Γιώργος Αλβανός

Τα Βασιλικά Λέσβου Λίγα λόγια για την ιστορία του χωριού

Εκείνοι που έχουν ασχοληθεί µε την ονοµασία και την ιστορία του χωριού και της γύρω περιοχής προσπαθούν να δώσουν απάντηση στα ακόλουθα ερωτήµατα: Τι ήταν τα Βασιλικά ; Πού βρίσκονταν ; Γιατί ονοµάστηκαν έτσι; Ποια υπήρξε η ιστορική τους διαδροµή ; Οι απόψεις τους διαφέρουν σηµαντικά. Θα µπορούσαµε ωστόσο να τις συνοψίσουµε σε δυο : Κατά την πρώτη άποψη τα «Βασιλικά» δεν ήταν ένα ορισµένο χωριό σε µια συγκεκριµένη τοποθεσία, αλλά µια οµάδα χωριών στην ίδια περιοχή , που όλα µαζί ονοµάζονταν «βασιλικά χωρία». Η περιοχή αυτή βρίσκεται στον χάρτη του νησιού αριστερά από τη νοητή γραµµή που ξεκινάει από τα Βατερά και καταλήγει στην Αχλαδερή, εκεί όπου η αρχαία Πύρρα.

Τα χωριά ονοµάζονταν «βασιλικά», γιατί µαζί µε τα κτήµατα της περιοχής ήταν ιδιοκτησία του βασιλιά του Βυζαντίου , που τα παραχωρούσε για εκµετάλλευση σε συγγενείς του και σε άλλους κρατικούς αξιωµατούχους. Οι βυζαντινοί αυτοί άρχοντες διέµεναν στην περιοχή είτε µόνιµα είτε για τον χρόνο της ανάπαυσής τους, για τις διακοπές τους, όπως θα λέγαµε σήµερα. Για την άνετη και ασφαλή διαµονή τους, αλλά και για την επίβλεψη των καλλιεργητών και την επιβολή της ησυχίας και της τάξης, έχτιζαν σε διάφορα σηµεία της περιοχής πύργους - κάστρα, ερείπια των οποίων σώζονται µέχρι σήµερα (καστρόπυργοι Λισβορίου, Βρίσας, Βασιλικών) . Τα « βασιλικά χωρία» ήταν, κατά την άποψη αυτή, ο Πολυχνίτος , η Βρύσα, το Λεσβώριον, η Γρύπα, ο Βασιλικιώτης , ο Άγιος

Νικόλαος, καθώς και άλλα µικρότερα, που σήµερα ως τοπωνύµια µόνο αναφέρονται ( Άτζηρκος, ∆αµάνδριο, Μαλαµάνδρια, Χαλατσίδια, Νυγίδα κ.ά. ). Σύµφωνα µε τη δεύτερη άποψη τα Βασιλικά ήταν µια ισχυρή κωµόπολη, έδρα του βυζαντινού αξιωµατούχου, µε φρούριο που δέσποζε σ’ ολόκληρη την περιοχή, που αναφέρθηκε παραπάνω. Η βυζαντινή κωµόπολη των Βασιλικών τοποθετείται σε ύψωµα κοντά στην αρχαία Πύρρα, λίγο µετά την Αχλαδερή, αριστερά του δρόµου προς την Καλλονή, το οποίο οι ντόπιοι σήµερα ονοµάζουν «Καστρί » .

Το ύψωµα Καστρί ( Καστρέλ’) πάνω από την καταποντισµένη αρχαία Πύρρα , στο οποίο τοποθετείται η βυζαντινή κωµόπολη των Βασιλικών µε το οµώνυµο φρούριο.

Ένας από τους ερευνητές, ο Στρατής Μολίνος, γράφει σχετικά: « Στο λοφίσκο που ’ ναι κοντά στην παράλια τοποθεσία Αχλαδερή, ανακαλύφτηκαν τα ίχνη της πολίχνης των βυζαντινών Βασιλικών µε το ερειπωµένο κάστρο τους. Σε µέγεθος αποδεικνύεται αξιόλογο κάστρο, κι ο λόγος είναι πως µέσα στον χώρο του ήταν χτισµένη και η µικρή πόλη. Να, λοιπόν, ακόµα µια περίπτωση περιτείχιστης µονάδας κι αυτό κάνει το κάστρο των Βασιλικών ν’ αναφέρεται συχνά σε περιγραφές επισκεπτών κατέχοντας µια σηµαντική θέση σπουδαιότητας στο νησί… Την ύπαρξή του αναφέρουν στις περιγραφές τους ,συγκεκριµένα οι Ch. Buondelmondi, B. Zamberti κaι F.Da Bergamo… Αξιόλογης κατασκευής είναι η σήραγγα που έβγαζε υπόγεια έξω, µακριά από το κάστρο. Τα τοιχώµατά της που µόλις επιτρέπουν ένα σκυφτό άνθρωπο να προχωρήσει, είναι φτιαγµένα από γκρίζες πλάκες, καλοχτισµένες, δίνοντας την εικόνα επιµελούς και κοπιαστικής εργασίας.» Οι γέροι του χωριού λένε πως όταν µπεις στη σήραγγα αυτή χάνεσαι και πως ένας µοναχά µέχρι σήµερα, που τον κατονοµάζουν, µπόρεσε να την περάσει.

)

Αριστερά από το Καστρί υψώνεται το Γιαλοβούνι .Σ’ αυτό κατάληγε η υπόγεια σήραγγα από το

κάστρο, για να είναι δυνατή η διαφυγή από τη θάλασσα σε περίπτωση κινδύνου. Πότε χτίστηκε το κάστρο των Βασιλικών µε την οµώνυµη κωµόπολη µέσα σ’ αυτό, δεν είναι εξακριβωµένο. Μερικά γεγονότα από την ιστορία του νησιού µάς επιτρέπουν να κάνουµε κάποιες υποθέσεις : Το 231 π.Χ. καταποντίστηκε από τροµακτικούς σεισµούς η Πύρρα, µια από τις ισχυρότερες τότε πόλεις της Λέσβου, στον µυχό του κόλπου της Καλλονής, τον Πυρραίο Κόλπο. Όσοι από τους κατοίκους της διασώθηκαν, πανικόβλητοι διασκορπίστηκαν στη γύρω περιοχή . Εκεί εγκαταστάθηκαν σε µικρούς οικισµούς, διατηρώντας τα ήθη και τα έθιµά τους από την καταποντισµένη Πύρρα .Τότε πρέπει να δηµιουργήθηκαν µικροί οικισµοί στο Ξηρό, στον Άγιο Παύλο, στον Κ΄στό, στον Άτζηρκο. Η Λέσβος στο µεταξύ (70 µ.Χ.) έγινε επαρχία του Ρωµαϊκού Κράτους. Μετά τον χωρισµό του Ρωµαϊκού Κράτους σε Ανατολικό ∆υτικό (395 µ.Χ.) η Λέσβος έγινε επαρχία του Βυζαντίου. Κατά τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους έζησε ειρηνικά και ευηµερούσε , έχοντας την προστασία των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Ο πληθυσµός ήταν συγκεντρωµένος στα παράλια και στις πεδινές εκτάσεις, ενώ τα ορεινά µέρη δεν είχαν κατοικηθεί. Η περιοχή του κόλπου της Καλλονής ήταν από τις πιο ευηµερούσες περιοχές του νησιού. Το κάστρο των Βασιλικών, όπως και άλλα κάστρα του νησιού κατά τη βυζαντινή περίοδο, έγινε τόπος εξορίας επιφανών, ανεπιθύµητων και επικίνδυνων προσώπων για τον εκάστοτε αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Σ’ αυτά βέβαια οι εξόριστοι έβρισκαν όλες τις ανέσεις και τις περιποιήσεις που ταίριαζαν στην προηγούµενη θέση τους. Το µόνο που ενδιέφερε ήταν να βρίσκονται µακριά από την Κωνσταντινούπολη και να είναι επιτηρούµενα και ακίνδυνα. Στο κάστρο των Βασιλικών λέγεται ότι εξορίστηκε η ονοµαστή αυτοκράτειρα του Βυζαντίου Ειρήνη η Αθηναία και ότι πέθανε σ’ αυτό το 803 µ. Χ . Μερικοί µάλιστα υποστηρίζουν ότι τα βυζαντινά Βασιλικά ονοµάστηκαν έτσι, γιατί σ’ αυτά εξορίστηκε και πέθανε η βασίλισσα του Βυζαντίου Ειρήνη. Το πιθανότερο όµως είναι ότι η µικρή πόλη µε το κάστρο της και ολόκληρη η γύρω περιοχή ονοµάζονταν Βασιλικά προτού εξοριστεί εκεί η Ειρήνη. Εκτός από την Ειρήνη την Αθηναία, στο κάστρο των Βασιλικών πιθανολογείται ότι έζησαν εξόριστοι ο πατριάρχης Ιγνάτιος Ραγκαβέ ( µάγιστρος, 849 ) , ο Λέων Φωκάς (κουροπαλάτης ) µε τους γιούς του Νικηφόρο και Βάρδα ( 969) , ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονοµάχος( 1042 – 1055) κ.ά. Σε διάστηµα πέντε ολόκληρων αιώνων ( 9ος – 14ος ) η Λέσβος έγινε στόχος επιδροµέων και κατακτητών: Σαρακηνοί πειρατές τη λεηλάτησαν και την ερήµωσαν για τέταρτη φορά. Ακολούθησαν οι Σταυροφόροι (1151), που ήταν αγριότεροι και από τους Σαρακηνούς. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, το νησί κυρίευσαν οι Βενετσιάνοι και αργότερα (1333) οι Γενουάτες. Το 1335 οι Βυζαντινοί ανέκτησαν την κυριαρχία στο νησί. Σε όλη αυτή τη µακρά περίοδο το βασιλικό κάστρο των Βασιλικών φαίνεται ότι έµεινε απρόσβλητο και άπαρτο από τους επιδροµείς. Ίσως επειδή ήξεραν ότι η αντίσταση που θα συναντούσαν σ’ αυτό θα ήταν φοβερή, δεν επιχείρησαν να το καταλάβουν. Το 1355 ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιωάννης Παλαιολόγος πάντρεψε την αδελφή του Μαρία µε τον Γενουάτη Φραγκίσκο Γατελούζο και για γαµήλιο δώρο τού έδωσε τη Λέσβο. Ο Φραγκίσκος Γατελούζος έµεινε ηγεµόνας του νησιού είκοσι χρόνια. Φέρθηκε έξυπνα και διπλωµατικά, διατήρησε άριστες σχέσεις µε το

Βυζάντιο και τους ντόπιους κατοίκους, ανακαίνισε και επισκεύασε κάστρα, ίδρυσε δικό του νοµισµατοκοπείο και το νησί γνώρισε µεγάλη οικονοµική άνθιση και ευηµερία. Την ίδια ακµή πρέπει να γνώρισε και η περιοχή του κάστρου των Βασιλικών ,στην οποία σώζονται αποµεινάρια ( καστρόπυργοι, γεφύρια, ναοί )της περιόδου αυτής.

( Chr. Buondelmonti,1420 µ. Χ.)

« Σε παλιές χαλκογραφίες και χάρτες (ένα τέτοιο απόσπασµα δηµοσιεύεται εδώ) διαβάζει κανείς τις λέξεις Colona Vasilika . Colona, λέξη λατινική, σηµαίνει γεωργός…Ντόπιοι κατά πάσα πιθανότητα επιχειρηµατίες , εκµεταλλεύονταν τα βασιλικά κτήµατα …» ( Στρατή Μολίνου : Κάστρα και Καστρέλια , Αθήνα 1984,σελ. 39 )

Ο καθολικός ιερέας Χριστόφορος Βουονδελµόντι, που από το 1404 ως το 1420 περιηγήθηκε τα ελληνικά νησιά και µε τις περιγραφές του έδωσε πολύτιµες πληροφορίες για την κατάστασή τους την εποχή εκείνη, αναφερόµενος στη Μυτιλήνη γράφει: «Εισί µεν ουν περί αυτήν πολλά φρούρια…Ιερά ,Κεράµεια, Κυδωνία, Βασιλικά, Πέτρα, Μόλυβος …το µέγιστον η Μυτιλήνη εστίν », κατατάσσει δηλαδή το φρούριο των Βασιλικών τέταρτο σε σειρά αξιολόγησης µεταξύ των πιο σηµαντικών φρουρίων του νησιού . Οι Γατελούζοι συνέχισαν να κυβερνούν το νησί περισσότερο από έναν αιώνα. Από το 1397 δέχτηκαν να πληρώνουν φόρο υποτέλειας στους Τούρκους, που γι’ αυτό τους άφησαν ανενόχλητους τουλάχιστο ως το 1442.Τη χρονιά αυτή τουρκικός στόλος εξαπέλυσε µεγάλη επίθεση στο φρούριο του Μολύβου , αλλά χάρη στη γενναία αντίσταση των Γατελούζων αποκρούστηκε. Τρία χρόνια όµως αργότερα (1445) ο διοικητής της Καλλίπολης ναύαρχος Πάλδας ή Παιτόγλης , Βούλγαρος εξωµότης , επιτέθηκε στο νησί ,λεηλάτησε και ερήµωσε όλη την περιοχή του κόλπου Καλλονής και κατάστρεψε από τα θεµέλια την πόλη της Καλλονής, που την εποχή εκείνη ευηµερούσε. Όσοι από τους κατοίκους της περιοχής διασώθηκαν κατάφυγαν στο εσωτερικό του νησιού. Ο Μωάµεθ Β΄ ο Πορθητής µετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης επιχείρησε για πρώτη φορά το 1459 να καταλάβει τη Λέσβο , αλλά απέτυχε εξαιτίας της γενναίας αντίστασης των Γατελούζων. Για δεύτερη φορά το επιχείρησε το 1462, όταν ηγεµόνας του νησιού ήταν ο Νικόλαος Γατελούζος. Οι Τούρκοι πολιόρκησαν το κάστρο της Μυτιλήνης επί 27 ηµέρες και ο Νικόλαος Γατελούζος, παρά την ηρωική άµυνα που αντέταξε, αναγκάστηκε τελικά να παραδώσει τα κλειδιά του φρουρίου στον Μεχµέτ πασά και να διατάξει εγγράφως τους διοικητές και των άλλων φρουρίων του νησιού να κάνουν το ίδιο. Το νησί γνώρισε ερήµωση και σφαγή. Από τους 100.000 κατοίκους που είχε, αποµείνανε 30.000. Ο τελευταίος Γατελούζος ηγεµόνας του νησιού µεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και παρόλο που αλλαξοπίστησε, απαγχονίστηκε µε χορδή τόξου.

ā

Με βάση τα παραπάνω, µπορούµε να υποθέσουµε πως το κάστρο των Βασιλικών υπήρχε τουλάχιστον από την εποχή της εξορίας της Ειρήνης Αθηναίας (803) ως την εποχή που ο Chr.Buondelmonti το αναφέρει (1420) κατά την περιήγησή του στα ελληνικά νησιά. Το πιθανότερο είναι ότι εγκαταλείφθηκε και ερηµώθηκε στο διάστηµα 1445-1462, που έχουµε την καταστροφή από τον Πάλδα περιοχής του κόλπου της Καλλονής ,την ενδηµική νόσο πανώλης και την οριστική υποδούλωση του νησιού στους Τούρκους. Οι κάτοικοί του διασκορπίστηκαν σε διάφορα σηµεία της περιοχής και σιγά - σιγά δηµιουργήθηκαν στη θέση που βρίσκονται σήµερα τα χωριά Βρίσα, Λισβόρι, Πολιχνίτος και Βασιλικιώτης. Πολλά χρόνια µετά την ερήµωση του κάστρου το όνοµα «Βασιλικά » διατηρήθηκε ως τοπωνύµιο ,για να θυµίζει την παλιά ισχυρή κωµόπολη µε το κάστρο της. Τα χωριά της περιοχής από το τοπωνύµιο ονοµάστηκαν «βασιλικά χωρία». Με τον καιρό το επίθετο «βασιλικά » παραλείφθηκε και το κάθε χωριό έµεινε µε το σηµερινό του όνοµα. Μόνο ο Βασιλικιώτης πολύ αργότερα µετονοµάστηκε σε Βασιλικά, ίσως για να θυµίζει τη βυζαντινή πολίχνη του κάστρου των Βασιλικών. Για το όνοµα του χωριού « Βασιλικιώτης » πρέπει να σηµειωθούν και τα εξής: Η κατάληξη – ιώτης ( - ώτης ) είναι κατάληξη των ονοµάτων, που σηµαίνουν τον ορισµένο τόπο από τον οποίο κατάγεται κάποιος, όπως Θερµή - Θερµιώτης , Αµπελικό – Αµπελικιώτης, Αγιάσος – Αγιασώτης, Βασιλικά – Βασιλικιώτης. Από την κατάληξη του ονόµατος, λοιπόν, τεκµαίρεται ότι οι πρώτοι κάτοικοι και ιδρυτές του χωριού Βασιλικιώτης κατάγονταν από τα Βασιλικά. Πιθανόν να ήταν γεωργοί και γεώµοροι, κισιµτζήδες όπως θα λέγαµε σήµερα, που δούλευαν στα βασιλικά κτήµατα της βυζαντινής κωµόπολης των Βασιλικών. Όταν το κάστρο των Βασιλικών εγκαταλείφθηκε και ερηµώθηκε, κάποιος από αυτούς µε την οικογένειά του ήρθε και εγκαταστάθηκε στη θέση που βρίσκονται τα σηµερινά Βασιλικά. Επειδή καταγόταν από τα βυζαντινά Βασιλικά , το χωριό, που σιγά-σιγά σχηµατίστηκε , ονοµάστηκε Βασιλικιώτης .Πάντως χωριό µε το όνοµα Βασιλικιώτης, χωρίς να έχει προϋπάρξει χωριό µε το όνοµα Βασιλικά, δεν εννοείται. Το χωριό έφερε το όνοµα αυτό ως το 1918, οπότε µε βασιλικό διάταγµα αναγνωρίστηκε ως Κοινότητα µε το όνοµα Βασιλικά. Η νέα Κοινότητα αποτελέσθηκε από τους µέχρι τότε συνοικισµούς Βασιλικιώτης και Αχλαδερή. Αρχικά, µέχρι το 1948, υπαγόταν στην επαρχία Πλωµαρίου και αργότερα στην επαρχία Μυτιλήνης. Συνοπτικά και µε βάση τα παραπάνω θα µπορούσε κανείς να παρουσιάσει το « γενεαλογικό δέντρο» των σηµερινών Βασιλικών ως εξής: Αρχαία Πύρρα – βυζαντινό κάστρο Βασιλικών – Βασιλικιώτης – σηµερινά Βασιλικά. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα από τα κύρια ονόµατα ανδρών και γυναικών του χωριού είναι ονόµατα της κλασικής αρχαιότητας και το ότι στη βασιλικιώτικη διάλεκτο διατηρούνται πολλοί γραµµατικοί και συντακτικοί τύποι της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Όλ’ αυτά διατηρήθηκαν µέσα από την προφορική παράδοση , από στόµα σε στόµα και από γενιά σε γενιά, από ανθρώπους που αιώνες ολόκληρους έζησαν κάτω από τον τουρκικό ζυγό ,που δεν φοίτησαν σε σχολεία και που δεν έµαθαν γραφή και ανάγνωση, γραµµατική και συντακτικό, µυθολογία και ιστορία. ∆ιασώσανε πάππου προς πάππου ονόµατα, λεκτικούς τύπους και εκφράσεις όπως τα χρησιµοποιούσαν οι πρόγονοί τους στην αρχαία Πύρρα, στο κάστρο των Βασιλικών και στον Βασιλικιώτη ; Μερικά παραδείγµατα για τα ονόµατα :

ā

Ονόµατα γυναικών Ονόµατα ανδρών

Κληγόν’(του)=Κλεονίκη Αλκιβιάδ’ς=Αλκιβιάδης

Ριφίλ’ (του) = Ερωφίλη Ουρέστ’ς =Ορέστης

Βρυδίκ’ (του)=Ευρυδίκη ∆ηµουστής =∆ηµοσθένης

Αληξιγιόπ’ (του)=Αλεξιόπη Σηφουκλής =Σοφοκλής

Μηλποµέν’ (γη) =Μελποµένη Αριστάρχ’ς = Αρίσταρχος

Ασπασίγ’ (του) =Ασπασία Μιστουκλής =Θεµιστοκλής

Φτέρπη (γη)= Ευτέρπη ∆υσσεύς =Οδυσσέας

Ουράν’ (του)=Ουρανία Μίλτους =Μιλτιάδης

Αντιγιόπ’ (γη) = Αντιόπη Χαρέλ’ =Χαρίλαος

Αντροµάχ’ (γη)=Ανδροµάχη Παµεινώντας =Επαµεινώνδας

Ιφιγένεια (γη) = Ιφιγένεια Βρυβιγιάδης =Ευρυβιάδης

Πουλυξέν’ (γη)=Πολυξένη Σουκράτ’ς =Σωκράτης

Καλλιόπ’ (του)=Καλλιόπη Αριστείδ’ς =Αριστείδης

Ξουµάλ’(του)=Χρυσοµάλλη, Βλουτίγια (η)= Ευγλωττία

Παµεινώντας =Επαµεινώνδας Τέρπαντρους =Τέρπανδρος

Υπάρχουν επίσης σε πολύ µικρότερη αναλογία βυζαντινά ονόµατα ανδρών και γυναικών, όπως τα Καταξνή (Καντακουζηνή),Παλουγίνα (Παλαιολογίνα),Φρουσύν’ (Ευφροσύνη) , Β’σηβίγια (Ευσεβία), Πίστους(Θεόπιστος),Φιλέλ’ (Θεόφιλος), Κουµής ( Κοµνηνός) κ.ά. Οι Βασιλικιώτες χρησιµοποιούν και σήµερα στην καθηµερινή τους οµιλία λέξεις πανάρχαιες , όπως η αµπασιά, ο ορνός, η κουκβάγια ρουδανή, η εµπολή και συντάξεις όπως είπασί µοι το, δώκασί µοι το και πολλές άλλες. Τα σηµερινά Βασιλικά µαζί µε την Αχλαδερή υπάγονταν ως Κοινότητα ως το 1997 στην επαρχία Μυτιλήνης και σήµερα ως δηµοτικό διαµέρισµα στον καποδιστριακό δήµο Πολιχνίτου. Πληθυσµιακά η εικόνα τους είναι η εξής : 1928 κάτ.1380, 1940 κάτ.1573, 1951 κάτ.1401 ,1961 κάτ.1174,1971 κάτ.935, 1981 κάτ.699 και 1991 κάτ.563. Εικόνα πληθυσµιακής γήρανσης και δηµογραφικού µαρασµού. Πολλοί κάτοικοι του χωριού από τη δεκαετία του ’50 και µετά , όταν έκλεισαν τα µεταλλεία και δουλειά στο χωριό δεν υπήρχε , µετανάστευσαν στο Εξωτερικό (Ευρώπη, Αυστραλία, Αµερική, Νότια Αφρική ) και στην Αθήνα . Τα καλοκαίρια πολλοί από αυτούς µε τα παιδιά και τα εγγόνια τους επισκέπτονται τη γενέθλια γη και για λίγο καιρό το χωριό ζει παλιές καλές στιγµές . ( Απόσπασµα από το βιβλίο µου « Το χωριό µου Βασιλικά Λέσβου » ,σ. 21-28 Έκδ. Εξωραϊστικού Πολιτιστικού Συλλόγου Βασιλικών Λέσβου « Ο Άγιος Ραφαήλ», Αθήνα 2008 )

Γιώργος Αλβανός