Πώς ένα βασιλικό συνοικέσιο μετ’αλλοφύλων και αλλογλώσσων της Μακεδονικής δυναστείας συνετέλεσε στον εκχριστιανισμό των Ρώσων.

Διπλωματικές επιγαμίες μεταξύ μελών της βυζαντινής αυτοκρατορικής

οικογένειας με άλλους βασιλικούς, αυτοκρατορικούς, κομητικούς και δουκικούς

οίκους είχαμε από τα πρώτα χρόνια της ένδοξης αυτής ελληνικής αυτοκρατορίας και

αυτό γιατί τα γαμικά αυτά συναλλάγια αποτελούσαν σημαντικό παράγοντα της

εξωτερικής πολιτικής του βυζαντινού κράτους.

Μελετώντας κανείς τις ιστορικές πηγές για τα βασιλικά συνοικέσια καταλήγει

εξ’ αρχής στο συμπέρασμα ότι οι μαρτυρίες είναι ελάχιστες, επιγραμματικές και

πάντα αναφέρονται με την ευκαιρία επισήμανσης άλλων πολιτικών γεγονότων, των

οποίων την εξέλιξη διευκόλυναν οι διαπραγματεύσεις αυτές. Οι πηγές ποτέ δεν

αποκάλυπταν τους λόγους για τους οποίους οι αντιπρόσωποι των δύο βασιλικών

οικογενειών προσπαθούσαν τη σύναψη ενός βασιλικού συνοικεσίου, καθώς και τις

αιτίες που τελικά οδήγησαν κατά καιρούς στο μη αίσιο τέλος σχετικών

διαπραγματεύσεων. Διαπιστώνει κανείς, ότι εφόσον οι δυναστικές αυτές γαμικές

συνδέσεις ανήκαν στο χώρο της υψηλής διπλωματίας, ήταν φυσικό αρκετά πράγματα

να αποκρύπτονται.

Άννα, αδερφή του Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου

Το τελευταίο πρόσωπο της Μακεδονικής δυναστείας, που ενεπλάκει σε

διπλωματικό γαμικό συναλλάγιο και απασχόλησε τα ιστορικά κείμενα, ήταν η

θυγατέρα του Ρωμανού Β΄, Άννα και αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄

Βουλγαροκτόνου (976-1025). Η Άννα γεννήθηκε το 963, δύο μέρες πριν από το

θάνατο του πατέρα της: τεχθείσης αὐτῷ καὶ θυγατρὸς πρὸ δύο ἡμερῶν τῆς αὐτοῦ

τελευτῆς, ἥν Ἄνναν ὠνόμασαν.

Ὁ Ῥωμανοῦ παῖς, πορφυρόβλαστος κλάδος, αὐτοκράτωρ Βασίλειος Β΄, στην

αρχή της διακυβέρνησής του, αντιμετώπισε δύο στάσεις από τους στρατηγούς του,

Βάρδα Φωκά και Βάρδα Σκληρό. Για την αντιμετώπιση των δύο αυτών στάσεων ο

βυζαντινός αυτοκράτορας ζήτησε βοήθεια από τον ηγεμόνα του Κιέβου, Βλαδίμηρο

τον Ρώσο. Με βάση τη συμφωνία που έγινε ανάμεσα στις δύο πλευρές, ο ηγεμόνας θα

έστελνε μία στρατιωτική δύναμη για τον αγώνα εναντίον των σφετεριστών, ενώ ο

αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ υποσχόταν να δώσει ως σύζυγο την αδερφή του Άννα,

μόλις αυτός γινόταν χριστιανόςi. Οι Ρώσοι έστειλαν τη βοήθεια και την άνοιξη του

988 μία ρωσική δύναμη από 6.000 Βαράγγους εμφανίστηκε στο βυζαντινό έδαφος.

Με τη συγκεκριμένη δύναμη ο αυτοκράτορας μπόρεσε να νικήσει τους στασιαστές.

Μετά την παρέλευση του κινδύνου, το Βυζάντιο προσπάθησε να ακυρώσει την

υπόσχεση που είχε δώσει. Ο Βλαδίμηρος κυρίευσε στην περιοχή της Κριμαίας, την

πόλη της Χερσώνας, για να εκβιάσει την απόδοση σ’αυτόν της Άννας ως συζύγου

του, κάτι το οποίο και πέτυχε. Έτσι η τελετή του γάμου τοποθετείται μετά την

κατάληψη της Χερσώνας, που έγινε μεταξύ Απριλίου και Ιουλίου του 989 ii. Στο

Ρωσικό Χρονικό γίνεται αναφορά για τις ενστάσεις της Άννας, που θεωρούσε ότι θα

ήταν αιχμάλωτη στο νέο τόπο κατοικίας της. Η πριγκίπισσα τελικά αναχώρησε για τη

Χερσώνα. Σύμφωνα με το Χρονικό, ο Ρώσος ηγεμόνας υπέφερε από μία αρρώστια

στα μάτια και είχε χάσει το φως του. Η πριγκίπισσα του δήλωσε ότι θα έπρεπε να

βαπτιστεί για να ξαναδεί. Αμέσως μετά τη βάπτιση αποκαταστάθηκε η όρασή του,

ενώ όσοι είδαν το θαύμα, πίστεψαν και βαπτίστηκανiii. Αμέσως μετά ακολούθησε ο

γάμος του ηγεμόνα με την Άννα. Η Χερσώνα επιστράφηκε στον αυτοκράτορα ως

δώρο για το γάμο, ενώ οι νεόνυμφοι πήγαν στο Κίεβο. Οι κάτοικοι της πόλης

βαπτίστηκαν στο ποτάμι Δνείπερο. Μετά το γάμο του, ο Βλαδίμηρος δέχτηκε από το

Βυζάντιο οικοδόμους, θεολογικά έργα και άλλα στοιχεία που σηματοδότησαν την

έναρξη νέων σχέσεων ανάμεσα στους δύο λαούς.

Αρμένικες επιγραφές που έχουν βρεθεί σε κτίσματα του Κιέβου συμπίπτουν

χρονικά με την ανακατασκευή της Αγίας Σοφίας, από Αρμένιο αρχιτέκτονα. Ίσως η

Άννα κατόπιν συνεννόησης με τα αδέλφια της στη Βασιλεύουσα να προσκάλεσε στο

Κίεβο τον Αρμένιο αρχιτέκτονα Trdat. Επίσης, δύο τουλάχιστον αγόρια (Ρωμανός και

Δαυίδ) και ένα κορίτσι (Θεοφανώ) που γεννήθηκαν από αυτόν το γάμο, πήραν τα

ονόματά τους από τους γονείς της Άννας. Ίσως η κίνηση αυτή να δείχνει μία

προσπάθεια της πριγκίπισσας να μεταλαμπαδεύσει μέχρι ένα σημείο τη βυζαντινή

εκπαίδευση και αγωγή που είχε λάβει από τα παιδικά της χρόνια στη νέα της πατρίδα.

Ίσως η δολοφονία των δύο αγοριών από το μεγαλύτερο αδερφό τους, το Σβιατοπόλκ,

i G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τ. 2, μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, Αθήνα 1995 (= G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen states, München 1963), σσ. 186-187.ii T. Venning, A chronology of the byzantine empire, New York 2006, σ. 335.iii The Russian Primary Chronicle: Laurentian Text, έκδ. S. Cross- O. Sherbowitz-Wetzor, Cambridge 1953, σσ. 112-113.

2

μετά το θάνατο του πατέρα τους, να σήμαινε την προσπάθεια προώθησής τους από τη

μάνα τους στο θρόνο.

Από αυτό το γάμο επωφελήθηκαν φυσικά οι Ρώσοι, οι οποίοι απέκτησαν

κύρος και τοποθετήθηκαν σε υψηλή βαθμίδα στην πυραμίδα των μελών της

βυζαντινής κοινοπολιτείας. Ο ηγεμόνας του Κιέβου, μέσω της αποδοχής του

χριστιανισμού, κατόρθωσε να επιβληθεί στους ατίθασους υπηκόους του και να

ενισχύσει τη θέση του μέσω της συγγένειας που ανέπτυξε με το βυζαντινό

αυτοκράτορα. Ο εκχριστιανισμός των Ρώσων συντέλεσε έτσι ώστε η πολιτιστική

ανάπτυξη της Ρωσίας να συντελεστεί στους επόμενους αιώνες με έντονη την

επίδραση του Βυζαντίου. Δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι σήμερα η Μόσχα θεωρείται

Τρίτη Ρώμη.

Εντούτοις το κέρδος ήταν μεγαλύτερο για τους Βυζαντινούς, οι οποίοι

κατόρθωσαν να σημειώσουν επιτυχία. Η έκταση της βυζαντινής επιρροής

διευρύνθηκε σε τεράστια αχανή γεωγραφικά εδάφη και το πιο μεγάλο και ισχυρό

σλαβικό κράτος της εποχής εκείνης βρέθηκε θεληματικά κάτω από την πνευματική

κηδεμονία του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Συντελέστηκε μία επιτυχία όχι

μονάχα σε στρατιωτικό, αλλά και σε πολιτικό-θρησκευτικό επίπεδο, εφόσον

κατόρθωσαν να θέσουν υπό τη σφαίρα επιρροής τους ένα δυναμικό και πολυπληθή

λαό.

Μεταφέροντας και την προσωπική μου μαρτυρία, από επαφές που έχω με

πρόσωπα της ρωσικής κοινωνίας, τολμώ να πω ότι οι Ρώσοι βλέπουν την Ελλάδα με

δέος και σεβασμό, πρώτον εξαιτίας της μεταλαμπάδευσης του χριστιανισμού σε

αυτούς και έπειτα λόγω του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. Αρκετές φορές μου έχουν

πει τη φράση «χωρίς εσάς σήμερα θα ήμασταν ακόμα ειδωλολάτρες. Σας χρωστάμε

τα πάντα». Μάλιστα, σε ερώτηση που έθεσα σε ηγούμενο ενός πολύ γνωστού

ρωσικού μοναστηριού σχετικά με το γιατί όταν πηγαίνει στο Άγιον Όρος δεν

επισκέφτεται ποτέ το ρωσικό ή τα άλλα σλάβικα μοναστήρια, μου απάντησε: «θέλω

να βαφτιστώ στην ελληνική ασκητική παράδοση». Μάλιστα την πρώτη φορά που

ήρθε στην Ελλάδα το πρώτο που ζήτησε να επισκεφτεί ήταν ο βράχος του Αρείου

Πάγου, εκεί όπου εκφώνησε ο Απόστολος Παύλος τον γνωστό του λόγο, καθώς και

το Βήμα του ίδιου Αποστόλου στην αρχαία Κόρινθο.

Τα οφέλη που προέκυπταν από τα βασιλικά συνοικέσια ήταν πολλά για το

Βυζάντιο. Η αυτοκρατορία κέρδιζε πρωτίστως τη φιλία και την ειρήνη ενός

3

γειτονικού λαού. Οι δεσμοί αυτής της φιλίας εκδηλώνονταν πολλές φορές και σε

παροχή στρατιωτικής βοήθειας και από τα δύο μέρη. Έτσι ανάμεσα στους δύο λαούς

εγκαθιδρυόταν μία σχέση αλληλοεξάρτησης.

Η ξένη ηγεμονική αυλή, με μέλος της οποίας συναπτόταν ο γάμος του

προερχόμενου από τον αυτοκρατορικό οίκο συζύγου, ετίθετο αυτόματα υπό την

εξουσία του βυζαντινού αυτοκράτορα. Με τις επιγαμίες, οι αλλοεθνείς λάμβαναν

αξιοσημείωτες θετικές πολιτιστικές επιρροές από την πιο δυνατή αυτοκρατορία

εκείνης της εποχής. Θεολογικά και φιλοσοφικά βιβλία μεταφέρονταν για μετάφραση

στις κατά τόπους ηγεμονίες. «Βάρβαρα» έθνη «ανακάλυπταν» τους αρχαίους έλληνες

φιλοσόφους και τους εκκλησιαστικούς πατέρες. Αυτούσια βυζαντινά νομοθετήματα

μεταφράστηκαν για τις ξένες ηγεμονικές αυλές.

Πολλές φορές οι διπλωματικές αυτές επιγαμίες λειτούργησαν κατά καιρούς σε

βάρος των βυζαντινών συμφερόντων, αφού αποτέλεσαν πρόφαση για τους εκάστοτε

αλλοεθνείς συγγενείς του βυζαντινού αυτοκράτορα να επέμβουν στα εσωτερικά

ζητήματα της αυτοκρατορίας ή να αξιώσουν την κατάληψη βυζαντινών εδαφών. Τα

μέλη των ξένων ηγεμονικών οίκων πίστευαν ότι η επιγαμία λειτουργούσε ως μέσο

νομιμοποίησης των επεμβάσεων τους εναντίον της αυτοκρατορίας.

Σε γενικές γραμμές μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η βυζαντινή διπλωματία

θεωρούσε την επιγαμία ως βασικό μέσο ρύθμισης των σχέσεών της με τα άλλα έθνη

και ικανοποίησης των στόχων της. Η σύναψη όμως ενός τέτοιου γάμου δεν μπορούσε

να αποτελέσει μακροπρόθεσμη εγγύηση ούτε για την κατοχύρωση της ειρήνης, ούτε

και για την εξασφάλιση, της ζητούμενης κάθε φορά από τους νέους ξένους συγγενείς,

προσδοκώμενης βοήθειας.

Χρήστος Νικολόπουλος

Θεολόγος-Βυζαντινολόγος

4