχικής αριστοκρατίας, που με τη σειρά της εμπόδιζε την ανάπτυξη των αστικών στοιχείων» (Τηλέμαχος Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Β': 1204-1453, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2011, σελ. 121-122).Οι «Δυνατοί», όπως επικράτησε να λέγονται οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες, ροκάνιζαν την κεντρική διοίκηση και απορροφώντας τους μικρούς κλήρους αποκτούσαν τεράστιες περιουσίες και με-γάλο πλούτο. Παλιοί και νεότεροι ιστορικοί θα δώσουν τη γε-νικότερη κατάσταση της βυζαντινής κοινωνίας που επικρατούσε πριν από την εξέγερση των Ζηλωτών και κατά τη διάρκεια της.

Ο βυζαντινολόγος Charles Diehl, γράφει: «οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, αληθινοί φεουδάρχες, έχουν οπλισμένους μισθοφόρους και καταληστεύουν την χώρα, κακοποιούν πρόσωπα, σφετερίζονται ξένα κτήματα ιδιωτικά ακόμη και δημόσια. Κάτω από το βάρος της τέτοιας δυστυχίας η χώρα γίνεται ακατοίκητη και η ύπαιθρος ερημώνεται και η γεωργία εγκαταλείπεται, γεγονός που ανάγκασε τον Ιουστινιανό μέσω των νεαρών 17, 30 και 32) να πάρει μέτρα για την αναχαίτιση των φεουδαρχών».(Iustinien et la civilization Byzantine au VI siècle, Paris 1901, σελ.270 βλ. και Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 117).Για να πάρουμε μια γεύση για τη χλιδή και τον πλούτο των Δυνατών του Βυζαντίου, ας ρίξουμε μια ματιά στον Will Durant και στο έργο του «Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού» (τόμος Δ', σελ. 516): «τα κτήματα εκαλλιεργούντο από δουλοπάροικους από τους Coloni, οι οποίοι νομικώς ήσαν ελεύθεροι, οικονομικώς όμως δούλοι. (Γ.Α. Τεμεκενίδης, Η Επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 8).Οι coloni, ήταν προσδεδεμένοι στη γη, την οποία δεν επιτρεπόταν να εγκαταλείψουν, ουσιαστικά αγοράζονται και πουλιόνταν μαζί με την γη, η Ιουστινιάνεια νομοθεσία δεν πήρε κανένα προστατευτικό μέτρο καθώς αυτοί έπαιζαν σπουδαίο ρόλο την παραγωγή και γι’ αυτό έπρεπε να δουλεύουν σκληρά, στις σχετικές διατάξεις της νομοθεσίας του ο Ιουστινιανός νομιμοποίησε το νομικό καθεστώς των Coloni και οι νομοθέτες του τονίζουν ότι ο καθένας από τους εναπόγραφους (adscriptitii consiti) οφείλει να υποτάσσεται στην τύχη του. (Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 117,118).«Ο ιδιοκτήτης, περιβαλλόμενος από πλήθος φρουρών και οικιακών υπηρετών, διήγε ζωήν πολυτελή εις τα επαύλεις ή τα μέγαρα του εις τας πόλεις. Αι καλαί και αι κακαί πλευραί των μεγάλων αυτών αυθεντών απεικονίζονται εις την ιστορίαν της ευεργέτιδος του Βασιλείου του Α', της χήρας Δανιηλίδος. Κατά την επίσκεψίν της εις την Κωνσταντινούπολη την συνώδευαν τρια-κόσιοι δούλοι που μετέφεραν το κλειστόν φορείον της, εντός του οποίου εταξίδευεν από τας Πάτρας. Έφερεν εις τον προστατευόμενόν της αυτοκράτορα τα πλουσιώτερα δώρα που

2

έλαβε ποτέ βυζαντινός αυτοκράτωρ, μεταξύ των οποίων συγκατελέγοντο 400 νεαροί, 100 ευνούχοι και 100 παρθέναι, 400 τεμάχια υφασμάτων και 100 τεμάχια λινών, καθώς και χρυσά και αργυρά επιτραπέζια σκεύη». Όταν μάλιστα πέθανε, άφησε ένα μέρος της περιουσίας της στο Λέοντα ΣΤ' που βρέθηκε «αιφνιδίως με ογδόντα επαύλεις και αγροκτήματα και με τεράστιον ποσόν νομισμάτων, κοσμημάτων, οικιακών σκευών, πολυτίμων επίπλων, πολυτελών υφασμάτων, αναρίθμητων κτηνών και χιλιάδων δούλων». (Will Durant, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού τόμος Δ', σελ. 516).Ο ερευνητής του βυζαντινού δικαίου Ζαχαρίας νon Lingenthal στο έργο του «Ιστορία του Ελληνορωμαϊκού Δικαίου, τόμος 9, σελ. 380 - 381 (Κορδάτος – Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου σελ. 486)» σημειώνει:«Ένα μεγάλο μέρος της γης ήταν ιδιοκτησία του αυτοκράτορα και τους κράτους από την ακίνητη ιδιοκτησία μεγάλο μέρος το εξουσίαζαν εκκλησίες και τα μοναστήρια. Όλη η χώρα φαινόταν σαν να ήταν σπαρμένη από μοναστήρια, μονές, μοναστηράκια, λαύρες και κελιά. Όλα αυτά τα καλογερικά ιδρύματα είχαν λίγο πολύ ακίνητη ιδιοκτησία που την καλλιεργούσαν οι καλόγεροι ή οι πάροικοι που έμεναν πάντα στα μοναστήρια και ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους...», «οι ελεύθεροι αγρότες στους ύστερους χρόνους του Βυζαντίου είχαν λιγοστέψει πολύ και το γεγονός αυτό είχε καταλυτική επίδραση του στην παρακμή της αυτοκρατορίας, οι κάτοικοι των χωριών στις τελευταίες μέρες του Βυζαντίου που τις περνούσαν με αγωνία δεν περίμεναν τίποτα άλλο από το πώς θα αλλάξουν αφέντη. Πως λοιπόν στην φτωχή αγροτιά μέσα σε τέτοια δυστυχία αντί για τον φόβο να μην έδινε ελπίδες για μια καλύτερη κατάσταση ο ερχομός ενός νέου κατακτητή;». Η μοιρολατρία, η θρησκοληψία, οι δεισιδαιμονίες, οι προλήψεις, είχαν κυριεύσει όλες τις κοινωνικές τάξεις. Οι μάζες είχαν αποχαυνωθεί. Oι αριστοκράτες, περνούσαν διεφθαρμένη ζωή και ο ανώτερος κλήρος είχε εκφαυλιστεί σε απίστευτο βαθμό. Το θεοκρατικό πνεύμα του Βυζαντίου ήταν διαχυμένο παντού. Διαπερνούσε όλες τις πλευρές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής.

3

Όπως σημειώνει ο καθηγητής βυζαντινής ιστορίας του πανεπιστημίου του Λένινγκραντ Μ. Levtchenko στο έργο του «Η ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας», «δεν απέχει και πολύ από την αλήθεια ότι, τα κατώτερα λαϊκά στρώματα δεν ζούσαν χειρότερα κάτω από την Τουρκική κυριαρχία, απ' όσο ζούσαν κάτω από την κυριαρχία των μικρών Ελλήνων δεσποτών». (Γ.Α.Τεμεκενίδης, Η Επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 7,8,9). Δεν είναι τυχαίο ότι από τον 13ο αιώνα ανθούν στην βυζαντινή λογοτεχνία στίχοι όπως αυτοί του ποιητή πτωχοπρόδρομου ο οποίος έζησε στην εποχή των Κομνηνών αυτοκρατόρων , δηλαδή γύρω στο 1100 μ.χ. και έγραψε στην δημώδη γλώσσα της εποχής του, οι στίχοι περιγράφουν με τα πιο ζοφερά χρώματα την κατάντια και την εξαθλίωση της βυζαντινής κοινωνίας: «Γείτοναν έχω κοσκινάν, φάρσωμα μας χωρίζει και βλέπω την εστίαν του πως συχνοφλακαρίζει και πως πολλάκις των κρεών την τσίκναν απολύει, πως δ’ αύ την ανθρακιάν την φοβεράν εκείνην κείμενα βλέπω, βασιλεύ, τα πλήθη των ιχθύων και εγώ τσικνώνω δια ψωμίν, ζητώ και ουδέν μου δίνουν, αλλ’ ονειδίζουν άπαντες και καθυβριζουσί με λέγοντες, «φάγε γράμματα και χόρτασε παπά μου». Τέτοιοι στίχοι υπάρχουν πολλοί, την εποχή που διανύουμε και καθώς πλησιάζει η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους η πρωτεύουσα και οι υπόλοιπες μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας είχαν γεμίσει με ανέργους και πολλούς που πεινούσαν, άλλοι από αυτούς κάνανε θελήματα και άλλοι ζητιάνευαν, την κατάντια αυτή των κατεστραμμένων χωρικών των ξεπεσμένων βιοτεχνών, εμπόρων και ναυτικών που οι πιο πολλοί τους είχαν καταντήσει όχλος περιέγραφαν οι στίχοι των πτωχό- προδρόμου, ο σύγχρονος του, ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης περιγράφει αυτόν τον όχλο ως, «αργοί και πένητες της βασιλευούσης». (Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου σελ. 383).Ο Θεολόγος Ιωσήφ Βρυέννιος ο οποίος έζησε τον 15ο αιώνα περιγράφει σε κάποιον λόγο του με τον τίτλο «Τίνες αιτίαι των καθημάς λυπηρών», περιγράφει την κοινωνία του Βυζαντίου βουτηγμένη στην διαφθορά: «Ακόμα και ανήλικα κορίτσια

4

παραδιδόταν στην πορνεία γράφει, στην βυζαντινή αριστοκρατία οι γυναίκες ντυνόταν με ρούχα αντρικά και οργίαζαν μέρα και νύχτα», από τον σατυρικό διάλογο «Επιδημία Μάζαρι εν Άδου» που γράφτηκε στα χρόνια αυτά, εκλαμβάνουμε ότι η βυζαντινή κοινωνία ήταν κυριολεκτικά μέσα στην διαφθορά, οι δικαστές δωροδοκούνταν, οι καλόγεροι ήταν υποκριτές, οι γιατροί αγύρτες, και γενικά στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα υπήρχαν πολλοί μοιχοί, πόρνοι, ξεμυαλισμένοι, γυναικάδες, προδότες και αρνησίθρησκοι, ενώ η βυζαντινή αυλή στην πόλη ήταν γεμάτη από απατεώνες, χυδαίους συμφεροντολόγους, και κάθε λογής ανθρωπίσκους». (Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ 487). Οι εμφύλιοι πόλεμοι άρχισαν το 1321 και τελείωσαν μόλις το 1354, οι ενδοδυναστικές έριδες έγιναν πλέον ενδημικές και χαρακτηρίζουν όλη τη μετέπειτα πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα ο δεύτερος εμφύλιος οδήγησε στην ολοσχερή σχεδόν καταστροφή των κρατικών προσόδων αλλά και των παραγωγικών δυνάμεων. Το σημαντικότερο αποτέλεσμα ήταν η εδραίωση της παρουσίας των Σέρβων και των Τούρκων στη Μακεδονία, Ήπειρο, Θεσσαλία και Θράκη. Το 1453 δεν είναι πια και τόσο μακριά.Ο πλούτος συγκεντρωνόταν ολοένα και πιο πολύ σε λίγα χέρια, την ώρα που μεγάλες μάζες λαού οδηγούνταν στην εξαθλίωση, οι ευγενείς και η Εκκλησία τις λήστευαν και έπαιρναν και την τε-λευταία πιθαμή γης.Μέσα στις πόλεις δεν υπήρχε συνοικία, όπου την καλύτερη θέση να μην την κρατάει κάποιο μοναστήρι, με τεράστια κτίσματα, εκκλησίες, κελιά για καλόγερους, μαγαζιά. Οι «πένητες» αποτε-λούσαν την πιο πολυάριθμη τάξη του πληθυσμού. Κατά τον 14ο

αιώνα οι χωρικοί ανήκαν, σχεδόν στην ολότητα τους, στην κατηγορία των δουλοπάροικων που ήταν δεμένοι στη γη και είχαν κάποιον αφέντη.Ήταν πολύ συχνές μικρές και μεγάλες εξεγέρσεις των χωρικών σε όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας. Οι κυριότερες, πραγματικοί λαϊκοί ξεσηκωμοί, ήταν αυτές που έγιναν με επικεφαλής το Θωμά Σλάβο τον 9ο αιώνα και αργότερα στις ανατολικές περιοχές με επικεφαλής τους Παυλικιανούς, από τους εμπνεύστηκαν και οι Ίσαυροι για να εφαρμόσουν τα φιλολαϊκά τους μέτρα.

5

Μήπως η «στάση του νίκα» δε συγκλόνισε την αυτοκρατορία με την ένταση που έγινε, την έκταση που πήρε, τα συνθήματα που πρόβαλε;

Ενδεικτικό του πλούτου που είχαν συσσωρεύσει οι ευγενείς είναι και το παρακάτω: «Όταν το 1341 ο Γάλλος Lusignan κατέλαβε τα κτήματα του Καντακουζηνού στη Θεσσαλία και άφησε τους άνδρες του να τα λεηλατήσουν, μέσα σε λίγες ώρες είχαν αποκομίσει φεύγοντας 500 βόδια, 2.500 φοράδες, 200 καμήλες, 300 μουλάρια, 5.000 γαϊδούρια, 50.000 χοίρους, 70.000 πρόβατα, όπως επίσης μεγάλες ποσότητες σιταριού που βρήκαν σε ειδικές αποθήκες και τέλος ποσότητα από χρυσάφι και ασήμι» (Tamara Talbot Rice, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, σελ. 253).Οι ασταμάτητες εχθρικές εισβολές, οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι εκβιασμοί των αξιωματούχων, η καταπίεση και η εκμετάλλευση του λαού από τους Δυνατούς, προετοίμαζαν το επαναστατικό ξέσπα-σμα των «πενήτων». Μέσα στην απόγνωση του ο λαός στρέφεται συχνά προς τον αυτοκράτορα από τον οποίο εξαρτά τη λύτρωση του.Η λαϊκή προσδοκία για λύσεις από τον αυτοκράτορα δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο της βυζαντινής φεουδαρχίας. Ο λαός προκειμένου να προστατευθεί από την αδηφαγία των ευγενών, στρέφεται προς τον αυτοκράτορα, όπως πιο πολύ φάνηκε στον πρώτο εμφύλιο πόλεμο (1321-28). Το ίδιο παρατηρείται και στη Δύση. Στην Αγγλία, το 1381, οι επαναστατημένοι αγρότες αγωνίζονται να απελευθερώσουν το βασιλιά από τους φεου-δάρχες, για να τους οδηγήσει αυτός με τη σειρά του στην ταξική τους απελευθέρωση (!) από την καταπίεση της αριστοκρατίας.Την αντίθεση μεταξύ πλούσιων και φτωχών εκφράζουν ιδιαίτερα δυο κείμενα του 14ου αι. Το ένα είναι ο «Διάλογος πλουσίων και πενήτων» που γράφτηκε από τον Αλέξιο Μακρεμβολίτη στην Κωνσταντινούπολη το 1343. Ο συγγραφέας κατηγορεί τους πλούσιους ότι θα ήθελαν να οικειοποιηθούν ακόμη και τα στοιχεία της φύσης και ότι, αν μπορούσαν, θα στερούσαν από τους φτω-χούς ακόμη και τον ήλιο!Ακριβώς η ίδια εικόνα η παραλίγο ιδιοποίηση του ήλιου απαντάται και σε κείμενα του δυτικού Μεσαίωνα, όπως του Ιακώβου de Vitry.

6

Σε άλλο λόγο του, με αφετηρία την παρατήρηση ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινά χαρακτηριστικά, προβάλλει το αίτημα της κοινοκτημοσύνης της γης: «εί δέ πάντα κοινά, δήλον ότι καί γη καί τά εξ αυτής άπαντα, καν ή απληστία καί ή τυραννίς έφ' έαυτήν αρπάσασα τά πλείω έσφετερίσατο».Αντίθετα ο Ν. Καβάσιλας, λόγιος της εποχής που διανύουμε προσπαθεί να στηρίξει την ιδέα της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη. Η ιδέα της κοινοκτημοσύνης της γης την ίδια εποχή (14ος αιώνας) είναι διαδεδομένη στη μεσαιωνική Δύση. Στην Αγγλία του 1381 χωρικοί και βιοτέχνες επαναστάτες προβάλλουν το αίτημα για την ισότητα των ανθρώπων και την ιδέα ότι η γη αποτελεί κοινό κτήμα ότι η γη πρέπει να αφαιρεθεί από τους γαιοκτήμονες και την Εκκλησία και να μοιραστεί στους αγρότες. (Γ.Α.Τεμεκενίδης, Η Επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 12,13,14).

ΙΙ. Η κατάσταση στην Θεσσαλονίκη τις παραμονές της εξέγερσης

Η Θεσσαλονίκη είχε ανθηρό εμπόριο και αναπτυγμένη βιοτεχνία. Σ' αυτήν μεταφέρονταν εμπορεύματα από τη Μακεδονία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία. Αριθμούσε πολλές συντεχνίες εμπόρων και βιοτεχνών, καραβοκύρηδων και ναυτεργατών. Ακόμα και μέσα στους ναούς κλείνονταν εμπορικές συμφωνίες.Στο διάλογο «Τιμαρίων» βρίσκει κανείς χρήσιμες πληροφορίες για την παλιότερη εμποροβιομηχανική κίνηση και ανάπτυξη της Θεσσαλονίκης. Όταν έφτασε στο αποκορύφωμα της οικονομικής ακμής της, υπολογίζεται ότι ο φόρος απ' την κίνηση των πλοίων, των εισαγωγών και των αγορών έφτανε το εκπληκτικό ποσό των 37.000.000 λιρών Αγγλίας. (Tamara Talbot Rice, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, σελ. 171). Το τεράστιο αυτό έσοδο φυσικά κατέληγε στις τσέπες των ισχυρών της εποχής που είχαν στενές οικονομικές σχέσεις με τη Δύση και ειδικότερα με ιταλικές και φλαμανδικές πόλεις.Για τον 14ο αιώνα έχουμε καλύτερες πληροφορίες για την οικονομική της κατάσταση. Δείχνουν καθαρά ότι το μοναδικό μέσο

7

επιβίωσης ήταν το εμπόριο και η βιοτεχνία. Αντίθετα, κανένα εισόδημα δεν μπορούσε να προέλθει από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, παρά την εύφορη πεδιάδα που απλώνεται έξω από την πόλη. Αυτό οφειλόταν στους συχνούς εμφύλιους σπαραγμούς και στις αλλεπάλληλες εχθρικές επιδρομές. Έτσι οι εργάτες γης αντιμετώπιζαν το φάσμα του θανάτου από την πείνα, την ώρα που οι πλούσιοι απολάμβαναν τα πάντα.Την ίδια περίοδο λιγοστές οικογένειες στο Βυζάντιο κρατούσαν τεράστιες περιουσίες. Οι ίδιοι είχαν και όλες τις αποδοτικές κρατικές υπηρεσίες (ανώτερος κλήρος, μεγαλέμποροι, καλόγεροι). Για τη Θεσσαλονίκη ο Δημήτριος Κυδώνης, λόγιος της εποχής, βεβαιώνει ότι υπήρχαν και πατρίκιοι που ήταν σε θέση να συντηρήσουν ολόκληρη τη φρουρά της πόλης.Το 14ο αιώνα παρατηρείται μεγάλη κοινωνική ανισότητα και ένταση που περιγράφεται σε διάφορα κείμενα. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι μια επιστολή του Θεόδουλου Μοναχού προς το Θεόδωρο Μετοχίτη, ο οποίος ήταν μέγας δομέστικος του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, ένας λόγος του ίδιου «περί πολιτείας», ένας λόγος του Νικηφόρου Χούμνου, λόγιου της εποχής με τίτλο «Θεσσαλονικεύσι συμβουλευτικός περί δικαιοσύνης», και δυο λόγοι του Ν. Καβάσιλα «περί τοκιζόντων». Τα κείμενα συμφωνούν ότι στην πόλη υπήρχε μεγάλη και κραγαυλέα ανισότητα. Οι πλούσιοι είχαν μεγάλα, ψηλά σπίτια. Όλα τα κείμενα μιλούν για την αρπακτικότητα των πλουσίων. Ο Θεόδουλος Μοναχός λέει ότι οι πλούσιοι συγκεντρώνουν πε-ριουσίες σε χρήματα, κτήματα και αγέλες ζώων και δεν νοιάζονται για τους φτωχούς. (Γ.Α.Τεμεκενίδης, Η Επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 17,18,19).Ο Νικόλαος Χούμνος εξάλλου σε μια επιστολή του προς τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, γιό και διάδοχο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ η οποία και περιλαμβάνεται στο κείμενο του «Θεσσαλονικεύσι συμβουλευτικός» έχοντας υπόψη την τραγική κατάσταση του λαού, τις αδικίες, τις καταπιέσεις καθώς και τα τρομοκρατικά μέτρα της άρχουσας τάξης έγραφε, ότι πρέπει να σταματήσει το κακό γιατί οι βαρβαρότητες και οι αδικίες όχι μόνο δεν πρέπει να γίνονται αλλά θα έφερναν και μεγάλο κακό στην πόλη, ο Χούμνος στιγματίζει την δικαστική παραλυσία, «οι φτωχοί, γράφει δεν βρίσκουν το δίκιο

8

τους στα δικαστήρια, οι ισχυροί κάνουν ότι θέλουν, οι δικαστές αγοράζονται και πουλούν την συνείδηση τους, ενώ οι δικηγόροι είναι απατεώνες». (Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 422 - 423).Η υπό εξέταση περίοδος αποτελούσε τον παράδεισο των τοκογλύφων, πολλοί από τους οποίους ήταν τα μοναστήρια ο Ν. Καβάσιλας σε μια αναφορά του στην Αυγούστα Άννα σύζυγο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου στιγματίζει τους τοκογλύφους οι οποίοι έφεραν σε απόγνωση τους χρεοφειλέτες τους και οι οποίοι τολμούσαν να παρουσιάζονται και ως μισοκακόμοιροι, γραφεί λοιπόν ο Καβάσιλας: «Εκείνοι που κάνουν τον τοκογλύφο πιστεύουν πως δεν αδικούν κανέναν μια που τους προστατεύουν οι νομοί, έχουν όμως φθάσει σε ένα τέτοιο σημείο απανθρωπιάς, ώστε και όταν ακόμα οι χρεοφειλέτες από κακοτυχία πολλές φορές δυστυχήσουν και χάσουν όλο το βιός τους, όχι μόνο δεν συγκινούνται αλλά γίνονται πιο σκληροί απαιτητές και γδύστες και έτσι και από το σπίτι τον βγάζουν τον χρεοφειλέτη και τον ξεγυμνώνουν αν βεβαία η συμφορά που τους βρήκε τους άφησε κανένα σπίτι και τίποτα άθλια παλιόρουχα. Μας λένε οι τοκογλύφοι, μα πως θα ζήσουμε, αφού δεν ξέρουμε να κάνουμε ούτε τον έμπορο ούτε τον γεωργό, ούτε κανένα άλλο επάγγελμα μάθαμε», και την τσουχτερή του ειρωνεία ο Καβάσιλας συνεχίζει: «Πολύ καλά, μα την ίδια δικαιολογία μπορούν φέρουν και οι ληστές, μήπως αυτοί ξέρουν κανένα άλλο επάγγελμα από την κλεψιά; Έτσι λοιπόν ο τοκογλύφος το μόνο που ξέρει είναι να υποδουλώνει τον συμπατριώτη του». (Καβάσιλας: Τη ευσεβεστάτη Αυγούστα, Περί Τόκου, σελ.260 και 278. Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 422).Στην Κωνσταντινούπολη εν μέρει, αλλά περισσότερο στην Αδριανούπολη, Βιζύη και την Θεσσαλονίκη, ο εμφύλιος πόλεμος πήρε τη μορφή της αμφισβήτησης της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας της αριστοκρατίας από την τάξη που ασχολούνταν με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Το φαινόμενο αυτό είναι χαρακτηριστικό του 14ου αιώνα.Ιδιαίτερα στη Δυτική Ευρώπη. Οι πόλεις της Φλάνδρας πέρασαν από σειρά τέτοιων επαναστάσεων σε όλη τη διάρκεια του αιώνα.

9

Στη Γένοβα το 1339 επανάσταση στην οποία συμμάχησαν οι έμποροι και οι άλλοι μη αριστοκράτες πλούσιοι με το Popolo Minuto και όπου έπαιξαν ηγετικό ρόλο οι ναύτες, έφερε στην εξουσία τον Simone Boccanegra ως εκπρόσωπο του Popolo Grasso. Στην Φλωρεντία μια σειρά από επαναστάσεις απέληξαν το 1378 στη μεγάλη επανάσταση των Ciompi. Η ηγεσία της ήταν στα χέρια του Popolo Minuto και εγκαθίδρυσε για λίγα χρόνια (ως το 1384) δημοκρατική κυβέρνηση. Στο Βυζάντιο, όπως και στη Δύση του ύστερου Μεσαίωνα, έγινε προσπάθεια πολιτικής αυτονόμησης της αστικής τάξης. Αλλά στο Βυζάντιο η δύναμη της αριστοκρατίας και των συμμάχων της ήταν ακόμη πολύ μεγάλη, ενώ το αστικό στοιχείο ήταν σχετικά αδύναμο, εξαρτημένο, ανίκανο να βρει κάποιο δρόμο προς την εξουσία. Άλλωστε και στη Δυτική Ευρώπη της εποχής η δύναμη των αστι-κών στοιχείων εξακολουθούσε να είναι κυρίως οικονομική και μόνο σε ορισμένες περιοχές βρήκε πολιτική έκφραση. Ο Ορέστης Ταφραλή, σχολιάζοντας όλες αυτές τις πολιτικές μεταβολές και τις κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες που είχαν για τους κατοίκους της πόλης, αναφέρει τα εξής: «Οι Θεσσαλονικείς είχαν συνειδητοποιήσει την κατάσταση τους. Εβλε-παν καθαρά ότι δεν ήταν παρά παίγνιο στα χέρια όλων αυτών των εστεμμένων κεφαλών, οι οποίες πολλές φορές δεν ήταν καν ικανές να τους υπερασπισθούν εναντίον των εχθρών τους. Οι συμφορές τις οποίες είχε υποστεί η πατρίδα τους οδήγησαν σε βαθιά μεταβολή της νοοτροπίας τους. Απέκτησαν διπλωματική πείρα και έφεση για τα πολιτικά πράγματα. Αλλά πάνω απ' όλα ένιωσαν να γεννιέται μέσα τους μεγάλη α γάπη για την ελευθερία. Οι διαθέσεις αυτές θα δημιουργήσουν κατά τον επόμενο αιώνα μια σειρά παράξενων όσο και σπουδαίων γεγονότων που θα σφραγίσουν τη βυζαντινή ιστορία. Οι ιδέες, οι οποίες κατά τον 14ο αιώνα προκάλεσαν την εξέγερση των Ζηλωτών και τη δημοκρατική τους διακυβέρνηση, ανάγονται, ως προς την προέλευση τους, στους προηγουμένους αιώνες και κατά κάποιον τρόπο ερμηνεύονται μέ-σα από τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τον 13ο» (Ορέστης Ταφραλή, Η Θεσσαλονίκη, Αθήνα 1994, σελ. 183).

10

Πηγές της εποχής χαρακτηρίζουν τη Θεσσαλονίκη «πολυανδροϋσαν», «πολυάνθρωπον» και «εύανδρουσαν». Στην πόλη υπήρχαν οι ελεύθεροι πολίτες (ευγενείς, φεουδάρχες, ανώτερος κλήρος) από τη μια και από την άλλη ο απλός λαός, οι δουλοπάροικοι και οι δούλοι. Υπήρχαν πλήθος από εκκλησίες και μοναστήρια με τεράστιες περιουσίες. Φόρους δεν πλήρωναν. Ως και ο Άγιος Δημήτριος είχε δούλους που το ιερατείο και οι καλόγεροι τους κακομεταχειρίζονταν σκληρά (οι λεγόμενοι «αγιόδουλοι»).Τις λαϊκές μάζες εκμεταλλεύονταν άγρια οι δυνατοί του πλούτου, μεγαλέμποροι, πλοιοκτήτες και μεγαλοβιοτέχνες. Αγόραζαν μάλιστα τίτλους και δημόσια αξιώματα, προκειμένου να ενταχθούν στην αριστοκρατική τάξη.Από τα παλιά ακόμα χρόνια η μακεδονική πρωτεύουσα είχε ένα ιδιότυπο καθεστώς αυτόνομης πολιτείας, διοικούμενη από αντιπρόσωπο της κεντρικής εξουσίας, που όμως πλαισιωνόταν από κοινοτικό όργανο, θεσμό πολύ σημαντικό, στον οποίο συμμετείχαν η Σύγκλητος (Βουλή ή Γερουσία) και η Εκκλησία του Δήμου, δηλαδή οι συνελεύσεις του λαού. Την εκτελεστική εξουσία ασκούσαν μαζί ο αυτοκρατορικός επίτροπος (διοικητής) και ο αντιπρόσωπος της Γερουσίας. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το πώς τιτλοφορούνταν οι ευγενείς και οι λαϊκές μάζες. Οι πρώτοι: ευπαίδευτοι, άριστοι, εύποροι, έγκριτον γένος, συνετοί κ.λπ. οι δεύτεροι: πένητες, ελάσσονες, συρφετώδης όχλος, αγενείς, ασύνετον γένος κ.λπ. Πηγές της εποχής, ιδιαίτερα μετά την απώλεια Συρίας και Αιγύπτου, αναφέρονται στη μεγάλη δύναμη της πόλης, στους φόρους που αναγκάζονταν να της πληρώνουν περίοικες πόλεις (π.χ. Βέροια), στο νομικό της καθεστώς, στο προνόμιο της να έχει δική της σημαία (έμβλημα) και στο δικαίωμα της να στέλνει δικούς της πρεσβευτές σε ξένους ηγεμόνες. Το λιμάνι της είχε μεγάλη κίνηση και μεγάλο αριθμό εργατών. Εμπορεύματα από Γαλλία, Τοσκάνη, Βενετία, Ισπανικές πόλεις έφταναν από διάφορους εμπορικούς δρόμους στην αγορά της. Έβρισκες εκεί τα πάντα. Έσφυζε από διεθνή εμπορική δραστηριότητα που της έδινε αίγλη και της εξασφάλιζε ξακουστό όνομα. Ονομαστή ήταν η βδομαδιάτικη εμποροπανήγυρη του Αγίου Δημητρίου.

11

Τα νούμερα που δίνονται για τον πληθυσμό της κυμαίνονται ανάμεσα στις 50.000 με 200.000 κατοίκους. Η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν Έλληνες. Υπήρχαν όμως και ξένοι (Σλάβοι, Βλάχοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Τούρκοι κ.ά.)Καλόγεροι και ευγενείς είχαν το γενικό κουμάντο στην πόλη. Τα μοναστήρια είχαν αμύθητη περιουσία. Πολλά και μεγάλα τσιφλίκια αλλά και κινητή περιουσία από δωρεές και εμπορικές συναλλαγές με Έλληνες και ξένους εμπόρους. Οι καλόγεροι γίνονταν πρόξενοι σκανδάλων με τα οργιά τους, όπως πληροφορεί ο Νικήτας Χωνιάτης, βυζαντινός ιστορικός του 13ου αιώνα (σελ. 290) «οι μονάζειν μέν επαγγέλλονται, πολυκτήμονές δε καί πολυφρόντιδές είσιν υπέρ τους τη ενταύθα φιληδονούντες ζωήν». Ενώ οι καλόγεροι ζούσαν βίο προκλητικό και είχαν τις αποθήκες των μοναστηριών κατάμεστες από κάθε είδους τρόφιμα και προϊόντα, οι αγρότες, κατά τις μαρτυρίες συγγραφέων του 14ου

αιώνα, είχαν περιέλθει σε οικτρή κατάσταση, βυθισμένοι σε ανείπωτη φτώχεια. Ολόκληρες μάζες αγροτών, αντικείμενο βαρείας εκμετάλλευσης, βρίσκονταν σε απόγνωση. Από τη μια οι ευγενείς, από την άλλη οι καλόγεροι εκμε-ταλλεύονταν άγρια τους αγρότες, καθώς και τους εργάτες της πόλης. Μεγάλα στρώματα του λαού υπέφεραν τα πάνδεινα, βυθισμένα στην πείνα και την εξαθλίωση. Ήταν τόση η δυστυχία, που ακόμα και επιφανείς φίλοι των ευγενών σήκωναν φωνή έντονης διαμαρτυρίας ενάντια στους εκμεταλλευτές και ζητούσαν από τους άρχοντες να αλλάξουν πολιτική και στάση απέναντι στις εξαθλιωμένες μάζες της πόλης και της υπαίθρου όπως οι (Ν. Καβάσιλας, Θωμάς Μάγιστρος, Νικηφόρος Χούμνος). Ακόμη και ο Δημήτριος Κυδώνης διαμαρτύρεται για την απληστία των πλουσίων και την αι-σχροκέρδεια τους. Παρ’ όλο που είναι φανατικός υπερασπιστής των αρχόντων, όμως λυγίζει μπροστά στην απανθρωπιά της άρχουσας τάξης και καυτηριάζει την κοινωνική της αναλγησία. Η ίδια και χειρότερη κατάσταση επικρατούσε και σε άλλες περιοχές (Χαλκιδική, Θεσσαλία, Θράκη). Ο ίδιος ο Γρηγόριος Παλαμάς δε διστάζει να περιγράψει πολύ γλαφυρά τα βάσανα και τη δυστυχία των φτωχών. Προσπαθεί να συνετίσει τους φίλους του και να προλάβει το «κακό», που έδειχνε πως, δεν θα αργούσε να

12

ξεσπάσει. Το ξύπνημα του λαού ήταν μπροστά. Η αιτία υπήρχε: η κοινωνική αναλγησία των πλουσίων, η ταξική συγκρότηση της πόλης, αλλά και οι άλλες σύμμαχες προϋποθέσεις:A. Οι χωρισμένοι σε συντεχνίες Δήμοι είχαν το δικαίωμα να

οπλοφορούν (άρα δυνατότητα ένοπλου ξεσηκωμού).B. Η πόλη είχε δικό της οργανωμένο από ελεύθερους πολίτες

στρατό ξηράς και θάλασσας. (Γ.Α Τεμεκενίδη, Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ.17 – 24).

ΙΙΙ. Το κίνημα των ζηλωτών

Αναρίθμητοι ήταν οι ξεσηκωμοί των αγροτών σε όλη τη διάρκεια της χιλιόχρονης ζωής του Βυζαντίου. Ο πιο σημαντικός είναι η «στάση του νίκα» από το σύνθημα των επαναστατών «νίκα». Αιτία η βαριά φορολογία, η εξαθλίωση των φτωχών, η διαφθορά του κράτους και η καταπίεση του λαού. Η επανάσταση κατέληξε στην τρομερή σφαγή μέσα στον Ιππόδρομο 30.000 εξεγερμένου λαού από τους πραιτωριανούς του Ιουστινιανού.Δεν είχαν μόνο θρησκευτικό περιεχόμενο οι αιρέσεις των Παυλικιανών στο Βυζάντιο και των Βογομίλων, αργότερα, στο Βουλγαρικό κράτος. Είχαν κύρια κοινωνικό περιεχόμενο. Με επουσιώδεις διαφορές οι οπαδοί και των δυο αυτών αιρέσεων επέκριναν την ανισότητα που κυριαρχούσε στην οικονομική ζωή και ιδιαίτερα στα εκκλησιαστικά πράγματα και απαιτούσαν επιστροφή στην πρωτοχριστιανική απλότητα. Οι απόψεις τους έβρισκαν μεγάλη απήχηση στους φτωχούς και εξαθλιωμένους αγρότες και δουλοπάροικους, καθώς και στα λαϊκά στρώματα των επαρχιακών κέντρων. Εναντίον τους οργανώθηκαν ολόκληρες πο-λεμικές επιχειρήσεις που οδήγησαν σε εκατόμβες αίματος. Τους Παυλικιανούς καταδίωξαν με σκληρά στρατιωτικά μέτρα η Θεοδώρα, μητέρα του Μιχαήλ Γ’ και στη συνέχεια ο Βασίλειος Α' και ο Ιωάννης Α’ Τσιμισκής. Το κίνημα των Βογομίλων συνέτριψε ο Αλέξιος Κομνηνός. Μάλιστα τον ηγέτη τους το Βασίλειο τον καταδίκασαν σε θάνατο στην πυρά με πολλούς οπαδούς του. Από κει και πέρα και τα δυο αυτά κινήματα εξελίχθηκαν σε ανώδυνες

13

για την εξουσία δυνάμεις. (Γ.Α. Τεμεκενίδης, Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 27,28).Οι αυτοκράτορες την δυναστείας των Μακεδόνων, Ρωμανός Α’ Λεκαπηνός, Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος, Νικηφόρος Β’ Φωκάς και Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος εξέδωσαν νεαρές την περίοδο 934 – 996, με τις οποίες απαγόρευαν στους φεουδάρχες να αγοράζουν τα κτήματα των μικροκαλλιεργητών χωρικών και στα μοναστήρια και τις εκκλησίες να αποκτούν έστω και με αφιερώματα μεγάλα αγροτικά κτήματα, οι νεαρές αυτές όμως όπως μας πληροφορεί ο Αρμενόπουλος ατόνησαν και την υπό εξέταση περίοδο είχαν πάψει από καιρό να έχουν ισχύ. (Κορδάτος, Η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης, σελ. 14).Από νωρίς η οργάνωση των Ζηλωτών παίρνει πολιτικοκοινωνικό χαρακτήρα και δείχνει σαφές ενδιαφέρον για την προστασία των ταξικών κοινωνικών δικαιωμάτων και για τη συμμετοχή του λαού στα κοινά και τη διαχείριση τους. Φυσικό, λοιπόν, ήταν να μπει εξαρχής στο μάτι της εξουσίας, της άρχουσας φεουδαρχικής τάξης.Από στοιχεία που μας δίνει ο βυζαντινολόγος Α. Vasiliev κρατάμε τα παρακάτω: «Από τις αρχές του ΙΒ’ αι. υπήρχαν δυο αδιάλλαχτες και αντίθετες εκκλησιαστικές μερίδες. Η μια είναι γνωστή με το όνομα «Ζηλωταί» και η άλλη με το όνομα «Πολιτικοί», την οποία ο εκκλησιαστικός ιστορικός ονομάζει με το γαλλικό όρο «Oppurtunists». Οι πρώτοι ήταν υπέρμαχοι της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας και αρνούνταν την επέμβαση του Κράτους στα εκκλησιαστικά ζητήματα. Δεν δέχονταν καμιά υποχώρηση στην αυτοκρατορική εξουσία. Έτσι κατά καιρούς περιπλάκησαν σε πολιτικές διαφορές και ταραχές και κέρδισαν τη φήμη κόμματος πολιτικού και συνάμα εκκλησιαστικού». Κάποια στοιχεία για την ιδεολογία τους μπορούμε να αντλήσουμε από το έργο «Λόγος περί των παρανόμως τοις άρχουσιν επί τοις ίεροίς τολμωμένων» του Ν. Καβάσιλα.Το κίνημα των Ζηλωτών είναι μια οργανωμένη δύναμη. Πολλά στελέχη της είναι εργάτες του λιμανιού. Το ακολουθούν όμως και αρκετοί διανοούμενοι, τους οποίους οι συντηρητικοί κατηγορούν για οπαδούς του Έλληνα μοναχού από την Καλαβρία της Ιταλίας Βαρλαάμ, εχθρού των Ησυχαστών, οι Ησυχαστές ήταν μια αίρεση

14

με επικεφαλής τον Γρηγόριο τον Παλαμά, υποστήριζαν ότι με την επίμονη και συνεχής παρατήρηση του ομφαλού μπορούσε κανείς να δει το άκτιστο θείο φως.Φαίνεται ότι υπήρχαν διασυνδέσεις με τις συντεχνίες και πιο πολύ με τη ναυτική συντεχνία. Τάχθηκαν ενάντια στους Ησυχαστές. Είχαν αρχηγό, σημαία (το σταυρό) και αγωνίζονταν κατά των Δυνατών.Ζηλωταί είναι η ονομασία που δόθηκε στους αδιάλλαχτους Ιουδαίους πατριώτες που επαναστάτησαν ενάντια στο ρωμαίο αυτοκράτορα Τίτο και που κατέληξε στην καταστροφή του ναού του Σολομώντα από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, το 70 π.χ.Ήταν θρησκευτική και συνάμα πολιτική κίνηση, με έντονο το πολιτικό χρώμα. Οι ανώτερες τάξεις και οι λειτουργοί της, οι ύποπτοι συνδιαλλαγής με τους ρωμαίους κατακτητές υπήρξαν, πολύ συχνά, στόχος βίαιης πάλης εκ μέρους των Ζηλωτών. Το κίνημα τους εμφάνισε έξαρση ιδιαίτερα τους τελευταίους αιώνες, όταν οι Δυνατοί σάρωναν την εξαρτημένη τάξη των γεωργών. Η δυστυχία, η ανέχεια, η εκμετάλλευση, η αδικία, υπήρξαν οι αντικειμενικές συνθήκες ανάπτυξης των Ζηλωτών. Όλες οι πηγές που αναφέρονται στην εξέγερση του 14ου αιώνα είναι μεροληπτικές και εχθρικές προς το κίνημα.Οι Ζηλωτές βρέθηκαν κάτω από την επίδραση των κινημάτων των ιταλικών πόλεων, με τις οποίες είχαν στενές επαφές, στο στρατόπεδο των προοδευτικών, των φτωχών, των αδυνάτων, των εργαζομένων. (Γ.Α. Τεμεκενίδης, Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ.29, 30).

IV . Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη 1342-1349

Τον Ιούνιο του 1341 πεθαίνει ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος και ο ανήλικος γιος του και διάδοχος Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος στέφεται αυτοκράτορας υπό την επιτροπεία της μητέρας του Άννας. Τον θρόνο τότε διεκδίκησε ο μέγας δομέστικος κάτι ανάλογο σαν το σημερινό αξίωμα του πρωθυπουργού, Ιωάννης Καντακουζηνός,

15

τον οποίο αμέσως υποστήριξαν οι περισσότεροι φεουδάρχες και οι καλόγεροι της Θεσσαλονίκης και άλλων μεγάλων περιοχών οι οποίοι μισούσαν την κεντρική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης η οποία προσπαθούσε να περιορίσει τις ασυδοσίες τους.Μάλιστα έστεψαν αυτοκράτορα τον Καντακουζηνό στα τέλη του 1341, στο Διδυμότειχο. Λίγο ύστερα κάλεσαν συνέλευση στην αγορά της Αδριανούπολης, για να ανακοινώσουν το πραξικόπημα. Οι πηγές λένε ότι οι ευγενείς προσπάθησαν με ξυλοδαρμούς να επιβάλουν το σφετεριστή στο λαό που όμως ξεσηκώθηκε, με επικεφαλής κάποιον χειροτέχνη Βράνο, χτυπήθηκε μ' αυτούς και τελικά επικράτησε. Τα γεγονότα της Αδριανούπολης επαναλήφθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης. Σχεδόν όλη η αυτοκρατορία χωρί-στηκε τότε στα δυο και ξέσπασε φοβερός εμφύλιος πόλεμος.Πολύ παραστατικά περιγράφει την κατάσταση που επικράτησε τότε ο λόγιος και ιστορικός Nικηφόρος Γρηγοράς ο οποίος ανήκε στην παράταξη του σφετεριστή Καντακουζηνού: «Κι έβλεπε ο καθένας χωρισμένο σε δυο μερίδες το Γένος των Ρωμαίων σε κάθε πόλη, σε κάθε επαρχία. Από τη μια μεριά ήταν οι φρόνιμοι, οι πλούσιοι, οι ευγενείς, οι γραμματισμένοι και από την άλλη οι άμυαλοι, η φτωχολογιά, οι αγράμματοι. Από τη μια μεριά το κόμμα που είχε νομιμόφρονες ιδέες και από την άλλη το κόμμα που δεν ήξερε τι έκανε, που γύρευε τις επαναστάσεις και χαιρόταν στα αίματα» (τ. II, σ. 613).Έτσι ξεκίνησε ένας φοβερός ταξικός αγώνας. Με τον Καντακουζηνό πήγαν οι φεουδάρχες και οι αγιορείτες καλόγεροι. Οι λαϊκές μάζες υπόφεραν τα πάνδεινα, ανοργάνωτες καθώς βρέθηκαν. Από τους οπαδούς του νόμιμου αυτοκράτορα άλλοι ήταν προδότες και άλλοι καιροσκόποι. Στη Θεσσαλονίκη ο αυτοκρατορικός έπαρχος Συνοδινός προφασιζόταν τον πιστό στον αυτοκράτορα ενώ είχε ουσιαστικά προσχωρήσει στην παράταξη του Καντακουζηνού, με τον οποίο είχε μυστικές συνεννοήσεις, ο Καντακουζηνός ήδη είχε συμμαχήσει με τον κράλη των Σέρβων Στέφανο Ντουσάν, με στόχο να καταλάβει την Θεσσαλονίκη. Οι Ζηλωτές όμως επαγρυπνούσαν, με συντονισμένες ενέργειες, αρχές του 1342, καθάρισαν την πόλη από τα ύποπτα στοιχεία και κήρυξαν τον πόλεμο ενάντια στο σφετεριστή, το σύνθημα «αγώνας

16

για τον νόμιμο αυτοκράτορα» που κυριαρχούσε στις τάξεις τους ήταν ουσιαστικά η πολιτική μάσκα ενάντια στους γαιοκτήμονες και τους καλογέρους που είχαν συμμαχήσει με τον σφετεριστή.Στον ξεσηκωμό πήρε μέρος σύσσωμος ο λαός. Οι πλούσιοι τότε έκαναν ότι μπορούσαν, για να πλήξουν τους εξεγερμένους. Τους ενίσχυε σιωπηλά και ο κυβερνητικός επίτροπος. Οι προσπάθειες τους απέτυχαν και, όπως μας πληροφορεί ο Γρηγοράς, αναγκάστηκαν να φύγουν μαζί με το φίλο του σφετεριστή Συνοδινό.Ύστερα από αυτό οι περίοικοι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι πήραν τα ζώα τους και κλείστηκαν μέσα στα τείχη της Θεσσαλονίκης ενώνοντας τη δύναμη τους με τους εξεγερμένους. Η απόφαση ήταν να μην μπει μέσα ο Καντακουζηνός με κανένα τρόπο.Για το κίνημα λίγοι Βυζαντινοί ιστορικοί έδωσαν περιγραφή, περιεχόμενο και λεπτομέρειες. Και πάντα μεροληπτικά υπέρ της άρχουσας τάξης. Κυριότεροι ο ίδιος ο Καντακουζηνός οποίος αργότερα εξιστόρησε τα γεγονότα της περιόδου αυτής και ο Γρηγοράς. Τα κείμενα τους είναι ένα αισχρό υβρεολόγιο, τόνοι λάσπης και συκοφαντίας. Λίγες σκόρπιες πληροφορίες βρίσκουμε στα έργα του Δ. Κυδώνη, του Ν. Καβάσιλα και άλλων.Στην πόλη, μόλις συγκεντρώθηκαν οι αγωνιστές, άρχισε πυρετώδης προετοιμασία απόκρουσης οποιασδήποτε τυχόν επίθεσης του Καντακουζηνού. Άγρυπνοι ηγέτες οι Ζηλωτές. Είχαν καταστρώσει πρόγραμμα άμυνας, διάλυσης του εσωτερικού μετώπου των ευγενών. Ηχούσαν επαναστατικά τραγούδια από τη μια άκρη ως την άλλη. Ο λαός εξοπλιζόταν. Όσοι αντίπαλοι δεν έφυγαν, λούφαζαν και καμώνονταν είτε ουδετερότητα είτε και συμπάθεια προς την επανάσταση, καιροφυλακτώντας να ανοίξουν τις πύλες της πόλης στον Καντακουζηνό μόλις οι συνθήκες το επιτρέψουν. Στο μεταξύ η επανάσταση επικρατούσε. Την εξουσία, προχωρούσε σε μεταρρυθμίσεις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, που για τη βυζαντινή πραγματικότητα αποτελούν σταθμό. Οι ευγενείς, ύστερα από απεγνωσμένες προσπάθειες να αποκρούσουν το λαϊκό χείμαρρο, υποτάχθηκαν. Όσοι δεν το 'σκασαν, παρέμειναν στην πόλη κρυμμένοι σε κρυψώνα και στα πιο απίθανα μέρη, για να μην τους εντοπίσει η μανία και η οργή του λαού. Φυσικά σε πολλές περιπτώσεις η οργή

17

αυτή δεν ήταν δυνατό να έχει μέτρο, αφού έτσι εκδηλώνονταν τα βάσανα και η εξαθλίωση του λαού από την απάνθρωπη μεταχείριση που είχαν από τους δυνατούς. Οι Ζηλωτές πάντως έκαναν ότι περνούσε από το χέρι τους για τη συγκράτηση της λαϊκής οργής.Φυσικά για τους ιστορικούς της εποχής, Καντακουζηνό και Γρήγορα, η βία νομιμοποιείται, μόνο όταν ασκείται από την άρχουσα τάξη προς τους πεινασμένους υποτακτικούς της. Όταν όμως η ιστορία πάρει αντίθετη φορά και ο φτωχός λαός ασκήσει και αυτός με τη σειρά του βία προς τους δυνάστες και τους εκμεταλλευτές του, τότε οι διανοούμενοι αυτού του τύπου ρίχνουν χολή ενάντια στο λαό που δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να παίρνει πίσω αυτό που του ανήκει. Όπως εύστοχα σημειώνει ο Γ. Κορδάτος «Και αίμα βέβαια χύθηκε και παρατράγουδα έγιναν, αυτό είναι πολύ φυσικό. Οι επαναστάσεις έχουν τη δική τους λογική και ψυχολογία». Κι ακόμα ανάμεσα στις επαναστατημένες μάζες εισχωρούν καιροσκοπικά στοιχεία προκείμενου να ικανοποιήσουν τις έξεις τους, ας θυμηθούμε τον Jean Paul Marat και την εφημερίδα του L’ ami du people, κατά την διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.Από πουθενά όμως δεν προκύπτει ότι ο λαός προχώρησε σε ομαδικές σφαγές. Τιμώρησε, σκληρά βέβαια, όσους από τους ευγενείς επιχείρησαν κρυφά να ανοίξουν τις πόρτες του κάστρου, για να μπει ξαφνικά ο σφετεριστής, οπότε καταλαβαίνει ο καθένας ποια θα ήταν η τύχη των επαναστατών. (Γ.Α. Τεμεκενίδης, Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 31-35).Ο Γάλλος βυζαντινολόγος Charles Diehl γράφει ότι οι Ζηλωτές επενέβαιναν σε κάθε περίπτωση, για να προλάβουν τις αντεκδικήσεις, γράφει ο Diehl, «Το λαϊκό και δημοκρατικό κίνημα των ζηλωτών μας είναι γνωστό κυρίως από τις μαρτυρίες εκείνων που υπήρξαν αντίπαλοι του ή θύματα του. Εντούτοις κάτω από τα γραφόμενα τους φανερώνεται κάτι από τις αξιέπαινες προθέσεις των ζηλωτών, των φίλων του λαού, από τις οποίες προτρέπονταν, ώστε να μην αφήνουν να εξορίζονται οι οπαδοί των αντιπάλων τους από τον μανιασμένο και αιμοχαρή όχλο», σε άλλο σημείο ο Diehl τονίζει, ότι «οι ζηλωτές δεν έμοιαζαν με κοινούς προπαγανδιστές και χυδαίους τυχοδιώκτες. Περισσότερο από μια

18

φορά οδηγήθηκαν στης ενέργειες τους από την ειλικρινή επιθυμία να εξυπηρετήσουν τον λαό και το συμφέρον της πόλης από μια πατριωτική φροντίδα για την υπεράσπιση και την ανεξαρτησία της Θεσσαλονίκης». Journees revoloutionaires Byzantines, Revue de Paris T.35, 1928, σελ.151 - 172, βλ και Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 432).Μετά την προδοσία του διοικητή της Θεσσαλονίκης Συνοδινού και την αποχώρηση του, οι Ζηλωτές στράφηκαν, χωρίς καμία διάκριση, ενάντια σε όλους τους ευγενείς και τους πλούσιους. Πήραν στα χέρια τους όλη την εξουσία, συγκρότησαν λαϊκή διοίκηση και ζήτησαν από την κεντρική κυβέρνηση να την αναγνωρίσει. Κάτι που έγινε. Ο μετέπειτα ιστορικός Καντακουζηνός ειρωνικά γράφει: «Οι φτωχοί άνθρωποι, άγνωστοι ως χτες, μπήκαν στην πρώτη γραμμή». Πραγματικά οι φτωχοί και άγνωστοι ως τότε επαναστάτες ανέλαβαν τη λαϊκή εξουσία και την έφεραν σε πέρας με αξιοθαύμαστο τρόπο. Μα έτσι δεν γινόταν πάντα; Ποιος ήξερε τους ηγέτες των ξεσηκωμών των λαών όλης της γης; Ποιος ήξερε το Σπάρτακο; Πόσοι ήξεραν τους ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης, της Κομμούνας των Παρισίων, της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας, της Ελληνικής Επανάστασης, της Κουβανικής Επανάστασης, της Ελληνικής Εθνικής Αντίστασης; Αυτοί οι «άγνωστοι» και «φτωχοί» Θεσσαλονικείς έγραψαν μια από τις πιο λαμπρές και μαρτυρικές σελίδες του λαϊκού κινήματος, την Επανάσταση των Ζηλωτών, μοναδική για την αποφασιστικότητα και τη συλλογικότητά της, που ο Γ. Κορδάτος την ονομάζει «Κομμούνα της Θεσσαλονίκης». Και είναι ανυπολόγιστη ατυχία για την παγκόσμια ιστορία που δεν βρέθηκε ούτε ένας ιστορικός την εποχή εκείνη να δώσει από τη σκοπιά των εξεγερμένων όλες τις πλευρές αυτού του ανεπανάληπτου επαναστατικού κινήματος.Ο Καντακουζηνός όταν είδε ότι μόνος του δεν μπορούσε να κάμψει την αντίσταση του λαού, προσέφυγε στη στρατιωτική βοήθεια των Σέρβων του Στέφανου Ντουσάν, και των Τούρκων, συγκεκριμένα του Εμίρη του Αϊδινίου Ουμούρ Μπέη.Οι Τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία να λεηλατήσουν τη χώρα. Πολλοί αιχμάλωτοι, άντρες και γυναίκες, πουλήθηκαν τότε στις αγορές

19

δούλων στη Σμύρνη και την Προύσα. Όταν μάλιστα οι Τούρκοι πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη, ο λαός τράβηξε τα πάνδεινα. Τα προάστια λεηλατήθηκαν. Οι αγρότες με τα ζώα τους κατέφυγαν μέσα στην πόλη. Προκλήθηκαν επιδημίες από τα ζώα που ψοφού-σαν από έλλειψη τροφής. Τα πτώματα μόλυναν την ατμόσφαιρα. Κι όμως οι πολιορκημένοι άντεξαν. Η λαϊκή άμυνα έδωσε άριστα δείγματα ηρωισμού και αυταπάρνησης. Άντεξαν, κι όταν ο Ουμούρ Μπέης, για να τους δελεάσει, τους υποσχέθηκε να απελευθερώσει όλους τους αιχμαλώτους και τους ομήρους που είχε πιάσει, αν δέχονταν να παραδοθούν. Δεν έλειψαν και οι εσωτερικές προδοσίες. Να πώς περιγράφει ο καθηγητής Βυζαντινής ιστορίας Μ. Levtchenko στο βιβλίο του (Η Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σελ. 347) την σοβαρότερη που έγινε το 1345: «Εκείνον τον καιρό κυβερνούσαν δυο διοικητές (άρχοντες). Ο Ιωάννης Απόκαυκος, αντιπρόσωπος της κεντρικής κυβέρνησης, ο Απόκαυκος εστάλη από την κεντρική κυβέρνηση ως αυτοκρατορικός διοικητής της Θεσσαλονίκης είχε το αξίωμα του μέγα δούκα και ήταν εραστής της Αυγούστας Άννας και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, ένας από τους αρχηγούς των Ζηλωτών. Όπως ήταν φυσικό, το δημοκρατικό σύστημα των Ζηλωτών δεν άρεσε στον αντιπρόσωπο της κυβέρνησης της Κων/πολης. Γι' αυτό και ο Απόκαυκος έκανε ότι μπορούσε, με μυστικό βέβαια τρόπο και μεταχειριζότανε κάθε μέσο, για να το διαλύσει και να το ανατρέψει. Έτσι, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, ήρθε σε στενή συνεννόηση με τους ντόπιους ευγενείς. Ο αρχηγός των Ζηλωτών Μιχαήλ Παλαιολόγος δολοφονήθηκε με προδοσία. Άλλοι επιφανείς Ζηλωτές ρίχτηκαν στη φυλακή ή μεταφερθήκανε σε άλλες πόλεις ή εξορίστηκαν.Στο τέλος, ο Απόκαυκος, όταν νόμισε πως με τα μέτρα που είχε πάρει είχε γίνει αρκετά δυνατός, έριξε τη μάσκα κι άφησε τα προσχήματα. Κάλεσε εικονική λαοσύναξη που συγκροτήθηκε από τους πλούσιους κατοίκους της πόλης κι εκπροσώπους της φρου-ράς και κατόρθωσε να γίνει δεκτό ψήφισμα υπέρ της παράδοσης της πόλης στον Καντακουζηνό, στην παράταξη του οποίου είχε ήδη εισχωρήσει, ενώ πριν σαν μέγας δούκας στην αυλή της Κωνσταντινούπολης είχε ταχθεί κατά του σφετεριστή

20

Καντακουζηνού, ο καιροσκοπισμός ήταν στην ημερησία διάταξη στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η προδοτική αυτή, όμως, πράξη συνάντησε την άμεση και αποφασιστική αντίδραση της συντεχνίας των ναυτεργατών που και πολυάριθμη ήταν και είχε μεγάλη επιρροή στις λαϊκές μάζες. Οι ναυτεργάτες, χωρίς να χάσουν καιρό, ελευθέρωσαν τους φυλακισμένους Ζηλωτές και οργάνωσαν αμέσως την άμυνα κατά της αριστοκρατίας της πόλης. Η φρουρά πέρασε με το μέρος των Ζηλωτών. Εκατό Δυνατοί και πρώτος ο Απόκαυκος σφάχτηκαν μέσα στην Ακρόπολη. Ύστερα ο λαός μανιασμένος ξεχύθηκε στην πόλη αναζητώντας όλους του Δυνατούς. Εκατοντάδες σφάχτηκαν από το λαό που τον είχε φρενιάσει η προδοσία τους. Μονάχα ένας μικρός τους αριθμός κατόρθωσε να ξεφύγει την λαϊκή οργή. Ο Καντακουζηνός αναφερόμενος στο επεισόδιο αυτό δεν βρίσκει λόγια φρίκης και αγανάκτησης, για να περιγράψει τις τιμωρίες που η φτωχολογιά της Θεσσαλονίκης επέβαλε στους εκμεταλλευτές της. Δεν λέει όμως ούτε λέξη για όσα κακά έπαθε ο λαός της πόλης αυτής από τον εμφύλιο πόλεμο που ο ίδιος άναψε και για τις αθλιότητες που κάνανε οι Τούρκοι σύμμαχοι του σε βάρος του λαού, αλλά ούτε και για τις ασταμάτητες προκλήσεις των αριστοκρατών. Ο Δημήτριος Κυδώνης έγραψε ως και ολόκληρη «Μονωδία επί τοις εν Θεσσαλονίκη πεσούσι», με σκοπό να συκοφαντήσει τον όχλο, όπως αποκαλεί τους ζηλωτές, που τόλμησε να πάρει την εξουσία από τους ευγενείς φίλους του. Φυσικά δεν γράφει τίποτα κουβέντα για τα δεινά του λαού, για τον προκλητικό πλούτο και την χλιδή της μιας τάξης και την απέραντη δυστυχία της άλλης. Ο ίδιος θα στείλει στον μετέπειτα συναυτοκράτορα και φίλο του Καντακουζηνό διθυραμβική επι-στολή, μετά την ήττα της Επανάστασης.Το 1346 έγινε συμφωνία ανάμεσα στις δύο δυναστικές μερίδες. Συμφωνήθηκε ο Καντακουζηνός να έχει την αντιβασιλεία του νόμιμου βασιλιά Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου. Οι δυο τους τότε και με τη βοήθεια των Τούρκων στράφηκαν κατά της Θεσσαλονίκης, που από το 1347 αρνείται πλέον να πάρει οδηγίες από την πρωτεύουσα και ανακηρύχτηκε αυτόνομη πολιτεία.

21

Έτσι έχουμε την ανεξάρτητη δημοκρατία που άντεξε ως τα τέλη του 1349. (Γ.Α. Τεμεκενίδης, Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 36-39).Οι δυο αντίπαλοι, Παλαιολόγος και Καντακουζηνός, τελικά τα βρήκαν μεταξύ τους και συμφιλιώθηκαν. Συναυτοκράτορες πια στρέφουν τα πυρά τους κατά του κοινού εχθρού, της Λαϊκής Δημοκρατίας της Θεσσαλονίκης, που από το 1347 μέχρι το 1349, έτος πτώσης, είχε όλα τα χαρακτηριστικά της. Αυτοκρατορικός εκπρόσωπος είναι τώρα ο Αλέξιος Μετοχίτης. Αλλά την ουσιαστική εξουσία κρατούσε στα χέρια του ο ηγέτης των Ζηλωτών Ανδρέας Παλαιολόγος. Εκμεταλλευόμενος ο πρώτος το κλονισμένο ηθικό του λαού από τη φτώχεια, τις στερήσεις και την πείνα, αποτέλεσμα των πολιορκιών και των συνεχών επιδρομών, πέτυχε να εξορίσει στο Άγιο Όρος τον Ανδρέα Παλαιολόγο, να φυλακίσει τους ηγέτες των Ζηλωτών και να διαλύσει την ισχυρή συντεχνία των ναυτερ-γατών. Ύστερα από αυτό ο Καντακουζηνός κάλεσε σε βοήθεια τον Τούρκο Ορχάν, το καλοκαίρι του 1349, που έστειλε 20.000 Τούρκους με επικεφαλής τον Σουλεϊμάν. Για να επισφραγίσει την συμμαχία του και να ευχαριστήσει για την στρατιωτική βοήθεια τον Τούρκο φύλαρχο Ορχάν ο αισχρός Καντακουζηνός του έδωσε την κόρη του Θεοδώρα για σύζυγο, σε αυτό το κατάντημα είχε φθάσει ο σφετεριστής του θρόνου, ενώ έκανε πενήντα φορές την ημέρα τον σταυρό του και διάβαζε πρωί βράδυ την αγία γραφή, έδωσε την κόρη του μόλις 13 ετών για σύζυγο δια της βίας σε έναν αλλόθρησκο γέρο όπως ήταν ο Ορχάν ο οποίος είχε πατήσει τα εξήντα, οι ιστορικοί της εποχής Χαλκοκονδύλης και Δούκας χαρακτηρίζουν το συνοικέσιο αυτό «μιαράν μνηστείαν». (Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 446).Δεν είναι γνωστό αν οι αρχηγοί των ζηλωτών Μιχαήλ και Ανδρέας Παλαιολόγος είχαν κάποια συγγένεια με την αυτοκρατορική οικογένεια, το πιθανότερο είναι να επρόκειτο για συνωνυμία. (Κορδάτος, Ακμή και Παρακμή του Βυζαντίου, σελ. 457).Ο Αλ. Μετοχίτης τότε συνέλαβε και εκτέλεσε πολλούς Ζηλωτές και γκρέμισε τα σπίτια τους. Βυζαντινός στρατός και στόλος με αρχηγούς τους δυο πρώην αντιπάλους μπήκαν στην πόλη τον Αύγουστο του 1349. Σε ομιλία του σε λαϊκή συνέλευση ο Καντακουζηνός χαρακτήρισε τους επαναστάτες «συμμορία» (τι

22

μας θυμίζει, άραγε, εμάς τους σημερινούς ο όρος;), που μόνο σκοπό είχε να κλέψει τους πλούσιους και τους ευγενείς. Η τελευταία αντίσταση των Ζηλωτών πνίγηκε στο αίμα. Για μέρες ολόκληρες η Θεσσαλονίκη αντηχούσε από τις κραυγές των Ζηλωτών που σφάζονταν ανελέητα, σαν αρνιά. Μέρες φρίκης, απερίγραπτης τρομοκρατίας. Ο νέος Αρχιεπίσκοπος Γρηγόριος Παλαμάς, εμπαθής εχθρός των Ζηλωτών, πρόσταξε στις εκκλησίες να βγάλουν λόγους ειρηνοφόρους και να ξορκίζουν τους δαίμονες. Και δαίμονες ήταν φυσικά οι Ζηλωτές, που για 7 κοντά χρόνια είχαν εξευτελίσει τους φεουδάρχες και έδωσαν ελπίδες στον πεινασμένο λαό.Οι συνέπειες από τον πολύχρονο εμφύλιο πόλεμο Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου και Ιωάννη Στ' Καντακουζηνού ήταν ολέθριες για τη συνοχή της αυτοκρατορίας και το μέλλον της. Όπως γράφει ο Καρλ Κρουμπάχερ στο έργο του «Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας» (τομ. ΣΤ, σελ. 1119) «Η προδοτική φιλαρχία του μανιακού ανθρώπου, ο οποίος προσεκάλει τους Οσμανούς, έσκαψεν αυτή κυρίως τον τάφον του κράτους. Το 1354 κατέλαβον οι Τούρκοι την Καλλίπολλιν και ούτως ηνοίγε το πλέον εις αυτούς η προς την Ευρώπην οδός. Το μίσος, το οποίον πάντας εξήγειρεν κατά του ουτιδανού αυτοκράτορος, διηυκόλυνε τον Παλαιολόγον να καταλάβει την πρωτεύουσα κατά τον Δεκέμβριον του 1354 δια πραξικοπήματος και να αναγκάσει εις παραίτησιν τον καταπεπληγμένον αντίπαλον (Καντακουζηνό). Ως μοναχός Ιωάσαφ εισήλθεν εις μοναστήριον, έγραψε την ιστορίαν του και αφιερώθη εις θεολογικάς σπουδάς». Αυτή ήταν η ζωή του ανθρώπου που άνοιξε τις πύλες του κράτους στους Τούρκους και έγινε πρόξενος ανείπωτων συμφορών στο λαό.Η επικράτηση του Καντακουζηνού επιτεύχθηκε όχι τόσο με τις δικές του δυνάμεις, όσο με τα στρατεύματα των συμμάχων του Τούρκων και Σέρβων, που αποψίλωσαν την ύπαιθρο από αν-θρώπους και αγαθά και ανάγκασαν έτσι τις πόλεις να παραδοθούν, για να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους.Οι ευγενείς, που είχαν συνηθίσει να βλέπουν το λαό αφ’ υψηλού και γεμάτοι περιφρόνηση, ξαφνιάστηκαν από την ένταση της εξέγερσης και κάθε άλλο παρά ερμηνεύοντας σωστά τις κοινωνικές της αιτίες δεν έβλεπαν σ' αυτήν παρά μια «τρέλλα και μια

23

ανήκουστη δυστυχία που στάλθηκε από το Θεό, για να δοκιμάσει τους πιστούς του!» όπως γραφεί ο καθηγητής Μ. Levtchenko. Αλλά τα ίδια δεν έλεγαν ένα αιώνα αργότερα και για τα αίτια της πτώσης της Πόλης (1453) στους Τούρκους!Και ο Μ. Levtchenko στο έργο του «Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, (σ. 342) συμπληρώνει: «Ο εμφύλιος πόλεμος που δημιούργησε ο Καντακουζηνός μαζί με την εχθρική εισβολή που συνδέθηκε ολοκλήρωσε την γενική καταστροφή». Τα αγροτικά χτίσματα, φάρμες, σταύλοι, σιταποθήκες, κάηκαν. Οι δημητριακοί καρποί επιτάχθηκαν, τα γεωργικά εργαλεία κλάπηκαν ή καταστράφηκαν. Οι «πένητες» θεωρούνταν ευτυχείς, όταν κα-τόρθωναν να σώσουν τη ζωή τους και να βρουν καταφυγή στα κάστρα. Αλλά και κει υπόφεραν ανήκουστες στερήσεις. Όταν οι Δυνατοί δεχόντουσαν να βοηθήσουν τους φτωχούς, αυτό γινότανε μονάχα με την απόλυτη υποδούλωση των τελευταίων. Αν οι γε-ωργοί από καιρό σε καιρό είχαν την τύχη να πετύχουν μια πλούσια σοδειά, την έδιναν, για να πληρώσουν τα χρέη τους. Τα δικαστήρια υποστηρίζανε τους ευγενείς. Οι φοροεισπράχτορες δεν τολμούσανε να πειράξουνε τους Δυνατούς που, με διάφορα τε-χνάσματα, προσπαθούσαν να γλιτώσουν τους φόρους. Αντίθετα φερνόντουσαν ανελέητα για την είσπραξη των «πολιτικών» και στρατιωτικών φόρων, στους φτωχούς ή για την είσπραξη των ενοικίων που οφείλονταν στους μεγαλογαιοχτήμονες. Ο Ν. Καβάσιλας, που δεν μπορεί να θεωρηθεί ύποπτος συμπάθειας για τις φτωχές καταπιεζόμενες τάξεις, μας ιστορεί με γραφικό τρόπο πώς οι πιστωτές κι οι φοροεισπράχτορες κυνηγούσαν παντού το φτωχούς προκείμενου να εισπράξουν τους φόρους και αν δεν μπορούσαν να τους πληρώσουν τους έπιαναν από το λαιμό ή τα γένια και τους έσερναν στη φυλακή γρονθοκο-πώντας τους, όπου τους περίμεναν χειρότερα βασανιστήρια.Ο κλήρος βοηθούσε τους δυνατούς και τους φοροεισπράκτορες διεκδικώντας το μερτικό του. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, δεν είναι περίεργο ότι η μάχη για την εξουσία, ανάμεσα στον Ιωάννη Ε’ και τον Καντακουζηνό, μεταβλήθηκε σε ταξικό πόλεμο ανάμεσα στους δυνατούς και τους φτωχούς.

24

Οι λαϊκές μάζες έκαναν απεγνωσμένη προσπάθεια να γλυτώσουν από το ζυγό των εκμεταλλευτών και, με τον τρόπο αυτό, να σωθούν σώζοντας και το Κράτος. Ο λαός, που μισούσε τους δυνατούς, πήρε το μέρος της κεντρικής κυβέρνησης. (Γ.Α. Τεμεκενίδης, Η επανάσταση των ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, σελ. 40 - 44).Ο Γιάννης Κορδάτος, ένας από τους παλαιότερους μαρξιστές ιστορικούς που διερεύνησαν τις πτυχές του κινήματος των Ζη-λωτών, σχολιάζει την εξέλιξη του ως εξής: «Δεν μπορούμε να πούμε πως το νέο καθεστώς που επέβαλαν με την επανάσταση τους οι Ζηλωτές μέσα στη Σαλονίκη ήταν μια καθαρή προλεταριακή Κομμούνα. Στα χρόνια εκείνα δεν υπήρχε ακόμα σχηματισμένο προλεταριάτο. Στην αρχή την πρωτοβουλία στην επανάσταση την είχε η τρίτη (μέση) τάξη, δηλαδή η μπουρζουαζία της Σαλονίκης. Ο ρόλος μάλιστα της ναυτικής συντεχνίας στο κίνημα των Ζηλωτών είναι ολοφάνερος. Ωστόσο οι εργαζόμενες μάζες πήραν πολύ ενεργό μέρος στο επαναστατικό κίνημα των Ζηλωτών και του έδωκαν ολότελα κοινωνικό περιεχόμενο. Βέβαια οι απαιτήσεις που πρόβαλαν δεν είχαν ξεκαθαρισμένη κομμουνιστική μορφή. Ο βαθμός της κοινωνικής εξέλιξης στα χρόνια εκείνα δεν μπορούσε να δώσει στους Ζηλωτές ένα πρόγραμμα από κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που να λύουν ριζικά τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής τους. Αυτό ήταν πολύ πρόωρο» (Γιάννης Κορδάτος, Η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης (1342-1349), Αθήνα 1975, σελ. 81). Τον ελλειμματικό χαρακτήρα του μεταρρυθμιστικού προγράμματος των Ζηλωτών τονίζει και ένας νεότερος ιστορικός, ο Τηλέμαχος Λουγγής:«Στην επαναστατημένη Θεσσαλονίκη δεν εμφανίστηκαν ανάμεσα στους εξεγερμένους κάποιες τάσεις για μια τουλάχιστον μόνιμη εξασφάλιση της αυτονομίας της πόλης, παρ' όλο που τότε η εξουσία βρισκόταν ήδη στα χέρια των πιο ριζοσπαστικών στοιχείων, των ναυτεργατών. Ακόμα περισσότερο, δεν έγιναν κάποιες ουσιαστικές αλλαγές στη διοίκηση της πόλης που θα μπορούσαν να εδραιώσουν τις όποιες κατακτήσεις των εμποροβιοτεχνικών κοινωνικών στρωμάτων, όποος είχε ήδη συμβεί και θα συνέβαινε στο μέλλον σε διάφορες ιταλικές πόλεις» (Λουγγής, ό.π., σελ. 131).

25

Κατά την γνώμη μας η αποτυχία των Ζηλωτών έγκειται στο ότι οι στόχοι τους δεν απέβλεπαν κυρίως στην διεύρυνση της θεσμικής αυτονομίας της πόλης τους αλλά απλώς στην υπεράσπιση της νόμιμης αυτοκρατορικής διαδοχής και στην έμπρακτη επιβεβαίωση των κοινοτικών ελευθεριών τις οποίες απολάμβαναν και οι οποίες κινδύνευαν από τη συνεχή ισχυροποίηση των αριστοκρατών («δυνατών»). Οι στόχοι αυτοί όμως δεν μπορούσαν μακροπρόθεσμα να εξασφαλίσουν την πολιτική τους επιβίωση. Υπό αυτή την έννοια, η Επανάσταση των Ζηλωτών μπορεί να χαρακτηριστεί ένα πολύ ελπιδοφόρο και ενδιαφέρον κοινωνικό πείραμα στην ύστερη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, χωρίς όμως συ-νέχεια.

26