ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΕΛΩΝ ΠΝ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ 17/12

«ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΟΙ ΘΗΡΙΩΔΙΕΣ ΤΩΝ ΝΑΖΙ ΣΤΟ ΑΟΥΣΒΙΤΣ»

Δοκίμιο

του

Υποπλοιάρχου (Ο) Παναγιώτη Μαρμάρου ΠΝ

Αθήνα, Ιούνιος 2012

(Λέξεις: 10.179)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………….……………………………..…………4 1. Εγκλήματα Πολέμου ……………………………………..…………5 2. Η ιστορία του στρατοπέδου του Άουσβιτς………………...……….9 3. Η Τελική Λύση………………………………………….………...20 4. Η διαβίωση των αιχμαλώτων………………….………...………..24 5. Οι Έλληνες αιχμάλωτοι του Άουσβιτς…………………………....31

ΕΠΙΛΟΓΟΣ…………………………………………………...….……....38 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………...……40 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Α. Ημερολόγιο Άουσβιτς……………………………….……...…….42

Ο συγγραφέας είναι υπεύθυνος για το περιεχόμενο της εργασίας του, τόσο για την ακρίβεια των καταχωρημένων σ’ αυτή γεγονότων ή απόψεων, όσο και για την εγκυρότητα και τα δικαιώματα των χρησιμοποιούμενων πηγών. Οι διατυπωμένες στις εργασίες θέσεις ή απόψεις, απηχούν τις προσωπικές θέσεις ή απόψεις του συγγραφέα και μόνο. Τα κείμενα που θα δημοσιεύονται, εκφράζουν την γνώμη και τις σκέψεις των συγγραφέων και όχι αναγκαία τις αντιλήψεις ή το δόγμα του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού.

Εισαγωγή Στην ερώτηση: «Γιατί πήγες σε ένα τόπο όπου έχασαν τη ζωή τους πάνω από 1.000.000 άνθρωποι;», η απάντηση μου είναι «για να τιμήσω την μνήμη τους». Το να τηρήσει κανείς «ενός λεπτού σιγή» στη μνήμη των θυμάτων του ναζισμού στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς, στη νότια Πολωνία, είναι το ελάχιστο που μπορεί να κάνει. Η οδηγός του Μουσείου του Άουσβιτς μας περιέγραψε τα όσα φρικτά υπέστησαν οι αιχμάλωτοι στα στρατόπεδα Άουσβιτς Ι και ΙΙ. Περνώντας την πύλη του Άουσβιτς Ι με την επιγραφή «ARBEIT MACHT FREI», δηλαδή η εργασία απελευθερώνει, φαντάστηκα την εικόνα όπου ο λοχαγός των SS Φρίτς (Fritzsch) υποδέχεται τους νεοφερμένους αιχμαλώτους και λέει: «Σας αναγγέλλω πως δεν βρίσκεστε σε σανατόριο, αλλά σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης από όπου δεν υπάρχει άλλη έξοδος παρά μόνο η καμινάδα. Αν αυτό δεν αρέσει σε κάποιον από εσάς, μπορεί να πάει αμέσως στο συρματόπλεγμα».1 Στη σκέψη ότι όσοι δεν πέθαναν στα κρεματόρια του Άουσβιτς με το που έφθασαν στο στρατόπεδο, βρήκαν τον θάνατο από την εξαντλητική αναγκαστική εργασία, κατάλαβα πόσο λίγο απέχει η σύνεση από την παράνοια. Βλέποντας τις απάνθρωπες εγκαταστάσεις διαβίωσης των κρατουμένων, οι οποίοι έπρεπε να εργάζονται με ελάχιστα ρούχα, φτωχό σε ενέργεια συσσίτιο κι εξαιρετικά αντίξοες καιρικές συνθήκες, μπορούσα να αναληφθώ γιατί ο μέσος όρος επιβίωσης στο στρατόπεδο δεν ξεπερνούσε τους 2-3 μήνες. Λίγα χιλιόμετρα μακριά, στο Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου η πρώτη εικόνα μου ήταν η σιδηροδρομική γραμμή όπου ένα βαγόνι τρένου, με λίγα τριαντάφυλλα στη μνήμη των θυμάτων, θύμιζε τις μεταφορές των κρατουμένων από όλη την κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη. Στην άλλη άκρη της γραμμής βρισκόταν τα συντρίμμια ενός κρεματορίου, στο οποίο 2.000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά έβρισκαν τον θάνατο μέσα σε 20 λεπτά από δηλητηριώδη αέρια και αποτεφρώνονταν για να χαθούν τα ίχνη τους. Η μυρωδιά του θανάτου δεν θα σβήσει ποτέ από την μνήμη μου. Σκοπός αυτού του έργου είναι η περιγραφή των εγκλημάτων πολέμου που διέπραξαν οι Ναζί κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσω της γέννησης ενός συστήματος αδικίας, μίσους και εθνοφυλετικής υπεροψίας σε βάρος των πληθυσμών της Ευρώπης. Το σημαντικότερο επίτευγμα όμως θα είναι η αποτροπή επανάληψης των θλιβερών αυτών γεγονότων μέσω της απόκτησης ιστορικής γνώσης για το παρελθόν των λαών. «Αυτός που δεν θυμάται Ιστορία, είναι αναγκασμένος να την ξαναζήσει», George Santayana

1 Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS, Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1984,σελ. 69

Εγκλήματα πολέμου «Παραβιάσεις των νόμων ή εθίμων του πολέμου που περιλαμβάνουν, αλλά δεν περιορίζονται σε, δολοφονία, κακομεταχείριση ή εκτοπισμό για αναγκαστική εργασία ή για άλλο σκοπό του άμαχου πληθυσμού της ή εντός κατεχόμενης περιοχής, δολοφονία αιχμαλώτων πολέμου, ανθρώπων στη θάλασσα, εκτέλεση ομήρων, λεηλασία δημόσιας ή ιδιωτικής περιουσίας, αδικαιολόγητη καταστροφή πόλεων, κωμοπόλεων ή χωριών ή αφανισμός μη αιτιολογούμενος από στρατιωτική ανάγκη.» (παράγραφος β του άρθρου 6 του Καταστατικού Χάρτη του Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης).1 Αν και από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχαν σκέψεις για παραπομπή σε δίκη των εγκληματιών πολέμου, η σκέψη υλοποιήθηκε μετά την λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου (05 Ιουνίου 1945). Έπειτα από συνομιλίες, υπογράφηκε το Σύμφωνο των Συμμάχων για την καταδίκη των εγκλημάτων πολέμου των Ναζί. Τα εγκλήματα που έγιναν κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών καθορίστηκαν στον Καταστατικό Χάρτη του Διεθνούς Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης την 06 Αυγούστου 1945 στο Λονδίνο. Επίσης, θεσπίστηκαν οι νόμοι και οι διαδικασίες που θα διέπουν τη δίκη των εγκληματιών πολέμου.2 Το Δικαστήριο συγκροτήθηκε στις 08 Αυγούστου 1945. Ο Χάρτης του Λονδίνου επιβεβαιώθηκε από τις αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ).3 Μια μεικτή διεθνής επιτροπή υπό την αιγίδα του ΟΗΕ ανέλαβε να εντοπίσει τους υπόπτους εγκλημάτων πολέμου και να τους φέρει ενώπιων του Δικαστηρίου. Οι κατηγορούμενοι κλήθηκαν να απολογηθούν για: α. την προπαρασκευή και πρόκληση του πολέμου β. τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου κατά παράβαση των κανόνων που οφείλουν να διέπουν τη συμπεριφορά των εμπολέμων και γ. τη διάπραξη εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας.4 Η επιλογή της πόλης της Νυρεμβέργης για τη διεξαγωγή της δίκης ήταν σκόπιμη για διάφορους λόγους. Αρχικά γιατί η Νυρεμβέργη ήταν από τις λίγες πόλεις όπου το δικαστικό μέγαρο δεν είχε πληγεί από τις πολεμικές επιχειρήσεις. Έπειτα ήταν η πόλη όπου ο Χίτλερ5 πραγματοποίησε ομιλίες σε οπαδούς του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος (NSDAP). Τέλος, στην πόλη αυτή οι Ναζί διακήρυξαν τους «Νόμους της Νυρεμβέργης», με τους οποίους οι Εβραίοι έχαναν βασικά πολιτικά δικαιώματα. 6 Οι δικαστές του Διεθνούς Στρατιωτικού Δικαστηρίου προέρχονταν από τις 4 μεγάλες Συμμαχικές δυνάμεις.7 Την Ελλάδα εκπροσώπησε ο τότε αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Δημήτριος Κιουσόπουλος.8 Πάντως το γεγονός ότι κανένας από τους 1 «Principles of International Law Recognized in the Charter of the Nürnberg Tribunal and in the Judgment of the Tribunal (1950)», United Nations, 2005 2 «The Nuremberg Trials», Doug Linder, 2000 3 Εγκυκλοπαίδεια «Υδρία-Cambridge-Ήλιος», Εκδόσεις «ΤΕΣΣΕΡΑ ΕΨΙΛΟΝ», Αθήνα,1992, τόμος 4, σελ. 1291 4 «Ιστορία του Νεότερου και του σύγχρονου Κόσμου», Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2011, σελ. 129 5 Άντολφ Χίτλερ, καγκελάριος του Γ΄ Ράιχ από τις 30 Ιανουαρίου 1933. Αυτοκτόνησε στο υπόγειο καταφύγιο της καγκελαρίας του Γ΄ Ράιχ, στο Βερολίνο, στις 30 Απριλίου 1945. 6 Νόμοι για την προστασία του γερμανικού αίματος και της γερμανικής τιμής. Απαγορεύτηκε ο γάμος και οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ Εβραίων και Γερμανών, οι Εβραίοι δεν επιτρεπόταν να προσλαμβάνουν γυναίκες κάτω των 45 ετών γερμανικής καταγωγής και οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να φέρουν τα εθνικά σύμβολα του Ράιχ. 7 Γαλλία, ΗΠΑ, Μ. Βρετανία και Σοβιετική Ένωση. 8 Εγκυκλοπαίδεια «Υδρία-Cambridge-Ήλιος», ό.π., τόμος 4, σελ. 1291

6

δικαστές δεν προερχόταν από ουδέτερη χώρα, θεωρήθηκε ως παραβίαση της θεμελιώδους δικονομικής αρχής «nemo judex in causa sua», δηλαδή κανείς δεν μπορεί να είναι κριτής σε δική του υπόθεση.9 Την 22 Νοέμβρη του 1945 ξεκίνησε η δίκη και οι 21 κατηγορούμενοι βρέθηκαν ενώπιων των δικαστών (εικόνα 1). Το κατηγορητήριο αφορούσε 4 κατηγορίες εγκλημάτων:

α. Κοινό σχέδιο ή συνομωσία για εγκλήματα κατά της ειρήνης, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

β. Εγκλήματα κατά της ειρήνης, δηλαδή σχεδιασμός, προπαρασκευή και τέλεση επιθετικού πολέμου. γ. Εγκλήματα πολέμου, δηλαδή παραβιάσεις των νόμων και των εθίμων του πολέμου, όπως η θανάτωση και κακοποίηση άμαχου πληθυσμού και αιχμαλώτων, τα καταναγκαστικά έργα, η λεηλασία και η καταστροφή πόλεων και χωριών. δ. Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.10

Εικόνα 1: Οι κατηγορούμενοι για εγκλήματα πολέμου στη Δίκη της Νυρεμβέργης (1945)

Τα πειστήρια των εγκλημάτων που κατατέθηκαν στη δίκη προκαλούν φρίκη. Στις 13 Δεκεμβρίου 1945, ο Αμερικανός κατήγορος Τόμας Τοντ (Thomas Todd) παρουσίασε το τεκμήριο υπ’αριθμόν 253. Αυτό ήταν ένα κομμάτι ανθρώπινου δέρματος, το οποίο έφερε τατουάζ (δερματοστιξία) με τον αριθμό ενός κρατουμένου σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Το «αντικείμενο» αυτό βρισκόταν στην κατοχή της Άισλ Κοχ (Isle Koch)11, η οποία το χρησιμοποιούσε για σκίαστρο λάμπας (αμπαζούρ). Το τεκμήριο υπ’αριθμόν 254 ήταν το κρανίο ενός εκτελεσθέντος Πολωνού, το οποίο είχε συμπιεστεί σε μέγεθος γροθιάς κι το χρησιμοποιούσε για πρες-παπιέ12. Στην κατάθεση της η 33χρονη

9 «Η Διαχρονική Αντιμετώπιση των Εγκλημάτων πολέμου», Διατριβή του Διονύση Σπ. Γάγγα, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα , Νοέμβριος 1998, σελ. 169 10 «Η Δίκη της Νυρεμβέργης», κύριο άρθρο, Νίκος Ζάικος, Η Καθημερινή, Ιούλιος 31, 2011 11 Σύζυγος του Καρλ-Όττο Κοχ, διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Buchenwald, γνωστή ως η «σκύλα του Buchenwald». 12 Αντικείμενο για να συγκρατεί με το βάρος του χαρτιά πάνω στο γραφείο.

7

Γαλλίδα Marie Claude Vallant-Couturier, περιέγραψε την εμπειρία της από το Άουσβιτς το 1942. Εκεί ανέφερε ότι κατά τη διάρκεια της «διαλογής», μεταξύ αυτών που ήταν ικανοί για αναγκαστική εργασία και αυτών που θα οδηγούνταν στους θαλάμους αερίων, η ορχήστρα των Ναζί έπαιζε χαρούμενα τραγούδια. Επίσης, κατέθεσε ότι μία νύχτα ξύπνησε από τρομακτικά ουρλιαχτά. Την επόμενη ημέρα έμαθε ότι οι Γερμανοί είχαν ξεμείνει από δηλητηριώδες αέριο και οι κρατούμενοι κάηκαν ζωντανοί στους φούρνους των κρεματορίων.13 Όσον αφορά στην υπεράσπιση των κατηγορουμένων το κυριότερο επιχείρημα τους αποτέλεσε η άρση του αξιόποινου χαρακτήρα της εγκληματικής πράξης, όταν αυτή είναι συνέπεια «υπακοής σε διαταγή ανωτέρου». Στο άρθρο 8 του Χάρτη του Λονδίνου προβλέπεται ότι ο ισχυρισμός αυτός είναι απαράδεκτος και δεν αίρει το αξιόποινο της πράξης αλλά μπορεί να ληφθεί υπόψη μόνο ως ελαφρυντικό. Η στρατιωτική πειθαρχία δεν απαλλάσσει τον αξιωματικό ή τον στρατιώτη από την ευθύνη του ελέγχου του άδικου χαρακτήρα της πράξης.14 Η Δίκη της Νυρεμβέργης τελείωσε την 1η Οκτώβρη του 1946. Από τους 22 κατηγορούμενους: 12 καταδικάστηκαν σε θάνατο διά απαγχονισμού, 7 καταδικάστηκαν σε στερητικές της ελευθερίας ποινές από δέκα χρόνια μέχρι ισόβια και 3 αθωώθηκαν. 15 Επιπλέον, υπήρξε καταδίκη, ως εγκληματικών οργανώσεων, του κομματικού παραστρατιωτικού Τάγματος Προστασίας (SS), της Υπηρεσίας Ασφάλειας (SD) και της Μυστικής Κρατικής Αστυνομίας (Gestapo).16 Πάντως, τη Δίκη της Νυρεμβέργης ακολούθησε μεγάλη συζήτηση αναφορικά με την νομιμότητα του δικαστηρίου και της σύνθεσης του. Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι σκοπός της Δίκης ήταν η στοιχειοθέτηση των εγκλημάτων πολέμου, η «υποβάθμιση» των κατηγορουμένων στα μάτια της γερμανικής κοινής γνώμης, ώστε να μην θεωρηθούν «μάρτυρες» του πολέμου, και η ανάδειξη της ιστορικής αλήθειας.17 Αν και σύμφωνα με πολλούς νομικούς, το Δικαστήριο ήταν συνέπεια πολιτικής εκτίμησης και δημιουργήθηκε καθ’υπέρβαση του τότε ισχύοντος διεθνούς δικαίου, παρ’όλα αυτά οι διωκόμενες πράξεις ήταν προφανείς παραβιάσεις των διεθνών κανόνων του δικαίου του πολέμου.18 Όπως είναι γνωστό την Ιστορία την γράφει ο νικητής. Γι’αυτό και η απόδοση δικαιοσύνης σε δίκες εγκλημάτων πολέμου θεωρείται ότι μπορεί να είναι ευνοϊκή για τον νικητή και κάποιες ενέργειες του νικητή να μην έχουν την ίδια αντιμετώπιση με αυτές του

13 «The Nuremberg Trials», Doug Linder, 2000 (αδημοσίευτο) 14 «Η Διαχρονική Αντιμετώπιση των Εγκλημάτων πολέμου», Διατριβή του Διονύση Σπ. Γάγγα, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, ό.π., σελ. 174 15 Καταδικάστηκαν σε θάνατο διά απαγχονισμού οι: Χέρμαν Γκέρινγκ (αυτοκτόνησε πριν την εκτέλεση του), Μάρτιν Μπόρμαν, Χανς Φρανκ, Βίλχεμ Φρικ, Άλφρεντ Γιοτλ, Ερνστ Κάλτενμπρουνερ, Βίλχεμ Κάιτελ, Γιόακιμ φον Ρίμπεντροπ, Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, Φριτς Ζάουκελ, Άρτουρ Ζάις-Ινκβαρτ, Γιούλιους Στράιχερ. Σε στερητικές της ελευθερίας ποινές από δέκα χρόνια μέχρι ισόβια οι: Καρλ Ντένιτς (10 χρόνια), Βάλτερ Φουνκ (ισόβια, ελευθερώθηκε το 1957), Ρούντολφ Ες (ισόβια, αυτοκτόνησε στη φυλακή του Σπάνταου το 1987), Κόνσταντιν φορ Νόιρατ (15 χρόνια, ελευθερώθηκε το 1954), Έριχ Ρέντερ (ισόβια, ελευθερώθηκε το 1955), Μπάλντουρ φον Σίραχ (20 χρόνια), Άλμπερτ Σπέερ (20 χρόνια) και αθωώθηκαν οι: Χανς Φρίτσε, Φραντς φον Πάπεν, Χγιαλμάρ Σάχτ. 16 «Η Δίκη της Νυρεμβέργης», κύριο άρθρο, Νίκος Ζάικος, Η Καθημερινή, Ιούλιος 31, 2011 17 «The Nuremberg Trials», Doug Linder, ό.π. 18 «Η Δίκη της Νυρεμβέργης», κύριο άρθρο, Νίκος Ζάικος, Η Καθημερινή, Ιούλιος 31, 2011

8

ηττημένου. Οι Σύμμαχοι σκότωσαν γυναίκες και παιδιά με βόμβες 19, οι Ναζί σκότωσαν γυναίκες και παιδιά με αέρια. Οι βομβαρδισμοί από μεγάλο ύψος έχουν άμεση σχέση με την «αποστασιοποίηση» των πληρωμάτων των αεροσκαφών από τους νεκρούς τους. Ο Paul Montgomery, μέλος πληρώματος των βομβαρδιστικών Β29 που έριξαν εμπρηστικές βόμβες σε ιαπωνικές πόλεις έχει δηλώσει: «Δεν βγαίνω να καρφώσω την ξιφολόγχη μου στην κοιλιά κάποιου, εντάξει; Τους σκοτώνεις μεν, αλλά τους σκοτώνεις από απόσταση, και αυτό δεν σου σπάει το ηθικό όπως αν κάρφωνες την ξιφολόγχη σου στο στομάχι κάποιου κατά τη διάρκεια της μάχης. Είναι διαφορετικό. Είναι σαν να κάνεις πόλεμο σε ένα βιντεοπαιχνίδι». 20 Και να μην ξεχνάμε ότι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε με την ρίψη ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, ένα έγκλημα για το οποίο οι ΗΠΑ ουδέποτε λογοδότησαν.

19 π.χ. ο βομβαρδισμός της Δρέσδης. 20 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,2006, σελ. 324

Η ιστορία του στρατοπέδου του Άουσβιτς «Το σημαντικότερο έργο είναι να βρούμε όλους τους Πολωνούς άρχοντες για να μπορέσουμε να τους εξουδετερώσουμε. Όλους τους ειδικευμένους θα τους χρησιμοποιεί η δική μας πολεμική βιομηχανία. Και έπειτα όλοι οι Πολωνοί θα εξαφανιστούν από προσώπου γης». Τα λόγια αυτά ανήκουν στον Χάινριχ Χίμλερ.1 Κάπως έτσι γύρω στα μέσα του 1940 ιδρύθηκε από τους Γερμανούς το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Το όνομα προήλθε από τη γειτονική πολωνική κωμόπολη του Οσβιέτσιμ (Oswiecim), η οποία περιήλθε στην κυριαρχία των Ναζί μετά την εισβολή στην Πολωνία (1 Σεπτεμβρίου 1939). Οι κάτοικοι του Οσβιέτσιμ εκτοπίστηκαν από τις κατοικίες τους προκειμένου να οργανωθεί η ανέγερση του στρατοπέδου. Τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης του τρίτου Ράιχ αναπτύχθηκαν στο έδαφος της Γερμανίας το 1933. Εκεί κρατούνταν όσοι πολίτες θεωρούνταν ανεπιθύμητα «στοιχεία», όπως οι πολιτικοί αντίπαλοι του ναζιστικού καθεστώτος, οι εγκληματίες και οι Εβραίοι. Η εξέλιξη που είχε ο Β ́ Παγκόσμιος Πόλεμος ανάγκασε τους Γερμανούς να οργανώσουν στρατόπεδα και στις κατεχόμενες χώρες. Όπως και άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το Konzentrationslager (KL) Auschwitz, ήταν κρατικός θεσμός, διοικούμενος από τις κεντρικές αρχές του κράτους. Την επίβλεψη του είχε το Γενικό Τμήμα της Βιομηχανίας και Διοίκησης SS (WVHA), ενώ υπεύθυνο για τους εκτοπισμούς των αιχμαλώτων στα στρατόπεδα και την εξολόθρευση τους ήταν το Γενικό Τμήμα Ασφάλειας του Τρίτου Ράιχ (RSHA). Η καινοτομία των στρατοπέδων συγκέντρωσης σε σχέση με τις κανονικές φυλακές ήταν ότι ο κρατούμενος δεν είχε ιδέα για τη διάρκεια της φυλάκισης του. Δεν γνώριζε μια τελική ημερομηνία απελευθέρωσης και υπήρχε μόνο μια διαρκής αβεβαιότητα για το αν η ελευθερία θα ερχόταν αύριο, τον άλλο μήνα ή τον άλλο χρόνο. Η τρομακτική δύναμη της πολιτικής αυτής ήταν ότι η αβεβαιότητα για τη διάρκεια της φυλάκισης ήταν κάτι με το οποίο οι κρατούμενοι δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν. Εξασθένιζε τις αντιστάσεις τους και συνέτριβε ακόμα και την πιο ισχυρή θέληση. Αυτό ήταν αρκετό να κάνει τη ζωή τους στο στρατόπεδο μια κόλαση.2 Ο κυριότερος λόγος για τη δημιουργία του στρατοπέδου ήταν η αύξηση του αριθμού των συλληφθέντων Πολωνών από την γερμανική αστυνομία και ο κορεσμός της χωρητικότητας των φυλακών. Το Άουσβιτς σχεδιάστηκε να είναι σαν ένα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που ιδρύονταν από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930 στα πλαίσια του ναζιστικού συστήματος του τρόμου.3 Το χαρακτηριστικό αυτό του Άουσβιτς παρέμεινε ούτως ή άλλως μέχρι το τέλος της λειτουργίας του, ακόμα και όταν – από το 1942 – αποτέλεσε το μεγαλύτερο κέντρο της εξόντωσης των Εβραίων. Τα στελέχη του KL Auschwitz αποτελούνταν από μέλη των SS.4 Τα τάγματα αυτά δημιουργήθηκαν ως εκλεκτή φρουρά με κύρια αποστολή την προστασία συγκεντρώσεων των μελών του ναζιστικού κόμματος. Με το πέρασμα του χρόνου τα καθήκοντα και η βαρύτητα των SS αυξήθηκαν σημαντικά– τα SS ξεκίνησαν να λειτουργούν ως κρατική διοίκηση, αστυνομία και στρατός. Οι μοίρες SS αποτελούσαν τα στελέχη των στρατοπέδων συγκέντρωσης, σε

1 Heinrich Himmler: εθνικός ηγέτης των SS (Reichsfuhrer SS). 2 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,2006,σελ. 33 3 Κάθε στρατόπεδο συγκέντρωσης αποσκοπούσε στην ψυχική και σωματική εξόντωση των κρατουμένων, ασκώντας ατομική και ομαδική τρομοκρατία. Κάθε SS εξουσίαζε τη ζωή και το θάνατο των κρατουμένων και είχε δικαίωμα να σκοτώσει όποιον/α τολμούσε να παραπονεθεί στη διοίκηση για κακή μεταχείριση. 4 SS: Schutzstaffeln, Τάγματα Ασφαλείας

10

ρόλους διοικητικούς και φρουράς στρατοπέδου. Επίσης, έπαιρναν μέρος στην εξόντωση των Εβραίων και στις εκτελέσεις των κρατουμένων. Η πορεία του πολέμου και η διεύρυνση του μετώπου, έστρεψε το Ράιχ στην επιστράτευση στα SS των λεγόμενων Volksdeutsch5 οι οποίοι υπέγραφαν τον κατάλογο υπηκοότητας (Volksliste). Καθ’όλη τη διάρκεια λειτουργίας του KL Auschwitz, «εργάστηκαν» πάνω από 8.000 τακτικά SS και γυναίκες που προσλήφθηκαν από τα SS. Το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς χτίστηκε στο έδαφος και στα κτίρια 22 προπολεμικών πολωνικών στρατώνων. Με την πάροδο του χρόνου, το στρατόπεδο επεκτάθηκε και οργανωτικά και χωροταξικά. Στην «ακμή» του, το καλοκαίρι του 1944, το Άουσβιτς κάλυπτε περίπου 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα και είχε πάνω από 40 υποστρατόπεδα διασκορπισμένα σε ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων. Η ιστορία του στρατοπέδου χωρίζεται σε 3 περιόδους:

- από την ίδρυση του το 1940 έως τις αρχές του 1942, όπου χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά ως στρατόπεδο συγκέντρωσης.

- από τις αρχές του 1942 έως τον Οκτώβριο του 1944, όπου «εξελίχθηκε» σε στρατόπεδο εξόντωσης και μαζικών εκτελέσεων στα πλαίσια της «Τελικής Λύσης»6 των Εβραίων της Ευρώπης.

- από τον Οκτώβρη του 1944 έως τον Ιανουάριο του 1945, όπου το στρατόπεδο πέρασε στη φάση της εγκατάλειψης και καταστροφής μέχρι την κατάκτηση του από το Σοβιετικό Στρατό. Η γεωγραφική θέση του στρατοπέδου – σχεδόν στο κέντρο της κατεχόμενης από τους Γερμανούς Ευρώπης – ήταν ευνοϊκή από άποψη συγκοινωνιών και μπορούσε με ευκολία να απομονωθεί και να «παραλλαγεί». Αυτά οδήγησαν τις γερμανικές Αρχές στην απόφαση για ευρείας έκτασης επέκταση του στρατοπέδου. Στην ακμή της λειτουργίας του το στρατόπεδο Άουσβιτς αποτελείτο από τρία κύρια μέρη (εικόνα 1):

Εικόνα 1: Το συγκρότημα στρατοπέδων του Άουσβιτς

5 Πολίτες άλλων χωρών οι οποίοι κατάφερναν να αποδείξουν την γερμανική τους καταγωγή. 6 Ευφημισμός για το σχέδιο γενοκτονίας των Εβραίων της Ευρώπης.

11

- Το πρώτο και παλαιότερο μέρος είναι το Άουσβιτς Ι (Auschwitz I), το λεγόμενο Stammlager,7 με χωρητικότητα από 12 έως 20 χιλ. ανθρώπων, το οποίο δημιουργήθηκε στα μέσα του 1940 (εικόνα 2). Στον χώρο του Άουσβιτς Ι στεγάζονταν οι διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες, η φρουρά διοίκησης κι ο Διοικητής του στρατοπέδου. Εδώ βρίσκουμε και τα κεντρικά γραφεία του πολιτικού τμήματος και του τμήματος εργασίας κρατουμένων. Επίσης, τις κύριες αποθήκες εφοδιασμού και τα εργαστήρια με τους τεχνίτες.

Το κυρίως στρατόπεδο του Άουσβιτς ήταν σαν μια μικρή πόλη. Υπήρχε καντίνα, κινηματογράφος, θέατρο, μανάβικο ακόμα και αθλητικός σύλλογος. Η διοίκηση του στρατοπέδου ήθελε να κρατάει ψηλά το ηθικό των στρατιωτών του. Δίπλα από την κύρια είσοδο του Άουσβιτς Ι, στο μπλοκ 24, δημιουργήθηκε οίκος ανοχής για επιλεγμένους κρατούμενους ως ανταπόδοση στην σκληρή εργασία τους8 και προκειμένου να αποφευχθεί η εμφάνιση ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς. Τέλος, υπήρχε και μια δεξαμενή νερού για το πυροσβεστικό σώμα, στην οποία τοποθετηθήκαν βατήρες και λειτούργησε ως πισίνα για «λίγους και εκλεκτούς».9

Εικόνα 2: Κάτοψη του Άουσβιτς Ι - Το δεύτερο μέρος είναι το στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙ Μπίρκεναου (Auschwitz IΙ Birkenau), το μεγαλύτερο στο συγκρότημα των στρατοπέδων Άουσβιτς (εικόνα 3). Η κατασκευή του άρχισε το φθινόπωρο 1941 στο έδαφος του χωριού Μπρζεζίνκα (Brzezinka) σε απόσταση 3 χμ από το Οσβιέτσιμ. Ο πολωνικός πληθυσμός του χωριού απελάθηκε και τα κτίρια κατεδαφίστηκαν. Στο Μπίρκεναου εγκαταστάθηκαν τα μεγαλύτερα εργαλεία μαζικής εξόντωσης στην κατεχόμενη Ευρώπη – οι θάλαμοι αερίων με τα κρεματόρια – στα οποία οι ναζιστές δολοφόνησαν την πλειοψηφία των Εβραίων που στάλθηκαν στο στρατόπεδο. Το Μπίρκεναου ήταν το μεγαλύτερο από τα 40 στρατόπεδα και υποστρατόπεδα του συγκροτήματος. Ξεκίνησε ως χώρος κράτησης 100.000 Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου. Τον Μάρτιο του 1942 λειτούργησε ως κέντρο εξόντωσης των Εβραίων. Περίπου το 90% των θυμάτων του Άουσβιτς πέθαναν στο Μπίρκεναου. Η απόφαση που πάρθηκε το 1941 για την ανέγερση εγκαταστάσεων μαζικής εξόντωσης αιχμαλώτων έφερε το στρατόπεδο στο κέντρο της προσοχής των Ναζί σχετικά με τα σχέδια τους για την εξόντωση των 7 Κύριο στρατόπεδο 8 Η δημιουργία οίκων ανοχής ήταν απόφαση του Χίμμλερ, ώστε να αυξηθεί η «παραγωγικότητα» των κρατουμένων. 9 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,2006,σελ. 226

12

Εβραίων. Το Μπίρκεναου κατασκευάστηκε από 10.000 Ρώσους αιχμαλώτους πολέμου και αποτελείτο από περίπου 300 κτίσματα, 16 χιλιόμετρα ηλεκτροφόρων καλωδίων, 13 χιλιόμετρα τάφρων αποστράγγισης και 10 χιλιόμετρα οδικού δικτύου εντός των 140 στρεμμάτων του. Η κατασκευή 4 μεγάλων κρεματορίων ξεκίνησε στα μέσα του 1942 και οι Γερμανοί προσδοκούσαν να εξοντώνουν 1.600.000 ανθρώπους ανά έτος. Εκεί λειτούργησε και το στρατόπεδο γυναικών από τις 16 Αυγούστου 1942, όταν και μεταφέρθηκε από το Άουσβιτς Ι. Την επίβλεψη των κρατουμένων γυναικών ανέλαβαν «άριες» γυναίκες που μεταφέρθηκαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ravensbrück. Η άφιξη στο Άουσβιτς 999 Εβραίων γυναικών από τη Σλοβακία10 στις 16 Μαρτίου 1942 «συνέπεσε» με την άφιξη 999 «άριων» γυναικών με εγκληματικό παρελθόν.11 Στο Μπίρκεναου βρισκόταν η ράμπα εκφορτώσεως των αφιχθέντων με τρένα αιχμαλώτων, όπου γινόταν η «διαλογή» από τους γιατρούς των SS μεταξύ των ικανών για αναγκαστική εργασία και αυτών που θα πήγαιναν απ’ευθείας στους θαλάμου αερίων, και οι αποθήκες φύλαξης, ταξινόμησης και αποστολής (στην γερμανική ενδοχώρα) των κατασχεθέντων προσωπικών αντικειμένων των αιχμαλώτων.

Εικόνα 3: Αεροφωτογραφία του Άουσβιτς ΙΙ- Μπίρκεναου (καλοκαίρι 1944)

- Το τρίτο μέρος – το στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙΙ Μόνοβιτς (Auschwitz IΙΙ Monowitz), που λεγόταν επίσης Μπούνα (εικόνα 4) 12. Αρχικά ήταν ένα από τα υποστρατόπεδα Άουσβιτς που ιδρύθηκε το 1942 στο χωριό Μονοβίτσε, 6 χμ από το

10 Ο Πρόεδρος της Σλοβακίας, ηγέτης του ακραίου εθνικιστικού Λαϊκού Κόμματος Hlinka και καθολικός ιερέας, Γιόζεφ Τίζο, πλήρωσε τους Γερμανούς 500 μάρκα του Ράιχ για κάθε Εβραίο που θα εκτοπίζονταν, με τον όρο ότι δεν θα επέστρεφε ποτέ στην Σλοβακία και ότι οι Γερμανοί δεν θα είχαν καμιά απαίτηση από την περιουσία τους. 11 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, Jerusalem,1980, σελ. 278 12 Η ονομασία προέκυψε από το εργοστάσιο παραγωγής συνθετικού ελαστικού Buna Werke της γερμανικής εταιρίας IG Farbenindustrie, που λειτουργούσε στο στρατόπεδο.

13

Οσβιέτσιμ. Η επιλογή της τοποθεσίας στηρίχθηκε σε γεωλογικούς παράγοντες, πρόσβασης σε σιδηροδρομική γραμμή, παροχή νερού από τον ποταμό Βιστούλα και στη διαθεσιμότητα πρώτων υλών, όπως κάρβουνο από τα γειτονικά μεταλλεία, ασβέστη και αλατιού. Τον Νοέμβριο 1944 το υποστρατόπεδο Μπούνα αυτοδιοικήθηκε και από τότε ονομάστηκε KL Monowitz.

Εικόνα 4: Αεροφωτογραφία του Άουσβιτς ΙΙΙ-Μόνοβιτς την 31-05-1944

Συνολικά στα χρόνια 1942-1944 δημιουργήθηκαν 47 υποστρατόπεδα και εξωτερικά κομάντο13 του KL Auschwitz, στα οποία χρησιμοποιήθηκε η αναγκαστική εργασία των κρατούμενων. Ιδρύθηκαν κυρίως στην περιοχή των γερμανικών ορυχείων, σιδηρουργείων και άλλων εργοστάσιων στην Άνω Σιλεσία καθώς και στα κοντινά γεωργικά και κτηνοτροφικά αγροκτήματα. Όλα τα στρατόπεδα και τα υποστρατόπεδα του συγκροτήματος Άουσβιτς περικυκλώθηκαν από τους Γερμανούς με πύργους κατόπτευσης και φράχτες από συρματόπλεγμα, ενώ κάθε επαφή των κρατούμενων με τον εξωτερικό κόσμο απαγορευόταν. Η απομονωμένη περιοχή ξεπέρασε όμως το περιφραγμένο έδαφος και η ζώνη του συγκροτήματος στρατοπέδων περιελάμβανε επίσης περιοχή 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων14, η οποία απλωνόταν γύρω από τα στρατόπεδα Auschwitz I και Auschwitz II Birkenau. Οι πρώτοι κρατούμενοι που πέρασαν την πύλη του Άουσβιτς ήταν Γερμανοί. Πρόκειται για 30 κατάδικους του κοινού ποινικού δικαίου, οι οποίοι έφθασαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Sachsenhausen, την 20η Μαΐου 1940. Καταχωρήθηκαν στο μητρώο κρατουμένων με τους αριθμούς 1-30. Όλοι τους κατέλαβαν καθήκοντα Kapo15, δηλαδή πρακτόρων ελέγχου μεταξύ SS και Πολωνών κρατουμένων. Πολλοί από αυτούς κατάγονταν από τη διγλωσσική Άνω Σιλεσία16 και μπορούσαν να κατανοήσουν και να μιλήσουν γερμανικά και πολωνικά. Διακρίθηκαν στο σαδισμό και την απάνθρωπη συμπεριφορά. Γι’αυτό κι όταν άρχισε να αυξάνεται ο αριθμός των κρατουμένων στο Άουσβιτς, ακόμα 100 εγκληματίες από το Sachsenhausen ανέλαβαν διοικητικές θέσεις στο στρατόπεδο (29 Αυγούστου 1940).17 Η τρομοκρατία που ασκούσαν οι Kapo ήταν τόσο

13 Ομάδες κρατουμένων 14 Η σφαίρα συμφερόντων, η λεγόμενη Interessengebiet. 15 Ο όρος προέρχεται πιθανώς από την ιταλική λέξη «capo», δηλαδή «κεφάλι». 16 Περιοχή της σημερινής νότιας Πολωνίας. 17 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 274

14

μεγάλη που οι κρατούμενοι δεν μπορούσαν να χειριστούν. Η εξουσία που είχαν λάβει από τους SS, τους επέτρεπε να φέρονται απάνθρωπα στους κρατουμένους, θέλοντας να προβάλλουν ότι είναι κατάλληλοι για το «έργο» που τους είχε ανατεθεί. Άλλωστε αν οι Ναζί δεν έμεναν ικανοποιημένοι από την απόδοση τους, θα έπαυαν να είναι Kapo και θα επέστρεφαν μαζί με τους υπόλοιπους κρατουμένους, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι την πρώτη νύχτα που θα περνούσαν με τους άλλους θα τους ξυλοκοπούσαν μέχρι θανάτου. 18 Όπως αναφέρει κι ο Διοικητής Ρούντολφ Ος (Rudolf Hoess)19 «σε καμία περίπτωση η πραγματική ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου δεν φαίνεται καθαρότερα από όσο στην αιχμαλωσία. Ο άνθρωπος απαλλάσσεται από κάθε στοιχείο που δεν ανήκει στην πραγματική του φύση, από όλα όσα του χάραξαν στο μυαλό η παιδεία και η συνήθεια. Η φυλακή τον αναγκάζει με τον καιρό να εγκαταλείψει κάθε προσποίηση και να μην παίζει πλέον κρυφτό με τον ίδιο του τον εαυτό. Παρουσιάζεται γυμνός (όπως είναι στην πραγματικότητα), καλός ή κακός αναλόγως την περίσταση».20 Αν και το Άουσβιτς έχει ταυτιστεί με την «Τελική Λύση» των Εβραίων, στην πρώτη περίοδο της ύπαρξής του οι κατοχικές αρχές κατεύθυναν στο Άουσβιτς κυρίως Πολωνούς κρατούμενους για πολιτικούς λόγους, τους οποίους οι Γερμανοί θεωρούσαν ιδιαίτερα επικίνδυνους για το καθεστώς. Τέτοιοι ήταν κοινωνικοί και πνευματικοί ηγέτες, άνθρωποι της διανόησης, του πολιτισμού και της επιστήμης, μέλη της αντίστασης και αξιωματικοί. Ο σκοπός των Γερμανών ήταν προφανής. Επιθυμούσαν οι Πολωνοί να είναι έθνος αμόρφωτων και, κατά συνέπεια, εύκολα «διαχειρίσιμοι». Ο Χίμμλερ ήθελε οι Πολωνοί να μετατραπούν σε ημιμαθείς σκλάβους που δεν θα έπρεπε να λαμβάνουν οποιαδήποτε εκπαίδευση παρά της στοιχειώδους, δηλαδή να μετρούν έως το 500, να γράφουν το όνομα τους, να είναι ειλικρινείς, να δουλεύουν σκληρά, να φέρονται καλά και να θυμούνται ότι είναι εντολή του Θεού να υπακούν στους Γερμανούς.21 Η πρώτη μεταφορά των 728 Πολωνών κρατούμενων για πολιτικούς λόγους, μεταξύ τους μερικών Πολωνών εβραϊκής καταγωγής, ήρθε στο στρατόπεδο από τη φυλακή του Τάρνοβ (στην νότιο-ανατολική Πολωνία) στις 14 Ιουνίου 1940. Η μέρα αυτή θεωρείται ως η μέρα έναρξης λειτουργίας του στρατοπέδου.22 Η επιχείρηση Μπαρμπαρόσα 23 προκάλεσε την σύλληψη Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου, οι οποίοι εκτελούνταν άμεσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Από τον Οκτώβριο του 1941 περισσότεροι από 10.000 Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου έφθασαν στο Άουσβιτς, για να κατασκευάσουν το στρατόπεδο του Μπίρκεναου. Για να γίνει δυνατή η μαζική εξόντωση των Σοβιετικών οι μερίδες φαγητού ήταν οι χειρότερες-ποιοτικά και ποσοτικά- σε σχέση με τους υπόλοιπους αιχμαλώτους. Κάθε Σοβιετικός δικαιούταν για διάστημα 28 ημερών: 6 κιλά ψωμί (με 50% αλεύρι σίκαλης), 400 γραμμάρια κρέας αλόγου, 440 γραμμάρια τεχνητό λίπος και 600 γραμμάρια ζάχαρη.24 Την 1η Μαρτίου 1942 λιγότεροι από 1000 Σοβιετικοί είχαν απομείνει ζωντανοί.25 18 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ.34 19 Διοικητής του Άουσβιτς (Μάιος 1940-Νοέμβριος 1943 και Μάιος-Ιούλιος 1944) 20 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1984, σελ. 66-67 21 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 44 22 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 274-275 23 Εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, Ιούνιος 1941. 24 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ. 80 25 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 276

15

Την σκυτάλη από τους Σοβιετικούς πήραν οι Εβραίοι. Τον Γενάρη του 1942, πραγματοποιείται η πρώτη μεταφορά Εβραίων από την περιοχή της Άνω Σιλεσίας. Ο αυξανόμενος αριθμός αιχμαλώτων συντέλεσε στην επέκταση του συστήματος θανάτωσης. Δύο πρώην αγροτικές αποθήκες στο Μπίρκεναου μετατράπηκαν σε θαλάμους αερίων. Τον Ιούλιο η διοίκηση του στρατοπέδου προχώρησε στην έναρξη κατασκευής 4 μεγάλων κρεματορίων με δικούς τους θαλάμους αερίων στο Μπίρκεναου. Τα κρεματόρια τέθηκαν σε λειτουργία μεταξύ 22 Μαρτίου και 28 Ιουνίου 1943 και μπορούσαν να σκοτώσουν μέχρι και 2.000 ανθρώπους στους θαλάμους αερίων τους.26 Στην κορύφωση της λειτουργίας τους, οι φούρνοι των κρεματορίων αποτέφρωσαν 4.756 αιχμαλώτους σε 24 ώρες. Οι θανατώσεις στα κρεματόρια ήταν καθημερινές κι έγιναν ρουτίνα στο στρατόπεδο.27 Η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε δηλητηριώδες αέριο για τη θανάτωση κρατουμένων έγινε στο υπόγειο του μπλοκ 11 (κτίριο 11) του Άουσβιτς Ι. Ο Φριτς, υπαρχηγός του διοικητή του στρατοπέδου, επινόησε μια νέα λειτουργία για το πρωσικό οξύ, το χημικό που χρησιμοποιούσαν για απεντόμωση. Σκέφτηκε ότι αφού μπορούσε να σκοτώνει ψείρες γιατί να μην μπορεί να σκοτώσει «ανθρώπινα παράσιτα»; Για το πείραμα του συγκέντρωσε Σοβιετικούς κομισάριους στο υπόγειο του μπλοκ 11. Αφού έριξαν το αέριο, περίμεναν τα αποτελέσματα. Οι κρατούμενοι ήταν όλοι νεκροί και εξίσου σημαντικό για τη διοίκηση ήταν ότι η χρήση αερίων για τη θανάτωση των αιχμαλώτων και η, κατά συνέπεια, μη άμεση εμπλοκή θα απάλλασσε τους SS από ψυχολογικά προβλήματα που είχαν εμφανιστεί σε στρατιώτες που συμμετείχαν σε εκτελεστικά αποσπάσματα στα εδάφη της Ανατολής. Ο διοικητής έγραψε ότι «ένιωσε ανακούφιση που η νέα μέθοδος θα τον γλίτωνε από το λουτρό αίματος».28 Πόσο λάθος ήταν αυτό. Τον χειμώνα του 1941/42 κι αφού έγινε φανερό στο Ράιχ ότι έπρεπε να προετοιμαστούν για μακράς διάρκειας πόλεμο, η ανάγκη για εργατικό δυναμικό στα εργοστάσια της πολεμικής βιομηχανίας έγινε μεγαλύτερη. Το Κεντρικό Γραφείο Οικονομικών και Διοίκησης (WVHA) έλαβε την εντολή να παράσχει εργατικά χέρια στα εργοστάσια, κάτι που προκάλεσε αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ των φορέων του ναζιστικού καθεστώτος. Έτσι, ενώ το WVHA χρειαζόταν εργατικό δυναμικό, το οποίο αποτελούσαν την εποχή εκείνη οι εκτοπισμένοι λόγω εθνοφυλετικών χαρακτηριστικών, το Κεντρικό Γραφείο Ασφάλειας του Ράιχ (RSHA) επεδίωκε την εξόντωση όσο το δυνατόν περισσότερων Εβραίων. Το «δίλημμα» αυτό καθόρισε την περαιτέρω πορεία του Άουσβιτς. 29 Σε αντίθεση με άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης (Treblinka, Sobibor,Belzecκαι Chelmno) όπου οι Γερμανοί σκότωναν όλους τους αιχμαλώτους, στο Άουσβιτς ξεκίνησε μια διαδικασία «διαλογής». Τη στιγμή που τα τρένα με τους κρατουμένους, έφθαναν στο Άουσβιτς, ένας γιατρός των SS ξεχώριζε αυτούς που μπορούσαν να εργαστούν για το Ράιχ κι αυτούς που θα στέλνονταν στους θαλάμους αερίων. Η πρώτη διαλογή έγινε στις 4 Ιουλίου 1942 κι η τελευταία στις 3 Νοεμβρίου 1944. Ο αριθμός των ανθρώπων που θα έμεναν στο στρατόπεδο κυμαινόταν ανάλογα με τη ζήτηση για εργασία και έφθανε το 30% 26 Ο αριθμός αυτών αφορά στα δύο μεγαλύτερα κρεματόρια. 27 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 277 28Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 83-84 29 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 278

16

του συνόλου των αποστολών.30 Ακόμα και αυτοί που είχαν επιλεγεί για «εργασία» δεν θα γλύτωναν την εξόντωση31 αλλά η προσπάθεια των Γερμανών ήταν να εκμεταλλευτούν στο έπακρο τους κρατουμένους. Ανάλογη διαδικασία «διαλογής» γινόταν και για τους αιχμαλώτους που αρρώσταιναν. Το ποιος θα πάει στο αναρρωτήριο εξαρτιόταν από το πόσο γρήγορα θα επανέρχονταν σε κατάσταση ικανή για εργασία. Η χρονοβόρα ανάρρωση σήμαινε θάνατο. Μάλιστα, κάποιες φορές κρίνονταν ασύμφορο να σκοτώσουν ασθενείς σε θαλάμους αερίων32 και τους σκότωναν με έγχυση φαινόλης στην καρδιά (εικόνα 5).33

Εικόνα 5: Γιατρός των SS σκοτώνει κρατούμενο με ένεση φαινόλης.

Η αλλαγή πολιτικής στην λειτουργία του Άουσβιτς άφησε περιθώρια για οργάνωση αντιστασιακών ομάδων. Κάθε ενέργεια αντίστασης κατά των SS, συνέβαλε στη βελτίωση του ηθικού των κρατουμένων, πέρα από κάθε άλλη σκοπιμότητα. Ο κρατούμενος ένιωθε και πάλι υποκείμενο με θέληση για ζωή και αξιοπρέπεια. Οι πρώτες ομάδες αντίστασης συστήθηκαν από Πολωνούς αξιωματικούς (2ο εξάμηνο 1940) και το 1942 οι Πολωνοί κρατούμενοι δημιούργησαν την αντιστασιακή οργάνωση «Home Army», με επικεφαλή τον Συνταγματάρχη Juliusz Gilewicz34. Η μετέπειτα συνύπαρξη πολλών εθνικοτήτων οδήγησε στη σύσταση μιας πολυεθνικής αντιστασιακής οργάνωσης το 1943, γνωστή ως «Kampfgruppe Auschwitz» (Αγωνιστική Δύναμη Άουσβιτς).35 Η αντίσταση στο στρατόπεδο επικοινωνούσε με την πολωνική αντίσταση στην Κρακοβία και ενημέρωνε για την κατάσταση στο Άουσβιτς. Τα νέα αυτά μεταφέρθηκαν στην εξόριστη στο Λονδίνο πολωνική κυβέρνηση κι από κει μέσω του BBC 36 σε όλη την Ευρώπη. Μεγάλο αντίκτυπο είχαν οι ειδήσεις αυτές στη Γερμανία καθώς φαίνεται οι Γερμανοί μέχρι τότε δεν γνώριζαν για το τι συμβαίνει στο Άουσβιτς. Οι Ναζί αντέδρασαν και στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, 5.006 Τσέχοι Εβραίοι από την Theresienstadt μεταφέρθηκαν σε ένα απομονωμένο τμήμα του Μπιρκενάου. Στο «οικογενειακό», όπως ονομάστηκε το τμήμα αυτό, στρατόπεδο οι κρατούμενοι του είχαν προνόμιο «μοναδικά» για τα δεδομένα του Άουσβιτς. Δεν εργάζονταν όπως οι άλλοι κρατούμενοι, μπορούσαν να κρατούν τα πράγματα τους, συγκατοικούσαν ανά οικογένειες, δεν τους κούρευαν και είχαν δυνατότητα αλληλογραφίας κάθε 15 ημέρες. Η διακριτική μεταχείριση αυτών των αιχμαλώτων 30 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ. 92 31 Είτε λόγω «ανανέωσης» εργατικού δυναμικού είτε λόγω της εξάντλησης από την εργασία (vernichtung durch arbeit). 32 Το δηλητηριώδες αέριο χρειαζόταν συγκεκριμένη θερμοκρασία για να δράσει. Την θερμοκρασία αυτή παρήγαγε η θερμοκρασία των σωμάτων των μελλοθάνατων. 33 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 279 34 Σκοτώθηκε σε μαζική εκτέλεση στις 10 Οκτώβρη 1943. 35 «The Resistance Movement», http://en.auschwitz.org/h/, ανακτήθηκε την 18/06/2012 36 British Broadcasting Company

17

αποσκοπούσε στην παραπλάνηση της κοινής γνώμης, αφού οι Τσέχοι στην αλληλογραφία με τους συγγενείς τους δεν ανέφεραν τίποτα για τις εκτελέσεις. Ακριβώς 6 μήνες μετά, κι αφού είχαν φέρει σε πέρας την «αποστολή» τους, όλοι οι κρατούμενοι του «οικογενειακού» στρατοπέδου εξοντώθηκαν.37 Αν και το στρατόπεδο περιβαλλόταν από διπλή σειρά ηλεκτροφόρου συρματοπλέγματος και υπήρχαν πολλές θέσεις σκοπών με σκυλιά, δεν έλειψαν οι επιτυχημένες απόπειρες αποδράσεων. Το 1940 μόνο 2 κρατούμενοι επιχείρησαν να αποδράσουν. Το 1941 έγιναν 17 απόπειρες, 173 το 1942, 295 το 1943 και 312 το 1944. Όσοι κατάφερναν να αποδράσουν έβρισκαν καταφύγιο στον ντόπιο πολωνικό πληθυσμό, που έβλεπε με συμπάθεια τους αιχμάλωτους συμπατριώτες τους. Για την αντιμετώπιση του φαινομένου η διοίκηση εφάρμοσε πολιτική βίαιων αντιποίνων. Αν οι Ναζί δεν έπιαναν το δραπέτη, φυλάκιζαν τους συγγενείς του. Επιπλέον, διάλεγαν 10 συγκρατούμενους του και τους σκότωναν.38 Κάθε SS που θα σκότωνε όποιον κρατούμενο πλησίαζε την περίφραξη, λάβαινε «αμοιβή» πάνω από 3 μέρες άδεια.39 Οι πλέον επίφοβοι για αποδράσεις ήταν τα μέλη των ζόντερκομαντο40 που όσο περισσότερο τους επέτρεπαν να ζήσουν, δημιουργούνταν μια ομάδα κρατουμένων που δεν είχε τίποτα να χάσει, αφού γνώριζαν ότι κάποια στιγμή θα τους σκότωναν κι αυτούς.41 Από τους τουλάχιστον 1.300.000 ανθρώπους που έφτασαν στο KL Auschwitz, εγγράφηκαν και τοποθετήθηκαν στο στρατόπεδο περίπου 400.000 άτομα: γύρω στις 200.000 Εβραίοι, σχεδόν 150.000 Πολωνοί, περίπου 23.000 Ρομά, περίπου 15.000 σοβιετικοί αιχμάλωτοι και 25.000 κρατούμενοι άλλων εθνοτήτων. Πάνω από το 50% αυτών χάθηκαν λόγω πείνας, εξαιρετικά σκληρής δουλειάς, εκτελέσεων, εξαντλητικών συνθηκών διαβίωσης, ασθενειών, επιδημιών, βασανιστηρίων και εγκληματικών ιατρικών πειραμάτων. Στα τέλη του 1944, κι ενώ ο Σοβιετικός Στρατός βρισκόταν σε απόσταση λίγων ωρών μακριά απελευθερώνοντας την Κρακοβία, οι αρχές του στρατοπέδου άρχισαν να εξαλείφουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους. Οι κρατούμενοι, οι οποίοι ήταν ικανοί για πορεία (περίπου 200.000) μεταφέρθηκαν από τους Ναζί σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης εντός της Γερμανίας από 17 έως 21 Ιανουαρίου 1945. Στις 27 Ιανουαρίου 1945, οι Σοβιετικοί εισήλθαν στο αφύλακτο στρατόπεδο και βρήκαν περίπου 7.000 κρατούμενους, που οι Γερμανοί είχαν εγκαταλείψει. Το 90% των ιστορικών στοιχείων της ντροπής καταστράφηκαν, κάποια από τα κτίρια κατεδαφίστηκαν, άλλα κάηκαν ή ανατινάχτηκαν. Από τις 35 συνολικά αποθήκες συλλογής προσωπικών αντικειμένων των αιχμαλώτων καταστράφηκαν οι 29. Ακόμα κι έτσι, σήμερα διασώζονται στις συλλογές του Μουσείου του Άουσβιτς μεταξύ άλλων: − πάνω από 80.000 παπούτσια, − περίπου 3.800 βαλίτσες από τις οποίες 2.100 έχουν επιγραφές, − περίπου 12.000 κατσαρόλες, − περίπου 40 κιλά γυαλιά,

37 «Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp», Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, ό.π., σελ. 280-283 38 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 69 39 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ. 189 40 Ειδικά τμήματα εργασίας στα κρεματόρια. 41 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ.178

18

− 460 προσθέσεις (τεχνητά μέλη), − 570 στολές του στρατοπέδου (ριγέ), − 260 πολιτικές περιβολές, − 260 ταλλίθ42, − 40 κυβικά μέτρα μεταλλικά αντικείμενα (που διαλύθηκαν μέσω τήξης) από τις αποθήκες «Καναδάς»43 , − 6.000 εκθέματα της καλλιτεχνικής συλλογής (συμπεριλαμβανομένων περίπου 2.000 καλλιτεχνικών αντικειμένων που τα έφτιαξαν οι κρατούμενοι). − σχεδόν 2 τόννοι μαλλιά που κόπηκαν από τις γυναίκες (εικόνα 6). 44

Εικόνα 6: Κομμένα μαλλιά γυναικών αιχμαλώτων

Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων στο Άουσβιτς δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια μέχρι σήμερα. Η εκτίμηση του Franciszek Piper περιγράφει 1.100.000 θύματα (εικόνα 7). Πέρα από τους Εβραίους, Πολωνούς, Ρομά και σοβιετικούς αιχμαλώτους, οι Ναζί οδήγησαν στο Άουσβιτς ανθρώπους από σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά κράτη (εικόνα 8).

Εικόνα 7: Θύματα στο KL Auschwitz (Πηγή: Μουσείο Άουσβιτς)

42 Σάλι που φορούσαν οι άντρες Εβραίοι κατά την πρωινή προσευχή. 43 Αποθήκες των κλεμμένων προσωπικών αντικειμένων των αιχμαλώτων. 44 Memorial and Museum Auschwitz-Birkenau, http://en.auschwitz.org/m/

19

Εικόνα 8: Κατάλογος μεταφορών των Εβραίων ανάλογα με τη χώρα προέλευσης

(Πηγή: Μουσείο Άουσβιτς) Ο αριθμός των καταδικασθέντων εγκληματιών πολέμου του Άουσβιτς είναι πολύ μικρός σε σχέση με τον αριθμό των εμπλεκομένων. Τα πολωνικά δικαστήρια δίκασαν 673 από τα 789 μέλη του επιτελείου του Άουσβιτς. Οι ποινικές διώξεις εμποδίστηκαν από την αδυναμία σύναψης διακρατικών συμφωνιών για το τι συνιστούσε έγκλημα πολέμου στο Άουσβιτς. Περίπου το 85% των SS που υπηρέτησαν στο Άουσβιτς δεν καταδικάστηκαν. Η ιδέα του Χίμμλερ για τη χρήση των θαλάμων αερίων συνέβαλε στο να ξεφύγουν οι SS από την τιμωρία επικαλούμενοι ότι δεν ενεπλάκησαν άμεσα στη διαδικασία θανάτωσης.45 Ο τελευταίος θάνατος που καταγράφηκε στο στρατόπεδο του Άουσβιτς ήταν αυτός του πρώτου διοικητή του στρατοπέδου του αντισυνταγματάρχη Ρούντολφ Eς, ο οποίος εκτελέστηκε στο Άουσβιτς Ι με απαγχονισμό, την 16η Απριλίου 1947. (εικόνα 9).

Εικόνα 9: Η εκτέλεση του Rudolf Hoess

45 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 327-328

Η Τελική Λύση «Στη διάρκεια της ζωής μου υπήρξα πολύ συχνά προφητικός και συνήθως χλευάστηκα για αυτό. Σήμερα θα γίνω προφητικός για άλλη μια φορά. Εάν οι διεθνείς Εβραίοι χρηματοδότες εντός και εκτός Ευρώπης πετύχουν να βυθίσουν τα έθνη σε ένα νέο παγκόσμιο πόλεμο, το αποτέλεσμα δεν θα είναι η «μπολσεβικοποίηση»1 της υφηλίου και, κατ’επέκταση η νίκη των Εβραίων, αλλά ο αφανισμός της εβραϊκής φυλής από την Ευρώπη». (απόσπασμα από την ομιλία του Αδόλφου Χίτλερ στο γερμανικό κοινοβούλιο την 30η Ιανουαρίου 1939).2 Δύο από τα κύρια στοιχεία της ιδεολογίας του Γ΄ Ράιχ ήταν το μίσος εναντίον του κομμουνισμού και η πίστη στην ανωτερότητα του γερμανικού έθνους έναντι των υπολοίπων λαών.3 Αυτά αντανακλώνται στις πολιτικές θέσεις του Χίτλερ και στις πρώτες ναζιστικές αφίσες του 1920 όπου αναγραφόταν: «Μαχόμαστε κατά των ενεργειών των Εβραίων επειδή προκαλούν φυλετική φυματίωση των εθνών και η ανάρρωση μπορεί να αρχίσει μόνο με την απομάκρυνση αυτού του μικροβίου».4 Τόνιζε ότι οι Εβραίοι είναι φυλή κι όχι θρησκεία και γι’αυτό ο αντισημιτισμός, ως πολιτικό κίνημα, πρέπει να στηρίζεται στην «λογική» κι όχι στο «συναίσθημα». Αρχικά έπρεπε να εξασφαλισθεί η συστηματική αφαίρεση των δικαιωμάτων των Εβραίων, με απώτερο στόχο την «ολοσχερή απομάκρυνση των ίδιων των Εβραίων».5 Στα γραπτά και τις ομιλίες του Χίτλερ είναι εμφανής η εμμονή του στην «απομάκρυνση» των Εβραίων, αφού τους θεωρούσε υπαίτιους για την ήττα της Γερμανίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.6 Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι οι ιδέες του Χίτλερ παρέμειναν αναλλοίωτες και λειτούργησαν ως εσωτερική κινητήρια δύναμη. Δεν έχουν καταγραφεί πολλές παρόμοιες περιπτώσεις στην Ιστορία που ένας πολιτικός παραμένει πιστός στις ιδέες του καθ’όλη την πολιτική του πορεία. Το όραμα του Χίτλερ για τη σωτηρία της Γερμανίας θα επιτυγχάνονταν μέσω της καταστροφής της Σοβιετικής Ένωσης και της εξάλειψης του «εβραϊκού μπολσεβικισμού». Η επίτευξη του οράματος του προϋπόθετε την εξασφάλιση της ηγεμονίας της Γερμανίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο, την κατάκτηση «ζωτικού χώρου» για την εξασφάλιση πρώτων υλών και άλλων οικονομικών πόρων και, φυσικά, την απομάκρυνση των Εβραίων. Ειδικά για το τελευταίο, στο έργο του «Mein Kampf»7, εκφράζει την άποψη ότι «δεν θα είχε χρειαστεί να θυσιαστούν εκατομμύρια μαχόμενοι στο μέτωπο, αν είχαν σταλεί στους θαλάμους αερίων δώδεκα με δεκαπέντε χιλιάδες Εβραίοι διαφθορείς του λαού».8 Λίγο πριν το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Χίτλερ κατηγόρησε τους «εβραιοκάπηλους» στη Μεγάλη Βρετανία και στις Η.Π.Α., όπως και τους «εβραίο-μπολσεβίκους» της Σοβιετικής Ένωσης για την επικείμενη καταστροφή. Τον Νοέμβριο του 1937 λέει στον Γιόζεφ Γκέμπελς9: «οι Εβραίοι πρέπει να φύγουν από την Γερμανία, ναι και από την Ευρώπη ολόκληρη. Ασφαλώς θα πάρει καιρό αλλά πρέπει να συμβεί και θα συμβεί».10 1 Μπολσεβίκοι: το κομμουνιστικό κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης που ίδρυσε ο Βλαντιμίρ Λένιν. 2 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,2011, σελ. 139 3 Memorial and Museum Auschwitz-Birkenau, http://en.auschwitz.org/m/ 4 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,2006,σελ.29 5 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ 120 6 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ 138 7 Αδόλφος Χίτλερ, «Ο Αγών μου» (1925) 8 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ 121 9 Υπουργός Προπαγάνδας του Ράιχ (Reichspropagandaleiter). 10 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ 138

21

Οι Ναζί στήριξαν τις πολιτικές τους θέσεις σε προϋπάρχουσες πεποιθήσεις. Ο αντισημιτισμός υπήρχε στην Γερμανία πριν την εμφάνιση του Χίτλερ. Το αρχικό πολιτικό πρόγραμμα τους δεν είχε διαφορές σε σχέση με αυτό των δεξιών εθνικιστικών κομμάτων της δεκαετίας του 1920. Ο Χίτλερ δεν ήταν καινοτόμος σε πολιτικές θέσεις. Η πρωτοτυπία του αφορούσε τον τρόπο ηγεσίας. Κι όταν η Γερμανία χτυπήθηκε από την Μεγάλη Ύφεση στις αρχές της δεκαετίας του 1930, οι Γερμανοί στράφηκαν στο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα αναζητώντας λύση στα προβλήματα τους. Κανείς δεν αναγκάστηκε να ψηφίσει τους Ναζί υπό την απειλή όπλου και η άνοδος τους στην εξουσία ήταν νόμιμη.11 Μέσα σε 6 μήνες από τη μέρα που ανέλαβαν οι Ναζί τα 5.000.000 ανέργων είχαν εξαφανιστεί από τους δρόμους και όλοι είχαν δουλειά.12 Ο Χίτλερ, ακόμα κι όταν το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα δεχόταν πυρά από παντού, είχε την στήριξη της γερμανικής νεολαίας και μπορούσε να «γοητεύει» τα πλήθη. Οι επικρίσεις της λαϊκής γνώμης και η απογοήτευση της μεσαίας τάξης, το 1934, οφειλόταν σε διαμαρτυρίες για οικονομικές αδικίες. Η καλλιέργεια από το ναζιστικό καθεστώς του φόβου των μπολσεβίκων αλλά κι η απουσία πολιτικής παιδείας, είχαν ως αποτέλεσμα την παθητικότητα και την μεμψιμοιρία της κοινής γνώμης. Κανείς δεν αντιστέκονταν στο καθεστώς. Οι αναφορές του Sopade13 περιγράφουν την πολιτική κατάσταση το 1934: « Η δύναμη του καθεστώτος προκύπτει από την αδυναμία της αντιπολίτευσης. Οι πολέμιοι του είναι ιδεολογικά και οργανωτικά αδύναμοι. Ιδεολογικά αδύναμοι λόγω του ότι η δυσαρέσκεια της μεσαίας και της αγροτικής τάξης οφείλεται αποκλειστικά σε οικονομικές αιτίες και ατομικά συμφέροντα. Η οργανωτική αδυναμία έγκειται στην ουσία του φασιστικού καθεστώτος να μην επιτρέπει οποιαδήποτε οργανωτική συσπείρωση των πολέμιων του. Οι δυνάμεις της αντίδρασης έχουν υποστεί τεράστια διάσπαση. Η εργατική τάξη είναι διασπασμένη σε σοσιαλιστές και κομμουνιστές, ενώ διάσπαση παρατηρείται και στους εκ της Εκκλησίας προερχόμενους πολέμιους του καθεστώτος».14 Τον Μάρτιο του 1938, οι αντίστοιχες αναφορές του Sopade συνοψίζουν τα χαρακτηριστικά της γερμανικής κοινής γνώμης στα εξής συμπεράσματα: α. Ο Χίτλερ είχε την αποδοχή της πλειονότητας του πληθυσμού γιατί έδωσε δουλειές κι έκανε την Γερμανία ισχυρή. β. Η μεγάλη δυσφορία για τις επικρατούσες συνθήκες επηρέαζε μόνο τις καθημερινές έγνοιες των πολιτών και δεν είχε προκαλέσει έως τότε κάποιο σοβαρό αίσθημα εχθρότητας. γ. Την αμφιβολία για τη βιωσιμότητα του καθεστώτος, ακολουθούσε το ερώτημα για το ποιος ή τι θα μπορούσε να το αντικαταστήσει.15 Τα πρώτα βήματα στην πορεία υλοποίησης του οράματος του Χίτλερ έγιναν το 1933. Οι μηχανισμοί του καθεστώτος, με επικεφαλής τα SS, είχαν την αμέριστη υποστήριξη του ηγέτη τους όσο απάνθρωπες ή ριζοσπαστικές και να ήταν οι ενέργειες τους.16 Η πιο γνωστή μαζική ενέργεια κατά των Εβραίων είναι η «Νύχτα των Κρυστάλλων» (Kristallnacht). Το βράδυ της 9ης Νοεμβρίου 1938, οι Ναζί έσπασαν τις βιτρίνες πολλών εμπορικών καταστημάτων των Εβραίων (εικόνα 1). Με την έναρξη του

11 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ.18 12 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 157 13 SoPaDe (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD) : Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας, πολιτικά αντικείμενο στο ναζιστικό καθεστώς. 14 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 164-165 15 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 176 16 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 59

22

Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (01 Σεπτεμβρίου 1939) οι Εβραίοι έχασαν κάθε δικαίωμα που τους εξασφάλιζε η γερμανική υπηκοότητα, όπως να παντρεύονται μη Εβραίους, να έχουν δικές τους επιχειρήσεις, να ασκούν συγκεκριμένα επαγγέλματα ή να έχουν άδεια οδήγησης. Κατά τη διάρκεια της Kristallnacht περισσότερες από 1.000 εβραϊκές συναγωγές καταστράφηκαν, σκοτώθηκαν 400 Εβραίοι και πάνω από 30.000 άντρες Εβραίοι φυλακίστηκαν.17 Η άρση των φραγμών στη βιαιότητα των Ναζί ήταν επακόλουθο της εισβολής στην Πολωνία και της προσάρτησης τμημάτων της Πολωνίας στη Γερμανία.18 Οι επιπλέον 3.500.000 Πολωνοεβραίοι ήταν ένας ακόμη παράγοντας άγχους στο σχεδιασμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Η σκέψη για την μεταφορά Εβραίων στη Μαδαγασκάρη δεν μπορούσε να υλοποιηθεί λόγω των προβλημάτων διοικητικής μέριμνας που θα είχε μια τέτοια επιχείρηση.

Εικόνα 1: Οι σπασμένες βιτρίνες των εβραϊκών καταστημάτων

Ο Χίτλερ «κοίταξε» προς τα ανατολικά. Ενώ είχε ξεκινήσει η προπαρασκευή για τις πρώτες απελάσεις στα ανατολικά, ο Γκέμπελς με το άρθρο «Οι Εβραίοι είναι ένοχοι» (16 Νοεμβρίου 1941) στην εφημερίδα του, Das Reich, επικαλέστηκε την «προφητεία» του Χίτλερ περί αφανισμού της εβραϊκής φυλής από την Ευρώπη.19 Ο Γκέμπελς πίστευε πως είναι προτιμότερο να ενισχύσει κανείς τις υπάρχουσες προκαταλήψεις των ανθρώπων παρά να δοκιμάσει να αλλάξει το μυαλό τους. Στις περιπτώσεις που χρειάστηκε να αλλάξει την άποψη των γερμανών πολιτών, η τακτική του ήταν να κινείται όπως «ένα κονβόι - πάντοτε με την ταχύτητα του πιο αργού σκάφους» και διαρκώς να επαναλαμβάνει με μικρές παραλλαγές το μήνυμα που ήθελε να μεταδώσει. Για να το πετύχει αυτό σχεδόν δεν έλεγε τίποτα αλλά έδειχνε εικόνες και έλεγε ιστορίες που οδηγούσαν το πλήθος στο να βγάλουν τα συμπεράσματα που ο ίδιος ήθελε, κάνοντας τους να πιστέψουν ότι τα είχαν σκεφτεί μόνοι τους.20 Το Δεκέμβρη του 1941, βλέποντας ότι ο «Αστραπιαίος Πόλεμος» (Blietzkrieg) δεν απέδιδε και οι εχθροπραξίες θα κρατούσαν επί μακρόν, ο Χίτλερ κατέληξε στην «Τελική Λύση» του εβραϊκού ζητήματος. Την απόφαση του ενίσχυσε η εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο, μετά την επίθεση των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ (07 Δεκεμβρίου). Στις 13 Δεκεμβρίου 1941 ο Γκέμπελς σημείωσε στο ημερολόγιο του: «όσον αφορά το ζήτημα των Εβραίων, ο Führer είναι αποφασισμένος να δώσει ένα ξεκάθαρο τέλος. Προφήτευσε ότι αν

17 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 40 18 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 60 19 Ian Kershaw, «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 142 20 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ.19

23

οι Εβραίοι προκαλέσουν ξανά έναν παγκόσμιο πόλεμο, θα βιώσουν την εξόντωση τους. Όλα αυτά δεν ήταν κούφια λόγια. Ο παγκόσμιος πόλεμος είναι εδώ και η εξόντωση των Εβραίων θα πρέπει να είναι η αναγκαία συνέπεια. Το συγκεκριμένο ζήτημα δε θα πρέπει να αντιμετωπιστεί με συναισθηματισμό». Μια σημείωση στο επιτραπέζιο ημερολόγιο του Χίμμλερ γράφει: «Εβραϊκό Ζήτημα - να εξοντωθούν ως παρτιζάνοι». Αν και δεν υπάρχει κανένα έγγραφο που να συνδέει τον Χίτλερ με την «Τελική Λύση», συνάγεται ότι ενθάρρυνε την εφαρμογή της.21

21 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., 103-104

Η διαβίωση των αιχμαλώτων «Τώρα θα κάνετε μπάνιο και θα απολυμανθείτε. Δεν θέλουμε επιδημίες στο στρατόπεδο. Στη συνέχεια θα μεταφερθείτε στους θαλάμους, όπου θα σας μοιραστεί σούπα. Θα εργασθείτε ανάλογα με την επαγγελματική σας εμπειρία. Τώρα γδυθείτε και ακουμπήστε τα ρούχα σας μπροστά σας στο έδαφος». (δήλωση του Maximilian Grabner, επικεφαλή του Πολιτικού Τμήματος Ασφαλείας στο Άουσβιτς, προς τους αιχμαλώτους που περίμεναν μπροστά από τις πόρτες του θαλάμου αερίων).1

Οι αιχμάλωτοι έφθαναν στο Άουσβιτς από όλη την Ευρώπη (εικόνα 1), στοιβαγμένοι σε βαγόνια για ζώα (εικόνα 2).

Εικόνα 1:Χάρτης προέλευσης αιχμαλώτων Εικόνα 2: Βαγόνι μεταφοράς αιχμαλώτων Το ταξίδι με το τρένο μπορεί να κρατούσε 4 με 5 ημέρες, ανάλογα με την χώρα προέλευσης, και στους κρατούμενους δεν παρεχόταν φαγητό. Τα βαγόνια διέθεταν ένα βαρέλι με νερό κι ένα βαρέλι για τις φυσικές ανάγκες των αιχμαλώτων. Εξουθενωμένοι από την ορθοστασία, τη βρωμιά, το στρίμωγμα , την πείνα και το κρύο προσδοκούσαν σε ένα πιάτο φαγητό και ξεκούραση. Μόλις άνοιγε η πόρτα του βαγονιού, οι SS τους υποδέχονταν με φωνές, σφυρίγματα και χτυπήματα. Μέσα σε αυτήν την αναταραχή ξεκίναγε η διαδικασία της «διαλογής» (Selektion).(εικόνα 3).

Εικόνα 3: Η διαδικασία της διαλογής

Οι γιατροί των SS ξεχώριζαν ανάμεσα σε ικανούς να εργαστούν στα στρατόπεδα του συγκροτήματος του Άουσβιτς και σε αυτούς που θα οδηγούνταν για άμεση θανάτωση στα 1 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,2006, σελ. 112

25

κρεματόρια. Οι σκηνές που διαδραματίζονταν στην ράμπα των τρένων ήταν δραματικές. Οι οικογένειες χωρίζονταν και τα μέλη αυτών με ικεσίες, διαμαρτυρίες ή ακόμα και αντίσταση προσπαθούσαν να παραμείνουν ενωμένα. Όσοι αντιστέκονταν εύρισκαν τον θάνατο με μια σφαίρα στον αυχένα. Οι Ναζί παρατήρησαν ότι ειδικά ο χωρισμός των παιδιών από τις μητέρες τους δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Γερμανών γιατί έκανε δύσκολο να ελέγξουν τη διαδικασία θανάτωσης και η θέα των σκηνών αυτών προκαλούσε συναισθηματικό κλονισμό στους SS.2 Οι SS για να κατευνάσουν τους αιχμαλώτους που οδηγούνταν, εν αγνοία τους, στα κρεματόρια, τους έλεγαν ότι τους πάνε για «μπάνιο και απολύμανση». Τα κρεματόρια ΙΙΙ και IV ήταν διώροφα κτίσματα (εικόνα 4). Στον κάτω όροφο βρίσκονταν οι θάλαμοι αερίων (παραλλαγμένοι σε αίθουσες λουτρού) και στον πάνω οι φούρνοι καύσης των πτωμάτων.

Εικόνα 4: Απεικόνιση κρεματορίου

Οι μελλοθάνατοι ξεντύνονταν, τακτοποιούσαν τα ρούχα τους και εισέρχονταν στο θάλαμο «λουτρού». Οι ειδικές ομάδες εργασίας των κρεματορίων «ζόντερκομαντο»3 έπρεπε να τους καθησυχάζουν μιλώντας τους φιλικά, ώστε να ξεγελαστούν και να μην προκαλέσουν φασαρίες. Η παραπλάνηση αποδείχθηκε όχι μόνο ευκολότερη σε σχέση με την «ωμή» βία αλλά ήταν και πιο «ξεκούραστη» για τους εκτελεστές.4 Παλαιότερα οι κρατούμενοι πέθαιναν φορώντας τα ρούχα τους κι ήταν δύσκολο να τους τα αφαιρέσουν μετά το θάνατο τους. Όταν ο θάλαμος γέμιζε, οι πόρτες πίσω τους έκλειναν αιφνιδιαστικά. Αυτό προκαλούσε τις υποψίες και τελικά καταλάβαιναν την καλοστημένη παγίδα. Οι όποιες προσπάθειες τους να παραβιάσουν τις πόρτες ήταν μάταιες. Ένας στρατιώτης των SS έριχνε από τα ειδικές θυρίδες στην οροφή του θαλάμου, το δηλητηριώδες αέριο «Zyklon

2 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 152 3 Sondercomando: Το ειδικό τμήμα αιχμαλώτων που ασχολιόταν με την αποτέφρωση των πτωμάτων. Η επιλογή των μελών του ζόντερκομαντο γινόταν από τις αποστολές Εβραίων αιχμαλώτων στο Άουσβιτς. Αναλάμβαναν αμέσως να «εργαστούν» αγνοώντας την φύση της εργασίας. Κάθε τόσο οι Ναζί σκότωναν μερικά μέλη του ειδικού τμήματος και έφερναν καινούργιους αιχμαλώτους, ώστε να μειωθεί ο αριθμός των αυτοπτών μαρτύρων των εγκλημάτων τους. Λόγω της ιδιαιτερότητας της «εργασίας» τους ζούσαν σε καλύτερες συνθήκες και ήταν απομονωμένοι από τους άλλους κρατουμένους, ενώ κάθε επαφή με το υπόλοιπο στρατόπεδο απαγορευόταν επί ποινή θανάτου. Περισσότεροι από 10 μέλη του ζόντερκομαντο επέζησαν μετά τον πόλεμο και κατέθεσαν την μαρτυρία τους. Στο χώρο του στρατοπέδου, βρέθηκαν 6 χειρόγραφα μελών του ζόντερκομαντο, θαμμένα στο χώμα των κρεματορίων ΙΙ και ΙΙΙ του Μπίρκεναου μέσα σε μπουκάλια ή μεταλλικά κουτιά, με μαρτυρίες για τον μαζικό αφανισμό που γινόταν εκεί. 4 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 111

26

B»5. Το αέριο αυτό ήταν χημικό σε μορφή χαλικιών που χρησιμοποιούνταν για απεντόμωση. Σε συγκεκριμένη θερμοκρασία, που παραγόταν από την θερμοκρασία των σωμάτων μέσα στο θάλαμο, εξαερώνονταν και προκαλούσε το θάνατο από ασφυξία μέσα σε 15-20 λεπτά. Μετά από 25 λεπτά περίπου, τα «ζόντερκομαντο» έμπαιναν με αντιασφυξιογόνες μάσκες για να απομακρύνουν τα παραμορφωμένα πτώματα. Πριν την μεταφορά των πτωμάτων στον επάνω όροφο για την αποτέφρωση αφαιρούσαν από τα πτώματα οτιδήποτε μπορούσε να αξιοποιηθεί από το Ράιχ, όπως τα μαλλιά των γυναικών, χρυσά δόντια ή κρυμμένα κοσμήματα. Κάποιες φορές λόγω του μεγάλου αριθμού των πτωμάτων, οι χώροι καύσης των φούρνων δεν επαρκούσαν και η αποτέφρωση των πτωμάτων γινόταν σε λάκκους στον ανοιχτό χώρο (εικόνα 5). Η μυρωδιά των καμένων πτωμάτων και ο καπνός από την φωτιά απλωνόταν σε όλη την περιοχή του στρατοπέδου.

Εικόνα 5: Μέλη των Sondercommando κατά την καύση πτωμάτων σε ανοιχτό χώρο.

Στα πλαίσια της «Ενέργειας Ράινχαρτ», τα προσωπικά αντικείμενα τόσο από τους αιχμαλώτους κατά την άφιξη τους όσο και από τα θύματα στους θαλάμους αερίων, συγκεντρώνονταν και ταξινομούνταν στις 35 αποθήκες του «Καναδά»6 (εικόνα 6).

Εικόνα 6: Η συλλογή των προσωπικών αντικειμένων των αιχμαλώτων

5 Zyklon Blausäure ή Κυκλώνιο Β: Υδροκυάνιο ή πρωσικό οξύ. Κατασκευαζόταν από μια γερμανική εταιρεία καταπολέμησης των επιβλαβών εντόμων, με την επωνυμία «Degesch». 6 Το όνομα αυτό δόθηκε γιατί ο Καναδάς θεωρούνταν χώρα με αμύθητο πλούτο.

27

Οι αποθήκες γέμιζαν κι άδειαζαν συνεχώς και τα αγαθά στέλνονταν στη Γερμανία. Ρούχα, κουβέρτες, σεντόνια κλπ μοιράζονταν σε στρατιωτικές μονάδες, σε οικογένειες των SS ή σε άλλες κοινωνικές ομάδες7. Ο χρυσός από νομίσματα, ρολόγια, κοσμήματα, και δόντια αφού έλιωνε σε εργαστήρια του στρατοπέδου, στέλνονταν στην Κεντρική Τράπεζα του Ράιχ. Τα μαλλιά των γυναικών προορίζονταν για παραγωγή υφασμάτων8 και οι επιχειρήσεις που τα αγόραζαν πλήρωναν 0,5 μάρκα το κιλό.9 Ακόμα και η στάχτη από τα απανθρακωμένα πτώματα χρησιμοποιούνταν ως λίπασμα σε αγροτικές εργασίες.10 Βέβαια, η διαφθορά των στρατιωτών των SS, ήταν τέτοια που ο Χίμλερ εξέδωσε διαταγή να τιμωρείται με θάνατο όποιο μέλος των SS ιδιοποιούνταν αντικείμενα των αιχμαλώτων.11 Αυτό έγινε τόσο για να αποφευχθεί η απώλεια εσόδων για το Ράιχ αλλά και γιατί οι κρατούμενοι εξαγόραζαν τους SS. Τρόφιμα, καπνός, πλαστά έγγραφα, όπλα, πολεμοφόδια αλλά και ελεύθερη είσοδος στο γυναικείο στρατόπεδο ήταν μερικά από τα ανταλλάγματα για τους θησαυρούς των κρατουμένων.12 Όσοι κρίθηκαν ικανοί να καταχωρηθούν στο μητρώο του Άουσβιτς13, έπρεπε να «εργαστούν». Ο Διοικητής Eς είχε παρατηρήσει από την υπηρεσία του σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης ότι οι κρατούμενοι υπέμεναν με μεγαλύτερη ευκολία τη φυλάκιση τους όταν οι SS τους άφηναν να εργάζονται. Η δουλειά επέτρεπε στους κρατουμένους να «αυτοκυριαρχηθούν ώστε να υπομείνουν την επίδραση της φυλακής». Έχοντας αυτό στο μυαλό του, ο Eς διέταξε την αναγραφή του συνθήματος «ARBEIT MACHT FREI», δηλαδή «η εργασία απελευθερώνει» πάνω από την μεταλλική πύλη του Άουσβιτς Ι (εικόνα 7).

Εικόνα 7: Η κεντρική πύλη του Άουσβιτς Ι

Δεδομένης της εξάπλωσης των μετώπων του πολέμου, οι ανάγκες σε εφόδια και πυρομαχικά ήταν αυξανόμενες. Αυτό έκανε επιτακτική την ανάγκη για αύξηση της 7 Π.χ. οικογένειες θυμάτων των αεροπορικών επιδρομών των Συμμάχων. 8 Τα μαλλιά των γυναικών χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή κετσεδένιων καλτσών για τα πληρώματα των υποβρυχίων και κετσεδένιων παντελονιών για τους εργαζόμενους στους σιδηροδρομικούς σταθμούς. 9 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1984,σελ. 151 10 «Η Δίκη της Νυρεμβέργης», κύριο άρθρο, Νίκος Ζάικος, Η Καθημερινή, Ιούλιος 31, 2011 11 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ.169 12 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ.173 13 Ο αριθμός μητρώου χαρασσόταν αρχικά με τατουάζ στο στήθος αλλά αργότερα γινόταν στο αριστερό μπράτσο των κρατουμένων και αποτελούσε την ταυτότητα του κρατουμένου.

28

παραγωγικότητας της γερμανικής πολεμικής βιομηχανίας. Η αφθονία «φθηνών» εργατικών χεριών του Άουσβιτς ώθησαν την ηγεσία των SS στην ιδέα ίδρυσης εργοστασίων στρατιωτικών εξοπλισμών στην ευρύτερη περιοχή του στρατοπέδου, κοντά στην οποία βρίσκονταν ορυχεία άμμου, χαλικιού και άνθρακα. Εκεί αναπτύχθηκαν βιομηχανίες παραγωγής βενζίνης, συνθετικού ελαστικού και λοιπού πολεμικού υλικού. Οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι «εργάζονταν» μέσα στο στρατόπεδο σε αποξηραντικά έργα, αγροτικές εργασίες, άνοιγμα τάφρων, επισκευών και ανέγερσης κτιρίων, στα μαγειρεία και στο νοσοκομείο. Από την εργασία των αιχμαλώτων στις βιομηχανίες, οι SS εισέπρατταν 4 μάρκα/ημέρα για τους ειδικευμένους εργάτες και 3 μάρκα/ημέρα για τους ανειδίκευτους, ενώ το «κόστος συντήρησης» τους ήταν 0,8 μάρκα/ημέρα. Το ωράριο εργασίας τον χειμώνα ήταν από 08.00 έως 12.00 και 12.30 έως 16.00. Το καλοκαίρι από 06.30 έως 18.00. Οι κρατούμενοι δεν «εργάζονταν» μετά τη δύση του ήλιου ή όταν υπήρχε πυκνή ομίχλη, λόγω του φόβου των αποδράσεων.14 Στις διαταγές που δόθηκαν προς τους διοικητές των στρατοπέδων εργασίας τονιζόταν ότι «η εργασία των αιχμαλώτων πρέπει να είναι στην κυριολεκτική σημασία του όρου εξαντλητική, ώστε να επιτευχθούν τα ανώτατα δυνατά αποτελέσματα, ενώ ο χρόνος εργασίας δεν υπόκειται σε κανέναν περιορισμό». Οι περισσότεροι κρατούμενοι μετατράπηκαν σε αυτό που στην αργκό του στρατοπέδου καλούσαν «Muselmänner».15 Η μετάβαση από το στρατόπεδο προς τους χώρους εργασίας και αντίστροφα γινόταν συντεταγμένα, υπό την επίβλεψη των εποπτών εργασίας και των ήχων της μπάντας του στρατοπέδου. Στην επιστροφή από το τέλος της βάρδιας, γινόταν προσκλητήριο για την καταμέτρηση των αιχμαλώτων. Εκεί διαπιστώνονταν ο ημερήσιος αριθμός των νεκρών, οι οποίοι έπρεπε να κουβαληθούν από τους συγκρατούμενους τους στο χώρο προσκλητηρίου (εικόνα 8). Ήταν αναμενόμενο ότι η εργασία υπό καθεστώς υποσιτισμού και δύσκολων καιρικών συνθηκών θα σκότωνε πολλούς αιχμαλώτους και η ηγεσία των SS υπολόγιζε σε αυτό για την εκπλήρωση του οράματος της. Μάλιστα, η εργασία των αιχμαλώτων εξυπηρετούσε διπλό σκοπό. Από τη μία, ήταν η οικονομική αξιοποίηση των αιχμαλώτων κι από την άλλη η φυσική εξόντωση τους.

Εικόνα 8: Προσκλητήριο αιχμαλώτων

Πέραν της «αναγκαστικής εργασίας», οι αιχμάλωτοι έβρισκαν τον θάνατο από τα πειράματα που έκαναν στο μπλοκ 10 , οι γιατροί των SS. Το μπλοκ 10 δεν ήταν προσβάσιμο σε όλους. Εκατοντάδες γυναίκες χρησιμοποιήθηκαν σαν «πειραματόζωα» σε επιστημονικά πειράματα. Στο ισόγειο του μπλοκ ήταν τα εργαστήρια και οι αίθουσες

14 Primo Levi, «Εάν αυτό είναι ο Άνθρωπος», Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 1997, σελ. 42 15 Γερμανική λέξη για το Μουσουλμάνοι. Παρατσούκλι για τους αδύναμους από την πείνα κρατουμένους που κανείς δεν πίστευε ότι θα ζούσαν για πολύ ακόμα. Πιθανόν, να προέκυψε από το γεγονός ότι ήταν συνεχώς διπλωμένοι στα δύο, σαν τους μουσουλμάνους την ώρα της προσευχής.

29

ασθενών με νοσοκομειακά κρεβάτια. Ο πρώτος όροφος ήταν ενιαίος και περιείχε τριώροφα κρεβάτια για τις γυναίκες που θα συμμετείχαν στα πειράματα. Όσες από αυτές μπορούσαν να περπατήσουν έβγαιναν για περίπατο στο γήπεδο του στρατοπέδου, με τη συνοδεία στρατιωτών, ώστε να μην μεταφέρουν το τι γινόταν στο μπλοκ σε άλλους κρατούμενους. Τα πειράματα του Δρ. Μέγκελε (εικόνα 9), του επονομαζόμενου και «Άγγελου του θανάτου»16 προκαλούν φρίκη. Ένας από τους τομείς ενδιαφέροντος του ήταν η μελέτη διδύμων, έχοντας ειδικευτεί στη «κληρονομική βιολογία». Προσπαθούσε να βρει πως επιτυγχάνονται πολλαπλές γεννήσεις, ώστε να βρει μια μέθοδο με την οποία οι Γερμανίδες θα γεννάνε περισσότερα παιδιά σε πιο μικρό χρόνο. Έτσι σκότωνε το ένα από τα αδέλφια, κι έπειτα σκότωνε και το άλλο και του έκανε νεκροψία για να συγκρίνει αποτελέσματα (εικόνα 10). Ο Δρ. Μέγκελε είχε παρουσία και στις «διαλογές» στη ράμπα των τρένων. Ο καθηγητής Κλάουμπεργκ έκανε πειράματα στείρωσης17 με χημικά, κάνοντας έγχυση χημικής ουσίας στη μήτρα και στις ωοθήκες των γυναικών για να τις κάνει να κολλήσουν. Ο υπολοχαγός Δρ. Σούμαν, σε συνεργασία με πολλούς Εβραίους επιστήμονες, έκανε πειράματα για τη στείρωση με χρήση ακτινοβολιών Ραίντγκεν (ακτίνες Χ). Οι έρευνες έφερναν το θάνατο στις γυναίκες που έγιναν «αντικείμενα» τους. Τα πειράματα για την στείρωση απαιτούσαν επώδυνες επεμβάσεις, οι οποίες γίνονταν χωρίς αναισθησία.18 Ο γιατρός Wirths κακοποιούσε ιατρικά γυναίκες «ερευνώντας» τις λειτουργίες του τραχήλου της μήτρας. 19

Εικόνα 9: Ο Δρ. Μέγκελε Εικόνα 10: Θύματα ιατρικών πειραμάτων του Δρ. Μέγκελε Οι κρατούμενοι στο Άουσβιτς αποτέλεσαν «αντικείμενο» εμπορίας και σε βιομηχανίες φαρμάκων. Η εταιρεία Bayer «αγόραζε» κρατουμένους για να κάνει δοκιμές των υπό ανάπτυξη φαρμάκων της. Σε αλληλογραφία της με τις αρχές του στρατοπέδου γράφει: «Η μεταφορά των 150 γυναικών ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Ωστόσο δεν μπορέσαμε να καταλήξουμε σε τελικά αποτελέσματα επειδή οι γυναίκες πέθαναν κατά τη διάρκεια των πειραμάτων. Θα θέλαμε να σας ζητήσουμε να μας στείλετε ακόμα μια ομάδα 150 γυναικών στην ίδια τιμή». Οι γυναίκες αυτές πέθαναν κατά τη διάρκεια ελέγχων ενός

16 Το ψευδώνυμο αυτό το έδωσαν οι κρατούμενοι γιατί ο Δρ. Μέγκελε είχε πρόσωπο αγγέλου αλλά ταυτόχρονα οδηγούσε στο θάνατο τους νεοφερμένους με τις «διαλογές» που έκανε. 17 Η πρακτική της στείρωσης στο Άουσβιτς ήταν η φυσική συνέχεια των εκτελέσεων στη Γερμανία τη δεκαετία του 1930 όπου ήταν υποχρεωτική η στείρωση για όσους έπασχαν από διανοητικά προβλήματα. 18 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ. 216-217 19 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 206-209

30

πειραματικού αναισθητικού κι η εταιρεία ξόδεψε 170 μάρκα του Ράιχ για κάθε μια από αυτές.20 Στο μπλοκ 11 διεξάγονταν βασανιστήρια στους κρατούμενους. Το «μπλοκ τιμωρίας» του Άουσβιτς έμεινε γνωστό στην ιστορία για τις πρακτικές βασανιστηρίων που διεξάγονταν στα κελιά του. Ο Jerzy Bielecki είχε σταλεί στο μπλοκ 11 για τιμωρία καθώς λόγω ασθένειας δεν πήγε στην εργασία του και προσπάθησε να κρυφτεί μέσα στο στρατόπεδο για να ξεκουραστεί. Στην σοφίτα του μπλοκ 11 ο Bielecki βρέθηκε να αιωρείται από το ταβάνι με τα χέρια δεμένα πίσω από την πλάτη του. Τον κατέβασαν μετά από μια ώρα κι αφού οι κλειδώσεις των ώμων του είχαν αρχίσει να σπάνε. Άλλες μαρτυρίες κάνουν λόγο για πληθώρα βασανιστηρίων. Οι SS μαστίγωναν τους αιχμαλώτους, έμπηγαν καρφίτσες κάτω από τα νύχια τους, τους καυτηρίαζαν με πυρακτωμένα σίδερα, τους έκαιγαν αφού πρώτα τους περιέλουζαν με βενζίνη και κράταγαν το κεφάλι του κρατούμενου πάνω από μια σόμπα που έκαιγε κάρβουνο.21 Στην αυλή του μπλοκ 11 βρισκόταν ο «Τοίχος του Θανάτου» (εικόνα 11), όπου γίνονταν οι εκτελέσεις διά τυφεκισμού. Στον ίδιο χώρο έγιναν απαγχονισμοί σε φορητές αγχόνες και η ποινή «ανάρτηση στον πάσσαλο», όπου οι κρατούμενοι δένονταν με τα χέρια πίσω από την πλάτη και κρέμονταν από κει μέχρι να λιποθυμήσουν από τον πόνο.22 Μετά από κάθε εκτέλεση στο «μπλοκ τιμωρίας», ένας γιατρός των SS έπαιρνε δείγμα ιστού από το μηρό ή τους γλουτούς για τις βακτηριολογικές καλλιέργειες του ινστιτούτου υγιεινής και βακτηριολογίας.23

Εικόνα 11: Ο Τοίχος του Θανάτου και αριστερά οι πάσσαλοι του Μαρτυρίου των Πασσάλων

20 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 207-208 21 Laurence Rees, «Άουσβιτς: οι Ναζί και η Τελική Λύση», ό.π., σελ. 54-55 22 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ. 215 23 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), ό.π., σελ. 216

Οι Έλληνες αιχμάλωτοι του Άουσβιτς «Στους αγαπημένους μου φίλους Δημήτριο Αθανάσιο Στεφανίδη, Ηλία Κοέν, Γεώργιο Γούναρη και όλη μου την παρέα, στη Σμαρώ Εφραιμίδου από την Αθήνα και στους άλλους φίλους που θα τους θυμάμαι πάντα, και τέλος στην αγαπημένη μου πατρίδα ΕΛΛΑΔΑ, της οποίας υπήρξα πάντοτε πιστός πολίτης». (τμήμα από σημείωμα γραμμένο στα ελληνικά που βρέθηκε το 1980 σε ένα από τα κρεματόρια του Μπίρκεναου).1 Η ενημέρωση των SS για τις ελληνικές εβραϊκές κοινότητες είχε ξεκινήσει από το 1938 μέσω της γερμανικής διπλωματίας στην Ελλάδα. Οι πληροφορίες ανέφεραν ότι οι Έλληνες Εβραίοι ανέρχονταν σε περίπου 80.000 κι ότι ο πληθυσμός αυτός ήταν μεικτός. Η μεγαλύτερη κοινότητα ζούσε στην πόλη της Θεσσαλονίκης, η οποία θεωρούνταν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του ευρωπαϊκού εβραϊσμού και τα μέλη της κοινότητας ονόμαζαν με περηφάνια «Μητέρα του Ισραήλ». Αυτό έστρεψε την προσοχή των Γερμανών στη περιοχή της Θεσσαλονίκης και εκεί άρχισαν οι πρώτοι διωγμοί των Ελληνοεβραίων.2 Οι πρώτες αντισημιτικές ενέργειες που ανέλαβαν οι Ναζί, δύο μέρες μετά την είσοδο των πρώτων στρατιωτών στη Θεσσαλονίκη (9 Απριλίου 1941), αφορούσαν στην αναστολή λειτουργίας της «Μεσατζέρο», της μόνης Ισπανοεβραϊκής καθημερινής εφημερίδας που κυκλοφορούσε την εποχή αυτή. Ακολούθησε η επίταξη μεγάλου αριθμού σπιτιών και δημόσιων κτιρίων, συμπεριλαμβανομένου και του εβραϊκού νοσοκομείου. Στις 15 Απριλίου συλλαμβάνεται όλο το Διοικητικό Συμβούλιο της Κοινότητας, κατόπιν επιδρομής.3 Προς υποβοήθηση του έργου τους, οι Γερμανοί ενεργοποίησαν ξανά το αντισημιτικό και αντιβασιλικό πολιτικό κίνημα με την ονομασία «Εθνική Ένωση Ελλάδος» (ΕΕΕ), το οποίο είχε διαλύσει ο Μεταξάς4 από την προηγούμενη δεκαετία. Η απομάκρυνση των Εβραίων από τις κατοικίες τους (για να τις εποικήσουν οι Γερμανοί) και η λεηλασία των περιουσιών τους ήταν «ήπιες» ενέργειες συγκριτικά με αυτό που θα ακολουθούσε.5

Την 11η Ιουλίου 1942, συνέβη η πρώτη μαζική δημόσια διαπόμπευση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Ο διοικητής Βόρειας Ελλάδος της Βέρμαχτ6, στρατηγός φον Κρέντσκι, διέταξε την συγκέντρωση των Εβραίων στην πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης. Όλοι οι άντρες Εβραίοι από 18 έως 45 ετών διατάχθηκαν να παρουσιαστούν για να επιστρατευτούν για καταναγκαστική εργασία.7 Περίπου 10.000 άνδρες παρέμειναν κάτω από τον καυτό ήλιο μέχρι το απόγευμα, περικυκλωμένοι από στρατιώτες με αυτόματα όπλα (εικόνα 1). Τους απαγορεύτηκε να έχουν καλυμμένο το κεφάλι τους, γεγονός που αποτελούσε παραβίαση του θρησκευτικού εθίμου του Σαββάτου, ενώ κάποιοι κατέρρευσαν λόγω της ζέστης.8 Άλλοι εξαντλήθηκαν από τις σωματικές ασκήσεις στις

1 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1994, σελ. 287 2 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 265-266 3 «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης», http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/historyGR.htm, ανακτήθηκε την 18/06/2012 4 Ιωάννης Μεταξάς, πρωθυπουργός και δικτάτορας της Ελλάδος (1936-1941) 5 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 266 6 Ονομασία των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων του Γ΄Ράιχ. 7 «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης», http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/historyGR.htm, ανακτήθηκε την 18/06/2012 8 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 267

32

οποίες υποβλήθηκαν (εικόνα 2). Όταν αφέθηκαν ελεύθεροι, ήξεραν πως τίποτα στο μέλλον δεν θα θύμιζε την ακμή τους.

Εικόνα 1: Το συγκεντρωμένο πλήθος στην Πλ. Ελευθερίας

Εικόνα 2: Εβραίοι εξαναγκάζονται από τους Γερμανούς να κάνουν σωματικές ασκήσεις

Οι Γερμανοί επιστράτευσαν τους Εβραίους για την κατασκευή δρόμων και αεροδρομίων για τη Βέρμαχτ. Το φτωχό συσσίτιο, 100 γραμμάρια ψωμί και λαχανόσουπα, συνέβαλλε στη σωματική εξάντληση των «εργατών». Οι γέροντες Εβραίοι επιχείρησαν να εξαγοράσουν την απαλλαγή από την αναγκαστική εργασία και μετά από διαπραγματεύσεις κατέληξαν τον Οκτώβρη σε συμφωνία. 7.000 εργάτες απαλλάχθηκαν μετά την καταβολή ενός τεραστίου χρηματικού ποσού.9 Η ανακούφιση από την εξέλιξη αυτή δεν κράτησε πολύ καθώς το Δεκέμβριο το εβραϊκό νεκροταφείο του 15ου αιώνα μ.Χ. που περιελάμβανε περίπου 500.000 τάφους απαλλοτριώθηκε κι έγινε λατομείο. Οι ταφόπλακες αφαιρέθηκαν από τους τάφους και χρησιμοποιήθηκαν σε κατασκευή δρόμων και πεζοδρομίων.10 Η άφιξη στη Θεσσαλονίκη του Ντίτερ Βισλιτσένι, έμπιστου του Άντολφ Άιχμαν11, τον Φεβρουάριο του 1943 θα σήμαινε την εκτόπιση 50.000 Εβραίων της πόλης. Αρχικά, δόθηκε εντολή, μέσω των ραβίνων, σε 6.000 εβραϊκές οικογένειες να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, να τα παραδώσουν σε Γερμανούς εποίκους και να συγκεντρωθούν σε διάφορα γκέτο. Την 15η Φεβρουαρίου επιβλήθηκε στους Εβραίους απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τη δύση του ήλιου και δέκα μέρες μετά διατάχθηκαν να φορούν το κίτρινο άστρο του

9 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 267-268 10 «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης», http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/historyGR.htm, ανακτήθηκε την 18/06/2012 11 Αντισυνταγματάρχης των SS, επιφορτισμένος με τη διοικητική μέριμνα μεταφοράς των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

33

Δαυίδ με την επιγραφή «Jude-Εβραίος».12 Όσοι Εβραίοι άλλαζαν κατοικία χωρίς την άδεια των Γερμανών θα θεωρούνταν λιποτάκτες και θα εκτελούνταν εν ψυχρώ. Κανένας Εβραίος δεν θα χρησιμοποιούσε ξανά το τηλέφωνο ή το τραμ.13 Σύμφωνα με την αναφορά του Γερμανού προξένου της Θεσσαλονίκης προς το Βερολίνο, μέχρι την 15η Μαρτίου 1943 είχαν εκτοπιστεί 2.600 Εβραίοι, οι οποίοι είχαν μετατρέψει τον χρυσό και τα χρήματα τους σε ζλότυ14, αφού τους είχαν πει ότι θα τους μεταφέρουν στην Πολωνία για να εργαστούν και να ιδρύσουν εκεί ένα εβραϊκό κράτος. Η εξαπάτηση των Εβραίων από τους Γερμανούς ήταν τέτοια που οι Εβραίοι έπρεπε να πληρώσουν το αντίτιμο εισιτηρίου για την μεταφορά τους προς το θάνατο τους (εικόνα 3). Το μεγαλύτερο ποσοστό του εβραϊκού πληθυσμού εκτοπίστηκε από τις 15 Μαρτίου έως τις αρχές Ιουνίου 1943, με 17 αποστολές, ενώ η τελευταία μεταφορά έγινε στις 7 Αυγούστου 1943. Όλες σχεδόν οι αποστολές κατέληξαν στο Άουσβιτς. Από τους περίπου 48.974 Εβραίων της Βορείου Ελλάδος, 37.386 θανατώθηκαν με την άφιξη τους, στους θαλάμους αερίους του Μπίρκεναου. Ελάχιστοι από τους υπόλοιπους κατόρθωσαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους.15

Εικόνα 3: Εισιτήρια τρένου για Άουσβιτς με ημερομηνία 19 Απριλίου 1943

Η τύχη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης «Οι Γερμανοί είχαν ζητήσει από τον Αρχιραβίνο της Κοινότητος, Τσβι Κόρετς, να τους παραδώσει κατάλογο με τα ονόματα όλων των μελών της Εβραϊκής Κοινότητας και εκείνος, πιθανώς ελπίζοντας ότι αυτό θα τους κατευνάσει, τον παρέδωσε. Το σκηνικό για τα όσα θα επακολουθούσαν ήταν τώρα έτοιμο: Το Σάββατο, 14 Μαρτίου του 1943 […], 2.800 άτομα περίπου συνελήφθησαν και την επόμενη ημέρα εκτοπίστηκαν με τρένο στην Πολωνία, στοιβαγμένοι σε βαγόνια μεταφοράς ζώων, υπό αθλιότατες συνθήκες. Οι Ναζί κατέτρεχαν κυρίως τα μικρά παιδιά, αφού ο σχεδιασμός τους προέβλεπε να εμποδιστεί η συνέχεια του εβραϊκού λαού. Είναι γνωστές, από περιγραφές των ελάχιστων επιζώντων, οι εικόνες των υπερπλήρων βαγονιών, με 70-75 άτομα το καθένα, χωρίς καν χώρο να καθίσουν, με ένα βαρέλι νερό για τη διαδρομή και ένα για τις φυσικές τους ανάγκες, και όλα αυτά για ταξίδι που διαρκούσε τουλάχιστον τέσσερις μέρες. Πολλοί πέθαναν στη διαδρομή και τα πτώματα απλώς πετάγονταν στην άκρη της γραμμής, όποτε υπήρχε 12 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 269-270 13 «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης», http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/historyGR.htm, ανακτήθηκε την 18/06/2012 14 Πολωνικό νόμισμα. 15 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 272

34

στάση. Οι Έλληνες σιδηροδρομικοί υπάλληλοι ταράχτηκαν από τα όσα είδαν, και φήμες για εξόντωση των Εβραίων άρχισαν να διαρρέουν. Ήταν όμως ήδη πολύ αργά, η παγίδα είχε κλείσει: μέχρι τις 2 Αυγούστου 1943, σε συνολικά 19 σιδηροδρομικές αποστολές, 56.000 περίπου Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίστηκαν. Προορισμός για τους περισσοτέρους ήταν το στρατόπεδο του Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Από αυτούς δε θα ξαναγύριζαν παρά μόνο περί τους 1.950. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης δε θα ήταν ποτέ πια η ίδια […]».16 Σε αντίθεση με αυτά που συνέβαιναν στη γερμανική ζώνη επιρροής της Βορείου Ελλάδος, οι Ιταλοί σύμμαχοι τους, αντιμετώπισαν με περισσότερη ανθρωπιά τους Εβραίους. Οι Γερμανοί απέδωσαν αυτή την συμπεριφορά στη φιλοχρηματία των διαφθαρμένων Ιταλών. Γι’αυτό πήραν την κατάσταση στα χέρια τους και στις 20 Σεπτέμβρη 1943, ο Βισλιτσένι τοποθετήθηκε στην Αθήνα για να συνεχίσει το έργο του. Με την άφιξη του στην Αθήνα, ήρθε σε επαφή με τον ραβίνο Ηλία Μπαρτσιλάι και του έδωσε τελεσίγραφο τριών ημερών για να δώσει πληροφορίες για την εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας. Ο Μπαρτσιλάι ήταν υποψιασμένος για το τι περίμενε τα μέλη της κοινότητας του, καθώς είχε πληροφορίες από τον Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη ότι δεν υπήρχε ίχνος των εκτοπισμένων από τη Θεσσαλονίκη. Τα σχέδια των Γερμανών δεν ευόδωσαν γιατί ο Κώστας Βιδάλης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ17 οργάνωσε την απομάκρυνση από την Αθήνα του ραβίνου Μπαρτσιλάι μεταξύ 23 και 25 Σεπτέμβρη. Η εξαφάνιση του ραβίνου, κίνησε τις υποψίες στους Εβραίους της πόλης, οι οποίοι εγκατέλειψαν την πόλη για να σωθούν. Από τους 8.000 Εβραίους που υπολογίζεται ότι ζούσαν στην Αθήνα, μόνο 1.200 καταγράφηκαν τελικώς από τους Ναζί και εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς.18 Η ελληνική κοινωνία παρείχε υποστήριξη στους διωκόμενους Εβραίους. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός έδωσε εντολή στους ιερείς να προτρέπουν τους χριστιανούς να στηρίζουν τους Εβραίους. Η ελληνική Αστυνομία πολλές φορές αγνόησε τις εντολές των Γερμανών, να παραδίδουν όσους Εβραίους κρύβονταν19, ενώ σε συνεργασία με την Εκκλησία της Ελλάδος εξέδωσαν πλαστές ταυτότητες με χριστιανικά ονόματα σε όσους Εβραίους το επιθυμούσαν, προκειμένου να γλυτώσουν από το κυνήγι των Ναζί (εικόνα 4).20

Εικόνα 4: Πλαστή ταυτότητα που χορηγήθηκε σε Εβραία κάτοικο της Αθήνας

16 Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και θρησκευμάτων, Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων, Αθήνα 2006, σελ. 46. 17 Ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ) ήταν το στρατιωτικό παρακλάδι του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). 18 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 278-279 19 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 287 20 «Ιστορία του Νεότερου και του σύγχρονου Κόσμου», Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2011, σελ. 132

35

Η Ζάκυνθος, το νησί των δικαίων

«Ενώ σε όλη την υπόλοιπη χώρα οι διώξεις και εκτοπίσεις Εβραίων διεξάγονταν από τους Γερμανούς αποτελεσματικά, η Ζάκυνθος αποτέλεσε μια μοναδική εξαίρεση. Δύο θαρραλέοι άνθρωποι, ο Μητροπολίτης του νησιού Χρυσόστομος Δημητρίου και ο Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ, πέτυχαν κάτι πρωτοφανές: θέτοντας την ίδια τους τη ζωή σε κίνδυνο, κατόρθωσαν να προστατέψουν ολόκληρο τον εβραϊκό πληθυσμό της Ζακύνθου από την τύχη των ομοθρήσκων τους σε άλλες περιοχές. Στα τέλη του 1943 ο Γερμανός Διοικητής της Ζακύνθου, Μπέρενς, κάλεσε τον Δήμαρχο στο γραφείο του και απαίτησε, υπό την απειλή όπλου, κατάλογο με τα ονόματα όλων των Εβραίων του νησιού. Ο Δήμαρχος και ο Μητροπολίτης, αντιλαμβανόμενοι το τι σήμαινε η εντολή αυτή, προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο, αλλά ο Διοικητής ήταν αμετακίνητος, καθώς είχε διαταγές από το Γενικό Αρχηγείο. Μετά από πολλή σκέψη, καθώς βρίσκονταν και οι ίδιοι σε θανάσιμο κίνδυνο, οι δύο άνδρες πήραν τη γενναία απόφαση να περιλάβουν στον κατάλογο μόνο τα εξής δύο ονόματα: Μητροπολίτης Ζακύνθου Χρυσόστομος και Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ. Ο Γερμανός Διοικητής έμεινε άναυδος. Μαζί με ένα γράμμα του Μητροπολίτη προς τον ίδιο τον Χίτλερ, στο οποίο αναλάμβανε ακέραια την ευθύνη για τη διαγωγή των Εβραίων του νησιού, τα δύο έγγραφα αποστάλθηκαν στο Γενικό Αρχηγείο, όπου πρέπει να έκαναν έντονη εντύπωση, γιατί η διαταγή της σύλληψης όλων των Εβραίων ακυρώθηκε. Παρ'όλα αυτά, για κάθε ενδεχόμενο, όλοι οι Εβραίοι της Ζακύνθου διασκορπίστηκαν στα χωριά του νησιού, όπου χριστιανικές οικογένειες τους έκρυψαν και ανέλαβαν τη διατροφή τους. Χάρη στην επιρροή, το θάρρος και την αποφασιστικότητα των δύο ηγετών του νησιού, καθώς και του ντόπιου πληθυσμού, οι 275 Εβραίοι της Ζακύνθου επέζησαν χωρίς ούτε μία απώλεια, από έναν πόλεμο που εξολόθρευσε το σύνολο των ομοθρήσκων τους σε πολλές άλλες περιοχές».21

Συνολικά από διάφορες περιοχές της Ελλάδας εκτοπίστηκαν περίπου 65.000

Εβραίοι (εικόνα 5). Το ποσοστό του εβραϊκού πληθυσμού που εξοντώθηκε φθάνει το 90%. Από τους εκτοπισθέντες λιγότεροι από 12.757 καταγράφηκαν στους καταλόγους του Άουσβιτς και «εργάστηκαν» στο στρατόπεδο. Οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν άμεσα στα κρεματόρια.22 Στις 22 Σεπτεμβρίου 1944, οι Έλληνες που ήταν ζωντανοί στο Άουσβιτς έφθαναν τους 2.569.23

21 «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων», 1941-1944. Εγχειρίδιο Μελέτης, Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, Αθήνα 2005, σ. 26-27. 22 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1984, σελ. 168 23 Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», ό.π., σελ. 285

36

Εικόνα 5: Χάρτης με εκτοπισμούς εβραικών πληθυσμών

Ακόμα και στο πλέον δύσκολο περιβάλλον του Άουσβιτς, η παρουσία του ελληνικού στοιχείου είναι σημαντική. Οι κρατούμενοι από άλλες χώρες, φοβόντουσαν τους Έλληνες είτε για να μην τους ξεγελάσουν ή για να μην τους κλέψουν. Στον αντίποδα όλοι ζήλευαν την ενότητα και αλληλεγγύη των Ελλήνων. Οι Ελληνοεβραίοι ήταν αποφασισμένοι να φύγουν ζωντανοί από το Άουσβιτς κι αυτό τους καθιστούσε «ανελέητους» αντιπάλους στον αγώνα της επιβίωσης. Το ελληνικό στοιχείο επικράτησε στις κουζίνες και τα εργοτάξια και οι Γερμανοί υπολόγιζαν σε αυτούς. Γνωρίζοντας πολύ

37

καλά τι συμβαίνει στο στρατόπεδο, οι Έλληνες με τα τραγούδια τους κράταγαν ψηλά το ηθικό τους.24 Μαρτυρία ενός Έλληνα Εβραίου από τη Θεσσαλονίκη που επέζησε από το Άουσβιτς «Μετά την άφιξή μας στο στρατόπεδο και την εξαφάνιση της γυναίκας μου και των γονιών μου, η μουσική ήταν αυτή που βοήθησε να μη βουλιάξω στην απελπισία. Γιατί ένας άνθρωπος απελπισμένος είναι ήδη ένας άνθρωπος νεκρός. Η μουσική μου επέτρεψε να υποφέρω το ανυπόφορο, αυτή την ανείπωτη φρίκη που ένιωσα από την πρώτη κιόλας στιγμή που μπήκα στο στρατόπεδο και έμαθα για την τύχη των δικών μου. Τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς μου είχαν χαθεί [...]. Τότε, παρά τον πόνο που αισθανόμουνα, κατάφερνα να διατηρήσω το ηθικό μου, κι αυτό χάρη στη μουσική. Μου είχαν πάρει το βιολί μου, όμως μου είχαν δώσει σχεδόν αμέσως ένα άλλο. Εκείνη την πρώτη μέρα, ήταν σαν να είχα δεχτεί ένα χτύπημα στο κεφάλι. Όμως, ακόμη και σ' εκείνη την κατάσταση, μου ζήτησαν να παίξω μουσική. Και έπαιξα. Το πρώτο αίσθημα απελπισίας που με είχε πλημμυρίσει μεταμορφώθηκε σε αίσθημα ελπίδας χάρη στα προφητικά εκείνα λόγια του Blockaster25, το πρώτο βράδυ που έφτασα στο μπλοκ: "Ελπίζω ότι δε θα πεθάνεις εδώ μέσα"». 26

24 Primo Levi, «Εάν αυτό είναι ο Άνθρωπος», Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 1997, σελ. 86 25 Blockalteste: ο επικεφαλής του στρατώνα. Ήταν είτε Γερμανοί ή άλλοι κρατούμενοι επιφορτισμένοι με το καθήκον αυτό. 26 Ιάκωβος Στρούμσα, «Διάλεξα τη ζωή. Από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς», Ίδρυμα ΕΤΣ ΑΧΑΪΜ, Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 55-56.

Επίλογος «Όταν βλέπω έναν Εβραίο, εγώ που έρχομαι από το άλλο στρατόπεδο, από αυτούς δηλαδή που επέτρεψαν και που οδήγησαν στο Άουσβιτς, δεν έχω ούτε λόγια ούτε πια έρεισμα για την περηφάνια μου».(απόσπασμα από το βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου «Οι Εβραίοι κάποτε, Μίκαελ» ,1996). Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε ανυπολόγιστες ανθρώπινες και υλικές ζημιές σε όλον τον κόσμο και κυρίως στην Ευρώπη. Οι νεκροί στην γηραιά ήπειρο ανέρχονται σε 36.000.000, πολλοί από τους οποίους ήταν άμαχοι.1 Ανεξάρτητα από τα κίνητρα, κάθε πράξη είναι αποτέλεσμα ατομικής επιλογής. Οι SS κι όσοι μετείχαν στο σύστημα εξόντωσης ήταν άνθρωποι. Η απάντηση που θα λάβαινε κανείς αν ρωτούσε έναν SS γιατί σκοτώθηκαν τόσοι άμαχοι θα ήταν: «Γιατί έτσι έπρεπε». Οι SS είχαν τάσεις σαδισμού και μεγαλομανίας, θεωρώντας τους εαυτούς τους μέλη μιας «ανώτερης» φυλής που είχε κάθε δικαίωμα στη ζωή και το θάνατο άλλων ανθρώπων.2 Παρ’όλα αυτά, τα κίνητρα τους ποικίλλουν. Για κάποιους το κίνητρο ήταν ιδεολογικό, άλλοι συμμορφώθηκαν με τις «επιταγές» του περιβάλλοντος τους κι άλλοι απλά αδιαφόρησαν για το τι συνέβαινε γύρω τους. Το γεγονός αυτό κάνει δύσκολη την απάντηση στο ερώτημα για το ποιος είναι ένοχος και σε ποιο βαθμό. Το σίγουρο όμως είναι ότι οι δράστες των εγκλημάτων πολέμου στο Άουσβιτς ήταν κοινοί άνθρωποι, οι οποίοι φέρουν την πλήρη ευθύνη για τις πράξεις τους. Τα θύματα των Ναζί στο Άουσβιτς ήταν άνθρωποι με αξιοπρέπεια, την οποία οι εγκληματίες, εξαιρετικά οργανωμένα, προσπάθησαν να αφαιρέσουν. Αυτό εξηγείται από τις ενέργειες σε βάρος των κρατουμένων. Η αρπαγή των προσωπικών αντικειμένων και το τατουάζ με τον αριθμό μητρώου, δείχνουν την προσπάθεια για την εκμηδένιση του ανθρώπου. Οι κρατούμενοι στερήθηκαν τα ρούχα, τα παπούτσια, τα μαλλιά τους. Κάθε κομμάτι του εαυτού τους που τους ξύπναγε αναμνήσεις πέρασε στην κατοχή των Ναζί. «Είναι εύκολο να χάσεις τα πάντα, αν χάσεις τον ίδιο σου τον εαυτό. Κι όταν βρεθείς σε αυτήν την κατάσταση, άλλοι θα ορίζουν την ζωή σου και θα αποφασίζουν για το θάνατο σου, χωρίς κανένα ίχνος ανθρωπισμού ή στην καλύτερη περίπτωση με μόνο κριτήριο το όφελος».3 Άραγε υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην «έντιμη» δολοφονία και την κοινή θηριωδία; Και τι μας έμεινε από την ιστορία του Άουσβιτς; Σχεδόν όλοι όσοι συμμετείχαν σε εγκλήματα πολέμου στο στρατόπεδο δεν τιμωρήθηκαν. Και ποιος μπορεί να «ορίσει» την πλήρη αποζημίωση των κρατουμένων; Τι συνέπειες θα έχει η εξέλιξη της τεχνολογίας των οπλικών συστημάτων, όπως των βαλλιστικών πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς με πυρηνικές κεφαλές; Τώρα που και ο αριθμός των ενδεχόμενων απωλειών είναι μεγαλύτερος και έχει μειωθεί το ψυχολογικό βάρος των μαχόμενων, λόγω της «απόστασης» από το πλήγμα; Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι ο όλος ο κόσμος οφείλει να γνωρίζει ιστορία και να μαθαίνει από τα λάθη του παρελθόντος, ώστε να μην τα επαναλάβει. Ένας Γερμανός πάστορας, λίγο πριν πεθάνει, έγραψε: «όταν ήρθανε να πιάσουν τον γείτονά μου 1 «Ιστορία του Νεότερου και του σύγχρονου Κόσμου», Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2011, σελ. 132 2 «Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS», Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1984,σελ.245 3 Primo Levi, «Εάν αυτό είναι ο Άνθρωπος», Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 1997, σελ.31

39

που ήταν Εβραίος, δε διαμαρτυρήθηκα, αφού δεν ήμουν Εβραίος. Όταν ήρθανε να πιάσουνε και τον άλλο μου γείτονα που ήτανε κομμουνιστής, δε διαμαρτυρήθηκα, αφού δεν ήμουν κομμουνιστής. Όταν λίγο πιο μακριά πιάσανε και κάτι καθολικούς Γερμανούς, δε διαμαρτυρήθηκα, αφού δεν ήμουν καθολικός. Όταν όμως ήρθαν να πιάσουν εμένα, δε βρέθηκε πια κανείς να διαμαρτυρηθεί! Αυτό δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνάμε, γιατί για ποιον χτυπά η καμπάνα, χτυπά για τον καθένα μας και για όλους».4

4 «Ιστορία του Νεότερου και του σύγχρονου Κόσμου», ό.π., σελ. 132

Βιβλιογραφία ΒΙΒΛΙΑ – ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ Ελληνόγλωσση 1. Εγκυκλοπαίδεια Υδρία-Cambridge-Ήλιος, Εκδόσεις «ΤΕΣΣΕΡΑ ΕΨΙΛΟΝ», Αθήνα, 1992 2. Η Διαχρονική Αντιμετώπιση των Εγκλημάτων πολέμου, Διατριβή του Διονύση Σπ. Γάγγα, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα , Νοέμβριος 1998 3. Ιστορία του Νεότερου και του σύγχρονου Κόσμου, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2011 Ξενόγλωσση

Μεταφρασμένη στα ελληνικά 4. Μαρτυρίες των Ρούντολφ Φραντς Ός (Hoess), Πέρι Μπρόαντ (Broad) και Γιόχαν Πάουλ Κρέμερ (Kremer), Το Άουσβιτς με τα Μάτια των SS, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1984 5. Ian Kershaw, Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η «Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2011

6. Laurence Rees, Άουσβιτς: οι Ναζί και η «Τελική Λύση», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2006 7. Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1994 Primo Levi, Εάν αυτό είναι ο Άνθρωπος, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 1997

8. Rudolf Hoess, Αυτοβιογραφία, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1995

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Ελληνόγλωσση

9. Η Δίκη της Νυρεμβέργης, κύριο άρθρο, Νίκος Ζάικος, Η Καθημερινή, 31 Ιουλίου 2011

Ξενόγλωσση

10. Auschwitz; the History and Characteristics of the Concentration and Extermination Camp, Langbein,Hermann, The Nazi Concentration Camps – Structure and Aims, Jerusalem, 1980 11. The Nuremberg Trials, Doug Linder, 2000 (αδημοσίευτο)

ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ξενόγλωσση 12. Principles of International Law Recognized in the Charter of the Nürnberg Tribunal and in the Judgment of the Tribunal 1950, United Nations, 2005

41

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

Ελληνόγλωσσες ιστοσελίδες 13. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/historyGR.htm

Ξενόγλωσσες ιστοσελίδες 14. Memorial and Museum Auschwitz-Birkenau, http://en.auschwitz.org/m/

15. «When did Hitler decide on the Final Solution? », http://www.holocaust-history.org/hitler-final-solution/ 16. Yad Vashem Holocaust Museum, http://www.yadvashem.org/

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α»

Ημερολόγιο Άουσβιτς

1939 • 1 Σεπτεμβρίου – Η ναζιστική Γερμανία επιτίθεται στην Πολωνία. Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

• Τέλος του έτους – Αφού οι Γερμανοί μαζικά συλλαμβάνουν τους Πολωνούς και οι φυλακές στην Άνω Σιλεσία και στην Περιοχή της Ντομπρόβα είναι υπερπλήρεις, στο Γραφείο του Ανώτερου Ηγέτη των SS και της Αστυνομίας στο Βρότσλαβ δημιουργείται το σχέδιο να ιδρυθεί ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης για τους Πολωνούς.

1940 • 27 Απριλίου – Μετά από μια σειρά επισκέψεων σε διάφορα συγκροτήματα οικοδομημάτων, ο ηγέτης των SS, Χάινριχ Χίμλερ, δίνει την διαταγή να δημιουργηθεί στο Οσβιέτσιμ – που τότε λεγόταν Άουσβιτς – το στρατόπεδο συγκέντρωσης στα κτίρια των πρώην πολωνικών στρατώνων του πυροβολικού.

• 14 Ιουνίου – Οι γερμανικές Αρχές κατευθύνουν στο Άουσβιτς την πρώτη μεταφορά των κρατούμενων για πολιτικούς λόγους – τους 728 Πολωνούς, και ανάμεσά τους, μια μικρή ομάδα Εβραίων. Η μέρα αυτή θεωρείται έναρξη την λειτουργίας του στρατοπέδου. Συνολικά στα χρόνια 1940-1945 στο στρατόπεδο εγγράφονται περίπου 400 χιλ. κρατούμενοι, συμπεριλαμβανομένων 270 χιλ. ανδρών. • 19 Ιουνίου – Πρώτες απελάσεις του πληθυσμού από τις γειτονικές περιοχές με σκοπό να μην υπάρχουν μάρτυρες των ωμοτήτων και οι κρατούμενοι να μην έχουν επαφές με τον έξω κόσμο και βοήθεια στις δραπετεύσεις. Οι επόμενες απελάσεις έχουν σχέση με τα σχέδια ανάπτυξης του στρατοπέδου. Συνολικά οι Γερμανοί απελαύνουν από το Οσβιέτσιμ και από τα γύρω χωριά τουλάχιστον 5 χιλ. Πολωνούς. Επιπλέον μεταφέρουν στα κοντινά γκέτο όλον τον εβραϊκό πληθυσμό του Οσβιέτσιμ – περίπου 8.000 άτομα. Καταστρέφονται οχτώ χωριά και κατεδαφίζονται πάνω από εκατό κτίρια στα εδάφη της πόλης Οσβιέτσιμ, στην γειτονιά του στρατοπέδου. • 6 Ιουλίου – Δραπετεύει ο πρώτος κρατούμενος, ο Ταντέους Βιεγιόβσκι (Tadeusz Wiejowski). Συνολικά σε όλη την ιστορία του στρατοπέδου σε ένα εκατομμύριο άτομα που απελάθηκαν εδώ προσπάθησαν να δραπετεύουν μερικοί εκατοντάδες κρατούμενοι. Οι περισσότεροι ήταν Πολωνοί, Ρώσοι αιχμάλωτοι και Εβραίοι. Πέτυχαν να δραπετεύσουν λιγότερα από 150 άτομα.

• Φθινόπωρο – Το πολωνικό κίνημα αντίστασης αποστέλλει πληροφορίες σχετικές με το στρατόπεδο στην πολωνική εξόριστη κυβέρνηση που είναι στο Λονδίνο.

• 22 Νοεμβρίου – Η πρώτη εκτέλεση με τουφεκισμό. Σκοτώθηκαν 40 Πολωνοί.

1941 • 1 Μαρτίου – Στο Άουσβιτς για πρώτη φορά έρχεται για επιθεώρηση ο ηγέτης των SS Χάινριχ Χίμλερ. Διατάσσει μεταξύ άλλων να αναπτυχθεί το στρατόπεδο και να δοθούν στην εταιρία IG Farbenindustrie 10.000 κρατούμενοι ως «είλωτες» στην κατασκευή του βιομηχανικού εργοστασίου.

43

• 23 Απριλίου – Ως αντίποινα για την δραπέτευση ενός κρατούμενου, ο διοικητής του στρατοπέδου Ρούντολφ Ες για πρώτη φορά καταδικάζει 10 κρατούμενους σε θάνατο από πείνα.

• 6 Ιουνίου – Η πρώτη μεταφορά Τσέχων κρατούμενων για πολιτικούς λόγους. Έναρξη της απέλασης στο Άουσβιτς των κρατούμενων που δεν είναι Πολωνοί.

• 3 Σεπτεμβρίου – Η πρώτη μαζική εξόντωση των ανθρώπων με το αέριο Κυκλώνα Β’. Χάνονται περίπου 600 σοβιετικοί αιχμάλωτοι και 250 Πολωνοί.

• Φθινόπωρο – Οι αρχές του στρατοπέδου βάζουν σε λειτουργία τον πρώτο θάλαμο αερίων στο Άουσβιτς Ι.

• 7 Οκτωβρίου – Η δημιουργία του στρατοπέδου για σοβιετικούς αιχμαλώτους στα εδάφη του Άουσβιτς Ι.

– Η αρχή της κατασκευής του δεύτερου μέρους του στρατοπέδου, του Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου στα εδάφη του κατεστραμμένου χωριού Μπζεζίνκα.

• 11 Νοεμβρίου – Κατά την πρώτη εκτέλεση μπροστά στον Τοίχο του Θανάτου οι Γερμανοί τουφεκίζουν 151 Πολωνούς κρατούμενους.

1942 • Αρχή του έτους – Το ξεκίνημα της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων στους θαλάμους αερίων.

• Μάρτιος – Η αρχή της απέλασης στο Άουσβιτς των 27 χιλ. Εβραίων από την Σλοβακία και των 69.000 Εβραίων από την Γαλλία.

• 1 Μαρτίου – Η έναρξη λειτουργίας του στρατοπέδου Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου. • 26 Μαρτίου – Στο Άουσβιτς τοποθετούνται οι πρώτες 2.000 γυναίκες, από τις 130.000 που εγγράφηκαν στο στρατόπεδο ως το τέλος της ύπαρξής του. • Μάρτιος-Ιούνιος – Οι Γερμανοί ενεργοποιούν τους προσωρινούς θαλάμους αερίων στην γειτονιά του Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου. • Άνοιξη – Το ξεκίνημα της λειτουργίας της σιδηροδρομικής ράμπας, της λεγόμενης Judenrampe που βρισκόταν μεταξύ των στρατοπέδων Άουσβιτς Ι και Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου. Στην ράμπα αυτή έφταναν οι μεταφορές με απεσταλμένους στο στρατόπεδο Εβραίους, Πολωνούς, Ρομά (Αθίγγανους) και κρατούμενους άλλων εθνικοτήτων. • Μάιος – Η έναρξη της απέλασης στο Άουσβιτς των 300.000 Εβραίων από την Πολωνία και των 23.000 Εβραίων από την Γερμανία και την Αυστρία. • 4 Μαΐου – Οι SS διεξάγουν την πρώτη διαλογή στο στρατόπεδο Μπίρκεναου. Οι επιλεγμένοι κρατούμενοι σκοτώνονται στο θάλαμο αερίων. • 10 Ιουνίου – Η ανταρσία και η απόπειρα μιας μαζικής δραπέτευσης των περίπου 350 Πολωνών κρατουμένων από τη σωφρονιστική ομάδα στο Μπίρκεναου. Την δραπέτευση την πέτυχαν 7 από αυτούς, οι 300 σκοτώθηκαν.

• Ιούνιος – Η έναρξη των απελάσεων στο Άουσβιτς των 60.000 Εβραίων από την Ολλανδία.

• Ιούλιος – Η ενεργοποίηση του υποστρατόπεδου Γκόλεσαου (Golleschau) στην ασβεστοποιΐα στο Γκολέσουβ, κοντά στο Τσιέσιν (στα σύνορα με την Τσεχία). Ηταν το πρώτο από τα πολλά υποστρατόπεδα του Άουσβιτς.

44

• 29 Ιουλίου – Πρώτες πληροφορίες απεσταλμένες από γερμανικές πηγές στους συμμάχους για την εξόντωση των Εβραίων και τους θαλάμους αερίων. Η πηγή είναι ο Εντβαρντ Σούλτε (Edward Schulte), Γερμανός βιομήχανος και αντιναζιστής. Από το φθινόπωρο του 1940 οι σύμμαχοι ενημερώνονται τακτικά για τα γεγονότα στο Άουσβιτς Αυτές οι πληροφορίες προέρχονται κυρίως από την εν εξορία στο Λονδίνο πολωνική κυβέρνηση, η οποία μένει σε σταθερή επαφή με το πολωνικό κίνημα αντίστασης που λειτουργεί στο στρατόπεδο και στην γειτονιά του.

• Αύγουστος – Η έναρξη της απέλασης των 25.000 Εβραίων από το Βέλγιο και των 10.000 Εβραίων από την Γιουγκοσλαβία.

• 30 Οκτωβρίου – Πλάι στο υπό κατασκευή εργοστάσιο του συνθετικού ελαστικού IG Farbenindustrie δημιουργείται το υποστρατόπεδο Μπούνα, που έπειτα μετονομάζεται σε Άουσβιτς ΙΙΙ-Μόνοβιτς. Στα χρόνια 1942-1944 δημιουργούνται 47 υποστρατόπεδα και εξωτερικά «κομμάντο» του KL Auschwitz. Οι κρατούμενοι που τοποθετήθηκαν εκεί εργάζονται κυρίως στα γερμανικά βιομηχανικά εργοστάσια. • Οκτώβριος – Η έναρξη της απέλασης των 46.000 Εβραίων από το Προτεκτοράτο της Τσεχίας και της Μοραβίας (Protektorat Böhmen und Mähren). • Δεκέμβριος – Η πρώτη μεταφορά των Εβραίων από την Νορβηγία. Συνολικά σε δυο μεταφορές έρχονται σχεδόν 700 άτομα. • 13 Δεκεμβρίου – Η πρώτη μεταφορά των Πολωνών που απελαύνονται από την περιοχή του Ζάμοστ στα πλαίσια του γερμανικού προγράμματος «Generalplan Ost» (Γενικό Ανατολικό Σχέδιο) – της απέλασης και της εξόντωσης των 50.000.000 Σλάβων (Πολωνών, Ρώσων, Λευκορώσων, Ουκρανών και άλλων) και της εποίκισης από τους Γερμανούς εποίκους της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και πρώτα από όλα των πολωνικών εδαφών. • Τέλος του έτους – Οι γιατροί των SS ξεκινούν πειράματα στείρωσης στους κρατούμενους και στις κρατούμενες.

1943 • 26 Φεβρουαρίου – Η δημιουργία στο Μπίρκεναου του λεγομένου οικογενειακού στρατοπέδου για τους Ρομά. • Μάρτιος – Η έναρξη της απέλασης των 55.000 Εβραίων από την Ελλάδα.

• 22 Μαρτίου – 25 Ιουνίου – Οι αρχές του στρατοπέδου ενεργοποιούν στο στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου τέσσερα κρεματόρια με θαλάμους αερίων.

• 7 Ιουνίου – Οι πολίτικοι (μη κρατούμενοι) εργαζόμενοι των εργοστασίων Krupp αρχίζουν τη συναρμολόγηση μηχανημάτων σε αποθήκη νοικιασμένη από τις Αρχές του στρατοπέδου. Στην κατασκευή του στρατοπέδου Άουσβιτς εμπλέκονται εκατοντάδες γερμανικές εταιρίες, πολλές – όπως το IG Farbenindustrie ή η Siemens – κερδίζουν από την «ειλωτεία» των κρατουμένων. • 19 Ιουλίου – Η μεγαλύτερη δημόσια εκτέλεση. Ως αντίποινα για την δραπέτευση μερικών κρατούμενων και για τις επαφές τους με το γειτονικό πληθυσμό οι Γερμανοί κρεμάνε στη αγχόνη 12 Πολωνούς κρατούμενους. Η μεγαλύτερη δημόσια εκτέλεση.

• 9 Σεπτεμβρίου – Η δημιουργία στο Μπίρκεναου του λεγόμενου οικογενειακού στρατοπέδου Τερεζινστάντ (Theresienstadt) για τους Εβραίους από το γκέτο στο Τερέζιν (Τσεχία).

45

\• Οκτώβριος – Η έναρξη της απέλασης 7.500 Εβραίων από την Ιταλία.

1944 • Μάιος – Αεροπλάνα των συμμάχων τα οποία περνάνε πάνω από το Άουσβιτς βγάζουν αεροφωτογραφίες. Σε φωτογραφίες τραβηγμένες μέσα στους επόμενους μήνες φαίνονται οι θάλαμοι αερίων και καπνοί από σωρούς όπου καίγονταν πτώματα. Τον Αύγουστο ξεκινούν οι αμερικανικοί και οι βρετανικοί βομβαρδισμοί του σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων εργοστάσιου του συνθετικού ελαστικού και υγρών καυσίμων της γερμανικής εταιρίας IG Farbenindustrie.

• 16 Μαϊου – Η έναρξη χρήσης των σιδηροδρομικών ραγών μέσα στο στρατόπεδο. Αυτό επιτρέπει την μεταφορά των τραίνων με τους κρατούμενους κατευθείαν στην γειτονιά των θαλάμων αερίων Β’ και Γ’ του στρατοπέδου Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου. Η έναρξη απέλασης στο Άουσβιτς των σχεδόν 438.000 Εβραίων της Ουγγαρίας.

• 10-12 Ιουλίου – Η διάλυση του λεγόμενου οικογενειακού στρατοπέδου Τερεζινστάντ (Theresienstadt). Οι χιτλερικοί σκοτώνουν στους θαλάμους αερίων περίπου 7.000 Εβραίους. • Αύγουστος – Η έναρξη απέλασης στο Άουσβιτς των 67.000 Εβραίων από το γκέτο Λιτσμανστάντ (η Λότζ στην κεντρική Πολωνία). • 2 Αυγούστου – Η διάλυση του «οικογενειακού αθιγγάνικου στρατοπέδου». Οι χιτλερικοί σκοτώνουν στους θαλάμους αερίων σχεδόν 3.000.Ρομά. • 12 Αυγούστου – Η έναρξη απέλασης στο Άουσβιτς των 13.000 που συνελήφθησαν μαζικά μετά από την εξέγερση της Βαροσβίας. • 7 Οκτωβρίου – Η ανταρσία της Sonderkommando. Στην ανταρσία χάνονται 3 λειτουργικοί των SS και 450 κρατούμενοι του Sonderkommando, οι Εβραίοι κρατούμενοι που αναγκάζονταν να καίνε στα κρεματόρια πτώματα σκοτωμένων.

• Νοέμβριος – Διακοπή της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων στους θαλάμους αερίων.

1945 • 6 Ιανουαρίου – Η τελευταία εκτέλεση των περίπου 70 Πολωνών οι οποίοι καταδικάστηκαν σε θάνατο από το γερμανικό έκτακτο δικαστήριο. Τέσσερις Εβραίες καταδικάζονται για βοήθεια στην ετοιμασία της ανταρσίας του Sonderkommando και κρέμονται στην αγχόνη στην τελευταία δημόσια εκτέλεση. • 17 Ιανουαρίου – Η έναρξη των Πορειών Θανάτου – οι SS απομακρύνουν σχεδόν 60.000 κρατούμενους του KL Auschwitz. • 21-26 Ιανουαρίου – Οι Γερμανοί ανατινάζουν τους θαλάμους αερίων και τα

κρεματόρια στο Μπίρκεναου. • 27 Ιανουαρίου – 7.000 κρατούμενοι διασώζονται για να μαρτυρήσουν στη συνέχεια την απελευθέρωση του Άουσβιτς από τις μονάδες του σοβιετικού στρατού.