19

19 ажил гүйлгээг буртгэх.ангилах зэрэг нягтлан бодох бүртгэлийн өдөр тутмын ажиллагааг хэлнэ. Данс хөтлөх мэргэжлийг хувь хүн цөөн долоо хоног, сарын дотор эзэмшиж болно. Ихээхэн хэмжээний данс хөтлөдөг бол түүнийг компьютэрээр гүйцэтгэх нь ашигтай.Мэргэжлийн нягтлан бодогчийн хөдөлмөр нь данс хөтлөгчийнхөөс илүү өргөн хүрээтэй, нарийн мэргэжлийн ажиллагаа юм. Жишээлбэл, Нягтлан бодогч хүн санхүүгийн тайлан гаргах шаардлагууд, орлогын татвар төлөх хууль, тогтоомж, үйлдвэрийн газрын ажиллагаанд тавигдаж байгаа шаардлага, баримтлах хууль, тогтоомжуудыг мэдэж байх шаардлагатай. Тэд нягтлан бодох бүртгэлийн болон дотоод хяналтын системийг хэрэгжүүлэх, ямарч ажил гүйлгээг бүртгэх, түүнийг тайлбарлан ойлгуулах, нягтлан бодох бүртгэлийн бүх төрлийн мэдээллийг удирдлагад танилцуулах чадвартай байх ёстой. Хамгийн гол нь нягтлан бодогч хүн "албан ёсны" шийдвэр харалгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэх, мэргэжлийн байр сууриа илэрхийлэх чадвартай байх нь чухал.п Нягтлан бодох бүртгэл нь дан ганц ур чадвар бус, мэргэжил юм. Мэргэжлийн нягтлан бодогч болохын тулд албан ёсны боловсрол, дадлага туршлага эзэмшихээс гадна, өөрийнхөө мэдлэг боловсролыг байнга дээшлүүлэх эрмэлзэлтэй байх шаардлагатай.

2. Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудын нэр томъёог тайлбарлах нь.

НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН НИЙТЭЭР ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРСӨН ЗАРЧМУУДСанхүүгийн тайлан гаргахад баримталдаг "үндсэн дүрэм" нь нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмууд (НББНХЗЗ) юм. Эдгээр зарчмууд нь санхүүгийн тайланд ямар мэдээллийг багтаах, тэдгээрийг хэрэглэгчдэд хэрхэн мэдээлэх тухай асуудлыг тодорхойлж өгдөг. "Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмууд" нь санхүүгийн тайлангийн үндсэн зорилго, түүнийг тодорхойлох олон тооны өргөн ойлголт, нарийн дүрэм журмыг багтаасан байдаг. Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн тодорхой нэг зарчмыг тайлбарлахад зорилго, стандарт, үзэл баримтлал, зарчим, арга, дүрэм журам зэрэг нэр томъёог ашигладаг.Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчимд багтах зэрэгцүүлэх боломжтой байх (ялгаатай компаниудын хооронд гэх мэт), болон үнэн зөв байх хоёр зарчмыг бид урьд авч үзсэн. Энэ бүлэгт бид нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн бусад зургаан зарчим: тухайлбал, бизнесийн нэгжийн бис даасан байх, өртгийн, үйл ажиллагаа тасралтгүй байх, бодитой байх, тогтвортой мөнгөөр илэрхий- лэх, нэмэлт тодруулга хийсэн байх зэрэг зарчмуудыг авч үзнэ. Эдгээр зарчмууд болон нягтлан бодох бүртгэлийн бусад зарчмуудыг энэ сурах бичгийн дараагийн бүлгүүдэд авч үзэх болно.Тэгэхдээ нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудын иж бүрэн жагсаалт байдаггүй гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Бизнесийн байгууллага шинэ төрлийн бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэх тутам шинэ зарчмыг мөрддөг байна.

Нягтлан бодох бүртгэлийн зарчмуудын мөн чанарНягтлан бодох бүртгэлийн зарчмууд бол зайлшгүй дагаж мөрдөх хууль дүрэм ч биш, гэдгээр нь тодорхой нэг хүний нээсэн нээлт, ололт ч биш юм. Өөрөөр хэлбэл, тэдгээр нь нягтлан бодох бүртгэлийн практик үйл ажиллагаанаас урган гарсан санхүүгийн гайланг бодитойгоор гаргахад анхаарах үндсэн асуудлуудын тусгал, түүний хөгжил юм. Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмууд нь чухам яаж тоглохыг биш, харин тоглолтод баримтлах ерөнхий журмыг зааж өгдөг хөл бөмбөг, сагсан 5өмбөг зэрэг спорт тоглоомын дүрэмтэй адил юм. Жишээлбэл, нягтлан бодох бүртгэлийн зарчмууд спорт тоглоомын дүрэмтэй доорх шинж чанараараа адил байдаг. Үүнд:

- Уламжлал, дадлага туршлага, албан ёсны тогтоомж зэргийн хослолоос үүсдэг.- Нэр хүнд бүхий байгууллагын дэмжлэгээр буюу зарим үед албадлагын шинжтэй 15 тайлбарлаж болно. Дээр дурьдсанчлан эдийн засгийн аливаа шийдвэр нь санхүүгиин асуудлуудтай холбоотой байдаг.

САНХҮҮГИЙН ТАЙЛАН ГАРГАХбуртгэлийн бүх мэдээлэл нь зөвхөн аж ахуйн дотоодод ашиглагдаад эогсохгуй. байгууллагын гадаад шийдвэр гаргагчдад ч чухал хэрэгцээтэй.\Гадаад хэрэглэгчдэд хв- рвнгө оруулагчид, санхуүгийн шинжээчид, уйлдвэрчний эвТ15л, зээлдуулэгчид. зөвлөлгөө өгөх байгууллагууд, санхүү, татварын болон төр, олон нийтийн байгууллагууд чамаарна. Эдгээр бүлэг тус бүр нь тухайн компанийг хөрөнгөөр хангадаг эсхүл, санхүүгийн байдалд өөрийн ашиг сонирхлын үүднээс ханддаг. Жишээ нь. үйлдвэрчний эвлэл хөдөлмөрийн шинэ гэрээ байгуулахын тулд тухайн компанийн санхүүгмйн хуучин чадал болон ашигт ажиллагааны тухай мэдээллийг ашигладаг. ( Гадны мэдээлэл хэрэглэгчдэд зориулан бизнесийн тухай санхүүгийн мэдээллийг бэлтгэх ажиллагааг санхүүгийн тайлан гаргах гэж нэрлэдэг. АНУ болон аж үйлдвэржсэн ихэнх орнуудад "нийтийн өмчлөлийн" томоохон бизнэсийн байгууллагуудын бүртгэлийн мэдээллийн дийлэнх хэсгийг олон нийтэд ил тод байлгах хуультай. Өөреөр хэлбэл . хүн бүр мэдээллийг ашиглах боломжтой байна гэсэн үг. Эдгээр орнуудад олон нийтэд ил тод байх мэдээллийг иж бүрэн. үнэн зөв байхыг хуулиар шаарддаг. Жижиг бизнэсийн хувьд, тухайн байгууллага гадны хэрэглэгчдийг ерөнхий эориулалттай мэдээллээр хангах албагүй. Ер нь жижиг бизнэсүүд ийм мэдээллээр хангадаггүй . Гэвч банк болон бусад зээлдүүлэгчид тухайн бизнест олгох ззэлийн нөхцөл болгон ийм мэдээллээр хангахыг шаарддаг.

Санхүүгийн тайлан

Гаднын хэрэглэгчдийг бизнэсийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаарх ерөнхий мэдээллээр хангах санхүүгийн мэдээллийн тогтолцоог санхүүгийн̂ тайяан гэж нэрлэнэ. Тухайн мэдээллийг ашиглаж буй байгууллага, хүмүүсийг хэрэглэгчид гэнэ. Санхүүгийн тайлан нь цөөн хуудсанд санхүүгийн нөөц, өр төлбөр, үмл ажиллагааны үр ашиг бизнесийн мөнгөн гүйлгээг нэгтгэн харуулсан өөр хоорондоо харилцан хамаарал бүхий нягтлан бодох бүртгэлийн 4 тайлангаас бүрдэнэ. Корпорацийн саихүүгийн тайлан нь дараах бүтэцтэй. Үүнд:

1. Баланс нь тухайн байгууллагын санхүүгийн байдлыг тодорхой хугацаагаар зааглан харуулна. Туүнд тухайн байгууллагын хөрөнгө, өр төлбөр, ззний өмч (хөрөнгө оруулалт) тусгагдана.

2. Орлогын тайлан нь өнгөрсөн жилийн (тайлант үеийн) бизнесийн байгууллагын үр ашгийг илэрхийлнэ.

3. Хуримтлагдсан ашгийн тайлан нь бизнес дэхь эзний өмч (хөрөнгө оруулалтийн хэмжээнд гарсан өөрчлөлтийг тусган харуулдаг.

4. Мөнгөн гүйлгээний тайлан нь орлогын тайланд хамаарах үед орсон мөнгөний орлого, гарсан мөнгөний зарлагыг нэгтгэн дүгнэж харуулдаг.

Түүнчлэн санхүүгийн тайлангийн зарим үзүүлэлтийг тайлбарлах зорилгоор нягтлан бодогчдын гаргасан нэмэлт мэдээллийг агуулсан хэд хэдэн хуудас тодотголыг тайланд хавсаргана.*

Санхүүгийн тайлангийн гол зорилго нь тухайн байгууллагын санхүүгийн баяялл. ашигт ажиллагаа, ирээдүйн төлөвийг үнэлэхэд шаардлагатай мэдээллийг хэрэглэгчдэд бүрдүүлж өгөхөд оршино. АНУ-д нийтийн өмчлөлийн бүх корпорациудын жилийн (улирлын) санхүүгийн тайлангууд

нь нээлттэй мэдээлэл байдаг.§

тКомпанийн “хувьцааг" олон нийтэд чөлөөтэй худалдах боломжтой байх тохиолдолд тухайн компанийг нийтийн өмчлөлийн гэж нэрлэдэг.* Санхүүгийн иж бүрэн тайланг, тодотгохтой хамт 14 дүгээр бүлгийн 5 дугаар асуудал харуулсан болно.* жилийн санхүүгийн тайлангуудад орлогын тайлан, хуримтлагдсан ашгийн тайлан мөнгө гүйлгээний

тайланд жилийн туршид гарсан гүйлгээний дүнг харуулдаг. Баланс нь тайлангийн үеийн эцэс дах бизнесийн хөрөнгө , өр төлбөр, өмчийн хэмжээг харуулна.

16 Хөрөнгө оруулагчид болон ззэлдүүлэгчид нь хязгаарлагдмал нөөцөөрөө хөрөнгө оруулалт хийхдээ янз бүрийн компаниудын санхүүгийн тайлангуудыг харьцуулж үздэг. Ийнхүү харьцуулалт хийхийн тулд янз бүрийн компанийн санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтийг ижил аргачлалаар, ижил маягт хэрэглэн гаргах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд нь зэрэгцүүлэгдэхүйц байх ёстой. Энэ зорилгоор "Нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшаөрсөн зарчмууд"-ыг (НББНХЗЗ) санхүүгийн тайлан гаргах ажиллагаанд мөрддөг.Санхүүгийн тайлангууд ба орлогын татвар. Татварын алба нь хувь хүмүүс болон бизнесийн байгууллагуудын татвар ногдох орлогыг тодорхойлох үүднээс орлогын тат- аарын тайланг нөхөхийг шаарддаг. Татвар ногдох орлогыг АНУ-ын конгрессоос баталсан хуулийн дагуу тодорхойлох бөгөөд тэдгээр хуулинд байнга өөрчлөлт оруулж, зохицуулж байдаг. Олонхи тохиолдолд орлогын татварын хууль нь нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудтай адил байдаг боловч зарим тохиолдолд нэлээд ялгаатай байдаг. Ийм учраас компанийн орлогын татварын тайлан нь санхүүгийн тайлангаас тусдаа гардаг. Орлогын татварын тайланг зөвхөн татварын албанд хүргүүлдэг бөгөөд олон нийтэд танилцуулах нээлттэй мэдзэлэл биш юм.Энэ номд орлогын татварын хэд хэдэн хуулийг товч танилцуулах боловч санхүүгийн тайлангууд дахь бүртгэлийн асуудалд голлон анхаарах болно. Орлогын татварын асуудал нягтлан бодох бүртгэлийн тусгай асуудап бөгөөд дараачийн курсуудэд нарийвчлан үздэг.

Нягтлан бодох бүртгэлийн системийн үүрэгТомоохон бизнесийн байгууллагууд санхуүгийн, орлогын татварын, удирдлагын тайлан гаргах, хэрэглэгчидтэйгээ тооцоо хийх, нягтлан бодох бүртгэлийн бусад янз бүрийн мэдээллийг бэлтгэх нягтлан бодох бүртгэлийн системтэй байдаг. Нягтлан бодох бүртгэлийн систем нь бүртгэлийн мэдээлэл боловсруулах, түүнийг шийдвэр гаргагчдад танилцуулахад ашиглагддаг бөгөөд өөрийн дүрэм, журам, арга хэрэгсэл, боловсон хүчинтэй байдаг. Нягтлан бодох бүртгэлийн системд компьютер болон бусад электрон тоног төхөөрөмж ашиглахаас гадна гар ажиллагаагаар ч гүйцэтгэдэг. Томоохон бизнесийн байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн систем нь дээр дурьдсан бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг бугдийг нь хамарсан байдаг.Байгууллагын эдийн засгийн үйл ажиллагаа нь нягтлан бодох буртгэлийн системд тусгагдсан байдаг. Дараа нь бүртгэгдсэн мэдээллийг эдийн засгийн үйл ажиллагааны төрлөөр ангилна. Эцэст нь хөрөнгө оруулагч, менежер, Засгийн газрын байгууллага зэрэг янз бүрийн шийдвэр гаргагчдын хэрэгцээг хангах үүднээс мэдээллийг нягтлан бодох бүртгэлийн тайланд нэгтгэн дүгнэнэ.Эдийн засгийн үйл ажиллагааг бүртгэхэд “ажил гүйлгээг" ашиглах нь. Нягтлан

бодох бүртгэлийн тайланг нягтлан бодох буртгэлд тусгагдсан мэдээллийг

нэгтгэн дүгнэх замаар гаргана. Эдийн засгийн үйл ажиллагааг бүртгэхдээ нягтлан бодогч гарсан ажил гүйлгээнд анхаарна. Гарсан ажил гүйлгээ гэдэг нь:

1. бизнесийн хөрөнгө, санхүүгийн нөөц, өр төлбөрт тухай бүр өөрчлөлт оруулж байгаа үйлдэл бүрийг ажил гуйлгээ гэнэ.

2. Ажил гүйлгээ нь бодит байдлаар хэмжигдэх боломжтой байх ёстой." Ийм ажил

гүйлгээний жишээ нь, бараа, үйлчилгээг худалдан авах, худалдах, мөнгө авах болон мөнгөн төлбөр хийх зэрэг ажиллагаа байж болно. Нягтлан бодох бүртгэлийн системд ажил гүйлгээг бүртгэхдээ гараар бичилт хийх, мөнгөний бүртгэл ашиглах, мэдээллийг комлыотерт оруулах зэрэг янз бүрийн аргыг хэрэглэнэ."Ажил гүйлгээний аргын давуу тал нь бүртгэж байгаа мэдээлэл үнэн зөв байхад оршино. Бүртгэгдсэн мэдээлэл ч биэиесийи санхуугиин ур дунг унэн зав бодитокгоор тодорхомлж чадахуйц өнгөрсөн ажил гуйлгэаи дээр тулгуурладаг.Нөгөө таваар, няттлан бопогчид ажил гуйлгээид гояяои анхаарснаар нягтлан бСгдох бүртгэлийи тайлангуудын хэрэглээг хяэгаарладаг. Зарим чухал уйл ажиллагаа нь Цкил

бод|мм9 гэагийг вои гуйлгМ' йусцввс уя хямаврвх, урвдчиявн вуртгмгуй, швлгах бопвим+юЛ пяшт уггявр кягтяан б4|Мг«ц аймгоааг. 3>чэ туяя* алрмгийи Оуягуулэд у4и»

17

I гүйлгээний шаардлагыг хангадаггүй учраас нягтлан бодох бүртгэлийн баримтад Ж тусгагддаггүй. Жишээлбэл, компанийн гол удирдагчид нас нөхчих, судалгаа шинжил- гээний нээлт хийх, өрсөлдөгч шинэ бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргах зэрэг нь ажил гүйлгээ биш учир бүртгэлд тусгагдахгүй. Эдгээр үйл явдал нь бизнссийн санхүүгийн байдалд ирээдүйд томоохон өөрчлөлт оруулж болох боловч тухайн үед шууд нөлөөл- дөггүй. Үүнээс гадна эдгээр үйл явдлын санхүүгийн үр дүнг бодитой хэмжих боломжгүй юм.Эдгээр үйл явдал нь "санхүүгийн биш" мэдээллийн тодорхой жишээ юм. Хэдийгээр тэдгээр үйл явдлыг нягтлан бодох бүртгэлд тусгадаггүй ч гэсэн түүнийг удирдлагын бүртгэлийн мэдээллийн системд тусгадаг. Үүнээс гадна эдгээр үйл явдлыг хэвлэлийн бага хурал, санхүүгийн тайлангийн тодотгол, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл зэргийг ашиглан гадны хэрэглэгчдэд мэдээлдэг.

Дотоод хяналт

Удирдлагын шийдвэрүүдийн нэлээд хэсэг нь нягтлан бодох бүртгэлийн систсмээр тодорхойлогдсон мэдээлэлд тулгуурладаг. Ийм учраас удирдлагад ашиглагдах нягт- лан бодох бүртгэлийн бүх мэдээлэл үнэн зөв, тодорхой байх шаардлагатай.Үүнийг ком- панийн дотоод хяналтын системээр баталгаажуулна.Дотоод хяналтын үйл ажиллагаа- ны энгийн жишээ нь гаргасан чекийн серийн дугаарыг ашиглах явдал юм.Серийн дугаа- рын дарааллаар чекийг бүртгэх нь нягтлан бодох бүртгэлийн үнэн зөв байдлыг хаигадагДотоод хяналтын систем нь алдаа дутагдал, гарз хохирол гарах, заль мэх хэрэглэхээс сэргийлэх, бүртгэлийн мэдээллийн үнэн зөв, бодитой байдлыг батлах, удирдлагын бодлогыг дэмжих, компанийн бүх салбар, дэд хэсгүүдийн үйл ажиллагааны түвшинг унэлэх бүх арга хэрэгслээс бүрдэнэ. Товчдоо, дотоод хяналтын систем нь байгууллагын бүх үйл ажиллагааг төлөвлөгөөний дагуу явуулахад чиглэгдсэн мснежмснтийн бүх арга хэрэгслийг агуулна.

Санхүүгийн тайлангийн аудитУдирдлагаас гаргасан санхүүгийн тайлан гаднын хэрэглэгчдэд компанийн санхүүгийн байдал, үйл ажиллагааны үр дүнгийн дүр зургийг бүрэн дүүрэн, үнэн зөв харуулж бай- гаа эсэхийг юугаар батлах вэ? Энэ баталгааг компаниудын санхүүгийн тайланг хянаж . . баталгаажуулах мэргэшсэн нягтлан бодогчдоос бүрдсэн аудитын байгууллага гар- гана. Аудитын байгууллага нь санхүүгийн бүртгэлийн салбарт мэргэшсэн санхүүгийн тайлан гаргаж байгаа компаниудаас хараат биш байдаг.Аудит гэдэг нь компанийн санхүүгийн тайлангийн "үнэн зөв"-ийг шалгахыг хэлдэг. Нягтлан бодогч, аудиторууд нь санхүүгийн тайлан нь үнэн зөв, бүрэн гүйцэд, нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудтай нийцсэн болон ямар нэг апдаа байхгүй гэдгийг тодорхойлохдоо "үнэн лөл" гэсэн нэр томьёог ашигладаг. Аудитын байгууллагын ажил үүрэг гүйцэтгэж буй мэргэшсэн нягтлан бодогчид ком- панийн дотоод хяналтын системийн баидал, бизн<хийн дотоодоос болон гадны эх Энэ хяналтын судалгааг үндэслэн мэргэшсэн нягтлан бодогчдын пүүс, санхүүгийн тайлангийн үнэн эөв болох талаар мэргэжлийн дүгнэлтээ гаргана. Энэ дүгнэлтийг нтгэмжлэгдсэн хяналтын тайлан гэж нэрлэх бөгөөд түүнийг бизнесийн байгууллагын гаднын хэрэглэгчдэд зориулан гаргасан санхүүгийн тайланд хавсаргана.АуДиторууд нь санхүүгийн тайлан үнэн зөв гэдэг талаар хатуу баталгаа өгдөггүй ба тайлангийн үнэн эөв эсэх талаар мэргэжлийн дугнэлтээ гаргадаг. Гэвч, мэргэшсэн нягтлан бодогчдын пүүсийн гаргасан итгэмжлэгдсэн (хвндлөнгийн) хяналтын тайлан найдвартай эсэх, хөндлөнгийн хяналтын үйл ажиллагаа караат биш байдлаар нарийн чанд хийгдсэн эсэхээс аудитын пүүсийн нэр хүнд шаЛгГфдошна.

Жилийн тайлан

Свнхүүгийн үйл ажиллагааг тайлагиах процсссийн нэг хэсэг нь томоохон бизнссийк вайгууллагууд хөрөнгө оруулагчид болон бусад сонирхогчдын шаардлагаар тадэнл Жилийм тайлаи бэлтгэж йгөх явдал мен. Жилийн тайпанд

аудитаар шалгагдан батал

■п

гаажсан сүүлийн хэд хэдэн жилийн санхүүгийн тайлангийн үэүүлэлтийг зэрзгцүүл>к тусгасан байдаг. Ийнхүү санхүүгийн тайланг зэрэгцүүлэн үзүүлэх нь компанийн үйл ажиллагаа болон санхүүгийн байдлын чиг хандлагыг тодорхойлох боломжийг хэрэг- лэгчдэд олгоно. Түүнчлэн жилийн зэрэгцүүлсэн тайлан аудитын байгууллагаас өгсен дүгнэлт, компанийн санхүүгийн байдал, ашигт ажиллагаа, ирээдүйн төлөвийн талаарх удирдлагын дүгнэлт зэргийг хавсаргадаг. Үүнээс гадна компанийн зорилго, бүтээгдэ- хүүн, үйл ажиллагааны талаар санхүүгийн бус мэдээллийг хамааруулдаг.

§ /эгэн тохиолдолМк Дональд корпораци жилийн тайлангийнхаа ихээхэн хэсгийг байгаль

орчны я я асуудлаарх компанийн бодлогыг тодорхойлоход зориулжээ.Эдгээр тайланг^дад хуурай хог хаягдлын асуудлыг удирдан зохицуулах, нөөцийг хэмнэх, дахин боловсруулж ашиглах зэрэг компанийн программд тусгагдсан асуудлуудын талаарх хэлэлцүүлгийн материалуудыг нийтэлсэн байв. (Жилийн тайлан илтгэлийг дахин боловсруулсан цаасан дээр хэвлэсэн байв.)_________

Санхүүгийн тайлагнал: Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлХэдийгээр санхуүгийн тайлангууд нь санхүүгийн тайлагналын гол хэрэгсэл боловч энэ нь цорын ганц хэрэгсэл бишээ. Тухайн бизнссийн гаднын шийдвэр гаргагчдад шаард лагатай мэдээллийг хэвлэлийн бага хурал, мэдэгдэл, жилийн тайлан, Засгийн гайрын байгууллагад илгээх нээлттэй мэдээлэл зэргээс олж авч болно. Үүнээс гадна, еанхүү хөрөнгө оруулалтын шинжээчид, бизнссийн чиглэлийн хэвлэлүүд нь нийтийн өмчлөлийн компаниудын санхүүгийн байдал. ашигт ажиллагаа, ирээдүйн төлөв байдалд байнга үнэлэлт, дүгнэлт өгч байдаг. Эдгээр үнэлэлт, дүгнэлтийг сонирхогч хэн боловч бага зардлаар авч хэрэглэж болно.

Ш Шэгэн тохиолдолШятяш Долоо хоног тутмын нэг өдөр тслевизийн тусгай программаар санхүүгийи

'Ш щ шинжээчид өөрсдийн үзэл бодлоо олон түмэнтэй хуваалцдаг. Түүнчлэн ШШ Барронс Бизнес Вийк, Форвес зэрэг долоо хоног тутмын бизнес сэтгүүлүүдэд

нийтийн өмчлөлийн компэниудьж санхүүгийн байдал, ашигт ажиллагаа, ирээдүйн төлөвийн талаар үнэлэлт, лүгнэлтийг нийтэлдэг.

Нягтлан бодох буртгэлийн систсмд компьютср ашиглах нь

Компьютер бол нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг бүртгэх, түүнийг боловсруулах. хадгалах зэрэгт нягтлан бодогчид өргөн ашигладаг хэрэгсэл юм. Өөрөөр хэлбэл. шийдвэр гаргахад ашиглагддаг нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг бэлтгахэд компьютерийг ашиглах иь ажлыг ихээхэн хаигввчилж өгнө. Гар ажиллагаатай харь- цуулахад компьютср нь нягтлан бодогчдод мэдээллийг түргэн боловсруулах, шийдвэр гаргагчдад илуү түргэи хүрэх боломж олгодог. Түүний нэг чухал ач холбогдол нь компьютер бол янз бүрийи олон арга замаар мэдээллийг ангилах, нэгтгэн дүгнэх бололцоог нягтлаи бодогчдод олгодог. Жишээлбэл, Томоохон дэлгүүрүүдийн өдөр тутмыи борлуулалтми тайланг гаргахдаа тасаг бүрээр дүгнэвэл илүү ашигтай байж бояох юм. Худалдаи авагчдад эориулсаи борлуулалтын тайланд дэлгүүрийн худалдсан барааг нзр тарлөвр нь гаргавал ач холбогдолтой болно. Ийнхүү компьютгр нь янз бүрийн шийдвэр гаргагчдад юриулах иягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг тэдний хэрэгцзэнд нийцүүлэи боловсрууяах боломж олгоно.

Нягтлан бодох бүртгэл ба дамс хвтлех үйл ажиллагааны ялгаа

Нягтлаи бодох бүртгэлийн талэар ойяголт багатаи хүмуус нягтлан бодох бүртгэл, домс яатлах ажиллагаа хоёрыи хоорондын ялгааг ойлгодоггүй тал бий. Даис хэтлвх

18

гздэг нь

6. Швлгах баяанс гаргах ба...

ШАЛГАХ БАЛАНС

Ажил гуйлгээ тус бүрийг дансуудын дебст, кредит талд тэнцүү дүнгээр тусгадаг учир ерөнхий дэвтэр дзэрх дебет гүйлгээний дүн нь түүний кредит гүйлгээний дүнтэй тохирч байх бстой. Хэрвээ дансны үлдэгдлийг эм тооцоон бол бүх дансны дебет үлдэгдлийн дүн кредит үлдэгдлийн дүнтэй ч тохирч байх йстой,баланс гаргахын вмнв даионы дгбгт үлдэгдэл дансны кредит үлдэгдлийн дүнтэй тохирч байгаа эсэхийг батпаи шаягая хэрэг»эй Добет, кродит үлдэгдлийн тэнцвэрийн энэ баталгааг шалгах бапанс гэж нэрлэдэг Шапгах баланс гэдэг нь еранхий дэвтрийн бүх дансны нэр болон үддэгдлийг харуулах хоАр баганатай. Түүний зүүн гар талын багананд дебет үлдэгдлмйг, баруун гар талд кредит үлдэгдлийг тус тус тусгадаг хүснэгт юм. Хоёр баганын дүн хоороквоо тохирч байх ёотой, Шалгах балансыг доор дурьдсан "Грээнхил Реал Эстет" байгууллагын жмшэан дээр авч үэьс.

Сарьм эцэс дзк шаягак бааамсыг харуупбалГРЭЭНХИЛ РЕАЛ ЭСТЕТ КОРПОРАЦИ Шалгах баланс 19.. оны 9 дүгээр сарын 30

түүннйг хэрэглзх, мен дутагдалтай талыг тайлбарлах нь

$ 22,5

00 9,50

0 130,000

36,000 5,400

$ 23,400 180.000

Мөнгө _______ ________________Авлагын данс______________Гаэар --------------------------Бармлга -----, ------ ----- ----Конторыи тоног тохооромж Өрийи бмчиг ___________ _____Энгийи хувьцаа ..... .... ........

Шалгах балансыг хэрэглэх, түүний сул тал

Шалгах баланс нь ервнхий дэвтэр дах улдэгдлийн Оаталгза болдог. Шалгах балансын ве* кредит дүнгийн тэнцэх нехцөл нь:

1. Бүх ажил гүйлгээний дебет, кредит дун тэншэртэй байх.2. Данс бүрийн дебет, кредит үлдэгдлийг зөв тооцсон байх.3. Шалгах балансад дансны үлдэгдлүүдийг эвв дүгнэх ззрэг болмо.

Шалгах балансын дебет, крсдит дүн хоорондоо тохирохгүй гарч болно. Алдаа хийс-нээс нйц нөхцэл гарна. Тухайлбал, (1) Дебе.т, кредит бичилтийг еренхий дэвтэрт сольж бичих, (2) Дансны үлдэгдлийг тооцохдоо арифмстикийн алдаа гаргах, (3) Шалгах балансад деОс-т кредит үлдэгдлийг сольж хуулах, (4) Шалгах балансад дансны үлдэгдлийг хуулахдаз бичлэгийн алдаа гаргах, (5) Шалгах балансыг буруу дүгнэх зэргээр алдаа гаргаж болох юм. Шалгах баланс нь ажил гуйлгээнйй дансны заалтыг эөв хийж, эөв дансанд бичсэн эсэхмйг харуулдаггүй. Жишээ нь, хэрвээ мөнган хврөнгийн орлогыг мөнгөн хөрөнгийн дансны дебетэд биш, гаэар дансны дебетэд бичиж алдаа гаргасан бол тэр нь шалгах балансад тэр хэвээрээ тусгагдах бв шалгах баланс баланслвгдсан хэвзэр харагдана. Ажил гүйлгээг энэ мэтээр дансанд хайхрамжгүй тусгавал тэр нь шалгах балансаар илэрч харагдахгүй. Товчоор хэлбэл, срөнхий дэлтрнйн үлдэгдлээр шалгвк балансыг зохнож, түүний деОет, кредит үлдэгдлийн нийлбэр тохирч Оайгаа ясзхийг шапгадаг.Шалгах баланс ийм хяэгаврлагдмал талтай боловч вч холбогдолтой хэрэгсэл юм. Энэ нь зөвхвн ерөнхий дэвтрийн үлдэгдлийн баталгаа болоод эогсохгүй, санхүүгийн тайлан гаргах тохиромжтой нөхцэл бүрдүүлж егдаг. Нэгдүгээр бүлэгт тодорхойлсноор тайлан баланс нь биэнесийн санхүүгийн байдлыг харуулах, түүний м< н *• р харөнгө оруулагчид, зээлдүүлзгч, бусад гадны янэ бүрийн хэрэглэгчдэд шаардлагатай мэдзэллийг агуулсан албан ёсны тайлан юм. Харин шалгах баланс нягтлан бодогч нарт өөрт нь хэрэгтэй эүйл болохоос бус гаднын хэрэглэгчид эориулагдаагүй байдаг. Тухайн бизнескйн байгууллага ихээхэн олон данс ашигладаг бол 1 рөнхий дэвтрээс шууд шалгах балансыг нахөж, түүнзэс баланс, санхүүгийн бусад тайланг гаргахад хамгийн тохиромжтой байдаг.

Алдааг илрүүлэхДзэр өгүүлснээр, шалгах баланс нь баланслагдсан байх ёстой. Нягтлаи бодох бүртгэлийн мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутнууд шалгах баланс гаргах уед янз бүрийн алдаа гарч болохыг ойлгох шаардлагатай. Тухайлбал, нэг буюу хэд хэдэн кийлмэл алдаанаас болж улдэгдлийн дүн зөрж болох юм. Ерөнхий дэвтрээс үлдэгдлийг шалгах балансад буруу буулгах, шалгах балансыг буруу дүгнэх зэргээс алдаа гарч болмо. Хэрвзэ шалгах балансьг зөв гаргаж дүгнэсэн боловч ерөнхий дэвтэр, журнал дээр буруу бичилт хийснээс балаис барихгүй байж болох юм. Эдгээр алдаануудыг яаж, ямар аргаар илрүүлзх вз Энд эөвхөн нэг арга байдаггүй, олон аргаар тухайлбал, бичилт хийсэн дүн, цаг хугацаа нэг бүрээр үр дүнг анхны баримттай тулган шалгаж илрүүлэх хэрэгтэй Энэ арга нь ихээхэн цаг хугацза, чармайлт шаардсан доорх дарааллаар хийгдэнэ. Үүнд:

1. Өмнө вгүүлсэн эааварчлагын дагуу шалгах балансын улдэгдлийн дүнг гаргах.

2. Хэрвээ буруу нэмж алдаа гаргаагуй бол дараа нь үлдэгдэл бүрийн дүнг шалгах хэрэгтэй.Шалгах балансын дебет, кредитийн зөруү нь алдаа ямар хэмжээтэй байгааг харуул- на. Энэ зөрүү 9-д хуваагдах тоо байвал зэрэгцээ хоёр оронг сольж (тонгоргож) бичсэн юмуу гулсуулсан байж болох юм. Жишээлбэл, менгвн хөрөнгийн дансны үлдэгдэл $2,175 байхыг шалгах балансад буулгахдаа тоог нь хооронд нь сольж,$2,157 гэж бичсэн байж болно.Энэ буруу бичилтийн үр дунд шалгах баланс 518-аар дүн нь зөрж,9-д хуваагдах тоо гарч байна. Энэ мэтээр орон сольж бичсэн бух алдаа 9-д хуваагдах тоо гарна. Өөр нэг энгийн алдаа бол оронг буруу таслах буюу гулсуулах алдаа юм. Тухайлбал, $2,175.00-ыг $21.75 гэж бичсзнзэс гулсуулах апдаа гарна. Үүнзэс үүдсэн эврүү нь мвн л 9-д хуваагдах тоо гарна.Гулсалт мэт алдааг олох өөр арга бий. Тоног төхөөрөмжийн дансны дебет

үлдэгдэл $420 байсныг шалгах балансын кредит багананд бичиж алдаа гаргасныг олох хэрэг гарч болох юм.Энэ алдаанаас болоод дебет улдэгдлийн нийлбэрийг $420-аар бууруулж, кредит үлдэгд- лийн нийлбэрийг $420-аар

73

нэмэгдүүлэн, 2 дахин тооцогдсоноос шалгах балансын дүнг $840 (420х2)-аар эерүүлнэ.Дебет,кредит багананд бичилт хийхэд гарсан ийм алдаа түгээмэл биш алдаа юм.Шалгах баланс дахь ийм алдааг илрүүлэхийн тулд эхлээд эөрүүг ервнхий дэвт- рийн дүнтэй баганаар нь тулгаж харах замаар шалгаж болно. Хэрвээ шалгах балансын эерүүтэй дүн энз аргаар илрэхгүй бол ажил гүйлгзэг дансанд тусгахдаа алдаа гаргасан байж болох учир уг ажил гүйлгээний бичилтийг внхны баримттай нь тулган үээх шаардлагатай болно Зарим ажил гүйлгээг нэг дансны дебетэд тусгаад нвгвө дайсны кредит талд бичихээ мартсан байж болох талтай.

3. Шалгах бапансын дүнг еронхий дэвтрийн дүнтай тулган шалгах х»рэгтэй.Энд балансын данс тус бүрээр шалгах бвлансын дансны багананд дүнг звв бичсэн эсэхийг шалгана.

4. Ерөнхий дэвтэр дээрх данс тус Оүрээр үлдэгдлийг дахин тооцно.5. Дане тус бүрээр журналаас гранхий дэатэрт шилжуулэн бичсэн дүнг

шалгана.Ийм шалгалт хийхдээ шалгагдсан дүн бүрийн дараа журнал болон сренхий дээтэр дээр хянап- тын тэмдэг тавих хэрэгтэй. Энэ нь журналаас өрвнхий дэвтэрт шилжүүлэн бичсэн бүх дүнг шалгаж дууссаны дараа шалгагдаагүй дүн буюу сренхий дэвтэрт шилжүүлэн бичээгуй орхигдсон дүнг олох бололцоог олгоно. Шилжуүлэн бичсэн дүнг анхааралтай шалгаснаар эөвхен алдааг илруулээд эогоохгүй, дсбст, кредит сольж бичсэн бичилтийг ч олж болно.

Бүртгэяийи мэдзэллийг хадгалахад анхаарах эарим зүйлЖурнал болон ерөнхий дэвтэр дээр долларын тэмдэг ашигладаггүй. Зарим нягтлан бодогчид шалгах балансад менгений тэмдэгт ашигласан байдаг. Энэ нь заавал байх зүйл биш. Харин баланс, орлого, ур дүнгийн тайлан болон бусад албан ёсны тайланд дол- ларын тэмдэгтийг заавал ашиглах ёстой. балансад, тухайлбал, багана бүрийн эхний болон сүүлчийн дүн.бугд дүнд долларын тэмдэг ашиглана.Олонх нягтлан бодогч нар булгийн дүн, туслах дүн бүрд долларын тэмдэг ашигладаг. Томоохон корпорацийн хэвлэгдсэн тайланд баганын эхний болон сүүлчийн тоонд долларын тэмдэг хэрэглэдэг. Ерөнхий дэвтэр, журнал нь торон шугамтай цаасанд хийгдсэн бол долларын дунгийн орон бүрийг нэг нүдэнд бичих- дээ таслал.бутархай тооны цэгийг ашиглах хэрэггүй. Шугамгуй цаасанд таслал, аравтын ор- ны цэгийг хэрэглэх хэрэгтэй. Балансад тусгагдсан бух дун мөнгөөр илэрхийлэгдэх бөгөөд багана бүрд мөнгөний оронг тодорхой тэмдэглэсэн байх шаардлагатай. Түүнчлэн мөнгөний хэсэг.булгийн дүнгийн доогуур нэг.эцсийн дүигийи доогуур хоёр эураасаар эурж тэмдэглэнэ.

7. Гар бояон компыотерт суурмлсан нягтлвн бодох буртгэяийн орчяын ундсэн уе шатуудтай танилцвх

НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН ОРЧЛЫН ТУХАЙ

Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг бүртгэх, ангилах, нэгтгэн дугнэх технологийн үйл ажиллагааны дэс дарааллыг нягтлан бодох бүртгэлийн орчил гэж нэрлэнэ. Нягтлан бодох бүртгэлийн орчил бизнесийн ажил гүйлгээг анх бүртгэлд тусгаснаар эхэлж, хөрөнгө, ер төлбөр, эздийн өмчийн ажил гүйлгээний үр дүнг нэгтгэн дүгнэж, албан ёсны санхуүгийн тайлан гаргаснаар дуусиа. *Орчил* гэдэг энэ нэр томъёо эохих хугацаанд нь тухайн цаг үеийг бүрэн хамарсаи санхүүгийн тайлан гаргах нөхцлийг бүрдүүлж байгаа тасралтгүй давтагдан үргэлжлях уйл явиыг харуулдаг.Энэ ойлголтод, нягтлаи Оодох Оүртгэлийг гараар хөтлөдөг үйлчилгээний чиглэлийн бизне- сийи Оайгууллагыи Оаланс гвргахтай холбогдоон нягтлан Оодох Оүртгэлийн иж Оүрэн орчлыг бид авч үэах Оолно. Нягтлан Оодох Оуртгэлийн орчлын энэ процрссийг дараах Оайдлаар нэгтгэн дүгнэж Оолок юм. Үүнд

1. Ажил гүйлгээг журналд бичих. Визнссийн ажил гүйлгээ Оүр нь журналд цаг үеийн дарааллаар Оичигдэиэ. Энэ процеос нягтлан Оодох Оүртгэлийн орчлын эхлэлийн шат юм.

2. Журналаас еранхий дэатарт шилжүүлан бичих, Балансын дансны дебст, кргдит өөрчлөлтийг журналаас ёранхий дэатэрт шилжуулэн бичнэ. Энэ явцад бизнссийн ажил гүйлгээний үр дунг херөнгө, ер төлбөр, эздийи амчийн дансуудаар ангилж харуулна.

3. Шалгах баланс гаргах. Шалгах Оалаис ерөнхий дэвтэр дээрх дебет, кредит бичилтийн тэнцвэрийг үзүүлдэг. Үуиий эорилго нь ереихий дэвтэр дээрх дансуудын үлдэгдлийг тодор- хойлох, журналаас еренхий дэвтэрт шилжуүлэи Оичсэн үйл ажиллагааг шалгахад оршиио.

4. Санхүүгийн тайлан гаргах бопон бусад тодотголуудыг бэлтгэх. Эиэ хэсэгт бид, зевхен санхүүгийн тейлаигийи кэг хэсэг Оолох Оалансын талаар ярилцах Оолно. Тайланд тодорхой хугаиаан дахь ОИЗНРСИЙН Оайгууллагыи санхүүгийн Оайдлыг уауүлдэг. Тайлаит хугацааны бизнесийн ажил гуйлгээний үр дунг иэгтгэи дугиэж санхүүгийн тайлаи гаргаснаар нягтлаи Оодох бүртгэлийн орчил дуусиа.Сурая Оичгийи эиэ булгийн дараагийи хэсагт компьютврт үндэслэсэн нягтлаи Өодох буртгэлийн системийн таяаар ярилцаж мэдлхийн хурэагаа тэлак Оолно. Гурав Оолон дарав- дүгзар бүлэгт бид нягтлан Оодох Оүртгэлийм ормлын процкхийг бивнвсийн Оайгууллатыи орлогө тодорхойяж, орлого, ур дунгийи тайлаи нөхех асуудлуудаар ергажуулаи үэна.

Гар боаои компыотерт сууриасаи бүртгэлийн систгм Харьцуулалт Туруучиин бидний ярилцсаи асуудлуудад комлаиийи нягтяан Оодок Оүртгалийн ажил^нууд нягтпаи бодох бүртгаяийг гараар гүйцэтгэх гар ияпти Оодох бүргэлиин сисп:мий> ашигвф гепаар аач уэсэи. Олои бизм-сийи жижиг Оайгууллагуудад компьютерт уидэслэгзн нм ■ лаиДОюунцэцэг _____гтгтп™)|№ ИКНы ^"'"Г

Наймдугаар бүлэг.

Мөнгөний нийлүүлэлт ба мөнгөний бодлого

8.1 Инфляцийн шалтгаан, үр дагавар

Мөнгөний үнэ цэннйн өөрчлөлт буюу үнийн өөрчлөлтийн хурдцыг инфляци гэдэг.

Өөрөөр хэлбэл, үнийн ерөнхий төвшин өеөх явдал юм.Инфляци нь эдийн засгийн болон хүн амын амьдралын төвшинд

муугаар нөлөөлж, эдийн засгийн тогтворгүй байдлын нэг шалтгаан болж байдаг. Иймд инфляци үүсэх шалтгаан нөхцөлийг тодорхойлж, түүний эсрэг арга хэмжээ авах нь чухал болдог. Гэвч үүнд нэлээд бэрхшээл байна. Учир нь нэг зэрэг нөлөө үзүүлдэг хэд хэдэн хүчин зүйл байдаг бөгөөд эдгээрийн нөлөөллийг тус бүрд нь тодорхойлоход хүндрэлтэй юм.

Инфяяци нь дараахь хүчин зүйлүүдээешалттаалдаг гэж эдийн засагчид үздэг.

1. Эрэлтээс үүдэлтэй инфляци. Энэ нь үнийнтөвшин нийт эрэлтээс шалтгаалж өссөнөөртайлбарлагддаг. Өөрөөр хэлбэл, нийт эрэлт хэрэгцзэ нь эдийн засгийн нийлүүлэлтээс давсан үед(инфляци үүсдэг. Ийм тохиолдолд эрэлтийг хангаж чадахуйц хэмжэщгэр н ийлүүлэлтийг өсгөх шаардлагатдй болдог.

2. Зардлаас үүдэлтэй ашфяяци. Энэ үед үиийн өсөлтийг нэгж бүтээгдэхүүн и й зардлыг өсгөхөд хүргэдВ хүчин зүйлүүдээр тайлбарладаг. Нэгж бүчээгдэхүүтИ зардал нй тухайн хугацаанд үйлдвэрлэсэн нивт бүтээгдэхүуний дундаж зардал байна.

Нийт зардалНэгж бүтээг/гэхүүний ■ ------------ ------зардал бүгаэгдэхүупии юо

|||Щ2|I 6ут99ГК»хүүний үнийн ӨСВкЛТ нь ш зээл ■ ̂ .ишйн птмт **ры1ангуй юпвортпй үсд зах зээдд 2уүү*9Х Н1 Ж01үүний ХЭМЖЭЭ ба ТуХЯЙН Гдүудргум

олох ашгийг багатдаг. Үүнтэй х >п)йгоор нийт иийлүүлэ/п багасч үнмйн тввимнг лтнавг- Үүний нмг зщштаан нь цалин хвлсний өсвягг м**г. Учир нь

цалин хмсний всөлтнйг хөдөлмөрийн ^ээмхийн •сөяттэй уялдуулаагүйгээс нэгж дэхүүннй зардал «сн и Мөи түүнчлэн исвийн прюл хуг их бол төсвийн

адддгдм ихсэзц түүнийг нөхнхнд эориулйн цаасан мөнгө гуйягхмд гаргяснаар мөнгөний нийлүүяэлт нэмэгдэж инфишщ үүсэх шалтгаак боддог

)• Мшнгони! тйлүүлмггж үүдэлтэй кнфшр. Үнэ өсөх бас нэг шалтгаан нь мөнгөний нийлүүязлт хэтэрхий их, түүнтэй харьцах бараа бүгээгжэхүүн

73

хэтэрхий бага байх явдая байдаг. Мөнгөинйн тоо хэмжээний уламжлаят онолоор эдийн засгийн хүрээнд хийгдэж байгаа гүйлгээний тоо тогтмол, мөнгөний нийлүүлэлтээс хамаарахгүй бол эдгээр П^НГЭЭНИЙ нийт хэмжээ нь Р х Т буюу бүтээгдэхуүн үйлчилгээн иЙ өртгийг нийт хийгдсэн гүйлгээний тоогоор үржүүлсэнтэй тэнцүү байна. Харин эдгээр Щвигаэг хийхэд шаардлагатай мөгөний хэмжээ нь туүний аргэлтийн хурдаас (V) шалттаална. Жишээ нь: 100 төгрөгний мөнгөний нийлүүлэлт нь янз бүрийн гүйлгээнд гар дамжин зарцуулагддаг. Энэ тохиолдоед $ хүн П хүнд үйлчилгээнийЩөлсөнд 1000 төгрөг төлсөиу харин П хүн түүнийг аваад III хүнд бүтээгдэхүүний үнийг. төлсөн. Ш хүн IV хүнд хөрөнгө оруулалт хийсэн байж бояно. Энэ бүх гүйлг^эцд мөнгөний нийлүүлэяй өөрчлөгддөгтүй, харин 3 удаа гар дамжсан байна. Иймд нийт гүйлгээнд шаардагдах мөнгөний тоо хэмжээ нъ МхУ болно. Эндээс

Мх V * РхТм- мөнгөний нийлүүлэлт V- гүйлгээний хурдац р- бүтээгдэхүүнинүилчилгээтш үнэ

ДОюувдцэг (^'хуү,6аиг^-_ 1лТ-нийтхийгдсэн гүйлгзэний ТОО Гбүтаэгл!^^ »тоохэмжээ) болжбайна. .Учир нь МхУ, РхТ нь хоеулаа гүйлгээг хэмжи - I ! хоёр өөр арга буюу нийт

гүйлгээний хоёр тал юм. 1ЗДГЭЭРЭЭС ГүЙЛГЭЭНИЙ ХурДЯЦ НЬ ЦӨӨН ТОХИОЛДОДд 1 урт

хугацааны турш маш бага хэмжээгээр өөрчлөгдд̂ I тогтмол тоо, бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ нь эдийн засагт ш ажилгүйдэлгүй, нөөцөө бүрэн ашиглана гэж үзвэд 1 тогтмол байна. Энэ таамаглалуудыг авч үзвэл мөнгөннй 1 тооны онол нь үнийн түвшний онол болно. Учир нь ! гүйлгээний хурдац, бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ нь тогтмол учраас М=Р буюу мөнгөний нийлүүлэлт нь үнийн өсөлт бууралтад шууд нөлөөлж байна. Иймд инфляци нь мөнгөний нийлүүлэлтээс шууд хамаарна ] гэсэн үгюм.

Үнийн өсөлт нь мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтгэй шууд холбоотой бсшох нь орчин үеийн шинжлэх ухааны практикт нэгэнт нотлогджээ. Тоо баримтаас үзэхэд манай орны хувьд шилжилтийн үед энэ зүй тогтол мөн илэрч гарсан юм.

Эндзэс харахад мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нь үйлдвэрлэлийн орлогын өсөлтийг дэмжихээсээ өмнө үнийн өсөлтийг бий болгосои байна. Гэхдаэ энэ онолын (Водит байх эсэх нь мөнгөний эргэл гийн хурд тогтмол байх эсэхэ9с хамаарна. Жишээ нь: нийлүүлэлт 10% өо!өв гэхэд эдийн засгийн бодит өсалт буюу гүйлгнэний хэмжээ 3% ^ссви усд Чр1*ЗЛТИЙИ Хурд ТХ>ГТМОЛ юхмолдидд л инфляад 7%6айхболио.

\ЫЭдгээр шялтгаануудяас гадна шууд биш татварыг өсгөх, төсвийн цалннг

нэмэгдуүлэх, хүн амаас зээлж чадяагүй тохиолдолд төсвийн алдагдлыг банкны зээлээр нехөх зэрэг нь инфляцийг өсгөхөд нөлөөлдөг. Энэ бүхэн нь инфляци үүсэх дотоод хүчин зүйл юм. Үүнээс гядна гадаад хүчин зүйл нөлөөлдөг. Үүнд- Экспортлогдсон инфляци,

Дэлхийн эдийн засгийн бүтцийн хямрал гэх мэт.Олон улсын хамтын ажиллагаа өргөжихийн хэрээр гадаад худалдаа,

Үзүүлэлт 1993 1994 1995Мөигөннй нийлүүлзлтийн дундаж өсөлт(%- иар)

227.6 795 48.8

Дөтоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт (%- нар)

-30 2.1 5.7

Хэрэглээний барааны үнийн өсөлт(%-иар;

182.9 663 55.0

Хүснэгт 8 1 Мөнгөиий иийлүүлэлт, үнийп есөл гийн хярилцан хамаарал

экспорт, нмнортын бараа бүгээгдэхүүн нэмэгддэг. Ийм үед импортын болон эксиортын бараа бүгээгдэхүүний үнэ өссөнөөс нэг орноос нөгөө оронд ннфляци шилжих үээгдлийг экспортлогдсон инфяяци гэнэ^^.

Инфляцийг хэмжихИнфля1дийн үед мөнгөний ханшны уналтыг ДОТОрНЬ:

♦ Аажим (мөлхөө)♦ Хур/пай (цогио)♦ Хэт хурдтай (гипер инфляци)гэж ангилдаг.Аажим хурдтай мөнгөний ханшны уналтын үед

үнэ удаяняар буюу ойролц<югоор жилд 10% өсдөг. Ханш хурдтай унах үед үнэ бараг 2 дахин өсдег. Жилийн хэдэн зууи хувьд ч хүрч болох маш түрон өсөлт!ЭЙ инфлмцийг гинсринфляци гэнэ.

Мөнгвний үнэ цжнийн өөрчявлтийг1 яг нарийн гооцоход бэрхшэзлтэй байдаг. Учир нь яиз бүрийн бяраа үйлчнлгээ нь өөр өөр үнийн өөрчлөлптэй байдгаар тайлбарлагддаг. Иймд мөнгөний жиихэиэ үнэ цэнийн өөрчлвдт буюу инфщщийг тсюцохын тудд үнийн индсэссийг ашигладаг. Бүх бараа бүгээгдэхүүний үнийн иядсксийг тооцох нь теммтэй байдаг учир ихэнх ороид имфлищийн гөшцингийн хэмжүүрээр хэрэглээний барааны индсксийг авч хэрэглэдэг. Жижиглэнгийн буюу **[)/ хщтмшямй барааиы нидсхс нь 1эд1*ээрийн үиийнДОюуНЦЗЦЭГ____________^пхүү^банкны ҮЦдаг

төвшинд тодорхой хугацаанд гарч..байгаа өерчлнлтнйи хувийг хэмждэг. Иймд тухайн жилийи инфпяцийн хурдцыг

дараах байддаар тодорхойлж болно. Үүний тудд 1. Тухайн жилийн болон суурь оны үнидн иидексийг тодорхойлно. Суурь оны үнийц 1 төвшинг 100%

гэж авна.

РоУ- үнийн индекс

Р|.суурь оны үнийн төвшинР0 - тайлант оны үнийн төвшин

2. Тайлант оны үнийн индексээс суурь оны үнийн : индексийг хасаж, түүнийгээ суурь оны үнийн индекст хуваан 100 %- иар үржүүлнэ.

УгУоИнфляцийн

ТӨВШИН УоИнфяяцийг тоогоор хэмжих өөр нэг арга нь “70- ын дүрэм" бегөөд энэ

нь хэдэн жилийн дараа үнийн төвшин хоёр дахин өсөх вэ? гэдгийг тодорхойлоход тусаддаг.

70I --- -------- -----Инфляцийн төвшин

{• инфляцийн төвшин 2 дахин өсөхөд шаардагдахжил

Жишээ нь: Жилийн инфляцийн төвшин 10% байхад 7 жилийн дараа үнийи төвшин 2 дахин өснө гэсзн угжт.

йнфляци нь эдийн засагт дараах 2 ерөкхий иөлөөллийг үзүүлдэг. Үүнд-1. Хүн амын амьдралын төвшинд нелөвяөхдв^ ажилгуйдлийг бий

болгож, бодит цалии, бодит орлогыг бууруулдаг. Учир нь үнийн төш#* хүн амын нэрлжгэн орлогыи төвшингдас

хурдан өсч байгаа тохиолдолд бодит орлого багасна.Бодит орлогын = нэрлэсэн орлогын - үнийн төвшний өөрчлөлтийн % өөрчлөлтийн % өөрчлөлтийн %

Бодит орлогын багасалт нь тогтмол орлого ологчдын хувьд илүү тусаж, бусад бүлгийнхний орлогыг нэмэгдүүлж хуваарилдаг. Үүнийг дараах байдлаар тооцож болно.

Нэрлэсэн орлогоБодиторлого*—---------- - -

73

Үннйн индексМөн түүнчлэн хуримтлал эзэмшигчдийн хөрөнгийн бодит өртгийг

бууруулдаг. Өөрөөр хэлбэл хадгаламжийн үнэгүйдлийг бий болгоно.2. Нкйт эдийн засагт нийгмийн нөхөн үйлдвэрлэлийн зүй тогтлыг

алдагдуулж, үнийн тэгш бус өсөлтийн улмаас үйлдвэрлэлийн салбаруудын ашгийн хэмжээ тэгш биш болж зарим салбарын уналтьгг бий балгодог. Эдгээрээс үүдэлтэй дараах сөрөг үр дагаваруудыг инфляци авчирдаг.♦ Мөнгө нь эд баялгийг агуулж байх ёсшй боловч инфляцийн улмаас

түүний худалдан авах чядвар нь буурдаг тул удаан хугацааны хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлэх боломж олгодоггүй.♦ Мөнгөний ханшны уналттайхолбоотойгоор хүмүүс хэрэгцээнээсээ шалтгаавахгүйгээр үнэг эдлэл, таваар худалдан авах явдял нэмэгдсэнээр эрэлтийн бүтцийг алдягдуулдаг.♦ Мөнгө нь ирээдүйд хийх төлбөрнйм хэрэгсэл боловч икфляцийн үсд аээлдүүлэгч нь алдагдал хүлээдэг учир зээл оягохоо болих, эсвэл зээлийн хугацаагбоганосгохын зэрэгцээ ирээдүйи аддагдлаа нөхөхийн тудд өндөр хүүтзй зээл олгодог. Мөн хүмүүс мөнгөн хуримтлалыг хадгалах сонирхолгүй болсноос мөнгө зээлийн системийг хямралд оруулдаг.

♦ Мөнгө нь албан ёсны солилцооны хэрэгсэл боловч инфляцийн төвшин өндөр үвд эргээд бартерийн худалдаа хийх, гадаад валютыг ашиглах, эсвэл алт гэх мэт мөнгийг орлох зүйлийг ашиглан арилжаа хийдэг.

♦ Инфляциас шалтгаалан экспорт харьцангуй үнэтэй болж, импорт хямдарснаас төлбөрийн балансын тэнцвэр алдагдаж гадаад валютын нөөцийг багасгадаг.

♦ Улсын төсвийн нэрийдсэн зардлыг ихэсгэж орлогын үнэгүйдлийг бий Чмгосноор төсвийн болон төрийн санхүүгийн системийг хямралд оруулдаг.

♦ Улс орон бүрт инфляцийн төвшин харилцан адилгүй байдгаас тухайн орны валютын болон албан ёсны ханшны зөрүүг ихэсгаж, валютын системийг хямруулна.

♦ Ийнхүү инфляци нь мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөнтэй холбоотой бүх зүйл, мөнгвний зах зээлийн тэнцвэржилтийг аддагдуулаад зогсохгүй улмаар энэ хүрэзнээсээ хальж үйлдвэрлэл хэрэглээ гэх мэт адийн засгийн бүх хүрээг хамарч хямралд хүргэж болдог.

Ийм учраас төв банкны менгөний бодлого нь юуны өмнө үнэ ханшны тогтаортой байдал, түүгээр дамжууяаэд макро эдийн засгийн зорилтуудыг хангахад чиглэгддэг юм. Энэ зориятоо хэрөгжүүлэх гол арга зам нь мангвиий нмйлүүямт, түүнд хяналттавих вцдал байдаг.

8.2 Мөнгөний нийлүул элт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд

Мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээ нь үнэ ханшны өсөлпэй холбоотой байдаг талаар бид өмнөх сэдэвт авч үзсэн билээ. Гэхдээ энэ асуудал нь тухайн үсд явуулж байгаа засгийн газрын бодлого улирлын шинж чанартай илэрч байдаг бараа бүтээгдэхүүн болон экспорт импорпын барааны эрэлт нийлүүлэлтийн хугацааны хувьд гардаг зөрчлөөс мөн шалтгаалж байдаг. Иймээс ч мөнгөний бодлогын гол асуудал нь мөнгөний нийлүүлэлтийг зсшщуулах түүгээр дамжуулаад үнэ ханшны тогтвортой байдлыг бий болгож, макро эдийн засгийн орчинг сайжруулах явдал юм. Тэгвэл юуны өмнө мөнгөний нийлүүлэлт нь ямар хүчин зүйлээс хамаарч өөрчлөгддөг түүнд нөлөөлж болох ямар арга хэрэгслүүд байж болох талаар ойлголт сшж авах хэрэгтэй юм.

Гүйлгээнд эргэж байгаа нийт мөнгөний тоо хэмжээг мөнгөний нийлүүлэлт гэдэг.

Мшзгөний нийлүүлэлт нь нөөц мөнгө, мөнгөний үржүүлэгч гэсэн 2 хүчин зүйлээр тодорхойлогддог.

М ■ Вхш

М- мөнгөний нийлүүлэлт В- нөөц мөнгө ш -мөнгөний үржүүлэгч

Эндээс нөөц мөнгө гэсэн үзүүлэлт нь Монгол банкнаас гүйлгээнд

гаргасан бэлэн мөнгө болон арнлжааны банкуудын бэлэн нөөцөөр тодорхойлогддог. Нөөц мөнгөний хэмжээг төв банкняас өдөр бүр хянах боломжгой бөгөөд түүнд гарсан өөрчлөдт хөдөлгөөи нь мөнгөний бодлогын завсрын зорилт болох мөнгөний нийлүүяалтэд нөлөөлж байдгаараа чухап ач холбогдолтой үзүүлалтюм.МөнгөниЙ ниЙлүүлэлти йг тодорхойлогч хүчии зүйл болсон нөөц мөнгөний

хэмжээ нь гадаад цэвэр дотоод цэвэр активын хэмжээ буюу мөнгөнмй ^граатуудын өөрчлөлттэй хамааралтай байдаг. Эдгаяр

ДОюунцэцэгнь хугацаат хадгаламж болон харилцах, гадаад валкпы» хадгаламж, гадаад цэвэр актив, засгийн газрын зээд Арилжааны банкуудад олгосон зээл, арилжааны банкуудаас аж ахуйн нэгж байгууллагад олгосон зээл, мөн Засгийн газрын хадгаламж зэрэг үзүүлэлтүүд юм.

Эдгээр үзүүлэлтүүдийн нөөц мөнгөнд нөлөөлөх нөлөөллийг авч үзвэл:

Тухайлбал, төв банкнаас арилжааны банкуудад олгосон зээл нэмэгдэхийн хэрээр нөөц мөнгө нэмэгдэнэ. Мөн Засгийн газрын үнат цаас нэмэгдэиэ гэдэг нь төв банк засгийн газарт зээл олгож байна гэсэн үг юм. Иймээс төв банкны активын үнэт цаас гэсэн үзүүлэлт нэмэгдэхэд мөнгөний нийлүүлэлт, мөнгөний нөөц нэмэгддэг. Харин Засгийн газрын хадгаламжийн өсөлт нь гүйлгээнд байх бэлэн мөнгөний хэмжээг бууруулдаг. Эндээс харахад төв банк ньзээл олгох, зээлээ төлүүлэх, Засгийн газрын үнэт цаасыг худалдах, худаддан авах, еөрөө үнэт цаас гарган борлуулах, түүний төлбөрийг хийхэд нөөц мөнгөний хэмжээ өврчлвгдөж, буурч байна. ИЙмд төв банк нь мвнгвиий нийлүүлалтийгхянахдаа нөөц мөнгөнд нөлөөлөх замаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Мөнгөний нийлүүлэлт, ялангуяа гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний хэмжээ нэмэгдэх нэг шалтгаан нь бэлэн бус төлбөрийн хэрэгсэлүүд хөгжөөгүй, банкуудын I үйлчилгээ суя татвараас зайлсхийх үүднээс бэлэн мөнгийг гар дээрээ байлгаж төлбөр тооцоо хийж байгаа явдал юм.

Мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээнд эдгээр хүчин зүйлээс гадна нөөц мөнгө, нийт мөнгөний хоорондын хамаарлыг илэрхийлэгч мөнгөний үржүүяэгчийн тогтвортой байдал чухал нөлөөтэй байдаг. Заавал байлгах нөецийн нэгж хэмжигдэхүүнийг мөнгөний үржүүлэгч гэнэ. Хэрэв заавал байлгах, нөөцийн хувь хэмжээг К үсгээр тэмдэглэвэл мөнгөний нийлүүлэлтийн томьео нь дараах байдалтай болно.

1М- Вх т- Вх———

кНөөц мөнгөний үржүүлэгчийн өөрчлөлтөд нөлөөлдөг гол зүйл нь

банкнаас гадуурх мөнгө, татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө хобрын хоорондын

Нөөц мөнгийг нэмэгдүүлэгч үзүүлэлт

Нөөц мөнгийг хорогдуулагч үзүүлэлт

♦ Төв банкнаас арилжааны банкуудад олгосон зээлийн өсөлт

♦ Засгийн газрын үнэт цаасныөсөлт

♦ Банкнаас гадуурх мөнгөний өсөлт

♦ Төв банкин дахь арил- жааны банкны харил- цахынөсөлт

♦ Засгийн газрын хадгаламжийн өсөлт

♦ Арилжааны банкинд олгосон зээлийн үлдэгдлийн бууралт

♦ Төв банкны үнэт цаасны борлуулалт

♦ Гадаад цэвэр активьш бууралт♦ Банкнаас гадуурхн мөнгөний

бууралт♦ Төв банкин дахь арилжааны

банкуудын харилцахыи бууралт

Хүснэгт 8.2 Нөөц мөнгөнд нөлөөлөгч хүчин зүйлүүд

73

харьцаа байдаг. Энэ харьцаа буурах тусам мөнгөний үржүүлэгч өсдөг. Өөрөөр хэлбэл, тлтан төвлөрүүлсэн хөрөнгөөс тодорхой хувь хэмжээгээр байгуулах заавал байлгах нөөц нэмэгдэхэд банкнаас гадуурхи мөнгөний хэмжээ багасаж, мөнгөний нийлүүлэлт буурдаг. Харин заавал байлгах нөөцийн хэмжээг багасгахад мөнгөний нийлүүлэлт өсдөг. Жишээ нь; Заавал байлгах нөөцийн хэмжээ 10% - 11 % болж өссөн. Банк нь заавал байлгах нөөцийг байгуулж ажиллана. Зээл болон хөрөнгө орууяалт хи йнэ^ Зөвхөн нэг төрлийн хадгаламж авна гэж үзвэл банкнаас гадуурхи мөнгений хэмжээ дараах байдяаар нэмэгдэнэ.

ДОюунцэцэг Санхүү, банкм—

Заавал 500 сая Заавал .гахнөөц хадгаламж байлгах50сая нөөц 55 саяЗээл болон

Зээл болонхөрөнгө хөрөнгөоруулалт450

оруулалтсая 445 сая

Абанк (ЗБН 10%)

500 саяхадгаламж

ДОюунцэцэг Санхүү, банкны үндэс

143

хядгалахгүй учир үлдсэн 900 төгрөгийг зээл болгон олгожээ.

I Банк2. / 100 төг ЗБН3. / 900 төг зээл1/ 1000 төг

чекийнхадгаламж

2. 900 төгрөний зээл авсан компани түүнийгээ II банкинд харилцах дансанд хийжээ. Тэгвэл П банк мөн л 10 %- иар ЗБН байгуулж үлдэх 810 төгрөгийг зээлдүүлжээ.

II Банк

3. 810 төгрөгний зээл авсан хүн түүгээрээ бараа үйлчилгээ худалдан авч болно. Хөрөнгө оруулалт хийх юм уу банкинд хадгалуулж болно. Ямар ч тохиолдолд уг мөнгө нь хэн нэг хүнд шилжин очиж тухайн хүний банкны дансанд бичигдэх болно. Энэ мэтчилэнгээр үүнийг цааш үргэлжлүүлээд байж болно. Үүнийг дагаад мөнгөний нийлүүлэлт нь цаашид зээл олгох боломжгүй бага нөөцтэй болох хүртэл нэмэгдсээр байна.

1 1М* Вх---- 1 ООх —-10000 төгрөг

К 10%Дээрх тохиолдолд эдийн засагт ердөө 1000

төгрөг л бэлнээр байсан. Чекийн хадгаламж огт байгаагүй. Харин I хүн банкинд мөнгөө хадгалуулснаар мөнгөнийхээ хэлбэрийг л хувиргаж бэлэн мөнгөө чек болгосон. Энэ нь бэлэн мөнгөний адил хөрвөх чадвартай, арилжааны хэрэгсэл болж чадна.

Банкны хувьд заавал байлгах нөөцөөс илүү мөнгийг цааш зээлснээр мөнгөний зах зээлд өөрчлөлт оржээ. Энэ өөрчлөлтийн хэмжээ нь

4/ 900 төгхарилцах

5/90 төгЗБН 6/810төгзээл

дОюунцэцэг Санхүү,банкыыум»,-

144

нийт хадгаламжийн

д <ЛО#ЙШШк Саихүү, банищувдас

145

хэмжээнээс анхны хадгаламжийг хассантай гэнцүү байна.

МөнгөнийЗах - Нийт - Анхны Зээлийн өөрчлөлт хадгаламж • хадгаламж

9000 төг = 10000 төг - 1000 төг

Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний зах зээл дээр мөнгөний нийлүүлэлт нь 9000 төгрөгөөр нэмэгдсэн байна. Үүнийг бас өөрөөр тайлбарлаж болно.

Анхны хадгаламж 1000 төгрөг нь мөнгөний хэмжээг 900 төгрөгөөр нэмэгдүүлсэн. Учир нь банк 1000 төгрөгөөс 100 төгрөгөөр заавал байлгах нөөц байгууяж үлдэх. 900 төгрөгийг зээлдүүлсэН. Тэгвэл энэ илүудэл нөөц нь мөнгөний зах зээлийг 9000 төгрөгөөр тэлж өгчээ.

1 1ДМ= илүүдэл нөөц х--- 900 төг х —— = 9000 төгрөг

К 10%ДМ- Мөнгөний зах зээлийн өөрчлөлт

Мөнгө өсөж үржих үйл явц мөн эсрэгээр явагддаг. Жишээ нь: Нэг хүи хадгалуулсан мөнгөнөөсөө 1000 төгрөг буцааж аилаа гэж бодвол банкны бэлэн мөнгө 1000 төгрөгөөр багасна. Заавал байлгах нөөцийн хэмжээ 10 % гэвэл бэлэн нөөц 100 төгрөгөөр багасна. Гэвч үнэн чанартаа банк нь уг мөнгийг заавал байлгах нөөцөөсөө өгөх учир заавал байлгах нөөцийн хэмжээ 900 төгрөгөөр (100-1000) дутна. Үүнийгээ иөхөхийн тулд эргэн төлөгдөж байгаа зээлээсээ нөөц рүүгээ хийнэ. Хэрэв зээл төлж байгаа хүн нь өөр банкнаас бэлэн мөигө авах замаар зээлээ төлж байгаа бол II банкинд 900 төгрөгийн бэлэн мөнгө заавал байлгах нөөцөөс гарна. Энэ банкны хувьд заавал байлгах нөӨцийн хэмжээ 90 гөгрөгөөр багасаж уг нөөцийн хэмжээ 810 төгрөгөөр дугна. Тэгэхээр мөн л орж ирсэн мөнгөөрөө нөөцөө бүрдүүлж цааш зээл олгохгүй.

В

М-

дОюунцэцэг Санхүү,банкыыум»,-

146

Иймэрхүү ямзаар олон хүм ззрэг балэн менш шаййдми ^анкны санфмт буюу баккмаас зугатах гэж ,к-*рлж#М1*Г үз»гдал бий балгмо. Учмр нь банк чндгалймяшр орж мро#н мөнгвмий эохнх хувнйг л хлдгялж бусдыг нь жмяүулдм. Зээлмйн хөрвөх чадвяр нь хядгэшямжтай ядил өндөр биш. Иймд хярнлцягч мөш өе йпях пик иряхад ишрдягдях хэмжакмсмй бэлэк мвнгө байхгүй бол банкинд иттэх итгал ялдарч бүх хармлцягч чөшөө бүрэи бүтэн буцяаж авах шаарАлагя тавмна Иймд 6ЙНК нь хирил1лагчдын бшн цонгений (шардлагыг ХЙНГЙХНД .^яш байлгах нмм|*мс илүү мх шшээний бчдэн мннш шаардлагатай г*ж үжэммй үмдсэн дээр илүүдяп иөөц хад1*алдаг. Эн» юхяшщши мөнгөмий уржүүд&гч багясаж мөнгөний нийлүүлпяггад нөлөвлдөг.

Энэ бүхнээс авч үэшя монгакий нийлүүлэлтэд мөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг

дараах байдлаар тоөчоор тодорхойлж бол 1 ю.

т

Мөнгөн тэмдэгт Арилжааны банкны хадгалямж

Засгийн газрын үнэт цаас

Арилжааны банкинд

олгосонзээлЭбН

Арияжааны боякны илүүдал нөөц

Хүмүус мөнгөө байршуулах

хэлбэр

Схем 8.3 МөнгөннА нийлүүлэлтэд нөяөөлөх хүчин зүйл

ь.» й бодлогын зорилт, арга

д <ЛО#ЙШШк Саихүү, банищувдас

147

хэрэгслүүд

Эдийн засаг цаашдаа тэнцвэртэй тогтвортой хөгжих үйл явцыг эдийн засгийн

тоггворжилт гэдэг.

в-а—Орчин үед эдийн засгийг тогтворжуулах үйл үндсэн хэлбэрээр хэрэгжиж байна. Эдгээр ны А

♦ Мөнгөний болон Сангийн бодлогыг ашиглз макро эдийн засгийн нөхцөлийг сайжруула* Н

♦ Цалин үнийн төвшинд түр хугацааны хязгаарлалт, хяналттавих хэлбэрүүд юм.

Энэ хоёр хөтөлбөрийн ЭЦСИЙН зорилт нь ИЖйЛ бөгөөд макро эдийн засгийн цогц зорилгуудыг хангахад чиглэгддэг. Эдгээр зорилгууд НЬ :

♦ Инфляцийн төвшинг бууруулах буюу хамгийн боломжит төвшинд барьж байх

♦ Төсвийн төлбөрийн балансьштэнцвэржилти й г хангах, ажилгүйдлийг багасгах буюу ажил эрхлэлтийн төвшинг нэмэгдүүлэх.

♦ Бодит орлогын өсөлтийг хангахЭдгээрээс тоггворжи лты н гол элемент нь

инфляцийг бууруулах явдал бөгөөд энэ нь мөнгөний бодлогоор дамжин хэрэгждэг.

Мөнгөөр дамжуулан эдийн засгнйн байдал буюу эдийн засгийн өсөлт, үнэ, төлбөрийн тэнцэл, ажилгүйдэл гэх мэт макро эдийн засгийн орчинд нөлөөлөх 1’өв банкны үйл ажиллагааг мөнгөний боддого гэнэ.

Шилжилтийн эдийн засагтай орнуудад мөттгөний бодлого нь юуны өмнө үндэсний валютын худалдан авах чадварыг тоггворжуулахад чиглэгддэг.

Мөнгөний бодлогын талаар эдийн засгийн шинжлэх ухааны гол урсгалуудын хувьд өөр өөр үзэл баримтлалтай байдаг.

Монетаристууд мөнгөний бодлогын үндсэн зорилго нь мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулаж явдал гэж байхад Ксйнсийн талынхан хүү болон зээлнйн эх үүсвэрийн хүрэлцээний асуудалд илүү ач холбогдол өгдөг. Монетаристууд мөнгөний нийлүүлэлаийн вврчлвлт НЬ үндэсний үйлдвэрлэлийн ӨСӨЛТ буурал 1.14 нөлөө/щөг гэж үзэж байхад Ксйнсчүүд ЗасгиАн гварын твсвв, санхүүгийи бодлого нь эдийн засагг үзуүлэх

ДОюунцэцэг Санхүү, банкны үндэс

149

146

________________________________нөлөөгөөрөө төв банкны мөнгөний боддогоос давуутай гэж үздэг. Эрдэмтдийн эдгээр үзэл баримтлал нь эдийн засгийн судалгаа хийсэн орчин нөхцөл, онцлогоос хамаарч амьдрал дээр эсрэг дүгнэлтэд хүрэх ч тохиолдол байдаг.

Харин Монгол банкны хувьд мөнгөний бодлогын талаарх онолын аливаа нэг туйлыг яг баримтлаагүй бөгөөд өөрийн орны онцлог байдалд тохируулан мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулж, төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах зорилтыг хэрэгжүүлэхийг зорьж байгаа билээ. Хэрэв мөнгөний бодлогын зорилт нь олон зүйлд зэрэг чиглэгдвэл эцсийн эцэст нэг зорилтоос нөгөө зорилт руу шилжих улс төрийн шахалтад мөнгөний бодлого орох эрсдэл учирч болно.

Мөн түүнчлэн мөнгөний бодлогын зорилтыг хангах үүргийг төв банк, Засгийн газар хоерт хувааж үүрүүлбэл эцэсгээ аль аль нь хариуцлагагүй байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Иймээс ч ихэнх орон, ялангуяа манай төв банкны хуулинд ‘Төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах явдал бол төв банкны мөнгөнйй бодлогын үндсэн зорилт мөн” гэж заасан байдаг. Гэхдээ төв банк нь макро эдийн засгийн бусад зорилтыг хэрэгжүүлэх үүднээс өөрийн үндсэн зорилтын хүрээнд санхүүгийн зах зээл, баикны тогтолцооны тогтвортой байдлыг хангах замаар үндэсний эдийн засгийн тэнцвэртэй хөгжилд дэмжлэг үзүүлнэ.

Төв банк нь төрийн мөнгөний бодлогыг өөрийн мөнгөний нийлүүлэлтэд тавих хяналтын үүргээрээ дамжууяан хэрэгжүүлдэг. Учир нь Монгол банкны зорилтыг хэрэгжүүлэх болон эдийн засгийн тогтворжилтод нөлөөлөгч гол хүчин зүйл нь мөнгөний нийлүулэлт болдог.

Төв банк нь мөнгөний нийлуүлэлтэд нөлөөлөхдөө хуулиар зөвшөөрөгдсөн арга хэрэгслүүдийг ашигладаг. Мөнгөний бодлого явуулах нь төрөөс баримталж байгаа мөнгөний бодлогын талаарх үндсэн чиглэл зорилгоос шалтгаалдаг. Үүнтэй уялдуулан төв банк нь мөнгөний

♦ Хатуу♦ Зөелөн бодлогыг сонгож хэрэгжүүлдэг.

ДОюунцэцэг Санхүү, банкны үндэс

150

Зах зээлийн эднйн засгийн нөхцөлд банкнаас явуулж буй мөнгений нийлүүдЭЛ1^? ихэсгэх бодлогыг мөнгөний зөөлөн бодлого ГЭНЭ

Зөөлөн бодлогын гол зорилго нь хөренг» оруулалтыг ДЭМЖИХ үндэсний НИЙТ бүтээгдэхүүнийгӨСГӨХ, банкны НӨӨЦЛӨХ ХЭрЭГЦЭЭГ бууруул^ажилгүйдлийг багасгахад чиглэгддэг. Гэхдээ энд үйлдвэрлэлийн бүтцийг шинэчлэх асуудлыг анхаарч үзэх ёстой. Эс тэгвэл нэгэнт техник технологи нь хуучирсан, өрсөлдөх чадвар үр ашиг муутай үйдцвэрт хичнээн зээл, олгоод ч үйлдвэрлэл өсөхгүй, харин зээлийн дарамтад орж, мөнгөний нийлүүлэлтийг ихэсгэх, улмаар үнийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх шалтгаан болж байдаг.

Заавал байлгах нөөцийг ихэсгэх, зээлийн хүүг өндөрсгөх гэх мэт мөнгөний бодлогын арга хэрэгслийг ашиглан мөнгөний нийлүүлэлггийг багасгах Төв банкны үйл ажиллагааг мөнгөний хатуу бодлого гэнэ.

Уг бодлогын зорилго нь дотоодын үнийн өсөлтийг бууруулж төгрөгийн худалдан авах чадварыг тогтворжуулах буюу ханшны уналтыг хязгаарлахад чиглэгддэг.

Мөнгөний бодлогын арга хэрэгслүүдий мөнгөний нийлүүлэлтэд нөлөөлөх байдлаар нь:

♦ Шууд арга♦ Шууд бус арга гэж авч үздэг.Шууд аргад арилжааны банкны зээлийн

үлдэгдэлд хязгаарлалт тогтоох, хадгаламжийн хүүгийн доод төвшинг тогтоож өгөх зэрэг аргууд орно. Банк санхүүгийн системийн хөгжил сул, зах зээлийн нөхцөлд ажиллах чадвар хангалтгүй нөхцөлд шууд аргыг хэрэглэх нь илүү тохиромжтой. Гэвч удаан хугацааны туршид захиргааны аргаар банкны үйл ажиллагаанд нөлөөлбөл дараахь сөрөг дагаврыг авчирдаг. Үүнд

1. Санхүүгийн эрүүл биш тогголцоог бүрдүүлэх

2. Банкуудын төлбөрийн чадварт муугаар нөлөелөх

3, Санхүүгийн капитал нь хүүгээрээ дамжин үр ашигтай хуваарилагдахад саад болох

4. Эдгээр нь эргээд мөнгөний бодлогод сөргөөр нөлөөлөх гэх мэт

Мөнгөний бодпогын шууд бус аргад:♦ Заавал байлгах нөөц♦ Нээлтгэй зах зээлийн гүйлгээ♦ Хүүгийн нэгдсэн бодлого♦ Төв банкны зээлжүүлэлт гэх мэт

аргууд орно.

ДОюунцэцэг Санхүү, банкны үндэс

151

Мөнгөний бодлогын арга хэрэгслийг сонгох, тэдгээрээр дамжуулан бодлого явуулахдаа дараах зүйлүүдийг анхаарч үзэх шаардлагатай байдаг. Эдгээр ны

1. Мөнгөний бодлогын арга хэрэгсэл нь нөлөөлөгч үзүүлэлттэйгээ нягт холбоотой байх

2. Бодлогын арга хэрэгслээс гадна тухайн үзүүлэлтэд нөлөөлөх гадаад нөлөөллийг тооцож тодорхойлсон байх

3. Мөнгөний бодлогын арга хэрэгслийг сонгохдоо зорилготойгоо зөв уялдуулах

4. Мөнгөний бодлогын зорилт өөрчлөгдөхөд арга хэрэгсэл нь мөн уян хатан өөрчлөгдөх боломжтой байх

5. Мөнгөний бодлогын зорилго нь эдийн засгийн өмнө дэвшүүлж тавьсан зорилготой иягтуялдаатай байх зэрзг асуудлууд юм.

Манай орны хувьд УИХ- аас тодорхойлсон чиглэлийн дагуу Төв банкны мөнгөний бодлого нь дотоодын үнийн өсөлтнйг бууруулж, тегрөгийн худалдан авах чадварыг цаашид тогтворжу>'Л а х зорилтыг хэрэгжүүлэхи й н зэрэгцээ хадгаламж эзэмшигч, харилцагчдын банкинд итгэх итгэлийг бэхжүүлэхэд чиглэгдэж байгаа юм. Төв банк нь уг зорилтоо хэрэгжүулэхийн тулд мөнгөний хатуу бсщлогыг баримталж мөнгөрий бодлогын шууд болон шууд бус аргуудыг хослуулан хэрэглэж иржээ. Учир нь тмрөгийн ггятвортой байдлыг хангах ивдал нь өөр хоорондоо

ДОюунцэцэг Санхүу, бан^дд^унп^.хамааралтай ДОТООДЫН үнэ,

төгрөгийн гадаад валютаар илэрхийлэгдэх ханшны тогтвортой байдлаар хангагдах учир эдийн засаг дахь мөнгөний тоо хэмжээг мөнгөний бодлогын арга хэрэгслүүдээр дамжуулан зохицуулдаг.

Санхүүгийн системийн хөгжлийн эхний шатанд мөнгөний бодпогын шууд бус арга хэрэгслийн хөпкил нь сул, санхүү банкны байгууллагуудын зах зээлд зохицон ажиллах чадвар хангалтгүй байсантай холбоотойгоор Монгол банк нь шууд аргуудыг 1993 оноос эхлэн мөрдүүлж байсан. Гэвч шууд аргыг удаан хугацааны туршид хэрэглэснээс эарим оронд тохиолдож байгаа санхүүгийн хямрал, эдийн засгийн сөрөг үр дагаврууц өөрийн оронд үүсэхээс сэргийлж шууд бус системийн уялдаа холбоо, мөнгөний нийлүүлэлтэд нөлөөлөх нөлөөллийг хүчтэй болгох замаар шууд арга хэрэгслээс татгалзах чиглэл баримтлан ажиллаж байна. Үүний дагуу 1996 оноос хадгаламжийн хүүгийн доод хэмжээг Монгол банкнаас тогтосдог системийг өөрчилснөөр банкуудын хоорондын чөлөөтөрсөлдөөн нэмэгдэж, актив пассивын удирдлага сайжрахад эерэг нөлөөлал үзүүлж байна.

Мөн түүнчлэн банкуудаас банкны бус байгууллагад олгох зээлийн өрийн үлдэгдэдд хязгаарлалт тоггоодог системийг өөрчилж, төв банкны хууль болон төрөөс мөнгөний бодлогын талаар баримтлах үндсэн чиглэлд заасны дагуу зарим банкинд зээлийн эх үүсвэр, санхүү төлбөрийн чадварыг харгалзан Монгол банкнаас тогтоосон заавал байлгах нөөцийн хэмжээг тогтвортой хангах хүртэл

лоюунцацэг Санхүү, банкны үндэс

153

хугацаанд өрийн үлдэгдэлд нь хязгаарлалт тогтоох чиглэл баримтлах болсон.

Сүүлийн жилүүдэд Төв банк нь мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ Төв банкны үнэт цаасны бодит хүүг эерэг байлгах зарчмыг баримтлан уян хатан тогтоож, үнэт цаасны зээл, хямдруулалтаар дамжуулан хүүгийн нэгдсэн боддого явуулах, банкуудын заавал байлгах нөөцийг хангуулж ажиллуулах зэрэг аргыг өргөн ашиглаж байна.

ДОЯЗУНДОщм Санхүү. бянкны үндэс

154

8.5 Менгений имйлүүлэлтэд тавиххяналтТ@в банкны үндсэн үүргүүдийн нэг нь

мөнгөний нийлүүлалтэд тавих хянялтын үүрэг байдаг. Энэ үүрэг нь 1«*риАн мннгоний бодлогыг хэрэгжүүлэх ГОЛ НӨХЦӨЛ болдог. Учир нь мөнгөний нийлүүлэлт нь үнэ ханшны 'п>1“1 ж>ртой байдалд нөлөөлөгч гол хүчин зүйл юм.

Энэ үүргийн биелэлт нь Төв банкны сонгосон мвнгнний бодлогын арга хэрэгслүүд, тэдгээрийн үр дүшзэр 'Юдорхойлогддог. Одоо Төв банк нь мөнгөний нийлүүлэлтэд тавих хяналтын хүрээнд мөнгөний бодлогшн арга хэрэгслүүдийг хэрхэн ашиглах талаар авч үзье.

8.5Л Заапал байлгах нөөц.Мөнгө зээлийн өсөлтийг

эохицуулах нэг хэрэгсэл нь заавал байлгах нөөцийн арга юм. Энэ арга нь арилжааны банкуудын зээлдүүлэх боломжийг хязгаарлах замаар мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг зохицуулахаас гадна банкны төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварыг дээшлүүлж, харилцагчдын эрх ашгийг хамгаалах зорилгод нийцдэг.

Арнлжааны банкуудын бусдаас татан төвлөрүүлсэн хөрөнгөөсөө бэлэн нөөц хэлбэрээр байлгах хамгийн доод хэмжээг заавал байлгах нөөц гэнэ.

Уг нөөцийг1. Арилжааны банкууд өөрийн касст

бэлэн мөнгө хэлбэрээр 2. Төв банкинд харилцах дансны

үлдэгдэл хэлбэрээр байлгаж болно.Заавал байлгах нөөцийн хэмжээг Төв

банк өөрийн мөнгөний бодлогод нийцүүлэн арилжааны банкны бусдаас татан

155

төвлөрүүлсэн хөрөнгийн зохих хувиар тоггоодог. Манай орны хувьд энэ хэмжээ нь 5-30 %байдаг.

Төв банкнаас 1997.02.1- нээс эхлэн заавал байлгах нөөцийн журмыг мөрдүүлж байгаа бөгөөд банкуудын татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийн 14%- иар уг нөөцийг

ДОюунцэцаг^тхуү, Р.ЩЩ-Ц,! ү„л<,

байгуулня. Мөн банкуудыи бэлэн вялют. чск, Монгол бянкин дяхь

валютын харилдах дансны үлдагдлийг валютын заавал байлгах неөцөд тооцдог.

Заавал байлгах нөөцийн хувь хямж г̂ ЗОХИСТОЙ төвшинд тогтоож топ'вортойгоор байлгахгүй бол нэг талаас банкуудын орлого олдоггуй активын хзмжээ, нөгөө таляас банкны төлбөрийн чадварт нөлөөлдөг. Иймд Төв бянк нь арилжааны банкуудын хүүгийн орлогыг бууруулахгүй байх үүднээс Төв банкинд байршуулсан төгрөгийн харилцах дансны үлдэгдэлд Төв банкны үнэт цаасны сүүлчийн арилжааны хүүгийн 50% тай тэнцэх хэмжээний хүүг, харин гадаад валютын харилцах дансны үлдэгдэлд Лондонгийн банк хоорондын хүүгийн (ЫЬог) 50%- тай гэнцэх хэмжээпий хүүгтөлдөг.

Үүний хамт заавал байлгах нөөцийг дутагдуулсан банкинд санууяга даалгавар өгөх, торгууль ноогдуулах арга хэмжээ авдаг бөгөөд торгуулийн дээд хязгаар нь тухайн үсд Монгол банкнаас арилжааны банкинд олгох зээлийн хамгийн өндөр хүү дээр таван нэгж хувийг нэмснээс илүүгүй байна.

1998 оид заавал байлгах нөөцийг тооцох, хяпалт тавих журмыг боловсронгуй болгож, хугацааны хувьд гарч байсан хожимдлыг арилгах, урамшуулал болон арга хэмжээний системийг өөрчлснөөр банкуудын нөөцийг бодитой тогтоох, эөв эохистой удирдахад нь зохих үр дүнг өгч байна. Банкуудын бусдаас татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийн 14 хувиар тооцсон заавал байлгах нөөцийн 50- иас доошгүй хувийг Монгол банкинд төвлөрүүлж байх шаардлага тавихын хамт нөөцийн тооцоог сард 2 удаа хийж, төвлөрүүлсэн хэсэгт нь хүү төлж бяйна.

Дээрхи арга хэмжээний хүрээнд 1998 онд Монгол банкинд төвлөрүүлсэн хөрөнгөнд нийт 900 сая төгрөгийн хүү төлж 465 сая төгрөгийн

157

торгууль ноогдуулжээ.Одоо мөнгөпий нийлүүлэлтэд нөлөөлөх

хүчин зүйлийн томьёог эргэж саная.

дОюүнцэцэг Санхүү. банкн ыундэс

Шдяд̂ д&шшятшшшщ/шщшшвштшшшшшшшшшяшшшштI

М- Вх ш* Вх----К

гп- буюу мөнгөний үржүүлэгчийгн хэмжээнд заавал байлгах нөөцөөс гадна

♦ Гар дээрхи бэлэн мөнгө ба харилцахын харьцаа

♦ Хадгаламж харилцахын харьцаа♦ Илүүдэл нөөцийн хувь хэмжээ

нөлөөддөг.Харин эдгээр хүчин зүйлүудийг Төв

банкнаасхянаж, түүнд нөлөөлөх нь бэрхшээлтэй байдаг учраас мөнгөний үржүүлэгчийг хүссэн хэмжээндээ байлгахын тулд заавал байлгах нөөцийн хэмжээг өөрчилж, эдгээр 3 хувьсагчийн өөрчлөлтийг нөхдөг.

Заавал байлгах нөөц нь мөнгөний нийлүүлэлт буюу эдийн засаг дахь мөнгөний хэмжээтэй урвуу хамааралтай үзүүлэлт юм. Иймд хэрэв төв банк нь мөнгөний нийлүүлэлтийгихэсгэх бодлого баримталбал заавал байлгах нөөцийн хувь хэмжээг бууруулж, харин мөнгөний нийлүүлэлтийг багасгах зорилт тавибал заавал байлгах нөөцийг ихэсгэх арга хэмжээ авдаг.

8.5.2Төв банкны зээлжуулэлт

Төв банк нь мөнгөний нийлүүлэлтийг хянахдаа заавал байлгах нөөцийн аргаас гадна арилжааны банк болон засгийн газарт олгох зээлийн хэмжээнд тодорхой хяналт тоггоосноор өөрийн зорилтыг хэрэгжүүлдэг. Учир нь арилжааны банк нь эцсийн зээлдүүлэгч болдог

159

тул түүнд олгох зээлийн хэмжээ нь нийт гүйлгээнд орох мөнгөний тоо хэмжээнд нөлөөлдөг. Энэ нөлөөлөл нь арилжааны банкуудад төв банкнаас олгосон зээлигйн хэмяеэзтэй шууд хамааралтай байна. Өөрөөр хэлбэл тэдгээрт олгох зээлийн хэмжээг нэмэгдүүлбэл нийт гүйлгээн дэх мөнгөний тоо хэмжээ нэмэгдэж харин буурууибал мөнгөний нийлүүлэлт багасна гэсэн үг юм. Үүний шалтгаан нь арилжааны баик зээл авснаар түүний хөрөнгийн эх үүсвэр нэмэгдэж, тэр хэмжээгээр зээлжих

зарчмыг баримтяан ажидяаж йвйна. ___Монгол бянк нь лрнляамш блняуүм &*я

олгохдоо дараах зарчмыг мдрдясг Үүнж1,3ээл нь Монгоя банкнн дахь арилкажм

банкуудын харилцах дансны улд*гдзд *

Сяшпгү

хүүг тма банкны үнат цявдш Я&сЧҮР тсжтося

банкны зөвшөөрсөн үнэт цаасаар бштятяжлм о^-_______________________________________

2. Банкны төлбөрийн чадвар нь 5*яас дэляРсар^н хугацаагаар хүндэрсэн болояч бвик вврийн ажиллагаагаар хүндрэлээс гарч зэзяээ твяв* бояонжтпй гэж Монголбанк үзсэн байна.

Энэ нь Монгол банх ямарч батаягаа барьцаагүйгээр төлбөрийн чадвар муутай банкуудад зэая олгосноос зээл эргэн төлөгдөхгүйд х\рч бояох явдлаас сэргийлэх зорилготой юм. Үүннй дагуу банку>яын тур хугацааны эх үүсвэрийн хэрэпдэзнд эориуяан оягох дахин санхүүжилтын журмыг 1997 оны 5 сараас эхлэн мөрдүүлж эхэлсэн. Энэ журмаар банку>дад оягох санхүүжилт нь дахин санхүүжнятнйн зээя,хямдрууяаятын хэлбэрээр оарьцааны зарчимдтулгуурлаж байгаа юм.

Монгол банкин дахь харнлцах, хадгаламж болон үнэт цаасаар барьцаалан банкинд зээл олгох үйл ажнллагаа болон нэг жилийн дотор төлөгдөх засгнйн газрын өрийн бнчнг, Монгол банкны үнэт цаас , монгол банкнаас эөвшөерсөн харнлцагчн йн банкинд

бичиж хямдруулжхудалдсан векссль ээргнйг банкнаас худалдан аиду үйл ажиллагааг дахнн санхүүжнлт гэнэ.

I ()ЮУЯЦ»ЦЭГ

161

^ЦДүу, банкны үндэсАктив, үнэт цаас , харилцах, хадгаламжаар барьцаалан олгох зээлийг барьцаат зээл гэнэ. Үнэт цаас худалдан авах замаар хийх

санхүүжилтийг хямдруул алт гэнэ.Мөнгөний хатуу бодлого үргэлжилж

байгаа болон “Төв банкны тухай хууль”-д банкуудад олгох зээлийн нөхцөлийг чангаттасан, зээлийн журмыг өөрчлөн шинэчилсэн, Монгол банкнаас банкуудын ашигг хүчтэй нөлөөлөх шууд зохицуулалтыг хэрэглэхээс аль бсшох татгалзаж, нөөц мөнгөний удирдлага, мөнгөний бодлогын арга хэрэгслүүдийг ушщаатайгаар ашиглаж байгаа зэрэг нь зээл авах боломжийг бууруулж чадсан юм. Энэ журмын дагуу Монгол банкнаас 1997 онд банкуудад 2,8 тэрбум төгрөгийн зээл олгожээ.

Харин 1998 онд зээлийн хэмжээ өсөж 5,6 тэрбум төфөгт хүрчээ. Энэ нь:

1.3асгийн газар төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх зорилгоор банкуудаас ихээхэн хэмжээний зээл авч банкуудын эх үүсвэрийг огцом бууруулсан.

23арим банкуудын төлбөрийн чадвар эрс доройтож , санхүүгийн зах зээл дээр тогтворгүй байдал үүссэн шалтгаануудаас хамааралтай юм.

Монгол банк урьд нь банкуудаар дамжуулан олгосон зарим зээлийг шилжүүлэн бүртгэснээс банкны бус байгууллагаас авах авлага 1998 онд 5 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн байна. ИЙмд Монгол банк нь авлагыг барагдуулах зорилгоор:

♦ зээл авсаи үндсэн байгууллагуудаас өрийг нэхэмжлэх;

♦ шүүхэд шилжүүлэх ,♦ гэрээг нөхөж байгуулах;♦ төлбөрийн хуваарийг нарийвчлан

тогтоох гэх мэт арга хэмжээнүүдийг авч ажиллаж байиа.

Үүний дүнд 1998 онд банкны бус

162

байгууллагуудаас 1,4 тэрбум төгрөгийг төлүүлж 180,0 мянлм $ -ын гэрээг нөхөн байгуулж, 600,0 мянган ам $ - ын төлбөрт шүүхийн шийдвэр гаргуулжээ.

163

ДОюунцэцзг Дотоодын үнийн ӨСӨЛТИЙГ бууруулж,

төгрөщйн худялдан авах чадварыг тогтворжуулах Монгол банкны үндсэн үүргийг хянгах, мөнгөний нийлүулалпийг зохицуулахад Монгол банкнаас засгийн газарт олгосон зээл, авлагыг бууруулах явдал чухал ач холбогдолтой байдаг. Иймээс Монгол банк нь Засгийн газарт зээл олгох, төлүүлэх журмыг шинэчлэн гаргаж, уг журамдаа “улирлын чанартай гарсан төсвийн орлого, зарлагын зөрүү” гэсэн ойлголтыг тодорхойлж дараах зарчмуудыг тусгажээ. Үүнд:

1 .Монгол банкнаас Засгийн газрыг санхүүжүүлэхдээ улирлын чанарпгай гарсан төсвийн орлого зарлагын зөрүүг түр хугацаанд нөхөх зориулалтаар зээл олгох

2. Уг зээлийг Засгийн газрын үнэт цаасыг худалдан авах замаар гүйцэтгэх

З.Зээлийн үлдэгдлийн хэмжээ нь мөнгөний бодлогын зорилтод нийцсэн байх бөгөөд улсын төсөвт сүүлийн 3 жилд дотоодоос орсон орлогын дундажийн 10%-иас ихгүй байх

4.3ээл нь тухайн санхүүгийн жил дуусахаас өмнө төлөгдсөн байх

5. Хугацяя хэтэрсэн зээлтэй үед нэмж санхүүжилт хийхгүй байх

б.Зээлийн хүү нь Төв банкны үнэт цаасны сүүлийн арнлжааны хүүгийн таслагдсан хэмжээнээс 10 нэгж хүртэл хувиар өндөр байх

7.Хугацяяндяя төлөгдөөгүй өр, хүүгийн төлбөрийг Монгол банк үл маргалдах журмаар гаргуулан авах гэх мэт зарчмын асуудлыг тусгажээ. Эдгээр арга хэмжээ нь Монгол банкнаас мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулахад чухал ач холбогдолтой юм.

8.5.3 Нээлттэй зах зээлийн гүйлгээ

164

Гүйлгээнд байх бэлэн мөнгөний хэмжээг зохицуулах, үнийн өсөлтийг хязгаарлах хамгийн уяи хатан, үр дүнтэй хэрэгсэл нь Төв банкнаас явуулах нээлтгэй зах зээлийн үйл ажиллагаа болдог.

Банкны нөөцийг удирдах зорилгоор Төв банкиаас нэг жил хүртэл хугацаатай үнэт цаас гаргах, түүннйг худалдах болон худалдан авах, Засгийн газрын өрийн бичиг болон Монгол банкнаас зөвшөөрсөн бусад үнэт цаасыг мөнгөний зах зээл дээр худалдах, худалдан авах үйл ажиллагааг нээлттэй зах зээлийн гүйлгээ гэнэ.

Мөнгөний хатуу бодлого буюу мөнгөний нийлүүлэлтайг багасгах зорилт тавьж байгаа үед Төв банк нь Засгийн газрын үнэт цаасыг худалдах бсшон өөрийн гаргах үнэт цаасыг банкуудын илүүдэл нөөцийн хэмжээнд хүртэл нэмэгдүүлж, бодит хүүг нь эерэг төвшинд байлгана. Үнийн өсөлт саарч, банкуудын илүүдэл нөөцөө байршуулах чадвар нэмэгдэхийн хэрээр Төв банкнаас гаргаХ үнэт цаасны хэмжээг нэмэгдүүлж, хүүг нь буурууяах хэрэгтэй байдаг. Харин мөнгөний зөөлөн бодлого баримталж байгаа үед мөнгөний зах зээл дээрээс өөрийн гаргасан болон бусад эөвшөөрсөн үнэт цаасыг худалдан авч, түүнд төлөх хүүгийн хувь хэмжээг бууруулах арга хэмжээ авдаг.

Мөнгөний нийлүүлэлтийг хянах энэ арга нь нөөц мөнгөний хэмжээг төлөвлөсөн хэмжээнд барьж, мөнгөний нийлүүлэлтийг хязгаарлан, үнийн өсөлтийг бууруулахад хамгийн хурдан нөлөөлдөг.

Нээлттэй зах зээлийн үйл ажиллагаа нь зөвхөн мөнгөний нийлүүлэлтэд нелөөлөөд эогсохгүй нэгэнт гүйлгээнд гарсан мөнгийг эргүүлэн татах, төгрөгийн валюттай харьцах ханшны уналтыг сааруулах, банкуудын төлбөр гүйцэтгэх чадварыг тогтворжуулах, банкуудын нөөцийг байршуулахад нөлөөлдөг.

Төв банкны үнэт цаас нь маш уян

165

хатан ,хөрвөх чадвар өндөртэй актив учраас бодит хүүгийн өөрчлөлтөөс хамаарч нөөц мөнгө, мөнгөний үржүүлэгчээр (мультификатор) дамжин нийт мөнгөний хэмжээнд огцом нөлөө үзүүлдэг. ИЙм учраас Монгод банк нь мөнгөний бодлогодоо нийцүүлэн өөрийн гаргасан төлөгдөх хугацаа нь болоогүй үнэт цаасыг хямдруулан худалдан авч, борлогдоогүй үлдэгдлийг худалдах үйл ажиллагааг явуулна.

Талвгдех хугацаа нь болоог̂ й цаасш, хямдруулдлтын хүүг дараях томъоктюртооцно

! 1 ТВЦхУСКГВҮЦх х ..........-тх -------X'-------

ҮЦд 2 3Ус1 -жилийн мацрууяаяши хувь.ТБҮЦх-т»в баикны үнжгцаасмы сүуячЛи .«рилжааны таслагдсан хүүгиЛн хуяь (жшвер).| банкны үнэтцаасыг эззмншж байсаи хупци (ханогоор).ҮЦх-тм баюЕнаас зфпсан үюгг цтаош хугацаа (хоногоор).Одоо унат цаас худаддан акакаар

мвнгвний ннйлүүлялт хархлн иирчмг/рхийг им уяс. Тм банк 500 см теграгийн эвсгиАн газрын үют цаагыг арнлжааны банкнаяс худалдан ичп. Тпм имц мвиг» 500 сая тегрогоор Н9М9ГД9НЭ. ЗВНвотдийм хамжш 14% г» үзвэл мөнгений нийлүүлалт дараах хзккпгяр камагдмо гасэн харэг болно.

1 IМ-Вхт-В-------УЮсзях----- - 35714см*гаг

К 0Л4Харин мөнгөний нийлүүлэятийг багасгах

зорилгоор засгийн гаэрын үнэт цаасыг төлөгдөх хугацаанаас нь өмнө худалддаг. Мөнганий нийлүүлзлтзд нөлөөлөх энэ аргад хүмүүснйн мөнгөө байршууяах хэлбэр, арилжааны банкуудын удирддагын шийдяэр

166

зэрэг нөлөөлдөг.Өөрөөр хэлбэл тэр нь хүмүүс үнэт цаас худалдан авах эсэхээс шалтгаална.

8.54 Хүүгнйн нэгдсэн бодлого

Санхүүгийн зах зээлийн хөгжилтэй хсшбоотойгоор мөнгөний нийлүүлэлтэд нөлөөлөх нэг арга нь Төв банкнаас явуулах хүүгийн нэгдсэн бодлого байдаг. Төв банк нь хүүгийн нэгдсэн бодлого явуулахдаа Төв банкны үнэт цаасны хүүгээр дамжуулан хэрэгжүүлдэг. Энэ аргыг ашиглах нэг гол нөхцөл нъ Төв

дрюунцацэг

167

танкны үнду

банкны үнэт цаасны бодит хүу эсрэг төвшинд байх явдал юм. Иймд Монгол банк өөрийн үнэт цаасны хүүгийн дээд хэмжээг сүүлийн 6 сарын инфляцийн байдал, ирэх 6 сарын шаталсан дунджийг үндэслэн үнэт цаасны арилжаа явуулах тухай бүр монгол банкны ерөнхийлөгчийн шийдвэрээр бодит хүүг эерэг төвшинд байхаар тогтосщог.

Төв банк нь засгийн газарт олгох зээл, барьцаат зээл, хямдруулалтын хүүг тухайн үеийн Төв банкны үнэт цаасны хүүтэй уялдуулан тогтоож, үнэт цаасны хүүгээрээ дамжуулан хүүгийн нэгдсэн бодлогоо явуулж байна.

Энэ нь төв банкны үнэт цаасанд банкууд хөрөнгөө байршуулах сонирхолыг дээшлүүлж, мөнгөний бодлогын үр нөлөөг нэмэгдүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлж байгаа юм.

168

Монгол банкны хүү хямдруулалтын хувь хэмжээг дараах байдлаар тогтооно. Үүнд.- Монгол банкны үнэт цаасны сүүлчийн арилжааны тяслагдсан хувь хэмжээг

1. Барьцаатзээлийнхүү 15 хүртэл,

2. Банкинд олгох хямдруул алты н санхүүжилтын хүү Юхүртэл,ЗЗасгийн газартолгох зээлжүүлэлтийн хүү 10 хүртэл хувиар нэмэгдүүлсэнтэй тэнцүү.43асгийн газрын хугацаатхадгаламжид төлөх хүү ТБҮТД-ны хүүгийн 1/2-тэй тэнцүүбайна.Ийнхүү ТБҮЦ-ны хүүг инфляцийн

төвшинтэй уяддуулан уян хатан тогтоож, Засгийн газар болон банкуудад олгох зээлийн хүүг тогтоох суурь болгон ашиглаж байгаа нь мөнгөний бодлогын арга хэрэгслийн харилцан уялдааг сайжруулан, банкуудын зээл

1994 1995 199^ 1997

1998"ТБҮЦ-ИЫ 57.7 54.8 50.0 44.7 287дучдаж хүүАБнны зээяийн

1312

93-5 796 73-1жигнэсэн дундлж хүу Инфляцийн төвшин (жилээр)

66.3 53.1 58.7 17.5 8

Хүснэгт 8.4 Хүүгийн хамаарал

ДОюунгцэцэг

Санхүү, банкны үндас —'----!------ЗЗИВЯКп

хадгалямжийн хүүд нөлөөлөх замаар нийлүүлоятэд нөлөөлөх үр

дүнтэй арга хэрэгсэл болж байгаа юм.Монгол банк нь мөнгөний бодлогын

талаар дээрх шууд бус аргуудыг хэрэглэхийн пэрэгцээ банкны үйл ажиллагаанд тавих шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангаж ажиллахгүй байгаа банкуудын хувьд олгох зээлийн өрийн үлдэгдэлд хязгааралт хийх шууд аргыг мөн үргапжлүүлэн хэрэглэж байгаа юм.

Д.Оюунцэцзг

чадвар нь дпшлэх бөгөвА үүкий дүня гүйлгяцд гарахМШЛӨНИЙ ХЭКЖЮ ӨСНӨ ИЙМД МННГ8ИИЙ хятуу бодлогобаримтялж бойгаа үед бянкууд болон Застийн гааарт «рЬд жидүүдад олгож хугацаа хэтярсаи зияийг аргүущ төяүүлэх, эил олголтыг ш бойок хячгааряах бодлого бйримтлан ажиллах шаардлага гай байдаг. ^ ^

Экэ ажлын хүрэожд Моигоя баик ш Эбюпсйи газар, банкуудад олгох хплийн нвхцм. барьцаа . блигаац тавих шаардлагыг имюгдүүхх шинавр олгох ээзлнйн хүүг ти банкны үи»т цаасик хцүгис дягүүр тоггоох зарчмыг баримтлан ажиллаж байиа.

Моигол банк иь арилжааиы банвуудад зжолгохдоодараахзарчиыг ыардлвг Уүнд _____

1.3ээл нь Монгол баихкм дахь арияпаин банкуудын харилцах даиош уддидм боюн^ Монгоя банкны эөвшөерсөн үнэт цаасаар баталгаажеан бяйх.

2. Баикны твлбврийи чадвар нь З-аас дзшЛарм хугацаагаар хүндэрсэи бсиаовч баик «̂ иЯн үйл ажиллагаагаар хүндралээс гарч эээлээ шявяг бож>мжгов гэж Монголбанк үэсэн байна.

Энэ нь Монгол банк ямярч баталгаа барьцаагүйгээр төлбөрийи чадвар муутай банкуудад ззм олгосноос зээл эргэн төлөгдөхгүЯд хүрч болох явдлаас сэргийлэх зорилготой юм. Уүнмй дагуу баику\дын түр хугацааны эх үүсвэрийн хэрэгцээнд эормухан олгох дахин санхүүжилтын журмыг 1997 оны 5 сараас эхлэи мөрдүүлж эхэлсэн. Энэ журмаар банку>дяд олгох санхүүжилт нь дахин санхүүжилтнй н зээл, хямдруулалтын хэлбэрээр барьцааны зарчимд тулгуурлаж байгаа юм.

Монгол банкин дахь Т1рищ 11 , чгадг III Щ г болон үнэт цаасаар барьцаалан банкинд зээл олгох үил ажиллагаа болон нэг жшганн

дотор төлөгдөх засгийн газрыи өрийн бичнг, Монгол баикны үнэт цаас , монгол банкнаас зөвшөөрсөн харилцагчийн банкинд бичиж хящдруу.т® худалдсан векссль зэргийг банкнаас худалдан авах үйл ажиллагааг дахии санхүүжнлт гэнэ.*Аливаа асуудлыг шийдвэрлэхдээ нягтлан бодогч хүн өөрийн мэргэжлийн байр суурьнаас хандр*/*1 ГЭН* шаардлагатай. Нягтлзн бодогчийн мэргэжлийн байр суурйа илэрхийлэх шаардлагатай асуудлу^гууллагын авч үзэх болно.