Το άγχος των πανελληνίων εξετάσεων και η αντιμετώπισή του

Μαρία ΦραγκονικολάκηΨυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια

Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπείαΑιγινήτειο Νοσοκομείο

• Tο άγχος είναι μία συναισθηματική αντίδραση που βιώνουμε όταν δεν ξέρουμε τι θα επακολουθήσει και τι συνέπειες θα έχει για εμάς(άγνωστη-φανταστική απειλή π.χ φόβος αποτυχίας)

• το στρες είναι μία κατάσταση που έρχεται ο οργανισμός μας για να επιτευχθεί σταθερότητα(χρόνιο, ανεξέλεγκτο στρες- είμαστε στην «τσίτα»)

• Ο φόβος: απάντηση σε εξωτερικό πραγματικό κίνδυνο (αντίδραση μάχης ή φυγής)

• Προετοιμάζει το σώμα μας για δράση(διέγερση συμπαθητικού συστήματος)

• Εστιάζει τη σκέψη μας στην επίλυση προβλήματος (ενεργοποιητικό άγχος). Η

ελπίδα που μπορεί να έχει κανείς να μη βιώσει καθόλου άγχος για τις εξετάσεις είναι

μη ρεαλιστική.

Στις εξετάσεις έχετε στρες επειδή θα πρέπει να φροντίσετε για πολλά, όπως για

παράδειγμα να κοιμηθείτε επαρκώς, να μην ξεχάσετε κομπιουτεράκι, να κάνετε

επαναλήψεις, να φροντίσετε να φτάσετε σχετικά νωρίς, κλπ κλπ.

Θα έχετε άγχος, επειδή δεν ξέρετε τι θέματα πρόκειται να πέσουν,αν πέσουν θέματα

τα οποία έχετε διαβάσει,αν θα τα θυμάστε καλά...

Η έντονη και παρατεταμένη πίεση δημιουργεί προβλήματα (καταστροφικό

άγχος/φόβο).

1. Φόβος γελοιοποίησης

2. Απογοήτευσης γονέων

3. Προσωπικής υποτίμησης

.

Edvard Munch

1. Σκέψη του τύπου όλα ή τίποτα: «Αν η επίδοση πέφτει λίγο ή

δεν είναι όλα τέλεια,τότε όλα είναι μια αποτυχία. «Ή θα παίρνω

πάντα άριστα,άρα θα είμαι καλός μαθητής ή δε θα παίρνω

άριστα,άρα θα είμαι ένα τίποτα».

2. Υπεργενίκευση(πάντα…όλα…τίποτα…ποτέ): «Έγραψα

άσχημα στις εξετάσεις ,όλα τέλειωσαν,ποτέ δε θα καταφέρω να

είμαι καλός σε οτιδήποτε»

3. Νοητικό Φίλτρο: «Ο καθηγητής των μαθηματικών μου είπε ότι

πρέπει να προσπαθήσω περισσότερο,επομένως είμαι χαζός»

4. Υποτίμηση θετικών: « Και τι μετράει που με λένε όλοι καλό/ή

μαθητή/ια;»

5. Αυθαίρετα Συμπεράσματα: α) Διάβασμα σκέψης: «Η

καθηγήτρια με θεωρεί σαν μία απ’ τις χειρότερες μαθήτριες.» β)

Προλέγω το μέλλον: «Τι κι αν διαβάζω,αφού ούτως ή άλλως θα

τα πάω άσχημα»

6. Μεγαλοποίηση ή Ελαχιστοποίηση: «Δεν σήκωσα το χέρι

μου να πω το μάθημα ,γι’αυτό δεν θα περάσω στις

εξετάσεις.» , « Το 20 που πήρα στην έκθεση δεν είναι

τίποτε,οι πανελλαδικές θα μετρήσουν.»

7. Συναισθηματική Συλλογιστική: Αφού νιώθω σαν

αποτυχημένος,έτσι θα είναι.»

8. Δηλώσεις του «πρέπει»: «Έπρεπε να έχω γράψει

καλά,αλλά δεν διάβασα στις εξετάσεις όσο έπρεπε,όμως

και ο καθηγητής δεν έπρεπε να βάλει τόσο δύσκολα

θέματα.»

9. Εσφαλμένη Τιτλοφόρηση: «Αφού δεν απάντησα αμέσως

στην ερώτηση που μου έγινε,είμαι χαζός.»

10.Προσωποποίηση : «Εγώ φταίω που η ποδοσφαιρική

ομάδα του σχολείου ,πήρε την τελευταία θέση στους

αγώνες.»

• Μείωση της επίδοσης: Δυσκολία

συγκέντρωσης, διανοητικό μπλοκάρισμα

• Σωματικά συμπτώματα (μυϊκή υπερένταση,

πονοκέφαλοι, κοιλόπονοι,

ταχυκαρδία)

• Διανοητικά: Αρνητικές σκέψεις, μείωση

αυτοπεποίθησης

• Ευσυγκινησία, ευερεθιστότητα, άσχημος

ύπνος

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3

Τιμές-Y

Στήλη1

Ελεγχόμενη,σκόπιμη,συστηματική

αυτορρύθμιση, χαρακτηριστικό της οποίας

είναι η σύγκρουση μεταξύ δύο

εναλλακτικών αντιδράσεων.

Η σύγκρουση συνήθως εντοπίζεται

ανάμεσα στις άμεσες( βραχυπρόθεσμες)

και στις έμμεσες( μακροπρόθεσμες) συνέπειες μιας συμπεριφοράς.

1. Αντίσταση σε κάποιον πειρασμό ,ο οποίος έχει μακροπρόθεσμα αρνητικές συνέπειες π.χ κάπνισμα, κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων τροφής,χρήσηαλκοόλ κ.λπ

2. Υπομονή και ανοχή μιας δυσάρεστης κατάστασης,η οποία μακροπρόθεσμα θα επιφέρει θετικά αποτελέσματα π.χ η επίμονη και κουραστική μελέτη,επίσκεψηστον οδοντίατρο ,προληπτικές εξετάσεις αίματος.

• Οι ελεγχόμενες συμπεριφορές , σκέψεις , στάσεις κ.λπ , τις οποίες επιθυμούμε να τροποποιήσουμε, όπως ο περιορισμός του άγχους πριν τις εξετάσεις(συναίσθημα),η μείωση της κατανάλωσης γλυκών(συμπεριφορά),η βελτίωση της αυτό-εικόνας(σκέψη).

• Οι ελέγχουσες συμπεριφορές δηλαδή κάθε είδος συμπεριφοράς ικανό να ελέγξει την πιθανότητα εμφάνισης μιας ελεγχόμενης συμπεριφοράς π.χ τηλεφώνημα σε φίλο για έλεγχο της υπερφαγίας.

1. Αυτοπαρατήρηση: αυτοκαταγραφές ώστε να διακρίνει συγκεκριμένες πτυχές της συμπεριφοράς –στόχου

2. Αυτοενίσχυση :θετική, δηλαδή ευχάριστο ερέθισμα μετά την εμφάνιση της επιθυμητής συμπεριφοράς και τήρησης των οδηγιών για μία εβδομάδα ,αρνητική, δηλαδή αφαίρεση δυσάρεστου ερεθίσματος π.χ να απαλλάξει τον εαυτό του κάποιος απ’ τον κόπο του γυμναστηρίου για μια φορά!

Εκ νέου προγραμματισμός του περιβάλλοντος:

Έλεγχος εξωτερικών και εσωτερικών συνθηκών(ερεθίσματα) π.χ η συμπεριφορά-στόχος είναι πιθανότερο να εμφανιστεί σε συγκεκριμένες συνθήκες, σε παρέες που καπνίζουν όλοι , μαζί με άλλη δραστηριότητα.

Εκ νέου προγραματισμός της συμπεριφοράς: δηλαδή παρακολούθηση και αξιολόγηση της συμπεριφοράς ,τι σημαίνει πρόοδος , επιτυχία , ικανοποίηση( παραμερίζουμε συνειδητά τα προβλήματα-δυσκολία συγκέντρωσης,συμπεριφορά αποφυγής,άρνησημελέτης,υψηλό επιπεδο απαιτήσεων,φόβοςαποτυχίας κ.ά)

:την επιβάλλει στον εαυτό του σε

περίπτωση μη τήρησης ενός στόχου π.χ

το υπέρβαρο άτομο κάθε φορά που

παραβιάζει τις οδηγίες δίαιτας ,να

ανεβαίνει απ’ τις σκάλες.

:απομάκρυνση θετικού ενισχυτή

σε περίπτωση μη επίτευξης ενός στόχου

π.χ στερεί απ’ τον εαυτό του μία

προγραμματισμένη έξοδο με φίλους.

• Καλή προετοιμασία (οργανόγραμμα),μειώνει το άγχος και αυξάνει την αυτοπεποίθηση , εξάσκηση σε θέματα προσομοίωσης)

• Επανάληψη από διαφορετικές πηγές και μαζί με φίλους(εκπαίδευση σε πραγματικές καταστάσεις)

• Το διάβασμα τελευταίας στιγμής αυξάνει το επίπεδο άγχους, προετοιμάσου εγκαίρως

• Αυτό-ερωτήσεις για αποτελεσματικότερη εμπέδωση

• Αναλύστε την κατάσταση ρεαλιστικά: Γράψτε τι ακριβώς σας προκαλεί άγχος,τους λόγους και πως μπορείτε πρακτικά να το διορθώσετε

• Ψυχολογική αντιμετώπιση του φόβου μέσω της φαντασίας /Νοητική αναπαράσταση των πραγματικών συνθηκών εξέτασης σε ήσυχο μέρος

• Σωστή αυτοσυγκέντρωση την ώρα της μελέτης και εμπιστοσύνη στον εαυτό σου( χρυσή τομή-αποτελεσματικότητα)

• Οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες οδηγούν στην

απογοήτευση και την παραίτηση(σύστημα και

ρεαλιστικοί στόχοι)

• Ευέλικτο εβδομαδιαίο πρόγραμμα διαβάσματος:

ιεράρχηση μαθημάτων,προκαθορισμένες ώρες

διαβάσματος(πρωινές-απογευματινές),επανάληψη,

ξεκούραση ,διασκέδαση(όχι εξεζητημένες

δραστηριότητες)

• Κατά τα σύντομα διαλείμματα αποφύγετε

δραστηριότητες που διακόπτονται

δύσκολα(προκαθορισμένα και οι δραστηριότητες να

διαφοροποιούνται)

• Αλλαγή της προσωπικής στάσης/βελτίωση αυτοεκτίμησης με

θετικές αυτοαναφορές «θέλω να τα καταφέρω», «αν αποτύχω,θα

ξαναδιαβάσω»,«παρά τον φόβο μου μπορώ να ανταποκριθώ στις

εξετάσεις», προσανατολισμός στην πρόοδο και την επιτυχία και όχι

φόβος και αναμονή αποτυχίας δηλ. «αγωνίζομαι να πετύχω τους

σκοπούς μου» και όχι: «δεν βγάζει πουθενά», «θα διαβάσω ακόμα

κι αν δεν έχω όρεξη» αντί : « σήμερα δεν έχω όρεξη ή αποκλείεται να

τα καταφέρω»

• Υπευθυνότητα και αυτονομία με θετικές προτάσεις: «Έχω έναν

ξεκάθαρο και ρεαλιστικό στόχο και θέλω να πετύχω . Μόνο η

μελέτη θα κάνει το στόχο μου πραγματικότητα . Θέλω να

διαβάσω»

• Αυτοκυριαρχία :αναγνώριση αποφυγών-κατανίκηση αναβλητικότητας

• Σταθερός χώρος μελέτης:φυσικός διαχωρισμός -διανοητικός

διαχωρισμός-διαλείμματα(αλλαγή παραστάσεων)

• Να αποφεύγετε τα πολλά αναψυκτικά,τα γλυκά ,τους καφέδες και τα τσιγάρα

• Κάντε ένα διάλειμμα και συζήτησε εκφράζοντας τους φόβους και τις αμφιβολίες

• Υγιεινή διατροφή (κανονικά γεύματα,νερό, χυμοί,λαχανικά ,σοκολάτες υγείας, ξηροί καρποί)

• Σωματική ευεξία, περπάτημα,ξεκούραση & καλός ύπνος(6-7 ώρες κάθε βράδυ)

• Πρωινό μπάνιο με χλιαρό νερό

• Η χρήση αγχολυτικών δε βοηθάει μακροπρόθεσμα

• Ασκήσεις αναπνοής και χαλάρωσης (15΄τη

μέρα) («συγκεντρώσου στη διαφραγματική

αναπνοή και στο σώμα σου που βαραίνει

καθώς χαλαρώνει...»)

• Συνδυασμός εισπνοών – εκπνοών με θετικές

(και ρεαλιστικές) σκέψεις...μείωση

αρνητικού εσωτερικού διαλόγου

Όχι «δεν θα φοβηθώ »,«θα πετύχω στα

σίγουρα!» ή «δεν πρόκειται να τα καταφέρω»

άλλα: «Ακόμα κι αν φοβηθώ, θα το

αντιμετωπίσω», «θα κάνω ότι περνάει

από το χέρι μου για να επιτύχω»...

• Σκέψεις όπως: «αν δεν περάσω στο πανεπιστήμιο θα είμαι αποτυχημένος/η,οιεξετάσεις αποτελούν εισιτήριο επιτυχίας στη ζωή…»,προκαλούν άγχος μείωση ικανότητας προσοχής,συγκέντρωσης,μάθησης

• Δεν αποτελούν μέτρο του πόσο αξίζει κανείς ως άτομο(η αξία κάποιου δεν εξαρτάται απ’ την επίδοση του)

• Δεν εξασφαλίζουν αυτόματα την επιτυχία στη μετέπειτα ζωή

• Είναι μία επιλογή για περαιτέρω μόρφωση

να αγαπήσουν τη μάθηση

• Προμήθεια του απαραίτητου υλικού

• Δοκιμαστική μάθηση:ώρες ημερησίως-σελίδες

• Συγκεκριμένος σχεδιασμός:ανάγνωση μια φορά της ύλης,επανάληψη,τελική επανάληψη

• Απρόοπτα γεγονότα

• Λεπτομερής εβδομαδιαίος σχεδιασμός

• Λάθη στο σχεδιασμό-επαναπροσδιορισμός ημερήσιου προγράμματος

:

1. Προεπισκόπησης : διάρθρωση κεφαλαίων-ενοτήτων

2. Ανακεφαλαίωσης :ερωτήσεις-απαντήσεις ,καταγραφή σημαντικών

σημείων

3. Ενεργητικής ανάγνωσης (σημειώσεις,trigger wordsκ.τ.λ)

4. Διαλογισμός :πώς δένουν αυτά που διάβασα με αυτά που ήδη γνωρίζω

5. χαρτογράφησης :σύνδεση του κεντρικού θέματος με τις κύριες ιδέες

6. συνοπτικών πινάκων :κατηγορίες

7. Ακροστιχίδας : λέξεις που πρέπει να θυμάται

8. Φανταστικής ιστορίας/εικόνων :έτσι ανακαλούνται εύκολα τα προς

μελέτη στοιχεία

9. Σημειώσεων

10. Κατηγοριοποίησης/σχεδιαγραμμάτων :στα τεχνολογικά μαθήματα

11. Απόδοση :χωρίς κενά ,ελεύθερη απόδοση ύλης

12. Ανασκόπηση: φέρνω στο μυαλό μου τη δομή του κεφαλαίου και τα βασικά

σημεία

Κανόνες για να μην ξεχνάμε γρήγορα και εύκολα

• Τα περισσότερα τα ξεχνάμε αμέσως μετά το διάβασμα,γι’ αυτό πρέπει να ξεκινάμε αμέσως με την επανάληψη τμημάτων της ύλης που έχουμε διδαχθεί.

• Μεγαλύτερη προσήλωση και επιμονή στο διάβασμα μιας δύσκολης ενότητας-πολλές επαναλήψεις

Τύποι μαθητών:

Οπτικός: επικεφαλίδες ,υπογραμμίσεις

Ακουστικός :μαγνητοφώνηση , προφορική ανάγνωση

Κιναισθητικός :μελέτη με κινήσεις ,εκφράσεις ,έντονα χρώματα

• Αυτό που μετράει δεν είναι ο πιθανός βαθμός ,αλλά το γεγονός πως κάνατε ότι μπορούσατε

• Μην ξεχάσετε το πρωινό

• Βρείτε χρόνο να χαλαρώσετε πριν τις εξετάσεις

• Λίγο πριν πάτε στο εξεταστικό κέντρο, καλό είναι να κάνετε έναν μικρό περίπατο, προτιμότερο μόνοι σας

• Θα πρέπει να φτάσετε εγκαίρως

• Αποφύγετε τους συμμαθητές που μεταδίδουν στρες

• Σωσίβιο άγχους:ένα αγαπημένο μικροπράγμα,τσίχλεςκτλ

• Να προσπαθήσετε να μείνετε μόνος/η τα τελευταία 15 λεπτά περίπου πριν προχωρήσετε για την αίθουσα των εξετάσεων, αποφεύγοντας τις επαναλήψεις της ύλης

1. Έλεγχο της αγωνίας με σωστές αναπνοές και θετικές(ρεαλιστικές σκέψεις)

2. Ανάγνωση των θεμάτων με προσοχή δύο φορές

3. Σωστή κατανομή χρόνου,μην σπαταλάς τον χρόνο σου

4. Ξεκίνα με ό,τι γνωρίζεις καλά

5. Εάν νιώσεις σημάδια πανικού επανέλαβε μια λέξη ή φράση που σε ηρεμεί «ήρεμα», «χαλάρωσε»,εισπνοή-εκπνοή με ρυθμό,σύντομη χαλάρωση κλείνοντας τα μάτια και υπενθυμίζοντας στον εαυτό σας ότι ελέγχετε την κατάσταση

6. Προσοχή: απαντάτε ακριβώς σε αυτά που σας ζητούν

7. Εάν δεν μπορώ να απαντήσω σε κάτι,χωρίς να σκέφτομαι την αποτυχία συγκεντρώνομαι στην επόμενη ερώτηση και παλεύω μέχρι το τέλος

8. Όταν τελειώσεις όλα τα θέματα,χάρισε στο γραπτό σου μία τελευταία επανάληψη

Αναπνοή: για την αλλαγή των φυσικών

συμπτωμάτων και χαλάρωση

Προοδευτική μυοχαλάρωση:τάση και

χαλάρωση διάφορων μυϊκών ομάδων

Απεικονιστική: χαλάρωση με τη χρήση της

φαντασίας

1. Μείωση αναπνοής και ανάγκη λιγότερου Ο2

2. Μείωση καρδιακού ρυθμού και αρτηριακής

πίεσης

3. Μείωση παραγωγής ορμονών στρες

4. Πιο ήρεμη νοητική δραστηριότητα και

αισιοδοξία

• Κατά την άσκηση, η παλάμη στην κοιλιά, ώστε το χέρι να μετακινείτε στη διάρκεια της αναπνοής

• Αναπνοή αργά και βαθιά, διάρκειας 5δευτ. και χωρίς διακοπή,εκπνοή διάρκειας 5δευτ.

• Πρακτική για μερικά (10-15)λεπτά 1-3 φορές ημερησίως

• Εφαρμογή σε νοητικές απεικονίσεις στρεσογόνων καταστάσεων και στη συνέχεια σε καταστάσεις πραγματικού στρες

• Αναγκαία η φάση τάσης πριν τη χαλάρωση για διάκριση τάσης-χαλάρωσης

• Η διάκριση βοηθάει στην έγκαιρη ανίχνευση μυϊκής τάσης

• Εφαρμογή της μαθημένης δεξιότητας πριν το άγχος γίνει μεγάλο

• Άσκηση 1 φορά την ημέρα και με κασέτα σε ήσυχο δωμάτιο(όχι στο κρεβάτι)

• Μετά την άσκηση προσπάθεια διατήρησης της αίσθησης της χαλάρωσης όσο γίνεται περισσότερο

:ανύψωση πέλματος απ’ το έδαφος,έκταση, σφίξιμο μηρών

:σκληρή σαν κάποιος να πρόκειται να της δώσει μια γροθιά

:κράτημα βαθιάς αναπνοής και ώμοι πίσω σα να θέλουν να αγγιχτούν

:το σαγόνι δυνατά προς τα κάτω, σα να προσπαθεί να φτάσει το στήθος χωρίς να τα καταφέρνει

:σφίξιμο δοντιών και τράβηγμα του στόματος προς τα πίσω

:σφίξιμο ματιών και ανύψωση μύτης

:ανύψωση βλεφάρων

:γροθιά ενώ ο αγκώνας πιέζει το μπράτσο της καρέκλας

• Βοηθάει και στον ύπνο

• Οι οφθαλμοί εκτείνονται σε 6 διαφορετικές θέσεις και χαλαρώνουν στην αρχική

• Οι θέσεις:

Πάνω

Κάτω

Δεξιά

Αριστερά

Περιστροφή στη μία και στην άλλη κατεύθυνση

: «φαντάσου πως είσαι σε ένα μέρος, έξω απ’ το σπίτι,και νιώθεις ένα απαλό αεράκι στο σώμα σου,όπως μια ευχάριστη ζεστασιά και φώς από έναν ήλιο πάνω απ’ το κεφάλι σου…»

: «φαντάσου πως κατεβαίνεις από ένα μονοπατάκι με δέντρα και λουλούδια και αντικρίζεις μία απέραντη θάλασσα με μια αμμουδιά και λεπτή άμμο, που τη νιώθεις ζεστή στα γυμνά σου πόδια…»

: «φαντάσου πως περπατάς βαθιά στο δάσος,και γύρω σου πανέμορφα ψηλά δέντρα,που τα φυσάει ο αέρας,νιώθεις τη μυρωδιά τους,ενώ σε κάποιο κενό βλέπεις ένα κομμάτι γαλάζιου ουρανού και…»

1. Απειλητική (δεν είμαι σε ετοιμότητα)

2. Απώλεια χρόνου(ενοχές)

3. Διάψευση προσδοκιών/αδυναμία χαλάρωσης(η χαλάρωση ως επιδεξιότητα και όχι θεραπευτική πανάκεια)

4. Παράξενες αισθήσεις κατά τη διάρκεια

5. Κράμπες

6. Ύπνος κατά τη διάρκεια της άσκησης

7. Επίμονες σκέψεις που προκαλούν ανησυχία

• Συγκεκριμένες ώρες κατάκλισης/ αφύπνησης και όχι προσδοκία για 6-8 ώρες ύπνου

• Κρεβάτι : ύπνος ή/και σεξ,όχιΤV,διάβασμα,εργασία

• Κάθε φορά που παραμένετε άυπνοι για πάνω από 15-20λ,μετακίνηση σε άλλο δωμάτιο

• Οι σύντομοι ημερήσιοι ύπνοι , μολονότι ευχάριστοι και χαλαρωτικοί μπορούν να διαταράξουν τον βραδινό ύπνο

• Ξυπνήστε την ίδια ώρα το πρωί ακόμα και αν νυστάζετε

Βιβλιογραφία• Αναστασία Καλαντζή-Αζίζι,Μαρία Ζαφειροπούλου, «Προσαρμογή στο Σχολείο,Πρόληψη και Αντιμετώπιση

Δυσκολιών»,Αθήνα,εκδ.Ελληνικά Γράμματα.

• Θωμάς Καλπάκογλου, «Άγχος και Πανικός»,Αθήνα (2009),εκδ.Ελληνικά Γράμματα.

• Νίκος Μάνου, «Βασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής»,Θεσσαλονίκη,(1997), εκδ.University Studio Press.

• Μ.Μαλικιώση-Λοϊζου, «Συμβουλευτική Ψυχολογία»,Αθήνα ,(2009),εκδ.Ελληνικά Γράμματα.

• Walter Anderson, «Μαθήματα Αυτοπεποίθησης»,(2000),εκδ.Διόπτρα.

• Meiji Stewart, David Blaisdell, «Η Ευτυχία είναι Εσωτερική Υπόθεση»,(2004), εκδ. Κριτική.

• Λίζα Βάρβογλη,Κατερίνα Στρουμπούλη, «Ξε-γελάστε το στρες»,(2008),εκδ.Καστανιώτη.

• Petra Thorbrietz, «Συγκέντρωση,Πως Μπορούν οι Γονείς να Βοηθήσουν το Παιδί τους», Αθήνα, (2009),εκδ.Αερόστατο.

• Αναστασία Καλαντζή-Αζίζι,Κατερίνα Αγγελή,Γιώργος Ευσταθίου, «Αυτογνωσία και Αυτοδιαχείριση,Αθήνα,(2002, εκδ.Ελληνικά Γράμματα.

• Helen Kennerley, «Ξεπερνώντας το Άγχος»,Αθήνα ,(2009),εκδ.Ελληνικά Γράμματα.

• Νικόλαος Α.Ε Καλοσπύρος, «Το Άγχος των Εξετάσεων και η Αντιμετώπισή του»,Ανάβρυτα ,(2005)

Πηγές• http://coolweb.gr/stres-agxos-diafora/

• http://www.k2campus.gr/17002?gclid=COqUlPC8s74CFa3LtAodIBUAxw

• http://psi-gr.tripod.com/menu_anxiety.html

• http://www.vakalis-fro.gr/

• http://ygeiaonline.gr/

• http://www.dietup.gr/paidi/psyxikh-ygeia/737-to-agxos-stis-eksetaseis

• http://www.madata.gr/diafora/child-family/advices/100350.html

Μαρία ΦραγκονικολάκηΨυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια

mariafragonikolaki@yahoo.gr

www.skepsy.com