1

KΩΣTAΣ ΦΩTIAΔHΣ

ΚAΘHΓHTHΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

ΠAIΔAΓΩΓIKO TMHMA ΦΛΩPINAΣ

O λαθρόβιος ελληνισmicroός του Πόντου

Mε την άλωση της Πόλης και της Tραπεζούντας 8 χρόνια αργότερα το

1461 έκλεισε το πρώτο microέρος του κεφαλαίου της ιστορίας του ποντιακού

ελληνισmicroού Πολλοί Έλληνες των πλούσιων παραλιακών πόλεων και των χωριών

για να σωθούν πήραν το δρόmicroο της εξόδου και της προσφυγιάς Άλλοι

microετοίκησαν στα παράλια της microεσηmicroβρινής και νότιας Pωσίας άλλοι στις

παραδουνάβιες περιοχές χτίζοντας καινούργιες ελληνικές πόλεις καινούργια

πολιτισmicroικά κέντρα τα οποία αργότερα δέχονταν στοργικά κάθε καταδιωγmicroένο

Έλληνα1 Ποντιόπουλα της Διασποράς είναι οι πρωτεργάτες της επανάστασης του

1821 οι αδερφοί Aλέξανδρος και Δηmicroήτριος Yψηλάντης2 Φτάνει να δει κανείς

τις χρονολογικές microετακινήσεις για να καταλάβει ότι ο Eλληνισmicroός του Πόντου

κατέφευγε στη φιλόξενη οmicroόθρησκη Pωσία κάθε φορά που αντιmicroετώπιζε σοβαρά

προβλήmicroατα εθνικής επιβίωσης Tο 1917 ζούσαν στη Pωσία 750000 Έλληνες3

1Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό Zήτηmicroα σήmicroερα Aθήνα (1991) σελ 17 Φωτιάδης K Oι

Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 102 Tου ιδίου Oι Έλληνες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης H γένεση της Διασποράς στο Oι Έλληνες στις χώρες της πρώην EΣΣΔ Eκδ Aφοί Kυριακίδη Θεσσαλονίκη (1995) σελ 14 Zωίδης Γ Πατροπαράδοτη φιλία Bαρσοβία (1958) σελ 44 Kάλφογλου I O Άποικος Bατούmicro (1919) σελ 76 Tριανταφυλλίδης Περ Oι Φυγάδες Aθήνα (1870) σελ 167 Iωαννίδης Σάββας Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 131 Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου Θεσσαλονίκη (1935) σελ 67

2Jorga N Geschichte des Osmanischen Reiches τοmicro 5ος σελ 241-243 και 402-405 Zinkeisen W Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa Hamburg (1840) τοmicro 6ος σελ 69 και τοmicro 7ος σελ 243-253 Φιλήmicroων I Aνέκδοτος περί των Yψηλαντών πραγmicroατεία εν χειρογράφω της Eθν Bιβλιοθήκης Tου ιδίου Δοκίmicroιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως Aθήναι (1859) τοmicro B Σταmicroατιάδης E Bιογραφίαι των Eλλήνων Mεγάλων Διερmicroηνέων Aθήνα (1865) σελ 135-141 και 151-155 Eνεπεκίδης Π Aλέξανδρος Yψηλάντης H νίκη του ελληνικού ιδεαλισmicroού στα Πρακτικά του B Παγκόσmicroιου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1988) σελ 23-31

3AYE KY 1919 A5VI (25) Περίθαλψις των εκ Pωσίας Eλλήνων και παλιννόστησις αυτών εις Eλλάδα και Πόντον Aρ Πρωτ 437 Pοστόβ (28011919) Φωτιάδης K O Eλληνισmicroός της Σοβιετικής Ένωσης τον 20ο αιώνα στο O Ποντιακός Eλληνισmicroός της τέως Σοβιετικής Ένωσης Eκδ Σωmicroατείον Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1991) σελ 22 Tου ιδίου H Γενοκτονία των Eλλήνων της EΣΣΔ κατά τη Σταλινική περίοδο στο Oι Έλληνες στις χώρες της πρώην EΣΣΔ σελ 41

2

Άλλοι πάλι πήγαν σε διάφορα νησιά του Aιγαίου και στην ελληνική παροικία της

Kωνσταντινούπολης Oι περισσότεροι όmicroως πήραν το δρόmicroο που οδηγούσε στα

απάτητα βουνά του Πόντου4 Eκεί microακριά από το βλέmicromicroα του αχόρταγου

δυνάστη χτίσανε καινούργια χωριά και πόλεις έναν καινούργιο αδούλωτο

ελληνικό πολιτισmicroό H microαγεία της ελληνικής φυλής για την οποία microιλά ο

Mακρυγιάννης έκανε και εκεί στον microακρινό Πόντο το θαύmicroα της

Έχοντας όπλα τη θρησκεία τη γλώσσα την microακραίωνη ελληνική

πολιτιστική παράδοση τους χορούς και τα τραγούδια microπόρεσαν στους

δύσκολους εκείνους καιρούς ν αντισταθούν στην οσmicroανική βία τη βαρβαρότητα

και το σκοταδισmicroό διατηρώντας microε κάθε τίmicroηmicroα την ελληνική τους συνείδηση

Eίχε όmicroως και ο Πόντος τα θύmicroατά του Δεν microπόρεσε να ξεφύγει από τη

σαρωτική λαίλαπα του ισλαmicroισmicroού Πολλοί από εκείνους που έmicroειναν στα microέρη

τους αναγκάστηκαν κάτω από τις microεσαιωνικές πιέσεις των Tούρκων ν

αλλαξοπιστήσουν για να σώσουν τις περιουσίες τους τη ζωή τους την τιmicroή τους

και για ν απαλλαγούν microια για πάντα από την απάνθρωπη συmicroπεριφορά τους5

Eίναι αδύνατο να περιγράψει κανείς τις συνθήκες που βρίσκονταν οι

χιλιάδες Έλληνες που αλλαξοπίστησαν Kάθε χωριό κάθε πόλη κάθε οικογένεια

έχει και microια ιδιαίτερη τραγική ιστορία H τυραννία των σατράπηδων ο

θρησκευτικός φανατισmicroός των microουσουλmicroάνων οι πιέσεις και οι διωγmicroοί των

Nτερεmicroπέηδων τα συνεχή βασανιστήρια λύγιζαν το ανθρώπινο ηθικό και τους

ανάγκαζαν microπροστά στη φοβερή κατάσταση ν αλλαξοπιστήσουν

Σοκολιούκ B Mια microαρτυρική Oδύσσεια H microοίρα ενός λαού και της λογοτεχνίας του στο περ Διαβάζω αριθ 235 Aθήνα (21031990) σελ 40

4Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 103 Xειmicroωνίδης Φ Iστορία και Στατιστική Σάντας Θεσσαλονίκη (1972) σελ 30 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 53-54 Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό Zήτηmicroα σήmicroερα σελ 17-18

5Kinneir Macdon Reise durch Klein Asien Armenien und Kurdistan in den Jahren 1813 und 1814 Aus dem Englischen von F Ukert στο Neue Bibliothek der wichtigsten Reisebeschreibungen τοmicro 27 Weimar (1821) σελ 260-261 Σαmicroουηλίδης Xρ H περιφέρεια Σαmicroψούντος στο AΠ τοmicro 37 σελ 95 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας αίmicroατος και θυσίας Πόντου και Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1979) σελ 349 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 51-53 64-65 84 Σαλτσής I Xρονικά Kοτυώρων σελ 15 Kουλοχέρης I Amicroισός Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7 Φουρνιάδης Π Σελίδες από την ιστορία της Kερασούντος και τα τερατουργήmicroατα του αιmicroοσταγούς Tοπάλ Oσmicroάν Kαβάλα (1965) σελ 11 Tου ιδίου Iστορία και Λαογραφία Kολωνίας και Nικοπόλεως Kαβάλα (1964) σελ 64 Eυαγγελίδης Tρ Iστορία της Ποντικής Tραπεζούντος Oδησσός (1898) σελ 156-157 J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient εκδ Bruckmann F Muumlnchen (1963) σελ 134 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 2 σελ 45-46

3

Στους δύσκολους καιρούς που πέρασε τότε ο ελληνισmicroός υπήρξαν ευτυχώς

αρκετοί που πρόταξαν τα στήθη τους αψήφησαν το θάνατο ανέχτηκαν κάθε

είδους ελεεινή ταπείνωση και προσβολή αλλά δε λιποψύχησαν Aντιστάθηκαν microε

τα λίγα microέσα που διέθεταν στο καρκίνωmicroα του εξισλαmicroισmicroού κι έmicroειναν για

πάντα χριστιανοί Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαmicroε πως αυτοί είναι εκείνοι που

διέσωσαν την ελληνική παράδοση που κράτησαν ως την τελευταία microέρα αmicroείωτη

την εθνική τους συνείδηση και αmicroόλυντη τη χριστιανική τους πίστη Oι χριστιανοί

αυτοί ελληνόφωνοι αλλά και τουρκόφωνοι υποχρεώθηκαν σύmicroφωνα microε τη

Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 να εγκαταλείψουν τα microέρη όπου έζησαν τρεις

χιλιάδες χρόνια και αποδεκατισmicroένοι να εγκατασταθούν στην Eλλάδα6 Tο 1914

σύmicroφωνα microε τα στοιχεία του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου των Eξωτερικών της Eλλάδας ζούσαν στον Πόντο 696495

ορθόδοξοι ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι χριστιανοί7 Aπό αυτούς 353000

6Wien HHStA NPA Karton 560 Liasse Griechenland V V1 Beziehungen zur Tuumlrkei 1921-

1927 Zl 60P Aθήνα (2 Nοεmicroβρίου 1924) oumlsterreichischer Generalkonsul in Athen nach Wien Beilage Dakin D H ενοποίηση της Eλλάδας 1770-1923 σελ 362 κε Streit G Der Lausanner Vertrag und der griechisch-tuumlrkische Bevoumllkerungsaustausch Berlin (1929) σελ 11κε Michaelsen E Die Austauschbarkeit im Sinne des griechisch-tuumlrkischen Vertrages vom 30 Januar 1923 Diss σελ 11 κε 43 κε Kemal Pascha Atatuumlrk Die nationale Revolution σελ 236 κε Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei στο Zeitschrift fuumlr Politik τοmicro 18 Berlin (1929) σελ 413 416 Δάφνης Γ H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) 2η έκδ σελ 32 κε 40 Boveri M Das Weltgeschehen am Mittelmeer Zuumlrich-Leipzig-Berlin (1936) σελ 419-421 Cevat A Die Entwicklung des Nationalgefuumlhls der Tuumlrken Diss σελ 114 Kramers J H Die othomanischen Tuumlrken σελ 1047 Φωτιάδη K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας Hatzopoulos A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Muumlnir O Minderheiten im Osmanischen Reichund in der neuen Tuumlrkei σελ 220 Voyadzis B Die Siedlungspolitik Griechenlands in der Nachkriegszeit στο Leipziger Vierteljhrsschrift fuumlr Suumldosteuropa 3 Jrg Leipzig (1939) σελ 277 Πάλλης A Aναδροmicroή στο προσφυγικό ζήτηmicroα στο Mικρασιατικά Xρονικά (MX) τοmicro 11 Aθήνα (1964) σελ 30 Goumlchenjan H Die Tuumlrkei und ihre christlichen Minderheiten σελ 110 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιmicroος πληθυσmicroός Aθήνα (1975) σελ 20 κε Tου ιδίου Tα πεπρωmicroένα της φυλής στο Ποντιακή Στοά (ΠΣ) Aθήνα (1971) σελ 194 κε Pούκουνα E Eξωτερική Πολιτική 1914-1923 σελ 368 Duda H Vom Kalifat zur Republik Wien (1948) σελ 157 Mpirstant E H microεγάλη προδοσία Aθήνα (1982) σελ 196 Charputlu K H Tουρκία σε αδιέξοδο σελ 79

7AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Πανάρετου σελ 12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Πανάρετος O Πόντος ανά τους Aιώνας Δράmicroα (1927) σελ 118 225 Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου Θεσσαλονίκη (1935) σελ 135 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιmicroος περιουσία στο Π Σ Aθήνα (1972-74) σελ 16 Φωτιάδης K Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης στο Πολυεθνική Tουρκία Eκδ KEΠOME και Διεθνής Ένωση για τα Δικαιώmicroατα και την Aπελευθέρωση των Λαών Aθήνα (1993) σελ 199

4

δολοφονήθηκαν από τους Nεότουρκους και τους κεmicroαλικούς την περίοδο 1916-

19238

Mια ιδιαίτερη τραγική κατηγορία κατοίκων που ζουν ακόmicroη σήmicroερα στον

Πόντο είναι οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι των περιοχών Tόνυας Όφεως

Σουρmicroένων και Mατσούκας οι οποίοι αλλαξοπίστησαν βίαια τον 17ο και 18ο

αιώνα αλλά η πλειοψηφία τους δεν ξέχασε την καταγωγή της O χρόνος και οι

βίαιες microέθοδοι αφοmicroοίωσης που συστηmicroατικά αξιοποιήθηκαν microπορεί να

αλλοίωσαν όmicroως δεν εξαφάνισαν την ιστορική τους microνήmicroη9

Σήmicroερα 75 χρόνια microετά τη microικρασιατική καταστροφή διατηρούν ακόmicroη

ατόφια την ποντιακή γλώσσα τα ήθη και τα έθιmicroα τις παραδόσεις τα τραγούδια

και τους χορούς Φυλάγουν microε θρησκευτική ευλάβεια προγονικά κειmicroήλια που

βεβαιώνουν την ελληνοχριστιανική καταγωγή τους Για τους ελληνόφωνους

microουσουλmicroάνους γράφει το 1920 ο ηγούmicroενος της microονής του Aγίου Iωάννου του

Bαζελώνος κ Πανάρετος στην έκθεσή του προς το Yπουργείο Eξωτερικών της

8H γενοκτονία των Eλλήνων του Πόντου στα πρακτικά B Παγκόσmicroιο Συνέδριο Ποντιακού

Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1988) σελ 283 Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό ζήτηmicroα σήmicroερα σελ 20-22 Tου ιδίου Eθνικά Zητήmicroατα Aθήνα (1989) σελ 67 Tσορακλίδης Γ H Γενοκτονία του Ποντιακού Eλληνισmicroού στο Πρακτικά του Γ Παγκοσmicroίου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1992) σελ 257

9Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου σελ 76 Kανδηλάπτης Γ Tα φυτίανα Θεσσαλονίκη (1949) σελ 11 κε Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 297 299 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 134-135 258 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 83-90 Tου ιδίου Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 33-34 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 4 σελ 94 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 707-708 Kάλφογλου I Σούρmicroενα Bατούmicro (1921) σελ 60 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί σελ14 18 Oικονοmicroίδης Δ O Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Eλληνισmicroού Aθήνα (1919) σελ 16-17 Σαmicroουηλίδης Xρ Oδοιπορικό στον Πόντο Aθήνα (1979) σελ 77 79 κε Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ30-31 Tου ιδίου O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1 Aθήνα (1928) σελ 32 35 Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 (Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421 Παπαδόπουλος Δ Γενεαλογικός Kώδικας Σταυρί Θεσσαλονίκη 1961 Σκοπετέας Σ Oι Yψηλάνται H Tραπεζουντιακή καταγωγή τους στο AΠ τοmicro 20 Aθήνα (1955) σελ 150 κε Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 37 Tου ιδίου Πόσοι και ποίοι οι κάτοικοι της Mικράς Aσίας microετά την ανταλλαγήν Aθήνα (1929) σελ 76 Ίστωρ Πόντιος Aι εξισλαmicroίσεις εν Πόντω και οι Kλωστοί στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 1 Aθήνα (1936) σελ 5 Defner M Πέντε εβδοmicroάδες παρά τοις αρνησιθρήσκοις εν Όφει στο Eστία τοmicro 4 Aθήνα (1877) σελ 547 Eλευθεριάδης N Aνατολικαί Mελέται Σmicroύρνη (1909) σελ 25 Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin TexasUSA (1970) σελ 45-46 Kάλλης Θ Συγκινητικαί αναmicroνήσεις στο Ποντιακά Xρονικά τευχ 19 Θεσσαλονίκη (1974) σελ 13 G Stratil-Sauer (Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet στο AΠ τοmicro 29 Aθήνα (1968-69) σελ 324

5

Eλλάδας Eίναι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαmicroίστηκαν κατά τους

microαύρους αιώνας της δουλείας και πρεσβεύουσι και σήmicroερον τον microωαmicroεθανισmicroόν

αλλ έχουσι microητρικήν γλώσσαν την ελληνικήν αναγνωρίζουσι την εξ Eλλήνων

βία εξισλαmicroισθέντων καταγωγήν των και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιmicroά

των εν πολλοίς Oύτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη βιβλία και

άmicroφια των πατέρων των ως κειmicroήλια και επ ουδενί λόγω δεν συγκατατίθενται

εις την απαλλοτρίωσιν αυτών Tην τουρκικήν microανθάνουσιν εν τοις σχολείοις αι

δε γυναίκες των οmicroιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν Kαι τούτο ενώ

περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσmicroών10

Tο 1461 έγινε microονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου Δεν

ακολούθησε συστηmicroατικός εποικισmicroός microε microουσουλmicroανικό πληθυσmicroό Aπό

τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστηmicroίου A Bryer ξέρουmicroε

ότι το 1515 55 χρόνια microετά την άλωση υπήρχαν στην περιοχή Όφεως του

Πόντου 2352 χριστιανικές και microονάχα 50 microουσουλmicroανικές οικογένειες11 Aυτός

είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των

ελληνόφωνων microουσουλmicroάνων του Πόντου σήmicroερα

Tο 1914 η επίσηmicroη στατιστική του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου

καταχωρηmicroένη και στα αρχεία του Eλληνικού Yπουργείου Eξωτερικών

υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι ανέρχονταν σε 190000012 Όλοι

αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραmicroείνουν στην Tουρκία Σύmicroφωνα microε τη

διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 microονάχα η

θρησκεία ήταν το αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής Aπό την 1η Mαΐου

1923 θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Tούρκων υπηκόων

ορθοδόξου θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των τουρκικών εδαφών και των

Eλλήνων υπηκόων microουσουλmicroανικού θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των

10AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

11 11Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin-TexasUSA

(1970) σελ 45-46 12AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Tου ιδίου Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης σελ 223 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 47

6

ελληνικών εδαφών13 Για να συmicroπεριλάmicroβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

microονάχα τη θρησκεία αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής της γλώσσας των ηθών των εθίmicroων και του πολιτισmicroού

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει Tι πατρίδα θα χαmicroε αν πέθαινε η γλώσσα

microας αφού αυτή microας κάνει Bάσκους14

O Nίκος Δήmicroου σ ένα άρθρο του στο Bήmicroα γράφει H γλώσσα είναι η

microόνη πατρίδα που γνώρισα Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάmicroενα η δική microας είναι ζωντανή λαmicroπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους Ποια λέει τη

θάλασσα τον ουρανό και τη γη microε τις ίδιες πάντα λέξεις15

Aπό την αντίπερα όχθη η δηmicroοσιογράφος Guumllden Aydin του περιοδικού

Aktuel της Kωνσταντινούπολης αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ ένα τολmicroηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωmicroόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας Eδώ όλοι

microιλούν Ποντιακά Tα ονόmicroατα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά Tο ρωmicroαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωmicroόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό όταν περπατάτε στοn

microοναδικό δρόmicroο που οδηγεί στην πλατεία δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε Eδώ από επτά microέχρι εβδοmicroήντα όλοι γνωρίζουν τα

Ποντιακά Tα τουρκικά αναπτύσσονται microόνο microε το δηmicroοτικό Oι ονοmicroασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας Mεσόκουρφο Παλαιόκαστρο

Aκόmicroη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσηmicroα microητρώα τα επώνυmicroά τους microε το νόmicroο

περί επωνύmicroων αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων Ξουλούκων

13Streit G Der Lausanner Vertag σελ 14 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής σελ

21 Xατζόπουλος A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei σελ 416 Strupp K Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Tuumlrkei von 1820-1930 σελ 426 Δάφνης N H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) σελ 41

14Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου στο περ Pωmicroανία Θεσσαλονίκη (1990) τευχ 1ο σελ 10

15Δήmicroου N Ποντιάς αύρα στην εφηmicro Tο Bήmicroα Aθήνα (O7071987)

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

2

Άλλοι πάλι πήγαν σε διάφορα νησιά του Aιγαίου και στην ελληνική παροικία της

Kωνσταντινούπολης Oι περισσότεροι όmicroως πήραν το δρόmicroο που οδηγούσε στα

απάτητα βουνά του Πόντου4 Eκεί microακριά από το βλέmicromicroα του αχόρταγου

δυνάστη χτίσανε καινούργια χωριά και πόλεις έναν καινούργιο αδούλωτο

ελληνικό πολιτισmicroό H microαγεία της ελληνικής φυλής για την οποία microιλά ο

Mακρυγιάννης έκανε και εκεί στον microακρινό Πόντο το θαύmicroα της

Έχοντας όπλα τη θρησκεία τη γλώσσα την microακραίωνη ελληνική

πολιτιστική παράδοση τους χορούς και τα τραγούδια microπόρεσαν στους

δύσκολους εκείνους καιρούς ν αντισταθούν στην οσmicroανική βία τη βαρβαρότητα

και το σκοταδισmicroό διατηρώντας microε κάθε τίmicroηmicroα την ελληνική τους συνείδηση

Eίχε όmicroως και ο Πόντος τα θύmicroατά του Δεν microπόρεσε να ξεφύγει από τη

σαρωτική λαίλαπα του ισλαmicroισmicroού Πολλοί από εκείνους που έmicroειναν στα microέρη

τους αναγκάστηκαν κάτω από τις microεσαιωνικές πιέσεις των Tούρκων ν

αλλαξοπιστήσουν για να σώσουν τις περιουσίες τους τη ζωή τους την τιmicroή τους

και για ν απαλλαγούν microια για πάντα από την απάνθρωπη συmicroπεριφορά τους5

Eίναι αδύνατο να περιγράψει κανείς τις συνθήκες που βρίσκονταν οι

χιλιάδες Έλληνες που αλλαξοπίστησαν Kάθε χωριό κάθε πόλη κάθε οικογένεια

έχει και microια ιδιαίτερη τραγική ιστορία H τυραννία των σατράπηδων ο

θρησκευτικός φανατισmicroός των microουσουλmicroάνων οι πιέσεις και οι διωγmicroοί των

Nτερεmicroπέηδων τα συνεχή βασανιστήρια λύγιζαν το ανθρώπινο ηθικό και τους

ανάγκαζαν microπροστά στη φοβερή κατάσταση ν αλλαξοπιστήσουν

Σοκολιούκ B Mια microαρτυρική Oδύσσεια H microοίρα ενός λαού και της λογοτεχνίας του στο περ Διαβάζω αριθ 235 Aθήνα (21031990) σελ 40

4Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 103 Xειmicroωνίδης Φ Iστορία και Στατιστική Σάντας Θεσσαλονίκη (1972) σελ 30 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 53-54 Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό Zήτηmicroα σήmicroερα σελ 17-18

5Kinneir Macdon Reise durch Klein Asien Armenien und Kurdistan in den Jahren 1813 und 1814 Aus dem Englischen von F Ukert στο Neue Bibliothek der wichtigsten Reisebeschreibungen τοmicro 27 Weimar (1821) σελ 260-261 Σαmicroουηλίδης Xρ H περιφέρεια Σαmicroψούντος στο AΠ τοmicro 37 σελ 95 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας αίmicroατος και θυσίας Πόντου και Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1979) σελ 349 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 51-53 64-65 84 Σαλτσής I Xρονικά Kοτυώρων σελ 15 Kουλοχέρης I Amicroισός Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7 Φουρνιάδης Π Σελίδες από την ιστορία της Kερασούντος και τα τερατουργήmicroατα του αιmicroοσταγούς Tοπάλ Oσmicroάν Kαβάλα (1965) σελ 11 Tου ιδίου Iστορία και Λαογραφία Kολωνίας και Nικοπόλεως Kαβάλα (1964) σελ 64 Eυαγγελίδης Tρ Iστορία της Ποντικής Tραπεζούντος Oδησσός (1898) σελ 156-157 J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient εκδ Bruckmann F Muumlnchen (1963) σελ 134 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 2 σελ 45-46

3

Στους δύσκολους καιρούς που πέρασε τότε ο ελληνισmicroός υπήρξαν ευτυχώς

αρκετοί που πρόταξαν τα στήθη τους αψήφησαν το θάνατο ανέχτηκαν κάθε

είδους ελεεινή ταπείνωση και προσβολή αλλά δε λιποψύχησαν Aντιστάθηκαν microε

τα λίγα microέσα που διέθεταν στο καρκίνωmicroα του εξισλαmicroισmicroού κι έmicroειναν για

πάντα χριστιανοί Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαmicroε πως αυτοί είναι εκείνοι που

διέσωσαν την ελληνική παράδοση που κράτησαν ως την τελευταία microέρα αmicroείωτη

την εθνική τους συνείδηση και αmicroόλυντη τη χριστιανική τους πίστη Oι χριστιανοί

αυτοί ελληνόφωνοι αλλά και τουρκόφωνοι υποχρεώθηκαν σύmicroφωνα microε τη

Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 να εγκαταλείψουν τα microέρη όπου έζησαν τρεις

χιλιάδες χρόνια και αποδεκατισmicroένοι να εγκατασταθούν στην Eλλάδα6 Tο 1914

σύmicroφωνα microε τα στοιχεία του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου των Eξωτερικών της Eλλάδας ζούσαν στον Πόντο 696495

ορθόδοξοι ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι χριστιανοί7 Aπό αυτούς 353000

6Wien HHStA NPA Karton 560 Liasse Griechenland V V1 Beziehungen zur Tuumlrkei 1921-

1927 Zl 60P Aθήνα (2 Nοεmicroβρίου 1924) oumlsterreichischer Generalkonsul in Athen nach Wien Beilage Dakin D H ενοποίηση της Eλλάδας 1770-1923 σελ 362 κε Streit G Der Lausanner Vertrag und der griechisch-tuumlrkische Bevoumllkerungsaustausch Berlin (1929) σελ 11κε Michaelsen E Die Austauschbarkeit im Sinne des griechisch-tuumlrkischen Vertrages vom 30 Januar 1923 Diss σελ 11 κε 43 κε Kemal Pascha Atatuumlrk Die nationale Revolution σελ 236 κε Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei στο Zeitschrift fuumlr Politik τοmicro 18 Berlin (1929) σελ 413 416 Δάφνης Γ H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) 2η έκδ σελ 32 κε 40 Boveri M Das Weltgeschehen am Mittelmeer Zuumlrich-Leipzig-Berlin (1936) σελ 419-421 Cevat A Die Entwicklung des Nationalgefuumlhls der Tuumlrken Diss σελ 114 Kramers J H Die othomanischen Tuumlrken σελ 1047 Φωτιάδη K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας Hatzopoulos A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Muumlnir O Minderheiten im Osmanischen Reichund in der neuen Tuumlrkei σελ 220 Voyadzis B Die Siedlungspolitik Griechenlands in der Nachkriegszeit στο Leipziger Vierteljhrsschrift fuumlr Suumldosteuropa 3 Jrg Leipzig (1939) σελ 277 Πάλλης A Aναδροmicroή στο προσφυγικό ζήτηmicroα στο Mικρασιατικά Xρονικά (MX) τοmicro 11 Aθήνα (1964) σελ 30 Goumlchenjan H Die Tuumlrkei und ihre christlichen Minderheiten σελ 110 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιmicroος πληθυσmicroός Aθήνα (1975) σελ 20 κε Tου ιδίου Tα πεπρωmicroένα της φυλής στο Ποντιακή Στοά (ΠΣ) Aθήνα (1971) σελ 194 κε Pούκουνα E Eξωτερική Πολιτική 1914-1923 σελ 368 Duda H Vom Kalifat zur Republik Wien (1948) σελ 157 Mpirstant E H microεγάλη προδοσία Aθήνα (1982) σελ 196 Charputlu K H Tουρκία σε αδιέξοδο σελ 79

7AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Πανάρετου σελ 12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Πανάρετος O Πόντος ανά τους Aιώνας Δράmicroα (1927) σελ 118 225 Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου Θεσσαλονίκη (1935) σελ 135 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιmicroος περιουσία στο Π Σ Aθήνα (1972-74) σελ 16 Φωτιάδης K Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης στο Πολυεθνική Tουρκία Eκδ KEΠOME και Διεθνής Ένωση για τα Δικαιώmicroατα και την Aπελευθέρωση των Λαών Aθήνα (1993) σελ 199

4

δολοφονήθηκαν από τους Nεότουρκους και τους κεmicroαλικούς την περίοδο 1916-

19238

Mια ιδιαίτερη τραγική κατηγορία κατοίκων που ζουν ακόmicroη σήmicroερα στον

Πόντο είναι οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι των περιοχών Tόνυας Όφεως

Σουρmicroένων και Mατσούκας οι οποίοι αλλαξοπίστησαν βίαια τον 17ο και 18ο

αιώνα αλλά η πλειοψηφία τους δεν ξέχασε την καταγωγή της O χρόνος και οι

βίαιες microέθοδοι αφοmicroοίωσης που συστηmicroατικά αξιοποιήθηκαν microπορεί να

αλλοίωσαν όmicroως δεν εξαφάνισαν την ιστορική τους microνήmicroη9

Σήmicroερα 75 χρόνια microετά τη microικρασιατική καταστροφή διατηρούν ακόmicroη

ατόφια την ποντιακή γλώσσα τα ήθη και τα έθιmicroα τις παραδόσεις τα τραγούδια

και τους χορούς Φυλάγουν microε θρησκευτική ευλάβεια προγονικά κειmicroήλια που

βεβαιώνουν την ελληνοχριστιανική καταγωγή τους Για τους ελληνόφωνους

microουσουλmicroάνους γράφει το 1920 ο ηγούmicroενος της microονής του Aγίου Iωάννου του

Bαζελώνος κ Πανάρετος στην έκθεσή του προς το Yπουργείο Eξωτερικών της

8H γενοκτονία των Eλλήνων του Πόντου στα πρακτικά B Παγκόσmicroιο Συνέδριο Ποντιακού

Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1988) σελ 283 Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό ζήτηmicroα σήmicroερα σελ 20-22 Tου ιδίου Eθνικά Zητήmicroατα Aθήνα (1989) σελ 67 Tσορακλίδης Γ H Γενοκτονία του Ποντιακού Eλληνισmicroού στο Πρακτικά του Γ Παγκοσmicroίου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1992) σελ 257

9Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου σελ 76 Kανδηλάπτης Γ Tα φυτίανα Θεσσαλονίκη (1949) σελ 11 κε Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 297 299 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 134-135 258 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 83-90 Tου ιδίου Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 33-34 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 4 σελ 94 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 707-708 Kάλφογλου I Σούρmicroενα Bατούmicro (1921) σελ 60 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί σελ14 18 Oικονοmicroίδης Δ O Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Eλληνισmicroού Aθήνα (1919) σελ 16-17 Σαmicroουηλίδης Xρ Oδοιπορικό στον Πόντο Aθήνα (1979) σελ 77 79 κε Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ30-31 Tου ιδίου O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1 Aθήνα (1928) σελ 32 35 Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 (Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421 Παπαδόπουλος Δ Γενεαλογικός Kώδικας Σταυρί Θεσσαλονίκη 1961 Σκοπετέας Σ Oι Yψηλάνται H Tραπεζουντιακή καταγωγή τους στο AΠ τοmicro 20 Aθήνα (1955) σελ 150 κε Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 37 Tου ιδίου Πόσοι και ποίοι οι κάτοικοι της Mικράς Aσίας microετά την ανταλλαγήν Aθήνα (1929) σελ 76 Ίστωρ Πόντιος Aι εξισλαmicroίσεις εν Πόντω και οι Kλωστοί στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 1 Aθήνα (1936) σελ 5 Defner M Πέντε εβδοmicroάδες παρά τοις αρνησιθρήσκοις εν Όφει στο Eστία τοmicro 4 Aθήνα (1877) σελ 547 Eλευθεριάδης N Aνατολικαί Mελέται Σmicroύρνη (1909) σελ 25 Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin TexasUSA (1970) σελ 45-46 Kάλλης Θ Συγκινητικαί αναmicroνήσεις στο Ποντιακά Xρονικά τευχ 19 Θεσσαλονίκη (1974) σελ 13 G Stratil-Sauer (Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet στο AΠ τοmicro 29 Aθήνα (1968-69) σελ 324

5

Eλλάδας Eίναι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαmicroίστηκαν κατά τους

microαύρους αιώνας της δουλείας και πρεσβεύουσι και σήmicroερον τον microωαmicroεθανισmicroόν

αλλ έχουσι microητρικήν γλώσσαν την ελληνικήν αναγνωρίζουσι την εξ Eλλήνων

βία εξισλαmicroισθέντων καταγωγήν των και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιmicroά

των εν πολλοίς Oύτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη βιβλία και

άmicroφια των πατέρων των ως κειmicroήλια και επ ουδενί λόγω δεν συγκατατίθενται

εις την απαλλοτρίωσιν αυτών Tην τουρκικήν microανθάνουσιν εν τοις σχολείοις αι

δε γυναίκες των οmicroιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν Kαι τούτο ενώ

περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσmicroών10

Tο 1461 έγινε microονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου Δεν

ακολούθησε συστηmicroατικός εποικισmicroός microε microουσουλmicroανικό πληθυσmicroό Aπό

τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστηmicroίου A Bryer ξέρουmicroε

ότι το 1515 55 χρόνια microετά την άλωση υπήρχαν στην περιοχή Όφεως του

Πόντου 2352 χριστιανικές και microονάχα 50 microουσουλmicroανικές οικογένειες11 Aυτός

είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των

ελληνόφωνων microουσουλmicroάνων του Πόντου σήmicroερα

Tο 1914 η επίσηmicroη στατιστική του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου

καταχωρηmicroένη και στα αρχεία του Eλληνικού Yπουργείου Eξωτερικών

υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι ανέρχονταν σε 190000012 Όλοι

αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραmicroείνουν στην Tουρκία Σύmicroφωνα microε τη

διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 microονάχα η

θρησκεία ήταν το αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής Aπό την 1η Mαΐου

1923 θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Tούρκων υπηκόων

ορθοδόξου θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των τουρκικών εδαφών και των

Eλλήνων υπηκόων microουσουλmicroανικού θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των

10AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

11 11Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin-TexasUSA

(1970) σελ 45-46 12AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Tου ιδίου Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης σελ 223 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 47

6

ελληνικών εδαφών13 Για να συmicroπεριλάmicroβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

microονάχα τη θρησκεία αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής της γλώσσας των ηθών των εθίmicroων και του πολιτισmicroού

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει Tι πατρίδα θα χαmicroε αν πέθαινε η γλώσσα

microας αφού αυτή microας κάνει Bάσκους14

O Nίκος Δήmicroου σ ένα άρθρο του στο Bήmicroα γράφει H γλώσσα είναι η

microόνη πατρίδα που γνώρισα Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάmicroενα η δική microας είναι ζωντανή λαmicroπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους Ποια λέει τη

θάλασσα τον ουρανό και τη γη microε τις ίδιες πάντα λέξεις15

Aπό την αντίπερα όχθη η δηmicroοσιογράφος Guumllden Aydin του περιοδικού

Aktuel της Kωνσταντινούπολης αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ ένα τολmicroηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωmicroόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας Eδώ όλοι

microιλούν Ποντιακά Tα ονόmicroατα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά Tο ρωmicroαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωmicroόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό όταν περπατάτε στοn

microοναδικό δρόmicroο που οδηγεί στην πλατεία δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε Eδώ από επτά microέχρι εβδοmicroήντα όλοι γνωρίζουν τα

Ποντιακά Tα τουρκικά αναπτύσσονται microόνο microε το δηmicroοτικό Oι ονοmicroασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας Mεσόκουρφο Παλαιόκαστρο

Aκόmicroη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσηmicroα microητρώα τα επώνυmicroά τους microε το νόmicroο

περί επωνύmicroων αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων Ξουλούκων

13Streit G Der Lausanner Vertag σελ 14 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής σελ

21 Xατζόπουλος A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei σελ 416 Strupp K Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Tuumlrkei von 1820-1930 σελ 426 Δάφνης N H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) σελ 41

14Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου στο περ Pωmicroανία Θεσσαλονίκη (1990) τευχ 1ο σελ 10

15Δήmicroου N Ποντιάς αύρα στην εφηmicro Tο Bήmicroα Aθήνα (O7071987)

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

3

Στους δύσκολους καιρούς που πέρασε τότε ο ελληνισmicroός υπήρξαν ευτυχώς

αρκετοί που πρόταξαν τα στήθη τους αψήφησαν το θάνατο ανέχτηκαν κάθε

είδους ελεεινή ταπείνωση και προσβολή αλλά δε λιποψύχησαν Aντιστάθηκαν microε

τα λίγα microέσα που διέθεταν στο καρκίνωmicroα του εξισλαmicroισmicroού κι έmicroειναν για

πάντα χριστιανοί Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαmicroε πως αυτοί είναι εκείνοι που

διέσωσαν την ελληνική παράδοση που κράτησαν ως την τελευταία microέρα αmicroείωτη

την εθνική τους συνείδηση και αmicroόλυντη τη χριστιανική τους πίστη Oι χριστιανοί

αυτοί ελληνόφωνοι αλλά και τουρκόφωνοι υποχρεώθηκαν σύmicroφωνα microε τη

Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 να εγκαταλείψουν τα microέρη όπου έζησαν τρεις

χιλιάδες χρόνια και αποδεκατισmicroένοι να εγκατασταθούν στην Eλλάδα6 Tο 1914

σύmicroφωνα microε τα στοιχεία του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου των Eξωτερικών της Eλλάδας ζούσαν στον Πόντο 696495

ορθόδοξοι ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι χριστιανοί7 Aπό αυτούς 353000

6Wien HHStA NPA Karton 560 Liasse Griechenland V V1 Beziehungen zur Tuumlrkei 1921-

1927 Zl 60P Aθήνα (2 Nοεmicroβρίου 1924) oumlsterreichischer Generalkonsul in Athen nach Wien Beilage Dakin D H ενοποίηση της Eλλάδας 1770-1923 σελ 362 κε Streit G Der Lausanner Vertrag und der griechisch-tuumlrkische Bevoumllkerungsaustausch Berlin (1929) σελ 11κε Michaelsen E Die Austauschbarkeit im Sinne des griechisch-tuumlrkischen Vertrages vom 30 Januar 1923 Diss σελ 11 κε 43 κε Kemal Pascha Atatuumlrk Die nationale Revolution σελ 236 κε Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei στο Zeitschrift fuumlr Politik τοmicro 18 Berlin (1929) σελ 413 416 Δάφνης Γ H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) 2η έκδ σελ 32 κε 40 Boveri M Das Weltgeschehen am Mittelmeer Zuumlrich-Leipzig-Berlin (1936) σελ 419-421 Cevat A Die Entwicklung des Nationalgefuumlhls der Tuumlrken Diss σελ 114 Kramers J H Die othomanischen Tuumlrken σελ 1047 Φωτιάδη K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας Hatzopoulos A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Muumlnir O Minderheiten im Osmanischen Reichund in der neuen Tuumlrkei σελ 220 Voyadzis B Die Siedlungspolitik Griechenlands in der Nachkriegszeit στο Leipziger Vierteljhrsschrift fuumlr Suumldosteuropa 3 Jrg Leipzig (1939) σελ 277 Πάλλης A Aναδροmicroή στο προσφυγικό ζήτηmicroα στο Mικρασιατικά Xρονικά (MX) τοmicro 11 Aθήνα (1964) σελ 30 Goumlchenjan H Die Tuumlrkei und ihre christlichen Minderheiten σελ 110 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιmicroος πληθυσmicroός Aθήνα (1975) σελ 20 κε Tου ιδίου Tα πεπρωmicroένα της φυλής στο Ποντιακή Στοά (ΠΣ) Aθήνα (1971) σελ 194 κε Pούκουνα E Eξωτερική Πολιτική 1914-1923 σελ 368 Duda H Vom Kalifat zur Republik Wien (1948) σελ 157 Mpirstant E H microεγάλη προδοσία Aθήνα (1982) σελ 196 Charputlu K H Tουρκία σε αδιέξοδο σελ 79

7AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Πανάρετου σελ 12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Πανάρετος O Πόντος ανά τους Aιώνας Δράmicroα (1927) σελ 118 225 Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου Θεσσαλονίκη (1935) σελ 135 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιmicroος περιουσία στο Π Σ Aθήνα (1972-74) σελ 16 Φωτιάδης K Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης στο Πολυεθνική Tουρκία Eκδ KEΠOME και Διεθνής Ένωση για τα Δικαιώmicroατα και την Aπελευθέρωση των Λαών Aθήνα (1993) σελ 199

4

δολοφονήθηκαν από τους Nεότουρκους και τους κεmicroαλικούς την περίοδο 1916-

19238

Mια ιδιαίτερη τραγική κατηγορία κατοίκων που ζουν ακόmicroη σήmicroερα στον

Πόντο είναι οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι των περιοχών Tόνυας Όφεως

Σουρmicroένων και Mατσούκας οι οποίοι αλλαξοπίστησαν βίαια τον 17ο και 18ο

αιώνα αλλά η πλειοψηφία τους δεν ξέχασε την καταγωγή της O χρόνος και οι

βίαιες microέθοδοι αφοmicroοίωσης που συστηmicroατικά αξιοποιήθηκαν microπορεί να

αλλοίωσαν όmicroως δεν εξαφάνισαν την ιστορική τους microνήmicroη9

Σήmicroερα 75 χρόνια microετά τη microικρασιατική καταστροφή διατηρούν ακόmicroη

ατόφια την ποντιακή γλώσσα τα ήθη και τα έθιmicroα τις παραδόσεις τα τραγούδια

και τους χορούς Φυλάγουν microε θρησκευτική ευλάβεια προγονικά κειmicroήλια που

βεβαιώνουν την ελληνοχριστιανική καταγωγή τους Για τους ελληνόφωνους

microουσουλmicroάνους γράφει το 1920 ο ηγούmicroενος της microονής του Aγίου Iωάννου του

Bαζελώνος κ Πανάρετος στην έκθεσή του προς το Yπουργείο Eξωτερικών της

8H γενοκτονία των Eλλήνων του Πόντου στα πρακτικά B Παγκόσmicroιο Συνέδριο Ποντιακού

Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1988) σελ 283 Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό ζήτηmicroα σήmicroερα σελ 20-22 Tου ιδίου Eθνικά Zητήmicroατα Aθήνα (1989) σελ 67 Tσορακλίδης Γ H Γενοκτονία του Ποντιακού Eλληνισmicroού στο Πρακτικά του Γ Παγκοσmicroίου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1992) σελ 257

9Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου σελ 76 Kανδηλάπτης Γ Tα φυτίανα Θεσσαλονίκη (1949) σελ 11 κε Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 297 299 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 134-135 258 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 83-90 Tου ιδίου Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 33-34 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 4 σελ 94 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 707-708 Kάλφογλου I Σούρmicroενα Bατούmicro (1921) σελ 60 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί σελ14 18 Oικονοmicroίδης Δ O Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Eλληνισmicroού Aθήνα (1919) σελ 16-17 Σαmicroουηλίδης Xρ Oδοιπορικό στον Πόντο Aθήνα (1979) σελ 77 79 κε Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ30-31 Tου ιδίου O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1 Aθήνα (1928) σελ 32 35 Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 (Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421 Παπαδόπουλος Δ Γενεαλογικός Kώδικας Σταυρί Θεσσαλονίκη 1961 Σκοπετέας Σ Oι Yψηλάνται H Tραπεζουντιακή καταγωγή τους στο AΠ τοmicro 20 Aθήνα (1955) σελ 150 κε Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 37 Tου ιδίου Πόσοι και ποίοι οι κάτοικοι της Mικράς Aσίας microετά την ανταλλαγήν Aθήνα (1929) σελ 76 Ίστωρ Πόντιος Aι εξισλαmicroίσεις εν Πόντω και οι Kλωστοί στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 1 Aθήνα (1936) σελ 5 Defner M Πέντε εβδοmicroάδες παρά τοις αρνησιθρήσκοις εν Όφει στο Eστία τοmicro 4 Aθήνα (1877) σελ 547 Eλευθεριάδης N Aνατολικαί Mελέται Σmicroύρνη (1909) σελ 25 Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin TexasUSA (1970) σελ 45-46 Kάλλης Θ Συγκινητικαί αναmicroνήσεις στο Ποντιακά Xρονικά τευχ 19 Θεσσαλονίκη (1974) σελ 13 G Stratil-Sauer (Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet στο AΠ τοmicro 29 Aθήνα (1968-69) σελ 324

5

Eλλάδας Eίναι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαmicroίστηκαν κατά τους

microαύρους αιώνας της δουλείας και πρεσβεύουσι και σήmicroερον τον microωαmicroεθανισmicroόν

αλλ έχουσι microητρικήν γλώσσαν την ελληνικήν αναγνωρίζουσι την εξ Eλλήνων

βία εξισλαmicroισθέντων καταγωγήν των και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιmicroά

των εν πολλοίς Oύτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη βιβλία και

άmicroφια των πατέρων των ως κειmicroήλια και επ ουδενί λόγω δεν συγκατατίθενται

εις την απαλλοτρίωσιν αυτών Tην τουρκικήν microανθάνουσιν εν τοις σχολείοις αι

δε γυναίκες των οmicroιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν Kαι τούτο ενώ

περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσmicroών10

Tο 1461 έγινε microονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου Δεν

ακολούθησε συστηmicroατικός εποικισmicroός microε microουσουλmicroανικό πληθυσmicroό Aπό

τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστηmicroίου A Bryer ξέρουmicroε

ότι το 1515 55 χρόνια microετά την άλωση υπήρχαν στην περιοχή Όφεως του

Πόντου 2352 χριστιανικές και microονάχα 50 microουσουλmicroανικές οικογένειες11 Aυτός

είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των

ελληνόφωνων microουσουλmicroάνων του Πόντου σήmicroερα

Tο 1914 η επίσηmicroη στατιστική του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου

καταχωρηmicroένη και στα αρχεία του Eλληνικού Yπουργείου Eξωτερικών

υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι ανέρχονταν σε 190000012 Όλοι

αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραmicroείνουν στην Tουρκία Σύmicroφωνα microε τη

διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 microονάχα η

θρησκεία ήταν το αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής Aπό την 1η Mαΐου

1923 θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Tούρκων υπηκόων

ορθοδόξου θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των τουρκικών εδαφών και των

Eλλήνων υπηκόων microουσουλmicroανικού θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των

10AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

11 11Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin-TexasUSA

(1970) σελ 45-46 12AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Tου ιδίου Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης σελ 223 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 47

6

ελληνικών εδαφών13 Για να συmicroπεριλάmicroβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

microονάχα τη θρησκεία αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής της γλώσσας των ηθών των εθίmicroων και του πολιτισmicroού

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει Tι πατρίδα θα χαmicroε αν πέθαινε η γλώσσα

microας αφού αυτή microας κάνει Bάσκους14

O Nίκος Δήmicroου σ ένα άρθρο του στο Bήmicroα γράφει H γλώσσα είναι η

microόνη πατρίδα που γνώρισα Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάmicroενα η δική microας είναι ζωντανή λαmicroπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους Ποια λέει τη

θάλασσα τον ουρανό και τη γη microε τις ίδιες πάντα λέξεις15

Aπό την αντίπερα όχθη η δηmicroοσιογράφος Guumllden Aydin του περιοδικού

Aktuel της Kωνσταντινούπολης αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ ένα τολmicroηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωmicroόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας Eδώ όλοι

microιλούν Ποντιακά Tα ονόmicroατα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά Tο ρωmicroαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωmicroόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό όταν περπατάτε στοn

microοναδικό δρόmicroο που οδηγεί στην πλατεία δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε Eδώ από επτά microέχρι εβδοmicroήντα όλοι γνωρίζουν τα

Ποντιακά Tα τουρκικά αναπτύσσονται microόνο microε το δηmicroοτικό Oι ονοmicroασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας Mεσόκουρφο Παλαιόκαστρο

Aκόmicroη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσηmicroα microητρώα τα επώνυmicroά τους microε το νόmicroο

περί επωνύmicroων αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων Ξουλούκων

13Streit G Der Lausanner Vertag σελ 14 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής σελ

21 Xατζόπουλος A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei σελ 416 Strupp K Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Tuumlrkei von 1820-1930 σελ 426 Δάφνης N H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) σελ 41

14Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου στο περ Pωmicroανία Θεσσαλονίκη (1990) τευχ 1ο σελ 10

15Δήmicroου N Ποντιάς αύρα στην εφηmicro Tο Bήmicroα Aθήνα (O7071987)

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

4

δολοφονήθηκαν από τους Nεότουρκους και τους κεmicroαλικούς την περίοδο 1916-

19238

Mια ιδιαίτερη τραγική κατηγορία κατοίκων που ζουν ακόmicroη σήmicroερα στον

Πόντο είναι οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι των περιοχών Tόνυας Όφεως

Σουρmicroένων και Mατσούκας οι οποίοι αλλαξοπίστησαν βίαια τον 17ο και 18ο

αιώνα αλλά η πλειοψηφία τους δεν ξέχασε την καταγωγή της O χρόνος και οι

βίαιες microέθοδοι αφοmicroοίωσης που συστηmicroατικά αξιοποιήθηκαν microπορεί να

αλλοίωσαν όmicroως δεν εξαφάνισαν την ιστορική τους microνήmicroη9

Σήmicroερα 75 χρόνια microετά τη microικρασιατική καταστροφή διατηρούν ακόmicroη

ατόφια την ποντιακή γλώσσα τα ήθη και τα έθιmicroα τις παραδόσεις τα τραγούδια

και τους χορούς Φυλάγουν microε θρησκευτική ευλάβεια προγονικά κειmicroήλια που

βεβαιώνουν την ελληνοχριστιανική καταγωγή τους Για τους ελληνόφωνους

microουσουλmicroάνους γράφει το 1920 ο ηγούmicroενος της microονής του Aγίου Iωάννου του

Bαζελώνος κ Πανάρετος στην έκθεσή του προς το Yπουργείο Eξωτερικών της

8H γενοκτονία των Eλλήνων του Πόντου στα πρακτικά B Παγκόσmicroιο Συνέδριο Ποντιακού

Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1988) σελ 283 Xαραλαmicroπίδης M Tο Ποντιακό ζήτηmicroα σήmicroερα σελ 20-22 Tου ιδίου Eθνικά Zητήmicroατα Aθήνα (1989) σελ 67 Tσορακλίδης Γ H Γενοκτονία του Ποντιακού Eλληνισmicroού στο Πρακτικά του Γ Παγκοσmicroίου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1992) σελ 257

9Aποστολίδης Δ Iστορία του Eλληνισmicroού του Πόντου σελ 76 Kανδηλάπτης Γ Tα φυτίανα Θεσσαλονίκη (1949) σελ 11 κε Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 297 299 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 134-135 258 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 83-90 Tου ιδίου Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 33-34 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 4 σελ 94 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 707-708 Kάλφογλου I Σούρmicroενα Bατούmicro (1921) σελ 60 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί σελ14 18 Oικονοmicroίδης Δ O Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Eλληνισmicroού Aθήνα (1919) σελ 16-17 Σαmicroουηλίδης Xρ Oδοιπορικό στον Πόντο Aθήνα (1979) σελ 77 79 κε Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ30-31 Tου ιδίου O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1 Aθήνα (1928) σελ 32 35 Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 (Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421 Παπαδόπουλος Δ Γενεαλογικός Kώδικας Σταυρί Θεσσαλονίκη 1961 Σκοπετέας Σ Oι Yψηλάνται H Tραπεζουντιακή καταγωγή τους στο AΠ τοmicro 20 Aθήνα (1955) σελ 150 κε Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 37 Tου ιδίου Πόσοι και ποίοι οι κάτοικοι της Mικράς Aσίας microετά την ανταλλαγήν Aθήνα (1929) σελ 76 Ίστωρ Πόντιος Aι εξισλαmicroίσεις εν Πόντω και οι Kλωστοί στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 1 Aθήνα (1936) σελ 5 Defner M Πέντε εβδοmicroάδες παρά τοις αρνησιθρήσκοις εν Όφει στο Eστία τοmicro 4 Aθήνα (1877) σελ 547 Eλευθεριάδης N Aνατολικαί Mελέται Σmicroύρνη (1909) σελ 25 Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin TexasUSA (1970) σελ 45-46 Kάλλης Θ Συγκινητικαί αναmicroνήσεις στο Ποντιακά Xρονικά τευχ 19 Θεσσαλονίκη (1974) σελ 13 G Stratil-Sauer (Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet στο AΠ τοmicro 29 Aθήνα (1968-69) σελ 324

5

Eλλάδας Eίναι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαmicroίστηκαν κατά τους

microαύρους αιώνας της δουλείας και πρεσβεύουσι και σήmicroερον τον microωαmicroεθανισmicroόν

αλλ έχουσι microητρικήν γλώσσαν την ελληνικήν αναγνωρίζουσι την εξ Eλλήνων

βία εξισλαmicroισθέντων καταγωγήν των και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιmicroά

των εν πολλοίς Oύτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη βιβλία και

άmicroφια των πατέρων των ως κειmicroήλια και επ ουδενί λόγω δεν συγκατατίθενται

εις την απαλλοτρίωσιν αυτών Tην τουρκικήν microανθάνουσιν εν τοις σχολείοις αι

δε γυναίκες των οmicroιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν Kαι τούτο ενώ

περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσmicroών10

Tο 1461 έγινε microονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου Δεν

ακολούθησε συστηmicroατικός εποικισmicroός microε microουσουλmicroανικό πληθυσmicroό Aπό

τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστηmicroίου A Bryer ξέρουmicroε

ότι το 1515 55 χρόνια microετά την άλωση υπήρχαν στην περιοχή Όφεως του

Πόντου 2352 χριστιανικές και microονάχα 50 microουσουλmicroανικές οικογένειες11 Aυτός

είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των

ελληνόφωνων microουσουλmicroάνων του Πόντου σήmicroερα

Tο 1914 η επίσηmicroη στατιστική του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου

καταχωρηmicroένη και στα αρχεία του Eλληνικού Yπουργείου Eξωτερικών

υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι ανέρχονταν σε 190000012 Όλοι

αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραmicroείνουν στην Tουρκία Σύmicroφωνα microε τη

διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 microονάχα η

θρησκεία ήταν το αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής Aπό την 1η Mαΐου

1923 θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Tούρκων υπηκόων

ορθοδόξου θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των τουρκικών εδαφών και των

Eλλήνων υπηκόων microουσουλmicroανικού θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των

10AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

11 11Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin-TexasUSA

(1970) σελ 45-46 12AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Tου ιδίου Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης σελ 223 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 47

6

ελληνικών εδαφών13 Για να συmicroπεριλάmicroβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

microονάχα τη θρησκεία αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής της γλώσσας των ηθών των εθίmicroων και του πολιτισmicroού

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει Tι πατρίδα θα χαmicroε αν πέθαινε η γλώσσα

microας αφού αυτή microας κάνει Bάσκους14

O Nίκος Δήmicroου σ ένα άρθρο του στο Bήmicroα γράφει H γλώσσα είναι η

microόνη πατρίδα που γνώρισα Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάmicroενα η δική microας είναι ζωντανή λαmicroπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους Ποια λέει τη

θάλασσα τον ουρανό και τη γη microε τις ίδιες πάντα λέξεις15

Aπό την αντίπερα όχθη η δηmicroοσιογράφος Guumllden Aydin του περιοδικού

Aktuel της Kωνσταντινούπολης αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ ένα τολmicroηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωmicroόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας Eδώ όλοι

microιλούν Ποντιακά Tα ονόmicroατα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά Tο ρωmicroαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωmicroόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό όταν περπατάτε στοn

microοναδικό δρόmicroο που οδηγεί στην πλατεία δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε Eδώ από επτά microέχρι εβδοmicroήντα όλοι γνωρίζουν τα

Ποντιακά Tα τουρκικά αναπτύσσονται microόνο microε το δηmicroοτικό Oι ονοmicroασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας Mεσόκουρφο Παλαιόκαστρο

Aκόmicroη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσηmicroα microητρώα τα επώνυmicroά τους microε το νόmicroο

περί επωνύmicroων αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων Ξουλούκων

13Streit G Der Lausanner Vertag σελ 14 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής σελ

21 Xατζόπουλος A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei σελ 416 Strupp K Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Tuumlrkei von 1820-1930 σελ 426 Δάφνης N H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) σελ 41

14Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου στο περ Pωmicroανία Θεσσαλονίκη (1990) τευχ 1ο σελ 10

15Δήmicroου N Ποντιάς αύρα στην εφηmicro Tο Bήmicroα Aθήνα (O7071987)

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

5

Eλλάδας Eίναι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαmicroίστηκαν κατά τους

microαύρους αιώνας της δουλείας και πρεσβεύουσι και σήmicroερον τον microωαmicroεθανισmicroόν

αλλ έχουσι microητρικήν γλώσσαν την ελληνικήν αναγνωρίζουσι την εξ Eλλήνων

βία εξισλαmicroισθέντων καταγωγήν των και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιmicroά

των εν πολλοίς Oύτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη βιβλία και

άmicroφια των πατέρων των ως κειmicroήλια και επ ουδενί λόγω δεν συγκατατίθενται

εις την απαλλοτρίωσιν αυτών Tην τουρκικήν microανθάνουσιν εν τοις σχολείοις αι

δε γυναίκες των οmicroιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν Kαι τούτο ενώ

περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσmicroών10

Tο 1461 έγινε microονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου Δεν

ακολούθησε συστηmicroατικός εποικισmicroός microε microουσουλmicroανικό πληθυσmicroό Aπό

τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστηmicroίου A Bryer ξέρουmicroε

ότι το 1515 55 χρόνια microετά την άλωση υπήρχαν στην περιοχή Όφεως του

Πόντου 2352 χριστιανικές και microονάχα 50 microουσουλmicroανικές οικογένειες11 Aυτός

είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των

ελληνόφωνων microουσουλmicroάνων του Πόντου σήmicroερα

Tο 1914 η επίσηmicroη στατιστική του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου

καταχωρηmicroένη και στα αρχεία του Eλληνικού Yπουργείου Eξωτερικών

υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι ανέρχονταν σε 190000012 Όλοι

αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραmicroείνουν στην Tουρκία Σύmicroφωνα microε τη

διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 microονάχα η

θρησκεία ήταν το αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής Aπό την 1η Mαΐου

1923 θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Tούρκων υπηκόων

ορθοδόξου θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των τουρκικών εδαφών και των

Eλλήνων υπηκόων microουσουλmicroανικού θρησκεύmicroατος εγκατεστηmicroένων επί των

10AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

11 11Bryer A The Tourkokratia in the Pontos στο Neohellenika τοmicro 1 Austin-TexasUSA

(1970) σελ 45-46 12AYE KY A1920 O Eλληνισmicroός του Πόντου Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου σελ

12 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 540 Tου ιδίου Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης σελ 223 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 47

6

ελληνικών εδαφών13 Για να συmicroπεριλάmicroβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

microονάχα τη θρησκεία αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής της γλώσσας των ηθών των εθίmicroων και του πολιτισmicroού

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει Tι πατρίδα θα χαmicroε αν πέθαινε η γλώσσα

microας αφού αυτή microας κάνει Bάσκους14

O Nίκος Δήmicroου σ ένα άρθρο του στο Bήmicroα γράφει H γλώσσα είναι η

microόνη πατρίδα που γνώρισα Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάmicroενα η δική microας είναι ζωντανή λαmicroπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους Ποια λέει τη

θάλασσα τον ουρανό και τη γη microε τις ίδιες πάντα λέξεις15

Aπό την αντίπερα όχθη η δηmicroοσιογράφος Guumllden Aydin του περιοδικού

Aktuel της Kωνσταντινούπολης αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ ένα τολmicroηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωmicroόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας Eδώ όλοι

microιλούν Ποντιακά Tα ονόmicroατα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά Tο ρωmicroαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωmicroόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό όταν περπατάτε στοn

microοναδικό δρόmicroο που οδηγεί στην πλατεία δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε Eδώ από επτά microέχρι εβδοmicroήντα όλοι γνωρίζουν τα

Ποντιακά Tα τουρκικά αναπτύσσονται microόνο microε το δηmicroοτικό Oι ονοmicroασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας Mεσόκουρφο Παλαιόκαστρο

Aκόmicroη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσηmicroα microητρώα τα επώνυmicroά τους microε το νόmicroο

περί επωνύmicroων αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων Ξουλούκων

13Streit G Der Lausanner Vertag σελ 14 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής σελ

21 Xατζόπουλος A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei σελ 416 Strupp K Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Tuumlrkei von 1820-1930 σελ 426 Δάφνης N H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) σελ 41

14Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου στο περ Pωmicroανία Θεσσαλονίκη (1990) τευχ 1ο σελ 10

15Δήmicroου N Ποντιάς αύρα στην εφηmicro Tο Bήmicroα Aθήνα (O7071987)

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

6

ελληνικών εδαφών13 Για να συmicroπεριλάmicroβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

microονάχα τη θρησκεία αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής της γλώσσας των ηθών των εθίmicroων και του πολιτισmicroού

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει Tι πατρίδα θα χαmicroε αν πέθαινε η γλώσσα

microας αφού αυτή microας κάνει Bάσκους14

O Nίκος Δήmicroου σ ένα άρθρο του στο Bήmicroα γράφει H γλώσσα είναι η

microόνη πατρίδα που γνώρισα Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάmicroενα η δική microας είναι ζωντανή λαmicroπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους Ποια λέει τη

θάλασσα τον ουρανό και τη γη microε τις ίδιες πάντα λέξεις15

Aπό την αντίπερα όχθη η δηmicroοσιογράφος Guumllden Aydin του περιοδικού

Aktuel της Kωνσταντινούπολης αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ ένα τολmicroηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωmicroόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας Eδώ όλοι

microιλούν Ποντιακά Tα ονόmicroατα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά Tο ρωmicroαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωmicroόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό όταν περπατάτε στοn

microοναδικό δρόmicroο που οδηγεί στην πλατεία δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε Eδώ από επτά microέχρι εβδοmicroήντα όλοι γνωρίζουν τα

Ποντιακά Tα τουρκικά αναπτύσσονται microόνο microε το δηmicroοτικό Oι ονοmicroασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας Mεσόκουρφο Παλαιόκαστρο

Aκόmicroη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσηmicroα microητρώα τα επώνυmicroά τους microε το νόmicroο

περί επωνύmicroων αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων Ξουλούκων

13Streit G Der Lausanner Vertag σελ 14 Λαυρεντίδης I Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής σελ

21 Xατζόπουλος A Die Fluumlchtlingsfrage in Griechenland σελ 22 Crestovitch G Griechenland-Italien-Tuumlrkei σελ 416 Strupp K Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Tuumlrkei von 1820-1930 σελ 426 Δάφνης N H Eλλάς microεταξύ των δύο πολέmicroων τοmicro 1 Aθήνα (1974) σελ 41

14Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου στο περ Pωmicroανία Θεσσαλονίκη (1990) τευχ 1ο σελ 10

15Δήmicroου N Ποντιάς αύρα στην εφηmicro Tο Bήmicroα Aθήνα (O7071987)

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

7

Mοmicroάντων Ξεσκάλων O εξισλαmicroισmicroός τους δεν έσβησε από τις microνήmicroες τις

ορθόδοξες γιορτές O Ali Baskan όταν καταmicroετρά τις οικογένειες της

κωmicroόπολης λέει Oι παλαιότεροι microας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωmicroιούς Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισmicroένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη O Ali Baskan λέει Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαmicroισmicroός

H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir είναι οι ξεναγοί microας στην

κωmicroόπολη H ευγένεια των ανθρώπων microας εντυπωσιάζει Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες Γυναίκες άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασmicroούς Πρώτα πηγαίνουmicroε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν Vicora Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της

Δεν καταλαβαίνουmicroε αυτά που microας λέει Nόmicroισε ότι ήρθαmicroε από την

Eλλάδα H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη microεταφράστρια Στο microεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες Συνεχώς

λένε Δόξα τον Aλλάχ είmicroαστε Tούρκοι Mουσουλmicroάνοι Όσο προχωρεί η

συζήτηση η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολmicroηρές απαντήσεις

Mισά αστεία microισά σοβαρά λένε Tα Ποντιακά δεν τα microάθαmicroε από τον αέρα

Συζητούν microεταξύ τους Στο τέλος η Leman Ozturk λέει Γιατί ν αρνηθούmicroε τον

εαυτό microας Eίmicroαστε Pωmicroιοί Oρισmicroένοι εκνευρίζονται ορισmicroένοι γελούν Mετά

αρχίζουν να microιλούν Ποντιακά Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

TuglariEκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο microε εκατονταετή ιστορία Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαmicroισmicroού κάποτε microας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin

O Fuat Aydin λέει ότι παρ όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση στις πρόσφατες εκλογές το ισλαmicroικό κόmicromicroα Eυηmicroερίας

είχε σχεδόν microηδενικά ποσοστά16

Tο τελευταίο διάστηmicroα οι έρευνες των ειδικών επιστηmicroόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισmicroική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισmicroένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Guumllden Pontus Muumlsuumllmanlari Kωνσταντινούπολη (29101992) σελ 58-60

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

8

microε ειρηνικά microέσα την επαφή την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέmicroους Στέκοmicroαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δηmicroοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δηmicroοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφηmicroερίδα Eλευθεροτυπία

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας

H Tουρκία η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονοmicroικά και πολιτικά microε την

Eυρωπαϊκή Ένωση ζει παράλληλα και microια περίοδο αφύπνισης και ενηmicroέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τοmicroέα Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβληmicroένη αυτήν την ιστορική περίοδο

Πολλοί άνθρωποι microε τον έναν ή τον άλλο τρόπο ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα

O τουρκικός λαός microόλις τώρα αντιλαmicroβάνεται ότι η Mικρασία έχει microια

πλούσια πολιτιστική κληρονοmicroιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσmicroια διογκούmicroενες εθνικές αναζητήσεις Σ

έναν κόσmicroο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία Έτσι η microέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας αφήνει τη θέση της σε microια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισmicroών

Θέλουmicroε να ξεκινήσουmicroε ένα ντοκιmicroαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστηmicroονικές έρευνες Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

microέσα στην Tουρκία σχετικά microε τη γλώσσα την Iστορία και τον πολιτισmicroό

Aκόmicroη θα βοηθήσει σε microια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήmicroατος

το οποίο έχει εξελιχθεί σε microια κακοφορmicroισmicroένη πληγή και θα βοηθήσει ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις

Στοχεύουmicroε στη λάmicroψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγmicroατικότητα

Όπως επίσης θέλουmicroε να βοηθήσουmicroε στην εξάλειψη των προκαθορισmicroένων

προσεγγίσεων στην Iστορία καθώς και να γνωρίσουmicroε στον κόσmicroο τα κοινά

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

9

πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα των Ποντίων τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα

TO ΘEMA H Mικρασία έχει από θρησκευτική γλωσσική πολιτιστική

και εθνολογική άποψη microια πλούσια κληρονοmicroιά H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που microε πείσmicroα προσπαθούν να

προφυλάξουν ακόmicroη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονοmicroιά Aκόmicroη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή υποχρεωτικά ή ακόmicroη και εθελούσια προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα τη θρησκεία και τον πολιτισmicroό τους ακόmicroη κι εκεί που

έχουν πάει

Mέχρι τον προηγούmicroενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας microη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες κατάφερε να προφυλάξει την οmicroοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να microεταφέρει microέχρι τις microέρες microας

παρά την παντός είδους αφοmicroοίωση τη γλώσσα και τον πολιτισmicroό της

κληρονοmicroιά αιώνων Aκόmicroη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραmicroατίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα δεν κατάφεραν ν αλλάξουν

αυτή την πραγmicroατικότητα

Ένα χτυπητό παράδειγmicroα τα 2 εκατοmicromicroύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια microετέφεραν όλα τα ήθη τα έθιmicroα και τον πολιτισmicroό τους στη νέα

τους πατρίδα Σήmicroερα έπειτα από microελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τmicroήmicroατα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων απεδείχθη ότι

συνεχίζουν microέχρι σήmicroερα τα πατρογονικά τους έθιmicroα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους

Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

microεταναστεύσει για οικονοmicroικούς κυρίως λόγους στις microεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης H λέξη Πόντος είναι γι αυτούς σχεδόν microια ταυτότητα

Συνηθίζουν να λένε ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο κι ας είναι

διαφορετικοί είτε Aρmicroένιοι είτε Pωmicroιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλmicroάνοι Στις

microέρες microας όπου διάφορες εθνικές οmicroάδες και εθνικιστικά κινήmicroατα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

10

να πνίξουν το ένα το άλλο πόσο microεγάλη ανάγκη υπάρχει γι αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασmicroα microεταξύ των Ποντίων

Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε την

κοινωνική πολιτιστική και οικονοmicroική πλευρά κυρίως της κοντινής Iστορίας

Kαι πρωταρχική microας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγmicroατικότητες που άρχισαν να χάνονται

XΩPOI EPΓAΣIAΣ Σηmicroαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας όπου ζουν Πόντιοι

Mε εκτίmicroηση

SINELET LTD

Mπουλέντ Mπας17

B- O φιλελεύθερος ισλαmicroιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί

Σήmicroερα είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να επιβληθεί εκ των άνω και microε τη βία η

οmicroοιογένεια σε microια χώρα όπου συνυπάρχουν καmicroιά εικοσαριά εθνότητες και

καmicroιά δεκαριά θρησκευτικά δόγmicroατα18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήmicroατα τι γίνεται σήmicroερα σ εκείνα τα microέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστηmicroα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισmicroό Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

microεγάλη Kαmicroιά διαmicroαρτυρία καmicroιά διαπραγmicroάτευση καmicroιά διεκδίκηση καmicroιά

επίσηmicroη αναφορά δεν έγινε ως σήmicroερα για τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωmicroάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόmicroοια

διεθνή Fora Xωρίς περίσκεψη χωρίς αιδώ εγκαταλείψαmicroε εκατοντάδες χιλιάδες

συmicroπατριωτών microας οι οποίοι παρ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασmicroούς που δέχονται καθηmicroερινά 75 χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία Mπας Mπουλέντ στην εφηmicro

Eλευθεροτυπία Aθήνα (27021996) 18Xοϊδάς Φ Γενοκτονία microε εγγύηση του OHE στην εφηmicro Eλευθεροτυπία (2526031995)

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

11

των πληθυσmicroών συνεχίζουν να λένε Emicroείς Έλλενες είmicroεστεν Έναν αίmicroαν

είmicroεστεν microε τ εσάς Tερέστεν πώς οmicroοιάζνε τα κατσία microουν19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας microας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία microέρα της ανταλλαγής των

πληθυσmicroών20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουmicroενικό Πατριαρχείο οι Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάmicro δε microπορούν πλέον να microετρηθούν γιατί οι Tούρκοι εκmicroεταλλευόmicroενοι

τη φτώχεια την πείνα το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών

ατιmicroάζουν microε 100 δράmicroια ψωmicroί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαmicroίζουν τους

πεινασmicroένους micro ένα πιάτο φακή microε το πρόσχηmicroα της προστασίας των microικρών

παιδιών τα επίσηmicroα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη microικρή νεολαία

και αυτά ακόmicroη τα βρέφη και αφού τα τουρκοποίησαν τα διατηρούν ακόmicroη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται microε τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάmicro Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης Yποχρεώθηκε ακόmicroη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ21

19Φωτιάδης K Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα του Πόντου σελ 10 20AYE KY Φ 1923 AAK Kαταθέσεις αυτοπτών microαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών

Report of conditions in Sivas by William E Hawkes Constantinople (June 5 1922) Oι Aνθελληνικοί Διωγmicroοί εν Tουρκία Aθήνα (1994) εκδ Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωmicroατικών παράρτηmicroα 3 σελ 48-50 Λαmicroέρας K Tο microικρασιατικό πρόβληmicroα Aθήνα (1918) σελ 67-68 Παυλίδης I Σελίδες ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας Θεσσαλονίκη (1980) σελ 158 Bαλαβάνης Γ Σύγχρονος Γενική Iστορία του Πόντου Aθήνα (1925) σελ 262 Έξοδος Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Mικρασίας Aθήνα(1982) τοmicro 2ος Eκδ Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών σελ 359-361 Mηλιώρης N Oι κρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 89 Tσαούσης A Iστορία Xόψας του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 37 Tακρίρια τινά του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του Zητήmicroατος των Σταυριωτών και περί εξισλαmicroίσεων Kωνσταντινούπολη (1909)

21Kυνηγόπουλος Πολ Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της Nικοπόλεως (Πόντου) Kωνσταντινούπολη (1918) σελ 222750 και 57

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

12

Aπό microια έκθεση του microητροπολίτη Amicroισού Γερmicroανού Kαραβαγγέλη προς το

Πατριαρχείο πληροφορούmicroαστε ότι το έτος 1917-18 δύο χωριά της περιοχής

Σινώπης το Γιοκαπίκιοϊ και η Σέρνα προσχώρησαν βίαια στο Iσλάmicro για να

γλιτώσουν 25 Iανουαρίου 1925 ένα έγγραφο του ελληνικού Yπουργείου

Eξωτερικών προς τη Mικτή Eπιτροπή Aνταλλαγής Προσφύγων microας πληροφορεί

ότι οι τουρκικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν στους κατοίκους του παραπάνω

χωριού Σέρνα να φύγουν στην Eλλάδα επειδή είχαν αλλαξοπιστήσει και ήταν

δηλωmicroένοι microωαmicroεθανοί Aποκρινόmicroενος επί του υmicroετέρου υπ αριθ 2153

εγγράφου έχω την τιmicroή να ανακοινώσω υmicroίν ότι αι αρχαί Σινώπης εις την

δικαιοδοσίαν των οποίων υπάγεται το χωρίον Σέρνα της Yποδιοικήσεως

Aγιάντων ηρνήθησαν να επιτρέψωσιν την αναχώρησιν των περί ως πρόκειται

οmicroογενών ισχυριζόmicroενοι ότι ούτοι από ετών ησπάσθησαν τον ισλαmicroισmicroόν22

Kίνδυνος εξισλαmicroισmicroού χριστιανών που δεν microπόρεσαν να έρθουν στην

Eλλάδα εντοπίζεται και αργότερα το 1928 στην περιοχή της υποδιοίκησης

Mατσούκας Στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών υπάρχει καταγγελία ότι 22 Έλληνες

ανταλλάξιmicroοι (14 γυναίκες 1 άνδρας 6 κοπέλες και 1 αγόρι) κατακρατούνται από

microουσουλmicroάνους των οποίων τα ονόmicroατα είναι γνωστά Έτσι ενώ από τέσσερα

χρόνια είχε ήδη γίνει η ανταλλαγή εκείνοι ήταν υποχρεωmicroένοι να παραmicroείνουν

αντιmicroετωπίζοντας τον κίνδυνο του εξισλαmicroισmicroού23

Δεν ήσαν λίγοι επίσης οι Έλληνες της Mικράς Aσίας που κατά τη

διάρκεια της microικρασιατικής περιπέτειας για πολλούς και διαφόρους λόγους δεν

microπόρεσαν να ρθουν στην Eλλάδα Aπό το πλούσιο αρχείο του Kέντρου

Mικρασιατικών Σπουδών δανείζοmicroαι ορισmicroένα χαρακτηριστικά ντοκουmicroέντα που

καταγράφουν τις τραγικές microαρτυρίες των προσφύγων της πρώτης γενιάς που

επέζησαν και έφτασαν στην Eλλάδα

H αδερφή microου έmicroεινε στην Tουρκία H αδερφή microου πιάστηκε όταν

σταmicroάτησε ο πόλεmicroος microε τους Tούρκους Ήρθε ο τουρκικός στρατός στο Nεπιέν

22AYE 1925B10 Aντίγραφα Mικτής Eπιτροπής Aρ πρωτ 305 Kωνσταντινούπολη

(25011925) Wien HHStA PA XXXVIII Karton 370 Konsulate 1917 Trapezunt Zl 44Pol (31101917) Kwiatkowski an Czernin Bλέπε επίσης Aντωνιάδης Σ H ωραία Kερασούς Aθήνα (1976) σελ 91 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 454 541

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

13

όπου ήmicroασταν Στο Nεπιέν είχε ένα δρόmicroο που πήγαινε στην Πάφρα Ήρθε ένας

αξιωmicroατικός και λέει Aφήστε microε να περάσω Έγινε ανακωχή Aλλά οι

Παφραλήδες δεν έφυγαν Πιάστηκαν στη microάχη Eκεί στη microάχη πιάστηκε

αιχmicroάλωτη η αδερφή microου -- χρονών κοριτσάκι Ένας φούρναρης από το Kαβάκ

την πήρε και την υιοθέτησε Tη microεγάλωσε και σαν παιδί του την πάντρεψε

Tο 1961 που πήγα στη Σαmicroψούντα τη βρήκα Έχει τρία κορίτσια κι ένα

αγόρι Tο αγόρι τελείωσε το Γυmicroνάσιο και υπηρετεί στρατιώτης στα Άδανα Tο

microεγάλο κορίτσι microου ζήτησε πληροφορίες για τη γενιά microας τον παππού τη γιαγιά

για τ αδέρφια της microητέρας της Όλοι όmicroως σκοτώθηκαν Στο τέλος microου λέει Aχ

θείο η microητέρα microας ήταν Eλληνίδα κι έγινε Tουρκάλα Emicroείς τι θα γίνουmicroε24

Στον ακριτικό Πόντο υπήρξε και microια άλλη κατηγορία χριστιανών που

microισοστρατίς στον εθνικό Γολγοθά αποκαρτέρησαν έπεσε ο σταυρός από τον

ώmicroο τους και ξεγέλασαν την κουστωδία των δηmicroίων25 Yπήρξαν χιλιάδες

χριστιανοί που βρήκαν το ψυχικό θάρρος ύστερα από πάλη στη συνείδησή τους

ν αντισταθούν στη νέα θρησκεία micro έναν δικό τους τρόπο για ν αποφύγουν το

θάνατο και τον εθνικό αφανισmicroό τους Eίναι εκείνοι που αναγκάστηκαν να

δεχτούν επιφανειακά microόνο τον ισλαmicroισmicroό διατηρώντας στα βάθη της ψυχής τους

τη χριστιανική πίστη κι όπου οι συνθήκες το επέτρεπαν την ελληνική γλώσσα M

αυτό το θανάσιmicroο παιχνίδι microείνανε στην πραγmicroατικότητα πιστοί στην ορθοδοξία

και στην εθνική τους ταυτότητα

H ελληνική ευφυΐα όσο οι βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί και οι απάνθρωπες

ταπεινώσεις συνεχίζονταν βρήκε και αυτόν το δρόmicroο επιβίωσης που ήταν ένας

περίεργος συνδυασmicroός δύο φοβερά ακραίων αντιθέσεων Δύο σύmicroβολα

θρησκευτικά ο Σταυρός σύmicroβολο της πραγmicroατικής θρησκείας στα κρυφά και το

Mισοφέγγαρο σύmicroβολο της τυπικής θρησκείας στα φανερά O Xριστός στην

καρδιά και ο Mωάmicroεθ στα χείλη Aυτοί όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες

άρχισαν να αποκαλύπτονται οι περισσότεροι πρόφτασαν να γυρίσουν επίσηmicroα

23Πελαγίδης Στ Mέτρα και αντίmicroετρα κατά την ελληνοτουρκική Σύmicroβαση της ανταλλαγής στο

Mακεδονικά τοmicro KZ (1990) σελ 134 24Aρχείο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών (KMΣ) Mαρτυρία Παπαδόπουλου Mιχαήλ

Mεσελίτης Περιφ Σαmicroψούντας Eρευνητής Σαmicroουηλίδης Xρ Kύργια Δράmicroας (07041964) 25Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 7

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

14

στο χριστιανισmicroό και microέσω αυτού και στον ελληνισmicroό Aυτοί είναι οι γνωστοί

στην ιστορία Kρυπτοχριστιανοί ή Kλωστοί ή Kρυφοί ή Γυριστοί ή Tενεσούρηδες

Συχνά ήταν γνωστοί και άλλα τοπικά ονόmicroατα

Tο microεγαλύτερο microέρος των κρυπτοχριστιανών έζησε και ζει στον Πόντο

Eκεί δέχτηκε το τραύmicroα της έξωθεν κακής microαρτυρίας η οθωmicroανική αυτοκρατορία

για τον ανατολίτικο τρόπο διακυβέρνησής της Σε microικρότερη κλίmicroακα το

φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού παρατηρήθηκε και στην Aλβανία στην

Kύπρο στην Kρήτη στην Kωνσταντινούπολη στην Kαππαδοκία στα νησιά του

Aιγαίου Πουθενά όmicroως δεν είχε την έκταση και την τραγικότητα που παρουσίασε

στον Πόντο26

Eίναι ασύλληπτο να φανταστεί κανείς σήmicroερα πώς microπόρεσαν και

διατήρησαν επί γενεές κρυφά το microυστικό της χριστιανικής τους πίστης όταν

ξέρουmicroε πως το Kοράνι microιλά ρητά για τους αποστάτες ότι η τιmicroωρία τους είναι ο

ταπεινωτικός θάνατος

H παλαιότερη microαρτυρία κρυπτοχριστιανισmicroού και συmicroπεριφοράς της

επίσηmicroης εκκλησίας που έχουmicroε είναι η περίπτωση των κατοίκων της Nίκαιας του

133827 Oι κάτοικοι της Nίκαιας βλέποντας καθηmicroερινά να ανέρχονται σε

χιλιάδες τα θύmicroατα του εξισλαmicroισmicroού ζητούν τη συmicroβουλή και τη βοήθεια του

Πατριαρχείου O Πατριάρχης Iωάννης 14ος ο Kαλέκας Aπρηνός microπροστά στον

κίνδυνο του αφανισmicroού της χριστιανοσύνης συmicroβουλεύει το ποίmicroνιό του να

26Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας Iωάννινα (1979) Dawkins M The Crypto-

christians of Turkey στο Byzantion τοmicro 8ος Paris-Liege-Bruxelles (1933) σελ 250 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα τοmicro A τευχ A Aθήνα (1930) σελ 91-92 Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται σελ 146-147 Skendi Stauro Crypto-christianity in the Balkan Area under the Ottomans στο Slavic Review τοmicro 26ος τευχ 2 (1967) σελ 228 Hasluck W The Crypto-christians of Trebizond στο The journal of Hellenic Studies τοmicro 41ος London (1921) τευχ 2 σελ 201 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 191-210 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων Aθήνα (1955) τοmicro 1ος σελ 67 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού Θεσσαλονίκη (1974) τοmicro 1ος σελ 24-25 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 69

27Bογιατζίδης I Iστορικαί microελέται στο EEΦΣΠΘ τοmicro 2 (1932) σελ 145 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 8 Bακαλόπουλος A Iστορία του Nέου Eλληνισmicroού τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1961) σελ 134 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 24-25 Γεδεών M Λαθρόβιος Oρθοδοξία στο Mεσαιωνικά Γράmicromicroατα Aθήνα (1930) τοmicro 1 σελ 91-92 Skendi S Crypto-Christianity σελ 228 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 46 Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 689 κε Waumlchter A Der Verfall des Griechentums in Kleinasien im XIV Jahrhundert Leipzig (1903) σελ 560 Άmicroαντος K Σχέσεις Eλλήνων και Tούρκων σελ 67

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

15

ακολουθήσει το δρόmicroο της αποκρυφίας όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος

σωτηρίας Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ εαυτούς και εν των λεληθότι

διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόmicroενοι και ποιούντες και αυτοί

σωτηρίας επιτεύξονται microόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του

Θεού εντολάς28 Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν αλλά

δεν εξασφάλιζε απόλυτα το microέλλον των κρυπτοχριστιανών που από γενεά σε

γενεά εξανεmicroίζονταν το microεγάλο τους microυστικό Γι αυτό αργότερα το Πατριαρχείο

απάντησε στους Kρήτες microε τα λόγια του Xριστού Όστις αν απαρνήσηταί microε

έmicroπροσθεν των ανθρώπων καγώ αρνήσοmicroαι αυτόν έmicroπροσθεν του πατρός microου

του εν ουρανοίς29 Όmicroως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη

αδυναmicroία αναγκάζεται να συmicroβιβαστεί για να microπορέσει να σώσει αρκετούς από

αυτούς O Πατριάρχης Iεροσολύmicroων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροmicroοκρατεί τις

ψυχές των πιστών microε τα λόγια του Xριστού αλλά τους επιτρέπει Kατ

επιφάνειαν microόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώmicroοσιν30 Έτσι ο

κρυπτοχριστιανισmicroός microε την άδεια της επίσηmicroης εκκλησίας δηmicroιούργησε microια

χριστιανική εκκλησία υπό την γην θαmicromicroένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων

που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοmicroενικά διατηρώντας εσωτερικά

την πίστη και προσπαθώντας microε τρόπους microυστικούς να τελούν τους τύπους της

αληθινής τους λατρείας έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους σε σκοτεινά

κελάρια πίσω από ένα κιλίmicroι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι O τρόπος

αντίστασής τους ξεδιπλώνει microια ακόmicroη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε

και καταβάλλει η φυλή microας στη microακραίωνη πορεία της Όλοι είχαν δύο ονόmicroατα

ένα χριστιανικό κι ένα τουρκικό Tηρούσαν microε ευλάβεια τις χριστιανικές

28Milkosich F και Muumlller J Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860) τοmicro

1ος σελ 184 29Kαινή Διαθήκη Mατθαίος 10 στιχ 32 και Λουκάς 12 στιχ 89 Bλέπε επίσης Παπαδόπουλος

Aνθ O Πόντος διά των αιώνων στο AΠ τοmicro 1ος Aθήνα (1928) σελ 34-36 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 204-205

30Skendi St Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans σελ 232 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 9-10 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών του Πόντου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες Θεσσαλονίκη (1974) σελ 26

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

16

νηστείες βάφτιζαν κρυφά τα παιδιά τους31 Oι κώδικες των microοναστηριών και

πολλών εκκλησιών χρησίmicroευαν ως microητρώα βαπτίσεων

Bαρύτατο ήταν το τίmicroηmicroα αυτής της δραστηριότητας των απεσταλmicroένων

των microοναστηριών Παραθέτω όπως έχει διασωθεί microέχρι τις microέρες microας ένα

χαρακτηριστικό αποσπασmicroατικό σηmicroείωmicroα από τον Kώδικα της Mονής

Bαζελώνος γραmicromicroένο το 1698

Eις τα έτη ταύτα των αθέων Aγαρηνών microεγάλη όχλησις ενέσκηψεν εις την

Aγίαν και Iεράν ηmicroών Mονήν του Tιmicroίου Προδρόmicroου Zαβουλών

Eβδοmicroήκοντα πατέρες όσιοι εξ ων απεστάλησαν εις κατήχησιν των αθλίων

χριστιανών εξηφανίσθησαν και εκοmicroίσαντο τους microαρτυρικούς στεφάνους Δειλία

κατέλαβε τους γέροντας δι όσους ούπω επανήλθον και αθυmicroία πρυτανεύει εν τω

Mοναστηρίω όπερ από τριακοσίους ενενήκοντα ους είχε microόνον εκατόν

τριάκοντα αριθmicroεί αδερφούς εάν επανέλθωσι και οι εις τα ξένα ταλαιπωρούmicroενοι

υπέρ τεσσαράκοντα Eίπου ελεήσει ηmicroάς ο πανοικτίρmicroων Θεός και δώση άφεσιν

τω λαώ αυτού Amicroήν32

Eδώ θα πρέπει να τονίσω γενικά ότι τα microεγάλα microοναστήρια του Πόντου

κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ποντιακού Eλληνισmicroού33 Xάρη στη

31Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα Θεσσαλονίκη (1974) σελ 84 Aβραmicroάντης I Aπό

τη ζωή των κλωστών του Πόντου στο Mακεδονικόν Hmicroερολόγιον (1953) σελ 113-118 Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Π Σ Aθήνα (1971) σελ 101 Tσαρτιλίδης Xρ Iστορία της Kρώmicroνης Aνέκδοτο χειρόγραφο Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας Δράmicroα (1927) σελ 120 κε Xατζόπουλος Γ Oι Γυριστοί στο ΠE (1976) σελ 302-304 Bακαλόπουλος A Iστορικές παραδόσεις των Eλλήνων προσφύγων του Σογιούτ στο Eλληνικά παράρτηmicroα 4 (1953) σελ 80 Eλευθεριάδης I Oι Kλωστοί σελ 3 21-22 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes στο Echos d Orient τοmicro 15 (1912) σελ 498-499 Πουλτίδης I η Σουκρής Aδηmicroοσίευτο χειρόγραφο KMΣ της M Mερλιέ Φάκελος Σταυρί Kλωστοί Hasluck FW The Crypto-cristians of Trebizond στο The Journal of the Hellenic Studies τοmicro 41 (1921) σελ 201 Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 44-45 Tριανταφυλλίδης Π Tα Ποντιακά Aθήνα (1865) σελ 89 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 12 Παπαδόπουλος A Aναmicroνήσεις και νοσταλγήmicroατα από τον Πόντο microας Έδεσσα (1962) σελ 155 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί Θεσσαλονίκη (1974) σελ 27

32Πανάρετος Iστορία της Iεράς Bασιλικής Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Mονής του Tιmicroίου Προδρόmicroου και Bαπτιστού Iωάννου Zαβουλών ή Bαζελών Tραπεζούντα (1909) σελ 107

33Xρύσανθος H εκκλησία Tραπεζούντος σελ 473 κε 494 710 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ 58-61 Παπαδόπουλος A O Mεσαιωνικός πολιτισmicroός του Πόντου στο HME (1926) σελ 372-373 Πανάρετος Iστορία της microονής Bαζελώνος Tραπεζούντα (1909) σελ 61 κε 90 κε 118 κε Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 21 κε Mαύρη Bίβλος Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 269 κε Παπαδόπουλος A O υπόδουλος Eλληνισmicroός της ασιατικής Eλλάδος Aθήνα (1919) σελ 43 Δοσίθεος Iεροσολύmicroων Iστορία περί των εν Iεροσολύmicroοις πατριαρχευσάντων Bουκουρέστι (1715) σελ 1230 Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 97 Runciman S Das Patriarchat von Kontantinopel

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

17

διπλωmicroατία τους τη συνεργασία τους microε τους επώνυmicroους κρυπτοχριστιανούς

πολλές φορές σώσανε ηθικά πνευmicroατικά εθνικά και σωmicroατικά τον καταδιωγmicroένο

ελληνισmicroό Σε έγγραφο του 1922 διαβάζουmicroε Eν τω microέσω της microαινοmicroένης

ταύτης κολάσεως αι ιεραί Mητροπόλεις και Mοναί του Πόντου αποτελούσι τα

microόνα κέντρα εκ των οποίων ο εκεί χειmicroαζόmicroενος Eλληνισmicroός αντλεί θάρρος εν τη

αντοχή και δι ων συνέχεται εν τη ιδέα της εθνικής υποστάσεως και θρησκευτικής

συνειδήσεως αυτού

Muumlnchen (1970) σελ 48 374 Λαmicroψίδης O H Tουρκοκρατία στον microικρασιατικό Πόντο στο AΠ τοmicro 33 (1975-76) σελ 205-206 Bruckmann F (Hrsg) J Ph Fallmerayer Fragmente aus dem Orient Muumlnchen (1963) σελ 104 134-135 Iωαννίδης Σ Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος Kωνσταντινούπολη (1870) σελ 242 κε Zούζουλας Στ O Eλληνισmicroός του Πόντου Aθήνα (1982) σελ 22 24 Kλαδάς-Πουταχίδης Σ H εν Xαλδία του Πόντου ιερά microονή Παναγία Γουmicroερά Aθήνα (1972) σελ18 Σαmicroουηλίδης Xρ Πέρα στην Aνατολή Aθήνα (1979) σελ 11 Aνδρεάδης Γ O πολιτισmicroός του Πόντου Aθήνα (1964) σελ 51 52 530 Kαmicroπουρίδου Aν Oδοιπορικό στον Πόντο Kαβάλα (1980) σελ 84 86 Mαυρίδης I Γεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Tραπεζούντος και των παρ αυτήν εξαρχιών Σουmicroελά Bαζελώνος Περιστερά Tραπεζούντα (1901) σελ 42 κε Σαρηγιαννίδης K O Πόντος Θεσσαλονίκη (χχ) σελ 5 10 35 κε Tανιmicroανίδης Π Zαβουλών ή Bαζελών στο ΠE (1977) σελ 424-426 Παπαδόπουλος A Περί της πατριαρχικής ιεράς microονής Bαζελώνος στο Ποντιακά Nέα αρ 27 Θεσσαλονίκη (14051974) σελ 4 Kiepert H Die Verbreitung der griechischen Sprache im pontischen Kuumlstengebirge στο Zeitschrift der Gesellschaft fuumlr Erdkunde τοmicro 25 Berlin (1890) σελ 321 Bryer A und Winfield D Nineteenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizont Architectural and historical notes στο AΠ τοmicro 30 Aθήνα (1970-71) σελ 244 276 Παπαmicroιχαλόπουλος K Περιήγησις εις τον Πόντον Aθήνα (1903) σελ 58 60 63 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος Aθήνα (1921) σελ 93 Aθανασιάδης Σ Iστορία και Λαογραφία της Σάντας τοmicro 1 Θεσσαλονίκη (1967) σελ 150 Λαζαρίδης A Mικρά Aσία Aθήνα (1968) σελ 41 43 Γερβάσιος Eπαρχία Pοδοπόλεως στο AΠ τοmicro 6 Aθήνα (1935) σελ 84 Eυφροσυνίδης I Iστορικαί σελίδες της εν Πόντω ιεράς Bασιλικής πατριαρχικής και σταυροπηγιακής microονής αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα Δράmicroα (1933) σελ 3 Hell Vera und Hellmut Tuumlrkei II Stuttgart-Berlin-Koumlln-Mainz (1981) σελ 62 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και νέας ιεράς microονής A Γ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1918) σελ 44-45 Kluge T Mitteilung uumlber mehrere neue Evangelien-Handschriften aus den Kloumlstern der Kirchenprovinz Chaldin (Vilajet Tirabzon) στο Zeitschrift fuumlr die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde des Urchristentums Giessen (1912) σελ 266 Nικολαΐδης A Παναγία Γουmicroερά στο Π X τοmicro 3 τευχ 20 Θεσσαλονίκη 1974 σελ 7 Tασούδης Γ O Aρχιεπίσκοπος Aθηνών Xρύσανθος ο από Tραπεζούντος η εθνική και εκκλησιαστική δράσις του 1926-1949 Aθήνα (1972) σελ 192 Miklosich F amp Muumlller J Imperator Trapezuntis Michaeumll Comnenus monasterio Sancti Joannis Praecursoris in monte Zabulone donat vicos exemptos a tributis και Alexius Comnenus imperator Trapezuntis declarat monasterium Sanctae Deiparae in monte Sumela esse biberum et requium τοmicro 5 στο Acta et Diplomata graeca medii aevi Vindobonnae (1860)σελ 261-264 276-280 Minoide Mynas Fragments de manuscrits inventaires et copies recueillis ou dresseacute par Minoide Mynas au cours de sa seconde mission en Orient (1844-45) pendant son seacutejour agrave Treacutebizonde et dans les monastegraveres de la region Paris Bibl Nat MSS Suppl Grec 1248 σελ 191-193 Fallmerayer J Ph Fragmente aus dem Orient Kαυσοκαλυβίτης N - Mεταξόπουλος Π H θεία και ιερά ακολουθία Bαρνάβα και Σωφρονίου και η εν συνόψει ιστορία του Bασιλείου της περιφήmicroου Tραπεζούντος Leipzig (1775) σελ 40 42 Kυριακίδης E Iστορία της παρά την Tραπεζούντα ιεράς βασιλικής πατριαρχικής σταυροπηγιακής microονής της Yπεραγίας Θεοτόκου της Σουmicroελά Aθήνα (1898) σελ 63-64 77 Hell V Felsern-kloster von Sumela bei Trapezunt στο Die Karawane τοmicro 8ος τευχ 314 Ludwigsburg (1967) σελ 32 Λάmicroπρος Σ Eλληνικά χειρόγραφα εν τη νήσω Kω στο Nέος Eλληνοmicroνήmicroων τοmicro 3 Aθήνα (1906) σελ 482-485

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

18

Παρ αυτώ αι τρεις ιστορικαί Πατριαρχικαί και Σταυροπηγιακαί Mοναί

του Πόντου η του Aγίου Iωάννου Bαζελώνος η της Παναγίας Σουmicroελά η του

Aγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και η microονή του Aγίου Γεωργίου Xουτουρά εισί

ιερά άσυλα ανακουφίσεως και καταφυγής Mαρτυρούσαι από χιλιετιών επί των

υπερποντίων ορέων εξακολουθούσι να καλύπτωσι τους φεύγοντας να

ενθαρρύνωσι τους ηλαττωmicroένους και να τρέφωσιν τους πεινώντας34

Πάντρευαν τα κορίτσια τους αποκλειστικά microε παιδιά κρυπτοχριστιανών

Στο παρακάτω δηmicroοτικό τραγούδι η Πόντια microάνα αποκαλύπτει στην κόρη της το

microυστικό της ελληνικής καταγωγής του υποψήφιου Tούρκου γαmicroπρού micro έναν

ξεχωριστό δικό της τρόπο

Σιόνα micro microη τυραννίεσαι και micro έης βαρύν καρδίαν

Θ αλλάεις το χρυσόν όνοmicroα σ και τούρκικον θα βάλεις

θα παίρτς άντραν ολόχρυσον χριστιανού παιδίν εν

Σα φανερά Mαχmicroούτ αγάς και σα κρυφά Nικόλας

Σο microοναστήρ microεσανυχτί θα πάτε στεφανούζ νε35

Mηχανεύονταν χίλιους τρόπους για να microπορέσουν να θάψουν τους νεκρούς

τους σύmicroφωνα microε το τυπικό της χριστιανικής λατρείας Yπήρχαν πολλοί microοναχοί

ντυmicroένοι δερβίσηδες που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό για να εξυπηρετούν

κρυφά τις θρησκευτικές ανάγκες των κρυπτοχριστιανών36 Ένα τέτοιο

περιστατικό microας περιγράφει ο microεγάλος Pώσος γεωλόγος και γεωγράφος

Tσίχατσεφ ο οποίος επισκέφτηκε αρκετές φορές για τις έρευνές του τον Πόντο

34AYE KY YAK 192244α 01031922 Aρ Πρωτ 1320 35Xατζόπουλος Γ Aπό την εφιαλτική ζωή των κλωστών του Πόντου στο Ποντιακά

Iστορήmicroατα τοmicro 1 τευχ 4-5 σελ 8 κε Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 Παπαδόπουλος Δ Ποντιακά δηmicroοτικά τραγούδια στο Ποντιακά φύλλα τοmicro 2 Aθήνα (1937) σελ 428 Παπαδόπουλος Δ Ποικίλα άσmicroατα του χωρίου Σταυρίν στο AΠ τοmicro 11 (1914) σελ 40 Λαmicroψίδης Π Δηmicroοτικά τραγούδια του Πόντου Aθήνα (1960) σελ 176

36Πανάρετος O Πόντος ανά τους αιώνας σελ 121 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 12 173-181 Mιρmicroίρογλου B Oι Δερβίσαι Aθήνα (1940) σελ 244-245 Xρύσανθος H εκκλησία της Tραπεζούντος Γερβάσιος αδηmicroοσίευτο χφ microε αριθmicroό πρωτοκόλλου 401 (1865) που βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της βιβλιοθήκης Kυριακίδη στη Nάουσα Xειmicroωνίδης E Tο σάλπισmicroα του αγώνος και ο Πόντος στο Hmicroερολόγιον Λεύκωmicroα Παναγία Σουmicroελά Θεσσαλονίκη (1971) σελ 153 Παραmicroυθάς Γ Kρυπτοχριστιανοί Δερβίσηδες στο ΠE (1975) σελ 65 κε

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

19

Tο πρωτοδηmicroοσίευσε το 1858 στην εφηmicroερίδα Nord των Bρυξελλών και ένα

χρόνο αργότερα στο γερmicroανικό λογοτεχνικό περιοδικό Magazin fuumlr die Literatur

des Auslandes Διαβάζω ένα απόσπασmicroα

Oι κάτοικοι στα πρωτόγονα χωριά της περιοχής Kερασούντας Tρίπολης

και Aργυρούπολης παρουσιάζουν ένα περίεργο φαινόmicroενο H εθνικότητα των

κατοίκων είναι microεικτή Aυτοί φανερά ανήκουν στο Iσλάmicro Σε δηmicroόσια microέρη

microιλούν τουρκικά Kρυφά όmicroως λατρεύουν την τελετή της ανατολικής ελληνικής

εκκλησίας Στο σπίτι microιλούν ελληνικά και ο καθένας έχει δύο ονόmicroατα Έτσι αν

κάποιος απ αυτούς παρουσιάζεται microε ένα άσπρο ή πράσινο τουρmicroπάνι και

ονοmicroάζεται Mεχmicroέτ ή Σελίmicro το βράδυ στο καλυβόσπιτό του ή σε κρυφές σπηλιές

αυτός ενώνεται microε τους οmicroοθρήσκους του για να ιερουργήσει κρυφά την τελετή

της χριστιανικής θρησκείας κάτω από την καθοδήγηση του παπά Eδώ οι

άνθρωποι microιλούν ελληνικά και ονοmicroάζονται Πέτρος Γεώργιος ή Συmicroεών

Tον καιρό της παραmicroονής microου στην Kερασούντα micro επισκέφτηκε ο

Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν Eάν αυτός δεν επέmicroενε τόσο πολύ να microου microιλήσει

εγώ θα αρνιόmicroουν να τον δεχτώ γιατί δεν είχα ούτε καιρό ούτε διάθεση να

λογοmicroαχώ micro ένα Mουσουλmicroάνο πάνω σε θέmicroατα του Kορανίου Όταν όmicroως ο

ψευτοϊερωmicroένος Mουσουλmicroάνος Σουλεϊmicroάν microε πληροφόρησε ότι συγχρόνως είναι

και Έλληνας ιερέας microε το όνοmicroα Παρθένιος η έκπληξή microου ήταν microεγάλη

Aκριβώς γι αυτό είχε αποφασίσει να micro ενοχλήσει Aυτός microε παρακάλεσε ως

χριστιανός να τον βοηθήσω να βγει από microια τροmicroερά δύσκολη κατάσταση στην

οποία βρίσκεται Tη βοήθεια τη χρειάζοmicroαι εγώ microου είπε ο γέρος και ένα

χοντρό δάκρυ κύλησε στα άσπρα microακριά και microεταξωτά γένια του Emicroένα δε microου

έmicroεινε πολύς καιρός να ζήσω και microπορώ να συνεχίσω κρυφά να υπηρετώ τον δικό

microου Θεό έτσι όπως τον υπηρετώ σχεδόν 70 χρόνια Eγώ όmicroως έχω microια κόρη την

οποία microπροστά στον κόσmicroο τη φωνάζω Φατηmicroέ όmicroως όταν είmicroαστε οι δυο microας τη

σφίγγω στο στήθος microου τη χαϊδεύω και τρυφερά προφέρω το όνοmicroά της Σοφία

Eγώ πρέπει να γλυτώσω το αγνό αυτό πλάσmicroα Ήρθε ο καιρός να παντρευτεί και

δεν microπορώ πολύ καιρό ακόmicroη να αρνούmicroαι να τη δώσω στους Mουσουλmicroάνους

που άκουσαν πολλά για την οmicroορφιά της Mεταξύ τους υπάρχουν και

παντοδύναmicroοι Mουσουλmicroάνοι Eγώ νιώθω ότι δεν θα επιζήσω εκείνη τη microέρα

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

20

όταν ο Tούρκος που θα την παντρευτεί θα κλείσει τον άγγελό microου στο χαρέmicroι

Σας παρακαλώ να βοηθήσετε την καηmicroένη microου Σοφία κι έναν συγγενή συνοδό

της κι αυτός χριστιανός να περάσουν στην Kριmicroαία στην Tιφλίδα ή σε κάποια

άλλη χριστιανική χώρα Θα του δώσω λεφτά για να εξασφαλίσει την ύπαρξη της

κόρης microου και θα αφιερώσω την υπόλοιπη ζωή microου στις προσευχές

παρακαλώντας το Θεό να ανταmicroείψει την καλοσύνη σας

Tα λόγια του γέρου microε συγκίνησαν βαθειά γράφει ο Tσίχατσεφ κι εγώ

βιάστηκα να κάνω ότι microπορώ κι ότι microου επέτρεπε η θέση microου για την κόρη του

ιερέα Παρθένιου37

Mας διασώθηκαν πολλά τέτοια περιστατικά από τη ζωή των

κρυπτοχριστιανών του Πόντου Δίκαια microερικοί θέλησαν να κατατάξουν την αγνή

κατηγορία των κρυπτοχριστιανών στην τάξη των νεοmicroαρτύρων του Eλληνικού

Έθνους Δεν πρέπει να ξεχνούmicroε ότι στην οθωmicroανική ιστορία οι διωγmicroοί και οι

βίαιοι εξισλαmicroισmicroοί είναι δύο microαύρες σελίδες που η microία microοιραία ακολουθεί την

άλλη

H πιο επικίνδυνη αποστολή ήταν η ψυχολογική προετοιmicroασία των παιδιών

τους στο καθηmicroερινό θανάσιmicroο παιχνίδι της αποκρυφίας Nύχτα microέρα οι

microεγαλύτεροι δε σταmicroατούσαν να υπενθυmicroίζουν αλλά και να διδάσκουν στα

παιδιά τους την ελληνοχριστιανική τους καταγωγή Ότι άκουγαν τη microέρα τα

παιδιά τους στα ιεροδιδασκαλεία από τους χοτζάδες το βράδυ οι microάνες τους τ

αναιρούσαν και τα microάθαιναν την πραγmicroατική αλήθεια

Tο microαρτύριο της αποκρυφίας που συνεχίζεται ως τις microέρες microας

αποκαλύφτηκε για πρώτη φορά επίσηmicroα το 1856 Oι κρυπτοχριστιανοί του

Πόντου εκmicroεταλλευόmicroενοι την έκδοση του σουλτανικού διατάγmicroατος Xάττι

Xουmicroαγιούν που υποσχόταν θρησκευτική και πολιτική ελευθερία σ όλους τους

υπηκόους της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας συγκεντρώθηκαν το Mάρτιο του 1857

στη microονή της Θεοσκεπάστου και εκεί ορκίστηκαν να αγωνιστούν ως την τελική

37Tchigatcheff P Lettres sur la Turquie Paris (1859) Tschihatschev P Zustaumlnde im Innern des

tuumlrkischen Reiches στο Magazin fuumlr die Literatur des Auslandes Leipzig (1859) τοmicro 55 σελ 169 Φωτιάδης K Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου όπως τους γνώρισε ο Tσιχάεβ στο περ O bullενιτέας Φραγκφούρτη (1987) τευχ 2 σελ 17-24 Fotiadis K Die Islamisierung Kleinasiens und die Kryptochristen des Pontos Tuumlbingen (1985)

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

21

νίκη αψηφώντας την εξορία το θάνατο και τα άλλα βασανιστήρια microε τα οποία

τους εκβίαζαν οι τουρκικές αρχές38 H επιτροπή συνέταξε κι ένα επιτροπικό

γράmicromicroα που στάλθηκε σ όλες τις πρεσβείες των Mεγάλων Δυνάmicroεων στο

Πατριαρχείο και την Yψηλή Πύλη Διά του παρόντος ηmicroών ενσφραγίστου

επιτροπικού γράmicromicroατος δηλοποιούmicroεν ηmicroείς οι εκ των επαρχιών των δύο

microητροπόλεων αγίου Tραπεζούντος και Xαλδίας κάτοικοι των χωριών Kρώmicroνης

Σάντας Kοβάσης Πάρτης Γιαγλήτερες Σταύρης Mούζενας Στύλου Xάβαρας

Tαντουρλού Σήσε Πόντιλας Θέρσας Άγουρσας Λαραχανής Kαπίκιογλου

Γαλίανας Xατσάβερας Kάβαρας και λοιπών ότι κοινή γνώmicroη και εν microια

συmicroπνοία και οmicroονοία αποκατεστήσαmicroεν από microέρους πάντων ηmicroών

πληρεξουσίους επιτρόπους τον Kύριον Tοσούνογλουν Mουσταφάν Γιαζιτζήν

microετά της συνοδείας αυτού Mουσταφάν Tουρσούνογλουν και Σουλεϊmicroάνογλουν

Iσmicroαΐλην εις το να απολογηθώσι και δώσωσι τους αποχρώντας λόγους εις

οτιδήποτε ερωτήσεις θέλουσι γίνει διά την οποίαν υπόθεσιν εστάλησαν εις

Kωνσταντινούπολιν

Eις τους κυρίους τούτους έχοmicroεν παραδεδοmicroένας την στερεάν ηmicroών

απόφασιν και την κοινήν γνώmicroην εις το να ενεργήσωσι υπό οίον τρόπον δύνανται

την ανακάλυψιν της άχρι τούδε κεκρυmicromicroένης θρησκείας microας Όθεν παρακαλούmicroεν

τους εξοχωτάτους πρέσβεις των Aυτοκρατορικών δυνάmicroεων Aγγλίας Γαλλίας

Aυστρίας Pωσσίας και Eλλάδος όπως αναγνωρίσωσιν αυτούς δυνάmicroει του

παρόντος ενσφραγίστου επιτροπικού ηmicroών γράmicromicroατος γνησίους ηmicroών

επιτρόπους και οδηγήσωσιν αυτούς τα δέοντα υπέρ της ανακαλύψεως της

θρησκείας και ελευθερίας ηmicroών

Διά τούτο λοιπόν έγινε το παρόν ανά χείρας αυτών αποδεικτικόν και τη

σφραγίδι ενός εκάστου εσφραγισmicroένον επιτροπικόν γράmicromicroα και εδόθη αυτοίς

φέρειν εις ένδειξιν εν παντί τόπω και δικαστηρίω χρείας τυχούσης

38Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 717 Bryer A The Cryptochristians of the Pontos

σελ 16 Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 29 Tριανταφυλλίδης Π Oι Φυγάδες σελ78 Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανική φιλολογία Θεσσαλονίκη (1953) σελ 12 Σκαλιέρης Γ Λαοί και φυλαί της M Aσίας σελ 387 Γερβάσιος Oι Σταυριώται σελ 50

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

22

1857 Iουλίου 15 εν Tραπεζούντι39

Mέσα σε σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα η δυναmicroική επιτροπή πέτυχε να

αναγνωρισθούν οι πρώτοι κρυπτοχριστιανοί ως χριστιανοί Oλόκληρα χωριά το

ένα microετά το άλλο αποκάλυπταν το microυστικό που κρύβανε τόσους αιώνες Tριάντα

χιλιάδες κρυφοί χριστιανοί καταγράφηκαν από τις επιτροπές που είχαν

δηmicroιουργηθεί το 1857 από τις τοπικές αρχές σε συνεργασία microε τους

αντιπροσώπους των Mεγάλων Δυνάmicroεων και των χριστιανών του Πόντου

O Πρόξενος της Aγγλίας στην Tραπεζούντα F Stevens συmicromicroετέχοντας

στην επιτόπια έρευνα του 1857 για να δει πόσοι κρυφοί χριστιανοί υπήρχαν

κατέγραψε σε 55 χωριά της περιοχής Kρώmicroνης Aργυρούπολης Σάντας και

Xαψίκιοϊ 9533 microουσουλmicroάνους 17200 κρυπτοχριστιανούς και 28960

χριστιανούς40 H Έκθεση αυτή βρίσκεται σήmicroερα στα αρχεία του Foreign Office

Aξίζει όmicroως εδώ να αναφέρω ότι στον Πόντο υπήρχαν σύmicroφωνα microε τις έρευνες

του KMΣ 1454 χωριά41

Όλοι οι κάτοικοι των περιοχών Kρώmicroνης Mατσούκας Σουρmicroένων Σάντας

Imicroέρας σήκωσαν τη σηmicroαία της εθνικοθρησκευτικής επανάστασης O Mουσταφά

Γετίmicroογλου ζητά και microεταγράφεται Nικόλαος bullενίδης Xαρακτηριστικό είναι ένα

περιστατικό που περιγράφει ο φαρmicroακοποιός Θεόδωρος Παρασκευόπουλος από

τη Δράmicroα Tο άκουσε από απόγονο ενός Kρυπτοχριστιανού παπά του Mολλά

Bαΐζογλου από το Kαπήκιοϊ της Mατσούκας Στην έδρα της επαρχίας Tσεβισλίκ

σε απόσταση 27 χιλιοmicroέτρων από την Tραπεζούντα εγκαταστάθηκε σύmicroφωνα microε

το νόmicroο microικτή επιτροπή της οποίας τα microέλη ήσαν ο Έπαρχος ο στρατιωτικός

διοικητής και ο Mολλάς που ονοmicroαζόταν Mολλά Bαΐζογλου Στην επιτροπή αυτή

προσέρχονταν οι Kρυπτοχριστιανοί των γειτονικών χωριών από την ανατολή ως

39Tο πρωτότυπο έγγραφο βρίσκεται σήmicroερα στο αρχείο της Eπιτροπής Ποντιακών Mελετών

Aγνώστων Mαρτύρων 73 Nέα Σmicroύρνη 17123 Aθήνα Στο βιβλίο του microητροπολίτη Xρύσανθου H εκκλησία της Tραπεζούντος σελ 721 υπάρχει αντίγραφο του εγγράφου Bλέπε επίσης Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 382-383

40Public Record Office London FO 52410 No 461857 (31101857) Bryer A The Tourkokratia in the Pontos σελ 48 Ballance S Brer A amp Winfield D Ninetheenth-century monuments in the city and vilayet of Trebizond στο AΠ τοmicro 28 Aθήνα (1966-67) σελ 272

41Mερλιέ M O Tελευταίος Eλληνισmicroός της Mικράς Aσίας Aθήνα (1974) σελ 201

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

23

τη δύση του ηλίου Δήλωναν ότι είναι χριστιανοί και γράφονταν και microε το

χριστιανικό όνοmicroά τους στα microητρώα δίπλα στο παλιό τουρκικό τους όνοmicroα Tην

τελευταία microέρα της προθεσmicroίας των δηλώσεων όταν διαπιστώθηκε ότι κανένας

άλλος δεν περίmicroενε να εγγραφεί microε τη δύση του ηλίου ο Έπαρχος ετοιmicroάστηκε

να υπογράψει και να σφραγίσει το σχετικό πρακτικό Tότε ο Mολλά Bαΐζογλου

του είπε

Mη βιάζεστε περιmicroένετε

Tι να περιmicroένωmicroεν απάντησε ο καϊmicroακάmicroης αφού ο ήλιος έδυσε και δεν

έmicroεινε κανένας

Mε συγχωρείτε είπε ο σαρικοφόρος Mολλάς Έmicroεινε ένας και αυτός είmicroαι

εγώ Kαι έκπληκτοι οι παρευρισκόmicroενοι Tούρκοι είδαν τον αντιπρόσωπο του

Mωάmicroεθ να βγάζει το έmicroβληmicroα της microουσουλmicroανικής ιερωσύνης το σαρίκι του να

το τοποθετεί microε ευλάβεια πάνω στο γραφείο του Έπαρχου και απευθυνόmicroενος στο

γραmicromicroατέα της επιτροπής να του λέει

Γράφε Γεώργιος Kηρυττόπουλος επάγγελmicroα ιερέας42

Tαυτόχρονα microε επιστολές στον Yπουργό Eξωτερικών της Eλλάδας και στις

προσωπικότητες του πνευmicroατικού microας κόσmicroου ζητούσαν τη βοήθειά τους Στις 5

Mαρτίου τα σωmicroατεία Πατριωτικός Σύνδεσmicroος και Eταιρεία των Φίλων του

λαού έκαναν συλλαλητήριο στο οποίο microίλησε ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου

Π Kαρολίδης και ο διευθυντής της εφηmicroερίδας Kράτος Aντώνης

Σπηλιωτόπουλος Tο ψήφισmicroα του συλλαλητηρίου δόθηκε σ όλες τις Πρεσβείες

των Mεγάλων Δυνάmicroεων43

H νεοτουρκική Bουλή το 1910 αναγκάστηκε να αναγνωρίσει microια microεγάλη

κατηγορία κρυπτοχριστιανών ως γνήσιους χριστιανούς44 Όχι όmicroως όλους αφού

42Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί και η προσφορά των Kρυπτοχριστιανών στους

εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες σελ 30-31 43Oι οmicroιλίες αυτές έγιναν την 05031906 στην Aθήνα H οmicroιλία του διευθυντή της εφηmicroερίδας

Kράτος Σπηλιωτόπουλου δηmicroοσιεύτηκε στις 09031906 στην εφηmicroερίδα Bλ Φωτιάδης K Oι εξισλαmicroισmicroοί σελ 34 Aντωνόπουλος Στ Mικρά Aσία σελ 69 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί σελ 32 Mπουνάτσος N Kρυπτοχριστιανοί στο Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια τοmicro 7 Aθήνα (1965) σελ 1063

44AYE KY 1911 B53 Προξενεία Θεσσαλονίκης Mοναστηρίου Aρ Πρωτ 10 Tραπεζούντα (06011911) Xρύσανθος H Eκκλησία Tραπεζούντος σελ 670-671 Παπαδόπουλος Δ Tο Σταυρίν στο ΠΦ τοmicro 3 Aθήνα (1938) σελ 56 Nικολαΐδου E Oι Kρυπτοχριστιανοί της Σπαθίας

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

24

και πάλι οι περισσότεροι στάθηκαν άτυχοι γιατί δεν πρόφτασαν να ξεmicroπερδέψουν

από τα κλιmicroάκια της ανατολίτικης γραφειοκρατίας H αναπάντεχη έκβαση των

ιστορικοπολιτικών γεγονότων όπως πχ του Kρητικού Zητήmicroατος και των

Bαλκανικών πολέmicroων που έφερε αντιmicroέτωπες την Eλλάδα και την Tουρκία ο A

Παγκόσmicroιος πόλεmicroος ο Mικρασιατικός Πόλεmicroος και η αναγκαστική ανταλλαγή

βρήκε τους κρυπτοχριστιανούς απροετοίmicroαστους Tο δικαίωmicroα που τους έδινε

θεωρητικά ο νόmicroος του 1910 δεν πρόφτασαν να το εκmicroεταλλευτούν Oι φοβεροί

διωγmicroοί και η συστηmicroατική γενοκτονία του ποντιακού ελληνισmicroού αυτής της

περιόδου ανάγκασαν τους κρυπτοχριστιανούς να microεταθέσουν την αποκάλυψη και

την αλλαγή των ονοmicroάτων και της θρησκείας τους για πιο ήρεmicroες microέρες microέρες

που δυστυχώς δεν ήρθανε ποτέ Έτσι η ανταλλαγή των πληθυσmicroών που έγινε microε

βάση microόνο τη θρησκεία τους βρήκε από την άλλη πλευρά αφού ήσαν

καταγραmicromicroένοι microονάχα microε τα τουρκικά τους ονόmicroατα

Σύmicroφωνα microε τις εκθέσεις του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου αλλά και του

Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας επίσηmicroα το 1914 ήσαν καταγραmicromicroένοι

4300045 O ηγούmicroενος της Iεράς microονής Aγίου Iωάννου Bαζελώνος κ Πανάρετος

στην ίδια έκθεση του 1920 γράφει ότι είναι

Έλληνες οι οποίοι κατά τους προ ηmicroών microαύρους χρόνους ηναγκάσθησαν

διά να microη σφαγώσι να προσποιηθώσιν εις το φανερόν ότι έγιναν Mωαmicroεθανοί

διετήρησαν όmicroως εν κρυπτώ φανατικώτερον τον Xριστιανισmicroόν και τον

εθνισmicroόν των και είναι γνωστοί υπό το όνοmicroα τενεσούρ-ρουmicro γυριστός

Έλλην Oύτοι εναγωνίως αναmicroένουσι την ηmicroέραν της απελευθερώσεως της

Iωάννινα (1979) σελ 476 Παπαδόπουλος Xρ Kρυπτοχριστιανοί στο MEE τοmicro 15 σελ 296 Mηλιώρης N Oι Kρυπτοχριστιανοί Aθήνα (1962) σελ 32 Janin R Musulmans malgreacute eux Les Stavriotes σελ 505 Γερβάσιος Oι Σταυριώται Kωνσταντινούπολη (1919) σελ 83 Kτενίδης Φ Oι Kρυπτοχριστιανοί του Πόντου στο ΠE Θεσσαλονίκη (1954) σελ 2664 κε Kώδικες Oικουmicroενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως (Aρ 952 σελ 52) Eφηmicroερίδα Eκκλησιαστική Aλήθεια τοmicro 31 Kωνσταντινούπολη (21011911) σελ 25-26 Aπονοmicroή δικαίου Δύο επίσηmicroα κυβερνητικά γράmicromicroατα περιελθόντα εις γνώσιν της εκκλησίας αγγέλουσιν την λήξιν ζητήmicroατος σπουδαιοτάτου της αναγνωρίσεως των Σταυριωτών ως ορθοδόξων Eφηmicroερίδα Πρόοδος της Kωνσταντινούπολης (28011911) Tο ζήτηmicroα των Σταυριωτών Aνεγνώσθη επί Συνόδου γράmicromicroα του microητροπολίτου Tραπεζούντος αναγγέλλοντος ότι αι αρχαί ανεγνώρισαν επισήmicroως τους Σταυριώτας ως χριστιανούς Παρατίθεται και σχετικός τεσκερές του Yπουργείου των Eσωτερικών προς την Nοmicroαρχίαν Tραπεζούντος (28011911) Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της M Aσίας σελ 495-496

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

25

πατρίδος των διά ν αποκαλυφθώσιν εν χαρά και ενωθώσι microετά των οmicroοφύλων

των Aι δύο αύται κατηγορίαι του ελληνισmicroού ελληνόφωνοι microουσουλmicroάνοι και

κρυπτοχριστιανοί ανέρχονται εις 233400 και κατοικούσιν εν Όφει Θωανία

Mάτσκα Aρτάση Πλατάνω Nικοπόλει και λοιποίς microέρεσι46

Oι κρυπτοχριστιανοί αυτοί παρέmicroειναν στον τόπο τους microαζί microε όλους

εκείνους οι οποίοι φοβούmicroενοι και το αβέβαιο microέλλον εξακολούθησαν να

κρατούν microυστική την πραγmicroατική τους πίστη κι είναι όλοι αυτοί σήmicroερα microαζί microε

τους ελληνόφωνους microουσουλmicroάνους οι τελευταίοι εκπρόσωποι του ελληνισmicroού

στην Tουρκία Aν παίρνονταν υπόψη microαζί microε τη θρησκεία και τα άλλα γλωσσικά

και εθνικά χαρακτηριστικά και κυρίως αν ήταν προαιρετική η ανταλλαγή των

πληθυσmicroών τότε ασφαλώς η ιστορία αυτών των ανθρώπων θα έπαιρνε microια

εντελώς διαφορετική πορεία λιγότερο microοιραία για τα ενδιαφερόmicroενα microέρη του

πληθυσmicroού Σύmicroφωνα microε τον διεθνολόγο G Erler ο χαρακτήρας ενός έθνους

καθορίζεται από την καταγωγή τον πολιτισmicroό τη γλώσσα τη θρησκεία την

υπηκοότητα και το λαϊκό αίσθηmicroα H αδυναmicroία της Συνθήκης της Λωζάννης

έγκειται στη microονοmicroέρειά της στο γεγονός δηλαδή ότι πήρε υπόψη της microόνον τη

θρησκεία του πληθυσmicroού47

Kατά συνέπεια microπορεί microε βεβαιότητα να πει κανείς ότι και microετά την

ανταλλαγή υπάρχουν περιοχές στις οποίες οι άνθρωποι κρατούν microυστική τη

χριστιανική τους πίστη ή την εθνική τους συνείδηση για να αποφύγουν τον

γενικό εκτουρκισmicroό

Kάποιες σπίθες χριστιανικής πίστης εξακολουθούν να σιγοκαίνε σε όλους

τους κατοίκους του Πόντου αλλά και όλης της Mικράς Aσίας Aυτό microπορεί να το

αντιληφθεί σχεδόν κάθε ταξιδιώτης που επισκέπτεται σήmicroερα τον Πόντο Aλλά

εκτός από τις ενδείξεις υπάρχουν και επίσηmicroα ντοκουmicroέντα και αξιόπιστες

microαρτυρίες που βεβαιώνουν την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών Oρισmicroένα

45Πανάρετος O Eλληνισmicroός του Πόντου AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτη

Παναρέτου προηγουmicroένου Bαζελώνος) σελ 10-12 Σκαλιέρης Γ H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος σελ 47 Aγγελοmicroάτης X Xρονικόν microεγάλης Tραγωδίας Aθήνα (1971) σελ 421

46AYE KY A1920 Έκθεση του αρχιmicroανδρίτου Παναρέτου O Eλληνισmicroός του Πόντου σελ 12

47Erler G Das Recht der nationalen Minderheiten στο Deutschtum und Ausland τευχ 3739 Muumlnster (1931) Eίναι microια ειδική microελέτη για τις microειονότητες microε πλούσια σχετική βιβλιογραφία

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

26

ντοκουmicroέντα έστω και σήmicroερα θα πρέπει να απασχολήσουν και να

προβληmicroατίσουν την κυβέρνηση τα κόmicromicroατα τα πανεπιστηmicroιακά ιδρύmicroατα και

ιδιαίτερα το Yπουργείο Eξωτερικών

Συγκεκριmicroένα στις 21 Mαρτίου 1930 τρεις εκπρόσωποι Σταυριωτών

ζήτησαν από το Γενικό Προξενείο του Yπουργείου Eξωτερικών της Eλλάδας να

βοηθήσει τις 350 οικογένειες των Σταυριωτών του Bιλαετίου Eρζερούmicro να

αναγνωρισθούν ως χριστιανοί και να τους βοηθήσουν ώστε να έρθουν στην

Eλλάδα Oι τρεις κρυπτοχριστιανοί Aβραάmicro Mπεκτασίδης Σαλίχ Mπάσογλου και

Aβραάmicro Συmicroεών (Imicroπραήmicro Oσmicroάν) πιστεύω ότι θέλησαν να εκmicroεταλλευτούν τη

φαινοmicroενική ύφεση που επικρατούσε το 1930 στις ελληνοτουρκικές σχέσεις

εξαιτίας της ελληνοτουρκικής φιλίας των E Bενιζέλου και I Iνονού48

H ελληνική κυβέρνηση αγνόησε το αίτηmicroα των κρυπτοχριστιανών της

περιοχής του Bιλαετίου Eρζερούmicro Kαζά Γιουσούφ Eλή Tοσκιλή Xεβέκ

Mαχαλάς Kουραmicroέτ Δεν έκανε καmicroιά ενέργεια και δεν έδωσε καν microια απάντηση

θετική ή αρνητική στους απόκληρους αυτούς Σταυριώτες τους παλιούς ακρίτες

των Bυζαντινών συνόρων

H ελληνοτουρκική προσέγγιση έκλεισε οριστικά σε επίσηmicroο επίπεδο το

microεγάλο ζήτηmicroα των αγνοουmicroένων κατά τη διάρκεια της Mικρασιατικής

καταστροφής Aναρίθmicroητα είναι τα άτοmicroα (κυρίως γυναικόπαιδα) που είχαν

απαχθεί βίαια εξαναγκάσθηκαν να ασπασθούν τον ισλαmicroισmicroό και να

τουρκέψουν Στην περιοχή του Πόντου ιδιαίτερα χωριά ολόκληρα

εκτουρκίστηκαν micro αυτόν τον τρόπο Oι περισσότεροι από τους κατοίκους αυτών

των χωριών εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Aνατολικής Mικράς Aσίας

(Kουρδιστάν Aρmicroενία) Όπως προκύπτει από την ειδησεογραφία του ελληνικού

τύπου οι πληροφορίες για τους αγνοουmicroένους ήταν έγκυρες και συγκεκριmicroένες

Για παράδειγmicroα στο Eλεύθερο Bήmicroα της 16 Iουνίου 1926 αναγράφονται και οι

ακόλουθες microαρτυρίες Tην 10η Aυγούστου 1924 εδολοφονήθη ο οmicroογενής M

Δανιηλίδης microέλος της Bοηθητικής Eπιτροπής επί της Aνταλλαγής

Σαφραmicroπόλεως όστις ανεκάλυπτε κρυπτόmicroενα γυναικόπαιδα Eν Amicroισώ την 16η

48AYE 1930 Φακ B68 1 Aρ πρωτ 430 (21031930)

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

27

Aυγούστου του αυτού έτους ο εξ Eρζερούmicro Kεmicroάλ Aγάς ετραυmicroάτισεν την

Σοφίαν Kωστάκογλου διότι του απήσπασε την αδερφήν της Ωσαύτως

ετραυmicroατίσθη ο Γεώργιος Eυστάθογλου θέλων να αποσπάση την αδερφήν του

από τας χείρας του υιού του αστυνόmicroου Oρδού49

Tο 1939 δεκαέξι χρόνια microετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσmicroών

ήρθε στην Aθήνα microια αντιπροσωπεία κατοίκων από την περιοχή Eρζερούmicro κι

παρακάλεσε την τότε κυβέρνηση να δεχτεί στην Eλλάδα κρυπτοχριστιανούς από

την πατρίδα τους Kατά την άποψη του K Kουκίδη η ελληνική κυβέρνηση δεν

ήθελε να αποφασίσει για δύο λόγους Πρώτον δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τις

πρόσφατες καλές σχέσεις microε την Tουρκία και δεύτερον είχε ακριβώς την εποχή

εκείνη microεγάλα προβλήmicroατα microε τους πρόσφυγες από τη Pωσία οι οποίοι είχαν

έρθει κατά χιλιάδες στην Eλλάδα50 Έτσι οι κρυπτοχριστιανοί της περιοχής

Eρζερούmicro για δεύτερη φορά θυσιάστηκαν στο όνοmicroα της ελληνοτουρκικής φιλίας

γιατί από τις 20 Oκτωβρίου 1923 το Eλληνικό Yπουργείο Eξωτερικών και η

Eπιτροπή Aνταλλαγής Πληθυσmicroών γνώριζαν πολύ καλά την ύπαρξη των

κρυπτοχριστιανών της περιοχής Eρζερούmicro και συγκεκριmicroένα των κατοίκων του

χωριού Xεβέκ

Άπειρες παρόmicroοιες καταγγελίες περιλαmicroβάνει το σκοτεινό και τραγικό

κεφάλαιο των αγνοουmicroένων των βίαια εξισλαmicroισmicroένων και εγκαταλελειmicromicroένων

Eλλήνων Oι ανορθόδοξα εναλλασσόmicroενες ελληνικές κυβερνήσεις και ο microεγάλος

πολιτικός Eλ Bενιζέλος αγνόησαν τις απεγνωσmicroένες κραυγές εθνικής λύτρωσης

των εγκλωβισmicroένων ή δε microπόρεσαν στο βαθmicroό που έπρεπε να τις κατανοήσουν

Aπό το θεmicroατολόγιο των διαπραγmicroατευτικών συναντήσεων των διπλωmicroατών

απουσίαζε πάντα η παραπάνω κατηγορία των Eλλήνων Mοναδικό microέληmicroα του

Bενιζέλου ήταν η παγίωση του εδαφικού καθεστώτος της συνθήκης της

Λωζάννης και η ειρηνική επιβίωση του ελληνισmicroού της Πόλης και των νησιών

Ίmicroβρου και Tενέδου Όταν όmicroως κανείς περιφρονεί την ιστορία και δεν τη

συmicroβουλεύεται αυτή τον εκδικείται H παραγραφή του ιστορικού παρελθόντος

της γενοκτόνου Tουρκίας οδήγησε τον ελληνισmicroό της Πόλης στην τραγική

49Eφηmicroερίδα Eλεύθερον Bήmicroα Aθήνα (16061926)

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

28

κατάσταση που βρίσκεται σήmicroερα Oι Έλληνες της Πόλης ειδοποίησαν τον Eλ

Bενιζέλο πριν ακόmicroα υπογράψει τη Συνθήκη της Λωζάννης να microη

διαπραγmicroατευθεί τη δική τους παραmicroονή στην Πόλη microε αντάλλαγmicroα την

παραmicroονή των microουσουλmicroάνων στη Θράκη Στις 11 Iουνίου 1923 ο πρόεδρος της

Kεντρικής Eπιτροπής Kωνσταντινουπόλεως εκθέτει προφητικά στον Yπουργό

Eξωτερικών της Eλλάδας ανάmicroεσα στα άλλα θέmicroατα και το παρακάτω

O Eλληνισmicroός της Kωνσταντινουπόλεως γνωρίζει όσον ουδείς άλλος ότι οι

αφορώντες την εξασφάλησιν της παραmicroονής αυτού όροι συmicroβάσεως είναι

καθαρώς εικονικοί ότι ουδεmicroίαν πραγmicroατικήν έχουν σηmicroασίαν και ότι ουδέν εκ

της επιτευχθείσης συmicroβάσεως δύνανται να αναmicroένουν Eίναι πεπεισmicroένοι - και η

πεποίθησίς των αύτη τελείως δικαιολογηmicroένη και υπερτέρα οιασδήποτε

διπλωmicroατικής ή πολιτικής διαβεβαιώσεως ουδεmicroίαν επιδέχεται αmicroφισβήτησιν - ότι

και αυτοί όπως και όλοι οι άλλοι υπόδουλοι Έλληνες κατεδικάσθησαν εις

εξόντωσιν και ότι αν αύτη δεν συντελεσθή υφ ους όρους και η εν M Aσία

πάντως εις το αυτό θα καταλήξη σηmicroείον και δη εις microέλλον ουχί απώτερον

δεδοmicroένου ότι η εφαρmicroογή του εξοντωτικού προγράmicromicroατος των Tούρκων

αναφανδόν και νυν διενεργούmicroενη θα προσλάβη την τελειωτικήν αυτής microορφήν

microόλις ως εκλείψη η συγκρατούσα αυτούς ακόmicroη αφορmicroή ήτοι η το όπλον εις

χείρας κρατούσα Eλλάς και η παρουσία των συmicromicroαχικών στρατευmicroάτων εν

Kωνσταντινουπόλει

H Kεντρική Eπιτροπή Kωνσταντινουπόλεως θεωρεί εποmicroένως καθήκον

της να καταστήση τούτο γνωστόν εις την Kυβέρνησιν και επ αυτού να επιστήση

όλως εξαιρετικώς την προσοχήν της

Ότι δεν πρέπει ποσώς να θεωρή τον εν Kωνσταντινουπόλει Eλληνισmicroόν

εξασφαλισθέντα εις τας εστίας του διά της γενοmicroένης συmicroβάσεως Ότι τουναντίον

αυτός θα αποτελέσει σήmicroερον τον στόχον πάσης κατ αυτού ενεργείας και ότι και

αυτός είναι εκτεθειmicroένος εις πλήρη διαρροήν καταστροφήν και αποσύνθεσιν

Aποτελεί πλάνην και πλάνην ασυγχώρητον και εγκληmicroατικήν ακόmicroη το να

πιστεύεται ότι το τmicroήmicroα τούτο τουλάχιστον του ελληνισmicroού περιεσώθη και ότι

δύναται να διαβιώση ησύχως εν τω microέλλοντι Oύτε ότι οι Tούρκοι είναι

50Kουκίδης K Kόσmicroοι της Aνατολής Aθήνα (1958) σελ 301

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

29

διατεθειmicroένοι να αmicroβλύνουν τας εξοντωτικάς διαθέσεις των ούτε ότι οι Έλληνες

εκεί ικανοί πλέον εις το να αντισταθούν και διά του χρόνου να στερεοποιηθούν

εις τας θέσεις των ούτε οι Σύmicromicroαχοι θα αντιδράσουν κατά των συστηmicroατικών

παραβιάσεων και δι άλλους microεν λόγους αλλά προ παντός διά

συmicroφεροντολογικούς τοιούτους αλλ ούτε και το ελεύθερον Kράτος την επαύριον

τόσον δυσχερούς και κοπιώδους Eιρηνεύσεως θα δυνηθή να επέmicroβη

ανεξαρτήτως των ενδεχοmicroένων εσωτερικών αιτίων51

Tο 1941 έχουmicroε στα αρχεία του Yπ Eξωτερικών νέες αιτήσεις

εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων διά την παλιννόστησίν των εις την

Eλλάδα52 H Eλληνική κυβέρνηση αρνείται να τους δεχτεί παραmicroένοντας πιστή

στις αρχές της ελληνοτουρκικής φιλίας H Tουρκία όmicroως ανταποδίδει τη φιλία της

αυτή microε τον ληστρικό νόmicroο το Bαρλίκ Bεργκισί βάσει το οποίου ληστεύει

ολοκληρωτικά τις περιουσίες των Eλλήνων της Πόλης και στέλνει όσους δεν

microπορούν να πληρώσουν τους φόρους στα τάγmicroατα εργασίας που ιδρύθηκαν στα

βάθη της Aνατολής

Tο 1954 ο αγιορείτης microοναχός Γαβριήλ Διονυσιάτης περιγράφει micro έναν

ξεχωριστό δικό του τρόπο τη γνωριmicroία του microε τους κρυπτοχριστιανούς του

Πόντου Σε microια εκκλησία του Γαλατά στην Πόλη όπου συχνάζουν οι ναυτικοί

και οι ταξιδιώται για να ανάψουν το κεράκι τους για τους δικούς τους και το

καλό ταξίδι προς τις φουρτουνιασmicroένες θάλασσες του Πόντου και του Mαρmicroαρά

εκεί τη Mεγάλη Σαρακοστή του 195- πήγε να λειτουργήσει και να εξοmicroολογήσει

τους χριστιανούς κάποιος γέρων Aγιορείτης πνευmicroατικός πρώτη φορά

επισκεπτόmicroενος την Kωνσταντινούπολη

O τακτικός εφηmicroέριος του ναού εξυπηρετών και παρεκκλήσιον εις

γειτονικόν Aγίασmicroα αφού τον κατετόπισε εις τα του ιερού βήmicroατος του έδωσε

και microερικές δεκάδες ονοmicroάτων ζώντων και τεθνεώτων και τον ωδήγησεν εις

συνεχόmicroενον προς το ιερόν παρεκκλήσιον Eκεί του έδειξε microικρά κλίmicroακα

ανερχοmicroένην ελικοειδώς προς τα Kατηχούmicroενα του Nαού και του είπεν

51AYE 1923 A5VI Πρόσφυγες Πόντου και διάφορα προσφυγικά ζητήmicroατα 52AYE 1938-1941 B16 Tmicroήmicroα Tουρκίας 32 Aιτήσεις εξισλαmicroισθέντων χριστιανών Ποντίων

διά την παλιννόστησίν των εις την Eλλάδα

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

30

εmicroπιστευτικώς ότι τον περιmicroένουν επάνω καmicroιά δεκαριά άνθρωποι διά να

εξοmicroολογηθούν και να κοινωνήσουν

Aνέβαινε ο γέρων συλλογιζόmicroενος το δύσκολον ζήτηmicroα της συνεννοήσεως

microετ αυτών εφόσον ήσαν ξένοι από microακρυά αυτός δε πλην της ελληνικής δεν

εγνώριζεν άλλην γλώσσαν

Eκεί εις το ηmicroίφως του υπερώου διέκρινε δεκάδα ανδρών χωρικών

microεγάλης ηλικίας οίτινες εις τον αντικρυσmicroόν του έβαλον όλοι microετάνοιαν και ο

γεροντότερος του είπεν εις ποντιακήν διάλεκτον είmicroες χριστιανοί εmicroείς πάτερ ας

σον Πόντον και λελεύοmicroε τα ποδάρια σ θέλοmicroε να ξοmicroολογάς και να κοινωνίεις

microας οσήmicroερον κ επεκεί θα λέοmicroε σην αγιωσύνη σ έναν κι άλλο ντο θέλοmicroε

Eυτυχώς ο γέρων πνευmicroατικός συναναστραφείς προ ετών microετά Ποντίων

προσφύγων εν Mακεδονία ενεθυmicroείτο αρκετά της απηρχαιωmicroένης αυτής

ελληνικής διαλέκτου και εννόησεν τι ήθελον και τι θα του έλεγον οι

εξοmicroολογούmicroενοι

Όταν εξηmicroέρωσε τους είπε να microη φύγουν να ησυχάσουν και την αύριον

Παρασκευήν θα κάmicroη πάλιν λειτουργίαν να microεταλάβουν και αι γυναίκες και τα

microωρά

Tους άφησε και εισήλθεν εις το ιερόν ίνα ρίψη ολίγον νερό εις το

πρόσωπόν του και να ανανήψη εκ της αγρυπνίας

Aυτοί ανέβηκαν επάνω και σε λίγο κατέβηκαν πάλιν δύο οι γεροντότεροι

και του είπαν Πάτερ κατ άλλο θα παρακαλούmicroεν σε Σο χωρίον εmicroού ποπάν κ

έχοmicroεν Eγέντον τριάντα χρόνια Aνάστασιν κ εποίκαmicroε και Xριστός

Aνέστη κ έκ σαmicroε Nτο ψην θα δίγοmicroε σ σον Θεόν Tα παιδία microουν

παντρέφκουνταν χωρίς ποππάν και χωρίς στέφανα Aποθάνοmicroε και θάφκουmicroες

αλειτούργητοι Aνάθεmicroα αγούτο την σκλαβίαν Πάτερ έγκαmicroε έναν σακκίν

χώmicroαν ας σα κοιmicroητήρια microουν Λελεύοmicroε σε διάβασον ατο να σύροmicro ατο απάν

σα ταφία microουν Δος microας και κοινωνίαν να δίγωmicroε ς σα παιδία microουν Ποίσο

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

31

microας κ έναν Aνάστασιν ν ακούωmicroε το Xριστός Aνέστη κι ατότε ας

αποθάνωmicroε53

Tο επόmicroενο ντοκουmicroέντο ιστορικά τεκmicroηριωmicroένο από ανθρώπους που

ήσαν παρόντες περιγράφει την τύχη που είχαν τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης

οικογένειας από τη Pιζούντα του Πόντου H καταγραφή έγινε από τη φοιτήτρια

του AΠΘ Όλγα Nτέλλα το Mάρτιο του 1992 στην Aθήνα στο σπίτι του

πρόσφυγα Θεόδωρου Kωνσταντινίδη Mια γυναίκα από τη Pιζούντα του

Πόντου που τον άντρα της τον σκότωσαν οι Tούρκοι εγκαταστάθηκε στον

προσφυγικό καταυλισmicroό της Δράmicroας Eίχε τρία παιδιά δύο αγόρια και ένα

κορίτσι Tο κορίτσι ήταν microαζί της στη Δράmicroα τα αγόρια όmicroως δεν ήξερε τι είχαν

απογίνει Πέρασαν αρκετά χρόνια

Στη Δράmicroα όπου είχε εγκατασταθεί δεν είχε τα απαραίτητα για να ζήσει

και γι αυτό αποφάσισε να επιστρέψει στον τόπο της microήπως κατορθώσει και

πάρει microαζί της ένα δοχείο χρυσές λίρες κι άλλα κοσmicroήmicroατα που είχε κρύψει ο

άνδρας της στο φούρνο του σπιτιού τους Πράγmicroατι microια microέρα έφτασε στη

Pιζούντα Στάθηκε στη γνώριmicroη βρύση Aπέναντι ήταν το σπίτι της Pώτησε microια

Tουρκάλα ποιος ήταν ο καινούργιος σπιτονοικοκύρης Ήταν ένας

συνταγmicroατάρχης του τουρκικού στρατού H γυναίκα είδε ότι ο φούρνος δεν είχε

γκρεmicroιστεί όmicroως δίσταζε να πλησιάσει το παλιό της σπίτι επειδή ο ένοικος ήταν

τόσο ισχυρός Όταν η Tουρκάλα έmicroαθε ότι το σπίτι ήταν δικό της δεν την άφησε

να φύγει αλλά την προέτρεψε έντονα να πάει εκεί Πράγmicroατι η γυναίκα χτύπησε

την πόρτα και της άνοιξε η σύζυγος του συνταγmicroατάρχη Tης είπε τότε ότι το

σπίτι ήταν το πατρικό της H γυναίκα την παρακάλεσε να παραmicroείνει microέχρι να

επιστρέψει ο άντρας της Έτσι έγινε και το microεσηmicroέρι όταν φάνηκε ο

συνταγmicroατάρχης του διηγήθηκε η Eλληνίδα της ιστορία της

O Tούρκος συνταγmicroατάρχης την προσκάλεσε να παραmicroείνει microαζί τους όσο

καιρό θα επιθυmicroούσε εφόσον το σπίτι ήταν δικό της H φτωχή γυναίκα κάθισε

στο σπιτικό της microία εβδοmicroάδα Σ αυτό το διάστηmicroα διαπίστωσε ότι ο

53Γαβριήλ (Mοναχός Aγίου Όρους) Aνείπωτον microαρτύριον ζουν οι Kρυπτοχριστιανοί του

Πόντου στο ΠE τοmicro 9 Θεσσαλονίκη (1958) σελ 4827-4830 O ίδιος στο ΠΦ τοmicro 5 Θεσσαλονίκη (24051964) O ίδιος στο Aνδριώτης N Kρυπτοχριστιανικά κείmicroενα σελ 232-236

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

32

συνταγmicroατάρχης ήταν καλός άνθρωπος Έτσι σκέφτηκε να του ζητήσει να

ερευνήσει για τα δύο αγνοούmicroενα παιδιά της O συνταγmicroατάρχης χάρη στη θέση

του κατόρθωσε να ανακαλύψει ότι το ένα της παιδί είχε σκοτωθεί ενώ το άλλο

συνέχιζε να αγνοείται Tότε η γυναίκα αναλογιζόmicroενη τη φτώχεια της

αποφάσισε να του πει για τις κρυmicromicroένες χρυσές λίρες αφού έτσι κι αλλιώς ήταν

χαmicroένες Tου εξήγησε microάλιστα ότι είχε microια κόρη να παντρέψει και του

υποσχέθηκε ότι τα microισά θα ήταν δικά του Ψάξανε λοιπόν και οι δύο στο φούρνο

και βρήκανε όλα τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα που ήταν κρυmicromicroένα Έγινε η microοιρασιά

και το microόνο πρόβληmicroα ήταν ο τρόπος microε τον οποίο η γυναίκα θα έβγαινε από τα

σύνορα O συνταγmicroατάρχης την καθησύχασε υποσχόmicroενος ότι θα τη συνόδευε

εκείνος

Tην ηmicroέρα που θα έφευγε είδε ένα φορτηγό γεmicroάτο microε δέκα microπαούλα H

γυναίκα απόρησε ο Tούρκος όmicroως της απάντησε Aυτά είναι δώρο για την κόρη

σου Aυτό το σπίτι ήταν δικό σου και εγώ τώρα microε αυτά το ξεχρέωσα

Έφτασε η γυναίκα στη Δράmicroα αφηγήθηκε τι της συνέβη microα η γειτονιά δεν

πίστευε αυτά που άκουγε Γέmicroισε το σπίτι microε κόσmicroο που microαζεύτηκε να δει την

προίκα της κόρης Άνοιγαν τα microπαούλα και ξάφνου σ ένα απ αυτά βρήκαν τη

φωτογραφία του συνταγmicroατάρχη microε τη γυναίκα του Tη ρώτησαν αν αυτός ήταν ο

Tούρκος που είχε γνωρίσει Πράγmicroατι ήταν ο ίδιος Γύρισαν τη φωτογραφία και

έγραφε Aγαπητή microου microητέρα εγώ είmicroαι ο γιος σου ο οποίος σώθηκα αλλά δεν

microπορούσα να σου το πω Ότι θέλεις εσύ και η αδερφή microου είmicroαι στη διάθεσή

σου είmicroαι κοντά σας54

Η θεία Κερέκη πρώτη εξαδέλφη του πατέρα microου όταν πληροφορήθηκε ότι 9α πάω

στην Τραπεζούντα microου έστειλε ένα γράmicromicroα από την Αλεξανδρούπολη microε την παράκληση

να βρω το σπίτι της σε microία συνοικία έξω από την πόλη προς τα Πλάτανα Η θεία

Κερέκη είχε ένα microωρό τον Κωστή που της το άρπαξαν βίαια οι Τούρκοι όταν έδιωχναν

τον Ελληνικό πληθυσmicroό από την Τραπεζούντα το 1922 Το δεξί της χέρι ήταν κουλό από το

χτύπηmicroα του υποκόπανου στην προσπάθεια της να κρατήσει το παιδί Η 8εία Κερέκη ποτέ δεν

ξέχασε τον Κωστή της Η φωτογραφία του microωρού ήταν φυλαγmicroένη στο εικονοστάσι microαζί

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

33

microε τα εικονίσmicroατα και το κρεmicroαστό καντήλι που είχε φέρει από την πατρίδα Το παιδί είχε

microια χαρακτηριστική ουλή στη δεξιά πλευρά του microετώπου που έγινε στη γεννά microε τα

πρωτόγονα microέσα της εποχής και των περιστάσεων Στο γράmicromicroα της microε παρακαλούσε να

ψάξω στο τζάκι του σπιτιού Σε microια τρύπα καλυmicromicroένη microε τούβλο και σοβά είχε κρύψει

φεύγοντας ένα κουτί microε τα χρυσαφικά της και το χρυσό σταυρό του Κωστή Να άφηνα τα

χρυσαφικά ήθελε microόνο το χρυσό σταυρό του microωρού Δύσκολη αποστολή

Με τη βοήθεια του διαγράmicromicroατος της θείας και αγωνία ανακατεmicroένη microε φόβο βρήκα

το σπίτι δεν ήταν δύσκολο Από microακριά φάνηκε η ελληνική κλασσική αρχιτεκτονική των

αρχών του αιώνα microε τα οφηνωτά κλειδιά στα γείσα των παραθύρων τη σφυρήλατη πόρτα

microε τους ωραίους ανάγλυφους καράβολους τα microπαλκόνια microε τις ωραίες σιδεριές και τα

καλλιτεχνικά φουρουσια Το σπίτι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση Χτύπησα την

πόρτα microε το ρόπτρο Μου άνοιξε microια γυναίκα Της εξήγησα ποιος είmicroαι και οτι θα

ήθελα να δω το σπίτι Η συνεννόηση ήταν δύσκολη Κατάλαβα όmicroως ότι δεν microπορούσε να

microε δεχτεί γιατί έλειπε ο άνδρας της στη δουλειά και 9α γύριζε το απόγευmicroα

Πράγmicroατι το απόγευmicroα ξαναπήγα στο σπίτι Ένας εύσωmicroος άνδρας microε

υποδέχτηκε Παρόλη την ηλικία του γύρω στα 71 ήταν γεροδεmicroένος microε γαλανά λαmicroπερά

microάτια και κόκκινα χείλια Μετά τις σχετικές ευχαριστίες στα αγγλικά του έδειξα τη

φωτογραφία του microωρού και του είπα την επιθυmicroία της θείας Κερέκης Με κοίταξε βαθιά

στα microάτια Του εξήγησα την ιστορία microε το θαmicromicroένο κουτί και ότι επιθυmicroία της θείας microου

είναι να αφήσω όλα τα χρυσαφικά και να πάρω microόνο το χρυσό σταυρό γιατί ήταν ο

βαφτιστικός σταυρός του χαmicroένου Κωστή της Η microατιά του εξακολουθούσε να microε

τρυπάει βαθιά στα microάτια

Εντάξει είπε θα προσπαθήσω να δω τι microπορώ να κάνω Περάστε αύριο την

ίδια ώρα

Σχετικάatildeχαρούmicroενος που η αποστολή microου πήγαινε καλά γύρισα την επόmicroενη microέρα

στο σπίτι Με περίmicroενε στο διάδροmicroο Η γυναίκα του έλειπε

Πάρτε το κουτί microου είπε και δώστε το στη θεία σας

Άνοιξα το παλιό κουτί microε συγκίνηση Μέσα ήταν microερικά χρυσά σκουλαρίκια ένα

περιδέραιο βραχιόλια φλουριά από αυτά που έρραβαν οι Πόντιες στα γιορτινά

φορέmicroατα τους και microερικές χρυσές λίρες

54Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προφορική microαρτυρία Θεοδώρου Kωνσταντινίδη Iασωνίδου 23

Σούρmicroενα Aττικής ετών 72 Eρευνήτρια Όλγα Nτέλλα φοιτήτρια Φιλοσοφικής Σχολής AΠΘ Kαταγραφή (14101992)

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

34

Το σταυρουλάκι του Κωστή δεν βρέθηκε ρώτησα

Να το σταυρουλάκι microου απαντά και έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό σταυρό

microε αλυσίδα Στο πίσω microέρος έγραφε Κωνσταντίνος 1921

Πάρτε όλα τα χρυσαφικά microου είπε αλλά το σταυρουλάκι θα το κρατήσω εγώ

Μα πως microήπως είστε κρυπτοχριστιανός ρώτησα δειλά

Όχι ακριβώς απάντησε κατεβάζοντας το βλέmicromicroα του αλλά εγώ είmicroαι ο

Κωστής

Άφωνοι σκύψαmicroε και φιληθήκαmicroε σαν δυο ξαδέρφια Η ουλή φαινόταν

καθαρά στη δεξιά πλευρά του microετώπου του Με παρακάλεσε η ιστορία αυτή να microείνει

microεταξύ microας Αλλιώτικα θα κινδύνευε η καριέρα των δύο παιδιών του που ήταν microόνιmicroοι

αξιωmicroατικοί του τουρκικού στρατού αλλά και η δική του θέση ως διευθυντού του

τελωνείου επέmicroεινε δεν έχει πια κανένα νόηmicroα Έφυγα χωρίς να πάρω τίποτα Το

κουτί και το περιεχόmicroενο του ανήκε σrsquo αυτόν

Όταν γύρισα στην Αθήνα σκεπτόmicroουνα πώς θα παρουσιάσω στη Θεία Κερέκη την

εmicroπειρία microου Ευτυχώς ο Θεός έλυσε microε το δικό του τρόπο το πρόβληmicroα Η θεία Κερέκη

είχε πεθάνει πριν από 10 ηmicroέρες Δεν είχα καmicroία άλλη επαφή microε τον Κωστή δεν είχε πια

κανένα νόηmicroα

O Kώστας Xατζηπέmicroου γράφει στη εφηmicroερίδα Δικαίωmicroα

Δεκαετία του 50 O microακαρίτης ο πατέρας microου νεωκόρος τότε στην

εκκλησία των δώδεκα Aποστόλων στο Φερίκιοϊ της Πόλης Kι εγώ παιδί όmicroως

θυmicroάmicroαι που ρχονταν αργά τη νύχτα και χτυπούσαν την πόρτα χανούmicroισσες microε

φερετζέδες και microικρά παιδιά στην αγκαλιά Eρχόντουσαν από την Aνατολή και

ζητούσαν να βαπτίσουν τα παιδιά τους Kρυφά τους βάζαmicroε στην εκκλησία

κλειδώναmicroε την πόρτα κι άρχιζε το microυστήριο της βάφτισης Σιωπηλά

Xαmicroηλόφωνα Kι αυτό γινόταν σχεδόν κάθε βράδυ Για πολλά χρόνια

Kάθε microάνα είχε microαζί της από δύο microέχρι και πέντε παιδιά Kορίτσια ήταν τα

περισσότερα Φοβισmicroένα Όπως κι οι microανάδες τους Kι αυτές microε το φόβο στα

microάτια microιλούσαν microονάχα στον παπά και σε κανέναν άλλο

Όλοι αυτοί που φέρναν τα παιδιά τους και τα βαπτίζανε κρυφά ήταν

χριστιανοί Xριστιανοί που εξισλαmicroίστηκαν διά της βίας κατά τους διωγmicroούς του

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

35

1918 έως το 1922 Στη συνείδησή τους βαθιά microες στην ψυχή τους όmicroως

παρέmicroειναν χριστιανοί Kαι προσπαθούσαν microε κάθε τρόπο να microεταδώσουν την

πίστη τους και στα παιδιά τους Πίστη ικανή να τους οδηγεί να αψηφούν τους

κινδύνους από τους φανατικούς ισλαmicroιστές αλλά και από την επίσηmicroη Tουρκία

πίστη βαθιά ριζωmicroένη ικανή να τους οδηγεί στην Πόλη για να βαφτίζουν τα

παιδιά στο σπίτι του Θεού Kαι τούτο συνεχιζόταν ακόmicroη microέχρι το 1959 Mε microόνη

microια microικρή διακοπή microετά τους βανδαλισmicroούς του 1955

Tι να χουν απογίνει άραγε όλοι αυτοί Ποια τύχη απάντησαν στο διάβα

του χρόνου Ψυχές που πρέπει να microετριούνται σήmicroερα σε δεκάδες χιλιάδες τι να

χουν άραγε απογίνει Ύστερα microάλιστα από τη συρρίκνωση του Eλληνισmicroού στην

Πόλη τι να χουν απογίνει55

Yπάρχουν και σήmicroερα αρκετές οικογένειες πρώην κρυπτοχριστιανών

Eλλήνων που κατόρθωσαν να έρθουν στην Eλλάδα αλλά έχουν στενούς

συγγενείς στον Πόντο την Kαππαδοκία και την Kωνσταντινούπολη H

οικογένεια Tοmicroπούλη Γεωργίου έχει πρώτα ξαδέρφια στην Tραπεζούντα O

γνωστός Σταυριώτης πρώην κρυπτοχριστιανός Σαmicroπρί από το Ωραιόκαστρο που

είχε micro αυτό το όνοmicroα καφενείο στην Kολόmicroβου και ήρθε στην Eλλάδα κρυφά το

1928 έχει αδερφή στην Tραπεζούντα αλλά και πολλούς άλλους συγγενείς O

ίδιος βοήθησε πολύπλευρα στην ανιστόρηση της Iεράς Mονής του Aγίου

Γεωργίου Περιστερεώτα στο Mέγα Pεύmicroα της Nάουσας Oι συγγενικοί δεσmicroοί

που συνέχιζε να έχει στον Πόντο όσο ζούσε τον έκαναν να είναι πολύ

προσεκτικός στις απαντήσεις του τόσο στις ερωτήσεις τις δικές microου όσο και των

άλλων ερευνητών για το κρυπτοχριστιανικό πρόβληmicroα56

O Γεώργιος Ψωmicroιάδης πρώην σύmicroβουλος της Παναγίας Σουmicroελά έχει

πολλούς συγγενείς στον Πόντο και την Kωνσταντινούπολη Eυτύχησα και εγώ να

γνωρίσω microερικούς από αυτούς όταν ήρθαν πριν από λίγα χρόνια να

προσκυνήσουν στην Παναγία Σουmicroελά τη χάρη της57

55Eφηmicro Δικαίωmicroα Aρ Φυλλ 13 (1ούνιος 1992) 56Φωτιάδης K οι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 537 Kιαγχίδης X Iστορία παλαιάς και

νέας IMAΓ Περιστερεώτα Θεσσαλονίκη (1981) σελ 200 57Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της Mικράς Aσίας σελ 534-538

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

36

Πολλούς συγγενείς έχουν και οι οικογένειες των Kιουπτσιδαίων παλιών

Σταυριωτών που κατάγονταν από το Aκ-Nταγ Mαντέν στην Kωνσταντινούπολη

και σ άλλα microέρη58

O Xαράλαmicroπος Mακρίδης ή Oυζούνογλου microε το microουσουλmicroανικό επώνυmicroό

του έχει πολλούς συγγενείς στην Πόλη Mάλιστα ο θείος του τον σπούδασε στην

Oδοντιατρική Σχολή της Kωνσταντινούπολης Πολλοί από αυτούς κατέχουν

εξέχουσες θέσεις στον κρατικό microηχανισmicroό της Tουρκίας59

Aναρωτιούνται οι δηmicroοσιογράφοι του Έθνους Xρ Tελίδης και Eύρης

Tσούmicroης στο άρθρο τους microε τίτλο Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το

θαύmicroα Tι είναι εκείνο που φέρνει Tούρκους microουσουλmicroάνους να προσεύχονται

microαζί microε τους λιγοστούς Έλληνες της Πόλης στα χριστιανικά αγιάσmicroατα Nα

επιζητούν την προστασία του Aγίου να πίνουν ή να νίβονται το αγίασmicroά του Nα

microπαίνουν κάτω από το πετραχήλι του ιερέα αυτοί αλλόπιστοι για να τους

διαβάσει την παράκληση60

Πριν από microερικά χρόνια ρώτησα ένα φίλο του πατέρα microου

κρυπτοχριστιανό που φιλοξενήσαmicroε στο σπίτι microας στην Παναγία Σουmicroελά της

Bέροιας

Πες microου τέλος πάντων ποιοι είστε εσείς

H απάντησή του ήταν λακωνική και αφοπλιστική

Emicroείς είmicroαστε microια παρεξηγηmicroένη κατηγορία ανθρώπων Zούmicroε πάνω σε

microια γέφυρα που δεν έχει δρόmicroους - δεν έχει προοπτική η γέφυρα αυτή για microας

Γιατί από τη microια πλευρά της είναι οι Tούρκοι microε τους οποίους δεν θέλουmicroε να

έχουmicroε καmicroιά σχέση και από την άλλη ήσασταν εσείς οι οποίοι microας αφήσατε και

φύγατε χωρίς ποτέ να κάνετε λόγο για microας H microόνη microας ελπίδα είναι ο Θεός

Aναρωτιέmicroαι αλήθεια κάθε φορά που βρίσκοmicroαι microπροστά σε τέτοιες

τραγικές περιπτώσεις κάθε φορά που διαβάζω για microια άλλη κρυπτοχριστιανική

microαρτυρία αν υπάρχει άλλη χώρα που θα ακολουθούσε αυτή την πολιτική σε ότι

αφορά τις δίκαιες και τίmicroιες εθνικές microας διεκδικήσεις όταν ξέρει πως υπάρχουν

58Παπαδόπουλος Δ Kρυπτοχριστιανικά στο Ποντιακή Στοά Aθήνα (1971) σελ 102-103 59Aρχείο Kώστα Φωτιάδη Προσωπική συνέντευξη του Xαράλαmicroπου Mακρίδη

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

37

αδιάσειστα ντοκουmicroέντα στα διάφορα αρχεία που φωνάζουν που microαρτυρούν την

ελληνοχριστιανική καταγωγή πολλών κατοίκων της σηmicroερινής Tουρκίας

Aναρωτιέται κανείς από microας ποια πολιτική θα ακολουθούσε η Tουρκία αν

βρισκόταν στη δική microας θέση

Tο 1453 microε το πάρσιmicroο της Πόλης και το 1461 microε την άλωση της

Tραπεζούντας ολοκληρώθηκε η καταστροφή της Pωmicroανίας

Oι Oθωmicroανοί όλους αυτούς τους αιώνες κατέκτησαν τα πάντα εκτός από το

φρόνηmicroα και το όραmicroα των κατακτηmicroένων

Aξιοποιώντας ο υπόδουλος ελληνισmicroός αλλά και ο ελληνισmicroός της

Διασποράς τα αποθέmicroατα της κληρονοmicroικής του σοφίας διέπρεψε στην πολιτική

τις τέχνες τα γράmicromicroατα και την οικονοmicroία Πάνω απ όλα όmicroως ξεχώρισε γιατί

διατήρησε τη microακραίωνη αυτή περίοδο το δικαίωmicroα στην ιστορική microνήmicroη και

έκανε πράξη το όραmicroα που φώλιαζε στην ψυχή της Pωmicroιοσύνης Έκανε πράξη το

όραmicroα της ελευθερίας του ελληνορθόδοξου πνεύmicroατος Tο όραmicroα που

διατηρήθηκε ζωντανό στην καρδιά κάθε Έλληνα ως το 1948 όταν η Eλλάδα για

τελευταία φορά δικαιώθηκε εδαφικά σ ένα από τα νόmicroιmicroα αλυτρωτικά της

αιτήmicroατα

Oι δεσmicroεύσεις της ατλαντικής συmicromicroαχίας και το ελληνοτουρκικό σύmicroφωνο

φιλίας φυλάκισαν το όραmicroα της Pωmicroιοσύνης Διαστρεβλώθηκε συνειδητά η

ιστορική αλήθεια O ένοχος και γενοκτόνος εξ Aνατολών γείτονας ντύθηκε τον

συmicromicroαχικό microανδύα Πολιτική και πνευmicroατική ηγεσία καλλιέργησαν υπερβολικά

τον από Bορρά κίνδυνο αποπροσανατολίζοντας τον ελληνικό λαό από τον

πραγmicroατικό εχθρό

Tο ελληνικό κοινοβούλιο ασχολήθηκε πρώτη φορά τον Aπρίλιο του 1992

εβδοmicroήντα χρόνια microετά την ανταλλαγή των πληθυσmicroών microε τους Έλληνες

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου Oι βουλευτές Λ Kωνσταντινίδης Θ

Kατσανέβας και X Kαστανίδης microε επερωτήσεις τους προβληmicroάτισαν πιστεύω

60Tελίδης Xρ Tσούmicroης Eύρης Tούρκοι στα αγιάσmicroατα προσεύχονται για το θαύmicroα στην εφηmicro

Έθνος Aθήνα (27021996)

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

38

την πλειοψηφία των αντιπροσώπων του έθνους61 που είχαν οι περισσότεροι

πλήρη άγνοια του ζητήmicroατος Συγκεκριmicroένα ο Θ Kατσανέβας τόνισε ότι H

ύπαρξη 300000 ή και περισσότερων Eλλήνων Pωmicroιών κρυπτοχριστιανών ή

εκmicroουσουλmicroανισmicroένων στην Tουρκία ασφαλώς και πρέπει να ανασυρθεί από τη

λήθη της εξωτερικής microας πολιτικής την ίδια στιγmicroή που η Tουρκία microιλάει για

δήθεν καταπίεση της microουσουλmicroανικής microειονότητας στη Δυτική Θράκη Προτείνω

εδώ να διερευνηθεί η δυνατότητα ίδρυσης νέου προξενείου ή η microεταφορά του

προξενείου από την Aδριανούπολη στις περιοχές της Tόνυας όπου κατοικούν οι

περισσότεροι απ αυτούς τους Έλληνες

O κρυπτοχριστιανισmicroός για τον ελληνισmicroό του Πόντου ήταν και είναι ένα

ζωντανό ολοζώντανο δράmicroα Zούνε και σήmicroερα πολλοί απόγονοι των

κρυπτοχριστιανών που ξαναθυmicroούνται microε πολλή συγκίνηση τις σπαρακτικές

σκηνές που ξετυλίγονταν έξι αιώνες microπροστά στα microάτια των προγόνων τους Oι

χριστιανοί που κατόρθωσαν να επιζήσουν από τις κακουχίες και τα φρικτά

βασανιστήρια microε την ανταλλαγή των πληθυσmicroών άφησαν τ αγιασmicroένα

προγονικά χώmicroατά τους και εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στη Mητρόπολη

Eλλάδα Όλοι αυτοί που ξεχώρισαν και πρόκοψαν άρχισαν ξανά από την αρχή

Mια γενική καταστροφή πήρε τέλος Tο χτύπηmicroα αυτό στον πολιτισmicroό της

Aνατολής microόνο microε την πτώση του Kωνσταντίνου microπορεί να συγκριθεί

Tο φαινόmicroενο του κρυπτοχριστιανισmicroού είναι ένα ειδικό και ακραίο

παράδειγmicroα του τρόπου microε τον οποίο οι Έλληνες του Πόντου επέζησαν και

έφεραν τη θρησκεία τους και τον πολιτισmicroό τους θριαmicroβευτικά υποχωρώντας

παροδικά στη θύελλα και τους καταπιεστικούς microουσουλmicroανικούς κανόνες αλλά

χρησιmicroοποιώντας το πνεύmicroα τους για να σώζουν τις ζωές και τον εθνισmicroό τους

O Θεός έκανε όλα τα δέντρα του δάσους microας λέει ο Gretan στην ιστορία

του O άνεmicroος φύσηξε και όλα τα δέντρα λύγισαν κι έπεσαν όλα εκτός από το

έλατο που παρέmicroεινε άκαmicroπτα όρθιο O Θεός είπε τότε στο έλατο Γιατί δε

σκύβεις microπροστά στον άνεmicroό microου σαν τα υπόλοιπα δέντρα Στάσου όρθιο αν

microπορείς να σταθείς αλλά αν συντριβείς η πρότασή microου είναι ότι ποτέ σου δεν θα

61Tι γίνεται microε τους Έλληνες Kρυπτοχριστιανούς του Πόντου στην εφηmicro Tο Ποντίκι Aθήνα

(07041992)

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557

39

είσαι ικανό να δώσεις ένα καινούργιο κλαδί H συντριβή σου θα είναι microοιραία62

O κρυπτοχριστιανισmicroός ήταν ένας από τους τρόπους που ανακαλύφτηκε microε τον

εmicroποτισmicroένο εθνικό αυτοσυντηρητισmicroό για ν αποφύγει ο ποντιακός λαός τη

microοίρα του έλατου

62Dawkins M The Crypto-christians of Turkey σελ 275 Φωτιάδης K Oι Eξισλαmicroισmicroοί της

Mικράς Aσίας σελ 557