Экологи Байгаль хамгаалал

1

Лекц: 1

Х.ТэрбишЭкологийн тэнхим,

Биологи, Биотехнологийн сургуóль,

Мîíãîë Уëñûí Иõ Сóðãóóëü

ЭКОЛОГИ, БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ

8/31/2011

Лекц: Пүрэв 15:40-17:10 (А заал)Сем: Мягмар 09:00-10:30 /ЭЗС-ийн , 303 тоот/Сем: Лхагва 15:40-17:10 /Хичээлийн 1-р байрны , 133 тоот/Сем: Баасан 14:00-15:30 /Хичээлийн 2-р байр, 162 тоот/Сем: Баасан 15:40-17:10 /Хичээлийн 2-р байр, 153 тоот/

Агуулга

Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 2Kh.Terbish

• Экологийн тухай ерөнхий ойлголт• Экологийн шинжлэх ухааны зорилго,

судлах зүйл • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага• Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил• Амьтан, ургамал ба микроорганизмын

экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг


Экологи гэж юу вэ?

1960-аад оноос өмнө:

Мэргэжлийн бус хүрээ?

- Байгаль орчин судлал

- Байгаль орчин хамгаалал

Мэргэжлийн хүрээ?

- Байгалийн түүхийн тогтолцоо


Экологи гэдэг нэр томъёо:

Ernst Haeckel, 1866

(February 16, 1834 – August 9, 1919)

“Àìüä áèåò¿¿äèéí íèéòëýã õýëáýð, á¿òýö” хэмээх бүтээлдээ Ý. Гåêêåëü (1866) “Ýêîëîãè áîë áàéãàëèéí òýíöâýðèéí òóõàé, àìüä áèå áà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû îðãàíèê áà îðãàíèê áóñ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûí òóõàé øèíæëýõ óõààí þì. Íýã ¿ãýýð õýëáýë ×.Äàðâèíû àìüäðàëûí òºëºº òýìöëèéí íºõöºë õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéãàëü äàõü õàìãèéí íèéëìýë õîëáîî, õàìààðëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì” ãýæ òîäîðõîéëæýý.


Экологи (ecology)-Грек хэлний

oikos- айл гэр, амьдрах байр

Тийм учраас экологи гэдэг нь организм болон түүний амьдрах байр юмуу орчинтой холбоотой шинжлэх ухаан юм.

Экологич нар энэ тодорхойлолтыг улам бүр гүнзгийрүүлсээр байна.


ODUM, 1971

“Байгалийн бүтэц ба үйл ажиллагааг судална.”

Andrewartha, 1961

“Амьтдын тархалт ба элбэгшлийг судлах шинжлэх ухаан”

Ehrlich and Roughgarden, 1987

“Организм, тэдгээрийн физик ба биологийн хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судалгаа”


McNaughton and Wolfe, 1979

“Организм ба тэдгээрийн орчны хоорондын хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан”

Pianke, 1988

“Организм, түүнд нөлөөлж байгаа физик ба биологийн нийт хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судлах шинжлэх ухаан”

Emlen, 1973

“Организмын амьдрах орчиндоо дасан зохицох зохилдлогоог судалдаг шинжлэх ухаан”


Kingsland, 1985

“Экологи бол байгалийн загварын судалгаа бөгөөд тодруулвал хэрхэн эдгээр загвар бий болох, орон зай ба цаг хугацаанд хэрхэн өөрчлөгдөхийг судалдаг ухаан юм”

Putman and Wratten, 1984

“Организм ба тэдгээрийн орчны судалгаа- эдгээр хоёрын хоорондын хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан”


Эдгээрийг нарийвчлан авч үзвэл экологийн ухааныг төрөл бүрийн өнцгөөс тодорхойлсон болох нь ойлгомжтой байна. Ерөнхийд нь авч үзвэл:

Хязгаарлагдмал агуулгатай, эсвэл хэтэрхий тойм тодорхойлтууд

Зарим тодорхойлолт зөвхөн амьтны экологийн судалгаатай холбоотой

Ихэнх тодорхойлолтуудыг популяцийн экологи ба экосистемийн үйл ажиллагаанд хэрэглэнэ.

10

• Нэрт экологич Чарльз Ж. Кребс “Экологи нь амьд биесийн тархалт, элбэгшлийг нөхцөлдүүлэгч харилцан шүтэлцээг судлах шинжлэх ухаан” (Krebs, Charles J., 2001) хэмээн тодорхойлжээ.

• Энэ тодорхойлолтонд экологийн ухааны сонгодог чиглэлийн орчин үеийн чиг хандлага бүрнээ багтсан болно. Учир нь аливаа амьд биеийн тархалтын төлөв байдал ба элбэг, ховрын тухай зохих төсөөлөл бидэнд байдаг. Харин тэдгээрийн тархалт яагаад өргөн юмуу явцуу байгаа, тоо толгой, нягтшил нь өндөр юмуу бага байгаа тухай асуудалд экологийн ухааны үүднээс хандан хариу өгөх учиртай юм. Өөрөөр хэлбэл амьд бие махбодын тархалт, элбэгшлийг нөхцөлдүүлж буй тэдгээр олон хүчин зүйлийн харилцан хамаарлын шалтгаан, нөлөөлөл, үр дагаврыг судлах нь экологийн ухааны зорилт болой. 8/31/2011


Орчин үед экологи хэмээх нэр томьёог өргөн утгаар хэрэглэж байна. Экологи нь байгалийн бүтэц ба үйл ажиллагааны тухай шинжлэх ухаан юм.

-Бүтэц: Орчны биотик ба абиотик элементүүдээр нөлөөлөгдөж байгаа организмын тархалт ба элбэгшил

-Үйл ажиллагаа: Популяциудын өсөлт ба хамаарлын бүхий л хэлбэр. Үүнд: • энерги ба шим тэжээлийн бодисын шилжилт • мутуализм • паразитизм • махчлал • өрсөлдөөн


Экологи гэдэг нэр томьёо нь “Өрх гэрийн менежмент”, “эдийн засаг” гэсэн үгтэй ижил үндэстэй юм.Тиймээс экологи гэдэг нь байгалийн эдийн засагтай холбоотой юм.

Wells, Huxley and Wells (1939) нар “экологи гэдэг нь дэлхийн амьдралын эдийн засаг” гэж хэлсэн байдаг.

Эдийн засгийн зарим ухагдахуунууд, тухайлбал, нөөцийн хувиарлалт, үнэ өртгийн ашиг тусын хэмжээ, оптималын онол зэрэг нь экологийн шинжлэх ухаанд мөн л хэрэглэгддэг.

Агуулга


• Экологийн тухай ерөнхий ойлголт• Экологийн шинжлэх ухааны зорилго,

судлах зүйл • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага• Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил• Амьтан, ургамал ба микроорганизмын


148/31/2011 Kh.Terbish

ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЗОРИЛГО НЬ орчны өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлд зүйлийг хадгалан үлдээх явдал мөн

ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДЛАХ ЗҮЙЛ НЬ биологийн макросистем , тухайлбал популяци, биоценоз, биосфер, орон зай цаг хугацаанд тэдгээрийн өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судална.

ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АЧ ХОЛБОГДОЛ НЬ байгалийн нөөц баялгийг зөв ашиглах, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдлоос хамгаалах, тэгсэнээрээ хүн төрөлхтний байгальтайгаа шүтэлцэн амьдрах онолын үндсийг зааж өгдөгт оршино.

Rickelfs, Economy of Nature, Figure 1.1

ConservationEcology

Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 16D. Lkhagvasuren

Биосферийн ялгаатай хэсгүүд хоорондоо ямагт организм,

ус, агаарын шилжилт, хөдөлгөөнөөр холбогдсон

байна.

Агуулга


• Экологийн үндсэн нэр томъёо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт

• Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн

хандлага• Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил• Амьтан, ургамал ба микроорганизмын


18

• Ýêîëîãèéí óõààí анх үүсэн төлөвшсөн үеэс áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàí àìüä áèåò, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðëûã ñóäëàõ áèîëîãèéí óõààíû íýãýí ñàëáàð áîëîí õºãæèæ èðæýý. Хөгжлийн энэ хандлага үндсэндээ XX çóóíû 60-70-ààä îí õ¿ðòýë үргэлжилсэн юм.

8/31/2011

19

• Ýä¿¿ãýý ýêîëîãèéí óõààíû óëàìæëàëò îéëãîëòóóä ¿ëýìæ áàÿæèí ã¿íçãèéðñíèé çýðýãöýý àãóóëãà íü ÷ ººð÷ëºãäºí õóâüñ÷ýý. ªºðººð õýëáýë ýêîëîãè ãýäýã íýð òîìú¸îг биологийн төдийгүй байгалийн шинжлэл, техник-технологи, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, хүмүүнлэгийн óõààíû бүхий л салбарт түгээмэл хэрэглэж байна.

• Ийм ч учраас орчин үед экологийн ухааныг биологийн буюу сонгодог экологи, нийгмийн буюу хавсрага экологи хэмээн ангилдаг.

8/31/2011

20

Биологийн буюу сонгодог экологи

• Манай дэлхийн нийт амьд бие махбод нь атомаас биосфер хүртлэх тогтолцоот бүтцийн үндсэн төвшнүүдэд бодитойгоор оршин тогтнож байдаг. Амьдралын энэхүү тогтолцоот бүтцийг амьд бие махбодын бүтэц, зохион байгуулалтын микро ба макро гэсэн хоёр түвшинд ангилдаг.

8/31/2011

21

• Хамгийн эгэл нэгж болох атом, молекулаас эс, эд, эрхтэн, бодгаль бие хүртэл бодитойгоор оршин тогтнож буй тогтолцоот бүтцийг амьдралын микро түвшин гэнэ. Энэхүү микро түвшний мөн, чанар, зүй тогтлыг биологи болон түүний олон салбар ухаанууд судалдаг.

8/31/2011

22

• Гàäààä îð÷íû òîäîðõîé íºõöºëèéí õ¿ðýýíä амьд бие махбодын хамсан амьдарч буй бүтэц, зохион байгуулалтын популяц, бүлгэмдэл, экосистем (áèîãåîöåíîç), биосфер гэсэн үндсэн түвшингүүд манай дэлхий дээр бодитойгоор оршин тогтнож байна. Эдгээрийг амьдралын бүтэц, зохион байгуулалтын макро түвшин гэнэ. Энэхүү микро түвшний мөн, чанар, зүй тогтлыг экологийн ухаанû ñîíãîäîã ñàëáàðóóä судалдаг.

• Ñóäëàõ ç¿éëèéí øèíæ ÷àíàð, òºëºâ áàéäëààñ øàëòãààëàí ýêîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã äàðààõ ¿íäñýí ñàëáàðò àíãèëíà. ¯¿íä:

• Áîäãàëèéí ýêîëîãè áóþó àóòîýêîëîãè• Ïîïóëÿöèéí ýêîëîãè áóþó äåìýêîëîãè• Ýêîñèñòåìèéí òóõàé ñóðãààë áóþó ñèíýêîëîãè• Áèîñôåðèéí òóõàé ñóðãààë áóþó Äàÿí äýëõèéí ýêîëîãè:

8/31/2011

23

Õàâñðàãà áóþó íèéãìèéí ýêîëîãè• Хүн төрөлхтний оршин тогтнох ýðýëò õýðýãöýýíýýñ ¿¿äýí

áàéãàëü áà õ¿íèé íèéãýì, õ¿í òºðºëõòíèé ýðõýëæ áóé òºðºë á¿ðèéí ¿éëäâýðëýë, àæ àõóéí ñàëáàð õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëºë, õàìààðëûã ñóäëàõ çîðèëãîòîé ýêîëîãèéí îëîí ñàëáàð óõààí ¿¿ñýí õºãæñºí þì. Ýäãýýðèéã åðºíõèéä íü õàâñðàãà áóþó íèéãìèéí ýêîëîãèéí ñàëáàðóóä õýìýýí àâ÷ ¿çäýã. Õàâñðàãà ýêîëîãèéí ãîëëîõ ÷èãëýë¿¿äèéã äóðüäâàë:– Хүний экологи– Õºäºº àæ àõóéн экологи– ¯éëäâýðèéí (èíæåíåðèéí) ýêîëîãè – Õîò ñóóðèí ãàçðûí ýêîëîãè – Àíàãààõ óõààíû ýêîëîãè– Õèìèéí ýêîëîãè – Áàéãàëü îð÷íû ýäèéí çàñàã– Ýêîëîãèéí ýðõ ç¿é

8/31/2011


Орчин үеийн хандлага• Экологийн баримжаатай бодлого• Экологийн аюулгүй байдал• Экологийн хямрал• Экобүс нутаг• Экоүйлдвэр• Экобүтээгдэхүүн• Экохүнс (биохүнс)• Экохот, экобайшин, эко-”гэр”• Экотариаланч, экомалчин• Экоэнерги …

Агуулга



• Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл,

• Экологийн тухай орчин үеийн хандлага• Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил• Амьтан, ургамал ба микроорганизмын



Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил

Шинжлэх ухааны зарим түүхчид экологийн шинжлэх ухааны эхлэл нь Darwin, Thoreau and Haeckel нараас улбаатай гэж үзэж байхад, зарим нь организм ба орчны хоорондын хамаарлын талаар судалгааны бүтээл бичсэн Aristotle-н найз, Грекийн сэтгэгч Theophrastus-ын үеэс эхлэлтэй гэж үздэг.


Ургамлын экологи Plant ecologyУргамлын экологийн орчин үеийн хөдөлгөгч хүч нь ургамлын газарзүйгээс гаралтай юм.

Тэд дэлхий дээр тархаж байгаа ургамлын олон янз байдлын ижил болоод ялгаатай байдлыг анх илрүүлсэн.

Karl Ludwig Willdenow (1765-1812)- цаг уур нь ургамлыг өөрчилч байгаа гол хүчин зүйл- энэ санааг анх Friedrich Heinrich Alexander von Humboldt-олсон


Friedrich Heinrich Alexander von Humboldt1799 онд Францийн ургамал судлаач Aime Bonplant хамт Испани-Америкийн халуун бүс нутгаар 5 жил аялсан

Халуун бүсийн амьтан ба ургамлын амьдрал гэсэн 30 боть ном бичсэн

Энэ бүтээлдээ анх удаа ЭВШИЛ-ASSOCIATION нэр томьёо хэрэглэсэн

Ургамал судлаач Johnannes Warming (1841-1924)(Denmark)Бразилд халуу бүсийн ургамлын судалгааг 3 жил хийсэн 30 жилийн дараа хэвлүүлсэн бүтээлдээ анх удаа

DominantsSubdominantsГал ба хугацааны нөлөөний талааарх ойлголтыг

үндэслэсэн


Anton Kerner (1831-1898)

Ургамлын бүлгэмдлийн өөрчлөлтийг судалсан

АНУ ба Европ-д ургамлын бүлгэмдлийн судалгаа хоёр ялгаатай замаар хөгжиж ирсэн.

Европ:Ургамал судлаач нар ургамлын бүлгэмдлийг тодорхойлоход илүү анхаарч байсан.

Christen Raunkiaer (1860-1938, Denmark)-ургамлын өгөгдлийн тоон арга ба ургамлын амьдралын хэлбэрийн ангиллын бүдүүвчийг зохиосон.


Josias Braun-Blanquet Ургамлын бүлгэмдлийн ангилал ба бүлгэмдлийн дээж цуглуулах аргыг боловсруулсан.

АНУ:Ургамал судлаач нар ургамлын бүлгэмдэл хэрхэн хөгжиж байгаа судлах илүү сонирхолтой

Хотжилт буюу сууршилт нь ой ба хээр талын ургамлын бүлгэмдлийг хүчтэй өөрчилдөг.

F. E. Clements (1916) нь ургамлын сукцессийн шалтгаан ба үр дагаврын судалгааг хөгжүүлсэн.


Амьтны экологи Animal ecology

Амьтны экологийн судалгаа нь ургамлын экологийн дараа хөгжиж эхэлсэн.

Энэ судалгаа нь Германы R. Hesse and Английн Charles Elton нараас эхлэлтэй.

Elton’s Animal ecology (1927)Hesse’s Tiergeographie auf logischer grundlage (1924)

Энэ хоёр бүтээл АНУ-д амьтны экологийн салбар хөгжихөд хүчтэй нөлөөлсөн. Charles Adam and Victor Shelford нар АНУ-д амьтны экологийн салбарыг үндэслэсэн.

Агуулга



• Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага• Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил• Амьтан, ургамал ба микроорганизмын



Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг

Ялгаатай организм нь байгалийн системд ялгаатай үйл ажиллагаатай байна.

Ургамал ба амьтан нь биосферийн бодисын шилжилтэнд хамгийн чухал үүрэгтэй.

Мөн түүнчлэн ургамал ба амьтан нь дэлхий дээр эволюцийн түүхэн хугацаанд харьцангуй сүүлд хөгжсөн.


Эртний экосистемүүдэд янз бүрийн төрлийн бактерүүд ноёлж, зөвхөн биосферийг өөрчлөөд зогсохгүй амьдралын нарийн нийлмэл хэлбэрийг түүхэн хугацаанд бий болгоход үндсэн үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Энэ утгаар нь авч үзвэл тэд амьдралын бүх хэлбэрүүдийн дотроос хамгийн эртнийх юм.

Эртний зарим экосистемүүдэд фотосинтез явуулдаг бактерууд нь нүүрс хүчлийн хий шингээх явцдаа хүчилтөрөгчийг ялгаруулдаг байжээ.

Далай ба агаар мандал дахь хүчилтөрөгчийн агууламж нэмэгдсэний үр дүнд сүүлийн 500 сая жилд дэлхий дээр амьдралын маш олон хэлбэр үүсэх үндсэн нөхцөл бүрджээ.


Агаар мандлын хүчилтөрөгчийн агууламж дэлхий дээр амьдрал бий болсон цагаас эхлэн нэмэгдэж байна.


Ургамал Экологийн бүх экосистем нь энергийн шилжилтээс хамаарна. Ихэнх системийн энергийн эх үүсвэр нь нарны гэрэл юм.

- Фотосинтез- навчны гадаргуу том- дулаан бүсийн ургамал

Дулаан бүс нутгийн эпифит “агаарын ургамал”(Epiphytic air plant)

Усыг агаараас авдаг


Амьтанургамалургамал идэшт амьтанамьтан ба ургамлын үлдэгдэл

Амьтан ба ургамал нь энергийн их үүсвэрээс гадна маш олон зйүлээр хоорондоо ялгаатай.

Ургамал-нарАмьтан-ургамал


Ургамалтай адил, амьтанд гадаад орчинтойгоо бодисын солилцоо явуулах их хэмжээний гадаргуу хэрэгтэй.

Амьтад нь энергийг нарны гэрлээс авахгүй учраас тэдний бодисын солилцооны гадаргуу нь биеийн дотор явагдана.

Хүний энгийн хос уушигны гадаргуу нь 100 м2 орчим ба энэ нь теннисны хагас талбай тэнцэх юм.


МөөгМөөг нь хурдан өсөлтийн хэлбэртэй учраас экосистемд маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

Амьтан ба ургамалтай адил, ихэнх мөөг олон эст организм юм (талхны хөрөнгөний мөөгнөөс бусад).

Мөөг нь амьтан, ургамлын үлдэгдлийг задлах үүрэгтэй


СимбиозБайгаль дээр симбиоз амьдралтай организм цөөнгүй байдаг.

Симбиоз организмын жишээ бол хаг(мөөг+замаг) юм.

Экологи Байгаль хамгаалал

Documents