Παγκόσμια οικονομία: από την πιστωτική κρίση στη γενικευμένη ύφεση

του Κώστα Λαπαβίτσα

ρισκόμαστε πλέον στην καρδιά μιας μεγάλης οικονομικής κρίσης, αναζητώντας διέξοδο. Έχει έτσι ιδιαίτερη σημασία να προχωρήσουμε σε

μια ανάλυση της κατάστασης, αλλά και να διερευνήσουμε ορισμένες πρώτες ιδέες για την αντιμετώπισή της από τη σκοπιά του εργατικού κινήματος και της κοινωνίας των πολιτών.

Πρόκειται ουσιαστικά για τα αποτελέσματα της δουλειάς που έγινε τα δύο τελευταία χρόνια στο Λονδίνο από το δίκτυο «Έρευνα στο χρήμα και την πίστωση» (Research in Money and Finance, RMF). To δίκτυο απαρτίζεται από ερευνητές πολιτικής οικονομίας, και αυτά που θα σας παρουσιάσω είναι κομμάτι ενός αφιερώματος του περιοδικού Historical Materialism, που θα δημοσιευτεί μέσα στο 2009, και ως ανεξάρτητη συλλογή αμέσως μετά. Πιστεύω ότι έχουμε να πούμε ορισμένα πράγματα για την κρίση που είναι πολύ διαφορετικά από την κυρίαρχη άποψη.

Θα αναφερθώ αρχικά στην ίδια την κρίση, καθώς και στη φούσκα του 2001-2007, αναλύωντας μερικά από τα κύρια οικονομικά φαινόμενα της πρόσφατης χρονικής περιόδου. Κατόπιν, θα θέσω την ανάλυση σε ευρύτερο πλαίσιο, μιλώντας για τα δομικά αίτια αυτού που συμβαίνει σήμερα, και συγκεκριμένα για τη χρηματιστικοποίηση του καπιταλισμού.

κρίση παρουσιάστηκε, όπως όλοι γνωρίζουμε, στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Αρχικά, εμφανίστηκε ως κρίση της αγοράς χρήματος, στενότητα

στην αγορά χρήματος, δυσκολία των τραπεζών να βρουν ρευστότητα. Από εκεί μετεξελίχθηκε σε πραγματική τραπεζική κρίση, με την έννοια ότι έγινε κρίση κεφαλαιακής επάρκειας, άρα κρίση επιβίωσης, των τραπεζών. Το πλήγμα για τις τράπεζες επιτάθηκε όταν εμφανίστηκε και έντονη χρηματιστηριακή κατάρρευση. Τα χρηματιστήρια άρχισαν να πέφτουν γύρω στο Δεκέμβριο του 2007, και ιδιαίτερα το φθινόπωρο του 2008, πράγμα που έκανε την κατάσταση πολύ χειρότερη για τις τράπεζες.

Η κρίση λοιπόν εμφανίστηκε στις αναπτυγμένες χώρες, για να είμαι πιο ακριβής στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης, με μορφή πιστωτική. Έγινε όμως διεθνής, παρά τα αρχικώς λεγόμενα περί αποσύνδεσης των αναπτυσσομένων οικονομιών, και έχει ήδη συμπαρασύρει μια σειρά μικρότερων χωρών με ελλειμματικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και επιτακτική ανάγκη δανεισμού. Η Τουρκία είναι η τελευταία που μπήκε στο χορό.

Β

Η

1

Τέλος, όπως ξέρουμε, η κρίση έχει τώρα αρχίσει να μετασχηματίζεται σε γενικευμένη ύφεση στις αναπτυγμένες χώρες, με πτώση της παραγωγής, καθίζηση της κατανάλωσης και ταχεία άνοδο της ανεργίας. Με δυο λόγια, αυτό που ξεκίνησε ως χρηματοπιστωτική αναταραχή στις ΗΠΑ, έγινε στη συνέχεια διεθνές χρηματοπιστωτικό φαινόμενο και τώρα εξελίσσεται σε γενικευμένη ύφεση, που πιθανόν να αποδειχθεί βαθιά.

Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι η ανάλυση αυτής της πορείας. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει να δούμε πρώτα τη φούσκα που προηγήθηκε, αυτή του 2001-2007. Εξετάζοντας τα χαρακτηριστικά της φούσκας θα συναγάγουμε τα κατά προσέγγιση αίτια της κρίσης. Όσο για τα βαθύτερά της αίτια, αυτά έχουν να κάνουν με τη δομική αλλαγή του καπιταλισμού κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, κάτι στο οποίο θα αναφερθώ στη συνέχεια.

σον αφορά λοιπόν τη φούσκα του 2001-2007, θα έλεγα ότι τρία είναι τα κύρια αίτιά της. Πρώτον, τα χαμηλά επιτόκια που επικράτησαν στις

Ηνωμένες Πολιτείες μετά το 2001, όταν έσκασε η φούσκα της λεγόμενης «Νέας οικονομίας». Δεύτερον, η μαζική είσοδος του ιδιωτικού αμερικανικού πιστωτικού συστήματος -τραπεζών και άλλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων- στον στεγαστικό τομέα. Έχει μεγάλη σημασία αυτό και θα επανέλθω, γιατί έχει και κοινωνικές και οικονομικές πλευρές. Τρίτον, η εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό στις ΗΠΑ, δηλαδή η ανάδειξη των Ηνωμένων Πολιτειών ως χώρας που απορροφά αποταμίευση από όλον τον κόσμο. Θα τα δούμε αυτά με περισσότερες λεπτομέρειες παρακάτω.

Τα επιτόκια της Fed, της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ, κυμάνθηκαν γύρω στο 1 % τα πρώτα χρόνια της περιόδου 2001-2004, κάτι το οποίο ήταν προφανώς προϊόν της πολιτικής Γκρίνσπαν. Ο τότε πρόεδρος της Fed, κάθε φορά που έσκαγε κάποια χρηματοπιστωτική φούσκα κατέβαζε τα επιτόκια, αύξανε την παροχή πιστώσεων, για να αναθερμάνει την οικονομία, και αναλάμβανε τη διάσωση των τραπεζών και άλλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων.

Ήταν το λεγόμενο Greenspan put, δηλαδή η άρρητη προτροπή προς το χρηματοπιστωτικό σύστημα να επιδοθεί σε κερδοσκοπία με τη σιωπηρή υπόσχεση ότι η κεντρική τράπεζα θα παρέμβει στο τέλος για να μην υπάρξουν χρεοκοπίες. Παράλληλα, επρόκειτο και για ένα είδος ιδιωτικού -ή ιδιωτικοποιημένου- κεϋνσιανισμού. Δηλαδή, δεν διευρυνόταν η κρατική δαπάνη, αλλά ο δανεισμός, για να ξοδέψουν τα άτομα, να καταναλώσουν και να αναθερμάνουν την οικονομία.

Ας δούμε, τώρα, τι συνέβη με την είσοδο των ιδιωτικών τραπεζών στον στεγαστικό τομέα (διάγραμμα 1).

Η άνω καμπύλη είναι το σύνολο των δανείων για στέγαση, το οποίο από το 2001 μέχρι το 2003 παρουσιάζει έκρηξη. Μπαίνει δηλαδή ο ιδιωτικός

Ό

2

χρηματοπιστωτικός τομέας δυναμικά στο πεδίο αυτό γιατί είναι κερδοφόρο και γιατί τα επιτόκια με τα οποία δανείζεται ο ίδιος είναι χαμηλά, λόγω της πολιτικής της Fed. Κάποια στιγμή όμως ο δανεισμός για στέγαση αρχίζει να πέφτει, παρουσιάζει σχετική υποχώρηση η ζήτηση από πλευράς όσων έχουν σχετικά καλή πιστοληπτική ικανότητα -της αμερικανικής μεσαίας τάξης σε μεγάλο βαθμό.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1

Στεγαστικά Δάνεια ΗΠΑ, % ΑΕΠ

Πηγή: Mortgage Bankers Association

Τότε εμφανίζει άνοδο η μεσαία καμπύλη, αυτήν ακριβώς την περίοδο. Η καμπύλη δείχνει τα δάνεια χαμηλότερης πιστωτικής διαβάθμισης, τα subprime δηλαδή δάνεια προς τους φτωχότερους. Τα φτωχότερα στρώματα της εργατικής τάξης, και του πληθυσμού γενικότερα, μέχρι τότε ήταν αποκομμένα από το χρηματοπιστωτικό σύστημα, δεν μπορούσαν εύκολα να δανειστούν, γιατί είχαν χαμηλή πιστοληπτική ικανότητα. Πρόκειται κυρίως για Αφροαμερικανούς και Λατινοαμερικανούς των Ηνωμένων Πολιτειών, γυναίκες σε μεγάλο ποσοστό.

Βλέπουμε λοιπόν ότι από το 2003-2004 και μετά όσο πέφτει ο δανεισμός των μεσαίων στρωμάτων τόσο ανεβαίνει ο δανεισμός των χαμηλότερων στρωμάτων. Οι τράπεζες βεβαίως το κάνουν γιατί μπορούν να βγάλουν κέρδος, ο λόγος όμως για τον οποίο κάτι τέτοιο γίνεται εφικτό δεν είναι προφανής. Για ποιο λόγο μέχρι τότε τα στρώματα αυτά δεν μπορούν να δανειστούν εύκολα, ενώ μετά οι τράπεζες τους δανείζουν αφειδώς; Εδώ πρέπει να προσέξουμε την κάτω καμπύλη, που δείχνει την τιτλοποίηση των δανείων προς τα φτωχότερα

3

στρώματα, τιτλοποίηση η οποία το 2005-2006 έφτασε το 80% του συνόλου των δανείων αυτών.

ι είναι η τιτλοποίηση; Είναι ένας σχετικά καινούργιος μηχανισμός που εφηύρε το χρηματοπιστωτικό σύστημα, στο πλαίσιο του οποίου, αφού γίνει

ο δανεισμός, το δάνειο πωλείται από το δανειστή στην ανοιχτή αγορά. Επιπλέον, δάνεια προς διαφόρους μπορούν να επιμεριστούν και να αναμειχθούν, δημιουργώντας ένα νέο δάνειο -ένα σύνθετο «προϊόν», όπως παραπλανητικά το ονομάζουν οι χρηματιστές- το οποίο περιέχει κλάσματα των αρχικών δανείων. Χρησιμοποιώντας σχετικά πολύπλοκους μαθηματικούς τύπους μπορεί να υπολογιστεί (ή τουλάχιστον έτσι υποτίθεται) και η τιμή και ο κίνδυνος που έχει αυτό το νέο χαρτί που διατίθεται προς πώληση στην αγορά.

Τον υπολογισμό του κινδύνου όμως -που προφανώς πρέπει να περιέχει κάποια εκτίμηση της πιθανότητας να μην αποπληρωθούν τα συστατικά δάνεια του νέου χαρτιού- στην ουσία δεν τον κάνει ο δανειστής/πωλητής. Απεναντίας, μεταθέτει το βάρος αυτό σε άλλες χρηματοπιστωτικές εταιρείες, οι οποίες υποτίθεται ότι ειδικεύονται στην ανάλυση πιστωτικού κινδύνου, όπως οι Moody's, Fitch κ.λπ., τις οποίες βεβαίως και πληρώνει.

Έπεται λοιπόν ότι οι εταιρείες αυτές αντί να κάνουν ενδελεχή έλεγχο, είχαν συμφέρον να παραγνωρίζουν ορισμένους από τους κινδύνους μη αποπληρωμής από πλευράς των δανειζομένων, διότι έτσι γινόταν εύκολο να πουληθούν αυτά τα χαρτιά. Και η ταχεία πώληση του νέου χαρτιού ήταν το μόνο που ενδιέφερε την τράπεζα που είχε κάνει το αρχικό δάνειο, ώστε να εισπράξει την προμήθεια από τον δανειζόμενο και να προχωρήσει σε νέο δανεισμό. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν στην πράξη να μη γίνεται ουσιαστικός έλεγχος των δανειζομένων.

Η διαδικασία αυτή γενικεύτηκε στις ΗΠΑ από το 2003 και μετά. Γιγαντώθηκε ο δανεισμός προς τους φτωχότερους για απόκτηση κατοικίας, με ελάχιστο έλεγχο της πιστοληπτικής τους ικανότητας, χωρίς στοιχεία και αποδείξεις για το εισόδημά τους ή για το τι κατέχουν. Οι ιστορίες που ακούγονται είναι συχνά απίστευτες. Έμπαινε ο άνεργος στην τράπεζα και του έδιναν δάνειο κατοικίας, αν δεν τον έψαχναν οι ίδιοι για να του το δώσουν. Οι τράπεζες αδιαφορούσαν, δεδομένου ότι επρόκειτο αμέσως να τιτλοποιήσουν και να πουλήσουν το νέο δάνειο. Το έβγαζαν έτσι από τον ισολογισμό τους, ενώ εισέπρατταν κέρδη όχι από τους τόκους, αλλά από την εμπορία του δανείου και τις προμήθειες. Τον κίνδυνο τον αναλάμβαναν οι αγοραστές των τίτλων. Αυτή είναι με λίγα λόγια η τιτλοποίηση, που επέτρεψε την έκρηξη του δανεισμού προς τα φτωχότερα στρώματα στις ΗΠΑ.

Επικράτησε τότε η αντίληψη ότι αυτό είναι ένας καινούριος μηχανισμός πίστωσης, η εφεύρεση του τραπεζικού αενάου από τα χρηματοπιστωτικά σαΐνια της εποχής μας, και μάλιστα με ασφάλεια. Δηλαδή, δανείζει πρώτα η τράπεζα, μετά πουλάει το δάνειο, κι αυτός που το αγοράζει έχει επιστημονική επίγνωση

Τ

4

του κινδύνου, μια και όλα έγιναν με χρήση μαθηματικών τύπων, άρα έχει κάνει τους υπολογισμούς του κι έχει λάβει τα μέτρα του, κι έτσι ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος για όλους. Επέρχεται η άριστη διάχυση του κινδύνου στη κοινωνία, όλα καλά και ρόδινα. Μετά την πώληση μπορεί η τράπεζα να κάνει ξανά και ξανά το ίδιο, αποκομίζοντας συνεχώς κέρδη.

Κι όλα αυτά χωρίς να έχει ουσιαστικά μετρήσει η τράπεζα ή κανένας άλλος αν αυτός που έλαβε το αρχικό δάνειο ήταν όντως αξιόπιστος. Ένα είδος πιστωτικής μαύρης μαγείας δηλαδή, που αναπόφευκτα κατέληξε σε κατάρρευση, εφόσον δεν γινόταν ουσιαστικός έλεγχος της φερεγγυότητας των δανειζομένων και της αξιοπιστίας των χαρτιών. Πρόκειται για αποτυχία ολκής του ιδιωτικού τραπεζικού συστήματος με λίγα προηγούμενα στην ιστορία.

Μήπως όμως η αποτυχία οφείλεται σε παρανομία ή απάτη; Θα έλεγα όχι. Αν εξετάσει κανείς μεμονωμένα τους χρηματοπιστωτικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία, θα διαπιστώσει ότι δεν φταίει κανένας από μόνος του. Ο καθένας από αυτούς μπορεί να πει: εγώ τη δουλειά μου την έκανα. Και όντως, τύποις, τη δουλειά τους όλοι την έκαναν. Στην πραγματικότητα έφταιγε το σύστημα ως όλον, διότι με τον τρόπο που συνδεόταν το ένα του κομμάτι με το άλλο δεν γινόταν ουσιαστική ανάλυση της αξιοπιστίας των δανειζομένων, ούτε υπήρχε πραγματική γνώση του κινδύνου από πλευράς δανειζόντων.

Έτσι, οδηγηθήκαμε στο αναπόφευκτο. Όταν τελικά τα φτωχότερα στρώματα άρχισαν να μην μπορούν να αποπληρώσουν τα δάνεια -κυρίως λόγω της σταδιακής αύξησης των επιτοκίων μετά το 2004- παρουσιάστηκε η κρίση, αφού τα στεγαστικά δάνεια αποδείχτηκαν επισφαλή, άρχισαν να εμφανίζονται προβλήματα και στα χαρτιά που στηρίχτηκαν στην τιτλοποίηση των στεγαστικών. Διότι, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι μόνο το 5% του σύνθετου τίτλου που κατέχει κανείς αποτελείται από προβληματικά στεγαστικά δάνεια, έστω κι αν το 95% είναι εντάξει, δύσκολα θα μπορέσει να μεταπωληθεί ο σύνθετος τίτλος. Προφανώς, κανείς δεν πρόκειται να τον πάρει από τα χέρια του πωλητή χωρίς μεγάλη μείωση της τιμής.

Επιπλέον, στην πράξη δεν υπήρχε ουσιαστική γνώση του πραγματικού ποσοστού των προβληματικών στεγαστικών δανείων που εμπεριέχονταν στους σύνθετους τίτλους, και επίσης το ποσοστό αυτό έβαινε συνεχώς αυξανόμενο, καθώς η αγορά κατοικίας στις ΗΠΑ πήγαινε από το κακό στο χειρότερο. Το αποτέλεσμα είναι προφανές: σταδιακή αδυναμία πώλησης σύνθετων τίτλων και συνακόλουθη κατάρρευση της αγοράς τιτλοποίησης. Η συνέπεια ήταν άμεση έλλειψη ρευστότητας από πλευράς τραπεζών, καθώς δεν μπορούσαν πια να αντλήσουν κεφάλαια από την ανοιχτή αγορά με σκοπό την τιτλοποίηση, και πτώση της κερδοφορίας τους.

5

εν ήταν όμως μόνο τα επιτόκια και ο δανεισμός για κατοικία που δημιούργησαν τη φούσκα στις ΗΠΑ. Όπως είπα στην αρχή, ρόλο έπαιξε

και ο δανεισμός της χώρας από το εξωτερικό, η διεθνής κίνηση του κεφαλαίου.

Ο Πίνακας 1 δείχνει τη διαφορά αποταμίευσης και επένδυσης ως ποσοστό του ΑΕΠ της κάθε χώρας, δίνοντας μια εικόνα της κίνησης του κεφαλαίου διεθνώς. Αν η αποταμίευση είναι μεγαλύτερη από την επένδυση (θετικό πρόσημο), η χώρα έχει πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Διαφορά Αποταμίευσης-Επένδυσης (% ΑΕΠ)

2002 2004 2006 ΗΠΑ -4.2 -5.5 -5.9 Βρετανία -1.6 -1.6 -3.9 Γερμανία 2.0 4.3 5.0 Ιαπωνία 2.9 3.7 3.9 Ασία 2.4 2.6 5.9 Ρωσία 6.4 7.3 8.4 Μέση Ανατολή 4.8 11.8 20.9 Αφρική -1.7 0.1 2.8

Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

στέλνει χρηματικό κεφάλαιο στο εξωτερικό. Όταν συμβαίνει το αντίθετο (αρνητικό πρόσημο), η χώρα έχει έλλειμμα στις τρέχουσες συναλλαγές και δέχεται χρηματικό κεφάλαιο από το εξωτερικό -δεν φτάνουν οι αποταμιεύσεις της για να χρηματοδοτήσουν τις επενδύσεις.

Κατά την περίοδο της φούσκας, οι ΗΠΑ έχουν συνεχώς αρνητικό πρόσημο, το ίδιο κι η Βρετανία. Οι δύο χώρες δηλαδή όπου η φούσκα είχε το μεγαλύτερο μέγεθος δέχονται κεφάλαια από το εξωτερικό. Προσέξτε τώρα τι γίνεται αλλού. Η Γερμανία κι η Ιαπωνία έχουν θετικό πρόσημο, που σημαίνει ότι έχουν πλεονάσματα στο ισοζύγιο πληρωμών και στέλνουν κεφάλαιο στο εξωτερικό, άρα κυρίως στις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Η τάση αυτή όμως είναι παλιά ιστορία, προϋπάρχει της φούσκας. Το πραγματικά καινούριο φαινόμενο αναδεικνύεται από τα στοιχεία που αφορούν την Ασία, δηλαδή στην ουσία την Κίνα. Η Ασία λοιπόν γίνεται έντονα θετική, όπως και η Ρωσία και η Μέση Ανατολή. Το ίδιο όμως και η Αφρική. Περί τίνος πρόκειται;

Αυτό που συμβαίνει είναι το εξής. Μερικές από αυτές τις χώρες -κυρίως η Κίνα- έχουν πλεονάσματα διότι η κατασκευαστική τους βιομηχανία ανταγωνίζεται με επιτυχία στις διεθνείς αγορές. Άλλες πάλι διότι ανεβαίνουν οι τιμές του πετρελαίου και άλλων πρώτων υλών τις οποίες εξάγουν στη διεθνή αγορά, όπως η Ρωσία και οι χώρες της Μέσης Ανατολής. Δημιουργούνται λοιπόν τα πλεονάσματα αυτά και κατόπιν αποθησαυρίζονται ως δολάρια. Και το κάνουν αυτό οι πλεονασματικές χώρες για να μπορούν να αντεπεξέλθουν

Δ

6

στις απαιτήσεις του εμπορίου και των ελεύθερων κεφαλαιακών ροών στο παγκόσμιο σύστημα. Πρέπει να έχουν διαθέσιμα του μέσου πληρωμής σε περίπτωση που εμφανιστεί κεφαλαιακή στενότητα και αντιστροφή των ροών.

Τα εμπορικά πλεονάσματα λοιπόν μετατρέπονται σε συσσωρευμένα αποθεματικά παγκόσμιου χρήματος. Πράγμα που σημαίνει ότι αγοράζονται κρατικά αμερικανικά ομόλογα, άρα τα κεφάλαια καταλήγουν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Περί αυτού πρόκειται. Η Κίνα, η Ρωσία, η Μέση Ανατολή κ.λπ. έστελναν μεγάλο μέρος από τα πλεονάσματά τους στις ΗΠΑ. Όσο έρεαν τα χρηματικά τους κεφάλαια στις ΗΠΑ τόσο διογκωνόταν η φούσκα.

Ακόμα και η Αφρική έλαβε μέρος σε αυτή τη διαδικασία, όχι φυσικά διότι οι χώρες της ανταγωνίζονται με επιτυχία στην παγκόσμια αγορά. Ο λόγος είναι ότι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο είχε επιβάλει τα τελευταία χρόνια ακόμα και στις φτωχότερες χώρες να συσσωρεύουν αποθεματικά σε δολάρια για να μπορούν να συμμετέχουν στην ανοιχτή παγκόσμια αγορά κεφαλαίου. Το παρουσίαζε αυτό ως πολιτική «αυτασφάλισης» των χωρών αυτών σε περίπτωση κρίσης.

Είχαμε έτσι το γελοίο και τραγικό φαινόμενο πάμφτωχες χώρες της Αφρικής να κρατούν τεράστια γι' αυτές ποσά σε δολάρια, στην ουσία χρηματοδοτώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το ίδιο και οι φτωχότερες χώρες της Αραβικής χερσονήσου, της Ασίας κτλ. Είναι και αυτό ένα παράλογο φαινόμενο της φούσκας και βέβαια της συνολικής διάρθρωσης του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος.

Αυτά ήταν εν ολίγοις τα κύρια αίτια τη φούσκας. Ποια ήταν όμως τα αποτελέσματα της πιστωτικής διόγκωσης;

το Διάγραμμα 2 φαίνεται η πορεία του ατομικού δανεισμού ως ποσοστό του ΑΕΠ στις κυριότερες χώρες του παγκόσμιου συστήματος − ΗΠΑ,

Ιαπωνία, Γερμανία και Βρετανία. Για να είμαστε ακριβείς, η βρετανική οικονομία δεν είναι του ιδίου διαμετρήματος με τις άλλες, είναι όμως στην πρωτοπορία της χρηματιστικοποίησης, γι' αυτό και τη συμπεριέλαβα.

Το 2001, λοιπόν, ο συνολικός ατομικός δανεισμός είναι περίπου στο ίδιο επίπεδο σε όλες αυτές τις χώρες, δηλαδή γύρω στο 70% του ΑΕΠ. Από εκεί και μετά η διαφοροποίηση είναι καταφανέστατη. Γερμανοί και Ιάπωνες μειώνουν τον ατομικό τους δανεισμό την περίοδο αυτή, κυρίως γιατί δεν υπάρχει φούσκα στα ακίνητα, αλλά και διότι οι Γερμανοί μάλλον αποφεύγουν τον ατομικό δανεισμό. Απεναντίας, Αμερικανοί και Βρετανοί επιδίδονται σε όργιο δανεισμού.

Ακόμη πιο εντυπωσιακός είναι ο ατομικός δανεισμός σε σχέση με το διαθέσιμο εισόδημα, που δεν φαίνεται εδώ. Το 2007 στη Βρετανία είχε φτάσει το απίστευτο ποσοστό του 160% του διαθέσιμου εισοδήματος, ενώ στις ΗΠΑ

Σ

7

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2

Στεγαστικά Δάνεια ΗΠΑ, % ΑΕΠ

Πηγή:Federal Reserve, Bank of England, Bundesbank, Bank of Japan

βρισκόταν στο 130%. Υπάρχει δηλαδή υπερδιόγκωση του ατομικού δανεισμού, του χρέους των νοικοκυριών.

Η κατάσταση αυτή δεν μπορούσε να κρατήσει για πολύ στις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Αυτή είναι μία κυρίαρχη διάσταση της κρίσης. Ήταν απαραίτητο να μειωθεί ο ατομικός δανεισμός, και καθώς αυτός μειωνόταν η οικονομία περνούσε σε κρίση. Θα επανέλθουμε όμως σε αυτό σε λίγο.

Το ερώτημα που τίθεται τώρα είναι γιατί έγινε η αύξηση του δανεισμού, τι έπαθαν τα άτομα, τα νοικοκυριά, οι εργαζόμενοι. Τρελάθηκαν και αποφάσισαν να καταναλώσουν χωρίς όρια; Έγινε ένα πάρτι, όπως λένε πολλοί στον τύπο; Άλλοι από άγνοια κι άλλοι εκ του πονηρού δανείστηκαν, ξόδεψαν, κατανάλωσαν χωρίς όριο, και τώρα πρέπει να πληρώσουν το αντίτιμο; Ορίστε λοιπόν η κίνηση της κατανάλωσης ως ποσοστό του ΑΕΠ κατά τη διάρκεια της φούσκας (Διάγραμμα 3).

Φαίνεται κατ' αρχάς ότι η κατανάλωση στις ΗΠΑ είναι σε υψηλότερο επίπεδο απ' ότι στις άλλες χώρες. Αυτή είναι μια αλλαγή που σημειώθηκε κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, όταν οι ΗΠΑ βρέθηκαν να καταναλώνουν περισσότερο από ό,τι οι άλλες μεγάλες χώρες, ως προς το ΑΕΠ, πράγμα που έχει να κάνει με την πορεία της χρηματιστικοποίησης της οικονομίας. Αυτό όμως έγινε κατά τις προηγούμενες δεκαετίες -την περίοδο της φούσκας δεν υπάρχει καμία καταναλωτική έκρηξη στις ΗΠΑ. Πόσο μάλλον στις άλλες χώρες και ιδίως στη Βρετανία και τη Γερμανία, όπου πέφτει η κατανάλωση.

8

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3

Κατανάλωση, % ΑΕΠ

Πηγή: Federal Reserve, Bank of England, Bundesbank, Bank of Japan

Εν ολίγοις, δεν υπάρχει καταναλωτική έκρηξη την περίοδο αυτή, δεν

δανείζονται οι εργαζόμενοι για να καταναλώσουν, δεν πρόκειται για τέτοιο φαινόμενο. Αυξάνεται μεν ο δανεισμός, αλλά οι εργαζόμενοι τρέχουν για να μείνουν εκεί όπου ξεκίνησαν όσον αφορά την κατανάλωση. Ο λόγος βέβαια που γίνεται αυτό είναι ξεκάθαρος· τα πραγματικά εισοδήματα λιμνάζουν κατά την περίοδο αυτή και οι εργαζόμενοι δανείζονται κυρίως για αγορά ακινήτων.

Πιο συγκεκριμένα, ο ατομικός δανεισμός στις ΗΠΑ και στη Βρετανία αποτελείται κατά 80% περίπου από στεγαστικά δάνεια. Είναι αλήθεια ότι μέσα στα στεγαστικά περιλαμβάνονται και ορισμένα καταναλωτικά δάνεια, με την έννοια ότι οι εργαζόμενοι παίρνουν καταναλωτικά δάνεια και μετά τα συγκεντρώνουν και τα περνούν στο στεγαστικό τους. Δεν είναι όμως ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι του συνολικού δανεισμού. Ο κύριος όγκος του ατομικού δανεισμού είναι στεγαστικά δάνεια που έχουν να κάνουν με τη φούσκα και τη διαδικασία που ανέλυσα παραπάνω. Και για να είμαστε ακόμη πιο ακριβείς, τα καταναλωτικά δάνεια μειώνονται από το 2005 και μετά, γιατί ανεβαίνουν τα επιτόκια και οι εργαζόμενοι περιορίζουν το δανεισμό τους.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, καταρρέει η προσωπική αποταμίευση στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Βρετανία. Δεν υπάρχει αποταμίευση γιατί οι πραγματικοί μισθοί είναι χαμηλοί, ενώ παράλληλα εμφανίστηκε υπερδανεισμός για στεγαστικά. Έτσι, σημαντικό μέρος του διαθέσιμου εισοδήματος των εργαζομένων μεταφέρεται στις τράπεζες για να αποπληρώνει το κόστος του δανεισμού και των άλλων χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών.

9

Δεν έχει το προηγούμενο του στη ιστορία του καπιταλισμού αυτό το φαινόμενο. Όπως ξέρουμε από τον Άνταμ Σμιθ, η καπιταλιστική ανάπτυξη στηρίζεται στη μεγέθυνση του κεφαλαίου με βάση την αποταμίευση: Βάζετε πάντα κάτι στην άκρη! Ή, όπως είπε ο Μαρξ για τους καπιταλιστές, με σαφώς μεγαλύτερη ακρίβεια, «Συσσωρεύετε, συσσωρεύετε, ιδού ο Μωυσής και οι προφήτες!». Όμως, εδώ και μερικά χρόνια οι ΗΠΑ έχουν εφεύρει τον καπιταλισμό άνευ προσωπικής αποταμίευσης, στον οποίο προσκολλήθηκε προσωρινά και η Βρετανία. Είναι ένας εξαιρετικά ιδιόμορφος καπιταλισμός, που σχετίζεται με τη χρηματιστικοποίηση και τον διεθνή καταμερισμό εργασίας, ζητήματα στα οποία και θα επανέλθω.

φήνοντας τώρα το θέμα της αποταμίευσης κατά μέρος, εφόσον γιγαντώθηκε ο ατομικός δανεισμός ήταν επόμενο να γιγαντωθούν και οι

τράπεζες.

Το Διάγραμμα 4 δείχνει τα στοιχεία ενεργητικού των τραπεζών ως ποσοστό του ΑΕΠ, δηλαδή πόσο μεγάλες είναι οι τράπεζες αναλογικά με το ΑΕΠ. Όσον αφορά τις ΗΠΑ, το διάγραμμα είναι λίγο παραπλανητικό, γιατί αναφέρεται μόνο στις εμπορικές τράπεζες και αφήνει έξω το παράλληλο, παρατραπεζικό χρηματοπιστωτικό σύστημα, το οποίο είναι τεράστιο. Η εικόνα

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 4

Ενεργητικό Τραπεζών, % ΑΕΠ

Πηγή: FDIC, Bank of England, Bundesbank, Bank of Japan

που έχουμε για τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι κάπως διαφορετική από την πραγματικότητα - οι τράπεζες μεγαλώνουν ως προς το ΑΕΠ, αλλά όχι πάρα πολύ.

Α

10

Για να καταλάβετε όμως καλύτερα τι γίνεται, δείτε πρώτα τη Γερμανία και την Ιαπωνία, όπου το τραπεζικό σύστημα δεν μεγαλώνει καθόλου κατά την περίοδο της φούσκας. Είναι ήδη μεγάλο και στις δύο χώρες, γύρω στις τρεις φορές το ΑΕΠ, αλλά δεν μεγαλώνει άλλο. Αντίθετα, στη Βρετανία υπάρχει τραπεζική γιγάντωση, και αυτό είναι το κύριο πρόβλημα του βρετανικού καπιταλισμού σήμερα. Από 3,3 φορές το ΑΕΠ, οι τράπεζες έχουν φτάσει σχεδόν πέντε φορές το ΑΕΠ το 2007. Παρόμοια είναι και η κατάσταση στις ΗΠΑ, αν δούμε και το παρατραπεζικό σύστημα.

Αυτή ακριβώς είναι η δεύτερη δραματική διάσταση της κρίσης στις δύο αυτές χώρες. Οι τράπεζες έχουν γιγαντωθεί σε σχέση με το εθνικό εισόδημα, πράγμα που δεν είναι πλέον διατηρήσιμο. Το μέγεθος των τραπεζών βαίνει μειούμενο, η διαδικασία προσαρμογής είναι επώδυνη, διαταράσσει την οικονομία και συνιστά καίρια πλευρά της κρίσης.

Πώς όμως στήριξαν οι τράπεζες αυτή τη μεγέθυνση; Πού πάτησε αυτή η υπερδιόγκωση του ενεργητικού τους; Ας ρίξουμε μια ματιά στα ίδια κεφάλαια των τραπεζών, στα ποσά που πρέπει να επενδύσουν για να στηρίξουν το δανεισμό τους (Διάγραμμα 5).

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 5

Ίδια Κεφάλαια Τραπεζών ως ποσοστό του ενεργητικού τους

Πηγή: FDIC, Bank of England, Bundesbank, Bank of Japan

Τα ίδια κεφάλαια των αμερικανικών τραπεζών εμφανίζονται αρκετά

υψηλά ως ποσοστό του ενεργητικού τους, αλλά αυτό είναι και πάλι λίγο παραπλανητικό, γιατί αφήνει έξω το παρατραπεζικό σύστημα, αλλά και τις τράπεζες επενδύσεων, η κεφαλαιακή επάρκεια των οποίων είναι κακή. Ακόμη κι έτσι, η κεφαλαιακή επάρκεια των αμερικανικών εμπορικών τραπεζών έχει πέσει το 2008.

11

Από την άλλη, στη Γερμανία η κεφαλαιακή επάρκεια δεν είναι ιδιαίτερα καλή, αλλά δεν συμβαίνει και τίποτε τραγικό. Στην Ιαπωνία, πάλι, τα πράγματα είναι ευμετάβλητα, κυρίως λόγω της κρίσης των τραπεζών, που συνεχίστηκε μέχρι το 2004. Μετά την κρατική παρέμβαση στις αρχές της δεκαετίας, όμως, οι ιαπωνικές τράπεζες έχουν ικανοποιητική κεφαλαιακή επάρκεια, αν και όχι τόσο όσο πολλοί νομίζουν.

Εκεί που τα πράγματα είναι όντως τραγικά και δείχνουν τι πραγματικά συνέβη κατά την περίοδο της φούσκας είναι στη Βρετανία, όπου η κεφαλαιακή επάρκεια ξεκινάει από το 4%, που είναι ήδη χαμηλό, και καταλήγει στο 2%. Προφανώς ανεπαρκέστατα κεφάλαια για να στηρίξουν ενεργητικό, το οποίο διογκώθηκε σε πέντε φορές το ΑΕΠ.

Τι σημαίνει τώρα αυτό; Δύο πράγματα. Πρώτον, ότι οι τράπεζες ήταν εξαιρετικά κερδοφόρες κατά την περίοδο της φούσκας. Διότι, εφόσον στήριξαν όλη αυτή τη μεγέθυνση σε χαμηλά ίδια κεφάλαια, τα μερίσματα και τα κέρδη για τους κεφαλαιούχους ήταν πολύ υψηλά. Δεύτερον, ότι αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ, καθώς οι ζημίες από τα στεγαστικά δάνεια και τις τιτλοποιήσεις συσσωρεύονται. Δεν μπορούν να απορροφήσουν οι τράπεζες τέτοια πλήγματα με ίδια κεφάλαια της τάξεως του 2% ή κάτι παρόμοιο.

Αυτή είναι μία από τις ουσιαστικότερες πλευρές του τραπεζικού προβλήματος σήμερα. Υπάρχει βέβαια και το τεράστιο ζήτημα της έλλειψης ρευστότητας από το πάγωμα της διατραπεζικής αγοράς λόγω της αποτυχίας της τιτλοποίησης, ιδίως μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers το 2008. Αναφέρθηκα μόνο ακροθιγώς στο θέμα αυτό προηγουμένως, και δυστυχώς ο χρόνος δεν μου επιτρέπει να εμβαθύνω. Ακόμη όμως και από τα όσα σας έχω παρουσιάσει, είναι καταφανές ότι η κατάσταση του τραπεζικού συστήματος στην καρδιά του παγκόσμιου καπιταλισμού είναι πολύ δύσκολη.

υνοψίζοντας, λοιπόν, κατά το 2001-2007 παρουσιάστηκε φούσκα ακινήτων στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, με γιγαντιαίο ατομικό δανεισμό, κατανάλωση

που φυτοζωεί, αλλά και πραγματικά εισοδήματα που λιμνάζουν. Ταυτόχρονα υπήρξε τεράστια τραπεζική επέκταση, αλλά με ανεπαρκή ίδια κεφάλαια για να αντιμετωπίσουν το μέγεθος των ζημιών που επρόκειτο να προκληθούν από την αναταραχή στην αγορά ακινήτων και την κατάρρευση της τιτλοποίησης. Αυτός είναι ο χαρακτήρας της φούσκας και της τραπεζικής κρίσης που προέκυψε.

Ως εκ τούτου, μπορούμε να εκτιμήσουμε τι θα ακολουθήσει στο άμεσο μέλλον. Πρώτον, θα υπάρξει, όπως ήδη είπα, συρρίκνωση των τραπεζών στις ΗΠΑ και στη Βρετανία. Αυτό σημαίνει περιορισμό των τραπεζικών πιστώσεων και μείωση της παρεχόμενης πίστωσης προς επιχειρήσεις και άτομα. Παράλληλα, θα πρέπει οι τράπεζες να βελτιώσουν περαιτέρω το λόγο ιδίων κεφαλαίων προς το ενεργητικό τους. Έχουν ανάγκη από καινούρια κεφάλαια, ιδιωτικά αν γίνεται να βρεθούν, πράγμα πολύ δύσκολο όμως δεδομένων των μεγεθών και της κακής κατάστασης των τραπεζών, και άρα μάλλον δημόσια. Κι

Σ

12

έτσι προέκυψε η ανάγκη χρηματοδότησης των τραπεζών από τον δημόσιο κορβανά παγκοσμίως, όπως καλά γνωρίζετε. Ήταν πολύ δύσκολο να γίνει διαφορετικά, αφού οι τράπεζες ήταν αναγκασμένες να βελτιώσουν τη θέση τους.

Το δεύτερο που μάλλον θα γίνει είναι αναδιάρθρωση του ατομικού δανεισμού. Δεν είναι δυνατόν να κουβαλάει στην πλάτη του δανεισμό ισοδύναμο με 160% του διαθέσιμου εισοδήματος ο άγγλος εργαζόμενος και 130% ο αμερικανός. Θα πρέπει να μειωθεί. Για να μειωθεί, όμως, δεδομένου ότι οι πραγματικοί μισθοί λιμνάζουν, πρέπει να υπάρξουν αλλαγές στην καθημερινή ζωή, δεν γίνεται αλλιώς. Θα πρέπει να υπάρξει περιορισμός της κατανάλωσης και επιλογές που συνεπάγονται σφίξιμο για την οικογένεια, για όλη την κοινωνία γενικότερα.

Συνεπώς, μάλλον οδεύουμε προς γενικευμένη ύφεση. Από τη μία θα περιορίζουν οι τράπεζες τις πιστώσεις τους και από την άλλη θα περιορίζουν την κατανάλωση οι εργαζόμενοι. Άρα επόμενο είναι να πέσει η ζήτηση, να πέσουν οι πωλήσεις, να γενικευτεί η ύφεση και να έχουμε άνοδο της ανεργίας. Ήδη συμβαίνει αυτό, και μάλιστα ταχύτατα. Επιτείνεται, δε, διότι ο παραγωγικός ιστός -οι εταιρείες και άλλοι παραγωγικοί καπιταλιστές- δεν μπορούν να δανειστούν εύκολα, ιδίως για κεφάλαιο εργασίας, και ως εκ τούτου περιορίζουν τις δραστηριότητές τους.

Όλα αυτά δημιουργούν πιθανότητες παρατεταμένης κρίσης, όπως καταλαβαίνετε. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα είναι μεγάλο και μπορεί η παγκόσμια οικονομία να οδηγηθεί σε βαθιά και μακρόχρονη κρίση, ιδίως αν συμβούν λάθη στην οικονομική πολιτική. Για πρώτη φορά από το Μεσοπόλεμο, το φάσμα του 1929 είναι πραγματικό. Δεν ξέρω αν η σοβούσα κρίση θα αποδειχθεί μεγαλύτερη ή μικρότερη, πάντως για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες μπορούμε να πούμε ότι τα πράγματα μπορεί να εξελιχθούν τόσο άσχημα όσο κατά το μεσοπόλεμο.

σον αφορά τα βαθύτερα αίτια της κρίσης, θα εστιάσω σε ορισμένους δομικούς λόγους για την εμφάνισή της. Πιστεύω λοιπόν ότι η τωρινή είναι

μια κρίση χρηματιστικοποίησης του καπιταλισμού. Η χρηματιστικοποίηση είναι ένας όρος κάπως αδόκιμος -και στα αγγλικά και στα γαλλικά-, αλλά έχει πια επικρατήσει. Άρχισε να εμφανίζεται στα μέσα της δεκαετίας του 1970 -τον χρησιμοποίησε πρώτος ο Σουίζι-, η χρήση του σιγά σιγά εξαπλώθηκε κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 και κορυφώθηκε τα τελευταία χρόνια.

Τον χρησιμοποιώ εδώ για να υποδηλώσω την υπερμεγέθυνση του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε σχέση με τον παραγωγικό τομέα. Δηλώνει επίσης την εμφάνιση έντονης ασυμμετρίας ανάμεσα στη σφαίρα της κυκλοφορίας και στη σφαίρα της παραγωγής, για να χρησιμοποιήσω μαρξιστικούς όρους. Τα τελευταία χρόνια η σφαίρα της κυκλοφορίας γιγαντώνεται, οι ρυθμοί της επιταχύνονται και έχει επέλθει μεταμόρφωση των

Ό

13

λειτουργιών της με τρόπο που δεν μπορεί να ακολουθήσει η σφαίρα της παραγωγής.

Επί τροχάδην, δύο είναι οι βασικές παράμετροι της χρηματιστικοποίησης. Πρώτη, και προφανής, είναι η διεθνοποίηση του καπιταλισμού, με μεγάλες επιπλοκές στο παγκόσμιο χρήμα. Κεντρικό σημείο της μετάλλαξης του καπιτα-λισμού τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι η λειτουργία του δολαρίου ως παγκόσμιου χρήματος, ενώ προηγουμένως έτσι λειτουργούσε ο χρυσός ή το δολάριο στηριζόμενο στο χρυσό. Σήμερα το δολάριο λειτουργεί ως παγκόσμιο χρήμα χωρίς να έχει πίσω του κάτι άλλο από κρατικά χρεόγραφα των ΗΠΑ.

Το δολάριο γίνεται έτσι μηχανισμός μεταβίβασης, αποταμίευσης από όλον τον υπόλοιπο κόσμο στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως σας έδειξα πριν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο κύριος λύγος για τον οποίο οι ΗΠΑ έχουν τη δυνατότητα να απορροφούν την αποταμίευση από όλο τον κόσμο είναι ότι εκδίδουν το δολάριο. Αν δεν ήταν το παγκόσμιο μέσο πληρωμής και αποθησαυρισμού, δεν θα το συσσώρευαν ακόμη και οι φτωχότερες χώρες, στέλνοντας τα πενιχρά τους πλεονάσματα στις ΗΠΑ.

Παράλληλα, η διεθνής πλευρά της χρηματιστικοποίησης έχει να κάνει με την απελευθέρωση των ροών κεφαλαίου παγκοσμίως. Το άνοιγμα του ισοζυγίου κεφαλαιακών ροών, της κεφαλαιακής κίνησης, είναι εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο της χρηματιστικοποίησης. Επιτρέπει την εξάπλωση της χρηματιστικοποίησης παγκοσμίως, με την επιβολή της ακόμη και σε χώρες που δεν την επιζητούν.

Εξαναγκάζονται οι μικρότερες χώρες σε ομογενοποίηση των συνθηκών διακίνησης κεφαλαίου, και άρα της εγχώριας οικονομικής πολιτικής, από τις κυρίαρχες, όπως οι ΗΠΑ, που επιδιώκουν την απελευθέρωση των κεφαλαιακών ροών. Αναπόσπαστο κομμάτι της τάσης αυτής είναι και η ενοποίηση των παγκόσμιων αγορών διαφόρων χρηματοπιστωτικών τίτλων. Έτσι, γιγαντώθηκε η αγορά παραγώγων, η οποία είναι πυλώνας του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος σήμερα.

πάρχουν όμως και κάποιες πλευρές της χρηματιστικοποίησης με ιδιαίτερη συνάφεια με όσα συμβαίνουν και στην Ελλάδα. Για την εγχώρια

οικονομία η χρηματιστικοποίηση σχετίζεται με την ελάττωση της εξάρτησης του μεγάλου κεφαλαίου από τις τράπεζες. Μίλησα πριν για τις τράπεζες που γιγαντώθηκαν. Γιγαντώθηκαν μεν, αλλά όχι δανείζοντας στο μεγάλο κεφάλαιο. Οι μεγάλες βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη απόσταση και ανεξαρτησία από τις τράπεζες τις τελευταίες δυο τρεις δεκαετίες.

Ο λόγος είναι προφανής. Για τις μεγάλες επιχειρήσεις σήμερα, η εξασφάλιση χρηματοδότησης για επενδύσεις μπορεί να γίνει ευκολότερα μέσω της ανοιχτής αγοράς, με την έκδοση χρεογράφων, και φυσικά από τη

Υ

14

συσσώρευση των κερδών τους. Δεν σημαίνει αυτό ότι δεν έχουν σχέσεις με τράπεζες, κάθε άλλο, και κυρίως για την εξασφάλιση κεφαλαίου κινήσεως. Όμως η εξάρτησή τους από τις τράπεζες μικραίνει.

Καταλαβαίνετε τη σπουδαιότητα του σημείου αυτού για τη μαρξιστική παράδοση που πηγάζει από τον Χίλφερντινγκ και τον Λένιν και τονίζει τον χρηματιστικό καπιταλισμό και τη σημασία του ιμπεριαλισμού. Τα σημερινά είναι πολύ διαφορετικά φαινόμενα από αυτά που συνέβαιναν πριν από εκατό χρόνια, αν και πάντα πηγάζουν από τη σχέση παραγωγικού και τραπεζικού κεφαλαίου.

Παράλληλα με τη σχετική ανεξαρτησία δανεισμού των μεγάλων επιχειρήσεων, υπάρχει και ο περιορισμός δανειοδότησης των μικρομεσαίων. Οι τράπεζες δεν δανείζουν, ιδιαίτερα προς τους μικρομεσαίους, γιατί η διαδικασία αυτού του δανεισμού κοστίζει, ενώ τα κέρδη είναι μικρά και επισφαλή. Τι κάνουν λοιπόν για να δημιουργήσουν καινούρια πεδία κερδοφορίας;

Πρώτον, στρέφονται προς τις διεθνείς δραστηριότητες, υπάρχει δηλαδή διεθνοποίηση των τραπεζών, για να βρουν κέρδη εκτός των συνόρων τους.

Δεύτερον, στρέφονται προς τη διαμεσολάβηση πράξεων στις ανοιχτές χρηματοπιστωτικές αγορές. Εκεί που πάει το μεγάλο κεφάλαιο για να δανειστεί, εκεί εμφανίζονται και οι τράπεζες, διαμεσολαβώντας τις πράξεις και αποσπώντας προμήθειες και άλλα κέρδη.

Τρίτον, στρέφονται προς το δανεισμό των ατόμων. Επιχειρούν να βρουν κέρδη μέσω δανεισμού προς τους εργαζόμενους, καθώς και μέσω παροχής άλλων χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών προς τα άτομα και τα νοικοκυριά.

Την αλλαγή αυτή είναι ευκολότερο να την αντιληφθούμε μέσα στο γενικότερο κλίμα του νεοφιλελευθερισμού. Τι επέτρεψε στις τράπεζες να στραφούν προς τους εργαζόμενους και να αρχίσουν να παρέχουν στεγαστικά, καταναλωτικά και άλλα δάνεια, καθώς και να διαχειρίζονται τα χρήματα των κρατήσεων από τους μισθούς κ.λπ.; Η απάντηση είναι απλή: η σταδιακή αποχώρηση του κράτους από τη στέγαση, τις συντάξεις, την υγεία, την παιδεία, τα φαινόμενα δηλαδή τα οποία έχουμε ζήσει τα τελευταία 20-30 χρόνια.

Όσο η δημόσια παροχή αυτών των αγαθών μειώνεται και το κράτος αποσύρεται, τόσο εισχωρεί ο ιδιωτικός χρηματοπιστωτικός τομέας και αρχίζει να επιλύει τα προβλήματα αυτά μέσω δανεισμού ή μέσω διαχείρισης των κρατήσεων των εργαζομένων. Στην ουσία, δηλαδή, οι τράπεζες ασκούν κοινωνική πολιτική. Αντικαθιστούν και υποκαθιστούν το κράτος στην παροχή σημαντικών κοινωνικών αγαθών.

Το κράτος ενισχύει την τάση αυτή όχι μόνο παθητικά, αποσυρόμενο από την παροχή των σχετικών υπηρεσιών και αγαθών, αλλά και ενεργητικά, καθώς ενθαρρύνει νομοθετικά και θεσμικά τη διοχέτευση των διαθεσίμων προς το χρηματιστήριο, ειδικά των κρατήσεων για συντάξεις, των ασφαλειών ζωής και

15

όλης της αποταμίευσης των εργαζομένων. Οι ΗΠΑ είναι η κατ' εξοχήν χώρα αυτής της διαδικασίας, πράγμα που συντέλεσε τα μέγιστα στη γιγάντωση του χρηματοπιστωτικού τομέα.

Τέλος, και εξίσου σημαντικό, η στροφή των τραπεζών διευκολύνεται από την τεχνολογική εξέλιξη, τις νέες τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, οι οποίες επιτρέπουν την απαραίτητη ανάλυση της πιστοληπτικής ικανότητας των μαζικών δεδομένων που αναπόφευκτα προκύπτουν. Δεν θα μπω στο θέμα αυτό, ήδη είπα αρκετά συζητώντας την τιτλοποίηση για να σας δείξω πόσο κακές είναι οι επιδόσεις των τραπεζών στον τομέα αυτό. Είναι πάντως προφανές ότι χωρίς τις νέες τεχνολογίες θα ήταν αδύνατη η στροφή των τραπεζών προς τον μαζικό δανεισμό των εργαζομένων.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι αλλαγή στις πηγές του κέρδους για την αστική τάξη συνολικά. Εμφανίζεται η χρηματοπιστωτική απαλλοτρίωση, όπως μπορούμε να την ονομάσουμε, δηλαδή η μεταφορά ατομικού εισοδήματος στη σφαίρα της κυκλοφορίας απευθείας στις τράπεζες και στα υπόλοιπα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Πρόκειται για χαρακτηριστικό φαινόμενο της χρηματιστικοποίησης. Η μορφή που παίρνει είναι τόκοι, προμήθειες, χρεώσεις και άλλες μέθοδοι απομύζησης του προσωπικού εισοδήματος των εργαζομένων από το χρηματοπιστωτικό σύστημα.

Έτσι, το τραπεζικό κέρδος δημιουργείται όχι μόνο από απόσπαση παραγόμενης υπεραξίας μέσω δανεισμού προς τους καπιταλιστές, όπως λένε ο Μαρξ και η κλασική πολιτική οικονομία, αλλά και απευθείας, με απόσπαση μέρους του μισθού των εργαζομένων στη σφαίρα της κυκλοφορίας. Τραπεζικό κέρδος δημιουργείται, τέλος, μέσω της αναδιανομής του δανειστικού κεφαλαίου προς όφελος των τραπεζών στις πράξεις στις ανοιχτές αγορές. Μεγάλο μέρος αυτού του δανειστικού κεφαλαίου είναι και πάλι η αποταμίευση των εργαζομένων, η οποία αναδιανέμεται υπέρ των τραπεζών.

Η διαδικασία αυτή νομίζω ότι αποτελεί καινούρια διάσταση του καπιταλιστικού συστήματος, ένα καινούργιο πεδίο κερδοφορίας που σφραγίζει τη χρηματιστικοποίηση. Ενώ ο παραγωγικός τομέας γενικά δεν πάει ιδιαίτερα καλά, δεν δημιουργεί καινούριους τομείς κερδοφορίας, δεν έχουμε δυναμική επέκταση της παραγωγής, η σφαίρα της κυκλοφορίας διευρύνεται, αποσπώντας κέρδη απευθείας από τους μισθούς και τις αποταμιεύσεις των εργαζομένων.

Κατ' αυτό τον τρόπο, το χρηματιστικό κέρδος αυξάνεται στο απίστευτο σημείο να αποτελεί το ένα τρίτο των συνολικών κερδών στις ΗΠΑ ακριβώς λίγο πριν εμφανιστεί η κρίση. Και αυτό γίνεται, όπως είπα, καθώς η παραγωγικότητα αδυνατεί να μπει σε τροχιά γρήγορης ανόδου και οι μισθοί λιμνάζουν.

Εδώ βρίσκονται τα βαθύτερα αίτια λόγω των οποίων συνεχώς εμφανίζονται χρηματοπιστωτικές φούσκες στον καπιταλισμό της εποχής μας. Στρέφονται οι τράπεζες και οι άλλοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί προς την

16

απομύζηση κερδών από την κυκλοφορία, κυρίως από το δανεισμό προς τα άτομα και τη διαμεσολάβηση χρηματιστικών πράξεων, ενώ οι πραγματικοί μισθοί λιμνάζουν. Δηλαδή, ένα από τα σημαντικότερα πεδία από τα οποία τελικά θα βγουν αυτά τα κέρδη, στην πραγματικότητα δεν μεγεθύνεται. Ο αυξανόμενος δανεισμός τονώνει παροδικά τη ζήτηση και καταλήγει σε ανοδικές πιέσεις επί των τιμών ορισμένων αγαθών και τίτλων, όπως η κατοικία. Εφόσον όμως λιμνάζουν τα πραγματικά εισοδήματα, η τελική κατάληξη είναι να σκάσει η φούσκα και να επωμιστούν το κόστος και πάλι οι εργαζόμενοι.

α χαρακτηριστικά αυτά φαινόμενα του καπιταλισμού της εποχής μας έχουν να κάνουν και με την ταξική αναδιάρθρωση που έχει προκύψει. Είναι

λογικό, εφόσον δημιουργήθηκαν καινούριες πηγές κερδοφορίας και άλλαξε ο τρόπος με τον οποίο το χρηματοπιστωτικό σύστημα συνδέεται με την κοινωνία, να έχει αλλάξει και η ταξική δομή των κοινωνιών. Αναφέρομαι κυρίως στο κοινωνικό στρώμα το οποίο αποσπά τεράστια εισοδήματα μέσω του χρηματοπιστωτικού συστήματος, των μπόνους, των στοκ όψιονς κ.λπ.

Πρόκειται για μορφές απόσπασης αξίας οι οποίες συνδέονται με τον χρηματοπιστωτικό τομέα, είτε ο επωφελούμενος εργάζεται στον παραγωγικό είτε στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Οι διευθυντές των μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων αμείβονται επίσης κατ' αυτόν τον τρόπο. Η απόσπαση αξίας μάλιστα διαχέεται και προς τα κάτω σε κάποιο βαθμό. Δεν είναι μικρό το κοινωνικό στρώμα που επωφελείται αυτών των μεθόδων, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό δικηγόρων, λογιστών και άλλων τεχνικών της χρηματιστικοποίησης, οι οποίοι αποσπούν τεράστιες αμοιβές μέσω παρόμοιων διαδικασιών.

Παρόλα αυτά, και θέλω να το τονίσω, δεν βλέπω να υπάρχει διαμάχη ανάμεσα σε αυτό το κοινωνικό στρώμα και στους παραγωγικούς καπιταλιστές. Δεν υπάρχει, δηλαδή, ένα στρώμα ραντιέρηδων που αποσπά υπεραξία και αξία σε βάρος των παραγωγικών καπιταλιστών, ωθώντας έτσι την οικονομία στον παρασιτισμό και την παρακμή. Όπως ήδη είπα, και οι παραγωγικοί καπιταλιστές με παρόμοιους τρόπους αποσπούν μεγάλο μέρος του εισοδήματος τους σήμερα.

Μάλιστα, τα κέρδη συσσωρεύονται σε φορολογικούς παραδείσους από κοινού με τα διάφορα τσακάλια του χρηματοπιστωτικού τομέα. Οι γιγάντιες εισοδηματικές διαφορές τις οποίες παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, οφείλονται εν πολλοίς σε χρημα-τοπιστωτικά κέρδη, αλλά δεν μεταφράζονται ακόμη σε αντίστοιχες διαφορές περιουσιακών στοιχείων. Ο λόγος είναι ότι τα χρήματα φεύγουν στους φορολογικούς παραδείσους, και πέφτει έτσι πέπλος πάνω από την ιδιοκτησία και την κατοχή του κεφαλαίου. Είναι καιρός το λαϊκό κίνημα και η κοινωνία να απαιτήσουν διαφάνεια και σε αυτό το θέμα. Πού και πώς συσσωρεύονται τα

Τ

17

κέρδη που αποσπώνται από τους εργαζόμενους μέσω των χρηματοπιστωτικών και άλλων μεθόδων;

ν κατακλείδι, η χρηματιστικοποίηση στηρίχθηκε στο κράτος. Το λέω αυτό γιατί είναι πολύ εύκολο να φανταστεί κανείς, αν πιστέψει την ιδεολογία

που τη συνόδευε, ότι ήταν αντίθετη με το κράτος. Η επίσημη ιδεολογία του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι ότι το κράτος είναι δήθεν κακό και ότι η αγορά είναι καλή και τα παρόμοια. Στην πραγματικότητα η χρηματιστικοποίηση στηρίχθηκε στο κράτος με διάφορους τρόπους.

Πρώτον, βασίστηκε στην ικανότητα του κράτους να παράγει χρήμα εγχωρίως. Το μονοπώλιο που έχει το κράτος στο χρήμα δίνει τεράστια ισχύ στην κεντρική τράπεζα και της επιτρέπει να παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαχείριση της χρηματιστικοποίησης. Δεύτερον, βασίστηκε στην έκδοση κρατικών ομολόγων. Τα κρατικά χρεόγραφα είναι η βάση της ρευστότητας σε όλες τις ανοιχτές αγορές και οι τιμές τους είναι το σημείο αναφοράς για όλες τις άλλες χρηματοπιστωτικές τιμές. Τρίτον, το κράτος διοχέτευσε την αποταμίευση στα χρηματιστήρια, όπως ήδη είπα. Τέταρτον, το ιμπεριαλιστικό αμερικανικό κράτος εξανάγκασε άλλες μικρότερες χώρες να λάβουν μέρος σε αυτή τη διαδικασία, είτε το ήθελαν είτε όχι. Πέμπτον, το κράτος συνεχώς καλείται να αντιμετωπίσει τις κρίσεις που δημιουργεί και παράγει αυτή η διαδικασία.

Αλλά το κράτος και η ισχύς του έχουν όρια. Το πρώτο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι το κράτος κάνει και λάθη. Η συνωμοτική αντίληψη για τον καπιταλισμό, που διαβλέπει παντού κέντρα εξουσίας τα οποία κατέχουν βαθιά γνώση και λαμβάνουν αποφάσεις -οι οποίες μάλιστα εμφανίζονται μετά ως νομοτελειακές για το «σύστημα»- είναι παραπλανητική. Στην παρούσα κρίση έχουν γίνει λάθη τραγικά, και κανένα μεγαλύτερο από το να επιτραπεί η κατάρρευση της Lehman Brothers.

Δεν θέλησε το αμερικανικό κράτος να παρέμβει στην πτώχευση αυτής της τεράστιας εταιρείας, καλύπτοντας τουλάχιστον τους πιστωτές της. Ως εκ τούτου επήλθε πλήρες πάγωμα όλων των αγορών χρήματος και ξαφνική διεύρυνση της διαφοράς επιτοκίων, διότι χάθηκε πλήρως η εμπιστοσύνη ανάμεσα στις εμπορευόμενες τράπεζες. Τεράστιο σφάλμα, το οποίο διέπραξε το αμερικανικό κράτος ίσως διότι έχει τελέσει υπό την επήρεια της ιδεολογίας της ελεύθερης αγοράς τα τελευταία 20-30 χρόνια. Είναι πιθανόν να έχει χειροτερέψει η ικανότητά του να αντιλαμβάνεται και να παρεμβαίνει στις κρίσεις.

Πέρα από αυτό, όμως, η παροχή δημόσιου χρήματος, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι πολιτικά πολύ δύσκολο να γίνει. Δικαιολογημένα οι εργαζόμενοι εξανίστανται και αντιδρούν στην παροχή δημόσιου χρήματος στις τράπεζες. Η ισχύς του κράτους λοιπόν περιορίζεται από τις πολιτικές τριβές που προκαλεί η στήριξη των τραπεζών με δημόσιο χρήμα.

Ε

18

ιο γενικά, τώρα, η νομισματική πολιτική δείχνει να έχει εξαντλήσει τα όριά της. Η μείωση των επιτοκίων, η οποία χρησιμοποιήθηκε

επανειλημμένως μέχρι τώρα για να αναθερμάνει την οικονομία, φαίνεται ότι έχει χάσει την ισχύ της. Είναι τόσο μεγάλος ο ατομικός δανεισμός, που η πτώση των επιτοκίων δύσκολα θα προκαλέσει αναθέρμανση της κατανάλωσης. Οι εργαζόμενοι πιέζονται για να αποπληρώσουν τα χρέη τους.

Έτσι, αναπόφευκτα το κράτος θα περάσει στη δημοσιονομική πολιτική, κάτι αποδεκτό ακόμη και στους επίσημους κύκλους όπου χαράσσεται η οικονομική πολιτική. Εδώ όμως το πράγμα μπλέκει. Διότι η δημοσιονομική πολιτική ανοίγει πεδίο αμφισβήτησης και κοινωνικής παρέμβασης δυνάμει πολύ ευρύτερο από ό,τι η νομισματική πολιτική. Ποιά μορφή θα πάρει η δημοσιονομική πολιτική και τι θα της απαιτηθεί; Η απάντηση στο θέμα αυτό πρέπει να λάβει υπόψη τους συσχετισμούς κοινωνικής ισχύος και πίεσης του λαϊκού κινήματος. Διότι φυσικά, αν η δημοσιονομική πολιτική αφεθεί στη διάκριση του κράτους και των Υπουργείων Οικονομικών, θα έχει συντηρητική διάσταση.

Αυτό φαίνεται να γίνεται μέχρι τώρα, διότι η επεκτατική δημοσιονομική πολιτική λαμβάνει κυρίως τη μορφή μείωσης της φορολογίας, αντί να αποτελεί στοχευμένη κρατική δαπάνη για επενδύσεις. Αλλά η μείωση της φορολογίας είναι ανεπαρκές μέτρο. Απαιτείται άμεση δημόσια παρέμβαση σε στρατηγικούς τομείς και πάνω από όλα για την προστασία της απασχόλησης και την αποφυγή της ανεργίας.

Στο μέτρο που θα χρησιμοποιηθεί η φορολογία, είναι απαραίτητο να συνοδευτεί από αλλαγή του φορολογικού συστήματος συνολικά. Επείγει η φορολόγηση των πλουσίων, η υιοθέτηση προοδευτικής φορολογίας, με παράλληλη μεταβίβαση εισοδήματος στους πολλούς. Τα μέτρα αυτά, αφενός θα μειώσουν τις τρομακτικές ανισότητες που συσσωρεύτηκαν τα τελευταία χρόνια, και αφετέρου θα διευκολύνουν την αποπληρωμή των χρεών των εργαζομένων, που βαραίνουν την κατανάλωση σήμερα.

Είναι εμφανές ότι η επαναφορά της επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής μπορεί να αποτελέσει πλήγμα για το νεοφιλελευθερισμό και τη χρηματιστικοποίηση. Παράλληλα, ανοίγει πεδίο για την αριστερά να προβάλει διαφορετικά και πιο ριζοσπαστικά αιτήματα. Το ποιά είναι, βέβαια, αυτά -μια και δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές- είναι αντικείμενο μιας ολόκληρης συζήτησης, στην οποία πρέπει οπωσδήποτε και το εργατικό κίνημα να παρουσιάσει τις προτάσεις του.

Πιστεύω, για παράδειγμα, ότι θα χρειαστεί κρατικοποίηση των τραπεζών και έλεγχος τους. Αν είναι να επανέλθει η παροχή πιστώσεων σε φυσιολογική κατάσταση, δεδομένων των σημερινών συνθηκών των τραπεζών, θα πρέπει να υπάρξει κοινωνική ιδιοκτησία και άμεσος έλεγχος του όγκου του δανεισμού, της κατανομής του, καθώς και των επιτοκίων. Πιστεύω ακόμη ότι χρειάζεται απομάκρυνση των ιδιωτικών τραπεζών από τη στέγαση, την υγεία, την παιδεία,

Π

19

τις συντάξεις, όλα αυτά που χαρακτηρίζουν τη χρηματιστικοποίηση. Χρειάζεται να ανακάμψει η δημόσια παροχή σε τέτοια κοινωνικά αγαθά, με λαϊκό έλεγχο και δημοκρατικές διαδικασίες.

Τα μέτρα αυτά είναι απολύτως εφικτά μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα και δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο δεν μπορούν να υιοθετηθούν. Έχουν ορισμένα στοιχεία σοσιαλδημοκρατίας, αν και ποτέ η σοσιαλδημοκρατία στο παρελθόν δεν ζήτησε την κρατικοποίηση συνολικά του τραπεζικού συστήματος. Πέραν όμως των ευεργετικών επιπτώσεων για τους εργαζομένους, για την αριστερά διευρύνουν το πεδίο για λήψη σοσιαλιστικών μέτρων, για σοσιαλιστικές αλλαγές στην οικονομία.

Η σταδιακή τόνωση του κοινωνικού και συλλογικού, σε αντιδιαστολή με το ιδιωτικό και ατομικό, δημιουργεί ευνοϊκότερες συνθήκες για να απαιτήσουν οι εργαζόμενοι έλεγχο ολόκληρης της οικονομίας. Μέσω του δημόσιου πιστωτικού συστήματος και αφού επέλθουν αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων παραγωγής, μπορεί να γίνει συνολικός προγραμματισμός των επενδύσεων με στόχο τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας.

Βέβαια, αυτό απαιτεί επίσης αλλαγή των πολιτικών και κοινωνικών συσχετισμών ισχύος προς όφελος του εργατικού κινήματος. Για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια το ρεύμα κινείται υπέρ των αριστερών ιδεών παγκοσμίως. Απομένει να αδράξουμε την ευκαιρία.

20