برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

117
1 ثرؤسةىيارى وستكردنى بر دراسي دةرةكى سيىنا على بةرز داانى ر وةرطي: نطةنةد زة أ ياس

Upload: yasen-zahawi

Post on 17-Mar-2016

245 views

Category:

Documents


13 download

DESCRIPTION

برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

TRANSCRIPT

Page 1: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

1

ثرؤسةى

دروستكردنى بريارى سياسي دةرةكى

دانا على بةرزجنى

:وةرطيرانى

ياسني أمحد زةنطةنة

Page 2: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

2

ثيشكةشة بة

…وةك خؤشةويستى و وةفا. بة دايكم و باوكم* بةو كةسانةى لةسةر بنةماى دادثةروةرى و بةرضاو روونىى *

…طارىوةك ديارى و ئامؤذ. بريارى سياسي دةردةكةن

نوسةر

Page 3: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

3

ثيشةكى وةرطير

زانستة رامياريةكان وةك بةشييكى رننىي بيىارا زانسيتة منةتايةاييةكان .سةنط و بايةخ خؤا هةية، بة اايبةت لة دونياا ئةمنةدا

ثنةسيةا دروسييتىندن بنيييارا سياسيي دةرةكيي بيية بةشيييكى زي يي وو و ، ضيىنىة بابيةايكى ثةيىةسيتة سةرةك زانستة رامياريةكان لة قةلةم دةدريكي

.بة واقيع سياس دةولةت و يةكة نيكى دةولةايةكانةوةص ع القنار السياسي )لةم سةرو بةن ةدا لة كاايكى ا بابةا ليكىؤلي ةوةا

ييةوة وةك (دانيا لىي بيةرز )كةواة بةردةستم، كة لةاليةن بيةريك ( اخلارج ليية زانسييتة ( بييةكالىريى )نوانامييةا ليكىؤلي ةوةيييةك بييؤ بةدةسيي هيك ييان ب .دا،(2002)راميارايةكان ا ئامادة كنابىو، لة سال

لةبيييةر بيييةثيك ا بابةاةكيييةو هيييةنارا كتيكبلانيييةا كيييىردا ليييةم بيييىارةدا بييية ثيكىيستم زان وةرا بىيكنمة سةر زمان شريي كيىردا، شيايةن باسية ئيةم

دانييا )ناوة ئةمييةو سىثاسيي كيياك هةلسييةنىيك ( امتييياز)بابةايية بيية ثىييةا نايييا دةكيييةية كييية هاوكييياراى كارئاسيييان بيييؤ كيييندية لييية وةرريكنانييي ( بيييةرز .بابةاةكةدا

هيىادارية بابةاةكة كةليك يكك لةبىارا زانسيتة راميارييةكان ثين بىاايةوة و .هان ةريكك بيك بؤ نىسةرو قةلةم بة بنشتةكان اا دريكذة بةم كاروانة ب ةن

رةر اىانيبيكتمان بة ثيىخت بابةاةكية وةرريكينية و ميا : بةريك خىيك ةرا خؤا ب ةي آ ئةوا سىثاسي خيىاا دةويكي ، ريةر وانيةبىو ئيةوا دييارا شيىان

.هةر هةلةكؤكة وةرريكن

8/3/2003 سىيكمان

Page 4: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

4

ثيشةكى

لية * ليكىؤلي ةوة لةسةر ثنةسيةا دروسيتىندن بنييارا سياسي دةرةكي سييايةا سيسييتم سياسيي نيكىدةولييةا هاوضييةرد و ثةيىةن ييية نيكىدةولةاييية ئيييالؤزو ييينة رةهةن ةكانييي ا، وة لييية سيييايةا ن ييييك بىنيييةوةا شيييىيكة و كيييات و

كةوا لية يةكية سياسيية نيكىدةولةاييةكان دةكيات لية –ةكان ا خيكناي ثةيىةن يرننىييييةك زةرا بةخؤييييةوة بي ييييىة لييية –ثةيىةن اييييةك بةردةوامييي ا بييية

.زانست رامياري ا، بة اايبةت لةم دوايايانةدالة راستي ا ثنةسيةا دروسيتىندن بنييارا سياسي بؤاية جيكىياا باسي

ؤنفنانس و سيييييمي ار بةسيييي اون بييييؤ زةريكييييك ليييية ليكىؤلييييةران و ضييييةن ية كيييي شيىندنةوةو ااوو اىآ كندن ، ئةمةش لة روانىيةا رننىي بابةاةكةوةيية لية

.ضىارضيكىةا سياسةا دةرةكي اهةنيي يكك لييية ليكىؤليييةران ثآييييان وايييية كييية سياسيييةا دةرةكييي لييية ز يييرية بنييياريكى يييةك لييةدواا يييةك ثيكىيي يك بييؤ رووبييةروو بىنييةوةا هةلىيكسيي و

.بارودةخة يةك لةدواا يةكةكانناسييي و ايكىةيىيييت ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنييييارا سياسييي لةهيييةر يةكةيييييةك سياسييييي نيكىدةولةاييييي ا يارمةااييييي ةرة بييييؤ ناسيييييي ئاراسيييييتة سياسييييييةكان ئيييييةو يةكةييييييةو ايكىةيىيييييو و شييييياىندنةوةا ىجييييييؤ و

تم نيكىدةولييةا هةلسييىكةوا ئييةو يةكةييية ليية ز ييرية كارليكىىيية نيكييى سيسييئاسييان دةكييات، كيية ئييةو يةكةييية لةميانييةا ئييةو ئاراسييتةو رة تارانييةوة هييةو دةدات بةرنةوةنييي اى ئاما يييةكان بيييةدا بةيك يكييي لةميانيييةا ثيييةينةوكندن

.سياسةا دةرةوةي اثنةسييييةا دروسييييتىندن بنيييييارا سياسيييي بيييية يييييةكيكك ليييية دنوارايييينية

يكىةا ثاراسيييت ئاسايىييي نةايييةوةياى قؤناغيييةكان دةنميكنريكييي لييية ضىارضييي هةروةها ضةن ية دام و دةزراو . ثاريك رارا بةرنةوةن ية نةاةوةياية باآلكان ا

دةسييييتةو دامييييةزراوة بةشيييييكىةا رة اييييى نييييارة اى بةشيييييكىازا جييييياواز بةشيي ارا لييةم ثنةسييةيةدا دةكييةن و ضييةن ية اكتييةرا نيكىخؤياييى دةرةكيي

ئةمية جىية ليةو اكتةرانيةا كية ثةيىةني يان بية دةورا ئةم ثنةسةيةيان داوة، .بارا دةروناى كةسايةا بنيار بةدةستةوة هةية

Page 5: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

5

لةم روانىةيةوة ئةم ليكىؤلي ةوةية هةوليكىية بيؤ دريكيذةدان بيةو ثيكىيىةوا ة ليكىؤلي ةوةكيةش . زانستيةا كة لة بىارا سياسةا دةرةكيي ا هااؤاية ئياراوة

سياسي دةرةكي دةدويكي وةك بابيةايكى لة ثنةسيةا دروسيتىندن بنييارا ايكييىرا ئييةكادئ ، ئةميية جىيية ليية باسييىندن بنيييارا سياسيي وةك ضييةمك و

.ئامانة كندن بة ديارانية قىااخبانةكان ه را سياس لة كؤن و نىآداليييةم باسيييةدا وةك ليكىؤلي ةوةييييةك زانسيييت بابةايانييية ثىيييتمان بييية سيييآ

.وةا بةستىوةب ةماا ميكذوو، وةسف ء ليكى انةبةشييييكىةيةك رىييييت ئييييةم ليكىؤلي ةوةيييية هييييةو دةدات وةآلميييي ضييييةن

- :ثنسياريكى سةرةك ب ااةوةضيييؤن دةوليييةاان ييييان يةكييية سياسيييية نيكيييى دةولةاييييةكان ثنةسيييةا -

دروستىندن بنيارا سياس ئة ام دةدةن؟ئةو اكتةرة سيةرةكيانة كامانيةن كية كيار لية ثنةسيةا دروسيتىندن -

يارا سياس دةكةن؟بنقؤناغييييةكان ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنيييييارا سياسيييي دةرةكيييي -

كامانةن؟ ئايا بنيار بةدةس ض رةليكك دةريكنيك لةم ثنةسةيةدا؟ -

ئةم ليكىؤلي ةوةية بابةايانة وةآلم ئةم ثنسيارانة و ضةن ية ثنسيارا ان :يةدا كة دةليك بة كىرا دةخااة روو، لةميانةا ضةسثان ن ئةو ةرةزةية

ثرؤسةةةى دروسةةتكردنى بريةةارى سياسةةى دةرةكةةىن كةةة ةةةندية رينةةا ةةة ي دةطريةة ن ))كيمة يك فاكتةرى نيو ةييى دةرةكةى كةة رووى سةةنر بةرى فنةاريانةوة نيةاواز ةة يةكةةدى ة دةوريانةةداوةو كاريطةةةريىيا ةةيةةة ةسةةةرىن وةنةةا نيةةروانني يكداانةةةوةى

س بةي ةة ةةةنطاندنى طنة فاكتةةرو ثينةاانةكا ةينةيارانةو بابةنيانةةنر بريرياربةدةبيةة ثنةة بةةةزانيارى راسةة نةةةواو بوةسةةتي دوور بيةة ةةة ةةةةوة ةةارةزووى نة ةةةةى ةة ويةةةةتى عةةةانرىن ةةةةوا ريةةةرةى سةةةةركةون ى بريارةكةةةا زيةةةاد دةكةةةا

((.بةثيضةوانةنةوة راستةوازم يكي ي ةوةكة نوانيويتى امةاجنى ةيى باي يتةة دى ةةي دة : ماوةنةوة بليم

.ةةو يكيش بى كةم كورنى نابي

------------------------

Page 6: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

6

يرةدا و ةكيى ةم يكي ي ةوةيةدا كانيك با ة ثرؤسةةى دروسةتكردنى بريةارى * يز باسةى يةوة دةكرية ن سياسى دةكري وةك ثرؤسةيةكى فةرة ييةة و فةرة رينةا و ةا

بةآلم كانيك با ة دةركردنى بريارى سياسى دةكةية ةوا نياوازةو نةناا بة يةكيك ةة ريناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى بريارى سياسى دادةنري ن وانة ثرؤسةى دروستكردنى

ك ةة بريار ثرؤسةيةكى فرة رينا و فراوا و طنةتطةة و دةركردنةى بريةاريش بةة يةةكي .ريناغة سةرةكيةكانى ةم ثرؤسةية دادةنري

Page 7: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

7

بـةشـــى ريخؤشــكـةر بىىريىىارى سىىياسىىىىى

وةك دةوانيكي زانسيت رامييارا زانسيت دةوليةت و دةسيةآلت و هىنيةرا ةرماننةواياية، هةر بؤية لة سةرةااوة بابةا حىكم و دةسةآلت و سيستم

لييةم روانىةيييةوة بابييةا بنيييارا سياسيي هييةر، سياسيي جيكىيياا بايييةد بييىوة يةكيكك بىوة لةو اليةنانةا بىارا زانستة راميارايةكان كة هيةر لية سيةرةااوة

.رننى زةرا ثآدراوةبنيتاية لةو بنيارانيةا كية لية –وةك ديكظي ئيسو دةليك –سياسةايش

اليييييةن دةسييييةآلا ارانةوة دةردةكنيكيييي ، زانسييييت سياسيييييش بنيتاييييية ليييية (1).ليكىؤلي ةوةو شيىندنةوةا ئةو بنيارانة

لةم سؤنىةيةوة بايةخ انيكى نىآ بة بابيةا بنييارا سياسي رةآللية بيىو ليية ضييةن ية اليييةن و بييىارا جياجيييادا، بيية شيييكىةيةك زانسييتاى كييندارا، بيية ئةنيييي ازةا رننىيييي دانيييي زانسييييت راميييييارا بيييية ليكىؤلي ييييةوةا بابةاةكيييية،

نىيييةك زةريييان داوة بييةم بابةايية، جييا لةسييةر ئاسييت سياسييةدةدارانيش رندروسيتىندن بنييارا سياسي بية ييةكيكك ليةو (2).حىىم بيك ييان نياحىىم

بابةاانييية دةنميكندريكييي كيييية جيييآا باييييةخ ليكىؤلييييةران ميكيييذوو و زانسييييتة .رامياريةكانيىة

و بؤية ليكنةدا بة ضاكمان زان با لة بنيارا سياس بىيةية وةك ضيةمك هةلىيكستةيةكيش لةسةر بنيارا سياس بىةية لية ميكيذووا هي را سياسيي ا بة شيكىةيةك كىرت، اا ايكنواني يكىي رىيتىري لةسيةر لةسيةر بابةاةكية الميان

.رةآللة بيك باسى يةكةم

ضةمكى بريارى سياسىسةرةاا ثيكىيستة ضةمك و واااا بنيارا سياس روون بىةي ةوة، بيؤ ئيةم

تة ضةن ية راو دي و بؤضيىون دةخةي ية روو، كية هيةر يةكيةو لية رؤشية مةبةس .نيىايةكةوة و بةثآا بىارو دي ا خؤا رىزارشت ك دةكات

((بنيييييار))بنيييييارا سياسيييي وةك دةسييييتةوانةيةك ليييية دوو ووشييييةا

Decision (( سياسييييي ))وPolitical لييييية سيييييادةانية ( بنييييييار. )ثيكيييييك ديكييييي

Page 8: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

8

ييييان بنيتايييية لييية (3)((ب ضيييي ةا رة تيييارا منةيييي ))واااكانيييي ا بنيتايييية لييية يييان بيية دةسييتةوانةيةك وردو . (4)ضةسييثان ن را ليية حييىكم مةسييةلةيةك ا

كييياريكى هةلبذاردنييية ااكيكيييك ييييان ريكىلناويكيييك يييياخىد ))رىيييتىري اييين بنييييار دامةزراوةيةك ثآا هةل ةسيتيك ، كية بية هةلبيذاردن ئاميا يكى ئيةو ايؤ ييان

دن هؤكيييارو ئيييامنازا بيييةديةيك ان ئاميييا يكى ئيييةواؤ لييية كؤمةلييية هةلبيييذارجيكىنةوةيييييةك ئاشييييىنادا، سيييي ىريكك بييييؤ راويكييييذكندن و راراييييي دادةنيكيييي ، جيكىنةوة ئاشىناكانيش كؤت و لةمثةرا نياوخؤي ء ضيةن ية كيؤت و لةمثيةر

ئييةو لييةنيكى ناوةنيي ا دةركندنيي بنيارةكانيي ا دةوريييان داوة، هةنيي يكك جيياريش ب يييةماو ريكىشيييىيك انةا دةبيكييي لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنيييياردا ثيييةينةو

(( (5).بىنيكيي اكتييةريكى رييننط و كاريىييةرن ليية هةلبييذاردن هييةر بنياريكىيي ا دةركندنيي دوا ))بةشيييكىةيةك روونيي دةاىاننيكيي بىوانيكيي بنيييار بنيتيييية ليية

ةيةك ئييةو اييؤوة، بيية سييىور هةلىيكسيي ليية ريكىييةا يييةكة كندنييةوةا مةسييةل بىون اةواو و دارشت ةوةا بةشيكىةيةك كندارا بةخست ة بىارا جآبةجآ

رةر بنيار بةم شيكىةيةا ثيكىىو ثيك اسية بىنيكي ، ئيةوا ووشيةا (( (6).كندنةوةواايية ، دةرةريكتييةوة( بنيييار)وةك ئاوةل اويكييك بييؤ ووشييةا Political( سياسيي )

وةردةرنن، بؤية ليكنةدا ثيكىيستة واااا ضةمى ( سياس)بنيارةكان سيفةا بيةريكىةبندن رية ء ))دةس نيىان بىةية كة بة سادةانية وااياا ( سياس )

دابةشىندن دةسةآلا ارانةا ))يان ووردان بىيك وااة (( (7)ووآلت دةرةيةنيك .واىيةا ( ديكظي ئيسو)وةك ( 8)((بةهاكان لة كؤمةلىةدا

وة دةاىاننيكي بىانيكي بنييارا سياسي ثيكىيسيتة لية الييةن لةم دةروازةيية دةسييتةيةك ديييارا كييناوةوة دةربىنيكيي بيية مةبةسييت ريكىلسييت كاروبييارا بييةريكىةبندن ووآلت و ريكىلسييت ثةيىةن اييية نيياوخؤياى دةرةكاييييةكان، هيييةروةها ثيكىيسيييتة بنييييارا سياسييي سييييماا دةسيييةآلا اراى رىآراييييةل

يكىة ديار بيكي ، وااية دةسيةآلت اىانياا جآبيةجآ كندني هيةبيك و بؤكندن ث .لةاليةن رةليىةوة رىآ رايةل بىنيك

لييةم بييىارةدا ضييةن ية ثيك اسيية هةييية جييةخ لةسييةر ثنةسييةا هةلبييذاردن . جيكىنةوةكان بنيار دةكيات بية مةبةسيت رةيىيو بية ئاما ية خىازراوةكيان

رىزارشيييت ليكىةدةكيييات كييية Nigroنة ئةميييةش نييياوةرةك ثيك اسيييةكةا نيىييي

Page 9: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

9

بنيييار بنيتاييية ليية هةلبييذاردنيكى هؤشيييارانة بييؤ ئييةو جيكىنةوانييةا : ))دةليكيي .(9)((لةبةر دةست ان لة هةلىيكستيكى ديارا كناودا

هىنييةريكى لؤجيىاييى ))يييان بةشيييكىةيةك وردايين بىيييك بنيييارا سياسيي ك لية ضارةسيةرةكان، دواا ثنةسيةا ئةخةقاية، كة بةهؤا هةلبذاردن ييةكيك

ثىيييى ي يكى وورد بيييؤ ئيييةو ضارةسيييةرانةو ئاراسيييتةو جآبيييةجآ كندنييي بييية .(10)((شيكىةيةك ئةواؤ كة باش ية هة بؤ سةركةواة ةراهةم بةيك يك

لةمييييةر ثنةسييييةا بنياردانيييي ا Snyderئييييةو ثيك اسييييةيةا كيييية سيييي اي ةر بةدةسيي دةكييات ليية ثنةسييةا خسييتىيةاية روو جييةخ لةسييةر رةليي بنيييار

ئةو ثنةسةيةية كية لية ئية ام ))دةركندن بنيار : دركندن بنيارداو دةليك هةلبذاردن جيكىنةوةيةك لةنيكى كؤمةليكك جيكىنةوةا دياريىناودا كة لة رووا كؤمةآليةايةوة ناسناون، جيكبةجيك ةكنيك بة مةبةست رةيىو بة حاليةايكى

(11)((.ىازراو لةاليةن بنيار بةدةستانةوةديارا كناوا خليكيييينةدا رةليييي بنيييييار بةدةسيييي وةك كارايييييةك سييييةرةكاى اكتييييةريكى ب ضييييي ةي دةردةكييييةويك ليييية ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنيييييارا سياسييييي ا، بةوااايييييةك ايييين، دروسييييتىندن بنيييييار رةنى انييييةوةا ايكىةيىييييو و دييييي و

جيية ني ىةييييةكان، ئةمييةو ايكىةيىييوء بؤضييىون خيياوةن بنيييارة بييؤ هةلىمةر بريوبؤضييىونء ئاراسييتةكان بنياربةدةسييتيش لييةنيكن كاريىييةرا بييةهاو بييريو

.باوةربيية دريكييذا ثيك اسييةا بنيييارا سياسيي دةكييات و ( ضررام )بييةآلم دكتييىر

بنييييارا سياسييي هةلىيكسيييت دةولةاييية لييية ئاسييي ئيييةو كيكىيييةو : ))دةليكييي وةك اةنىييذةو قييةينان، يييان ئييةو بابةايية رننىانييةا ، بارودةخانييةا ديك يية ثيييكش

ثةيىةن يان بة هةلىمةرج نيكىخؤياى دةرةكيةوة هةيية وةك ييةك، ئةميةش وا لية بنييار بةدةسيتان دةكيات كيية هةلىيكسي و ئيىتي اميكىي مياداى مةل ييةوا وةربىنن، بنيارا سياسيش لة هةمىو قؤنيا و بارودةخيكىي ا كية دةردةكنيكي

بةوثةرا وورد بي و اىاناا ثيكىبي كندن ئةريةرا كاردانيةوة ثيكىيست نيكىةايظ و ثؤزةايظةكان و اىاناا مامةلةكندن لة رةليان ا هةية اا بتىاننيك

(12)((.بةضاك جآبةجآ بىنيك ئة ام ان يان ))لةم ثيك اسةيةوة دةاىاننيك رىزارش لة بنيار بىنيك بة

هيةر (13)((بؤ رووبةروو بىنةوةا كيكىةيةك ديارا كيناو ئة ام نةدان كاريكك

Page 10: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

11

بؤيية بنيارةكيان لية رووا سييايىؤلؤجاى ةلسية ايةوة وةك سيااةوةختيكك ليية .بةريكىةبندن ديناسة دةكنيكة

بنيار كؤااي بة دلةراوكآ دةهيك يك و ثيكش ثنةسيةا جآبيةجآ كيندن و .هةمىو دةرة امةكانيش دةكةويك

ييييار وةك دةركةواةييييةك لييية دةركةوايييةكان هيكييي دةكةويكتييية بيييةم ثآيييية بن (14).بةرضاو، كؤااي بة دلةراوكيكياى دةش امان دةهيك يك

بييييؤ زييييياان رونىندنييييةوةا باسييييةكةمان ئامييييانة بيييية ثيك اسييييةكةا دكتييييىر بية شييكىةيةك رىيت مةبةسي : ))دةكةية كة دةليك ( ا اليل صربي مقى )

يىت ة بة شيكىازو جؤريكى رى اوا كاركندن لة نيكىان لة دةركندن بنيار رةهييةمىو بنييياريكىيش مةبةسيي ايكييي ا . ضييةن جيكىنةوةيييةك كآبييةركآ كييةردا

بيييييةديةيك ان ئاما ىةليكىييييية يييييياخىد بيييييؤ دورخسيييييت ةوةا ئاما ىيييييةليكى .(15)((نةخىازراوة

نيتايية ب))بنييارا سياسي ( بةراا ئيكمية )بة دةستةوانةيةك وردو رون لييية ثنةسيييةيةك هةلبيييذاردن ليييية نيكيييىان ضييياك ية جيكىييينةوة رى اوةكييييان بةردةس ، ثنةسيةيةك ئاما ي ارو كاريىيةرة، هيةلقىآلوا كيارليكى اكتيةرة بابةااية نيكىخؤياى دةرةكيةكانء ني ىيةا دةروني خياوةن بنييارة، ئةمية بية

((.كانرةضاوكندن هؤكارو ئامنازةكان و اىاناو دةرة امة -:دةاىان ئةم ثيك اسةيةا سةرةوةمان بةم شيكىةية روون بىةي ةوة

ثيك اسييةكة جييةخ دةخاايية سييةر ثنةسييةا هةلبييذاردن، واايية كاايكييك بنيييار بةدةسييي دةييييةويك بنيييياريكى ئيييةواؤ دةربىيييات، ئيييةوا ثيكىيسيييتة ييييةكيكك لييية

كية مىمارةسيةا –شيكىازةكان خؤ دةرباز كندن لة بارا دةروناى دليةراوكآ بىنيكتة بةر، بةواااا دانان س ىريكك بيؤ ئيةو حالةاية –سياس دةيسةثيك يك

نائاسيييايايةا كييية هةلىيكسيييتةكة دةيسيييةثيك يك و ثيكىيسيييتة بنييييار بةدةسييي .رووبةرووا بيكتةوة

لية بنييارا (( ئاميان ))هةروةها ثيك اسةكة جةخ دةخااية سيةر رةهةني ا ارا سياس ثيكىيستة ئاما يكك يان ئاما ىةليكى ديارا سياسي ا، وااة بني

كناوا لة ثىتةوة بيكي ، ضيىنىة دروسيتىندن بنييار لية سياسيةا دةرةكيي ا كؤمةليكك هؤكارو ئامنازو مىمارةسة دةرنيكتةوة كة دةولةايكى ديارا كناو لية

Page 11: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

11

ىيةليكى ماوةيةك دياريىناودا دةيىنيكتةبةر، بة مةبةست بيةديةيك ان ئاما (16).ديارا كناو

ليية بنيييارا سياسييي ا لييةخؤ (( كاريىييةرا))هييةروةها ثيك اسييةكة رةهةنيي ا دةرنيك ، ضىنىة بنيارا سياس مانايةك ناميك يك رةر كاريىةرا نةبيك لية

هيييةروةك ضيييؤن . سيييةر رؤرةثيييان سياسييي ، جيييا مييياددا بيكييي ييييان مةل يييةوا نيكىان اكتةررية ني ىيةا نيكىخؤيايى ثيك اسةكة ئامانة بة ثنةسةا كارليكى

دةرةكاى ني ىةا دةروناى كةسايةا بنيار بةدةس دةكات، وةك ييةكيكك لية رةريييييةزة سيييييةرةكيةكان ثيك اسيييييةكة، ضيييييىنىة هةرييييييةكيكك ليييييةو اكتةرانييييية كاريىةريييةك زةرا هةييية لةسييةر ثنةسييةا دروسييتىندن بنيييارا سياسيي

وخؤ بة يان ناراستةوخؤ، دريكذ خايةن بة دةرةك ، جا ئةو كاريىةريانة راستةهييةروةها بنيييار بةدةسيي ثيكىيسييتة . يييان مييةوداا كاريىييةريكتيان كييىرت بيكيي

رةضيياوا ئييةو هؤكييارو ئامنازانيية بىييات كيية لةبييةر دةسييتي اية بييؤ دةركييندن و جييا ئيييةو . جآبييةجآ كندنيي بنيارةكيية، كاايكييك دةييييةويك بنياريكييك دةربىييات

ئةميية سييةبارةت بيية هؤكارةكييان، . ميياددا بيية يييان مةل ييةوا هؤكييارو ئامنازانييةكييية لييية ثيك اسيييةكةدا ئاميييانةا ثيييآكناوة، (( اىانييياو ليكةيييااىوي ))بيييةآلم لةميييةر

مةبةسيي ثييآا ئةوةييية كيية ثيكييىةرا اىانيياو ليكةييااىوي بنيتاييية ليية ئاسييت سةركةواة لة بيةديةيك ان ئاما ية سياسيية خىازراوةكاني ا كية لية ثىي هيةر

ريكى سياسيةوةية كة دةسةآلت دةرا دةكات، وااة اا ضيةن يكك بنيارةكية بنيا .ئاما ةكان ديك يكتة داى مةبةستةكان دةثيكىيك

ئةوةييية كيية خيياوةن بنيييار (( دةرة امييةكان))مةبةسيتيش ليية رةضيياوكندن ثيكىيسييييتة ثنةسييييةا هةلسييييةنىان ن دةرة امييييةكان بنيارةكيييية ليييية ثيييييكش

دةركندنيىيييي ا بيييية ئيييية ام بىةيييييةنيك ، خةم نيييي ن و دةركييييندن و لييييةدواا هةلسييةنىان ن ئة امييةكانيش ليية ثيييكش دةركندنيي بنيييار كيياريكى ثيكىيسييتة ضيييىنىة هيييةمىو بنياريكيييك ئة امىيييةليكى دييييارا كيييناوا بييية دوادا ديكييي كييية

ليكينةدا دةبيكي ئاميانة بيةوة بىيةية ، ثيكىيستة ثيكش وةخ حساب بيؤ بىنيكي ا سياسي بيؤ ئيةوةا سيةركةواىو بيكي ثيكىيسيتة سيآ ميةرج ايكي ا كة بنيار

- :بةدا بىنيك كة بنيت لة .رىتىريا -3 رةردن رريا -2رةوايةا -1

Page 12: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

12

رةوايييييةا بييييةماناا دةرضييييىون بنيارةكيييية ليييية دةسييييةآلايكى ياسيييياي ك راسييثيكنراوا قبييى كييناوةوة، وة رييةردنىريا بييةو وااايييةا كيية ليية نيكييىةرة

بنيارةكة هيك يكى سةثيك ةرا لة ثىتةوة بيك بؤ جآبةجآ كندن و رىيكنايةل وةرىيييت بيكييي بيييةو واااييييةا بنيارةكييية كاروبيييارة رىيييتايةكان و . كندنييي

(17).ثيكىيستيةكان كؤمةلىة لةخؤ بىنيك لة نيكن رةش اي هةمىو ئةم ثيك اسةو رونىندنةوانةدا بؤمان دةردةكيةويك

سييةا دروسييتىندن بنيييارا سياسيي ثنةسييةيةك قييىر و ئييالؤزةو كيية ثنةكيياريكى ئاسييان و سييادةنية، ضييىنىة ئييةم ثنةسييةية ضييةن ية هؤكييارو اكتييةرو ئييييامنازو ئامييييا جييييياواز دةورا داوة، كيييية هييييةر يييييةكيكىيان ليييية اليييييةن و رؤشييةيةكةوة كاريىييةرا خؤيييان دةنييىيك ة وثيكىيسييتة بيية هةنيي يش وةربىرييكيية

بنياردان ا، ئةمةو بنياردان بة هىنةر دةنميكنيكي زيياان ليةوةا زانسي لةكاا (18)((هىنةريكىة لةسةر ب ةماا زانس دامةزراوة: ))بيك ، يان ورد ان بىيك

Page 13: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

13

بىاسىىى دووةم بريارى سياسى لة ميذووى هزرى سياسيداياردةيييةك دوو قسيية كييندن سييةبارةت بيية قؤناغييةكان رةشييةكندن هييةر د

: راستيمان دةخااةوة يادراسيتيةك ميكيذووي ، وااية ضيةن ية قؤنياغ ميكيذووي ديياريىناو / يةكةم

هةييية كيية ايكثييةريىة، ثيكىيسييتة بي اسيييي ةوةو شييارةزاا بيي وةك بةشيييكك لييية .زانس

راستيةك بابةا ، وااة ئةو رؤرانىاريانةا رويان اوة سةبارةت بية / دووةمياردةكيية ليية رووا شيييىندنةوةو ثةيىةن يةكانيييةوة، وا دةخىازيكيي بابييةا د

بةدواداضييىون بييؤ بىنيكيي بيية مةبةسييت كؤكندنييةوةو اييةواو كندنيي زانيييارا (19).سةبارةت بة دياردةكة

لةم روانىةيةوة هةول ةدةية لةم باسيةدا باييةد بية روونىندنيةوةا بابيةا قىااخبانية يىنيية سياسييةكانةوة بنيارا سياس ب ةية لةميانةا رننى ية

هةر لة كؤنةوة، لة ه را يؤناناى رةمان ئيةوروثا لية سيةدةكان ناوةراسيت ا هييةروةها لييةبريا ئيسييةم اييا دةراايية بييريا ريك سانسيي ئييةوروثاو دةولييةا

.نىآ بريارى سياسى لة هزرى سياسى يؤنانيدا/ يةكةم

ةلسية ثييكش وادة سيةرا لةم قؤناغة ميكذوويايةدا ضيةن ية ثنسييارا هةل ا سةبارةت بة ضاك ية شيكىازةكان ةرماننةواياى بارودةخ سياساى

كيية بيية شييةرا –رةوشيي ، ئةمييةو جييةنى نيكىخييؤا نيكييىان ئةسييي او ئةسييرباة (20)ز دا .ث( 404 - 458)نييى سيةدةا خاياني لية –ناسنا بىو (( بىىبىن ا))

اراسييتةا يىيينا سياسيي يؤنيياناى ئييةو كاريىةريييةك زةرا هييةبىو لةسييةر ئ: مةسييةالنةا كييةجيك بايييةخ ىيينا سياسيي يؤنييان بييىو لةمييةر ثنسيييارا

…((املدنير اافا ضر اا))ضاك ية شيكىازا حىكم و سياسيةت و شيارا نياوازة ..ئايا ئةسرباةا ئىروستىكناساية يان ئةسي اا دئىكناس ؟

هيكنشيي كندةايية سييةر ( كؤمييارا)ليية كتيكبيية بييةناو بانىةكةييي ا فالطرر ئييةحيييىكم دئىكناسييي ، لةبيييةر ئيييةوةا رييية نااىانيكييي خيييؤا خيييؤا بيييةريكىة

ئةميييةو قسيييةا سيييةبارةت بييية جؤرةكيييان يييةرماننةواي كيييندووةو (21).ببييياتهةنييي يكك ليييةو دةسيييةآلاانة يييةرماننةواي لييية سييي ىر دةرضيييىونء : وواىييييةا

Page 14: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

14

ئةمييةو وةزيفييةو ، هةنيي يكىيان دئىكناسيي و هةن يكىيىيييان ئىروستىكناسيي كارا حىكمناني ووآلا ديارا و ثةيىةس كيند بةضيي ةرماننةوايانيةوة

Governmental class كة هةل ةسو بية دانيان ياسياو ب يةما ريكىليةرةكانئةمييةو ليية . كؤمةلىييةو بييةريكىةبندن كاروبييارا وآلتء سييةركندايةا كندنيييان

ناوةنيي ا بنيييار بةدةسييت ))ةويك ن دا وةك دةردةكييطرر دييي و بؤضييىون ئيية ةكة ضاك و (( (22)ثيكك هااىوة( ثريان) ةرماننةوايانةوة دةبيك كة لة ئة ىمةن

لييييييةبارن بييييييؤ هييييييةلىنا بييييييارا قىرسيييييي ييييييةرماننةواي ، بةاايبييييييةت وةك ليييةم رؤشييية . يةكةكيييةرةوةا دييييارا كندنييي هؤكيييارو ئاما يييةكان كؤمةلىييية

وة دةبيكييي يييةرماننةواي ضييين بىنيكتيييةوةو واا بيييؤ ضيييى طررر نيىاييييةوة ئييية ةكؤببيكتةوة لةدةس زاناو ةيىةسى ةكان ا اا بنيارةكانيان راس و دروسي ء

.بةهيك و بةسىد بيك بؤ كؤمةلىة- :لةم ميانةيةدا دةكنيك دوو اةوةرةا سةرةك خبةي ة روو

ةوة كييية رىايييارا ةلسييية يان بيييؤ (هريودوايييسء اىسيييي ي )لةميانيييةا -1كييية ييييان . جياكندةوةايييةوة( بيييةريكىةبندن)ؤرا سيسيييتمةكان سياسيييةت جييي

سيستةم ضةسثاو ئارامةء اايبةدةن ييةكان حىكمنان بنيار بةدةستان وةيييان . ييية(طرر ئةسييبةر)ايكيي ا دةردةكييةويك ، ةىونييةش لةسييةر ئةميية حالييةا

نائاراميييية ليييية نيكييييى جييييؤرا سيسييييتمة سياسيييييةكان ا ليييية دئىكناايييييةوة بييييؤ .ستىكناا ئيستيب ادا، ئةمةش وةك ئةسي ائىروبازنيييةا بنييييارا سياسييي يييناوان دةبيكييي بييية ثيييآا يييناوان بيييىون -2

ثيكىةااييييييةا ييييييةرماننةواياى ريكييييييذةا نىيك ةرايييييييةا كندنيييييي بييييييؤ دةسييييييتة (23).كؤمةآليةايةكان

.بريارى سياسى لة هزرى سياسى رؤمانيدا/ دووةم

كنداريييييي جييييييا دةكنيكتيييييةوةو بيييييريا رةميييييان بةهيييييةوادارا ثنةسيييييةا دةناسنيكتةوة، ميكذووا رةمانيش كةسان ليكةااىوا ئي ارا زةرا بةخؤييةوة بي ييييييىة، هيييييةروةها خييييياوةن سيييييةركندة رةليكىييييية كةشيييييىؤدارا رةماييييييان دامةزران وة، هةروةك ضؤن ميكذووا رةمانيا بة ناواخنىازا دةرةكي جيةنى

.بةردةوام دةناسنيكتةوة

Page 15: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

15

ةمانييي ا سيسييتميكى ئييي اراى سييةربازاء ئيية ىم ثييريان ليية دةولييةا رناسيييناوة، ئةمانييية هاوشيييان لةرييية ( ئييية ىم ثريانييي رييية )هيييةبىوة كييية بييية

ميي ةم )هةروةك ضؤن ميكذوو نىوسي يؤنيان . دةسةآلا رةهاا ئيمربااؤردا 43-106)ليية سييةدةا دووا ثيييكش زاييية و دواا ئييةويش شيىيينون ( بىلييي

و نييى و ةيىةسييى انةن كيية نىسييي ةكانيان ناوبييانى مييةزن لييةو ميكييذو( ز.ثهةيةو رننىيان داوة بةنىسي ضيريةكء شييكىازةكان ريكىلسيت سياسياى سييةربازا كيية ناوضييةكان رةمييان لةميانةيانييةوة كاروبارةكييان خؤيييان ثييآ ريكىلسيييتىوة، هيييةروةك ضيييؤن شيىييينةن وويسيييتىيةا ايؤريكيييك داب يكييي بيييؤ

ليةايكى ايةواو لةسيةر ب ضيي ةا دةسيتىريكى ايكىيةآلو، لةرية رةيىو بية دةو بيييىاردان بييية بيييةرةو ثييييكش ضيييىونء رةشييية سيييةن ن دةوليييةا رةميييان لييية ضىارضيييكىةا ميكييذووا دةسييتىرا رةمانيي ا، ئةمييةو ليية دييي ا شيىيينةن ا ئييةم جؤرة دةستىرة لةو كااةدا باش ية هؤكاربىوة بؤ دروسيتىندن سيسيتميكى

(25).ئاراماى كةما بيك يكتة داسياس كة ئةمةو ايكبي كناوة كة ضؤن سيسيتم ئؤليىارشي لية ةرماننةواييةااى مىمةنآ كندنيان لةرة كاهي ةكاني ا بىوةاية ماييةا شيةرو ئياناوةو هةرةسي

بييةثآا ئييةم ريكنانةوانيية ةرماننةوايييةا رةمييان ليية . ئيمثنااؤريييةا رةمييان كة لة كاه – ثيكىةااىوة كة بة لىاىة دةس ثيك ةكات هةرةميكى سيىكناا

دواايين دةسييتةا ثييريانء دادوةرانء سييةركندة –و ثاشييادا خييؤا دةبي يكتييةوة بةآلم رةل سةرةك هةر بؤ ئيمثنااؤرا دةرةريكتيةوة (26).سةربازايةكان ديكة

لييية دةركندنييي بنييييارة ضيييارةنىو سيييازو يةكةكةرةوةكانييي ا، لييية كاروبيييارا بييةريكىةبندن دةولةايىيي ا دةسييتة رييةليكك بةشيي ارا بييةريكىةبندن ئةركييةكان

ئة ىميةن ثيريان، ئة ىميةن رىيت ، كاه يةكان، / ئيمثنااىر دةكةن، لةوانة .دادوةران و ثياوان ياساو سةركندةكان سىثا

هيييةاا ضييياخةكان ناوةراسييي لييية كؤمةلىييية ئيييةوروثاى رةنهةآلايةكانييي ا رماننةواييةا رةهيا بياوبىوة، كية ثيكيك هياابىو لية دوو دةسيةآلت شيكىةكان ة

، ئةميية ليية قؤنيياغ يةكييةم ئييةم ضيياخةدا كيية بيية سييةردةم (دنييياي ، ئيياي ) .ناسناوة( ئؤرةستيس)

(( اؤميا ئييةكىي و دانتيي ))بيةآلم ليية قؤنياغ دووةميي ا كيية هيةردوو برييييار .كاروبارةكان ا ثةرةا سةن ةاي ةا دةكةن، رةل كىيكسا لة بةريكىةبندن

Page 16: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

16

ئييييةكىي ليييية بريةكييييةا دامةزرانيييي ن دةولييييةت دةدوا لةسييييةر ياسيييياا بيييةآلم لييية قؤنييياغ . سنوشيييتاى كؤمةآلييييةااى ب يييةماا بةرنةوةنييي ا رىيييت

سيييكةةم ا سييةرةااكان جياكندنييةوةا دةسييةآلا دي اييى دةسييةآلا دونييياي ناسينيك ، بينواا وايية كية كة بة ةاي ةا ئةم قؤناغة دة( ثادة)سةرا هةل ا،

لييةم ( 27).ئاميا دةولييةا دونييياي بنيتاييية ليية روخانيي ن دةولييةا كىيكسييا لييةم )ميانةيييةدا بؤمييان دةركييةوت كيية دةسييةآلا زةمييةن ااكيية دةسييةآلت بييىوة

، ئييةم قؤناغيية بييةوة جيادةكنيكتييةوة كيية بانةرةشيية بييؤ دروسييتىندن (قؤناغييةداشيييةرليةاةكةا لييية ب يييةما سنوشيييتيةكانةوة ةرماننةوايةاييييةك دةكيييات كييية

سةرضيييياوة بىنيكيييي ء ضييييةمى سييييةروةرا وةك ب ةمايييييةك وةربىرييكيييي ، ليييية .ضىارضيكىةا بايةخ ان بة ه را سياس رةماني ا

لةنيكن رةش اي ئةمانةدا دةردةكةويك كة ناوةني ةكان بنييارا سياسياى ان هاوسييةنط بييىون جىييةوا بييةريكىةبندن كاروبارةكييان لييةم ضيياخةدا ليية نيكييى

دةسييييةآلا دي اييييى دنييييياياى السييييةنط بىنيييييانء جياكندنييييةوةا هييييةردوو دةسييةآلاةكة ليية يييةك ا بييةثآا قؤناغيية ميكذووياييية يييةك ليية دواا يةكييةكان

.رؤران بةسةردا هااىوة ميكاظيلىو بريارى سياسى / سيهةم

بييريا سياسيي ئييةوروث ليية كؤايياي سييةدةكان ناوةراسييت ا رييؤرانيكى ريىييةياى قييىل بةخؤيييةوة بي يي ، ئةمييةش بيية دةركييةوا برييييارا ئيتييال

وة كتيكبييية ( زNiccola Machiavelli( )1527 – 1469)نيىيييؤال ميىييياتيى ، ميىيياتيى لييةم كتيكبةييي ا هييةول داوة The prince( مييري )بةناوبانىةكييةا

لةاليييةن ويك ةيييةك ئاشييىنا ببةخىيييك بييةهيك و ضييؤنيةا بييةكارهيك ان هيكيي افغ يررررر ا ررررر ا)) ةرماننةوايانيييييةوة، لةميانيييييةا وواييييية بييييية ناوبانىةكةييييييةوة

بؤ –دروس ء نادروس –بة واااا رنابةرا هةمىو هؤكاريكك (28)((اف سي رةيىو بة مةبةس ء ئامان ، ئةميةش ايا ئيكسيتا جيكىيةا رفي وريؤو مىي ء

بييارا سياسيي هييةروةها ئييةو هييةول داوة بريةكييةا سييةربةخؤي كارو . ميينة .دةولةت لة بريوباوةرة ئاي اى ثننسيثة ئةخةقيةكان بضةسثيك يك

لةرة ئةو دنة بؤضىنيةا لية نيكيىان راو بؤضيىونةكان ميىاتيىاي ا لةميةر و (ميييييري)ضييييياك ية شييييييكىازةكان يييييةرماننةواي ، كييييية لييييية دوو كتيكبةكةيييييي ا

دا (ميري )ي لة كتيكب بةدا دةكنيك ، كة دةبا–املط ح تا –( ثيكى يارةكان)

Page 17: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

17

يى ا بانىةشية ( ثيكى يارةكان)بانىةشة بؤ دةسةآلا رةها دةكات و لةكتيكب بؤ سيستم رة ئازاد دةكات، ثسثؤران لةم بىارةدا راو بؤضىون جياوازيان هةية لةمةر شيىندنةوةا ئةم دنة بؤضىونيةا ميىاتيىي ا، بةآلم زةربيةا ئيةو

وة دةضيية كيية دلسييؤزاى نيىييتمان ثييةروةراى خييؤش راو بؤضييىونانة بييؤ ئيية ويست ميىاتيى بؤ ووآلاةكةا هانا اوة بؤ كياركندن لية ثيك ياو ييةكني اى يةكيكت ووآلاةكةا لةنيكن ةرماننةوايةا سةركندةيةك بيةهيك و بيةاىانا، كية هيييةمىو دةسيييةآلايكى رةهييياا لييية دةسيييت ا بيكييي ايييا بتىانيكييي سيييةروةرا بيييؤ

.بىيكنيكتةوة –كة لةو كااةدا ثارضة ثارضةو الواز بىو –ووآلاةكةا ، (ئيتاليا)بؤية دةبي بانىةشة بؤ دةسةآلا رةها دةكات لة ووالاةكةي ا

بةآلم بانىةشةا دةسةآلا كؤمارا بؤ ووآلاان انا وةك سىيسيناو ئيةلمانيا .دةكات (29).سيتيةوة ثيآا وايية ئيةم بريوبؤضيىونة ني يى ة لية را ( ثاوتابردو ا. د)

دا جييييةخ لةسيييةر سييييةربةخؤي بنييييارا دةولييييةت ليييية (ميييري )ميىييياتيى ليييية كاريىييةريكت دةرةكيي دةكااييةوة، هييةروةك ضييؤن دوو كؤلةكييةا ب ضييي ةي بييؤ

- : ةرماننةوايةا دةس نيىان كندووة (.احل م)ثيكىيست بىون هيك و اىاناا يةكةي كندنةوة -1 (30).رةوشتاى ئاي يةكانسةربةخؤي سياسةت لة ضىارضيكىة -2

دا لة باب نؤزدةدا جةخ لةسةر ئةوة دةكاايةوة كية (مري)هةروةها هةر لة مري ثيكىيستة بنيارةكان جآبةجآ بىنيكة و هةل ةوةشيك نيك ةوة، وة ثيكىيستة بيييية بنيارةكانيييييةوة ثةيىةسيييي بيكيييي ء بييييىار نييييةدات كيييية نيييييىا بيييي ات و

(31).بيلةلةايك يك و ئةمانةشيييي ا ميىيييياتيى ثييييآا واييييية دواجييييار ئيىتي اميييية لةريييية هييييةمى

ئةميية لةريية جييةخ (32).ئةخةقيييةكان ليية ياسيياو حىكمييةوة سةرضيياوة بىيينن كندنييةوةا لةسييةر ثيكىيسييت بييىون مرييكىيي بييةهيك ا بىيمييةت بييؤ دروسيي

(33)((يةكيكت بآ بىون مري نابيك ))بىون دةولةايكى بةهيك كاايكك دةليك اميي ا دةاىاننيكيي بىانيكيي ميىيياتيى بييىون كةسيييكى بييةهيك و ليية دةرة

اىاناا خياوةن بنييارو يةكةكيةرةوة بية ميةرج سيةرةك دةزانيكي بيؤ بيىون وة بنواا واية كة . دةولةايكى بةهيك ، ئةو ثياوة بةهيك ةش كةس سةركندةية

دييية، البندنيي كىيكسيياو دورخسييت ةوةا ليية دةسييةآلت كيياريكى ثيكىيسيي و حة

Page 18: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

18

هةروةها بة ضاوا بايةدء سةرسىرمانةوة روانيىيةاية ةرماننةواي كؤمارا رةماناى بنواشي بية سيسيتم ةرماننةواييةا ئيسيتيب ادا هيةبىوة، بيةآلم سيسييييتم دئىكناسيييي بيييية ضيييياك ية سيسييييتم زانيييييىة بيييية مييييةرجيكك ريييية

ش هييكمة و ضاورةشةء ييةكىناىو و رةوشي بيةرزو ييةك دةنيط بيةء دةوليةاي ئيييارام، بيييةآلم ئةريييةر هيييااىو دةوليييةت ايييازة ثيكىةيىيييتىو بيكييي ييييان نائيييارام و

ماوةاييةوة (34).ثةرايةوازة بيكيي ئيةوا ثيكىيسييت بية ةرماننةوايييةا رةهيا هةييية بىيييك ميىيياتيىيش وةك هييةر برييييارو ةيىةسييى يكى ايين دةرهاويىييتةا ئييةو

.و رةشةا كندووةبارودةد و هةلىمةرجة بىوة كة ايكي ا نياوة

بريارى سياسى لة دةولةتى ئيسالميدا/ ضوارةمباسييييةكان حييييىكم و دةسييييةآلت ليييية ضييييةن ية ئايييييةا قىرئييييان ثييييريةزو

. ةرمىودةدا ئامانةا ثيكىناوةئيسييةم ضيييةن ب يييةماو ب ضييي ةيةك رىيييت دةسييي نيىييان كيييندووة بيييؤ

ااكيةكان و رةليةوة ريكىلست ثةيىةن ا نيكىان دةسةآلت و ةرماننةوايان بية .لة ضىارضيكىةا دةولةا ئيسةمي ابية ريننى ية ب ضيي ة لية قةليةم ( الىيىرا )لةم بيىارةدا ب يةماا راويكيذكندن

وش و همافر اا)دةدريك ، هةروةك خىاا رةورة لة قىرئان ثريةزدا دة ةرمىيك هيةروةها يةرمىودةكان (36)(وأماهماش ابينهم)وة دة ةرمىويك (35)(افأما

جيةخ لةسيةر ئيةم ب ةمايية دةكةنيةوة، ( صيى ا لىيية وسيىم )ثيكغةمبةريش لةبةر ئةوةا ريكبيازا راويكيذكندن بية ريننى ية ب يةماا دةسيتىراى ريننى ية

(37). ب ةماا حىكم ئيسةم لة قةلةم دةدريك قةلةم دةدريك ، ضىنىة لة ( واج )راويكذكندن بةثآا دةقةكان قىرئان بة

دانيناوة، بيةآلم جيياوازا راو بؤضيىنةكان ( واجي ) ةرمانىندن لة قىرئاني ا بية لةوةداية كة ئايا ثابةن بىون يان ثابةن نةبىون بة راويكذكندنيةوة، واجبية ييان

؟ءنةراء ئاراسيييتةا زاناييييان هاوضيييةرد ثيييآا وايييية كييية بيييىون راويكيييذكندن

وةك ضؤن ثابةني بيىون ثيكييةوة ثيكىيسيتة، بية ميةرجيكك ، هةر(واجبة)ثيكىيستة دن بة دةقيكى راشىاو نيةبيك ، وة هيةمىو ئيةو راويكذانيةا كية لية ثيكغةمبيةرةوة

(38).ريكنراونةاةوة لةم جؤرةن( صىاا لىية وسىم)

Page 19: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

19

بيييةآلم راا دووةم خيييؤا ليييةوةدا دةبي يكتيييةوة كييية راويكيييذكندن ثابةن كيييةر .لة دةولةا ئيسةمي ا نية بؤ ئةمري(مى م)

ئييةوةا ليكيينةدا جييآا رننىيي ثيكيي ان بيكيي ئةوةييية كيية ئايييا ئة ىميييةن راويكذكندنء دةستةا ئةهى حيةللء لةقي كاريىيةريكتايان هةيية لةسيةر ئيةو

بنيارانةا كة خةليفة دةرا دةكات؟كيية ( وةزينةكييان)لةراسييتي ا سييةرةراا بييىون دةسييةآلا جيكبييةجآكندن

ثيكىيسيييييتة بيييييؤ را دةربييييينية دوو ، ا يييييةرماننةواا مىسيييييىمانانةياريييييي ةدةر- :ئة ىمةن هةبيك

.كة هةلبذاردةا زانايان ثسثؤر دةرنيكتةوة: ئة ىمةن ثسثؤران -1ئة ىمييةن شييارةزايان كيية سييةركندةو ةاي يي ةا ضيي ء اىيكييذةكان -2

.دةولةا ئيسةم دةرنيكتةوة (39).ىن راويكيذا ئيسيةم ثيكيك ديكي وة لة كؤا ئةم دوو ئة ىمةنة ئة

لييية نيكييين رةشييي اي ئةمانيييةدا بؤميييان روون دةبيكتيييةوة كييية دةوليييةا ئيسيييةم ئةمرييكك سةركندايةا دةكاتء جىةوا كاروبارةكان بةدةسيتةوة دةبيكي ، وة بةثآا ب ةماكان شةريعةا ئيسيةم كيار دةكيات، كية لية قىرئيانء سيىن ةا

ةرريرياون، ئةمية ليةو كاروبارانيةدا كية جييكىرينء بةلىيةا راس و دروستةوة ويةكةكيييةرةوةيان لةسيييةر هيييااىوة بييية دةقييي راشيييىاو، بيييةآلم ليييةو مةسيييةالنةدا

بنيارةكييان دواا راويكييذكندن بيية ، كييةجآا ئييتيةييادو رادةربيينيةء جييياوازية كةسيييان خييياوةن راو ثسيييثؤرو شيييارةزاو خييياوةن ايييةقىاو زاناييييان لييية بيييىارة

.ياكان ا دةدةريكةجياجراويكيذكندن ئيةمري بية ( اسيتببا )ئةمةش جيةخ لةسيةر بةضياك زاني ي

سىثاو شىيك ىةواىوانء رةلةكةا دةكااةوة، بؤ بةدةس هيك يانء رةيىيو بية رايييةك دروسيي ء رى يياو، بييؤ سييةرن راكيكىييانء رازا كندنيي دةرونيييانء

ئييةو بةرنةوةن يانييةا كيية خؤثاراسييو ليية رىييةياى رازنيي ةيان، وة بييؤ زاني يي ئيييةوان دةيييي انة، هيييةروةها جآبيييةجآ كندنييي يييةرمان خيييىاا رةورةيييية كييية

(40)(وش و هماف اافأما)دة ةرمىيك ثيكىيسييتة دان بييةوةدا ب يييك كيية قىرئييان ثييريةز هةرضييةن ة ايكنواني يكىيي دوورو دريكيييذو دييييارا كيييناوا بيييؤ شييييكىازا سيسيييتم حيييىكم لييية دةوليييةا

Page 20: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

21

، بييةآلم ب ييةما رىييتية جيكىريةكييانء ريكبييازة سييةرةيةكان *يسييةمي ا دانييةناوةئدادثيييييةروةرا، راويكيييييذكندن، يةكسيييييان ، )نيىيييييان كيييييندوة، وةك –دةسييييي

كيية بيية رييؤران كييات و ( هتيي …مييياننةوا، بنايييةا ، هاوكييارا كؤمةآليييةا (41).شىيكة رؤرانيان بةسةردا نايةت

يك كييية بنييييارا سياسييي لييية دةوليييةا لييية دةرة امييي ا بؤميييان دةردةكيييةو وة ، ئيسيييةمي ا لييية دواجييياردا بةدةسييي خةليفةيييية، بيييةآلم دواا راويكيييذكندن

ثيكىيسييتة راويكذةكييةش سيي ىردارو ليية ضىارضيييكىةيةك ديييارا كييناودا بيكيي ليية ريكبيييازو ب يييةما رىيييتاى جيكىريةكيييان، كييية شيييةريعةت داي ييياوة، النيييةدات، وة

.هة ء مةرجء بارودةخةكان بىات رةضاوا بةرنةوةن ا رىتاىدةكةية لةم بيىارةدا كية ( حمم لمارة. د)دواجار ئامانة بةدي و بؤضىون

لة كاروبارا دةولةت دا ئيسةم شىراا كندووة بية ةلسية ةيةك كية : ))دةليك لةميانةيييةوة كاروبييارا خييةلى بييةريكىة دةضيييك ، وة بنييياردانيش بييةروبىوم

دا كةلييية ( را)بةشييي ارا كندنييي خيييةلك لييية ثيكىةيانييي ن راويكذكندنييية، وااييية (((42).سؤنىةيةوة بنيار دادةريكذيك

بريارى سياسى لة ضوارضيوةى دةولةتى نيشتمانيدا/ ثينجةملةرة سةرهةل ان شؤرش ثيىةسازاء ئةو ثيكىىةوا ة ميىانيىايةا

ةردةم رةشي ىةرا، كة ئةوروثا بةخؤيةوة بي ، وة لية دواا دةركيةوا سي سةرةااا رةآللة بىون ةلسة ةيةك سياس نىآ سةرا هةل ا، كة ضيةمى

..دةولةت لةميانةيةوة ثيك اسةو خىيك نةوةيةك نىآا بؤ كنابييريا ميىيياتيى ليية رووا سياسييايةوة بيية خيياليكى رننىيي وةرضييةرخان

. ولةاييي ادادةننيكييي لييية هييي را سياسييي ئةوروثيييي ا لييية بيييىارا سياسيييةتء دة جياكندنييييييةوةا )و (ثييييييةئان كؤمةآليييييييةا )هييييييةروةها هييييييةردوو ايكييييييىرا

لة ضةن ية سةرضاوةا بةننخ ا با لة مةسةلةا بنيارةكيان بية ايكنواةسية كيناوة لية *

قرر انااافرر ا ا)وة ( ح اامل رر نصرري)وة ( االحكرر اافطرر ط ني )دةولييةا ئيسييةمي ا وةك ن كيية لةسييةردةم دةولييةا لةباسييي ا (ميياوةرديئيمرر ا)كيية نىسييناوا ( وسي سرر اامل رر

افطررا ا)و كتيكبيي ( ابررتا يميرر )ا شيييكل ئيسييةم (افطي سرر اافعررا ي )نييياوة، وة كتيكبيي بي ية هةروةها كتيك(ابة قيم ا جىزا)كة نىسناوا ئيمام ( احلكمي ايفاافطي س اافعا ي

.ا ابة خى ون(املقدم )

Page 21: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

21

هاايية كايييةوةو بييىو بيية ضىارضيييكىةيةك ةلسيية كيية دةولييةا ( دةسييةآلاةكان (43).هاوضةرخ لةسةر دامةزريك

ليييية سييييةرةااكان سييييةدةا سيييييازدةا زاي يييي ا دامييييةزراوة ئي ىىي يييييةكان ، ئةمييةش دواا رارةيانيي ن بييةليكة ثيكىييىةوا يكى بةرضيياويان بييةخؤوة بي يي

زدا، ئييةم بةلىةنامةييية (1215)بييىو ليية سييال ( العةيي االكييرب)نامييةا مار اكاراييا حيية تا ميياددةا لييةخؤ رنابييىو، هةرضييةن ة بةلىةنامةكيية نةدةرةيىييتة ( 70)

ئاسييت ياسييا دانييان، بييةآلم بييةكؤايكك دادةنيينا لةسييةر دةسييةآلاةكان ثاشييا ليية نيىةوة وةك سةرةاايةك سياسياى ياسياي هااية كاييةوة اليةك و لةاليةك ا

كة اةنةا ضارةسةرا ما ةكان ضي ثياو ماقىآلن نةدةكند، بةلىى هاوكارا بييةديةيك انء سييةنان ن مييااء ئازادايييةكان ااكيية كةسيي دةكييند بةرىييت

.ئةمةش بة رةشةكندنيكى جؤرا لة قةلةم دةدريك لة ه را سياسي ا(44)بيييىون دةوليييةت ثةيىةسيييتة بييية بيييىون (1596-1529)بيييؤدان بييية بييينواا

دةسييةآلايكى خيياوةن سييةروةرايةوة كيية ليية كةسييايةا ثادشييادا بةرجةسييتة دةبيك ، هةربؤية ثادشا ما رارةيان ن جيةنط و ئاشيتاى مىمارةسيةكندن

بييةم (45). ةرماننةوايييةااى سييةثان ن بيياجء ديييارا كندنيي دادوةرانيي هةييية بييةآلم ليية . كؤمةليية ئيمتيييازاايكى رةهيياا بيية ثادشييا بةخىيي ( دانبييؤ)شيييكىةية

دةركيةوت كية هةرييةك لية ( ثيةئان كؤمةآلييةا )قؤناغةكان دوااندا ايكيىرا .باسيان ليكىة كندووة( اؤما هؤب و جؤن لؤك و جان جاك رةسؤ)

سييييةرا هةليييي ا، كيييية ( جياكندنييييةوةا دةسييييةآلاةكان )هييييةروةها ايكييييىرا .ووردا باس ليكىة كندووةو ايكىرةكةش دةدريكتة ثا ئةوبة( مىنتسىيؤ)

كية بيية ( اؤمييا هيؤب ()ثيةئان كؤمةآلييةا )سيةبارةت بية ايكيىرا يةكييةم دامةزريك ييةرا ئييةم ايكىراييية دادةننيكيي ، بيينواا واييية كيية ااكييةكان سييازش ليية هييةمىو ما ييةكانيان دةكييةن بييؤ ئييةو كاربةدةسيي ء خيياوةن دةسييةآلاانةا كيية

ذاردووة، وة دةسيييةآلا ار ميييا هةيييية بيييةبآ هيييي كيييؤتء ميييةرجيكك هيييةليان بيييكةوااة هؤب بة يةكيكك لة اليةنىنان دةسةآلا …هةلسىكةوايان ثيكىة بىات

رةها دادةننيك ، ئةم ئاراستةيةش لةوةوة سةرضاوةا رناىوة كة هؤب ييةكيكك هيك كندن بىوة لة سةرخةران رنيكم ثادشايةا بةريتان ء ثىتىريا لية بية

بؤية ثآا وابيىوة كية بنييارة سياسييةكانء (46).دةسةآلا ثادشاكان كندووة .اةنةا يةك ةرماننةوا دةريان دةكات( ثةئان كؤمةآليةاي ا)ياساكان لة

Page 22: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

22

ااكيييةكان سازشييييان لييية هيييةمىو ما يييةكانيان : دةليكييي ( جيييؤن ليييؤك )بيييةآلم ة ثىتيىان دةسيةآلا رةهيا ب( لؤك)نةكندووة، بةلىى لة هةن يكىيان، هةربؤية

.نانميكندريك ، بةلىى بة ثىتيىان دةسةآلا س ىردار لة قةلةم دةدريك بنواا واية كة دةسةآلا ار خيؤا ( 1778-1712( )جان جاك رةسؤ)بةآلم

الييييةنيكى رييينآ بةن ةكييية نايييية، بيييةلىى بييية وةكيىييي كؤمييية دادةننيكييي كييية امان كؤمة ، وة رة ما البندني مىمارةسةا دةسةآلت دةكات لةبنا ئةن

( رةسيييؤ)ئةميييةو (47).دةسيييةآلا اريان هةيييية هيييةركاايكك ويسيييتيان لةسيييةربىو دةخاايية روو، ( األم بير ا)بريةكيةا دئىكناسي راسيتةوخؤو بريةكييةا زةري ية

وة ثىييي بةسيييو بييية سيسيييتم ثيييةرمان رةت دةكاايييةوة، ضيييىنىة نىيك يييةران .روةريش سازش ايك ا ناكنيك نااىانة نىيك ةرا رة بةء سة

ياسيياكان راسيي ء دروسيي نيي رييةر : يييش دةليكيي (ياسيياكان)سيةبارةت بيية لةاليييةن ئريادةيييةك رىييتايةوة دةرنةضيييك كيية رىزارشيي ليية بةرنةوةن اييية

(48).رىتايةكان بىات- :هةروةها رةسؤ شيكىازا حىىمةاةكان بؤ سآبةش ثؤليكة كندووة

.شيكىازا دئىكناس -1 .زا ئىروستىكناس شيكىا -2 .حىكم ثادشايةا -3

ئيييةوةا شيييايةن باسييية ئيييةم ديييي و بؤضيييىونانة كاريىيييةريكتايان لةسيييةر هةبىوة بية اايبيةت ( 1789)و شؤرش ةرةنس (1776)شؤرش ئةمةريى

ئةمية سيةبارةت . دا(ئيريادةا رىيت )و (سةروةرا)و (ما ةكان)لةمةر بريةكةا (.ثةئان كؤمةآليةا )بة ايكىرا

ة، كيية دةدريكتيية ثييا (جياكندنييةوةا دةسييةآلاةكان )ايكييىرا دووةم ايكييىرا (.1755-1689( )مىنتسىيؤ)

ئةو ثآا واية كية نابيكي دةسيةآلاةكان لةييةك دةسيت ا كؤببيكتيةوة، بيةلىى ثيكىيسييتة دابييةش بىنيكيي ليية نيكييىان دةسييتةا ياسييادانان و جآبييةجآكندنء

ميةلنيفاى سياسي دادةننيكي بيؤ ئةم بريةكةية بة سةرضاوةيةك. دادوةري اشييييىندنةوةيةك داميييةزراوةي بيييؤ دةسيييةآلت و ناوةنييي ةكان دابةشيييىندن

(49).دةسةآلت

Page 23: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

23

لةميانييةا ئييةم باسييةداو ليية ئيية ام ئييةم رؤرانىيياراى ثيكىييىةوا انةدا، بنيارا سياس دواا ئةوةا لة دةست خاوةن دةسيةآلا رةهيادا لية سيايةا

لية سيةدةكان )ييان ثادشيايةا رةهياا ئيةوروثا (ايؤر ئيمثنا)حىكم رةميان بيييىو، رىيك راييييةوة بيييؤ ئيييةو اليةنييية سياسييييةا كييية لييية ئيييريادةا (ناوةراسيييت ا

رىييتايةوة سةرضيياوةا رناييىوة، بييةبآ لةبةرضيياو رنا يي اايبةدةن يييةكان دوااين رية ثابةني نابيكي بية بنيارةكيان . ئةو دةسيتةو اليةنية دةسيةآلا ارانة

دوااينيش . رةر بنيار بةدةستان شةرليةا خؤييان لةدةسي بي ةن دةولةاةوةريية دةاىانيكيي لةميانييةا شييؤرش و خييةبات كندنييةوة ميياا بىةريك يكتييةوة بييؤ

.خاوةن مااهيي را سياسيي ء دةسييتىرا نييىآ ضىارضيييكىةيةك ياسيياي بييؤ دةولييةت دانيياوة كيية كييارو بنيارةكييان دةسييةآلت كؤتءبةنيي دةكيياتء ضييةن ئييامنازو هؤكيياريكى ياسيياي دةبةخىيييك بيية هاوآلايييان اييا بييةرةنىارا الدانء خييىارو خيكض دةسةآلا اران بب ةوة، جا سةرضاوةا ئيةو الدانية هيةر شيتيكك بيكي ، وة

(.دةولةا ياسا)بنيارةكان راس دةكةنةوة بةثآا ب ةماا بةم شييكىةية دةوليةت بية هيةمىو دةزرياو دةسيتةو ااكةكانييةوة ميل كةضي

سا دةبيك ، لةبةر ئةوةا ئةم مل كةض بىونة رنيك ت اةواوا سةروةرا مياا يا (50). دةكات لةهةر كؤمةلىةيةك ا

Page 24: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

24

ثةراويزةكانى بةشي ريخؤشكةرفرر ئ احطرراخامرردعلا اا ررماافطي سرر خاي ضررااتاأفقيررحا رر اط برر ااملاح رر اا (1)

الحاافرديتخاااألواايفاقطماافع اافطي سي ابك ي اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رااااا.1999–ا1991ا بيلخاسن ا

منصفاافط يم خا ن اافقاا اافطي سر ااألمايكر خامطبعر اماار اافد اسر تاااااا (2)ا.35خاص1991األو وب خاافاب طخاطبع ااألواخاا–افعاب ا

م ا مس يلاافامض ن خايفا م ي ااخت ذاافقاا اافطي سر ااار م خاة ر اااا.اد (5) ن اوافطي سر خابغردادخااد رداافيرر ن خااااافع ر اافق ن نير اوافطي سري خاا ير اافقرراااا

ا.121خاص1919خا1911املنجدايفااف غ اواإل ال خادا اافعا خابريوتخاافطبع اافي من اوافععاو خا (1)

ا.111صافق م سااحلديثاف تح يلاافطي س خاافدا اافعابي اف م س تخابريوتخاافطبع ا (3)

ا.119خاص1999األواابعضامررتغرياتااخترر ذاافقرراا خاااسررعداعضررااع ررفاافعبيررد خاد اسرر ا ايبيرر افرراااا (1)

ا.11خاص1911م مع ابغدادخاا ي اآدابخا ماافناسخا س ف ام مطتريخاسن ايمدااحلطييناافعرريا خافقر اافطي سر خادا ااأل،ر خامطبعر ا ضر ئ خاسرقمخاااااااا (1)

ا.51خاص1915خاام فطررر خااELGA ايررردا بيررردااحامصرررب حخاافطي سررر ااا ميررر خامنعررر اتاا (1)

ا.11خاص1991 خا رررنلاافقررراا اافطي سررر ايفامنرمررر تااإلدا اافع مررر خاا ي ررر ااافطررريدا يررر .اد (9)

ا.131خاص1911املصاي اافع م اف كت بخاحطررتاحطررااارر اماافعرر ما خاافتج ئرر اافعابيرر اواثاهرر ا رر اافقرراا اافطي سرر اااااا (11)

افعاب خام مع ااملطتنصاي خامعهداافد اس تاافق مي اواالشرتااي خاقطرما رداداااا.13خاص1919 مطتريخامد س اافيق ف اافق مي خا س ف ام

مرر ا مس يررلاافامضرر ن خاافطي سرر اافدوفيرر ا ررثايفامنهرر ااخترر ذاافقرراا اااا.اد (11)ا.39خاص1919افطي س ااا م خاة اافع اافطي سي خاافعددااألولخا

ضرررام ا برررداحاافررردب اخاقضررر ي ااألمرررتاافقررر م اوافقررراا اافطي سررر خامطبعررر ااااااا (12)ا.19خاص1911االنتص خابغدادخاافطبع ااألواخا

Page 25: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

25

ررر دلاافط ف سررر خا سررراائيلاوافقررراا اافطي سررر ايفاافعررر و ااا ميررر خاة ررر ااا (15)ا.95خاص1919خاي في ا31افطي س اافدوفي خام سط ااألهاا خاافق ها خاافعددا

م س اافطي س خااجل ءاافاابلخاامل سط اافعابير اف د اسر تاوافنعراخابرريوتخااااا (11)ا.111ص

خامطبع اافك يحخاافك يرحاا مس يلا امق دخاافعالق تاافطي سي اافدوفي .اد (13)ا.515خاص1911افطبع اافي في خا

خا1911-15جن اط اافعبيد خاافطي س ااا مي ااألمايكي ايفااا يجاافعاب ا (11)اجل معرر ااملطتنصرراي خااملعهررداافقرر م اف د اسرر تاافق ميرر اواالشرررتااي خاقطررماااا

ا.11خاص1912افد اس تاافدوفي خا س ف ام مطتريخاا.511و1قاذااهخاصافطيدا ي خامصد اسب.اد (11) برداحل يماث برحخادا ااا:اميمسامن يسابال خاايفا ك امديااان محر خا اةر اا (11)

ا.121خاص1999قب ءخاافق ها خاافطبع اافي ني خ بررداملعط ايمرردا طرر مخامقدمرر اااا ررماافطي سرر خادا اةررداالو خا مرر خااااااا (19)

ا.12-11خاص1911افطبع اافي ني خاافقديمخاافقيحا اط ب ااملاح ر اااف ئ احطاخاي ضااتايفاافتأ يخاافطي س (21)

األواابقطررماافطي سرر ايفاا يرر اافقرر ن اوافطي سرر خام معرر ا ررالحاافررديتخاسررن ااااا.1991-1999

م منايمدا حلخاافاكااافطي س اافقديمخام مع ابغدادخادا ااحلاي خابغدادخا.اد (21)ا.15خاص1911

ا.55منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (22)ا.51ناسااملصد خاص (25)ا.115-112اامهن خا ماافطي س خام مع اأسي طخاافق ها خاصيمدانص.اد (21)ا.53منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (23)ا.ناسااملصد اوافصاح (21)مهد ام باامهد خاي ضااتايفاافاكااافطي س ااف سيطخاأفق ه ا ر اط بر ااا.اد (21)

افصفاافي فثابقطرماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخاااااااااا.2111ا–ا2111سن ا

ا د اافعق ب خاافعالق تاافطي سري اافدوفير اد اسر ايفااأل ر لاوافترأ يخاااااا.اد (21)ا.155خاص1991وافنراي تخادا ااجلم هريي خابنغ خاافطبع ااألواخا

Page 26: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

26

ا.مهد ام باامهد خاافاكااافطي س ااف سيطخامصد اسبقاذااه.اد (29)ا.51منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (51)امليك في يرر خادا ااحلايرر اف طب رر خابغرردادخاااامرر لامرهررااأمرردخاميكرر في اواا.د (51)

ا.51خاص1911 اشدااف او خا.ام اسب يتخا ط اافاكااافطي س خاافكت باافي فثخا اة خاد (52)

ا.115أمداس ي ماافعما خابدو ااسمااملطبع خاص:ا قديم بررداجلب ا برردامصررطا خاافاكررااافطي سرر ااف سرريطاواحلررديثخاو ا اافتع رريمااااا (55)

ا.31خاص1912 خااجلمه ي اافعااقي خااملطبع ااألواخاافع ف اوافبحثاافع منيق ف اميك في خااألمريخاف و اسعدخا ااثاافاكااافطي س اقبلااألمررياوبعردهخااا (51)

خا1911عررري امرر دخادا اا فرر ااجلديررد خابررريوتخاافطبعرر اافي منرر خاااااا:ا عايرر ا.219ص

ا(.139)ا ي اافقاآني خاس اآلا ماا خاآي ا (53)ا(.51) اش خاآي اا ي اافقاآني خاس (51)يمرردافرر و اافنبهرر خانررر ااحلكررمايفااإلسررال خام معرر اافك يررحخاافك يررحخااااااا.اد (51)

ا.199خاص1911خام سطر اأ مر لاامل سر خا ير لخاافطبعر اااااا11امل س اافعابير اافع ملير خا اا (51)

ا.121خاص1999افي ني خاا.121 بدافق د ا بدافع ي خاافعمد ايفا داداافعد خابدو ااسمااملطبع خاص (59)بتاقيمااجل ي خا ادااملع دخااجلر ءاافي فرثخام سطر اافاسر ف خابرريوتخاافي فير خاااااااا (11)

ا.211خاص1991ا.131-113يمدانصاامهن خامصد اسبقاذااهخاص (11)يمرردا مرر خامعاارر ااملصررط ح تابررااافغرراباواإلسررال خادا انهضرر امصرراخاا.اد (12)

ا.121خاص1991ا.15منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (15)ي ضااتايفاحقر ااإلنطر خاأفق هر ا ر اط بر اافصرفاااااااع فداسعيدا فيقخا.اد (11)

افي ن خابقطماافع اافطي سي خاا ي اافق ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخاااااا.32خاص2111-2111سن ا

مهررد امرر باامهررد خاي ضررااتايفاافاكررااافطي سرر ااف سرريطخامصررد اسرربقاااا.اد (13)ا.ذااه

Page 27: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

27

طي سر ايفاافعراا خاااميداافط د خامب دئاافق ن اافدست او ط اافنرر اافا (11)ا.22خاص1991دا ااحلكم خام لخا

ا.21ناسااملصد خاص (11)مهررد امرر باامهررد خاي ضررااتايفاافاكررااافطي سرر ااف سرريطخامصررد اسرربقاااا.اد (11)

ا.ذااها.ناسااملصد اوافصاح (19)ا.13يمداف و اافنبه خامصد اسبقاذااهخاص.اد:اف م يدا امل (31)

ا

Page 28: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

28

بةشى يةكةمر ثرؤسةى دروستكردنى كاريطةريتى فاكتةرة ناوخؤيىيةكان لةسة

بريارى سياسى دةرةكى سةرةتا

ناسي ضؤنيكت دارشت سياسةا دةرةك هةر دةولةايكك ثيكش هةمىو شييتيكك ثيكىيسييت بيية ناسييان ن ئييةو رؤرانىارييية نيكىخؤياييى دةرةكيانيية هةييية كييةكار ليية هةلبييذاردن جيكىنةوةكييان بةردةسييت خيياوةن بنيييار دةكييات لييةو

.ةدادةولةا اكتييةرةكان بيية مانيياا ب اتيي هؤكارةكييانء ئةوانييةا دةب يية هؤكييارو رة ء كاريىيييةريكتيان هةييييية لةسييييةر هةلىيكسيييي نىانيييي ن كيييية بيييية كارليكييييك كندنيييييان هةلىمةرجيييةكان ثيكيييك دةهيكييي ة، ئيييةم هةلىمةرجانييية سييييفاا ئيييةم اكتةرانييية ةو وةردةريييينن، بييييةثآا هيكيييي و كاريىييييةريكتاى بةشيييي ارا هييييةر اكتييييةريكك ليييي

رؤرانىاريانةدا، ئةمةو بةش ارا كندن هةر اكتةريكك لةو رؤرانىاريانةدا يان بيية شيييكىةيةك ئؤاؤميياايى وةآلميي ئييةو واقيعيية دةدااييةوة كيية ثةيىةسييتة بيية هةلىيكستةكانةوة، ياخىد بة شيكىةا ويس او و بية مةبةسيتةوة دةبيكي ، كية لية

ان لييييية الييييييةن خييييياوةن الييييييةن خييييياوةن هةلىيكسيييييتةكانةوة دةردةضييييييك ، يييييي (1).بةرنةوةن يةكانةوة دةبيك

ئةمييةش جييةخ لةسييةر ئييةوة دةكااييةوة كيية نااىاننيكيي اةماشيياا خيياوةن بنياريكيييك بىنيكييي دوور ليييةو هييية ء مةرجانيييةا كييية ضيييىاردةوريان داوة، جيييا ناوخؤي بة يان نيكىدةولةا ، ضىنىة خاوةن بنيار دةكةويكتة نيكين كاريىيةري

ساى ئابىراى كؤمةآليةايةكانء ويس ء خىاسيتةكان رية ، هةلىمةرجة سيالةبةر ئةوةا خاوةن بنيار رىزارش لة بةرنةوةن ا ض واىيكذة جياجياكان

(2).رةلةكةا دةكات بة شيكىةيةك رىت لة بةرامبةر ني ىةا دةرةكي اليكييينةوة دةاىاننيكييي بىوانيكييي كييية ئيييةم هةلىمةرجانييية هةنييي يكك جيييار وا

سياسييييةايكى دةرةكيييي ديييييارا كييييناو ثييييةينةو بىنيكيييي ، لييييةم دةخييييىازن كييييةروانىةيةوة ئةم بةشةمان اةرخان كندووة بؤ شيىندنةوةا ئةم بابةاية، كية لية

- :سآ باس جياوازدا دةخيةي ة روو بةم شيكىةيةا خىارةوة

Page 29: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

29

. اكتةرة مادايةكان -1 . اكتةرة كؤمةآليةاايةكان -2 .هةية ئةو اكتةرانةا ثةيىةن يان بة سةركندةوة -3

باسى يةكةم فاكتةرة مادديةكان

- :فاكتةرة ئابوريةكان/ يةكةم اكتيييييةرا ئيييييابىرا بييييية ريييييننى ية ئيييييةو اكتةرانييييية دةنميكنريكييييي كييييية كاريىيييةريكتايان لةسيييةر هيكييي و اىانييياا دةوليييةتء رة تيييارا خييياوةن بنييييارا

وة ئيةم اكتيةرة ضيةن ية رةريةزا اين ليةخؤ دةرنيكي ، . سياس دةرةك هةيية ك سنوشت سيستم ئابىرا، بنوجؤرا ماددة خامةكان، قةبارةا بةرهةم وة

ئييابىرا ئييةم . هيك ييان نةاييةوةي ، ايكىييناا بييةكارهيك انء ئاسييت ثيكىييىةوا اكتةرة رةل رننط دةريكنيك لة بةخىي سييفةا اايبةدةني يكت متمانية،

يكىيست ييان ثىي جيكىرياء ئارام بة هةمىو رةرةزة ناوخؤيايةكان ان، ثبةسو بة كةرةسيتةا بييان كيةم دةكاايةوة، هيةروةك ضيؤن منونيةتء ئيازادا مىناوةرةو هةلبذاردن جيكىنةوةكان لة بىارا ناوخؤاء دةرةكيي ا بية خياوةن

وة اىانياا وةسيتان لةبيةردةم هيةمىو ىيارةكانء بةرريةا . بنيار دةبةخىييك ةو اكتيةرا ئيابىرا ميةرجيكى هةلىمةرج نائاساي رناة زياد دةكيات، ئةمي

سةرةك ء رننىة بؤ خاوةن بنيار اا بتىانيك رووبةرووا قةينانة سياسيةكان ببيكتيييةوة بييية اايبيييةا ئةوانيييةا كييية مةانسيييي ارن وةك ريييةمارةء ثضييينان ن

(3).ثةيىةن ا اا دةرااة ئةرةرا ثيكى ادان سةربازانةاىاني دامةزراني ن نةبىون ب ضي ةيةك ثتةوا ئابىرا دةبيكتة هؤا

دامء دةزرايةك سةربازا ثتةوو مؤديكنن بة اىاناو داهاا خؤمال ، هةروةها نااىاننيكيي ثىييتىريا ثنةسييةا رةشيية ثيكيي انء بىنان نييةوة بىنيكيي ، هييةروةك

بييةبآ . ضييؤن نااىاننيكيي ثيك اويسييتاية خؤراكيييةكان دانيىييتىان ايكيين بىنيكيي ان دةولييييةت الوازو كييييةم دةبيكيييي بييييؤ بييييىون ئابىرايييييةك بييييةهيك اىاناكيييي

(4).دابي ىندن ئاسايى ووآلت لة بارا جةنطء ئاشتي ا

Page 30: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

31

ليكينةوة دةاييىان بىيييك بييارا ئييابىرا كاريىةريكتايييةك روونء ئاشييىناا .هةية لةسةر اىاناا سةربازاء سياس ء اةك ةلؤج ووآلت

بيييةهيك و لييية راسيييتي ا ئيييةو ووآلاانيييةا كييية خييياوةن سيسيييتميكى ئيييابىرا خاوةن ريكذةيةك زةرا كةرةسيتةا سنوشيت ، ييان خياوةن ووزةو اىانياا

بيةاىاناو بيةهيك انن لية ثىيتىريا كندني ئاما ية سي ااييية ، بةرهةم هيك انةدةرةكييييييةكانيانء بيييييارا ووآلت ضيييييةن ية بازنيييييةا ناوانييييي هةلبيييييذاردنء

جيكىنةوة بيؤ ئيةوةا جيكىنةكان لةبةردةست ا دةبيك بؤ هةلبذاردن باش ية بىنيكتييية ب ضيييي ةا بنييييارو دوااييينيش ببيكتييية ب يييةماا رة تيييار لييية سياسيييةا دةرةوةدا، بييةآلم ئييةو ووآلاانييةا كيية ليية رووا ووزةو كةرةسييتةوة ليية ئاسييت ثيكىيست ا ن زياان مةانسييان هةيية ليةوةا اىوشي الوازا بيب لية بةرامبيةر

ذاردن جيكىنةوةكييان لةبييةر دةميانيي ا هةلىيكسييتة دةرةكيةكانيي ا و بييىارا هةلبيي اةسك دةبيكتةوةو بة ناضارا بنياريكك دةدةن كة لةوانةية رى او نةبيك لةرة

(5).بةرنةوةن يةكانيان الةميانةا ئةم باسةدا بؤمان دةركةوت كة ئةو ووآلاانةا لة بىارا ئابىري ا

ةليي كاريىييةر بييةهيك ن دةاييىانة دةرريياا ثاشييىؤيةا داخبييةن، وة دةاييىانة ر بىيكيينن ليية رؤرةثييان نيكييى دةولةاييي ا، هييةروةها دةاييىانة اىانييا ئابىريييةكانيان خبةنيية رييةر وةك هؤكاريكييك بييؤ خ مييةا سياسييةا دةرةكيييان، هةنيي يكك جييار دةولييييةت سياسييييةايكى ديييييارا كييييناو دةرنيكتيييية بييييةر وةك سييييةثان ن سيييي ا

بييينية و ثضييينان ن ئابىرييييةكان ييييان سياسيييةا نييييىدان ييييان سياسيييةا دا (6).مامةلةا ئابىرا

ليكنةدا ثيكىيستة ئامانة بؤ ئةوة بىةية كة جؤرا اىاناا ئابىرا بةردةس بة اةنةا نااىانيك رةل رننط و كاريىةر ببي يكي ريةر اىانيا ئابىراييةكان بية شيكىازيكى مؤديكننء هاوضةرخانة نةخنيك ة روو و وةبةر نةهيك نيك لة ثيك اوا

ةديةيك ان ئاما يية نيىييتمان ء نةاةوايةاايييةكان بةوثييةرا هيكيي و اىانيياو بيي .كاريىةريكتايةوة

ئةمةو ضةن ية مةرج هةية كة كاريىةريكت دروس دةكات لةسيةر بنييارا سياس ، جا ثيكىيستة بنييار بةدةسيتان ئيةو بياوو مةرجانية لةبيةر ضياو بىينن،

ةسييازا، بازررييان نيياوخؤياى وةك قييةبارةا بةرهييةمةيك ان كىييتىكالاى ثيى دةرةكيييي ، بةدةسيييي هيك ييييان دراوة رنانبييييةهاكان، بيييينةو ثيكيييي ان اىانيييياا

Page 31: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

31

بةنييي ةرةكان، ايييؤرا ريكىاوبيييان، هيكىييي : بي اسيييازاى ئييياوةدان كندنيييةوة، وةك شييييةمةن ة ةر، بةرهييييةمةيك ان ووزةا كارةبييييا، اييييؤرا ثةيىةن ييييية سييييىىاى

(7).باشيةك ناوازةا جةماوةرالسىىايةكان، هةروةها رةيىو بة ئامادة ئةمييةو دةولييةت يييان ئييةو يةكيية نيكىدةولةايانييةا كييةبارا ئابىريييان الوازةو ثيكىيسييييتة سييييةرةكيةكانيان ثنناكااييييةوة بيييية ناضييييارا روو دةكةنيييية ووآلايييية زهليك ةكيييان ايييا كؤميييةك و يارميييةا مةرجييي اريان ثيييآ بييي ريك بيكىىميييان ئيييةم

لىيكسييتةكان اليييةن الواز سييةربةخؤي رة تييارةش وا دةكييات كيية بنيييارو هة *.لةدةس ب ات

فاكتةرة سةربازيةكان/ دووةمبيكىىمييان اكتييةرا سييةربازا رةليي كاريىييةرا هةييية لةسييةر هةلبييذاردن

.و دةركندن بنيارء جيكبةجآ كندنيىي ا( Alternatives)جيكىنةوةكان رنيكتييةوة كيية ليية ليكيينةدا مةبةسيي ليية اكتييةرا سييةربازا ئييةو رةرةزانيية دة

بيييةردةم خييياوةن بنييييارا سياسيييي ايةو دةاىانيكييي بيييةكاريان بةيك يكييي ، ئيييةو رةرةزانيييةش بيييةثآا جيييؤرا قةينانييية سياسييييةكانء ئاسيييت ئيييالؤزاى ضييين بىنةوةيان بةكار دةهيك نيك لة بةرامبةر شىست ضارةسةرا سياساى هةولية

ىماسيييي بييييؤ ديبىىماسيييييةكان و دوور خسييييت ةوةا اىانيييياا سياسيييي ء ديبى .ضارةسةرا كيكىةكان

لةم روانىةيةوة دةرةي ة ئةوةا كة جةنط ااكة ئةرةرو بيذاردة نيية، بيةلىى دةكنيك جةنط خبنيكتة نيكى هةلبذاردةكان انةوة، وةك ةايش كندني هيكي ا

.سةربازا، مانؤرا سةربازا، هةرةشةكندن بةكارهيك ان هيك ا سةربازاكية جيةنى – ارا بؤ بةديةيك ان ئاما ىةليكىية بةكارهيك ان هيك ا ضةكبةلىى بيؤ سيةنان ن راسيتيةا هةرةشيةكانة، بيؤ –سةرااسةرا نةرنيكتةخؤ

رارةيانييي ن سيييىوربىون لةسيييةر وازنيييةهيك ان لييية ئاما ييية سياسييييةكان، وةك دارريكندنييي خييياليكى سييي ىرا سييي اايذا، هيييةروةها ضيييىونة نيكيييى جيييةنى

(8). سةرااسةراى رىتىريةوةس ىردار يان جةنىلةمييةوة بؤمييان دةردةكييةويك كيية بييةكارهيك ان هيكيي ا سييةربازاىة هييةمىو كاايكى ا ثيكىيس نية، بةآلم دةولةاان ثى بة اىانا سةربازيةكانيان دةبةسو وةك هؤكيياريكى ميياددا كاريىييةر ليية دةركندنيي بنيييارا سياسييي ا ليية كيياا

ا هيك ا سةربازا كاريىةريكتايةكةا لةسةر ئاشتاى جةنى ا، لة كاا ئاشتي

Page 32: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

32

رة تييارا بنيييار بةدةسيي دةردةكييةويك وةك اكتييةريكك بييةكارا دةهيك يكيي بييؤ اؤقان نء انسان نء هةرةشةا بةكار هيك ان بة مةبةست ىار خست ة سةر رة تارا سياس دةرةكي دةوليةاان اين، بية شييكىةيةك كية رةلي ئريادةييةك

ليكيينةدا كاريىييةريكت ، ببي يكيي ليية ثيك يياو سييةركةوا بنيارةكييةدا ناراسييتةخؤ اكتةرا سيةربازئان بيؤ دةردةكيةويك كية دةاىانيكي رةلي هؤكيارو مةبةسي ببي يك لة هةمان كاا ا، لة كاايكى ا اكتةرا سةربازا ئامنازيكى كاريىةراء

جؤرةكييان رة تييار رةليي يةكةكييةرةوة دةبي يكيي ليية هةلبييذاردن جؤريكييك ليية .نىان نء جآبةجآ كندن بنيارةكان لة كاا جةنط يان ئاشتي ا

ليية هييةمان كاايي ا اكتييةرا سييةربازا ئامييان ء مةبةسييتة، ئةمييةش لييةوةدا دةردةكةويك كة كاايكك اةماشاا اىانا سةربازايةكان دةولةت دةكنيك وةك

و ب ضي ةيةا كية بنييار دياردةو روكةش ب ضي ةي هيك و اىاناا دةولةتء ئة (9).بةدةس لة بنياردان دا ثىت ثيك ةبةستيك

ئةميية لييةكاا ئاشييتي ا، بييةآلم ليية حالييةا جةنىيي ا بييةكار هيك ييان هيكيي ا سييةربازا وةك رييننى ية ئييامنازا راسييتةوخؤا جيكبييةجآ كندنيي بنيارةكييان

.دادةننيك نيكميكىي اين دةرؤريكي ، لية رنيكميىيةوة بيؤ ر *رةل دام و دةزراا سةربازا

بييؤ ةىونيية سيسييتم سييةربازا ئييةو رنيكمانييةا كيية دامء دةزرييا سييةربازيةكان سةرضاوةا دةسةآلاة ايكي اء دةسةآلا خؤيان بةسيةر سيسيتم دةسيةآلتء

لةريية ئةوةشيي ا دام و دةزرييا سييةربازيةكان بيية . ةرماننةوايةاييي ا دةسييةثيك ةسيىد وةردةرينن لية مةدةنييةكانء هاوبةشييان اةنةا بةم كارة هةل اسة، بةلىى

(10).دةكةن لةم كارةدا، لة هةن آ كاا ا لةميانةا مةدةنيةكانةوة حىكم دةكةنلةم بيىارةدا دةكنيكي ئاميانة بية رةلي دامء دةزريا سيةربازيةكان بي ةية لية

دا، دةزراا سيةربازا ايكيي ا رةلي كاريىيةرو بةرضياو دةبي يكي لية (ئيسنائيل)دروسييييتىندن بنيييييارا سياسيييياى سييييةربازي ا، بيييية اايبييييةت ئييييةو ثنةسييييةا

بنيارانةا ثةيىةن يان بة جةنىةوة هةية بؤ ةىونة جةنى حىزةينان سيال

مةبةسيي ليية دامييةزراوةا سييةربازا ليكيينةدا هةريييةك ليية سييىثاو ثييؤليسء هيكيي ة نيمضيية *

سييةربازيةكانء دةزراكييان ئاسييايش دةرنيكتييةوة، واايية هييةر دامء دةزرايييةك كيية هؤكييارا .هيك و ان و اؤقان ن لةبةر دةست ا بيك

Page 33: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

33

رةنى انييةوةا هيي را دامء دةزرييا سييةربازايةكانء ئاسييت هييةنمىون 1967ئييييةم دامء دةزرايانيييية بيييية روونيييي دةردةخييييات لةسييييةر دةسييييةآلا سياسيييي

.ئيسنائيى ائةمييةو دةزريياا سييةربازا بيية شيييكىةيةك كاريىييةرو بةرضيياو بةشيي ارا ليية

دا دةكيييات، هيييةر لييية (ئيسييينائيل)هيييةمىو قؤناغيييةكان دروسيييتىندن بنييييارا و هةلسييةنىان ن (11).ئامييادةكندن ثيينةنةا بنيييارةوة اييا جيكبييةجآ كندنيي

ئةميييييةش لييييية الييييييةن زانييييياا بيييييىارا سياسييييي . دةرة يييييام بنيارةكيييييةش يييىرام ثيكيينا )ا، ثسييثؤر ليية ثةيىةن ييية مةدةنييية سييةربازيةكان ا (ئيسيينائيل)

Yoram peri ) هيةروةها داتيي كيةحم . جةخت لةسيةر كناوةايةوة(David

Kimchi ) لييية سييياآلن ( ئيسييينائيل)بةريكىةبيييةرا رىيييت وةزارةاييي دةرةوةاسييا ليية وةزارةايي بييةررنا ( 27)كيية ثيكىيي يش بييؤ ميياوةا ( 1986- 1980)

لييية كييياا دروسيييتبىون دةوليييةا : ))ا ا كيييارا كيييندووة دةليكييي ئيسييينائيىا بية شييكىةيةك (ئيسنائيل)ةوة اا ئةمنة دامء دةزراا سةربازا (ئيسنائيل)

وة ، يييناوان دةسيييت وةرداوةاييية نيكيييى دروسيييتىندن بنيارةكيييان دةولةايييةوة وةزارةاي دامء دةزراا سةربازا رةليكى رةورة دةبي يك لة كاايكى ا : دةليك

ةىونيةش لةسيةر (( دةرةوة رةل بةرضاوا نية لية دروسيتىندن بنيارةكاني ا ئارييييادار ( ئيسيييينائيل)ئيييةم بييييريو بؤضييييىونة ئةوةييييية كييية وةزارةايييي دةرةوةا

نةكناوةاةوة لة هيكنش ئيسنائيى بؤ سةر ب ىيةا ئيةاؤم ليكناقي لية سيال نةخىييييةو ثةننيكييييذا ، هيييةروةها وةزارةايييي دةرةوة رةليييي نيييةبىوة ليييية 1981

(13).1982دارريكندن لىب ان لة سال دةبيكييي ئيييةو راسيييتية بييي ان كييية سيييةركندايةا سياسييي لييية دةوليييةا

ثىيي بيية سييىثاو دةزريياا هييةوالىنا سييةربازا دةبةسييتيك بيية ( ئيسيينائيل)مةبةسيييت كؤكندنيييةوةا زانيييياراى هةلسيييةنىان نء ثكىييي يارةكان، ئةميييةش

ضيؤنيكت ايكىةيىيت خياوةن بنييار بيؤ ني ىيةا دةورو كاردةكااة سةر جيؤرو .بةرا

ا ليييية رابييييندوو و ئيكستاشيييي ا (ئيسيييينائيل)هييييةروةها دةزريييياا سييييةربازا سةرضياوةيةك رننىية بيؤ ثيكىةيانيي ن نىخبيةا سياسي دةسيةآلا ار، ئةمييةو ةرمانيييي ة سياسيييييةكان دةاييييىانة كاريىييييةريكتايان هييييةبيك بييييؤ رنا ةبييييةرا

كييناو لةميانييةا كاريىييةريكتايان لةسييةر راا رىييت ليية سياسييةايكى ديييارا

Page 34: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

34

ليكينةدا ئيةوة دةهيك ي يةوة يياد . ريكىاا ليك وانيانةوة بيؤ كةناليةكان رارةياني ن ةوة ايا (1960)كة دامء دةزراا سةربازا لة اىركيا هةر لية كىدةاياا مايسي

ا ئييةو ئيكسييتا رةليي سييةرةك دةبي يكيي ليية نيييان سياسيي اىركيييادا، لةميانيية ثيكىانةوة كة لة دامء دةزرا سياسيةكان ووآلاةكةيان ا بةدةستيان هيك انةوة، كة خؤا لية ثىيةا سيةرةك كؤمياردا دةبي يكتيةوة كية بيةثيك نيةريت اىركييا لية

هييييةروةها ئة ىمييييةن . اليييييةن سييييةركندة سييييةربازايةكانةوة هةل ةبييييذيكنيك ا هيكييييي ة ئاسايىييييي نةايييييةوةي سيييييةرةك ئيييييةركان رىيييييتاى سيييييةركندة

هيةروةها لية . لة اىركيادا (14)ضةك ارةكانيش ايكي ا سةر بة دةزراا سةربازيةليية بييىارا كندارايييةوة ( كيية مييل كةضيي هييةنمىون سييةربازيةكانة )اىركيييادا

بؤ حىىمةت دةردةكيات، ئةريةر حىىميةايش نيةيارا ( مى م)بنيارا رةردنىري رووبييةرووا زةنىيي يييان دوو دليي ثيىييان بيي ات ليية جآبييةجآ كندنييي ا ئييةوا

( نة يةددية ئةربيةكان )هةلىةشان نةوة دةبيك ، هيةروةك ضيؤن حىىمةاةكيةا يييان دورخسييتةوة ليية دةسييةآلت بييةهؤا مىيية جييريآ كندنةيييةوة ليية جآبييةجآ كندنييي بنييييارو داواكارييييةكان ئة ىمةنييي ا لةميييةر ثاراسيييت لةنانييييةتء

.لةناوبندن ئىسىليةكانايييةوةي ايييىرك ، وةك ييييةكيكك لييية كةناليييةكان ئة ىميييةن ئاسايىييي نة

كاريىيةريكت دامء دةزرياا سييةربازا لية ثنةسيةا بنياردانيي ا، بيةر ثنسية لييةو سياسةاة اىن و ايذةا كة حىىمةاة اىركيية ييةك لية دواا يةكيةكان اىركييا رناىيانةايية بييةر بةرامبييةر بيية كيكىييةا كييىرد كيية بيية سياسييةا هؤلؤكؤسيي

وخانيييي ن نمارةيييييةك زةرا رىنيييي ةكان باشييييىرا ناسييييناوة، بيييية مانيييياا ر مىييؤن كية 15-12كة بية )رةنهةآلا اىركيا كة زةربةيان كىرد نى بىون

(15)(.مةزةن ة دةكنيك بيييةم شييييكىةية بي يميييان كييية لةسيييىةراارةكان اىركييييا خييياوةن هيك يكىييي

ئييةوةا . كاريىييةرن ليية ثنةسييةا دروسييتىندن بنيييارو سياسييةا دةرةكييي ا ةن وةبيري هيك انةوةيية اكتيةرا سيةربازا هيةمىو ئيةو رةرةزانية دةرنيكتية شاي

: خييؤ كيية ثةيىةنيي يان بيية بييارا سييةربازايةوة هةييية، رييننى ية ئييةو رةرةزانيية هيكيي ة ضييةك ارةكانة، ئةمييةش اىانيياا جييةنى دةرنيكتييةوة ليية رووا اىانيياا

ا بيىارا منةي يان ئامادة باشاى ضيةكء اةقةمةنييةوة، هيةروةها ثيكىيىةو بةرةو ثيكىضىون اةك ةلؤج دةولةتء ئاست اىاناكان لة بةرهيةم هيك يانء

Page 35: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

35

ثنضةك كندن هيك ة يةدةريةكانء ئاسيت اىاناكيان بيؤ ئاميادة باشياةيك ةكان بة شيكىةيةك خيكناي رةضاو كناو لة كاا جةنطء حاليةا قيريانء اةنىيذةا

ة ضييةك اريةكان، ئةمييةو ئاسييت هييةروةها رةهةنيي ا ضييؤنيكت هيكيي. ليية ناكيياودابييةهنةو ليكىةشيياوةي سييةركندة بييةر ثنسييةكان ليية ثنةسييةا نةخىيية كيكىييان

(16).س اايي دةرنيكتةوةهةمىو ئةم رةرةزانة ثيكىيةوة هيكي ا دةوليةت ثيكيك دةهيكي ة، ئيةم هيك انيةش ة لةميانييةا رة ء كاريىييةريكتايان اكتييةريكى هانيي ةرو ثالثىييو بييؤ بنيييار بيي

دةستان بؤ دةس نيىانىندن ئاما يةكانء هةولي ان بيؤ جيكبيةجآكندنيان، بيييةآلم ئيييةو . ئةميييةش سيييةر دةكيكىييييك بيييؤ سيييةربةخؤي سياسيييةا دةرةكييي

ووآلاانييةا الوازنء اىانيياا سييةربازا ثيكىيسييتيان نييية، زةركييات ناضييار دةبيية رةكي سياسةا شل رةوا مل كةض بىننة بةر، وة داريكذةران سياسةا دة

لييةو ووآلاانيييةدا بييية شييييكىةيةك سييةرةك بيييةدةم داواو مةرجيييةكان ني ىيييةا دةرةكيةوة دةضة، وااة مةرج نية بة شيكىةا خىازراوا خؤيانء بة ئاراسيتةا ويسيييت سيييةربةخؤي خؤييييان مامةليييةو هةلسيييىكةوت بىيييةن، بيييةلىى زةرجيييار

.دةكةونة نيكن كارايكىندنء سةثان ن ويست بةرامبةرةوةرةش اي ئةم باسةدا دةرةي ة ئةو راستيةا كة اىاناا سةربازا رةلي لة

رننطء كاريىةرا هةية لة ثنةسةا دروستىندن بنيارا سياس دةرةكي ا، ئةمةش هاوشان لةرية ثةيىةسي بيىون كةرةسيتة سنوشيتايةكان و ايىان ئيابىراى اةك يةلؤجاى ثيىةسيازا ووآلتء بيىون ورةو مةل يةوياا رةحي

…الا هيك ة ضةك ارةكان

Page 36: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

36

فاكتةرة جوطرافيةكان/ سيهةم اكتييييةرة جىرنا يييييةكان كاريىييييةريكت روونء ئاشييييىنايان هةييييية لةسييييةر ثنةسييةا دروسييتىندن سياسييةا دةرةكيي ووآلت، ئةمييةش لةميانييةا ئييةو

.ثةيىةن ايةا كة خاوةن بنيار بة ني ىةا جىرنا يةوة دةبةستيكتةوةةرة بة اكتةريكى ب ضي ةي لة قةلةم دةدرا، بيةوةا لة رابندوودا ئةم اكت

ئييةم اكتييةرة رة تييارا خيياوةن بنيييارا سياسيي دةسيي نيىييان دةكيياتء ليية بيييةآلم ئيييةو ثيكىيييىةوا ة زانسيييتاى ، ري بةن يييي ا يةكةماييييةا ثيييآ دةبةخىييينا

اةك يىيانييييةا كيييية ليييية بييييىارة جياجياكييييان نيانيييي ا رووييييي ا، بييييىوة مايييييةا (17).ى بايةخ ئةم اكتةرةكةمىندنةوةا رننىا

جيةييان هاوضييةرد ثيكىييىةواةء رةشييةكندنيكى بييآ سيي ىرا ليية زةربييةا بىارةكييييييان اةك ييييييةلؤج ء ثةيىةنيييييي ا كييييييندنء هااىضييييييؤو ثيىةسييييييازاى اةك يييييةلؤجياا سيييييةربازا بيييييةخؤوة بي ييييييىة، بيييييةآلم لةرييييية ئيييييةم هيييييةمىو

ليية ثنةسييةا ثيكىييىةواانةدا دةبيكيي دان بيية رةليي اكتييةرا جىرنا ييي ا ب يييك ( سييثايىمان )بنياردانيي ا، هييةر بؤييية جييىرنا ناسيي بييةناوبانى ئييةمنيى

جىرنا ييا اكتيةريكى : ))جةخت لةسةر ئةم اكتةرة كندةايةوةو وواىوييةا ب ضي ةياية بؤ سياسةا دةرةك ووآلت، لةبةر ئيةوةا رةريةزو هؤكارةكيان

يكىيستة ثيكىةا هيةر ووآلايكيك زياان بةردةوامة بة دريكذاي رةنرار، هةر بؤية ثبيية ووآلايييان اييينةوة لييية رووا جىرنا ييييةوة ديناسييية بىيييةية ايييا لةميانةييييةوة

ئةمةش بة ماناا ئيةوة (18)((بتىان سياسةا دةرةك ئةو ووآلاة ب اسي ةوةديك كة خاوةن بنيارثيكىيستة لة كاا بنياردان ا ثيكىةا ووآلاةكةا لة رووا

.او بىنيك جىرنا يةوة لةبةرضرننىييي ثيكىيييةا جيييىرنات بةنيسيييبةت دةولةاانيييةوة لييية ضيييةن اليةنيكىييي ا . دةردةكيييةويك كييية ثةيىةنييي ا دوور ييييان ن يىييييان بييية سياسيييةا دةرةكييي

ئيةم رننىييةش ليةوةدا دةردةكيةويك . ئابىراء سياساى سيةربازايةوة هةيية . اكيية ثيكىييةا جييىرنا بايييةخ خييؤا هةييية ليية ووشييىاناى دةرييياو ئا انيي

هيةريكم ووشيىان قىآلياييةك بيةررنا كندني هةيية كية هاوكيارا دةولييةت دةكات كية هيكي ة سيةربازيةكان لية بيىارا بيةررنا ووشيىاني ا داميةزريك يك ء اؤكمييةا بىييات، ئةمييةو هييةريكم شيياخاويش يارمةاييي ةرة بييؤ دروسييتىندن

م دةرةكييي ا، بييةآل –دانييان نةخىييةا هيكيينش بييندن ليية سياسييةا سييةربازا

Page 37: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

37

هييةريكم شيياخاوا ليية بييىارا هيكيينش كندنيي ا رى يياو و لييةبارة هييةروةك ضييؤن .ناوضةا اةختان لة بىارا بةررنا كندنا بةكاردةهيك نيك

ئةو ووآلاةا كة بةسةر دةريادا دةروانيكي وة بيكي بية ووآلايكىي دةريياي دةناسنيكتةوة خاوةن كةشت رةليكى بازرريان دةبيكي كية ليةكاا ئاشيت ء

، بية (وةك بيةريتانيا )خاوةن كةشت رة سةربازا دةبيكي لية كياا جةنىي ا ثيكضةوانةوة ئةو ووآلاانةا كية سي ىرا ئاوياييان نيية باييةد بية بيةهيك كندنء

(19).اؤكمةكندن هيك ا سةربازا ووشىان دةدةندةاىاننيكيي بىانيكيي هييةمىو ثاييية ررييةزة سنوشييتايةكان هيكيي ا دةولييةت

بةردةوام ريكذةيايان هةية لةسةر سياسةا دةرةوة، ئةم ثايةو كاريىةريكترةرةزانةش خؤيان لة ثيكىة، رووبيةر، شييكىة، ئاووهيةوا، بيةرزون م ، سيامان

.هت دةبي ةوة …سنوشتاىئييةو ووآلاانييةا كيية ثيكىةكييةيان بيية ويكسييتىة يييان ريكنةويكييك دادةننيكيي ليية

ييييان كةواىةاييية سيييةر ضيييةن دةرياييييةك، جيييىآلن ثةيىةنييي ا نيكىدةولةايييي ا، بايييةخيكى رييةورةو سيي اايييان هةييية بييؤ ثىييتىريا كييندنء بييةهيك كندنيي

.سياسةا دةرةك ئةو ووآلاانةهيييةروةها ناوانييي روبيييةرا ووآلت زةر كيييات ئيييةوة دةرةييييةنيك كييية ئيييةو ووآلاانييية خييياوةن اىانييياا زةرو هةمييية جيييؤرن لييية رووا كةرةسيييتةا خييياو و

بؤييية دةبييي ئييةو وآلاانييةا كيية خيياوةن . اايي سييةربازايةوةبايييةخ سيي رووبةريكى ناوان جىرنا دةاىانة هيك يكى كاريىةر بة لة سياسةا نيكيى دةولةاي ا، لة كاايكى ا اىاناا ئةوةيان هةبيك ئةو رووبةرة ناوانةو كةرةسيتة

ك وا ئابىريانيييييةو هةمةضةشييييي خييييياكء بيييييةرزو ن ميةكيييييةا بييييية شييييييكىةية وةك ويةيةاييية ييييةرناىوةكان )بيييةكاربةيك يك كييية ئاما يييةكان بةيك يكتييية دا

(20)(.ئةمنيىالةم روانىةيةوة دةرةي ة ئةو دةرة امةا كة ثيكىةا جىرنات يان ناوان رووبييةروو كييةشء ئيياوو هييةواا بيياش يييان بييىون كةرةسييتةا سنوشييت بييآ

ء سىود ليكىةررناة بة شيكىةيةك سىودة رةر كندارا وةبةرهيك انء دةرهيك انمؤديكنن بةكار نةهيك نيك ء حىىمةت يان رنيكم ئةم اكتةرانية نةخااية خ ميةا

بيؤ . ووآلتء كؤمة ء بةهيك كندن ثىةثايةو ثيكىةا لة ني ىةا نيكيى دةولةايي ا كيىؤمييةان ( 2250070)رووبييةرا ناوانيي ووآلايي سييعىدية كيية بيية : ةىونيية

Page 38: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

38

ريكيي ، ئييةم رووبييةرة ناوانيية ضييةن ة هيكيي و اىانيياو داهييات ضىاررؤشيية دةنميكندةسييتة بييةر دةكييات ليية هييةمان كاايي ا بىوةايية خييال الواز ليية بييىارا كييؤن ة كندن ئاسايى س ىرة ووشيىان و ئياواء ئا اناييةكان ، لةبيةر ئيةوةا رووبييةرا خاكةكييةا بيية زةرييي بيابانييةو بةربةسييت سنوشييت ايكيي ا نييية بييؤ

دن جىة لة سنوشت ووشى بيابان، هةر ئةمةشة واا كندووة كة بةررنا كنزةر هةستيار بة سةبارةت بة كيكىةا بةررناى ئاسايىي ووآلت، بية اايبيةت بييةهؤا ن يىيي سيي ىرا بيياكىر يييان ليية رنيكميي جىلةكييةوة، ناوانيي رووبييةرا جييىرنا واا ليية رنيكميي سييعىدية كييندوة ضييةن ية ريكىةوا امييةا سيي ىرا

هييةروةها نةخىةكيكىييان بييؤ ثىيي . ووآلاييان دراوسيييكا ا ئيميي ا بىيياتلةرييةبةسيييو بيييةهيك ا دةريييياياى ئا يييان بيييةهيك و اىنييي و ايييؤ دةاىانيكييي ئيييةو بؤشييايايةا بييؤ ثيين بىااييةوة اييا زا بيكيي بةسييةر كيكىييةا رووبييةرة ييناوانء

(21).دريكذةكةا اةكاايةوة كية هةني آ ئةمةش كاريىةري اكتيةرا جىرنا يميان بيؤ روون د

لةريية . جيار ووآلت بية ناضيارا سياسييةايكى دةرةكي ديياريىناو دةرنيكتةبيةر هةمىو ئةمانةش ا دةاىان بىيك اكتةرا جىرنا لة رابندوودا بة يةكيكك لة اكتةرة بةردةوامء كاريىةرةكان سياسةا دةرةك دةنميكندرا، بيةآلم ئيةمنة

ؤاةوة بيةهؤا ئيةو ثيكىيىةوا ة بيآ ئةن ازةييةا كية ئةو كاريىةريكتايةا كةم بجيةيييان بةخؤييييةوة بي يىييييةا لييية بيييىارا اةك يييةلؤجياو ثةيىةنييي ا كيييندنء

.ضةكسازاى بىارةكان اندا فاكتةرى دانيشتوان/ ضوارةم

سيةرةاا دةبيكيي ئيةو راسييتية بي ان كيية كاريىيةريكت اكتييةرا دانيىييتىان نييار ايةنةا لية بيىارا ضيةن ايةايةوة ليكيك لةسةر هةلىيكس ء رة تارا خاوةن ب

.نادريكتةوة، بةلىى لة بىارا ضةن ايةااى ضؤنايةا ثيكىةوة ليكك دةدريكتةوة اكتييةرا دانيىييتىان بيية اكتييةريكى ميياددا وبابييةا ديكتيية نميياردن كيية

.كاريىةريكت لةسةر دروستىندن بنيار هةيةتىان ليية بيينو جؤرةكةيييةوة بيكىىمييان كاريىييةريكت ء كييارا اكتييةرا دانيىيي

كاريىةريكت سةرةك ( بنةكةا)سةرضاوة دةرنيك ، لة رووا ضةن ايةاايةوة دةردةكةويك لةميانةا ثةيىةني ا ئيةم اكتيةرةوة بية جيؤرا اىانياا ئيابىراى سييةربازا هييةر دةولييةايكك ليية اليييةكء اىانيياا بييةكارهيك ان وةك هؤكاريكييك بييؤ

Page 39: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

39

بيةآلم لية . ة تياريكى دييارا كيناو لية الييةك اينةوة رةوايةا دانة ثا ضةن رزيييييادبىون ريكييييذةا خىيك يييي ةوارو زانيييياو ( جؤرةكييييةا)رووا ضييييؤنايةايةوة

ثسييثؤران ليية اليييةكء زييياد بييىون ايكىييناا اةمييةن مييام ناوةنيي ةكان ليية اليييةك انةوةو بةرز بىونةوةا بةرهةم هيك ان ااكة كة لة اليةك اينةوة وا دةكيات

ىييةا سياسيي خيياوةن بنيييار زةر لييةبارو رى يياو بيكيي بييؤ بييةديةيك ان كيية ني (22).ئاما ةكان سياسةا دةرةك

سيفةاة نةاةوةياى نيىتمانيةكان دانيىتىان كاريىةريكتيان هةية لةسةر هةنيي يكك ليية رييةالن بيية ووشييكء و داخييناو : سياسييةا حىىمييةت، بييؤ ةىونيية ان و دةس ثيكىلةرو هةني يكى انيىييان دةناسنيك ةوةو هةن يكىيان بة داهيك

بة رىيكناية و نةرمىنيان وةسف دةكنيكة، ئةم سيفةاانة بة شييكىةيةك رىيت (23).كاريىةريكتيان لةسةر سياسةا ناوخؤياى دةرةك حىىمةت هةية

هيييةروةها كاريىيييةريكت دانيىيييتىان لييية رووا ضيييةن ايةااى ضيييؤنايةايةوة هيكي ا دةوليةت لية بيىارا سيةربازي ا، بية شييكىةا رةل خؤا دةبي يك لةسةر

ئيياب يان سةلب ، هةر بؤية بنييار بةدةسيتان اكتيةرا دانيىيتىان بية هةني .وةردةرنن لة كاا بنيار دان ا

دةاىاننيك بىوانيك منةتيش هةن يكك جار وةك كةرةستةيةك خياو ديكتية مةبةسييت ضيياك كندنيي هييةنماردنء دةكنيكيي ريكذةكييةا بييةكار بةيك نيكيي بيية

ئةمييةش بييؤ ب وكندنييةوةا خىيك يي ةواراى هؤشيييارا ، ضييؤنيةا ء جؤرةكييةامةشييييء راهيك ييييانء ئامييييادةو سيييياز كندنيييي ثسييييثؤرو كنيكىيييياران ليييية بييييىارا

هت دا، اا …ثيىةسازاى كىتىكالاى خىيك نء يكنكندنء خ مةاىىزاراىء راهيك يييانء ئاميييادة كاريىيييةريكتاى كارليكيييك كندنيييةكان ثتيييةوو بيييةهيك بةء مةشييي

باشيةكان هاوشان ئةو ثيكىىةواةء زيادبىنة بةرضاوة بة كة جيةان هاوضيةرد بةخؤيييةوة بي يىيييةا ، ئةمييةو نمييارةا دانيىييتىان جيةييان بييةثآا سييةرنميكنا

دا رةيىيتىوةاة شيةش مىييار كية ، كية (2000)نةاةوة يةكىناىوةكان لة سيال ش ئامانةيييةك روونيية بييؤ زييياد بييىن و ريينان اييا ئيكسييتاش ليية زيادبىون اييية، ئةميية

بييىون ئييةرك حىىمييةتء كاربةدةسييتان بييؤ رووبييةروو بىنييةوةا اةقي ةوةيييةا دانيىتىان كة جيةان بةخؤيةوة دةيبي يكي ، ئيةم زيياد بىونيةش كيار دةكااية سيةر سيستم سياساى رةوا سياسةا دةرةكي هةني يكك ووآلت ديياراى سي ىردار

.دةكات

Page 40: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

41

انيىيييتىان كاايكيييك بييية ئييييياب لييية قةليييةم دةدريكييي كييية لييية رووا اكتيييةرا دضةن يكتاى ضؤنيكتايةوة هاوااو رى او بيك لةرة اىانا ئابىراى خؤيةكيةكان ووآلت، ئةرييةر وانييةبيك ئييةوا ثيكضييةوانةكةا روو دةداتء بييةزيان هاووآلايييان ليية

دانيىييتىان لييةو ئةمييةو ىييارا. اليييةكء حىىمييةايش ليية اليييةك دا دةشييىيكتةوةووآلاانةدا ديكتة دا كة سامان ئابىراييان بية شييكىةيةك ضياك بةكارنيةهيك نيك ، ييييان كةسيييان ثسيييثؤرو شيييارةزايان كيييةمء دةرمةنييية بيييؤ وةبيييةرهيك ان سيييامان نةاييةوةيايان، ئةمييةش يييان بييةهؤا الوازا اىانيياا بنيييار بةدةسييتانةوةية ييياخىد

ية كة هيك ا منةيي ايكيي ا بيةكار دةهيك نيكي ، بةهؤا نةبىون ئةو سامانة ئابىريةئةمييةش دةبيكتيية مايييةا كؤضييىندن دانيىييتىان بييةرةو ووآلاييان ايين يييان دةبيكتيية مايةا هةلىريسان جةنى ناواخنيىازا بيؤ دةسيتىناة بةسيةر خياك ووآلايان اندا بؤ ئةوةا بتيىانة سيىد لية سيامان ئيةو ووآلاانية وةربىيننء اىانيا منةيايية

(24).كةا خؤيان خبةنة رةر ايكي ازيادةئةو ووآلاانةا كة بةهؤا كيكىةا كةم نمارةا دانيىيتىانةوة دةنياليك ة ييان كيكىةا نةبىون كادينو كةسان ثسثؤرو راهيك ناويان هةيية، نيااىانة سةرضياوة ئابىريييةكانيان بيية شيييكىةيةك ضيياك بييةكار بةيكيي ة، ئةميية جىيية لييةوةا كيية نييااىانة

وا ثيكىيةاتء هةلىميةرجء هةرةشية دةرةكييةكان بب يةوة، سيةرة ام ئيةم رووبةرودةولةاانة ناضار دةبة كة ثةيىةس بة بة ضةن ية ريكىةواة نامةو هاوثيةئانيكت ئةو ايؤوة كية بنييارا سياسي دةرةكييان خبااية نيكين ىيارو ميةرج هيكي و اليةنية

ويةيةايية يييةكىناىوةكان ةىونييةش لييةم بييىارةدا زةرة، ئييةوةاا . دةرةكيةكانييةوةئةمنيىا دةسةآلتء اىاناا ئابىراى سياسياى سيةربازا خيؤا بةسيةر زةريكيك لية ووآلاييية دواكةواىوةكانييي ا سيييةثان ووة، دياراني ىييييان ووآلايييان كةنييي اون، ئيييةم سياسيييةاة ثاواخنىازيييية واا كيييندووة ئيييةو دةولةاانييية بىااييية ثاشيييىؤا خيييؤا لييية

شي اي ئيةم باسيةدا بؤميان دةركيةوت كية اكتيةرا لية نيكين رة . زةربيةا بىارةكاني ا دانيىتىان بةجؤريكك لة جؤرةكان كيار لية هةلىيكسي ء رة تيارا بنييار بية دةسيتان دةكات لة هةمىو دةولةايكى ا، بة اايبةت لةم قؤناغةدا بيةهؤا ثيكىيىةوا زةرا بييييىارا اةك ييييةلؤجياو زانسيييي ء ثةيىةنيييي ا كييييندنء هؤشييييياراى ئاييييي ولىجياو

…اوةرةوةبريوبلةبةر ئةوةا منةت بة يةكيكك لة كةرةسيتة خاوةكيان دةنميكندريكي بيؤ دةوليةت،

اىانييياو ثيكىيسيييتة لةسيييةرا هيييةو بييي ات بييية ضييياك ية شييييكىة سيييىود لييية ووزةو بيييةهنةكان وةربىنيكييي ء بيىااييية ئيييامنازيكى كاريىيييةر بيييؤ بيييةديةيك ان ئاما ييية

Page 41: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

41

تية ييةكيكك لية رةريةزة سيةرةكيةكان سياسية دةرةكييةكان ، بيؤ ئيةوةا دوااين ببيك .هيك و اىاناا دةولةت

باسى دووةم فاكتةرة كؤمةآليةتيةكان

لةميانةا ئيةم باسيةدا بية شييكىةيةك بابةايانية لية دييارانية ئيةو اكتيةرة كؤمةآليةايانييية دةكؤلي يييةوة كييية كارريييةريكت روونء ئاشيييىنا لةسيييةر بنييييارا

دةدةييية بييا ليية هةريييةك لةمانييةا سياسيي دةرةكيي بييةجآ دةهيييكىة، هييةو - :خىارةوة بىةية

.راا رىت - .هؤكارةكان ثةيىةن ا كندن - .حي بة سياسيةكان - .رنوثةكان ىار - .جؤرا سيستم سياس - .زانىؤو ناوةن ةكان ليكىؤلي ةوة -

Public Opinionراى طشتى / يةكةملةسيييةر راا رىيييت يةكيكىييية ليييةو اكتةرانيييةا كييية كاريىيييةريكتيان هةيييية .سيستم سياساى دةسةآلت، بة اايبةت لة بىارا سياسةا دةرةكي ا

راا رىت بة وااياا راوبؤضيىون ااكيةكان لةميةر كيكىية رىيتاى دييارا كناوةكانيي ا ليية بييىارا سياسييةا ا، ليية روانىييةا ئييةم ثيك اسييةيةوة، راا رىييت

ئةنيي امان ثةيىةسييتة بيية كيكىيية رىييتيةكانةوة، واايية جيكىيياا رننىيي ثيكيي ان (25).كؤمةليية بةرىييت ، بييةآلم ئييةم كيكىييانة سنوشييتيكى دياريىناويييان هةييية

كييييؤا : ))دةكييييات( راا رىييييت )بييييةم شيييييكىةية ثيك اسييييةا ( هرررر د اافع رررر ا)راوبؤضيييىونء هةلسيييةنىان ن رىييي ضييي ء اىيكيييذةكان دانيىيييتىانة لةميييةر

زارا )ااييياا دا بييية و(افبالمررر نةييي )راا رىيييت لييية ((. مةسيييةلة رىيييتيةكان ا بيةو ماناييةا راا رىيت ئامانةيية بيؤ ( 26).هيااىوة ا–أفطن ااا رقاا –( خةلى

هةلىيكست جةماوةرا خةلى سةبارةت بة كيكىيةيةك ديياريىناو، هيةر بؤيية داريكييييييذةران بنيييييييارا سياسيييييي هييييييةو دةدةن راا رىييييييتاى نيييييياوةرةكء

Page 42: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

42

لييييييةو كااانييييييةدا راا رىييييييت . ئاراسييييييتةكان رونء ئاشييييييىنا بيكيييييي اليييييييان سةرهةل ةدات كة خةلىانيكك هةول زاني ي دةدةن، زةربيةا حىىمةايةكانيش ثيكييييان وايييية كييية كؤكندنيييةوةا ثىيييتىريا كييياريكى ثيكىيسيييتة بيييؤ سياسيييةا

.دةرةكيانهاوآلا ئاساي بايةخيكى كةم دةدات بية كاروبيارا سياسيةا دةرةكي ،

ةرةكي ا كاريكى ئاسان ة وةك لية بؤية ياراىندن بةراا رىت لة كاروبارا دبة اايبةت لة ووآلاة دكتااؤراى اؤااليتاريةكاني ا كية (27).كاروبارا ناوخؤي

دةولييةت هؤكارةكييان رارةيانيي ن بييؤ خييؤا قييؤرد كييندووة، ئييةم هؤكارانييةش سةرضاوةا سةرةك زانيارا زةربةا ااكةكان كؤمةلة، بةآلم لةو ووآلاانيةا

و كيةنال سيةربةخؤا ايك ايية، حىىميةت بية هيةمان شييكىة كة رةنناميةا ئيازاد ثيكىيسيييت بييية زانييي ء و ئاراسيييتة كندنييي راا رىيييت هةيييية، بيييةآلم هيييةو ء

لةبيةر . كؤشىيكى زةر بة خةرج دةدريك بؤ بةديةيك ان ثىتىريا جةماوةرائييةوةا كةنالييةكان رارةيانيي ن راو بؤضييىون دنو نييةيارو جييؤراو جييؤر بيي و

.ةوةدةكةنراا رىت بة يةكيكك لة رةرةزةكان سياسةا دةرةك دادةننيك ، ئةمةو رةوايييةا دةسييةآلتء ثاسيياوا مانييةوةا بييية اايبييةت ليية ووآلاييان جيةيييان سيكةةم ا، زياد لة هةر كاايكى اين ثيكىيسيت بية ثىيتىريا راا رىيت هةيية،

ةالييةن دةسيةآلا ئةمةو هةرضةن ة لة ووآلايان جيةيان سييكةةم راا رىيت ل سياسييةوة دروسي دةكنيكي ، لةبييةر ئيةوةا دةوليةت كةناليةكان رارةيانيي ن بةدةسييتةو دةاىانيكيي لةميانةيانييةوة راا رىييت بةيك يكتيية دا، يييان كاربىنيكيي بةراا رىت ثيكىىوا رؤرةثيان سياسياى سيىود ليكيىةررنا ، بةمةبةسيت

(28).ضىونةكان خاوةن بنياررازيىندن خةلى بة بةلىةو دي و بؤراا رىييت بيية شيييكىةيةك روونء ئاشييىنا لييةو مةسييةلةو هةلىيكسييتانةدا دةردةكةويك كة ثةيىةن يان بية بةرنةوةن يية نةاةوةيايةكانيةوة هةيية، كية وا دةخىازن بنياريكى سياس دةرةك اىن دةر بىنيك ، بة شيكىةيةك هةلىمةرج

ييار ايا ئيةو هيك انيةا ثالثىيت بنيارةكية دةكيةن لية بنةخسيك يك بيؤ خياوةن بن دةورا كؤبب يييييةوة بيييييؤ رووبيييييةروو بىنيييييةوةا ئيييييةو هةرةشيييييانةا كييييية لييييية

لةرية ئيةوةدا كية يةرامؤش كندني راا رىيت . بةرنةوةن يةكانيان دةكنيك لةاليييةن دروسييتىةرا بنيييارةوة هةميىيية شىسييت بنيارةكيية نارةيييةنيك ، ئييةو

Page 43: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

43

رننىيي ثيك ةدانيية سييةر دةكيكىيييك بييؤ ئييةوةا ناوةنيي ةكان ييةرامؤش كييندنء راا رىييت ثاشةكىيية بىييةن ليية ثىييتىرياء ثىييتيىان كندنيي بنيارةكيية ليية كاايكىيي ا بنيارةكيية لةريية بةرنةوةن يةكانيانيي ا يييةك نةرنيكتييةوة، جييارا واش هةية ئةم ناوةن انة رووبةرووا دةسةآلا اران دةب ةوة، وة هةني آ جيار هيةو دةدةن بييؤ رييؤري دةسييةآلا خيياوةن بنيييار بيية هييةمىو شيييكىازة اةقىي يييةكان،

(29).لةوانة كارا شؤرشىيكنالةم ميانةييةوة ئيةوة دوثيات دةكةي يةوة كية هيةمىو سيسيتميكى سياسي ، بآ رىآدانة سنوش ء ئاست بينوا بيىون بية جيةماوةر، دةبيكي رننىي راا

نيكيي ، هةرضييةن ة بيية ريكذةيييةك كييةميش رىييتاى ئاراسييتةكان لةبةرضيياو بى .بيك

لةريية ئةوةشيي ا كيية قةااخبانييةا ريييالي م ثييآا واييية كيية راا رىييت بيية ضييةن اايبةدةن يييةك دييياريىناو جيادةكنيكتييةوة ليية سياسييةا دةرةكييي ا،

- :رننى ي ياننييةبىون زانيييارا ثيكىيسيي ء ئييةو راسييتية ب ضييي ةيايانةا ثةيىةسييو بيية -1

.دةرةكيةوة الا هاوآلايان سياسةا بايييةد نييةدان هاوآلايييان بيية كيكىييةكان سياسييةا دةرةكيي ، مةرييةر بيية -2

ريكييذةي ئييةم بايةخ انييةش ليية كيياا قييةينانء . شيييكىةيةك سييادةو كييةم نييةبيك .اةنىذة نيكىدةولةنيةكان ا زياد دةكاتء لة كاا ئاساي ا كةم دةبيكتةوة

كندةايييةوة كييية دروسيييتىةرا بنييييارا ئيييةم قىااخبانةيييية ئيييةوةا دووثيييات -3سياسيي كييار دةكاايية سييةر راا رىييت زييياان لييةوة كيية كييار بىنيكتيية سييةرا،

هةرضةن ة بةلىيةو (30).زةرجاريش بة ثيكضةوانةا راا رىتيةوة رة تار دةكاتبؤضييىونةكان ئييةم قىااخبانةييية بييةهيك ة بييةآلم ناكنيكيي بيية حييىكميكى رىييت

ت لةسيييييةر سياسيييييةا دةرةكييييي ، ضيييييىنىة لةسيييييةر كاريىيييييةريكت راا رىييييي كاريىييةريكت راا رىييت ليية رنيكميكىييةوة بييؤ رنيكميكىيي ايين دةرؤريكيي ، هييةروةها بييةثآا رييؤران كيكىيييةكان سياسييةا دةرةكاييى ئاسيييت يييةك دةنىييي راا

.رىت لةسةر ئةو كيكىانة دةرؤريك ياو ثييياش ئيييةو رؤرانىاريييية ريييننطء ناوازانيييةا كييية لييية بيييىارا اةك يييةلؤج

هؤكارةكيييان ثةيىةنييي يىندن و رةيان نييي ا هااىوةاييية دا، بييية اايبيييةت دواا

Page 44: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

44

ريييييييذةا بايةخيييييي ان بيييييية رووداوة نيكييييييى 2001/سيييييييكبتةمبةرا/11رووداوا .دةولةايةكان لةنيكى ووآلاان ا روو لة زياد بىونة

ثييآا واييية ئييةو سيسييتمة سياسيييانةا كيية حىىمييةت ايكييي ا (( هىلسييت ))مىو سةرضيياوةكان زانييياراء رارةيان نيي ا راا رىييت باآلدةسييتة بةسييةر هيية

ايكييي ا دةرؤريكييي بيييؤ هيك يكىييي ثىيييتيىان سياسيييةا دةرةكييي ، لةبيييةر ئيييةوةا جةماوةر هي بريو بؤضىنيكى جيياوازا نيية ليةوةا كية دةسيةآلت رىزارشيت ليكييىة دةكييات، هييةروةها خييةلى خييؤا وا دةبي يكتييةوة كيية هييةلىنا هييةمان راو

(31).راستةية كة حىىمةت هةيةا بؤضىونء ئاجيييةخ دةخااييية سيييةر ئيييةوةا راا رىيييت ( ليربالييي )بيييةآلم قىااخبانيييةا

كاردةكااييية سيييةر رةواييي سياسيييةا دةرةكايييى ضىارضييييكىة رىيييتيةكان ئيييةو (32).سياسةاةو جؤرا هةلبذاردنةكةا

راا رىييت ثييا بيية داريكييذةرا سياسييةا دةرةكيييةوة دةنيكيي اييا بايييةد بيية يةك ديياريىناو بي ات، هيةروةها كيار لية ئاسيت ثيكي ان ء ايكىةيىيت كيكىة

بنيييار بةدةسيي دةكييات بييؤ ئييةو كيكىييةية، واايية ري بةنيي كندنيي ييية كةمايييةا كيكىةكان الا داريكذةرا سياسةا دةرةك ديارا دةكات، هةروةك ( أولىيات)

ات بييؤ ضييؤن ضىارضيييكىة سييةرةكيةكان بييؤ دروسيي كييةرا بنيييار ديييارا دةكيي هييةروةها راا رىييت كييار دةكاايية سييةر جييؤرا . ئةرييةرو بييذاردة رى اوةكييان

بذاردة سياسيةكان كة دروستىةرا بنيارا سياس دةرةك دةيىااة ب يةماا .كاركندن

لةميانييةا ئييةم باسييةدا رةيىييتي ة ئييةو دةرة امييةا كيية ثةيىةن ايييةك ااة هةردووكيان كيار لية ئالىرؤركناو لة نيكىان حىىمةتء راا رىتي ا هةية، و

يةك ا دةكةن، هةروةها هيك ا كارايكىندن راا رىت لةسةر بنيار بةدةس - :لةسةر ضةن اكتةريكك وةستاوة، لةوانة

.جؤرا رةش بريا سياس باو -2. سنوشت سيستم سياس -1 .سنوشت بارودةخ دةوروبةرا هةلىيكستةكة -3

يكي كيار لية راا رىيت بىيات لةميانيةا اىانياو ئةمةو خاوةن بنيار دةاىانكةنالييةكان رارةيانيي ن كيية راسييتةوخؤ و خيكيينا كاريىييةرا دروسيي دةكييةن، يييياخىد لةميانيييةا ئيييةو هؤكارانيييةا كييية كاريىيييةريكتايان دوور خايةنييية وةك

Page 45: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

45

وةك خيكييي ان و . (33)(افتنعررر اافطي سرري ا)هؤكارةكييان ثيكىةيانييي ن سياسيي .هت …سىثاقىااخبانةو يكنرةو

- :هؤكارةكانى ثةيوةندى كردن/ دووةم

لة سايةا ئةو ثيكىىةوا ة اةك ةلؤجاى زانسيتية خيكيناو بةرضياوانةا كية جيةيييان هاوضيييةرد بةخؤييييةوة بي ييييىة، هؤكارةكيييان ثةيىةنييي ا كيييندن ليييةو بييىارةدا ثىييىيكى زةرا بةركييةواىوةو ثيكىييىةوا يكى بةرضيياوا بةخؤيييةوة

ا جياجيياا وةك رادييؤ، اةلية يؤن، رةننامية، كتيكي ، بي يىة كية لية زةر بيىار .هت خؤا دةبي يكتةوة …ب وكناوةكان ، كؤمثيىاةرو ئي تةرنيكت ا

هةريييةكيكك لييةم هؤكارانيية بييةجؤريكك ليية جؤرةكييان كاريىييةرا لةسييةر بنيييار بةدةسييتان دروسيي دةكييةنء دواايين لةسييةر سياسييةا دةرةكيييش كاريىييةريان

ريييييييةش بييييييةريكىاا ورونانيييييي نء هؤشييييييياركندنةوةو دةبيكيييييي ، ئييييييةم كاريىة دروسيييييتىندن راا رىيييييت دةبيكييييي لييييية ريكىييييياا رىاسيييييت ةوةا زانيييييياراى راسييييتيةكانء روونىندنييييةوةا كيكىييييةو هةلىيكسيييي ء هةلىمةرجيييية سياسييييية

.دةرةكيةكان دةولةاةوةئةم كاريىةريكتايةش لة دةولةايكىةوة بؤ دةولةايكى ان دةرؤريك بيةثآا

.و سيستمة سياسيةا ايكي ا ثةينةو دةكنيك ئةييياخىد كاريىةريةكيية بةريكىييةا ايين دةبيكيي ، بييؤ ةىونيية كاايكييك مييي ياكانء ئامنازةكيييان ثةيىةنييي ا كيييندن وةك ئامنازيكيييك بيييةكاردةهيك نيكة بيييؤ جيييةنى دةروناى ثنوثارةن ة لة الييةن دةولةاانيةوة بيؤ بيةديةيك ان ئاما ية سياسيية

.ء ىار خست ةسةر اليةن بةرامبةردةرةكيةكانلة راستي ا هؤييةكان رارةياني ن لية هةني آ كااي او لية هةني آ سيسيتم سياسيي دئىكناسييي ا كيية بيية دةسييةآلا ضييىارةم دادةنيينيكة رةليكىيي كاريىييةر دةريكيينن ليية نيييان سياسييي ا، بييةآلم ليية دةولةايية اؤااليتيياراى دكتااؤريةكانيي ا

لة اليةن دةسةآلا ةرماننةواوة قؤرد كناونء بيةكاريان هؤيةكان رارةيان ندةهيكيييي ة بييييؤ بييييةديةيك ان ئامييييان ء بةرنةوةن يييييةكانيانء رىزارشيييي لييييةراو بؤضييىونء ئاييي ياكان دةسييةآلا اران دةكييةن، واايية رارةيانيي ن هييي شييتيكك ليية

(34).دنا دةسةآلت ناليك ، بةلىى لةخ مةا دةستةا ةرماننةوادا كار دةكات

Page 46: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

46

لييةم حالةاةشييي ا هؤييييةكان رارةيانييي ن دةب ييية دار دةسيييت دةسيييةآلتء كيييارو .ئةرك سةرةك خؤيان لة دةس دةدةن

ئييية ام دةدات؟ ( االاصيييا )ريييةر بثنسييي كيييآ كيييارا ثةيىةنييي ا كيييندن هةر كؤمة و رنوثيكك بة مةبةس ء ايكىةيىت ةوة هةو بي ات : دةاىان بىيك

حىىمييةت دروسيي بىييات بيية دةسييتةا سياسيي كاريىييةرا لةسييةر سياسييةا ثةيىةن ا كندن دةنميكنريك ، هةروةك ضؤن هةن يكك لةو كؤمةآلنيةش كية بيةبآ مةبةس ء مةراميكك كاريىةرا لةسيةر دةسيةآلت دروسي بىيات بية كؤميةليكى

(35).سياس ثةيىةن ا كندن دادةننيك دييارانية لة سيستمة دئىكناسيةكان ا ثارايةكانء رنوثيةكان ىيار بية

دةسيييتةكان ثةيىةنييي ا كيييندن دادةنييينيكة، ثةيىةنييي ا كيييندن ضيييةكيكى زةر مةانسي ارة بةدةس هةر رينوثء اليةنيكىيةوة كية بييةويك كاريىيةراى ىيار

.لةسةر داريكذةران بنيارا سياس دروس بىاتهؤييييةكان رارةيانييي ن بييية شييييكىةيةك رىيييتاى رةننامييية بييية شييييكىةيةك

ىييي ريييننط دةبيييي ة لييية كيييار كندنييية سيييةر ثنةسيييةا دارشيييت اايبيييةا رةليكسياسييةت، ئةمييةش بيية شيييىندنةوةا هةلىيكسيي ء سياسييةاةكان بنيييار بييية دةستانء كؤكندنيةوةا ثىيتىريا دةبيكي بؤييان لية الييةكء لية الييةك اينةوة مي ياكان هؤكاريكىة كة دةكنيكي لية ريكىةيانيةوة ئاراسيتةو بؤضيىونةكان راا

بىااة دةس داريكذةران سياسةت ، نوثة جياوازةكان بةرنةوةن ارىتاى رلة اليةك انيىةوة ئةم هؤكارانة رةليكى سيةربةخؤ دةبيي ة ، (وااة دةسةآلت)

لة دروس كيندنء سيازدان راا رىيتاى راا بنييار بةدةسيتان سيةبارةت بية (36).كيكىةو دةزة سياسية دةرةكيةكان

ة ثةيىةن ايةك بةهيك و رنيك راو هةيية لية نيكيىان لةم ميانةيةدا بي يمان كراا رىييتاى ثةيىةنيي ا كندنيي ا، ثةيىةنيي ا كييندن بيية هييةمىو ضييةمكء جييؤرة جياجياكانيةوة ئامادة باشيةك هةميىةي بةرجةستة دةكات لة هةمىو ئيةو بابةاانييةدا كيية ثةيىةنيي ا بيية راا رىييتايةوة هةييية، ضييىنىة بييةبآ ثةيىةنيي ا

دروسيي نابيكيي ، جيييا جييؤرو ئاسييت ثيكىييىةواىوي ئيييةو كييندن راا رىييت ثةيىةن ا كندنة هيةر ضيؤنيكك بيكي ، كيؤن بيكي ييان نيىآ، هيةروةك ضيؤن بيةبآ هؤيييةكان ثةيىةنيي ا كييندن ضيياوديكنا هةلسييةنىان ن ثيكييىان ئاسييت راا

لةبييةر ئييةوة ئةرييةر لييةقى ةلسيية دويك ييآ جييةخت لةسييةر . رىييت ناكنيكيي

Page 47: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

47

مة بريدةكةميةوة كةوااية : ))كةا ديىارت دةكندةوة كة دةليك وواة بةناوبانىةمية ثةيىةني ا ))، ئةوا ئةمنة لةقى منةت جيةخ لية ووايةا ((مة بىومن هةية

لة راستي ا رارةيان نء هؤييةكان (37)دةكااةوة(( دةكةم كةوااة مة بىمن هةيةندنيي راا ثةيىةنيي ا كييندن رةليكىيي سييةرةك دةريكيينن ليية بةرضيياو رةشيية ك

رىييت ء ئاراسييتةكندني ا، هييةروةها مييي ياكان دةاييىانة ثندريية رفيي ءرؤو ئييييالىرؤركندن زانييييياراى ثةيىةنيييي ا كندنيييي نيكييييىان داريكييييذةران بنيييييارا

كةوااة ضىنة ناوةوةا مي ياكان بؤ دامى . سياساى راا رىت دروس بىةنن دةبيكي جيا سيىي بيكي دةزراكان دارشت بنيارا سياس رةليكى زةرييا

ليكيينةوة دةاىاننيكيي بىوانيكيي هؤيييةكان ثةيىةنيي ا كييندن يييان . يييان ئيييياب هؤكييياريكى بيييةهيك كندنء ثالثىيييتىندن سيسييييتم سياسييي ، ئةميييةش ليييية كاايكىيي ا دةبيكيي كيية مييي ياكان ليية اليييةن دةسييةآلاةوة قييؤرد كيينابة، وةك ليية

يييياخىد هؤكاريكيييك دةبييية لييية سيسيييتمة ديىتيييااؤراى اؤااليتاريةكانييي ا هةيييية، هةن آ كاا ا بة دةس ثاراةكانء رنوثةكان ىارةوة بؤ كاريىيةراء ىيار خسييت ة سييةر دةسييةآلتء بنيييار بةدةسييتان، وةك ليية ووآلايية دئىكناسيييةكان ا

وااة لةم حالةاةدا ئةو هؤكارانة بىارا ىيار خسيت ة سيةر دةسيةآلايان . هةيةدةسيي هةميىيية هييةو دةدات ماددةكييان هييةر ضييؤنيكك بيكيي بنيييار بة . هةييية

رارةيان ن بة باش ية شيكىة وةبةر بةيك يك ء سيىوديان ك وةربىنيكي ، ئةميةش - :(38)لةم خاآلنةدا دةردةكةويك

دةستلست زانياريية بةسىدةكان بؤ دروستىندن بنيارو ناسيي -1 .راو بؤضىونةكانء ثيكىةااة نىيكيةكان

دروستىندن كةشء هةواييةك رى ياو ضنكندنةوةا رننى دانء -2 .بؤ وةررنا بنيارةكة

.رارةيان ن بنيارو بةدوادا ضىون -3بةم شيكىةية ريكذةو ئاست رننىي ان بنيار بةدةسيتمان بيؤ دةردةكيةويك ، كة دةيانىةنية ميىياني م خ ميةاىندن بةرنةوةن ييةكانيانء راكيكىيان راا

يش بنييار بةدةسيتان مةانسي زةرييان دةبيكي رىت بةالا خؤيان ا، زةر كااليية مييي ياكان اييا رةيىييتؤاة راددةيييةك سييةركندةيةك وةكييى نيياثىيؤن بىيكيي

((.ئةوةن ةا لة سآ رةننامةا نةيار دةانسم لة هةزار اانكء دةبابة ناانسم)) Political Partiesحيزبة سياسيةكان / سيهةم

Page 48: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

48

ىةليكى ديياريىناوا هةيية، كية هةمىو حي بيكى سياس بةرنامةو ئاما رةنى انييةوةا بةرنةوةنيي ا ضييي يكك يييان ضييةن ضييي يكى كؤمةلىايييةو هييةو ء خةبات دةكات بؤ دابي ىندني ئاميان ء بةرنةوةن ييةكان لةميانيةا ناوةني ا دروسيييتىندن بنييييارا سياسيييي ا، هيييةر بؤيييية حي بييية سياسييييةكان لييية رووا

هةيية بيةثآا جيياوازا ئيةو ضي ء اىيكيذة ئامان ء بةرنةوةن ييةوة جياوازييان كؤمةآليةايانييةا كيية سييةر بيية حييي بة، يييان ايك ةكؤشيييك ليية ثيك يياو بييةديةيك ان ئاميييان ء بةرنةوةن يةكانيييي ا لةميانيييةا كيييارايكىندن لةسيييةر رة تيييارا بنييييار

.بةدةس رةليي حي بييةكان بييةرةو زييياد بييىونء رةشةسييةن ن رةيىييتىوة ليية قؤنيياغ

ضيياو رابييندوودا، ليية ئيية ام ئييةو رةشيية سييةن نة كؤمةآليييةااى ئييةمنةدا لةشارسييييتانيةا هااؤايييية دا، ئةمييييةو حي بييييةكان ئاما يييييان رنا يييية دةسييييت دةسييةآلاة اييا بىةنيية ناوةنيي ا دةسييةآلتء بنييياردان ليية ثيك يياو جآبييةجيكىندن

.ئاما ةكانيان اوليةتء لة كاايكى ا حي دةسةآلت دةرنيكتية دةسي ء دامء دةزراكيان دة

كؤمةلىةا خستة نيكن ركيكف خؤيةوة، حي دةبيكتة رةريةزيكى زةر كاريىيةر ليية بنييياردان سياسييي ا، ئةرييةر نييةليك ااكيية رةرييةزة، ئةميية بةرةضيياوكندن

(39).كاريىةريكت اكتةرةكان انا ني ىةكةليكيينةدا ثيكىيسييتة بيي ان كيية ىييار خسييت ة سييةر ناوةنيي ا دروسييتىندن

ر لةاليييةن حي بيية سياسيييةكانةوة، يييان بةشيي ارا كييندن ليية دروسييتىندن بنيييادةبيي . سياسةا دةرةكي ا لة سيسيتميكىةوة بيؤ سيسيتميكى اين دةرؤريكي

هةن يكك لة حي بةكان راستةوخؤ هةل ةسو بة دروستىندن بنييارا سياسي اييندا دةرةكيي يييان بةشيي ارا دةكييةن ليية ئامادةكندنييي ا، ليية هةنيي يكك ووآلايي

ايكبي ييي ئيييةوة دةكنيكييي كييية حي بييية . رووبيييةرووا بنييييار بةدةسيييتان دةب يييةوةسياسيةكان لة كاايكى ا بةر ثنسياريكت دروسيتىندن سياسيةا دةرةكي لية ووآلاةكانيانيي ا دةرننيية دةسيي بيية يييةكيكك لييةم دوو ئاراسييتةيةا خييىارةوةدا

(40)-:هةنىاو دةنيكةلية كاركندنياني ا لية ب يةما نيةرؤرةكان ئةو حي بانةا -:ئاراستةا يةكةم

ئاييي ةلؤجيايان النييادةن ليية كيياا دروسييتىندن سياسييةا دةرةكييي ا، واايية .سياسةا دةرةكيان رةنى انةوةا ب ةما ئاي ةلؤجيةكانيان دةبيك

Page 49: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

49

ئةم حي بانة كاايكك دةسةآلا سياس دةرننة دةس -:ئاراستةا دووةمةوة لييةو بةرناميية سياسيييةا كيية ليية قؤنيياغ ليية ووآلاةكانيانيي ا دوور دةكةونيي

ثيكىىودا بانىةشةيان بؤ كندووة لة كاايكى ا كة لة ري ا ئؤثؤزسييؤن ا بيىون، ئةميييةش ئيييةوة دةرةييييةنيك كييية ئيييةو بةرنامانييية ايييةنةا ئيييامنازيكىة لييية كييياا

.هةلبذاردن ا بةكاردةهيك نيكة بة مةبةست دةسىةوا سياس سييتمة سياسيييانةا كيية ثىيي بيية سياسييةا ليية راسييتي ا دةبييي ئييةو سي

( احلي الىاحي )يان سياسيةا ااكية حيي ( احل القائ )حي ب ةرمان ة دةبةسو، لةرة ئةو جياوازيةش ا كة لة نيكىان ئةم دوو جؤرة حي بةدا هةيية، حييي رةليي ةرمانيي ةي دةبي يكيي ليية ثنةسييةا بنيييارداننا، وة كاريىييةريكت

/ ةيارةكان كييةمء الوازةو ليية رييي ا نةبىن اييية، بييؤ ةىونيية حي بيية سياسييية نيي بيييةآلم لييية سيسيييتم ليرباليييي ا حي بيييةكان لةسيييةر . سيسيييتمة اؤليتارييييةكان

نييياوةرةك سيسيييتم سياسييياى رة تيييارا سياسييي دةرةكييي كيييؤكء ايييةبان، هةرضيييةن ة جياوازييييان لييية نيكىانييي ا هةيييية لةسيييةر هةنييي آ مةسيييةلةا سيييادةو

سيةالنةش نيكىخيؤي ء وةك كةرةسيتةيةك ب ضيي ةي الوةك ، بةزةرا ئيةم مة لييية ووآلاييية : بيييؤ ةىونييية (41).بيييةكار دةهيك ييينيكة لييية كآبيييةركآا هةلبذاردنييي ا

دئىكناسييييةكان ا حيييي بييية ب ةماييييةك سياسييي سيييةرةك دادةننيكييي لييية سيستم سياسي ا، ضىنىة بىونء رةوايةا خؤا لة جيكبيةجيكىندن ئيةركء

ؤل ئةو ثةيىةن يانةا كة لة نيكىان كؤمةلىيةو سيسيتم ةرمانةكانء اىن و ا (42).سياسي ا دروست دةكات وةردةرنيك

رةليي ئييةو حي بانييةا كيية ليية ئؤثؤزسيييؤن ان كاريىييةريكتيان جييياوازة ليية سيستميكىةوة بؤ سيستميكى اين، رة و كاريىيةريكتيان لية سيسيتم سياسي

حي ب ا الوازة، بةآلم لة سيستم ااكة حي ب ا نيةو لة سيستم سياس دوو ئةرةر سةينا سيستم سياس اىركييا . نة حي بي ا رةل بةرضاويان هةية

بىيييةية دةبيييي حي بييية سياسييييةكان رةليكىييي ريييةورة دةبيييي ة لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنيييياردا، جيييا ئيييةو حي بانيييةا بةشييي ارن لييية حىكمييي ا ليييةرآا

دروسييتىندن بنيييار دةكييةن، يييان ئييةو نىيك ييةرو وةزينةكانيانييةوة بةشيي ارا حي بانةا ان كة لة ري ا ئؤثؤزسييؤن ان بيةو رةلية رىيتايةا كية دةيبيي ، ئةمييية جىييية لييية رننىييي ء رةلييي حي بيييةكان وةك ميىييياني ميكى سيييةرةك لييية

(43).اةج ي ا سياسي ا

Page 50: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

51

ليييية كؤاايييييي ا دةاىاننيكيييي بىوانيكيييي رةليييي حي بييييةكان ليييية ثنةسييييةا ييييياردا دةرؤريكيييي بييييةثآا بةشيييي ارا كندنيييي ئييييةو حي بيييية دروسييييتىندن بن

بةشيييكىةيةك راسييتةوخؤ، يييان نييةيارا ثنةسييةكةية، ييياخىد بةشيي ارا ايكيي ا دةكييات بةهييةر ئاسيي ء جؤريكييك بيكيي ، ئةمييةش ليية سيسييتميكى سياسيييةوة بييؤ

.سيستميكى ان دةرؤريك ئةمييةو جياوازايييةك سييةرةك هةييية ليية نيكييىان حي بييةكانء رنوثييةكان

ىار لية رووا ئيةوةوة كية حي بيةكان ايك ةكؤشية بيؤ رةيىيو بية دةسيةآلتء مىمارةسة كندناى جآبةجيكىندن بةرنامةو ئاما ةكانيان، بةآلم رنوثةكان ىار مةبةستيان ىارو كاريىةرا خست ة سةر داريكذةران بنيارو سياسيةاة

ليكينةدا دةكنيكي . بةبآ ئةوةا هيي ليكثنسيناويكتايةك خبةنية ئةسيتؤا خؤييان بثنس ئايا رنوثةكان ىار كاريىةريان هةية لةسةر دروسيتىندن بنييارا

سياسي دةرةك ؟ Pressure Groupsطروثةكانى فشار / ضوارةم

رنوثييةكان ىييار بيينيت ليية ضييةن رنوثيكىيي كؤمةآليييةا ريكىلييناو، كيية رنةوةن يةكانيانء ضةن ية هؤكاريان لةبةر دةست اية بؤ رىزارش كندن لة بة

ضييةن شيييكىازيكى جييؤراو جييؤر بييؤ مىمارةسييةكندن ىييارةكانيان بةشيييكىةا وااة رىزارش لةراو بؤضيىنةكانيان دةكيةن . رة اى نارة بةكاردةهيك ة

بيية شيييكىةا ريكىلييناو يييان نيياريكىلناو، ئاشييىنا يييان نةيك يي ، بيية مةبةسييت كييار بنيييار بةدةسييتان بيية شيييكىةيةك ليية كندنيية سييةر ئاراسييتةا ىجييؤل سياسيي

خ مةت بةرنةوةن اء ئاما ةكانيان ا بيك ، ئةمية لية كاايكىي ا كية رنوثيةكان ىييار هييي بةرثنسييياريكتايةك راسييتةوخؤ ليية دةسييةآلا ا نارننيية ئةسييتؤا

(44).خؤيانرنوثيييةكان ىيييار لييية زةربيييةا كؤمةلىاكانييي ا بىنييييان هةييييةو لييية ووآلاييية

. اوايايةكان ا اىانيىيانة سةركةوا رةورة بةدةس بيك ةثيكىىةواىوة رةنئبةرنةوةن ا رنوثةكان ىار بةثآا جؤرو شييكىةكانيان دةرؤريكي ، هيةروةك

رنوثةكان ىيار لية : بؤ ةىونة. ضؤن لةرووا ئاما يىةوة جياوازيان هةية بىارا ئابىري ا هاوسةنى دةكةن لة نيكىان بنيارا سياس دةرةكايى ئاسيت

كاريىيةرا ئييةو بنييارة لةسييةر بةرنةوةن يية مادديييةكانيان جيا ئييةو كاريىةرييية .سةلب بيك يان ئيياب

Page 51: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

51

بيييةآلم رنوثيييةكان ىيييار لييية بيييىارا سياسيييي ا زةر كيييات ثةيىةن ييييةك مةل ييةوا لةريية ضييةن دةولييةت يييان ضييةن هيك يكىيي بيانييي ا ريينآ دةدةن كيية

كاركندنة سةر بنييارا سياسييةوة خ مةا بةرنةوةن يةكانيان بىات لة رآابة ضةن ية هؤكارو ئامناز، كة يارمةا ب ات لة بيةديةيك ان ئاما ةكانياني ا،

ليؤب ييةهىدا (45).وةك لؤب يةهىدا لة وويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمةريىاا دانيىييتىان ويةيةاييية ييييةكىناىوةكان ئةميييةريىا ثيكيييك ديكييي ة، بيييةآلم %(3)ئةمةش سةردةكيكىآ (46).ةمان رارةيان ن لةنيكن ركيكفيان ايةا كةنالةك%(97)

بيييؤ ئيييةوةا بيييةو ثنةنةيييية كيييار لييية سياسيييةا دةرةوةا ئيييةو ووآلاييية بىيييةن .بةشيكىةيةك ئامان ء بةرنةوةن يةكانيان بة باش ية شيكىة بةيك يكتة دا

رةل رنوثةكان ىار لية ووآلايان جيةيان سييك ا جيياوازة لية ووآلايان ئةمةش بةثآا سنوشت سيستم ئةو دةولةاانة دةرؤريك ، ييان رةلييان ان،

هيؤا . نابيك ، يان رةليكى ئاشىنايان دةبيك ، ياخىد رةليكى شياراوة دةبيي ة ئةمييةش دةرةريكتيييةوة بييؤ ضيييةن راسييتاى هؤكييياريكى ميكييذووياى دةروونايييى

.رةش برياى اةك يىاى سياس جياوازة ثؤليكة كندن رنوثةكان ىيار بيةثآا ئيةو ثيكيىةرةا لة رووا شيكىازةو

كيية ثييؤليك ثييآ دةكنيكيي دةرؤريكيي ، هييةر ضييؤنيكك بيكيي بيية شيييكىةيةك رىييت - :دةكنيك ثؤليك رنوثةكان ىار بىنيك بؤ دوو جؤر

وةك -(:ة رر تاافضررغطاافدائمرر )كؤمةليية هةميىييةيايةكان ىييار -1نيةوت، ريةورة بازررانيان بانىية كؤمثانياكيان ))رنوثة ئابىراييةكان

وةك لييييؤب )رييييةورةكان، ثيىييييةوةران، ييييياخىد رنوثيييية سياسيييييةكان ( ((.زايؤن

- ((:افضغطاامل قت الات ))كؤمةلة كاايةكان ىار -2ئةم رنوثانة بة اايبةت ثةيىةسو بةو ريكىلناوانةوة كة اةنةا هةن آ جيار

دارشيييت بنييييار بييية هيييةو دةدةن كاربىةنييية سيييةر ب اتييي سياسييي دةرةكييي ئةميييةش ليييةنيكن رةشييي اي ئاسيييت . شييييكىةيةك ثؤزةايظانييية ييييان نيكىةايظانييية

ن يىييي ىجيييؤل بنييييار بةدةسيييتان ييييان دورييييان لييية ئةوليييةوياا سياسييي كؤمةليييية ئاي ايييييةكان، رةرةزيييييةكان، زمانةوانيييييةكان، ))كارةكانيانييييةوة وةك

ناوةنيييي ةكان ليكىؤلي ييييةوةا ريكىلناوةكييييان قىاابيييييان، ننييييان، ثييييةئانىاو (47)((.هت …س اايي

Page 52: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

52

دةاىاننيكيييي بىوانيكيييي رنوثييييةكان ىييييار ليييية ووآلايييية سؤشياليسييييتاى رةنئاواياى اازة ثيكىةيىتىوةكانيى ا بىونيان هةيية، بيكىىميان ثةيىةن ييةك اىن و اؤ هةية لة نيكىان رنوثةكان ىيارو ثيكىةاايةا راا رىيتا ا، ئةميةو

لةاليييةن رنوثييةكان ىييار بيية رييننى ية ئييةو رنوثيية مةرجةليانيية راا رىييتدةنميكنريكيييي كيييية كييييار ليييية ثيكىةااييييةا راا رىييييت دةكييييةن، لةبييييةر ئييييةوةا حىىمةاةكان بؤ مانةوةيان ثى بةراا رىيت دةبةسيو، شيتيكى ئاسياياية رنوثييةكان ىييار بايييةخيكى زةر بيي ةن بيية ئامييادة باشيي بييؤ سييازدان راا

يك يييييىيك كندنييييي لييييية زةر كااييييي ا بيييييؤ مةبةسيييييت بيييييةديةيك ان رىيييييتاى ررنوثةكان ىار سأل ناكةنةوة لية بيةكارهيك ان خيناث ية . (48)ئاما ةكانيان

شيكىازو كيار بية مةبةسيت بيةديةيك ان بةرنةوةني اء ئاما يةكانيان، ئةميةش ةرزا ثاليييان ثيكييىة دةنيكيي هةنيي آ جييار شيييكىازا نييارةواو دوور ليية رةوشيي بيي

بةكاربةيك ة، ئةمةو هةن يكك جار ئةم رنوثانة دةب ية هؤكاريكيك بيؤ سيةرهةل ان نائارام حىىماى ناجيكىريا لة سيستم سياسا ا، بةهؤا ثةنا بندنيانةوة بيؤ روخانيي ن حىىمةايةكان كاايكييك دةرةنيية ئيةو بنوايييةا كية ئييةم حىىمةاانيية

(49).نيان ا نابةبةجؤريكك لة جؤرةكان لة خ مةا بةرنةوةن يةكاليكيينةدا بيية ثيكىيسييت دةزانيي ئامييانة بييؤ رييننى ية ئييةو هؤكييارو ئامنازانيية بىةية كة رنوثةكان ىار، بة اايبةا ليؤب زاييؤن ، بيؤ كاريىيةرا خسيت ة سةر بازنةو ناوةن ةكان دارشت بنيارا سياس بةكارا دةهيك ة كة بنيت

- :لةمانةا خىارةوةئةم ئامنازانية بينيت لية ثينةنةا -:ىندن راستةوخؤئامنازا كارايك -1

ثةيىةنييي ا كيييندن بييية بةرثنسيييانء ثىيييتىريا مييياداى كؤكندنيييةوةو دابةشيييىندن زانييييارا، سيييةرن راكيكىيييان دةسيييتة دادوةرييييةكان،

. هةروةها ثةيىةن ا كندن بة دةسةآلا جآبةجآ كندنةوةي ميييييييةكان ميىان/ وةك -:ئييييييامنازا كييييييارايكىندن ناراسييييييتةوخؤ -2

ريكىلسيييييو، بيييييةكارهيك ان راا رىيييييت ، بيييييةهيك كندن ثةيىةنييييي ا لةرييييية كؤمةلييييةكان اييييندا، كاريىييييةريكت ليييية ثنةسييييةكان هةلبذاردنيييي ا هييييةروةها

(50).رالتةجارادواجار بة رننى دةزان ئامانة بؤ هةن يكك لية جؤرةكيان هاوثيةئانيكت

ن ىياردا دروسي دةبيكي لية ضيةن بىةية كية ليةنيكىان حي بيةكانء رنوثيةكا

Page 53: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

53

هةلىيكسييتيكى دييياريىناوداو لةمييةر هةنيي يكك كيكىييةدا، ئييةم هاوثةئانيكتاييية زةرجار دةستةبةركندن يةكيكك لة سةرضاوةكان ئةكتيظ بىون رنوثيةكان

. ىار بؤ كاركندنة سةر دارشت سياسةاة رىتيةكان ديك يكتة داؤمان دةركةوت كية رنوثيةكان ىيار ريكيذةا لةنيكن رةش اي ئةم باسةدا ب

كاريىةريكتايان بةثآا جياوازا سنوش ء ئامان ء اىاناكانيان بؤ كاركندنة سةر دروستىةران بنيار لة سيستم سياسي ا جياوازة، ئةم جياوازيةش لية

.سيستميكىةوة بؤ سيستميكى دا دةرؤريك جؤرى سيستمى سياسى/ ثينجةم

تاييية ليية شيييكىازرةليكى ايكىةةلىيكىييناو و ثيكىييةوة سيسييتم سياسيي بنيرنآدراو ثةيىةن دارة بة ثنةسةا دروستىندن بنيارةوة، كية رةنى انيةوةا ئييةوئامان ء جييياوازاء مىمةنآيانييةا كؤمةلىاييية كيية دةرهاويىييتةا ب ييةما ئاي ولىجيييةكانة كيية سيييفةا رةوايايييان بييةهيك ة سياسيييةكان بةخىيييىة اييا

سةآلايكى قبىلىناو لة كؤمةلىةا سياسي ا، كة خؤا لة دامء دةزرا بىنةاة دة (51).سياسيةكان ا دةبي يكتةوة

لةميانةا ئةم ثيك اسة رىتىريةا سيسيتم سياسييةوة جيةخ دةخةي ية سييييةر شيييييكىازا بييييةريكىةبندن دةسييييةآلتء ضييييؤنيكت ثيكىةيك ييييانء ثيكىةيييياا

.ثةيىةرا ثنةسةا دروستىندن بنيارةكةوة دةبي لية هةني يكك ووآلاي ا ااكية كةسييكك بياآل دةسيتة بةسيةر لة الي

، لية الييةك (وةك ئةلمانياا نازا)دروستىندن بنيارا سياس ووآلاةكةي ا انةوة دةبي ضةن كةسانيكى كةم لة هةن يكك ووآلا ا بنيارا انةوة دةبي

ووآلاييييان لييية ضيييةن كةسيييانيكى كيييةم لييية هةنييي يكك ووآلاييي ا بنييييارا سياسييي ، لة هةن آ ووآلا انيىي ا رية بياآل (وةك رنيكم قةوارةا زايؤن )دةست اية

(52)(.وةك بةريتانيا)دةستة لة دارشت سياسةا دةرةك ووالاةكةي ا بيييةم شييييكىةية بؤميييان دةركيييةوت كييية ووآلايييان لييية دارشيييت سياسيييةا

ةلسيةنىان ن سيسيتم لةميةر ه (( لىي ج سة))دكتىر . دةرةكيان ا جياوازنئايا كامييان باشي ن : دئىكناس ء اؤااليتارا ا، وة لةمةر وةآلم ثنسيارا

رييةر ثيكييىةرا ليكةييااىوياى : ليية دروسييتىندن سياسييةا دةرةكييي ا؟ دةليكيي كييياراي وةربىييينية ئيييةوا ضيييةن هؤكاريكيييك هيييةن وا دةكيييةن يييةزل سيسيييتم

ي ا، ضييىنىة ئييةم سيسييتمة اؤااليتييارا بيي ريك بةسييةر سيسييتم دئىكناسيي

Page 54: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

54

خيكناايينة ليية بنياردانيي ا وةررنا يي بةدةمييةوة ضييىون بنيارةكيية ( اؤااليتييارا)دةكات لة نيكىخؤا ووآلا ا، هةروةها دةرى يك زيياان يةكي ةنىاى ييةكني ا بةدا بىنيك لة سيستم اؤااليتاري ا لةسيةر سياسيةا دةرةكي ، بيةآلم ئيةم

ةم خالة ثؤزةايظانة بيؤ خيؤا بةرجةسيتة بىيات، سيستمة بةردةوام نااىانيك ئئةمةو زةر كةم كارا دةبيك لة سيستم دئىكناس لة بيىارا ثيكىلسيت داهيك ان لة سياسةا دةرةكي ا، ئةمةش بةهؤا انسان ياريي ةدةران بنييار

دةكنيكي (53).بةدةستان لة رةخ ة رناة لة سياسةا دةرةكي ثيةينةوكناويان كة سيستم دكتااىرا زةر كات لة روبةروبىنةوةو بنياردان ا، خيكناانن بىيك

بةبيييةراورد لةرييية سيسيييتةم دئىكناسيييييةكان ا، ئةميييةش دةرةريكتيييةوة بيييؤ ئيييييةوةا بنيارةكيييييان لييييية سيسيييييتمةكةدا رةنيييييط دانيييييةوة ديييييي و بؤضيييييىون و بةرنةوةنيي اى ئاما ييةكان جييةماوةرن ، بييةلىى رىزارشيي دةكييةن ليية دييي و

.بؤضىنء كةسايةا سةرةكء ئةوانةا لةناوةن ا دةسةآلا انئايا خيكنايايى كياراي لية بنيارداني ا بةسية : ليكنةدا ثنسياريكك ديكتة ئاراوة

بؤ بةديةيك ان بةنةوةن ايةكان رة ء ئاما ةكان ؟ يان سيستم سياسي دةبيكيييي خيييياوةن كةرةسييييتةو مييييادةا سياسيييي بيكيييي كيييية خييييؤا لةمانييييةدا

- :ةوةدةبي يكت .ئةو ضاالكية كؤمةآليةايانةا كة سيستم سياس هةيةا -1 .ئاس ء ثىةا بةدامء دةزرا كندن سيستم سياس -2 .ثىتىريا جةماوةر( ثىةا)ئاس ء ريكذةا -3

ئييةو سيسييتمةا كيية لييةم كةرةسييتانةدا هييةنار بيكيي يييان اىانيياا زا بييىون ييييةك الوازدا بةسيييةريان او اىانييياا دةسيييتةبةركندنيان كيييةم بيكييي ، لييية ثيكىة

دةبيكيي بةرامبييةر بيية رؤرانىارايييةكان ني ىييةا دةرةكيي ، ئةمييةش كاردةكاايية سييةر سياسييةا بةشيييكىةيةك دةبيكتيية ثاشييىؤو لييةبىارا سياسييةا دةرةكييي ا

لة الييةك اينةوة سيسيتمة سياسييةكان لية رووا (54).ئازادو سةربةخؤ نابيك بىنييييييان لييييية رووا ضيييييؤنيكت دروسيييييتىندن بنييييييارو ئاسيييييت بريةكناايييييي ة

- :بةريكىةبندنةوة جياوازة كة خؤا لةمانةدا دةبي يكتةوةكييييؤا ب ييييةما ياسيييياياية نىسييييناوةكان، رآو شييييىيك بييييةريكىةبندن -1

(.ئيينائااة ئي اريةكان) .ز ريةا ةرمان انء ثىة بةن ا دةسةآلاةكان -2

Page 55: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

55

ثى بةسو بة ب ةماا اايبةدةن ا وةزيف لة مامةلة كيندن لةرية -3 (55). ةرمانبةران ا

دواجييار دةرةي يية ئييةو دةرة امييةا كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنيييارا سياسيي بييةثآا سيسييتمة سياسيييةكان دةرؤريكيي ، ضييىنىة هييةر سيسييتميكك ضةن بةرنةوةن اء ئاما ىيةليكى خيؤا هةييةو هيةو ك بيةديةيك انيان دةدات،

نيش لية رووا بيىون ييان بةآلم بة ضةن ريكىةو ميىاني ميكى جياواز، دةوليةاا ا بةردةسييي ء جيييؤرا (املررر ا داافطي سررري ا)نيييةبىون كةرةسيييتةا سياسييي

بةكارهيك انيىيييانةوة جييياوازن، هييةروةك ضييؤن لييةرووا ئاسييت بريوكنااييي ة بيييىون سيسيييتمةكةو ريكيييذةا كيييارابىونء بةدةميييةوة ضيييىون داواكارييييةكان

ةو ئاراسييتةيةدا كييية رةلةكييةاى رى يياوي لةريية ني ىييةا نيكىدةولةاايي ا بيي .بةرنةوةن ايةكان رةلةكةا بةيك يكتة دا

زانكؤ و ناوةندةكانى ليكؤلينةوة/ شةشةمزانىؤء ناوةن ةكان ليكىؤلي ةوة لةزةريكك ووآلاان جيةان ا، بة اايبةت لة ووآلاييية ثيكىيييىةواىوةكان، لييية ضيييةن ية مةيييي ان جياجييييادا رةليكىييي ريييننط

ارا دةكةن لة ثنةسةا دروستىندن بنيارا سياس دةريكننء بةش اريةك ك .دةرةكي ا

ئةم راستية بةروون دةردةكةويك دواا ئيةو ثيكىيىةوا ة بةرضياووزةرةا جيةييان ئييةمنة لييةبىارة جياجياكييان اةك ييةلؤجيا، ثةيىةنيي يىندن، زانسيي ء

.هت دا بةخؤيةوة بي يىة…بؤ كاروبارا زانسيتاى (( ريىان))راويكذكارا سةرةك ئةمنيى ثيكىىوان

ثيكىيسيييتة جيييؤريكى نيييىآ لييية -:دةليكييي (( ثجيييؤرج كيييةا ة ))اةك يييةلؤج هاوبةشيي كييندن ليية نيكييىان حىىمييةتء ثيىةسييازاء كؤمييةلىاا ئةكادئايي ا دروس بىنيك ، لة ثيك اوا ئيةوةدا حىىميةت ببيكتية سةرضياوةيةك سيةرةك

ضييي ةي ء ليكىؤلي ييةوةا بييؤ يارمييةا دانء ثىييتىريا كندنيي ليكىؤلي ييةوةا بثناكتيى ء ثيكىىةوا ئةزمىون ، لةو بىارانةدا كة حىىمةت بية بةكاربيةرا سيييييةرةك دادةننيكييييي ايكيييييي ا، بةاايبيييييةا لييييية بيييييىارا بيييييةررناى بؤشييييياي

(56).ئا ان الةم سؤنىةيةوة زةريكك لة دةولةاان رننىيان بة ناوةن ةكان ليكىؤلي يةوةو

لة ويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمنيىا زاناو شارةزاو : نةزانىؤكان داوة، بؤ ةى

Page 56: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

56

ثسيثؤرةكانيان ليية بيىارة جياجياكييان زانسي ء مةلنيفيية، بية ضييةن ية شيييكىاز بةشيي ارا دةكييةن ليية دارشييوء رةآللييةكندن سياسييةا نيكىخؤياييى دةرةكيي ئةمنيىادا زانىؤكان بة ب ىةو مؤلىة سةرةك ضاالك ئةم اىيكذة دادةننيكة، بؤ

لييية زةربيييةا زانىيييؤ ئةمنيىيةكانييي ا ليييةثا دةسيييتة ثيىيييةيايةكان ا : ةىونيييةضيييةن ية بةشييي ثسيييثؤراى ناوةنييي ا ليكىؤلي يييةوة هةيييية كييية حىىميييةت ييييان كييؤنىنيس ييياخىد ناوةنيي ةكان رارةيانيي ن، ناوةنيي ة حي بيي و ئابىرايييةكان

يي و ثىت ثآ دةبةسيو بيؤ بةرهيةم هيك يان ليكىؤلي يةوةا مةيي ان ء ضيةن د سييي اايييةك كييية ببيكتييية زةمي ييية سيييازيةك بيييؤ دروسيييتىندن ضيييةن ئةريييةرو

(57).بذاردةيةك ديارا كناو لةاليةن بنيار بةدةستةوةبييييةم شيييييكىةية دةبييييي كيييية ئييييةم ناوةن انيييية بيييية ئةلقةيييييةك ب ضييييي ةي دروسييتىندن بنيييارا سياسيي دادةننيكيي ليية زةريكييك ليية ووآلاانيي ا، ضييىنىة

يةكان ثىيي بييةم ناوةن انيية دةبةسييو بيية اايبييةت ليية بييىارا دامييةزراوة سياسييسياسيييةا دةرةكييي ء هيييةوالىرياى بيييةررناى كيكىييية س ااييايةكانيىييي ا، ئةمةش بةهؤا شارةزاو ثسثؤران زانستاى هىنيةرا دةبيكي هةريةكيةيان لية بييييىارا خؤيانيييي ا، كاريىييييةريكت زانىييييؤو ناوةنيييي ةكان ليكىؤلي ييييةوةش ليييية

يييةكيكى دا دةرؤريكيي ، ئةمييةش بةسيي اوة بيية ئاسييت رننىيي ووآلايكىييةوة بييؤ دانييي ئيييةو ووآلاييية بيييةو ناوةن انيييةو ئاسيييت ثىييي ثيييآ بةسيييت يان، هيييةروةها دةرةريكتةوة بؤ ريكيذةو جؤرييان، وااية ضيةن ايةااى ضيؤنايةا ئيةم ناوةن انيةو ايييةرخان كندنييي بييينا كةرةسيييتةو اىانييياا مييياددا بؤييييان، هيييةمىو ئةمانيييةش

ن بييية جيييؤرا سنوشيييت سيسيييتم سياسييياى ضيييؤنيكت لةقىييييةا ثةيىةنييي يا .كاربةدةستانةوة هةية

Page 57: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

57

باسى سيهةم فاكتةرى سةركردة

لةم باسةدا دةمانةويك بةشيكىةيةك رىت با لةو اكتةرانة بىيةية كية ثةيىةنييي يان بييية كةسيييايةا بنييييار بةدةسييي خؤييييةوة هةييييةو كيييار لييية جيييؤرو

.س دةرةك دةكةنئاراستةا بنيارا سيالييية راسيييتي ا رةلييي سيييةركندةا سياسييياى رننىيةكيييةا لييية سياسيييةا دةرةكا ا لةوةدا دةردةكةويك كة رة تارا دةولةاانء يةكة نيكى دةولةاييةكان

وااة بنييار )بنيتاية لة رة تارا ئةو كةسانةا كة بةناوا ئةوانةوة كاردةكةن رؤرانىاريية نيكىخؤيايى دةرةكييةكان ، بنيار بةدةسيتانيش اىانياو (بةدةستان

ووآلاييييييةكانيان بييييييةثآا بريوبيييييياوةرو دييييييي و بؤضييييييىونء ئاراسييييييتةكانيانء ايكىةيىييت يان بييؤ رؤرانىيياراى هةلىمةرجييةكان هةل ةسييةنىيك ة، واايية ئةمانيية بييةثآا ئاسييت ايكىةيىيييوء ثيك اني يييان بييؤ ثيكىيييةا ووآلاةكييةيان ء ريكيييذةا

. ووآلاةكةيان لة ني ىةا نيكىدةولةاي ا دةبيك قىرساي ء رة و كاريىةريكت- :مةبةس لةو اكتةرانةا كة ثةيىةن يان بةسةركندةوة هةيةو بنيت لة

وااية كيؤا بيريو بياوةرو ايكىةيىيوء : بارا دةرووني بنييار بةدةسي -1اايبةدةن اييييةكان بنييييار بةدةسييي كييية بيييةثآا ديييي و بؤضيييىونة

ايةكان هةل ةسةنىيك يك ، نيةك بيةثآا خؤيةكيةكان رؤرانىارية بابة .حةقيقةا رووداوةكان وةك خؤا

ئةميةش بيةثآا ريؤران شييكىازو ميىياني م -:سنوشت سيةركندة -2دةسييييةآلت دةرؤريكيييي ، واايييية سييييةركندة بيييية ض كييييةنا ء ريكىةيةكيييي ا رةيىيييتىوةاة كىرسييي دةسيييةآلت، ئةميييةش كاريىيييةريكت جيييياوازا

.دةبيك لةثنةسةا بنياردان ااايبةدةن يييية كؤمةآليةاييييةكانء سييييفةاة مي اجييييةكانء سيسيييتم -3

(58).بريوباوةرو بؤضىنةكان بنيار بةدةس

Page 58: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

58

سةركندة زةرجار نااىانيك بةرثنسياريكت خؤا ب ااة دةس كةسييكى ))بؤيية (59)((*ان، ضىنىة ثىى هةرةزةرا كارا سةرةك بنيتاية لية بنييار دان

سييةركندة ليية ثنةسييةا دروسييتىندن بنييياردا وةك ثيكىيسييتة بيي ان اكتييةرا . اكتةريكى سةرةك يان اكتةريكى سةربةخؤ لة ثنةسةكةدا رة دةريكنيك

لةسةر ئاست ايؤرا دةاىاننيك بىوانيك سةركندة بيةثآا ديياريىندنء دةس نيىانىندن خؤا بؤ هةلىيكسيتةكان كيار دةكيات، ئيةم دياريىندنةشي

- :ر رةليكىةوة سةرضاوة دةرنيك كة رننى ي يان ئةمانةنلةميانةا اكتة (.وااة خؤيان لة دي ا خؤيان ا) اكتةرة كةسيةكان -1 (.شيكىازا دةركندن بنيار) اكتةرةكان ريكىلسو -2 (60).ئةو اكتةرانةا ثةيىةن يان بة هةلىيكستةوة هةية -3

تةو ئاراسييييوا(images)انطب رررر تاهؤلسييييت بيييينواا واييييية كيييية شيييييكىةو (attitudes ) بييةهاكانء(values ) بريوباوةرةكييانء(beliefs ) ريكبييازو ريكضييىةو

ئاي ةلؤجيييةكان، هييةمىويان رةليي رييننط دةبييي ة ليية دييياريىندنء ناسييان ن هةلىيكسيييت سياسييي دةرةكايييى بي ي ييي ئيييةو هةلىيكسيييتةش لةالييييةن بنييييار

(61).بةدةستةوةاوةن بنييييار ميييل كةضييي ىيييارو ليكييينةوة بؤميييان روون دةبيكتيييةوة كييية خييي

- : اكتةررةليكك دةبيك كة دةاىاننيك بىنيكة بةسآ بةشةوة . اكتةرة منةييةكان -1 (.افتنريمي العىامل ) اكتةرةكان ريكىلسو -2 (62)(.افبي ي العىامل ) اكتةرة ني ىةيايةكان -3

هةر ييةكيكك ليةم اكتةرانيةش اةحيةكىىم دةكيةن بةسيةر بنييار بةدةسيت او يان هةية لية ريؤري ئارسيتةو جيؤرا بنيارةكيان بيةثآا جيياوازا هية ء رةل

.مةرجء بارودةخةكانلة راسيتي ا ناسيي ئيةو اكتةرانيةا كيار لية ثيكىةاايةا كةسيايةا بنييار بةدةسيي دةكييةن يارمييةايمان دةدات بييؤ ناسيي ء زاني يي ئةرييةرا جييؤرا ئييةو

كيانىن دووةمي 15لية ( هيارا انوميان )ا لة وواةكان يةكيكك لية سيةرةكةكان ئةميةريى *

.دا 1953سال

Page 59: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

59

اية ب ضيي ةا مامةليةكندن لةميةر رة تارانةا كة دةكنيك بنيار بةدةس بيانىا .ئةو كيكىةو هةلىيكستانةدا كة ديك ة ثيكشء سةرهةل ةدةن

ثيكىةااييةا كةسييايةا بنيييار بةدةسيي ء اكتييةرة ئاي ةلؤجيييةكانء بييةهاو دا ء نةريتةكانء ثيكىةااةا دةرون منةتء كاريىةريان لةسةر رةآللة بيىون

ر دةكيكىية بيؤ ديياريىندن ثال يةرو هيةمىو ئيةم اكتةرانية سية ، ئةم ثيكىةااةيةئةمة لةرية جيياوازا ثىيةا كاريىيةريكت هةريةكيةيان (63).ئاراستةكان منةت

( ولسية )بآبةش بىون سةرةك ئةمنيى : لةسةر بنيار بةدةس ، بؤ ةىونة. لة سؤزا باوكايةا واا كندبىو زياان لة كاروبارةكاني ا ثةنا بؤ هيك بةريك

كندنيييي سييييةرةك ميسيييينا جييييةما لةب ول اسيييين هييييةر هييييةروةها هةسيييي لةسييةرةااا م الايييةوة بيية نائييارام ، بييةهؤا كؤضيي دواييي باوكيييةوة، واا كندبييىو زييياان بيية رىمييانء هةسييتيار بيكيي بةرامبييةر بيية كةسييان ايينو زييياان

(64).جةخ لةسةر شىؤدارا بىااةوةةميةن م ي ال كاايكك باس ا( كفاح )ئةدةلف هيتىةريش لة كتيكبةكةي ا

(65)((.مة هةر وةك هان ةر و سةركندة خىلقيك ناوم: ))خؤا دةكات دةليك ( اايبةدةن اييييةكان)هيييةمىو ئةمانييية جيييةخ لةسيييةر رةلييي سييييفةاةكان

دةكااةوة لة ثيكىةااةا ااكي ا بيةو ئاراسيتةيةا كية بيةرةو ثيةينةو كندني ئيةو . رة تارانةا ببات كة رةنط دانةوةا سنوشتيكت

ويست خؤيةااى ئاست ئامادةي خؤييةا خياوةن بنييار بيؤ دةركندني بنياريكى ديارا كناو كار دةكااة سةر رة تارا دروستىةرا بنيار بةرةو دوو

- :ئاراستةويسيييييت بنييييييار بةدةسييييي ويسيييييتيكى كيييييامألء ثتيييييةوةو اكتيييييةرة -1

بيؤ بابةايةكان لةبيةر ضياو رنايىوة، بية شييكىةيةك كية سيةر بىيكىييك ئاميييييادةبىون ويسيييييتيكى ثؤزةايظانييييية بيييييؤ دةركندنييييي بنيييييياريكى

.سةركةواىوويست بنيار بةدةسي ويسيتيكى ناكيامأل دةبيكي ء ال دةدات بيةثآا -2

سيييؤزو ئارةزووةكيييان ء ايكنواني يكىييي زانسيييت نابيكييي بيييؤ رةهةنييي ة حةقيقييييةكان هةلىيكسييي و رووداوةكيييان، ئةميييةش زةرجيييار دةبيكتييية

ض انء هةرة نةك هةر لة هةلبذاردن باش ية جيكىنةوةو مايةا نى

Page 60: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

61

دةركندنيييي بنييييياريكى دروسييييت ا، بييييةلىى ليييية دييييياريىندن كيييياا (66).جيكبةجآكندنيىي ا

ليكيينةوة دةاىاننيكيي بىانيكيي دةرى يكيي بنياربةدةسييتان اايبةدةنيي ييان ةكانيىي هةبيك كةكار دةكااة سيةر رة تيارا سياسيةا دةرةكايى هةلبذاردن

بؤ جيكىنةوةكان، نيةك هيةر ئةمية بيةلىى هةني يكك جيار كةسيانيكى وا دةسيةآلت دةرننيية دةسيي كيية كةسييايةايةك شييازنء دةسييةو سييانة بةرامبييةر بةسييؤزو حةزو ئارةزووةكانيان، ئةمةش دةبيكتية ماييةا كيكىيةا سيةرهةل ان ضيةن ية

(67).كيكىةو قةينانء ايكى ان ئارام سيستم نيكى دةولةا هةرضييةن ة دييي و بؤضييىونء ايكىةيىييت دروسييتىةرا بنيييار بييؤ ني ىيية

نييياوخؤي ء دةرةكييييةكان ايكنواني يكىييي راسييي ء دروسييي بيكييي ، ئيييةوا بابةايييية بيية . بنيارةكةشيي بيية هييةمان شيييكىة راسيي ء دروسيي دةبيكيي ، وة بيية ثيكضييةوانةوة

ياسييةا دةسييتةوانةيةك ايين، ئاسييت سييةركةواة يييان نىضيي انء هةرةسيي س دةرةكييي لةسيييةر ئاسيييت دوراء ن يىييي نيكيييىان اكتيييةرة بابةاييييةكانء اكتيييةرة

.دةرونيةكان دةوةستيك سنوشيت سييةركندة كييار لية سياسييةا دةرةكيي : دةليكيي ( كيسيي ين)هيةروةك

دةكات، ضىنىة بنيارةكان لة دواجاردا لة اليةن ااكةكانيةوة دةدريكية، ااكيةكانيش دةبيك لة نيكىان جيكىنةوةكان ا يةك جيكىنةوة هةلبيذيكننء بيىيةن بية بنييار، و ئيةم

.بةدةستةكان دةرؤريك هةلبذاردنةش بةثآا سنوشت سةركندة بنيارئةوةا جيةخ لةسيةر ئةمية دةكاايةوة ووايةا سيةرةك ثيكىيىانا ئيةمنيى

- :ة كة دةليك *(ئةن رةجاكسؤن)خييؤم راهيك يياوة لةسييةر قبييىلىندن دييي و بؤضييىون كةسييان ايين بييةريك ةوة، ))

ان بيكىىمي (68)((بةآلم لة سةرةااو كؤاايى ا هةر خؤم بةر ثنسم لية دةركندناربييار بنييياريش كاريىييةريكت كةسييايةا سييةركندةا لةسييةرة، بييؤ ةىونيية ثيكىةااييةا

وةك كةسيييكى ئييابىرا نييا ليية بييىارا نةوايي ا ( جييؤرج بؤشيي بيياوك )كةسييايةا كاريىةرا هةبىو لة هةلسيةنىان ني ا بيؤ هةلىيكسيتةكان لية قيةينان كةني اودا، وة

(69).ىاتئةو لةوة دةانسا صةددام بتىانيك سعىدية دارري ب

.ا رناؤاة دةس (USA)ثؤست سةرةكايةا 1963ئةن رو جاكسة لة سال *

Page 61: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

61

ليكنةوة ئاست ثةيىةن ا نيكىان كةسيايةااى هةلىيكسي نىاني نء ثةيىةني يان .بة ىارةكانةوة بةرون دةردةكةويك

ايييا : بةررييةرنا ىييارةكان دةرة ييام كةسييايةااى هةلىيكسييتةكانة، واايية ضييةن يكك كةسييايةا بنيييار بةدةسيي ء هةلىيكسيي ء هةلىمةرجييةكان هةماهييةنطء

يةكييةوةو رى يياو بيية، ئةوةنيي ة رووبييةروو بىونييةوةا ىييارةكان بييؤ ن يييك بيية ليية × كةسيييايةا ( )دافررر )هيكميييا = ىيييارةكان : وااييية. بةررييية رنا ييييان زيييياد دةكيييات

(70)(هةلىيكس ئييةم هاوكيكىييةية ئاسييت كاريىييةرا كةسييايةا بنيييار بةدةسييتمان بييؤ روون

ووا ز ريةييةك لية ري بةني اء دةكااةوة، لةرة ئةمةش ا بنيار بةدةسي رووبيةر هةلسييةنىان ن دةبيكتييةوة ليية نيي م ية ثىييةكان ئييةم ز ريةيييةوة اييا بييةرزاني يان، هةروةها بنيار بةدةس رةضاوا كؤمةليكك ياساو ب ةماا ئيينائي دةكيات، ايا لية ميانةييييةوة بتىانيكييي ضيييؤن ريييي بةنييي يان بىيييات بيييةثآا رننىييييان، ئةميييةو بنييييار

اةواو بية هيةمىو اكتيةرة وةزيفايى داميةزراوةياى كةسيايةااى بةدةس بايةخكؤمةآلييييةااى سياسييييةكان دةدات كييية هةريةكيييةيان كاريىيييةرا خيييؤا هةيييية لييية

(71).دروستىندن بنيارا دةسةآلا اران الة دةرة ام ئةم باسيةدا بؤميان روون دةبيكتيةوة كية بنييار بةدةسي يةكيكىية

دةكةنييية سيييةر ئاراسيييتةا ريكييينةوا سياسيييةا ليييةو اكتيييةرة رننىانيييةا كييية كيييار دةرةك ، لةبةر ئةوةا ايكىةيىت بنيار بةدةس بيؤ هةلىيكسي ء بارودةخيةكان، وة جيييؤرا بيييريو بييياوةرو اايبةدةن ييييةكاناى سييييفااة خؤيةايييييةكاناى اىانييياا بؤضىنء هةلسةنىان نء هةليك يانء ثيكىبي كندن ، هةمىو ئةمانة كار دةكةنية

ئةميةش بةسيةر هيةمىو ووآلااني ا جآبيةجآ . ةو بنييارةا كية دةرا دةكيات سةر ئي دةبيك ، بةآلم بةريكذةا جياواز، ئةمةو هةمىو ليكىؤلي ةوةكان جةخ لةسةر رةلي سييةرةكاى ميبيييىةرا سيييةرةك دةوليييةت دةكةنييةوة لييية ثنةسيييةا دروسيييتىندن

ارو دامء بنييييارا سياسييي رننىييي او، سييي ىردارا ناوةنييي ا دروسيييتىندن بنيييي دةزرييييياا دةوليييييةت لييييية بةشييييي ارا كيييييندن ليييييةم ثنةسيييييةيةدا لييييية ووآلاييييية ايييييازة

بيييييةآلم لييييية ووآلاييييية ثيكىيييييىةواىوةكان ا . ثيكىةيىيييييتىوةكان ا دوثيييييات دةكةنيييييةوةدروسييتىةرا بنيييار هةرضييةن ة رةليي خييؤا دةبي يكيي لييةم ثنةسييةيةدا، بييةآلم وةك

ا بيىون ضيةن ية دامء ووآلاة اازة ثيكىةيىتىوةكان دةرناكيةويك ، ئةميةش بيةهؤ دةزريياو راا رىييت كيية بةشيي ارا دةكييةنء كاريىييةريان هةييية لةسييةر ثنةسييةا بنييييياردان، ئةمانييييةش هييييةمىو ثىةبةنيييي ا دةكيييينيكة بييييةثآا ئاسييييت هؤشيييييارا

Page 62: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

62

جييةماوةرو بييىون ئييازادا رادةربيينيةء ئاسييت بييىون دامء دةزريياا بةشيي ار ليية .ثنةسةا بنياردان ا

كةمثةراويزةكانى بةشى يةهر ن اافير ساعضراااحلرديي خايفا م ير ا رنلاافقراا اافطي سر ااارر م خدا ااااااااا (1)

ا.11-15خص1912افاشيداف نعاخابغداداشررايفام يررداافع رر ا خاافطي سرر ااا ميرر ااألمريايرر اوا مرر اافعررا ااألوسررطااا (2)

ا.11خاص1911خامطبع ااملع مخابغدادخاافطبع ااألواخا1911-1915 ااألمرتاافقر م اوافقراا اافطي سر خامطبعر ااااااضاام ا بيرداحاافردب اخاقضر يااا.اد (3)

ا.92خاص1911االنتص ابغدادخاافطبع ااألواامرر اامس يررلاافامضرر ن خاافطي سرري ااا ميرر خاد اسرر انرايرر خاو ا ااااااا.اد (4)

ا.113خاص1991افتع يماافع ف اوافبحثاافع م خابغدادانر خااامس يلا امق دخانراي تاافطي سي اافدوفي خاد اس احت ي ي امق .اد (5)

ا.192خاص1911منع اتاد اس تاافطالسلاافك يحخاافطبع اافي ني اا.11 ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص (6)ا.91-92ضاام ا بداحخامصد اسبقاذااهخاص.اد (7)مسييتة ا ابييناهيم، ئييةو اكتةرانييةا )خاوانرررااأيضرر ا93-91ناررسااملصررد خاص (8)

تييارا سياسييةا كييار دةكةنيية سييةر ثنةسييةا دارشييت بنيييارا سياسيي ، رؤ -، سيال دووةم 4دةو ، سةنتةرا ليكىؤلي ةوةا س اايي ، سيىيكمان نميارة

(.63، ص1994كانىن دووةم ا.19ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (9)امررداشرر ق ااحلاررينخاامل سطرر اافعطرركاي ايفادولاافعرر ةاافي فررثخاة رر ااااااا.اد (10)

ا.12خاص1991ابايلخاا111خاافطن اافط دس اافعددا11املن خاافعددا بداحلميرردايمرر داااطرر بخادو اامل سطرر اافعطرركاي ايفاافقرراا اافطي سررر ااااااا (11)

ا.19خاص1919اإلساائي خادا اافع و اافيق في اافع م خابغدادخاافطبع ااألوااع يلاافعق ق ابني اافنر اافطي سر او رنلاافقراا اتايفا سراائيلخااد ر اااااا.اد (12)

يرر اافعابيرر اف ع رر اافطي سرري خابغرردادخاافعررددااافعابيرر اف ع رر اافطي سرري خااجلمعا.221-221خاص1911افطن اافي في اا-افي ن

طاللاي نسااجل ي خاة رسااألمرتاافقر م اافرتار اوافقراا اافطي سر خاة ر اااااااا (13)ا.53ص(ا1999شب طاا–ا ن اافي ن ا)آف ا ابي خاافعددااألولخ

افرتاير خااا–ابير ااماللا بداحامعر لخا رن اافقراا اافرتار اوافعالقر تاافعااااا.اد (14)ا.212خاص1991بريوتخاافطبع ااألوااا-ماا اد اس تاافعابي

ا.91-19 املا ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص (15)

Page 63: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

63

/اوالءا برردافب ق اافاويعررد خاافطي سرر ااا ميرر اا نديرر خا سرر ف ام مطررتريااااا (16)املعهررداافعرر ف اف د اسرر تاافق ميرر اواالشرررتااي خام معرر ااملطتنصرراي ابغررداداااااا

ا.1خاص1915 ب حايمدايم دخاوآعاو خااجلغاافي اافطي سري خاو ا اافتع ريماافعر ف اااا.اد (17)

ا.119وافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خابدو اسن اومك اافطبلخاصف ضرررلا اررر ايمررردخاافطي سررر ااا ميررر اوأبع دهررر ايفاافطي سررر اافدوفيررر خا.اد (18)

ا.111-111خاص1913مطبع اشايقخابغدادخاافطبع ااألوااا.21افي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاصه ن ا (19)وفيدامد ااال رم خاافعالق تاافطع دي ااألمرياي اوأمتااا ريجايفاوثر ئقااا.اد (20)

ا.25-22خاص1992دا ااحلكم خاافطبع ااألواخا(ا1991-1913)مريامنع اا.1-1والءا بدافب ق اافاويعد خامصد اسبقاذااهخاص (21)طي سرري امررلاافرتايرر ا رر ااملارر هيما برردافا ا ا برر ساحطرراخااجلغاافيرر ااف.اد (22)

ا.511خاص1911اجلي ب ف يكي خامطبع ااسعدخابغدادخاا.25-22ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (23)يمداافطيداس يمخاحت يلاافطي س ااا مي خادا ااجليلخابريوتخاافق ها خا.اد (24)

ا.211خاص2111 نسخاافطبع اافي ني خاواالقتص دخادا اافكنر ااألدبير خابرريوتخاافطبعر اااااه د اافع خاق م ساافدوف ا (25)

ا.21خاص1991األوااامرداار هاخااا.اار نت خاافطي سر اافدوفير ااملع را خا اةر ادااااا.ا وبراتاودا.اد (26)

ا.111-591خاص1919ماا اافكت ااأل دن خاميد امسيطمخانراير اافراأ اافعر امردعلخاو ا اافيق فر اواإل رال خابغرداداااااااا.اد (27)

ا.19خاص1992ا.23سااحلديي خامصد اسبقاذااهخاصه ن اافي (28)ا.219-211يمداسيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص.اد (29)امس يلا امق دخانراي تاافطي س اافدوفي خاد اس احت ي ي امق نر خاا.ادا (30)

ا.213خاص1911د اس تاافطالسلاافك يحخاافطبع اافي ني اا.219يمداافطيداس يمخامصد اسبقاذااهخاص.اد (31)ا.91-91صد اسبقاذااهخاص ايدا بيداحامصب حخام (32)ارر نحمايمرردا رر الخاافد،قااطيرر اوافطي سرر ااا ميرر خا ررثاافبكرر ف ي سخااا (33)

خا1991قطرماافطي سر خاا بيرلخااااا–ا ي اافق ن اوافطي س ا/م مع ا الحاافديتا.21ص

خا اة احطتا ر اافرون خااملكتبر ااأله ير خااااا1اوسنتا ن خاسي س ااحلكمخا (34)ا.511-511خاص1911بغدادا

Page 64: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

64

ا–ابرررر بكااسررررع د خاافطي سرررر ااالمريايرررر ا رررر هاافصرررراا اافعابرررر ااااه فرررر ا.اد (35)خاماارر اد اسرر تااف حررد اافعابيرر خابررريوتخاافطبعرر اااا1915-1911اإلسرراائي ا

ا.115خاص1915األواا مااحطرتافير لخاانتب هر تامنهجير احر لاافعالقر تامر بااااااااا.اد:اف م يدا امل (36)

خاافطن اافطر بع اا21-19افاأ اافع اواال ص لخاة اافبح ثااإل المي خاافعدداا.13خاص2111

ا.51منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (37)ا211صخاه ن اافي ساعضاااحلديي امصد اسبقاذااه (38)مرر اامس يررلاافامضرر ن خاافطي سرر ااا ميرر خامصررد اا.د:اانرررااف تا رريل (39)

ا.213-211سبقاذااهخاصا.51ه ن اافي ساعضاخامصد اسبقاذااهخاص (40)ا.251منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (41)ا.211ماللا بداحامع لخامصد اسبقاذااهخاص (42)مرر امينرر خااجلم رر تاافضرر مط خا اةرر ايهرريجااااااا:امل يرردامررتااالطررال اانرررااااا (43)

.اوام ابعده 12خاص1911افطبع اافي ني خاخاشعب خامنع اتا يداتخابريوتمهد ام باامهد خاي ضااتايفانراي تاافرنرماافطي سري خاافقيرحاااا.اد:اوانرا

فررثابقطررماافطي سرر ابك يرر اافقرر ن اوافطي سرر اف عرر ااااااا رر اط برر اافصررفاافيااام لااملن يفخاا ر لاافرنرماافطي سري اااا:اوانرااايض .ا1999-1991افد اس ا

ا.111خاص1911افك يحخاافطبع اافألوااا-املق ن خاشاا اافابيع ا.55ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (44) ااألوسرطخاي ضرااتاافقيرحاااامهد ام باامهد خاافتط اتاافطي سي ايفاافعا (45)

اط ب ااملاح اافاابع ايفاقطماافطي س ايفاا ي اافق ن اوافطي س اجب معر ااا.2112-2111 ال اافديتخاسن ا

م اامس يلاافامض ن خاافطي س ااا مي اد اس انراي خام مع ابغدادا.اد (46)ا.225-222خاص1991

مط بقام مع اخاغداداحط ايمدااحلطتخا مااالمتم اافطي س ام مع اب.اد (47)ا119صا1911خاامل ل

رررررالحاأمررررردايمرررررداأمرررررااافد،قااطيررررر اواجلم ررررر تاافضررررر مط خا رررررثاا (48)قطرماافطي سر خاااا-افبك ف ي ساجب مع ا الحاافديتخاا ي اافق ن اوافطي س ا

ا.11خاص1991ا بيلااممررردوحااف وبررر خاهرررلاستطرررقطاأمرياررر اامررر اسرررقطااالحتررر داافطررر في ا يررر اااا (49)

،ررررر خابرررررريوتخادا اافاشررررريدخادمعرررررقخاافطبعررررر ااااامطرررررتقب ي خام سطررررر ااإلا رر د ااألسرر دخا ررمااالمتمرر ااا.اد:اوانرررااايضرر ا.ا53-21خاص1991افي نيرر

Page 65: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

65

افطي س ااسط اوابع دهخاو ا اافتع يماافع ف اوافبحثاافع م خام معر ابغردادخاااا.وم ابعده ا321ص

ا.91 ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص (50) ميرر اوابع دهرر ايفاافطي سرر اافدوفيررر خااااف ضررلا ارر ايمرردخاافطي سررري اااااا.د (51)

ا.31خاص1913مطبع اشايقخابغدادخاافطبع ااألواايمرداا.ايمداابرتاامردامار اوادااا:اف يدامنطتخا اطريااا مي خا اة .اد (52)

خا1919افطرريداافطرر يمخامطرر بلام معرر اامل رر اسررع دخاافايرر لخاافطبعرر ااألواااااا.111ص

ا.111 ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص (53)ا.191منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (54)ا.211ناسااملصد خاص (55)ا.ناسااملصد اواواملك (56)امرااا:اخاوانرراا91 ر مايمرداع رفاافبير خامصرد اسربقاذاراهخاصااااااا:اانرا (57)

افطبعر ااخاه يد خاايطنجااو دا اافصاا اافدوف خادا اامل قرفاافعابر خامصرااااا.151خاص1911افي ني خا

ا.111بقاذااهخاصا نت خامصد اس.ا وباتاواد.اد (58)ا.211 ايدا بيداحامصب حخامصد اسبقاذااهخاص (59)امس يررلا رر امق رردخانرايرر تاافطي سرر اافدوفيرر خامصررد اسرربقاذارراهخاااااا.اد (60)

ا.211-211ا.133افطيدا ي خامصد اسبقاذااهخاص.اد (61)ا.12ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (62)سررربقاذاررراهخااامررر اامس يرررلاافامضررر ن خاافطي سررر ااا ميررر خامصرررد ااا.اد (63)

ا.219صي نسااحل خامطبع اافااي خابغدادخادا ا د خا:اادوففاهت اخااا ح خا اة (64)

ا.9خاص1991بريوتاا.11ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (65)ا.51ف يدامنطتخامصد اسبقاذااهخاص.اد (66)ا.115خاوص151امااه يد خامصد اسبقاذااهخاص (67)ا.231منصفاافط يم خامصد اسبقاذااهخاص (68)ا.31عداعضااع فاافعبيد خامصد اسبقاذااهخاصس (69)حطتا رع خا رماافطي سر خادا اافع رماف ماليراخابرريوتخاافطبعر ااا مطر ااااااااا.اد (70)

ا.211خاص1911

Page 66: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

66

بةشى دووةمئةو فاكتةرة دةرةكيانةى كار لةثرؤسةى دروستكردنى بريارى سياسي دةرةكى

دةكةن سةرةتا

كتةرة ناوخؤيايةكاةان اياوو لة بةش يةكةم باسةكةمان ا ديارانية ااييييىآ كييييند، لييييةم بةشييييةدا ايىييييك دةخةي يييية سييييةر رييييننى ية ئييييةو اكتييييةرة دةرةكيانةا كة رةل كاريىةريان هةية لةسةر بنييارا سياسي دةرةكي ، ئيةو اكتةرانةا كية كاريىيةرييان لةسيةر ثنةسيةا دروسيتىندن بنييار هةيية، كية

لةمةر كيكىةو قةينانة ئالؤزةكيان كيةم زةر جار ئةرةرةكان دروستىةرا بنيار كؤميييةليكك اكتيييةرو كيييؤاة كييية هيييةلقىآلوا بيييارودةدء ))دةكةنيييةوة، ئةمانيييةش

ني ىييييةا دةرةكيييي بنيييييار بةدةسييييو، بيييية وااايييييةك دا، كييييؤا كاريىييييةرا اايبةدةن ايييييةكان سياسييييةا نيكىدةولييييةا ، لةسييييةر رة تييييارا سياسيييي

.(1)((دةرةك دةولةتم اكتةرانية كاريىيةريكتايان هةيية لةسيةر ئيازادا جمءجيؤ ء هةر بؤية ئة

ب اوا بنيار بةدةست ئةو يةكية نيكىدةولةايانيةا كية سيسيتم نيكىدةوليةا ثيكييييك ديكيييي ة، هييييةروةها ئاسييييت سييييةركةوا بنيييييار بةدةسيييي بييييةم كييييؤتء ثيكىةن انييييةوة بةنيييي ة، لةبييييةر هييييةمىو ئةمانيييية هؤكييييارا رييييننط ليييية ني ىييييةا

ييي ا، كيية كييار دةكاايية سييةر ئاسييت سييةركةوا بنيييارا سياسيي نيكىدةولةادةرةك بنيتاية لة سياسةتء رة تارا اليةنء يةكة نيكى دةولةاييةكان سيةر

.رؤرةثان سياس نيكىدةولةا ئيةم اكتةرانية سيسيتم نيكىدةوليةااى مةسيا ةا نيكىدةوليةا ))هةروةها

ةا ء هةلىيكسيييييت نيكىدةوليييييةا و كيييييارليكى نيكىدةولييييي(افدوفيررررر املطررررر ف ) .(2)((دةرنيكتةوة

لةسايةا جيةان هاوضةردء شؤرش ثةيىةن يةكانء مةلنيفةو زانست ا ثةيىةنييي ا نيكيييىان يةكييية نيكىدةولةاييييةكان زيييياد دةكيييات، بةميييةش ئيييةو كيييارو كاردانةوةيةا، كة كار دةكااة سةر سياسةا دةرةك ووآلاان، زيياد دةكيات،

زان ليةم بةشيةداو لةسيآ باسي ا جيةخ لةسيةر ئيةم اكتيةرة بؤية بة بامشان- :دةرةكيانة بىةية

Page 67: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

67

.سنوشت سيستم سياس نيكىدةولةا - (.هةريكم ء نيكى دةولةايةكان)ريكىلناوة حىىمايةكان - .ريكىلناوة ناحىىميةكان - .كؤمثانيا نة رةرةزةكان -ياسيياا هييةروةها اكتييةرة مةل ةوييية نيكىدةولةايييةكان كيية خييؤا ليية -

.نيكىدةولةااى راا رىت جيةاني ا دةبي يكتةوة

باسى يةكةم سروشتى سيستمى سياسى نيودةولةتى

ئامييييان ء اىانيييياا يةكيييية نيكىدةولةايييييةكان ليييية سييييةردةمء كاايكىييييةوة بييييؤ سييةردةميكى ايين جييياوازةو رييؤران بةسييةردا ديكيي ، ئةمييةش دةبيكتيية مايييةا

ة لةسيييةر سيسيييتةم نيكىدةوليييةا ريييؤري سياسيييةاةكان ء ئيييةو كاريىةريييي ا سيسييتم (اهليىييل)بةجيكيي ةهيكىيك ، كيية دةبيكتيية مايييةا رييؤري ثةيىييةرا

سياسيي بيية شيييكىةيةك بييةردةوامء رييؤران هاوسييةنى هيك ةكييان ليية قؤنييا ء سيييةردةميكىةوة بيييؤ قؤنييياغيكى اييين، لةبيييةر ئيييةوةا يةكييية نيكىدةولةاييييةكان بييية

يانيي ا كاردةكييةنء اىانيياو كاريىييةريكتايان ليية شيييكىةيةك بييةردةوام لييةنيكى خؤ سيسيييتم نيكيييى دةولةايييي ا يةكسيييان نيييية، هيييةر بؤيييية لييية زةربيييةا كااييي ا بييية

.بةرنةوةن ا زهليك ةكان اةواو دةبيك بيؤ ةىونية رووداني )بارودةخ نيكىدةولةا يان جمء جؤليكى خيكناية )) Coldة جيةنى سيارد بؤ ةىوني )، ياخىد خيكنايايةكةا مام ناوةن ة (جةنط

War) ( بيييييؤ ةىونييييية بيييييارودةخ ئاسييييياي )، ييييييان خيكنايايةكيييييةا سسيييييتةئةمييةش ئييةوةمان نيىييان دةدات كيية بييارودةخ نيكىدةولييةا ليية هييةمىو (3)((.

.قؤناغةكان ا لة جمء جؤل ايةو خيكناية بةآلم بة ثىةا جياواز لةبييييييةر ئييييييةوةا ثةيىةن ييييييية نيكىدةولةايييييييةكان كاريىييييييةريكت شؤرشيييييي اةك ةلؤجاى ثيكىىةوا هؤكارةكان ثةيىةن اء ئالىرؤر كندنيان لةسيةرة،

ووآلايييان لييية . جيةيييان بىةاييية رىنييي يكى ريييةردون : دةليكييي ( مييياك لىهيييان)وةك دا كاريىةريكت ب ةما رىيتايةكانء سييفةاةكان ((رىن ا رةردون ))سايةا

هيك ةكيان، اياك جؤرا دابةش بىون : سيستم نيكىدةولةايان لةسةرة، لةوانةوة جةمسيةررريا لية . جةمسةرا يان دوو جةمسيةرا يياخىد ينة جةمسيةرا

Page 68: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

68

ثيكىةااةا نيكىدةولةاي ا كار دةكااة سيةر شييكىازا بنيياردان، ض ليةناو بازنيةا ( التماسيك )ييةكني ا : بيؤ ةىونية . هاوثةئانيكتا ا بيك يان لة نيكيى ووآلااني ا

اان ئةنيي ام ليية هاوثةئانيكتايي ا هييةو هاوثةئانيةايييةكان وا دةكييات دةوليية بيييي ةن بييييؤ رةيىييييو بيييية سياسييييةايكى هاوبييييةش بةرامبييييةر بيييية كيكىيييية نيكييييى دةولةاييييييةكان، ثييييييكش ئيييييةوةا ثيكىييييي يارةكان ثيكىيييييىةش بييييية هاوثةئانييييية

(.وةك دانىستان بؤ ضةك دامال )نةيارةكانيان بىةن ية، بيؤ ةىونية بةآلم لةسيةردةم دوو جةمسيةرا ميةرن دا بية ثيكضيةوانةوة كيةم (( NATO))هةول بةدةس هيك ان رةزامةن ا ووآلايان ئةني ام نيااؤ

(4).بىة ثيكش ئةوةا ثنةنةكةيان ثيكىىةش يةكيكت سؤتيةا ثيكىىو بىنيك ئةميييةو كاريىيييةريكت ئيييةو ووآلاانيييةا سيييةر بييية دوو جةمسيييةرن لييية سيييايةا

ميكى ايين ريييؤران سيسييتم دوو جةمسييةري ا ليية سييةردةميكىةوة بييؤ سييةردة وة ثةيىةنييييي ا ثاشيييييىؤيانةا ئيييييةم دةولةاانييييية بييييية دوو ))بةسيييييةردا ديكييييي

جةمسةرةكةيةوة وا دةكات زةرجيار لةالييةن زهليك ةكانيةوة بيؤ جيكبيةجيكىندن سياسةتء بةرنةوةن يةكانيان بةكار بةيك نيكة، بية شييكىازيكك كية جيةنط ليةبنا

لةريييية يييةرامؤش نييييةكندن ، ئةمييية (احلررررالنيابة ايرررر )ئيييةوان ئييية ام بيييي ةن قؤست ةوةا ئةم ثةيىةن ية بؤ بةرنةوةن ا ووآلاية ثاشيىؤكان، بةميةرجيكك كية

وةك لية سيةردةم دوو (5)((زيان بة بةرنةوةن ا ووآلاة ريةورةكان نةرةييةنيك جةمسييةري ا روييي اوة زةرجييار، ئةمييةش بيية روونيي ليية مةسييةلة سياسيييةكان ا

.بةدةر دةكةوتياسيي ليية رؤرةثييان نيكىدةولةاييي ا اليييةنىنو ثىييتيىان ئةمييةو بنيييارا س

دةبيكييي ، هيييةروةك ضيييؤن دنو بةرهةلسيييتىارا دةبيكييي ، وة هةنييي يكك الييييةن بيييؤ بةديةيك ان بةرنةوةن يةكانيان بآ اليةن هةل ةبذيكنن لةم ضىارضيكىةيةدا ئيةو

- :(6)ئةرةرانةا رووبةرووا خاوةن بنيار دةب ةوة ئةمانةنو هيك انيييةا ئةريييةرا ثىيييتيىانيان ك ضييياوةروان دةكنيكييي بازنيييةا ئييية -1

دةسيي ء ثىييتيىانان، اليييةنىنة مييادداى مةل ةويييةكان، اليييةنىنا ) (.…سةر زارةك

بازنيييةا ئيييةو هيك انيييةا ئةريييةرا نيييةياراء دناييييةايان ك ضييياوةروان -2نييةياران بيية هةلىيكسييت رونء ئاشييىنا، نييةياران اليييةنىنا )دةكنيكيي

(.ن هاوبةشء هاوكارا دونمةدونمة، نةيارا

Page 69: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

69

.بازنةا ئةو هيك انةا ئةرةرا بآ اليةنيان ليك ةكنيك -3ضاالكية سياساى ديبىىماسيةكان اىاناا كةم كندنةوةا بازنيةا نيةياران بؤ بيآ الييةناى ريؤري هيكي ة بيآ اليةنيةكان بيؤ هيكي ا دةسي ء الييةنىنانيان

ةثييان نيكييى دةولةاييي ا هةييية، هييةروةك ضييؤن ئييةم ضيياالكيانة كيياركندن ليية رؤر ئاسييان دةكييةن، بيية شيييكىةيةك كيية بنيييارا سياسيي ئةرييةرو هيية سييةركةوا

ئةم كارو ضاالكيانة بية رووني ليةكارا سياسي : بؤ ةىونة. بةدةس بةيك يك ويةيةايية يةكىناىوةكانيي ا بييةدا دةكنيكيي ء جآبييةجآا كييندووة لةميانييةا

ليييةنيكى ليسيييت اريةريسيييتان ا بيييةرثاكندن جيييةنى دنا ئيييةو ووآلاانيييةا كيييةداي اونء لة بنياريى ا بؤ جةنى دنا ئة غانستانء ليكناقء ئيةو ووآلاانيةا ئةرةرا ليك انيان دةكنيك لة اليةن ئيةمنيىاوة، بية شييكىةيةك كية هيةمىو هيكي و اىاناكييييان خييييؤا بةرييييةر خسييييتىوة بييييؤ بةدةسيييي هيك ييييان ييييناوان ايييينية

دنايييييةا كندنيييي نييييةياران خييييؤا، ئييييةم هاوثييييةئانيكت نيكىدةولييييةا بييييؤ هةنىاوانيييةا بييية ثالثىيييت كيييارا ديبىؤماسييي بيييةردةوام ئييية ام دةدات ايييا ئةوثييةرا اىانييا بنيييارو كارةكييان سييةركةواىو بيكيي ء راا رىييت جيةييانيش

دا بييؤالا (دةسييةآلت و جييةماوةر)لةسييةر هييةردوو ئاسييت رة اييى نييارة نيكىدةوليةا بيةم ثةيىيةرةا ئيكسيتايةوة سيسيتم سياسي . خؤا رابىيكىيك

ضييةن ية اايبةدةنيي ا لييةخؤ رناييىوة، بيية شيييكىةيةك جيييا ( ايياك جةمسييةرا )دةكنيكتييةوة ليية قؤناغييةكان ثيكىييىوان، جيييا دةكنيكتييةوة بيية اايبةدةنيي ا يينة

و ييينة بةرنةوةنييي ا، كييية جيييؤرا كيييارليكى نيكيييىان يةكييية (الةجتيييانس)الييييةن بييؤ ، بييارودةد ء واقيعيي نيكىدةولييةا دياري ةكييةن سياسييية ثيكىةيك ييةرةكان

وآلاييان باشييىور لةكؤمةليية دةولييةايكك ثيكىيي يكة كيية لييةرووا اىانيياو : ةىونييةهيكيي ةوة جييياوازن لةيييةك اء نييااىانة ويسيي ء بةرنةوةن ييييةكانيان لةسييةر ئاسيييت نيكيييى دةولةايييي ا بسيييةثيك ة، هيييةروةها خييياوةن ناوةنييي يكى بنييييارا

كة بتىانيك ضةن هةلىيكستيكى سياس نيكىدةولةا رةآللة بىات لة بةهيك ن بةرامبةر ئيةو كيكىيةو قةينانانيةا كية هةرةشية لية ئاسيايشء سيةربةخؤيايان

دةبي ئةم دةولةاانة بىنةاة ثاشىؤ لة رووا سياساى ئابىريةوة بؤ . دةكاتوآلاان باكىر ثى بية ووآلاان باكىر لة ئة ام الوازا سياسيان ا، بةآلم و

سيي اايييةا ثييةراويك خسييوء سييةرقا كييندن دةبةسييو بةرامبييةر ووآلاييان

Page 70: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

71

باشييىر، ئةمييةش لةميانييةا قىلىندنييةوةا ثاشييىؤيةايان ليية رووا سياسيي ء .ئابىريةوة بؤ ووآلاة ثيىةسازية ثيكىىةواىوةكان

ليييية جيةييييان ئييييةمنةدا كيييية بةااكيييية جةمسييييةراء هييييةنمىن ويةيةايييية اىوةكان ئةميييةريىاو رةلييي كاريىيييةرا لييية نةايييةوة ييييةكىناىوةكانء ييييةكىن

ئة ىمييةن ئاسييايش ناسييناوة، زةربييةا ووآلاييان هييةو دةدةن ثةيىةنيي يان لةريييية ئييييةمنيىادا بيييياش بىييييةن، بييييؤ بييييةديةيك ان بةرنةوةن ييييية سياسيييي ء ئابىريةكانيان، ئةمةش ثاشىؤيةا زةربةا ووآلاية ايازة ثيكىةيىيتىوةكان بيؤ

.يىا روون دةكااةوةئةمنبنيارا سياس دةرةك لةهةر دةولةايكىي ا رة تيارا دةوليةاان اين كيارا

لييةكاا مىمةنييآا نيكييىان دوو دةولييةت اليةنييةكان ايين : ايكيي ةكات، بييؤ ةىونييةرةل خؤيان دةبي ة بؤ كار كندنة سةر رة تارا دوو دةولةاة ( اليةن سيكةةم)

يييييان كؤمييييةك ئييييابىرا يييييان ( وسرررر ط )ة رووا ناكؤكةكييية بييييةريكىاا خسييييت سيةربازاى سياسي ، يياخى ليةريكىاا بيةكارهيك ان ، ييان بية شييكىةا هةرةشية، ياخىد سيةر زةنىي كيندن ييان كيكىيانةوةو وةسيتان ن كؤميةك سيةربازاى ئابىراى سياس ، بؤية هةر بنياريكك ثةيىةن ا بة جةنىةوة هةبيك ، ثيكىيستة

(7).اليةن سيكةةم ايك ا رةضاو بىنيك ئةرةرا كاردانةوةالةم سؤنىةيةوة بؤمان دةركةوت كة ووآلاان لة دةركندن بنييارة سياسيية دةرةكيةكان ا ثيكىيستة رةضاوا ضةن كؤسثء لةمثةريكى نيكىدةولةا بىيةن كيية ليية دةرة ييام ىييارا سياسيي نيكىدةولةايييةوة دروسيي دةبيكيي ، وة هييةر

ىدةوليةا زيياد بىيات بيىارا كيارو جيىآلنء رةخسيان هيية كاايكيك ىيارا نيك بييييةآلم هييييةر كاايكييييك ىييييار كييييةم بيكتييييةوة ئييييةوا . سييييةركةواة كييييةم دةبيكتييييةوة

(8).جيكىنةوةكانء هة ء بىارا هةلبذاردن زياد دةكاتماوةاةوة بىييك سيسيتم سياسي نيكىدةوليةا بية ييةكيكك ليةو اكتةرانية

يكىييييةوة بييييؤ قؤنيييياغيكى ايييين دةرؤريكيييي ء لةهييييةر دةنميكنريكيييي كيييية ليييية قؤناغ .قؤناغيكىيى ا رةل ديارا كناوا خؤا دةبيك

Page 71: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

71

باسى دووةم يةكة سياسية نيو دةولةتيةكان

لييةم باسييةدا ليية ريكىلييناوة نيكييى دةولةاايييةكانء كؤمثانيييا يينة رةرييةزةكان ندني دةدويك ، كية وةك دوو يةكيةا نيكىدةوليةا كيار لية ثنةسيةا دروسي ك

- :بنيارا سياس دةرةك دةكةن

- :ريكخراوة نيودةولةتىيةكان/ يةكةمضىارضيييييكىةا ريكىلييييناوة نيكىدةولةاايييييةكان بيييية يييييةكيكك ليييية كارايكىييييةرة دةرةكايييةكان دادةنيينآ ليية ثنةسييةا دروسيي كندنيي بنيييارا دةرةكيي هييةر

ريكىلناويكىي دا دةولةايكى ا، ئةمةو ثىةا كاريىةريكت لة ريكىلناويكىيةوة بيؤ دةرؤرآ بةثآا رننى ريكىلناوةكة بؤ ووآلاةكة، هةروةها لية ووآلايكىيةوة بيؤ ووآلايكى انيش دةرؤريك بةثآا اىاناا دةولةت لة رووبةروو بىنيةوةا ئيةو ىيييييارانةا كييييية بيييييةهؤا ئةن اميكتايةوةلييييية ريكىلناويكىييييي دييييييارا كيييييناودا

(9).رووبةرووا دةبيكتةوةمان لة ريكىلناوة نيكىدةولةاايةكان، حىىم ء ناحىىمايةكانيش مةبةست

دةرنيكتيييةوة، ريكىليييناوة نيكىدةولةاايييية حىىماييييةكان بةشييي ارا الييييةنيكى رننىيي كييارليكى نيكييى دةولييةا ، دةكييةن هييةر بؤييية كاريىييةريكت جييؤراو جييؤر لةسةر رة تارا سياسي دةرةكي ووآلايانء جيؤرا ني ىيةا دةرةكييان بيةجآ دةهيكىة، ئةم كاريىةريكتيةش بة شيكىةيةك روونء ئاشيىنا ليةو ريكىلناوانيةدا دةردةكييةويك كيية خيياوةن ئاراسييتةيةك كييامىة واايية سنوشييتيكى ئيى امايييان

بةسييةر هةريييةك لييةو ( مىيي م)ثيكيىة ديييارةو دةاييىانة بنيييارا سياسيي رييةردنىري ةبآ رةضيياوكندن ويسييت ووآلاانييةدا بسييةثيك ة كيية ايكيانيي ا ئةنيي امة، ئةميية بيي

سياس ووآلاةكية، بيةم شييكىةية ثنةسيةا بنيياردان ايةنةا لةالييةن دةولةايةوة ، بؤ ةىونة ريكىلناوا نةاةوة يةكىناىوةكان، كية ئيةمنة بية (10)قؤرد نةكناوة

بيياآلانية جؤرةكييان ريكىلسييت نيكىدةولييةا دةنميكندريكيي ، رةليكىيي رييننط اية نيكىدةولةاايةكانء ديارا كندن رة تارا ووآلاان ا دةبي يك لة ثةيىةن

Page 72: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

72

ضارةسيييةرا ناكؤكايييية نيكىدةولةااييييةكان بييية ريكىيييةا جيييؤراو جيييؤر، : وةك .هةروةها بابةا دةس ايكىةردان منةي

بة ثآا ميساق نةاةوة يةكىناىوةكان ثيكىيس كناوة لةسةر ئةني امان ىوةكان كيية ثييةنا ببةنيية بييةر شيييكىازا ريكىلييناوا نيكىدةولييةا نةاييةوة يييةكىنا

ئاشتيانة بؤ ضارةسةرا ئةو ناكؤكية نيكىدةولةايانةا كة هةرةشة لة ئاشيتاى .ئاسايى نيكىدةولةا دةكةن

لييةم بارانييةدا ريكىلييناوا نيكىدةولييةا رآو شييىيك كاريىييةر دةرنيكتةبييةر (11).ا ميساق دا ئامانةا بؤ كناوة(42)وةك لة ماددةا

لة ريكىلناوة حىىمية نيكىدةولةايةكان ضةن ية ريكىلناوا هةريكما جىة هةييية، وةك ريكىلييناوا كؤمةلييةا ووآلاييان لييةرةباى ريكىلييناوا ( ناوضييةي )

كيية هييةو دةدةن بييؤ رةشييةثيك ان هاوكييارا نيكييىان . هتيي …يييةكيكت ئيية نيقا .ئةن امانيان لة بىارةجياجياكان اريكىلناوانييةو كاريىييةريكتايان لةسييةر رة تييارا ئةمييةو رةليي هةريييةك لييةم

.ووآلاان ئةن ام لة ريكىلناويكىةوة بؤ ريكىلناويكى ان دةرؤريك ئةمييةو ميسييياق هةرييييةك ليييةم ريكىلناوانييية، جيةيييان بييية ييييان ناوضيييةي ، هييةروةها ئاسييت ن يىيي ووآلاييان ئةنيي ام ايكييي ا، وة ئاسييت بييىون ئييامنازو

ر بييؤ جآبييةجيكىندن بنيارةكانيييان بيية اايبييةت ئةوانييةا ميىيياني م كاريىيية ثةيىةنيي ييان بييية ضارةسيييةرا ناكؤكييية نيكىدةولةاييييةكانء ناوضيييةيايةكانةوة هةييية، هييةمىو ئةمانيية بيية ب ضييي ةا رةليي ئييةم ريكىلناوانيية دادةننيكيي ، واايية بييييةرؤران ئييييةم اكتةرانيييية رةليييي ريكىلناوةكييييانيش دةرؤريكيييي ، هييييةروةها

ىةريكت ريكىلناوة نيكىدةولةايةكان لة كارليكىية ناوضيةياى جيةانيةكاني ا، كاريلة ئاست كاريىةريكت جىآلنةوةا سياسي دةرةكيانيةوة سةرضياوة دةرنيكي ، هةروةك ضؤن لةو سىودانةا كة بؤ ووآلاان ئةني ام بيةدا دةهيكي ة سةرضياوة

كارهيك ان دةرنيكيييي ، ضييييىنىة ئييييةو سييييىدانة ثال ييييةرن بييييؤ ئةنيييي امان بييييؤ بيييية ريكىلناوةكانيييان وةك ئامنازيكييك بييؤ بييةديةيك ان بةرنةوةن يييةكان خؤيييان ليية هةلىمةرجة سياسيةكان ا، ئةمةش لةميانةا ضىار ئاسيت ب ضيي ةيا ا خيؤا

- :(12)دةبي يكتةوة

Page 73: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

73

هةنيييي يكك ليييية ووآلاييييان ئةنيييي ام ليييية ريكىلييييناوة نيكىدةولةايةكانيييي ا -1 كندنيي سييىدو قازا ىيييةليكى ريكىلناوةكيية بييةكاردةهيك ة بييؤ دابيي

.راستةوخؤ يان ناراستةوخؤ، وةك دةستلست كؤمةكء يارمةا هةنيييي يكك ليييية ووآلاييييان ريكىلييييناوة نيكىدةولةايييييةكان بييييةكارديك ة وةك -2

ئامنازيكيييك كييية كاريىيييةرا بةكؤميييةل هةيييية، ايييا ريكىلناوةكييية ضيييةن اةكةيانيي ا سياسييةايكى ئييةواؤ بىنيكتيية بييةر كيية ليية بةرنةوةنيي ا ووآل

.بيك ريكىلناوة نيكىدةولةايةكان هية بيؤ ووآلايان ئةني ام دةرةخسييك ة ايا -3

ريكىلناوةكان وةك ئامنازيكك بةكاربةيك ة بؤ رزرار بىون لة هةلىنا ئييةرك بةرثنسييياريكت ء ضييةن ئييةركيكى دييياريىناو كيية دةولةاةكيية

.ويست لةسةرا نايةلناوةكيان بية مةبةسيت سيةرن راكيكىيان ئةرةرا بيةكارهيك ان ريكى -4

.راا رىت نيكىدةولةا ء جيةان لةم سؤنىةيةوة بؤمان دةردةكةويك كية ريكىليناوة حىىميية نيكىدةوليةااى ناوضةيايةكان وةك يةكةيةك نيكىدةوليةا كاريىيةريكت بةرضياويان هةيية لية

ة حىىمييييية سياسييييةا دةرةكيييي ووآلاانيييي ا، ئةميييية سييييةبارةت بيييية ريكىلييييناو .نيكىدةولةايةكان، جيةاناى ناوضةيايةكان

دةكنيكيي ليكيينةدا بثنسيي ئايييا ريكىلييناوة ناحىىميييةكان كاريىييةريكتايان هةييية لةسييةر ثنةسييةا دروسييتىندن بنيييارا سياسيي دةرةكيي ؟ ريكىلييناوة ناحىىميييةكانيش بةشيي ارا ليية نيييان سياسيي نيكىدةولةاييي ا دةكييةن، ئةمييةو

ن هةييية لةسييةر حىىمةاييةكانء دامء دةزراكييان دروسييتىندن كاريىييةريكتايابنيار ايكيان ا، هةروةها رةل ئاشىنايان هةية لة دانان خىتةا كيارو ثيةنء

هيييةروةها ئيييامنازيكى . دارشيييت سياسيييةا ا، دوااييين لييية جيكبةجآكندنيىييي ا رننىيية بةدةسيي كؤمةلىةكانييةوة بييؤ خييؤ دوور خسييت ةوة ليية مىمةنآيييةكان،

روةك هةل ةسو بة رةل ناوبيذيىان ليةنيكىان اليةنية ناكؤكةكاني ا لية ثيك ياو هةرةيىيييو بةصييييغةو ميىييياني ميكى ئاشيييتيانة بيييؤ ضارةسيييةركندن نييياكؤكاى

.جياوازيةكانسنوشيييت نييياحىىم ئيييةم ريكىلناوانييية وا دةكيييات رؤرةثيييانيكى ناوانييي

س ىردارة، لةرة ئةوةش ا كاركندن بىنيكتة خؤ، هةرضةن ة اىاناا دارايايان

Page 74: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

74

جآمتمانيييييةيان زيييييياانة لييييية ناوبذيىانييييية رة ييييييةكان زةر جيييييار ريكىليييييناوة ناحىىمييييةكان رةلييي كاريىيييةر دةبيييي ة لييية كىنان نيييةوةو كيييث كندنييي كيكىييية ناوخؤياى ناوضةيايةكان ا، هةروةها لية ضيةن ية بيىاردا ىيار دةخةنية سيةر

(13).حىىمةاةكاندةراايية ))يكىلناوانيية بييةرةو زيييادبىون دةرواتء هةرضييةن ة نمييارةا ئييةم ر

وة ضاالكيىييان لية (14)((ساىشةش هةزار ريكىلناوا ناحىىم ( 36)ن يىةا زياد بىون اية، بةآلم رةلي كاريىيةريكتايان لةسيةر حىىمةايةكان ايا ئيكسيتاش جؤريكييك ليية الوازا ثيكييىة ديييارة، ئةمييةش لةبييةر ئييةوةا دةسييةآلا دةركندنيي

ةردنىري نييية بةسييةر ووآلاانيي ا، بييةلىى دةركندنيي بنيييار ليية زةربييةا بنيييارا رييبيييةآلم لةرييية . بىارةكانييي ا لةالييييةن دامء دةزراكيييان دةولةايييةوة قيييؤرد كيييناوة

زيادبىون نمارةا ئةم ريكىلناوانيةو هةميةجؤرا شييكىازو ريكبيازو ميىياني م ة اكتيييةرةكان كارةكانييييان دةخىازريكييي بب ييية اكتيييةريكى كييياراو كاريىيييةر لييي

ئاسايشء ئارام ليةبارودةخ نيكىدةولةايي ا، ئةميةش بةريكىيةا كاريىيةريان لةسيييةر حىىمةاييية جؤربيييةجؤرةكانء بنييييار بةدةسيييتان بيييةو ئاراسيييتةيةا كييية

…ئاشتاىهاوكارا نيكىدةولةا بةيك يكتة دا كؤمثانيا فرة رةطةزةكان/ دووةم

كؤمثانيا زةبيةالءء رةورانيةن كية مةبةس لة كؤمثانيا نة رةرةزةكان ئةو لييية ضيييةن ية كؤمثانيييياا بضيييىكء الوةكييي ثيكيييك ديكيييةء لييية ضيييةن ية ووآلاييي ثيىةسييازي ا كييار دةكييةنء بةرهةمييةكانيان ليية ضييةن ية ووآلايي جؤراوجييؤردا دة نةشية، ئيةم كؤمثانيايانية لية دةرةوةا سي ىرا ووآلت كاردةكيةن، كية لقيي

ةكيةكانة ليية ووآلايي دايييك دا، ئييةم كؤمثانيايييةكة كيية سييةر بيية كؤمثانيييا سييةر كؤمثانيايانة س ىرا سياس دةبةزيك ة، دةولةا دايك كار دةكات بيؤ يناوان كندنييي ضييياالك كؤمثانياكيييان بييية مةبةسيييت دةسييي ريييناة بةسيييةر بيييازارا

(15).دةرةكي انميييارةا ئيييةم كؤمثانيايانييية بييية اايبيييةت ليييةم قؤناغيييةا ئيييةمنةدا بيييةهؤا

خةوة رةن بيييةرةن ليييةزياد بىن ايييية، وة بييية ييييةكيكك لييية اةك يييةلؤجياا هاوضيييةرئةمةو ئةم كؤمثانيايانة ضياالك . راستيةكان دياردةا نيكىدةولةا دادةننيكة

دةرةكيييييان لةسييييةر رووبييييةريكى ييييناوان ب وبىةاييييةوة كيييية ضييييةن ية ووآلايييي ييا ثيكىىةواىو و اازة ثيكىىةواىو لةيةك كاا ا دةرنيكتةوة، بية اايبيةت كؤمثان

Page 75: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

75

رةورةو زةبةالحةكان، كة خاوةن اىانايةك ئابىرا ئةواؤن كية هةني يكك جيار كاريىييةري . ليية داهيياا نيكىخييؤي ضييةن ية ووآلايي اييازة ثيكىةيىييتىو زييياانة

نيكىدةولةا ئةم كؤمثانيايانة بةشيكىةيةك ناوانء دريكذ دةبيكتةوة كة دةولةا دةرنيكتةوة، ض جاا لة سيسيتم دايكء دةولةاان ثيكىىازيىةر لة كؤمانياكة

سياسيييي نيكىدةولييييةا ضييييىنىة ئييييةم كؤمثانيايانيييية زةرجييييار بةشيييي ارا ليييية دروسيتىندن بنييياردا دةكيةن، دةولييةا دايىييش كؤمثانياكييان بيؤ ثىييتىريا

.كندن سياسةا دةرةك خؤا بةكاردةهيك يك بييية هةرضيييةن ة بيييىون ئيييةم كؤمثانيايانييية لييية دةولةاييية ثيكىيييىازيىةرةكان

اايبةت اازة ثيكىةيىتىوةكان اليةن ثؤزةايظء نيكىةايظ خؤا هةية، ئةمةو هؤكارا زا بىنيان بيةردةوامء نيةرؤر نيية، هيةروةها ييةك شييكىازيش نارنيكتية خؤ، بارو هةلىميةرج ئيابىراى دارايايى اةك يةلؤجاى سياسي كؤمثانياكيان

ارضييكىةي ا كاردةكيةن لية كة ئةو ني ىةية ثيكك دةهيك ة، كة كؤمثانياكيان لية ضى نيكىخؤا دةولةا دايكء دةولةا ثيكىىازا كةردا، دةست يىان قىرسياياى باآل دةست دةولةايكى ئةواؤ دةكات بةسةر دةولةايكك ييان ضيةن دةوليةايكى

(17).انةوةلة راستي ا كؤمثانيا نة رةرةزةكان رةليكى كاريىةر دةبي ة لة سيستم

ا هاوضيييةرخ ا، جيييا ئيييةم رة ء كاريىةريكتايييية ييييان بييية ريكىييياا نيكىدةوليييةسيييةربةخؤء بييية ثيييةينةوكندن سياسيييةا دةرةكييي كؤمثانياكيييان خؤيانيييةوة دةبيك ، ياخىد لة ريكىاا بةكارهيك ان كؤمثانياكانةوة دةبيك لة الييةن ووآلاية ثيكىيييىةواىوةكانةوة بيييؤ ىيييار خسيييت ة سيييةر ووآلايييان باشيييىرء سيييةثان ن

% 90))ةخىةو ثةنء بةرنةوةن يةكانيان بة سيةريان ا، ئةمية لية كاايكىي ا كية نن (يابيان -ئيةوروث –ئيةمنيى )ا ئةم كؤمثانيايانة سةربة سآ كىضيىةا

كة لة هةن يكك حالةاي ا ضيةن قياا سيةرمايةكةيان –وة قازا ةكةشيان (18)((بةرنةوةن ييييييية ليكيييييينةدا رةليييييي .دةرةريكتييييييةوة رري ييييييان خؤيييييييان –دةبيكيييييي

ئابىريييةكاةان بييؤ دةردةكييةويك ليية رييؤري سياسييةا دةرةكيي دةولييةاانء .لةسةر يةك اكاريىةريكتايان

دةاىاننيكييي شيييىيك ةوارا رة تيييارا نيكىدةوليييةا كؤمثانييييا ييينة رةريييةزةكان ديييارا بىييةية كيية دةيىيكيينن، ليية ( انيي دوج)لةميانييةا ئييةو رةليية دوو اقةيايييةوة

ة دةكنيك ئةم كؤمثانيايانة بب ة ئامنازيكك لة ئامنازةكان زالبىنء ناوان اليةكةو

Page 76: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

76

لةالييييةك اييينةوة دةكنيكييي ئيييةم ، بيييىون دةسيييةآلت بةدةسييي دةوليييةا دايىيييةوة كؤمثانيايانييية وةك يةكةييييةك كييياراا نيكيييى دةوليييةا دةربىيييةون كييية اىاناييييةك

(19).و دوور لة دةولةا دايكراستةقي ةيان لةبةر دةست ا بيك بؤ كارا سةربةخؤكؤمثانيييييا يييينة رةرييييةزةكان كييييار بييييؤ ئييييةوة دةكييييةن كيييية بىةنيييية سةرضيييياوةو

بيؤ . ناوةن ةكان بنيار لةو دةولةاانةدا كة سةرمايةكةيانيان ايكي ا وةبيةر دةهيكي ة ا ئييةمنيى وةسييتان ن كييارا رارةيانيي (كنايسييىةر)كاايكييك كؤمثانييياا : ةىونيية

لة بةريتانيا بىو لة سىىاىةن ا، كاريكى واا كند كة ن يك بىو لةو كاررةيةي ا كة قيييةينانيكى سياسيييي ك بىةويكتييييةوة ليييية بييييةريتانيا، ضييييىنىة ئييييةم بنيييييارة هييييان ب وا ةوةا جىدا خىازا سىىاىةن اا ا كة بىةريكتةوة بيؤ ضياالك خؤايى داواا

.جيابىونةوة بىات لة بةريتانيانيىي ا ئيةم كؤمثانيايانية ىيارة ئابىرييةكانيان لة ووآلاة ايازة ثيكىةيىتىوةكا

بيييةكاردةهيك ة بيييؤ ريييؤريةء هيييةمىار كندنييي بنييييارة سياسييييةكان ييييان ريييؤري سيستم يةرماننةواي ، هيةروةك ضيؤن لية رىاايمياال روواي ا كاايكيك كؤمثانيياا ميييىة ىييارة ئابىريييةكان خييؤا ليية دنا حىىمييةا نيىييتمان ليية ووآلاةكييةدا

.بةكارهيك اليييية راسييييتي ا اييييا كاروبييييارا كؤمثانياكييييان زييييياد بىييييات، جييييؤرو شيييييكىازا

كؤمثانياكييان دةاييىانة دزة بىةنيية نيياو : ثةهلاويىييت زييياد دةكييات، بييؤ ةىونيية ووآلاانييييةوة ليييية ريكىييييةا ئييييةو كؤمةكيانييييةا ثيكىييييىةش بيييية زانىييييؤو دامييييةزراوة

يكىةا ثيكىىةش زانستيةكان دةكةن لة ووآلاة اازة ثيكىةيىتىةكان ا، ياخىد لة ركندنيييي ثسييييثؤراى شييييارةزاي خؤرايايييييةوة بييييةو ووآلاانيييية، بييييةو شيييييكىةيةا كؤمثانياكييان ويسييتيان لةسييةريةااى ديييارا دةكييةن، هةنيي يكك جيياريش بييةرايل دةدةن بيييية سييييةرةك يييييان بةرثنسييييان دةولييييةاان ليييية ثيك يييياو راكيكىييييان سييييؤزو

(20).خؤشةويستيان بةالا خؤيان امثانيا نة رةرةزةكاةان لةسةر بنيار بةدةستان ووآلاة اازة ليكنةدا رةل كؤ

.ثيكىةيىتىوةكان بؤ روون دةبيكتةوةماوةاييةوة بىيييك اييا ضييةن يكك كؤمثانياكييان اىانيياا كييارو ضيياالك هةمييةجؤرو ضىارضيكىةا كارو جؤرا ميىاني مةكان زيادو باشء ناوان بب، زيياان بىارييان

.بنيارا سياس بىةن لةو ووآلاانةدا كة كارا ايك ا دةكةنبؤ دةرةخسيك كار لة

Page 77: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

77

باسى سيهةم فاكتةرة مةعنةوىية نيودةولةتىيةكان

هيييييةمىو يةكةييييييةك نيكىدةوليييييةا هيييييةول بيييييةديةيك ان بةرنةوةنييييي اى ئاما ييةكان خييؤا دةدات بيية ريكىيياو ميىيياني م جييؤراو جييؤر، بييةآلم ليكيينةدا

ئاييييا ئيييةم ريكىييياو ميىاني مانييية هيييي كؤسيييثء : ثنسيييياريكك سيييةر هةلييي ةدات لةمثةريكى مةل ةوا نايةاة ريكىةيانء س ىرداريان ناكةن؟

لة راستي ا ضةن اكتةريكى مةل ةوا نيكىدةولةا هةية كة ضةن كؤايكيك لةبةردةم بنيار بةدةستان ا دادةنيكة كةواا ليك ةكةن نةاىانيك اةنةا بةويست

ات، يييياخىد بييية ئاراسيييتةيةك ا كييية لةرييية واقيعييي خيييؤا هةلسيييىكةوت بىييي نيكىدةوليييييةا هاوضيييييةردء بةرنةوةنييييي ا يةكييييية نيكىدةولةااييييييةكان ايييييندا نيةرى يك ، ييان بية ثاسياوا سيةروةرايةوة لية دنا بةرنةوةني اى ما يةكان

هةول ان ))بؤية ليكنةدا دةبيك ئامانة بةوةش ب ةية كة . رةلةكةا مامةلة بىاتندنيي بةرنةوةنيي ا دةولييةت ليية اليييةن بنيييار بةدةسييتانةوة نابيكتيية بييؤ رننتيي ك

هؤيةك بؤ ثيكىيكىىندن ئةو ب ضيي ة ياسياياى ئةخةقيانيةا كية هيةمىو الييةك .(21)((لةسةرا كؤكة

بؤية لةم باسةدا لة دوو اكتةرا سةرةك مةل ةوا دةدويكي كية سي ىرا :ت لةكاروبنيار بةدةستان اةسك دةكةنةوة ئةوانيش بني

.ياساا نيكىدةولةا هاوضةرد -1 .راا رىت جيةان -2

ياساى نيودةولةتى هاوضةرخ/ يةكةممةبةسييييي لييييية ياسييييياا نيكىدةوليييييةا هاوضيييييةرد ئيييييةو هيكييييي ة ميييييادداى مةل ةويانةييييية كيييية دامء دةزراكييييان ياسيييياا نيكىدةولييييةا هةيانييييةو كييييارا

سيثيكندراوة، ثيكىيسيتة ريكىلست ثةيىةن ا نيكىان ووآلاانء ااكيةكانيان ثيآ بنيار بةدةستان رةضاوا ياساا نيكىدةولةا بىةنء سىربة لةسةر ئةوةا كية بنيارةكانيييييان، جياوازيييييةك ئابنوبييييةرا نييييةنىيك آ كيييية ليييية هةنيييي آ كاايييي ا كاريىةريةكةا لة شيكىازيكى ئةخةقيةوة بيؤ شييكىازيكك دةرىيك يكتيةوة كية دامء

ليية بةرامبييةردا بييةكارديك ة وةك سةرزةنىيي ء دةزرييا نيكىدةولةايييةكان سيي اا

Page 78: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

78

لييةم بييارةدا بآرىمييان زيييانيكى زةر بيية ئامييا . دابني يي سياسيي ء ئييابىرا (22).بنيارة سياسيةكة دةرات

ليييةم ميانةييييةوة ياسييياا نيكىدةوليييةا رةلييي ئاراسيييتةكندن ثةيىةن يييية ريييننى ية .نيكىدةولةاييييةكان دةبي يييآ ليييةبىارا ب ضيييي ةكان رة تيييار كندنييي ا

كييية ( دادرييياا نيكىدةوليييةا )ناوةنييي ةكان ياسييياا نيكىدةوليييةا بنيتايييية لييية رةليكىييييي ريييييننط دةبي يكييييي بييييية اايبيييييةت لييييية ضارةسيييييةركندن ناكؤكيييييية

لةريية –نيكىدةولةايييةكان هييةروةك ضييؤن ئة ىمييةن ئاسايىيي نيكىدةولييةا ضارةسيةركندن زةريكيك رةليكى رننط دةبي يكي لية –ئةو كةليك انةا ايكي اية ميا تيتيؤ و يةرزكندن ئيريادةا : لةو كةليك انيةش . لة كيكىةنيكىدةولةايةكان

ثيكيييت ئةن امييية هةميىيييةييةكةا بةسيييةر كؤمةلىيييةا نيكىدةولةايييي ا بيييةثآا بةرنةوةن ايةكانيان، بةاايبةت ويةيةاة يةكىناىوةكان ئةمنيىا

ئيةم ناوةن انية دةريكينن زةركيات بةآلم لةرة ئيةو رة ء كاريىةراييةا كية دةوليييييةاان ميييييل كةضييييي ئيييييةو بنييييييارة نيكىدةولةايانييييية نيييييابة كييييية لةرييييية

.بةرنةوةن يةكانيان ا نارى يك ياسيييياا نيكىدةوليييييةا زادةو دةرة يييييام مامةليييييةا نيكيييييىان دةوليييييةاانء كاريىةريكت ئةو دا ء نةريتانةية كة دةبة بة ليىراء ب يةماو ياسيارةليكك كية

ولييةاان رازييية بةسييةر خؤيانيي ا جآبييةجآا بىييةن، ئييةم ياسيياو ب ةمايانييةش دةياسيياو ب ةمايييةكة بييؤ ريكىلسييت رة تارةكييان دةولييةت، بيية وااايييةك ايين، ياساو ب ةمايةكة كة جؤرو شييكىازا كارورة تيارا دةوليةت ديياراى سي ىردار

(23).دةكةن لة بىارا جآبةجآ كندن سياسةا دةرةكيان ا ئيييةوةا كييية دامء دةزراكيييان ياسييياا نيكىدةوليييةا دةسيييةآلايكى لةرييية

ناوةنيي ايان نييية لةسييةر ئاسييت نيكىدةولييةا ، نييااىانة بنيارةكانيييان هةميىيية يةكةكييةرةوة بيكيي ليية ضىارضيييكىةا ياسيياا نيكىدةولةاييي ا، وةك هةنيي يكك جييار

ي ة دةبيييي دةوليييةاان ثيييةنا دةبةنييية بيييةر سييي ىر شيييىان نء بةزانييي ن ب ضييي –وةك قييةوارةا زايييؤن -ياسيياياية نيكىدةولييةااى بنيييارة نيكىدةولةايييةكان

بييةآلم ئةميية ئييةوة نارةيييةنيك كيية بةكييةم سييةينا ئييةو ياسيياو ريكسيياو بنيييارة نيكىدةولةايانيية بىييةية، ضييىنىة ئييةم ياسيياو بنيارانيية زةرجييار اىانيياا ئييةوةيان

رري بىيييةنء لييية الييييةن هةيييية كييية دةوليييةت ييييان يةكيييةا سةرثيكضييييىةر رؤشييية

Page 79: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

79

كؤمةلىييةا نيكىدةولةايييةوة سةرزةنىيي بىنيكيي ، وة دةكنيكيي ليية ريكىلييناوا .نةاةوة يةكىناىوةكان دةربىنيك

ثىختييةا ئييةم باسيية لييةوةدا كؤدةبيكتييةوة كيية ياسيياا نيكىدةولييةااى بنيييارة نيكىدةولةاايييةكان، زةركييات، كاريىييةرا لةسييةر يةكيية سياسيييةكان دروسيي

آلم ئةم كاريىةريكتاية زةر جيار بيةو ئاراسيتةيةدا دةبيكي كية لةرية دةكةن، بةبةرنةوةني ا ووآلاية زهليكيي و كاريىيةرو بية اىاناكييان سيةر رؤرةثيان سياسيي نيكىدةولةاييي ا بىى يكيي ، لييةم بىارةشيي ا ثىييى شيييكن هةنىكيية بييةر ويةيةايية

ة واايييييية دةكنيكيييييي ياسيييييياو بنيييييييار . يييييييةكىناىوةكان ئييييييةمنيىا كييييييةواىوة نيكىدةولةاييييةكانء دامء دةزراكانيىييييان بيييؤ بيييةديةيك ان ئاميييان ء مةبةسيييتة

.سياسيةكانء لة كاا ثيكىيست ا بةكاربةيك نيكة .راى طشتى جيهانى/ دووةم

( افعع اافطر ئد ا)راا رىت جيةان بنيتاية لةو هةس ء سؤزة باوةا ء رووداوة سياسيية كة لية كؤمةلىيةا نيكىدةولةايي ا لية بةرامبيةر كيكىية ريننط

ديييارا كناوةكانيي ا دةردةكييةويك ، بيية وااايييةك ايين، بنيتاييية ليية كاردانييةوةا هةسيي ء سييؤزا رىييت رييةالن جيةييان لةمييةر رة تييارا سياسيي يةكةيييةك سياس ديارا كناودا، بة اايبةت دةولةت، جا لة نياوخؤا سي ىرةكةي ا بيكي

وااية لية )لية دةرةوةيي ا بيكي ييان ( وااة لة دنا رةلةكيةا خيؤا رة تيار بىيات ) .(24)(دنا رةالن ان رة تار بىات

ثاش ئةو ثيكىىةوا ة زةرةا لة هؤييةكان ثةيىةني ا كيندنء مي ياكاني ا بةرجةسيتة بيىوة بية شييكىةيةك كية شؤرشي ايةك ؤلؤج كياتء شيىيك ن ييك كندووةاةوة، بةجؤريكك كة ااكةكان رةنانةء بىنة سات ليةدواا سيات ئاراييان لييييية رووداو و كيكىيييييةكان بيكييييي ء بيييييةردةوام لييييية رةليييييي ا كارليكيييييك بىيييييةنء هةلسةنىان نء بيةدوادا ضيىنيان بؤييان هيةبيك ، بية اايبيةت لية كيكىية ريننطء ضارةنى سازةكان ا، هةمىو ئةمانة واا كندووة راا رىت جيةيان رةن لية

ة روو ليةزياد دواا رةن هؤشيار اين بيكي ء هيةنىاوا زيياان ب يكي ء ريكذةياياني .بىون بىات

هةنىكة رةرةزةكان راا رىت جيةان زياديان كندووة لة هةمىو كةراية سياسيييياى كؤمةآليييييةااى ئابىريةكانيييي ا، رننى ي يىيييييان لةمانييييةدا خؤيييييان

انيييةا كييية (كؤمةلييية)حي بييية سياسييييةكان، ريكىلناوةكيييانء ئيييةو ))دةبي يييةوة

Page 80: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

81

كيكىيية نيكىدةولةايييةكان دةدةنء رننىيييةك نيكىدةولييةايان هةيييةو رننىيي بيية ليكىؤلي ةوةو ضياالكيةكانيان جيآا ريكي و حسيا بيؤ كيندنة لية الييةن ناوةني ة نيكىدةولةاايةكانيةوة، هييةروةها رةننامييةكان، بيية اايبيةت ئييةو رةننامانييةا كيية كاريىةرييييةك ناوانييييان لةسيييةر هييي رو بييينواو قةناليييةا خىيك يييةران هةيييية،

بيييييةر ناوانء بةناوبانىيييييةكان هيييييةوا ء راديؤكيييييانء هيييييةروةها دامءدةزريييييائةميية جىيية ليية اييؤرا ئةنتييةرنيك كيية بيية نييىيك يةء (25).كةنالييةكان اةليية يؤن

.دئىكناا انية بةرهةم ئةم سةردةمة لة قةلةم دةدريك سييةبارةت بيية رةليي ئييةم اكتييةرة لةسييةر بنيييار بةدةسييتان راا جييياوازو

يكك ثيكييان وايية راا رىيت جيةيان كاريىةراييةك جيؤراو جيؤر هةيية، هةني كاراو بةهيك ا هةيية، ضيىنىة راا رىيت جيةيان لية ثىي ثينةنة جيةانايية

لية بةرامبيةردا ضيةن . رننىةكان وةك ريكىلناوا نةاةوة يةكىناىوةكانةوةيية رايةك ان هةية كة نىؤل لة رة كء كاريىةرا ئةم اكتةرة دةكةن بة اةواوا، . ضىنىة ئةم اكتةرة نةيتىانيىةو نااىانيك بةر بة دارريكارا دةولةاان بىنيك

كاريىيةرا راا رىيت : لة ثا ئةم دوو ئاراستةيةدا راا سيكةةم هةيية كية دةليكي نيكىدةولةا بيةثآا بيارودةدء هةلىمةرجية نيكىدةولةاييةكان دييارا دةكنيكي ، لية

رةوةو ئيياب دةريكنيك ، بة ئاراسيتةيةك ا كية ثيا هةن يكك كاا ا رةليكى يةكةكةبييةآلم ليية . بيية دةولةاانييةوة ب يكيي بييؤ ئييةوةا بيية ئاراسييتةا خىاسييتةكاني ا بيينوات

بيية بؤضييىون (( (26)هةني يكك كيياا اييندا رة و كاريىةريةكييةا كييةم دةردةكييةويك تاييييةش لييية ئيكمييية ئيييةم رايييية لييية راسيييتاى واقعيىيييةوة نييي يى ة، ئيييةم كاريىةريك

ووآلايكىييةوة بييؤ ووآلايكىيي ايينو ليية كيكىييةيةكةوة بييؤ كيكىييةيةك ايين دةرؤريكيي ، وة دةكنيكيي بىيييك رننىيي ء نييارننى ئييةو بابةاييةا راا رىييت هةلىيكسييت لةمييةردا دةنىيك يك ريكذةا حسيا بيؤ كندني بنييار بةدةسي بيؤ ئيةو راا رىيتيية دييارا

يكضةوانة هةية ليةنيكىان رننىي بابيةا هةلىيكسي كةوااة ثةيىةن ييةك ث، دةكاتلييةم . لةمييةر وةررييرياوو ريكييذةا رننىييي ان بنياربةدةسيي بييةراا رىييت جيةييان

بىارةشيي ا كةنالييةكان رارةيانيي ن بيية هييةمىو جؤرةكييان نىسييناو و خىيك يي راو و يايييةكان بيية بي ييناو و نيكيينراوةوة رةليكىيي بيياآل دةبييي ة، بييؤ ةىونيية مييي يا رةنئاوا

هيييةمىو شييييكىازةكانيةوة لييية خ ميييةا بةرنةوةنييي ا دةولةايييةكانيان لةميييةر كيكىييية رييننطء هةسييتيارةكان ا كييار دةكييةن، وة لةبييةر زةراء هةمييةجؤراء ضيياك ئييةم هؤكارو ميىاني مانةوة ئةو ووآلاانة دةاىانة راا رىت جيةان بةالا خؤيان دا

ى ا كة بة شييكىةيةك كية بةرنةوةني ا خؤييان رابىيكىة لةمةر هةر كيكىةو قةينانيك

Page 81: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

81

بةآلم ووآلاة اازة ثيكىةيىتىوةكان (. زهليك ةكان)ايك ا بيك ، وااة اليةنة بةهيك ةكان .اىاناا راكيكىان راا رىت جيةانايان بةالا خؤيان ا الوازة

ليكيينةدا دةبيكيي ئامييانة بييةوة بىييةية كيية ئييةم هاوكيكىييةيةا سييةرةوة رةهانييية، ى ريكذةياييية، ضييىنىة هةنيي يكك كيكىييةا رييننطء هةسييتيار هةييية كيية نىييؤل ك بيةلى

ناكنيكيي ء بيية شيييكىةيةك جةوهييةراء رةهييا ثيكىيييكى ب ييةما منةييي ء ئةخةقييية نيكىدةولةاييييةكان ايكييي ا بيييةدا دةكنيكييي ء سيييؤزا ريييةالن دةجىليك يكييي ، جيييا ئيييةو

.بةهيك بيك يان الواز دةولةاةا بنيارا ثةيىةن ا ار بةم كيكىانة دةردةكاتلة كؤاايي ا دةاىاننيكي بىانيكي راا رىيت جيةيان لةرية ئيةو كاريىةرييية جييؤراو جييؤرةا هةيييةا لةسييةر بنيييار بةدةسييتان ليية هييةمىو ووآلاانيي ا، وة لةريية ئييةوةا كيية بيية لةمثييةريكك لةبييةردةم بنيييار بةدةسييتان ا دادةننيكيي ، جىيية لييةوةا

رة كاريىييةرة نيكىدةولةايييةكان لةسييةر رة تييارا دةولييةاانء يييةكيكك بيكيي ليية اكتيية . خاوكندنييةوةا هييةنىاو نانيييان بةشيييكىةيةك كيينداراء خيكيينا شييتيكى ايين نييية

وةك )ةىونةا زي وا ئةم وواةيةش هةنىكة لةسيةر رؤرةثيان سياسيي ا دييارة – ئيةو خؤثيىيان انة مىيؤنايى هةزارايانيةا لةميةر رووداني جيةنى ئةمييةريى

(.بةريتان دن بة ليكناق ساز كنا لة ووآلاان جياجيادا ثيكش جةنىةكةوةك دةرة اميكيييك بيييؤ هيييةمىو اكتيييةرة نيكىخؤيايييى دةرةكييييةكان دةاىاننيكييي بىانيكيي كاايكييك بنيييار بةدةسيي دةيييةويك ئاما ىييةليكك بييةدا بةيك يكيي ثيكىيسييتة

ن بنييار ئية ام بي ات، جيا لةنيكن رةش اي ئةم اكتةرانةدا ثنةسيةا دروسيتىند ئةميةش دواا ايكىةيىيوء . اكتةرةكان جيكىريبة يان ناجيكىري يان نيمضية جييكىري

.ليكى انةوةو هةلسةنىان ن ئةو اكتةرانة لةاليةن بنيار بةدةستانةوةليكيينةدا اىانيياا هةلسييةنىان نء ايكىةيىييوء ثيكىييبي كييندنء هةلبييذاردن

بةم شيكىةية روون دةبيكتةوة كة خاوةن . س دةردةكةويك هؤشيارانةا بنيار بةدةبنييييار سيييةربةخؤا رةهيييا نيييية لييية هةلبيييذاردن جيكىنةوةكيييانء دييييارا كندنييي باشيي ي يان ا، بييةلىى ضييةن ية كييؤتء اكتييةر دةوريييان داوة كيية ضىارضيييكىةيةك

مان بيةآلم لةرية هيةمىو ئةمانةشي ا ثيكىيسيتة ئيةوة . س ىردارا بيؤ دييارا دةكيةن لةياد نةضيك كة بؤ دواجار بنييار لةدةسيت خياوةن بنياردايية، كةوااية ثيكىيسيتة

…رةل اكتةرا سةركندة لة ثنةسةا دروستىندن بنياردا لةياد نةكةية

Page 82: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

82

ثةراويزةكانى بةشى دووةم مررر داع رررفاي سرررفخاسي سررر اافعررراا ااا ميررر ا ررر هاأمرررتااا ررريجاافعابررر اا (1)

ا.11خاص1991اي خابغدادخا س ف ام مطترياخام مع ااملطتنص1911-1911.اد:اخاوانررااايضر اا19وفيدامد ااال رم خامصد اسبقاذااهخاص.اد:اانرا (2)

ا.151يمداافطيداس يمخامصد اسبقاذااهخاصا.11-11ف ضلايمدا ا خامصد اسبقاذااهخا.اد (3)ا.511-512وفيدامنطتخامصد اسبقاذااهخاص.اد (4)ا.33صه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخا (5)ا.111-99ضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص.اد (6) برردافق د ايمررداا.اد:اوانرررا.ا291ف يرردامنطررتخامصررد اسرربقاذارراهخاصااا.اد (7)

فهمررر خاافنرررر اافطي سررر اافررردوف اد اسررر ايفااال ررر لاافنرايررر اوااصررر ئ ااا.15-39خاص1991املع ا خادا اوائلخا م خاافطبع ااألواخا

األمرتاافقر م اافعابر اوافصراا اافردوف خاة ر ااااااام اامس يرلاافامضر ن خااا.اد (8)خا2افع اافطي سي خاا ي اافع اافطي سي اجب مع ابغدادخاافطن ااألواخاافعرددا

ا.11خاص1911مت ا ررنلاافقرراا ااارر م اافطررع د خااد رر اافعابيرر اااخاحطررتامرردا اافع كرريما.اد (9)

يتاافير ن اا عرااا1ف ع اافطي سري خااجلمعي افعابير اف ع ر اافطي سري خاافعرددااااااا.11خاص1992(ان فم )

مرر اامس يررلاافامضرر ن خايفا م يرر ااخترر ذاافقرراا اافطي سرر ااارر م خااااااا.اد (10)ا.115مصد اسبقاذااهخاص

مهررد امرر باامهررد خاافقرر ن اافرردوف اافعرر خاي ضررااتاافق هرر ا رر اط برر اااااا.اد (11)ا.2111افصفاافي فثايفاا ي اافق ن اوافطي س خام مع ا الحاافديتخا

يرررلاافامضررر ن خاافطي سررر ااا ميررر خامصرررد اسررربقاذاررراهخاامررر اامس .ادا (12)ا.215-211ص

املنرم تامريااحلك مي اودو ه ايفابن ءاادتملاخاانراااقب لاحط اافق ويين (13)افتعرر و ا)املرردن خامعهررداافعرراا اف ررالح تاوافيق فرر اافد،قااطيرر خاسرريمن اااا

ا.11-1خاص2111ا بيلخام يسخاآي خا(ااالق يم اافدمقاط باامهرد خاافتطر اتاافطي سري ايفاافعرا ااألوسرطخامصرد اسربقاااااااامهد ام.اد (14)

ا.ذااها اسادا رر خاافعالقرر تاافدوفيرر خاي ضررااتاافق هرر ا رر اط برر ااملاح رر ااااا.اد (15)

.اخاوانرررااايضرر خاد2112افي نيرر ابقطررماافصررح ف خااملعهررداافاررينخاافطرر يم ني ااطبعر اا د اماللاافعرمخام اافع مل خادا اافاكراخادمعرقخاافاا.احطتاحنا اواد

ا.511خاص2111افي ني ا

Page 83: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

83

مررر اامس يرررلاافامضررر ن خاافطي سررر ااا ميررر امصرررد اسررربقاذاررراهخااااااا.اد (16)ا.211-213ص

حطرتان فعر خادا ااا.اد:ام سيلامريلخاس سري ف مي اافعالقر تاافدوفير خا اةر اااا (17)ا.121خاص1911املطتقبلاافعاب خابريوتخاافق ها خاافطبع ااألواخا

الاضر ابطخاة ر ااف سرطاافعردداااااار اماتر حابرااا:ام مامس ح خا صااافع مل (18)ا.11/1/2111ا-111

.ا برردافق د ايمرردافهمرر خاافنررر اافطي سرر اافرردوف خامصررد اسرربقاذارراهاااااا.اد (19)ا31ص

يطرتاامل سر خاافقررا ااف احرداوافععرراو اوافبحرثا ررتاا ير خادا اا رر د خاااااا (20)ا.91-91خاص1992بريوتخا

مررر اامس يرررلاافامضررر ن خاافطي سررر ااا ميررر امصرررد اسررربقاذاررراهخااااااا.اد (21)ا.212ص

ا.112-111ضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص.اد (22)ا.11ف ضلا ا ايمدخامصد اسبقاذااهخاص.اد (23)مصرطا اا:اخاوانررااايضر اا321ا نت خامصرد اسربقاذاراهخاصااا.ا وباتاود.اد (24)

ا.11ابااهيمخامصد اسبقاذااهخاصا.111ضام ا بداحاافدب اخامصد اسبقاذااهخاص.اد (25)ي سررر ااا ميررر امصرررد اسررربقاذاررراهخااااامررر اامس يرررلاافامضررر ن خاافطاا.اد (26)

ا.291صا

Page 84: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

84

بةشى سيهةم قؤناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى بريارى سياسى دةرةكى

/سةرةتا ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنيييييارا سياسيييي بيييية يييييةكيكك ليييية دنوارايييينية قؤناغييةكان دةنميكندريكيي ليية ضىارضيييكىةا ثاراسييت ئاسايىيي نةاييةوةياى

ياييية باآلكانيي ا، هييةر بؤييية بيية ثنةسييةيةك ثاريك رييارا بةرنةوةن ييية نةاةوة ئالؤزو نة رةهةن و اليةن دةنميكندريكي ، هيةروةها ثنةسيةيةك بةردةوامية بيؤ رةيىو بية هاوشياني رووداوةكيانء ضارةسيةركندن ئيةو رريورن تانيةا كية يةكيية نيكىدةولةايييةكان ليية سييايةا رؤرانىيياراء ثةيىةن ييية نيكىدةولةايةكانيي ا

.وويان دةب ةوةرووبةرقسةكندن لةسةر بابيةايكى ئياوا ئيالؤز كياريكى ئاسيان نييةو ثيكىيسيت بية روونىندنييةوةو راتيية كندنيي زةر هةييية، ضييىنىة ئييةم ثنةسييةية دةكةويكتيية نيكيين كاريىييييةرا ضييييةن ية اكتييييةرةوةو بيييية ضييييةن قؤناغيكىيييي ا ايك ةثييييةريك كيييية

هييةمان كاايي ا هةنيي يكىيان هةريةكييةيان لييةوا دا جييياوازةو ليكى ةضييىوة، ليية ئيكميية ليكيينةدا بييةم شيييكىةية قؤناغييةكان . لةريية هةن يكىيانيي ا كارليكييك دةكييةن

.ري بةن دةكةية ثيناسةو ديارى كردنى هةلويست/ يةكةم

ثيك اسيية كندنيي هةلىيكسيي بيية يةكييةم قؤنيياغ ثنةسييةا دروسييتىندن لة دةولةايكىي ا، ييان هيةول بارا ئاساي ناوخؤ: بنيار دادةننيك ، بؤ ةىونة

بييؤ بييةدا هيك ييان ئاما يية سياسييية ( يييان كؤمةليية دةولييةايكك )ئييةو دةولةايية يان ضةن دةولةايكى )دةرةكية اايبةايةكان ، هةلىيكستيكك الا دةولةايكى ان

دروس دةكات، كة دةبيكتة رن تيكى نة رةهةني ا جيياواز كية ثيكىيسيت ( ان ، لةبييييةر ئييييةوةا ئييييةو هةلىيكسييييتةا كيييية ثةيىةنيييي ا بيييية بيييية ضارةسييييةر بيكيييي

يييان بييآ )كيكىييةيةكةوة هةييية وا دةخىازيكيي دةولييةا بةرامبييةر وةآلم انييةوة ا لة بةرامبةردا ب ىيك يك ، بؤية هةر لة سيةرةااوة بنييار بةدةسي (دةنط بىون

هييةول ديييارا كييندنء هةلسييةنىان ن ئاسييت كاريىييةريكت ئييةو بارودةخيية بيييةم شييييكىةية بنييييار بةدةسييي . (1)لةسيييةر بةرنةوةنييي ا دةولةاةكيييةا دةدات

Page 85: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

85

هةلىيكست دةولةاةكةا ديارا دةكات لةمةر كيكىية نيكىدةولةايةكاني ا كية زةر .جار ثال ةريكى دةرةك دةبيكتة هؤا دروس بىون ئةو هةلىيكستانةدوو اليييةن لييةم ميانةيييةدا بؤمييان دةردةكييةويك كيية هييةمىو هةلىيكسييتيكك ليية

- :ثيكك ديك كة لة رووا سنوشتةوة بة اةواوا لة يةك ا جياندةرنيكتةوة، وااة ( operationalالتعبىا )اليةن كارو سازدان : يةكةميان

.هةلىيكستةكة هةروةك خؤا لة واقيع ا، وااة هةلىيكستةكة (psychological)اليةن دةرووناية : بةآلم دووةميان

، كةواايية (2)بنيييار بةدةسييتةوة دة ييامنآو ليكى ةدريكتييةوة وةك ضييؤن ليية اليييةن ناسييي ء هةسييي كيييندنء ايكىةيىيييت بنييييار بةدةسييي بةشييييكك لييية قؤنييياغ

.ناسان نء ديارا كندن هةلىيكس ثيكك دةهيك يك ( Senses)لة رآا ثنةسةا سةرن دانء ايكبي كندنةوة بية هةسيتةكان

و ني ىيييةا –هةلىيكسييي – كييية لييية كةسييي سيييةر ةرو شيييت سيييةر راو دةوروبييةراء ئييةو بييارو دةدء كارايكىةرانةشيي كيية دةيىنيكتيية خييؤ ثيكييك ديكيي ،

.(3)ثنةسةا سةر انةكة ئة ام دةدريك كةواايية سييةرن دانء ايكىةيىييو بنيتيي ناييية ليية ناسييي واقيييع، بييةلىى

قيعية، وةرريكنانيكى لؤنيىاية لةسيةر ب يةماا ميةلنيفاى بيةهاكان، بيؤ ئيةو وا . (4)بةرةو دي يكك كة رة تارو ريكنةوةكةيى لية رووا بةرامبيةردا دييارا بىيات

ئةم ثنةسيةيةش ثنةسيةيةك ينة اليةنية، بية دةسيتةوانةيةك اين، دةكةويكتية نيكيين كاريىييةرا ضييةن ية اكتييةرةوة، لةوانيية اكتييةرة بابييةااى كؤمةآليييةا ء

بؤييية بنيييار . يييار بةدةسيي دةرونيييةكانء ئييةزمىونء شييارةزاي ثيكىييي ةا بن بةدةسييي بيييؤ ئيييةوةا بنيارةكيييان رى ييياو بيكييي ء لييية ئاسيييت ثنكندنيييةوةا ثيكىيستيةكان ا بيك ، ثيكىيستة ثييكش هيةمىو شيتيكك سيةرن ء ايكىةيىيت بيؤ هةلىيكستةكان هةبيك بةو شيكىةيةا كة بة كيندةوة لية واقيعي ا بىونييان هةيية،

، ضىنىة ئةمة سةر دةكيكىيك بؤ ئةوةا لة نةك بةو شيكىةيةا خؤا دةيبي يك بنياردانيي ا بىةويكتيية هةلييةوة، لةمةشييةوة ثييةينةوا رة تاريكييك دةكييات كيية ليية ئاست ثيكىيستيةكان ا نةبيك بنيار بةدةسي زانييارا ايةواوا لةبيةر دةسيت ا بيكيي ، ضييىنىة زانيييارا اييةواو كيياريكى رييننط بيية ئيية ام دةرةيييةنيك ئييةويش

كندنييي بنييييارا سياسيييية كييية بنييييار بةدةسيييتان هيييةمىو كاايييآ ريك ميييىوي ثيكىيسييتيان ثآيييةا ، ئةرييةر ضيياويكىيش بيية ميكييذوودا خبىيييك ي ةوة، دةبييي

Page 86: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

86

ةىونةا ئةو بنيارة ويكنانىةرانةا كة دةرة ام هةلةا مةانسي ار بىون لية .زانياري ا واا ليكةااىوة لة نماردن نايةت

كيةويك كيية ييةكيكك لية رةريةزة جةوهةرايييةكان ليكينةدا ئيةوةمان بيؤ دةردة (5)رارةيان ن بنيتاية لة ناسي ويست دونمية لية بيةكارهيك ان هيك ةكانيي ا

لييية كاايكىييي ا : يييياخىد هيييةر كييياريكى دا كييية ثيييآا هةل ةسيييتيك ، بيييؤ ةىونييية دا كيييؤ ( )هيك يكىييي سيييةربازا زةر لةسيييةر سييي ىرا دةوليييةا ( أ)دةوليييةا

د مييانؤريكى سييةربازا ئيية ام دةدات، كيية خييؤا ليية خؤييي ا دةكااييةوة، ييياخى ضةن رةم و مةبةستيكى لةخؤ رنايىوةو مةبةسي ايكيي ا ضيةن اليةنيكىية، جيا

زانيارا اةواو و راست لةبةر دةسيت ا بيكي سيةبارةت بية ( )ئةرةر دةولةا ئييييةوا هةلىيكسييييت راسيييي ء دروسيييي ( أ)ويسيييي ء مةبةسييييتةكان دةولييييةا

رنيك وة رةرنا بية ثيكضيةوانةوة، كية زةرجيار شىسيت ريةورةا بيةدوادا وةردة .ديك ، ميكذووش شايةحتال لةو بارةيةوةا زةرة

بييييةم شيييييكىةية بؤمييييان روون بييييؤوة كيييية كييييارا دةزرييييا هةوالىنيييييةكان بييييؤ لةميانيييةا ئةمانةشيييةوة بؤميييان . كؤكندنيييةوةا زانييييارا ضيييةن مةانسيييي ارة

دانء ايكىةيىيييو بيييةم شييييكىةية ئييية ام دةردةكيييةويك كييية ثنةسيييةا سيييةرن - :(6)دةدريك هييياا زانياراييييةكان بيييؤ بنييييار بةدةسييي كييية ثيييال ثيكىةب يكييي بيييؤ -

. دةركندن هةر بنياريكك بؤ رووبةرووبىنةوةا هةلىيكستةكانرةرانييةوةا بنيييار بةدةسيي بييؤ ئييةو زانييياراى بييريو بؤضييىونانةا كيية -

. اوة لةمةر هةلىيكستةكان ارة ي ةا بريةوةريةكاني ا داي بييةراورد كندنيي بنيييار بةدةسيي لييةنيكىان زانيارييية نىآيييةكانء ئييةو -

.بؤضىونء وااايانةا كة لة رة ي ةا بريةوةرايةكاني ا هةية .دروستىندن ايكىةيىت يكى نىآ بؤ هةلىيكستةكان -

ليكيينةوة رننىييي زانيارييييةكاةان بيييؤ دةردةكيييةويك كييية كاريىيييةريان هةيييية ةسةر ضؤنيكت ايكىةيىت بنييار بةدةسي بيؤ حةقيقيةا هةلىيكسيتةكان، وة ل

لةسيييةر ئيييةم ب ضيييي ةيةوة ثيكىيسيييتة بنييييار بةدةسييي بييية وريييياياى زينةكانييية سييييةر ئييييةو زانياريانيييية بيييي ات كيييية دةضيييي ة بةردةسييييت ، ضييييىنىة جييييؤرا زانيارييييييةكان كاريىيييييةرا هةيييييية لةسيييييةر ضيييييؤنيكت ايكىةيىيييييت ئيييييةو بيييييؤ

ان، ئةميييةش كاردةكااييية سيييةر سيييةركةواة ييييان شىسييي هيك يييان بارودةخيييةك

Page 87: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

87

جيآا خؤييةا ئاميانة بيةوة بي ةية كية وردايى خيكنايي رةيىيت . بنيارةكةزانيارايييةكان بييؤ ناوةنيي ا بنيييار بةنيي ة بيية ضييؤنيكتاى سنوشييت اييؤرا ئييةو ثةيىةن يانيييةا كييية لييية نيكيييىان ناوةنييي ا بنييييار لييية الييييةكء اليةنيييةكان ايييؤرا

.يةكان لة اليةك انةوة هةيةثةيىةن لة رةش اي كارليكى ئةو اكتةرانةا ريكىلسو كية ثةيىةني يان بية ايؤرا ثةيىةن يةكانييةوة هةييية، هييةروةها ئييةو اكتييةرة دةرونيانييةش كيية ثةيىةنيي يان

اايبةاة بة ( اال تب اتاافوا ي )بةكؤا ئةو اكتةرو رةضاوكندنة خؤيةكيانةا كاريىييةريان لةسييةر قؤنيياغ ناسييان نء ديييارا كندنيي بنيييار بةدةسييتةوة كيية

هةلىيكسييي هةيييية، دةايييىان بىييييك ئيييةم قؤناغييية بييية سيييآ قؤنييياغ الوةكيييي ا - :(7)ايك ةثةريك كة ثيكىةوة بةس اون

(.ايكنوان )ه ركندن -2(. هةس ثيكىندن ء ثيك ان )ايكىةيىو -1 .هةلسةنىان ن -3

بييؤ دروسييتىندن شيييكىةيةك خييىدا بييؤ كيية ايكىةيىييو سييةر دةكيكىيييك يةش دةكنيكتية ((شيكىة))سنوش ء واااا هةلىيكستيكى سياس دةرةك ، ئةم

ب ضييي ةيةك بييؤ هةلسييةنىان ن ئاسييت اىانييا خؤيةاايييةكان دةولييةايكك بييؤ وةآلم انةوةا داخىازاى ثيكىيستيةكان ني ىةا دةرةكي ، وااية ئيةو شييكىةية

بيييييؤ هةلىيكسييييي هةلسيييييةنىان نء دةرة يييييام بيييييةكاردةهيك نيك( افصررررر )هةلسييةنىان نةكةش ليية كؤاايييي ا كييار ليية جييؤرو ضييؤنيكت مامةلييةا داهييااىوا

.بنيار بةدةس دةكاتدارشييت هةلىيكسييتيكى سياسيي دروسيي ء كاريىييةر كيياريكى ئاسييان نييية ة وةك بيؤ هةني يكك وا دةردةكييةويك ، ليةم ميانةييةدا دروسييتىةرا بنييار ضييةن ي

رةرييةزو رةهةنيي و ئيعتبييار لةبةردةمييي ا هةييية، كيية ثيكىيسييتة ليية هييةمان كاايي ا - :ئةم رةرةزانةش لةمانةدا خؤا دةبي يكتةوة. رةضاويان بىات، روونء ئاشيييىنايةا ، (هييياويكنكندن)، جياوازكيييارا (املبدئيررر )ب يييةويكي

دةسيي ثيكىييلةرا، بييةكندارا بييىون، قابيىيييةا ثيكىلسييوء رىييتىريبىون، دةرخست رننى ية رةهةن ، رى ان لةرة هةلىيكستةكان اندا، ايةنط ثيآ هةلضييي ء سيييةغىةت كندنييي دونمييية، هؤشييييار كندنييي جيييةماوةر، هيييةروةها

(8).هاوسةنى كندن لة نيكىان ئيعتيبارة س اايياى مةودا كىراةكان ا

Page 88: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

88

زانيةدا لة راستي ا ثنةسةا هاوسةنط كيندنء سيازدان لية نيكيىان ئيةم رةرة بييؤ دارشييت هةلىيكسييتيكى سياسيي دروسيي كيياريكى ئاسييان نييية، كيياريكى

و دييارا (األوف ير تا)ئاوها ثيكىيست بية دييارا كيندنء ري بةن ييةكةماييةا كندنيي ئييةو بابةاانييةا دةرى يكيي سازشيي لةسييةر بىنيكيي ء ئةوانييةش كيية

.نارى يك ، و كاميىيان شياوا دواخست ةو ئةمانةدا ئةوةمان بؤ دةردةكةويك كية ئيةم قؤناغية زةر لة رةش اي هةمى

ووردو هةسيييتيارةو ثيكىيسيييتة بنييييار بةدةسييي زانييييارا ايييةواو و راسيييت بييية ووردايييى خيكناييييي بىاايييية دةسييي ، هييييةروةك ضييييؤن ثيكىيسيييتة هييييةو بيييي ات راسيتييةكان وةك خيؤا لةواقيعي ا ضيؤنة ئاوهيا بيبي يكي بيؤ ئيةوةا نةكةويكتية

كيية ريية ء ووآلاةكييةا ثةلىيكىيي كارةسيياتء قييةينان بىييات بيية هةلةيةكييةوة جؤريكك باجةكةا بة نيةوةكان داهااىوشي نةدريكتيةوة، ميكيذووش ثنييةا لية حالةا وا، كاايكك سةركندة حةزو ئارةزووةكاناى دي و بؤضىونيكى دةرمياو راا شيييؤ يك كيييندة ثيكيييىةر بيييؤ هةلسيييةنىان ن هةلىميييةرجء بارودةخيييةكان

بيييؤ شييييىندنةوة بابةاييييةكان نيييةكند، شيييتيكى ئاشيييىناية كييية رييية ء حسييياب .نيىتمانةكةش بةرةو هةل يكن دةبات

ماوةاةوة ئاميانة بيةوة بي ةية كية كاايكيك هةلىيكسي سيةر هةلي ةدات كيارا ئيبتيىا كندن كاريىةرايية نيكىةايظيةكان دةبيكتية ثيكىيسيتيةك كية لية ريكىيةا

وة بة شيكىةيةك ثيكش وةخ دةبيك ، ئةمةش ديارا كندن جؤرا وةآلم دانةبيييية دانييييان نةخىييييةو بةرنامييييةا ثيكىلسييييت بةرنةوةن ييييية نيىييييتماناى

(9).نةاةوةيايةكان دةبيك ديارى كردنى ئامانج/ دووةم

ثيك اسييةا (( ا اليييل صييربي مقىيي ))ئامييا سياسيي دةرةكيي هييةروةك ئييارةزووا اييةواو بييؤ بيياريكى دييياراىناوة لةريية بييىون ويسيي ء : ))دةكييات

جآبييةجآ كندنيي ليية ريكىييةا اايبييةت كندنيي بيينا ثيكىيسيي لييةو كؤشييشء اىانايانةا ثيكىيسو بؤ رىاست ةوةا ئةو بارة لة قؤناغ ثيكىىةوا ايكيىرا

(10).روواةوة بؤ قؤناغ جآبةجآ كندنء هيك انةدا مادداخيؤا دييارا كةوااة ثيكىيستة لةسةر بنيار بةدةسي ئاميا خيىازراوا

بىات ثاش ئةوةا هةلىيكسيتةكةا هةل ةسيةنىيك يك لية ثييكش رة تاركندنيي ا،

Page 89: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

89

لةم ديارا كندنةشي ا، سي اي ةر ثيآا وايية ضيىار اكتيةر كاريىيةريان لةسيةر - :بنيار بةدةس دةبيك

ئيييةو ئاميييان ء مةبةسيييتانةا بيييةدا هيك انييييان خيييىازراو و ويسييي او و -1 .ثيكىيسو

.اما انة لةرة ئاما ةكان انداثةيىةن ا ئةم جؤرة ئ -2 .ئةو دةرة امانةا لاك دةكةويكتةوة -3كاا رى او بؤ بةدا هيك انيان، زياد لةمانةش بنيار بةدةس ضةن -4

: اكتييةريكى ايين ليية ب ةرةاييةوة كاريىييةرييان لةسييةرا دةبيكيي ، وةك ئيياواتء ثيكىيسييتية كؤمةآليةاييية سييةرةكيةكان ني ىييةا نيياوخؤياى

وةا بنيار بةدةس بؤييانء ئاسيت رننىي هةريةكيةيان لية شيىندنةئاسيييي ئييييةوان اييييندا، ئةمانيييية ليييية اليييييةكء كاريىييييةرا سنوشييييت

(11).هةلىمةرج سياس نيكىدةولةا لة اليةك ديىةلةرييية ئيييةو ثؤليك انيييةا كييية بيييؤ ئاما ييية سياسيييية دةرةكييييةكان كيييناونء

اىاننيكي لية ضيةن خاليكىي ا ئيةم جياوازيان لة ثؤليك يكىةوة بؤ ييةكيكى دا، دة هةوليي ان بييؤ زيييادكندن : ئاما انيية بيية شيييكىةيةك رىييت كؤبىنيكتييةوة، وةك

هيكيي ا نةاييةوةا، يييان ثالثىيي كندنيي قييةوارةا هييةريكم ، يييان بيينةودان بيية دةسييييةآلانةي نيكىدةولييييةا ، ييييياخىد ئاما يييية ئييييابىراى ئاي ةلؤجيييييةكانء

كة هةمىو الييةك كيؤكة لةسيةرا ئةوةيية كية هت ، وة يةكيكك لةو خاآلنةش.… (12).ئاسايىا ةاةوةي لة سةروو هةمىو ئاما ةكانةوةية

ليكينةوة رةلي بنييار بةدةسي دةردةكيةويك كاايكيك ئيةو ديي و ايكىةيىييوء راتييةكندن بييؤ ئاسايىيي نةاييةوةياى بةرنةوةن ييية نةاةوةيايييةكان دةبيكيي

ىيستة لةسةرا جيةخ خبااية سيةر بيةدا لةنيكن ىارا ضةن ية اكتةردا، ثيكهيك ان ئاما ةكان دةولةاةكةاء بةرنةوةن يةكان ، ئةمة لةرة رننى دان بيييية ئاما ييييةكان بييييةثآا ريكييييذةا رننىيييييةكانيان ليييية سياسييييةا دةرةوةا

.دةولةاةكةي الة بىارا هةلسةنىان ن ئاما ةكانء ري بةن كندنيان لة ضىارضيكىةيةك

بنيتايية لية يةكيةم ثيكيىةر ايةا ديارا كناودا ضةن ثيكىةريكك هةيية، يةكةمي ثةيىةسيتة ثيكيىةرا دووةمييش بىون ويس ء ئارةزووة لةسةر ئاما ةكة، و ثةيىةسيتة ثيكيىةرا سييكةةميش ء؟ابةوةوة كة ئايا ئاما ةكة رةخساوة يان نية

Page 90: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

91

بيةدا هيك يان بة اكتةرا اىاناكان دةولةت كة هةيةا ء اا ضةن يكك اىاناا وااة ئايا ئةو ووزةو اىانايانةا دةولةت هةيةا بةشي (13).ئاما ةكة دةكات

بةدا هيك ان ئةو ئاما ية دةكيات كية بنييار بةدةسي ثيكىيسيتيةا بيؤ بيةدا هيك يييانء جآبيييةجآ كندنييي بنياريكيييك كييية بيييؤ بةدةسييي هيك يييان ئاميييا يكى

.خىازراو و رةخساو ثيكىيستة هةبيك وة بؤمان دةردةكةويك كة بنيار بةدةس ثيكىيسيتة لية دييارا كندني ليكنة

ئاما ةكانييي ا اىاناكيييان دةولةاةكيييةا رةضييياو بىييياتء ثىةبةنييي ا لةبةرضييياو بىنيك بؤ ري بةن كندن ئةو ئاما انة بة ثآا يةكةمايةااى رننىيةكانيان،

ا يكى بييؤ ئييةوةا جآبييةجآ كييندنء بييةداةيك ان ئاما يكييك يييان ضييةن ئاميي ديارا كناو سةر نةكيكىيك بؤ لةناو ضىون يان بية ريةدان ضيةن ية ئاميا

.رننى لةواناثيكىىوبؤ ةىونة كاايكك سةركندة بنيارا بة بيةرثاكندن جيةنط دةدات، ريةر لية هاوسييةنط كندنيي هاوكيكىييةكان ا حسييا بييؤ رةهةنيي ةكان ايين نييةكات، ئييةوا

يكىةبندن ووآلاةكةيىييي زةرجيييار اىوشييي ووآلتء نيىيييتمانء ئيييابىراء بيييةروةستان ياخىد شىس ء زيانيكى زةر ديكةء شىيكةء دةسةآلا ووآلاةكةشي لةسةر ئاسيت نيكىدةوليةا كيةم دةكاايةوةو لةسيةر ئاسيت نياوخؤش كيكىيةو ئاناوةو شيكىان ن ئاسيايش دةبيكتية كياريكى ئاسياي رةنانية، ئةمية جىية ليةو

.نةا كة لة ووآلتء رةلةكةا دةكةويك زيانة رياناى مالايا دياريكردنى جيطرةوةكان و هةلسةنطاندنيان/ سيهةم

ثيياش ئييةوةا بنيييار بةدةسيي ئامييا رة تييارا داهييااىوا ديييارا كييند، ديك ، كة بة واااا ( Alternativesالب ائل )قؤناغ هةلبذاردن جيكىنةوةكان

ةخسيياوةكان ديكيي لةسييةر حةصيينكندن و ديييارا كندنيي ئةرييةرة رى يياوو ر بة رىت . (14)ب ضي ةا ئةو زانياريانةا سةبارةت بة بابةاةكة لةبةر دةست اية

ئةم قؤناغة بة ئالؤزو نائاشىنا وةسف دةكنيك ، ئةمةش لة دةرة يام ضيةن (15).كارايكىةريكى جياجياوة

ر ئييةو جيكىنةوانييةش كيية بنيييار بةدةسيي هييةليان دةبييذيكنيك ليية دييي ا بنيييا بةدةس خؤي ا بة باشء رى او دادةننيكة، ئي ميةرج نايية لية واقيعي ا بيةو

كاايكييك بنيييار بةدةسيي يييةكيكك ليية : بييؤ ةىونيية . شيييكىةية بيياشء رى يياو بيية جيكىنةوةكييان ثةسييةن بىييات كيية بنيتيي بيكيي ليية بةسييت ثةئان امةيييةك

Page 91: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

91

دةوليةايكى بازرران كية ثةيىةني ا بية كة ءثية سيةربازيةوة هيةبيك لةرية اييندا، ئييةوا ئييةم هةلسييةنىان نة ليية دييي و بؤضييىون بنيييار بةدةسيي خؤيييةوة ديارا دةكنيك ، ديارة ئةم هةلسةنىان نةش لة بريمان نةضييك ليةنيكن ضيةن ية

. ىارو كاريىةري ا ئة ام دةدريك ييييان ضيييةن )ئيييةم قؤناغييية مةبةسيييتمان ثيييآا رةرانييية بيييةدواا سييييغةيةك

ةايي ا كيية بتىانيكيي ضارةسييةرا ئييةو كيكىييانة بىييات، كيية ليية ا اايب(سيييغةيةكئة ام هةلىيكستيكى سياس دةرةكايةوة سةريان هةل اوة، بة شييكىةيةك

وااية . (16)وا كة ئاما خىازراوا دةولةايكك بةدا بةيك يك بية كيةم ية زييان هيك انيييية دا ئاما ةكيييية بةكييييةم ية ايكضييييىونء كييييةم ية زيييييان ميييياددا و

هييةر ليكنةشييةوة سيييفةا ئييالؤزاى نائاشييىناي دةدريكتيية ثييا ئييةم . ةل ييةوامقؤناغة، سةثان ن ئةم سيفةاةش بةسةري ا دةرةريكتيةوة بيؤ اكتةرريةليكك كية

- :بنيت لة -:زانياريةكان -1

ضيييةن يكتاى ضيييؤنيكت زانيارييييةكان بةردةسيييت بنييييار بةدةسييي كيييار لييية ىان نيان دةكات، سي اي ةر ثيآا وايية كية دياريىندن جيكىنةوةكانء هةلسةن

ضييىار ضيييكىةا ثيينةنةا ئييةو بنيييارة جيكىنةوانييةا كيية ليية يةكييةا دةركندنيي بنياردا باسي ليكيىة دةكنيكي سي ىردارة، جيا ييان بيةهؤا بيةهاو ئاراسيتةكان ثيكىيي يار كييةران بنيييارو جييؤرا شييارةزاي ثيكىييىويانةوةية، ييياخىد بييةهؤا

ئيييةو زانياريانيييةوة دةبيكييي كييية لةبيييةر دةسيييت اية، جيييؤرو ئاسيييت ايييةواوةا - :زانياريةكانيش سآ رة دةبي ة لةم ثنةسةا هةلبذاردنةدا

.دةزي ةوةا جيكىنةوةكان: يةكةم .شاىندنةوةا جيكىنةوةكان: دووةم

ئةوةييييية كيييية بنيييييار بةدةسيييي ثىيييي بةسيييي ء بييييةو : سيييييكةةمء كؤايييياي ستي اية، دةاىانيك بيةراورد لية زانياريانةا لةسةر هةر جيىنةوةيةك لةبةر دة

نيكىانيان ا بىاتء دواان حساب ئةرةرا سىودو ضاكةا ضاوةروان كيناو ييان ئةرةرا زيان دةكات كة دةرى يكي اىوشي ببيكي ليةو جيكىنةوةيية كية هيةل

كةواايية زانياريييةكان . (17)دةبييذيكنيك بيية بييةراورد لةريية جيكىنةوةكييان اييندا بنييييار بةدةسيييو لةبيييةردةم كيكىيييةو هةلىمةرجييية يارميييةا دةريكىييي رننىييي

نيكىخؤياييى نيكىدةولةايةكانيي ا، ئةمييةش بييةوةا كيية يارمييةا بنيييار بةدةسيي

Page 92: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

92

دةدةن لييييية دةزي يييييةوةو شييييييىندنةوةو هةلسيييييةنىان ن جيكىنةوةكانييييي ا بيييييؤ رووبةروو بىونةوةا ثيكىةاتء هةلىمةرجة نيكىدةولةايةكان، وااة زانياريةكان

ي كييةرا بنيييار بةدةسيي دادةننيكيي بييؤ ديييارا كندنيي باشيي يةء بيية ريك مييىورى يياوانية كييةنا بييؤ دةزي ييةوةا ضارةسييةرا راسيي بييؤ ئييةوةا سياسييةا

.دةرةك ووآلاةكةا بة ريكنةويكى راس ء دروست ا بةريك - :كةسايةتى بريار بةدةست و ئةزموونةكانى ثيشووى -2

اكتيييةرا دةرونييي ء كؤمةآلييييةااى كةسيييايةا بنييييار بةدةسييي كؤميييةليكك هتييي كاريىيييةريان هةيييية لةسيييةرا، ليكنةشيييةوة اايبةدةن ايييية …ني ىيييةياى

بؤماوةيايةكانء رةش برياء ب ةضةا كؤمةآليةااى ئةزمىونية اايبةاييةكانء وة ئيةو . ئةحىامة كؤمةآليةايةكان كاريىةرا خؤيان لةسةر ئةو بةجآ دةهيكىة

ا، ئةمييةش دةرةريكتييةوة بييؤ ئةزمىونييةكان هةميىيية ئييازاد نييية ليية بنيارةكانيي كيية نااىانيكيي بيية (18)ثيكىييىواى كاريىييةرا هيكىيية ثانييةكان سياسييةاةكةيةوة

ئاسان ليكيان الب ات، هةروةك ضؤن اىاناا ئةو بؤ شيىندنةوةو ئة امىناء ثيكىييبي ء هييةليك يان، هييةمىويان كييار ليية كةسييايةا بنياربةدةسيي دةكييةن،

هةلبييييذاردن ئييييةو بييييؤ باشيييي ية جيكىيييينةوة كاريىييييةريان دواايييينيش لةسييييةركةواايييية ئييييةو اكتةرانييييةا كيييية ثةيىةنيييي يان بيييية كةسييييايةا . بييييةجآدةهيكىة

سةركندةوة هةية رةل رننط دةريكنن لة ئاراستةكندن جؤرا ديارا كندنء هةلسييةنىان ن جيكىنةوةكانيي ا، ليكيينةدا مةبةسييتمان لييةو اكتةرانيية ني ىييةا

جييؤرا ثييةروةردةا سييةركندة بيية م يي ال ء ئييةو ضييةمكء بييريو راو دةروونيي ءبؤضييىونانةية كيية ليية هيي را سييةركندةدا جيكىييةا خؤيييان كندةاييةوة، هييةروةها اايبةدةنييي ا سنوشيييتة اايبةاييييةكان ء جيييؤرو ريكىيييةا رةيىيييت ئيييةو بييية دةسييةآلاةكةا، ئةمانيية هيييةمىوا جييؤرا كةسييايةا بنييييار بةدةسيي دييييارا

رؤرانيييان كييار ليية ريكيينةوا بنيييارو سياسييةاة دةرةكيييةكان دةكييةن كيية بييةثآا .دةولةاان دةكات

- :كاريطةريةكانى هةلويست .3هةر هةلىيكستيكك بةرىت كؤمةليكك اكتةرا ناوخؤياى دةرةكي دةورييان

ئةم اكتةرانة كار لية . داوة بة رؤران شىيكةء كات ئةم اكتةرانةش دةرؤريك ء ديييييياراىندن جيكىنةوةكيييييان دةكيييييةن لييييية ريكىيييييةا ثنةسيييييةا هةلبيييييذاردن

. (19)كارايكىندنيانيييةوة لةسيييةر ايكىةيىيييت بنييييار بةدةسييي بيييؤ هةلىيكسيييتةكة

Page 93: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

93

هييةروةك ضييؤن نييةاىاني بنيييار بةدةسيي بييؤ ديييارا كندنيي هةلىيكسييتةكة بيية وردا دةبيكتيية هييؤا بيية ريةدان ئييةو كااييةا لةبييةر دةمي اييية بييؤ دييياريىندن

نيةبىون )هةروةها هةن يكك جار ىارا كات . اوةكان بة ورداجيكىنةوة رىلة هةن يكك بياردا سةردةكيكىييك بيؤ ديناسيةنةكندن هيةمىو ئيةو ( كاا اةواو

ئةرةرانييةا كيية دةرى يكيي بىنيك يية بنيييارو ب ييةماا مامةلييةكندن، دواايين ئييةم يةكسيةر كةم كااة وادةكات ايةنةا كيةميكك لية جيكىنةوةكيان ديناسية بىينيكةء

يييةكيكىيان هةلبييذيكنريكة، ئةمييةش وةك قبييىلىندن ئييةو رووبييةروو بىنةوةيييةا كييية قيييةينانء اةنىذةييييةك يييةرزا دةكيييات، وةك ضيييىونة نييياو بيييارا ( التبييي ي)

كييية ئيييةم . (20)جةنىيييةوة ييييان قبيييىلىندن ئاشيييت بيييةثآا ميييةرج بةرامبيييةر ات كية كىاىثنايى حالةاانةش زةرجار لة كاا اةنىيذةو قةينانةكاني ا روودةد

.مىجازة ةو كةم كاتء مةانس بةرامبةريان ايك ا بةدا دةكنيك .ئةطةرةكانى ئةجنامى بريارةكة -4

ليكيينةدا مةبةسييتمان ليية ديناسييةكندن كاريىييةرا ئةرييةرةكان ئة امىيية بنيييارة لةسييةر راا رىييت نيياوخؤو دةرةوة بيية اايبييةا ، لةبييةر ئييةوةا ئييةم

. رننىيان لةسةر سياسةا دةرةوة دةبيك ئة امانة كاريىةرابنييييار بةدةسييي كيييار لةسيييةر ئيييةوة دةكيييات كييية جيكىنةوةييييةك ئيييةواؤ هةلبييذيكنيك كةباشيي ية ئيية ام نيياوخؤي لاكبىةويكتييةوة بيية بييةراورد لةريية

وااة جؤرو ضؤنيكت هةلسةنىان ن بنيار بةدةس بؤ . (21)جيكىنةوةكان اندابنيارةكة لةناوخؤو دةروةدا دةبيكتة ئاراستةكةريكى ان بيؤ ئة امةكان دواا

.ديارا كندنء هةلسةنىان ن جيكىنةوةكانليكنةوة دةردةكةويك كة بنيار بةدةسي ايةنةا هةلبيذاردن جيكىنةوةكيانء دةركندنييييي بنييييييارا لةسيييييةر نيييييية، بيييييةلىى ثيكىيسيييييتة ديناسيييييةا ئةريييييةرا

دنييي بىييياتء بيييةكارا بةيك يكييي وةك ئة اميييةكان بنيارةكيييةش ثييييكش دةركن ب ضي ةو رآ نيىان ةريكك بؤ هةلبذاردن باش ية جيكىنةوةو دواان دةركندن

.باش ية بنيارو ثةينةوكندن باش ية سياسةت لة ئاست دةرةوةدا .يةكةى دةركردنى بريار -5

يةكيييةا دةركندنييي بنيييياريش كاريىيييةرا خيييؤا لةسيييةر دييييارا كندنييي نء هةلسةنىان نيىيييييييان بييييييةجآدةهيكىيك ، ئةمييييييةش لييييييةوةدا جيكىنةوةكييييييا

Page 94: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

94

دةردةكةويك كة ثنةسةا هةلبيذاردن جيكىنةوةكيانء رفي ءرؤ كيندن لةسيةر رةهةنيي ةكان ووردايين دةبيكيي لييةو يةكانييةا بنيييار كيية ثةيىةن يييةك بييةهيك ا كارليكيييك كيييندن هيييةبيك لييية نيكيييىان ئةن امةكانيييي ا، كييية ثةيىةن ييييةك كييية لييية

ت هاوبةشييةوة بييؤ هةلىيكسييتةكة سةرضيياوةا رنابيكيي ، بييةآلم ئييةو ايكىةيىيييةكانييةا بنيييار كيية ثةيىةن يييةك بريةكناسيييانة زاليية بةسييةر ئةن امةكانييي ا، س ىرا مىمارةسةكندن ما ئازادا رف ءرؤو كؤبىونةوةا ئةن اميةكاناى

(22).كؤك بىنيان لةسةر جيكىنةوة ثيكى يار كناوةكان اةسك دةبيكتةوةلييية رةشييي اي هيييةمىو ئةمانيييةوة بؤميييان دةردةكيييةويك كييية ئيييةم قؤناغيييةش قؤنييياغيكى ئيييالؤزو ووردو رنانييية، ضيييىنىة سيييةركةواة ايكيييي ا لةسيييةر اىانيييا خؤيةكاييييةكان بنييييار بةدةسييي وةسيييتاوة بيييؤ شييييىندنةوةو ئييية امىناء ثيكىيييبي ، هيييةروةك ضيييؤن لةسيييةر بيييىون زانييييارا ووردو راسييي ء ايييةواو و

تايييةكان هةلىيكسييتة جياجياكييانء اةسييى ء كييةم كييات ييياخىد كاريىةريكنيييةبىون كييياا ايييةواو و ديناسيييةكندن ئةريييةرةكان ئييية ام بنيارةكيييان

هيييةمىو ئيييةم . وةسيييتاوة، ئةمييية جىييية لييية جيييؤرا يةكيييةو ناوةنييي ةكان بنييييار اكتةرانيية ثيكىييةوةو بيية كييارليكى هةنيي يكىيان لةريية هةنيي يكىيان كاريىييةريان

.سةركةواة يان سةرنةكةوا بنيارةكان هةية لةرننى ئةم قؤناغيةش ليةوةدا دةردةكيةويك كية ايةنةا هةلبيذاردن ئةريةرو جيكىنةوةكيييان نارنيكتيييةوة، بيييةلىى هةلسيييةنىان ن هيييةر جيكىنةوةييييةك لةرييية ئة امء شيىيك ةوارةكان بية بيةراورد لةرية جيكىنةوةكيان ايندا دةرنيكتيةوة،

هيييةمىوا بةديييي و بؤضيييىون بنييييار بةدةسييي دةبيكييي بيييؤ دييييارة ئةمانيييةش …هةلىيكستةكةو ديارا كندن رةهةن ةكان

Page 95: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

95

قؤناغى بريار دةركردن/ ضوارةمدواا ئييةوةا بنيييار بةدةسيي يييةكيكى ليية جيكىنةوةكييان هةلبييذارد كيية بيية بؤضىون خؤا باش ي يانة، ثيكىيستة لةسةرا كة ئةم جيكىةرةوةيية لية بيارا ايكىرايييةوة بىىيك ريكتييةوة بييؤ بييارا بييةكنداركندن ، ئةمييةش بييةهؤا ئييامنازو دامء دةزرا جياجياكان دةولةاةوة بة ثآا رى انيان لةرة واقيع ا ئة ام دةدريكييييي ، وة ثييييياش ئيييييةوةا بنييييييار بةدةسييييي هةسيييييتا بييييية ديييييياريىندن

ةكان ئةو جيكىنةوةكانء هةلسةنىان نيانء بةراورد كندن كاردانةوةو ئةرةرئة امانييةا كيية ليكيييان دةكةويكتييةوة، ثيكىيسييتة ليية سييةرا هةسييتيك بييةكارا ديارا كندنء بةراورد كندنيكى وورد بةالا كةمةوة لة نيكىان دوو جيكىنةوةدا كيية يييةك بييةهايان هييةبيك ييياخىد هاوشيييكىة بيية، ثاشييان باشيي ية جيكىيينةوة

جآ كييندنء بييةدا هيك ييان هةلبييذيكنيك كيية بييةاىانا اني يييان بيكيي بييؤ جآبيية (23).ئاما خىازراو بة كةم ية زيان

قؤناغ بنيار دةركيندن بةئةلقيةا رنيكي ةرا قؤنياغ ثيكىيلؤي ء قؤنياغ دواا خؤا دادةننيك وةك دكتىر مازن ئيسماليل رةميةزان دةليكي ، هيةروةك ضييؤن ثييآا واييية كيية ثنةسييةا دروسييتىندن بنيييار ليية رووا شيييىندنةوةوة

- :ةسآ قؤناغ الوةك ثيكك ديك كة بنيت لةل (.ثيش بريار)قؤناغى هزرى : يةكةم (.دةركردنى بريار)قؤناغى ريكخسنت : دووةم

(24)(.قؤناغى دواى بريار)قؤناغى سياسى : سيهةملييية قؤنييياغ دةركندنييي بنيييياردا هةلبيييذاردن نيكيييىان جيكىييينةوة ثيكىييي يار

ةكيكىيان ا يةكة دةكنيكتةوة، لة ثيك او بةدا هيك ان كناوةكان لة بةرنةوةن ا ي .ئاما ة خىازراوةكان ا

دةاىاننيكيييي مةرجيييية سييييةرةكيةكان بنيييييار وةررنا يييي كاريىييييةر كييييىرت (25) -:بىنيكتةوة وةك ئةمةا خىارةوة

جةخ كيندن لةسيةر دييارا كيندنء ايكىةيىيت ئيةو كيكىيةيةا كية -أ لية ثيكىيةوة رننىي دان بية ووردو بنيارا لة بارةوة دةدريك ، كةوااة

.درشت ثيكش دةس كندن بة ضارةسةرا

Page 96: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

96

ثيكىييىةش كندنييي راا دنو رفييي ءرؤ لةسيييةر كندنييي بييية مةبةسيييت - دروس كندن ايكىةيىت يكى رىت هاوبةش، ثاشان ليكىؤلي ةوةا

.كؤمةليكك راو بؤضىونء شيكىازا ضارةسةرا جؤراو جؤرراسيت ا، ريةران بيةدواا جيكىينةوةا ثيكش رةران بةدواا ضارةسةرا -ج

.جؤراو جؤرداليكيينةدا بيية ثيكىيسييت دةزامن باسيييكى ناوةنيي ا بنيييار بىييةية بيية كييىرا ضىنىة هةر ليةويكىة بنييار دةردةضييك ، جيا ئيةو ناوةني ة هيةر جيؤرو شييكىازيكك

لةبييةر . بيكيي ييياخىد هييةلىنا هييةرجؤرة بييريو بؤضييىونء ئاي ةلؤجيييةايكك بيكيي سيستمة سياسيةكانء جيؤرو ريكبيازا حيىكم كندنييان جيياوازة لية ئةوةش كة

يةك ا، شتيكى ئاساياية كة ناوةن ةكان بنياريش جيياوازبة لية ضيؤنيةا دةركندنيي بنيارةكانيي ا بييةثآا جياوازايييان ليية ريكييذةا بةشيي ارا كييندن ليية

.بنياردان الست ةية كة هي رو ليكنةدا مةبةس لة ناوةن ا بنيار ئةو ضىارضيكىةا ريكى

بؤضىون بنيار بةدةستةكان ايكي ا كارليكك دةكةنء بنيارة رننىةكان ايكي ا بية كؤااي دةرةن بيةو ئيعتيبيارةا ناوةني ا ثةيىيةرا ئيةو سيسيتمة سياسييةية كيية ثيكىيي يك ليية كؤمييةليكك دامييةزراوة كيية هييةر سيسييتميكى سياسيي ك ثيكييك

ر لةهيييييةر سيسيييييتميكى سياسيييييي ا لةبيييييةر ئيييييةوة ناوةنييييي ا بنييييييا . (26)ديكييييي رةنى انةوةا سنوشت ئةو سيستمة سياسيةية كة ضىارضيكىةيةك اايبيةا

ضاالك ايكي ا ئية ام دةدات وة لةرية سنوشي ء بريوبياوةرو بؤ ديارا دةكاتء دييي و بؤضييىونةكان بييؤ ثةيىييةرا دامييةزراوةا رىييت بىى يكيي ، ناوةنيي ةكان

ةكيىيييةوة جيييياوازن لةييييةك ا، هيييةروةها جييياوازن بنييييار لييية رووا يييؤرمء ناوةر لةرووا س ىرو ثانتاي ما رف ءرؤا رآ ثيك راو لة بابةاة سياساية ريننطء هةستيارةكان ا، زةر جيار ليةو سيسيتمانةدا كية سيةركندة رةلي ييةكةي كيةرةوة دةريكنيكيييي ليييية زةربييييةا كاروبارةكانيييي ا واا ليكيييي يك كيييية بريوبيييياوةرا سييييةركندة

ي ييي ةا ناوةن ةكيييةو بىييينة رةلةكةيىييي دةبيكييي بييية شييييكىةيةك كييية لييية ثىيييةا ةارةهايايييةوة ن يييك بيكيي ، واايية نييةك هييةر راا جييةماوةرو دامء دةزراكييان بيية هةنيي وةرناررييكيي ، بييةلىى راا ئةنيي امان ناوةنيي ا بنييياريش زةرجييار، بيية اايبييةت لييةو

اياكنةودا نيةرى يك ، ئيةوا كااانةدا كة لةرة بريو دي و ويستةكان سيةركندةا .رةت دةكنيكتةوة

- :(28)بةكىرا دةكنيك يةكةكان دروستىندن بنيار دابةش بىنيكة بؤ

Page 97: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

97

- :يةكةى سةركردةى سياسى: يةكةمئةم يةكةية بؤ دروستىندن بنيار كة لة سةركندةا سياسياى كؤميةليكى

اةنةا خياوةن بضىوك لة بةرثنسان ثيكك ديك ، و سةركندةا سياس خؤا بة بنياردانيية، ئةمييةش سييةر دةكيكىييآ بييؤ ئييةوةا اايبةدةن ييية كةسييايةاايةكان رةليكىييي رننىييييان هيييةبيك لةسيييةر جيييؤرا ئيييةو بنيارانيييةا ليييةو يةكةييييةوة

ئيييييةم جيييييؤرة يةكةييييييةا بنييييييار لييييية سيسيييييتمة اؤااليتييييياراء )دةردةضييييييك (.دكتااىريةكان ا بةدا دةكنيك

- :توويةكةى كؤمةلى يةكطر/ دووةملةم يةكانةا بنياردا لية رووا كنداراييةوة بنيارةكيان ييةك كية دةرييان ناكات، بةلىى دواا ئةوة كارليكك لة نيكىان ئةن امةكاني ا روو دةدات بنيارةكان دةردةكنيك ، ئةمة لةرة ئةوةا كة مةرج نيية هيةمىو ئةن اميةكان كاريىيةريان

سييةركندةا دئىكناسيي جييياوازة ليية بؤييية . ليية بنيارةكانيي ا وةك يييةك بيكيي سةركندةا ئىاىكناس لةوةدا كية ثيآا وايية كية ريكىيةو شييكىازا دةركندني بنيارةكييان هييةمان بييةهاا بنيارةكانيييان هةييية، ضييىنىة ريكىييةو شيييكىازةكان ليية

(29).راستي ا بةشيكىة جيانياب ةوة لة بنيارةكان- :يةكةى كؤمةلة سةربةخؤكان/ سيهةمرة ناوةن انةا بنيار لة دوو يةكةا الوةك يان زياان ثيكيك ديكية كية ئةم جؤ

هييي كاميييان نييااىانة بييةبآ ثىييتىريا ئييةوا انيييان بنيييار دةربىييةن، ئةمييةش دةرةريكتييةوة بييؤ ئييةوةا كيية هييةر يييةكيكك لييةم كؤمةآلنيية دةاىانيكيي ريكىيين بيكيي لةبيييةردةم جآبيييةجآكندن هيييةر دةسييي ثيكىيييلةريةك يةكييية ييييان كؤميييةل

وةك لييييية سيسيييييتمة ثةرلةمانيييييية ييييينة ح بييييييةكانء سيسيييييتمة )بةرامبيييييةرا (.سةرةكايةايةكان ا هةية

بييةم شييييكىةية بيية روونييي دةركيييةوت كيية يةكيييةكان بنيييار لييية دةوليييةايككء سيسييييتميكىةوة بييييؤ يييييةكيكى دا دةرؤريكيييي ، بييييةآلم بنيييييار بةدةسيييي لةهييييةر

وةن ةكان بنيار وااة ناوةن ا دةولةايكى ا بةبآ رةضاوكندةان بؤ ضؤنيكت نابنيييار هييةر جؤريكييك بيكيي هييةو دةدات بنييياريكى وا دةربىييات كيية واقيعةكيية دةخيىازيكيييي ء ئامييييان ء بةرنةوةن ايييييةكان دةولةاةكييييةا لةدييييي ا بنيييييار

.بةدةس خؤي ا بة كةم ية زيان ديك يكتة دا

Page 98: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

98

رية ثنةسييييةا دروسيييي كندنيييي بنيييييار ليييية واقيعيييي ا رةنى انييييةوةا ز يييي هةنىاويكىييييية دةرة امةكيييييةا بنييييييارة، بنيييييياريش بةشييييييكك لييييية بةشيييييةكان ثنةسةيةك سياس بةردةوام ثيكك دةهيك يك ئةويش ثنةسيةا كيندارة، بؤيية

بة هةليةدا نةضيىوة كاايكيك جيةخ دةخاايةوة سيةر ئيةوةا كية بنييار ( نانىل)واايية بنيييار ( شيييكىازا كيياريكى ئامييادةكناوة ليية هيي را بنيييار بةدةسييت ا)خييؤا

رىزارشيي كندنيكىيية ليية ضييةن نيازيكييك كيية هيكىييتا نييةرؤردراوة بييؤ واقيعيكىيي (30).هةس ثيكىناو لة رآا يةكيكك لة هؤكارةكان جآبةجآكندنةوة

جيؤرا بنيارةكييان بييةثآا هةلىمييةرجء بارودةخييةكان دةرؤريكيي ، ليية كيياا ةسييت ايةو كيي ء ثنيييان كيكىييةو قةينانةكانيي ا كيية كيياايكى لةبييةردةم بنيييار بةد

ثيكىة ديارةو ثيكىيستة بنيارةكان خيكناان بة رةل سةركندةش لة زةربةا ئيةم هةنييي يكك جييياريش وةآلم نةدانيييةوةو بيييآ . حالةاانيييةدا بييية زةقييي دةردةكيييةويك

دةنى خؤا بؤ خؤا بة هةلىيكس ياخىد بنياريكى سياس دةنميكندريك لية (31).سياسةا دةرةوةدا

:قؤناغى جآبةجآ كردنى بريار: ةمثينجرييةر بنيييار نةضيييكتة بييىارا جآبةجآكندنييةوة وااييا رننىيةكييةا لةدةسيي . دةدات، رننىيةكةشيي لييةوةدا دةردةكييةويك كيية بيية باشيي جابييةجآبىنيك ئةرةر دةركندن بنيار لة سادةانية واااي ا، ماناا هةلبيذاردن بيكي لية نيكيىان

جيادةكنيك ةوة كية لية ئة امةكانياني ا دل يياي ضةن جيكىنةوةيةك ا كة بةوةنيييية، ئيييةوا جآبيييةجآ كندنييي بنييييار وااييية هةلبيييذاردن باشييي ية ئيييامنازا

.جآبةجآكندن كة كةم ية ووزةا اآ بضيك ثاش ئةوةا ئاما ةكان دييارا دةكينيكةء دارشيت بنيارةكية لية شييكىةا

اسيةا دةرةوة دةكةويكتية كؤاايي ا اةواو دةبيك ، ثنةسيةا دروسيتىندن سي ئاسييي ء قؤنييياغ جآبةجآكندنيييةوة، ثيكىيسيييتة بةرثنسيييان لييية دامء دةزرييياو دامييةزراوةكان جآبةجآكندنيي ا هةسييو بيية ثنةسييةا جآبييةجآكندن، واايية رىيك انيييةوةا نييياوةرةك بنيارةكيييةو بيييؤ واقيعييي مىمارةسيييةا كييينداري ئةمييية

يكيي بييؤ جيكبييةجآ كندنيي بييةدياركندن دامييةزراوةو اليةنيية دياريىناوةكييان دةببنيارةكييةو ديييارا كندنيي ئييةو ئةركييةا دةكةويكتيية ئةسييتؤيان ليية ماوةيييةك

.زةمةن دياراىناو و بة ايكضىنيكى ديارا كناو

Page 99: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

99

بنييياريش وةك ئامييا يكى خييىازراو دةميك يكتييةوة اييا ئييةو كااييةا بييةكندار .جآبةجآ دةكنيك ء دةرؤردريك بؤ دةرة اميكى ديارو بةرضاو

ة راستي ا دةركندن بنيارو جآبةجآكندن بنيار دووكارا اةواوكةرا لرىاسيييت ةوةا بنييييار بيييؤ كييياركندن ثيكىيسيييت بييية وةآلمييي ضيييةن . ييييةك ية

ثنسييياريكك هةييية كيية جآبييةجآ كندنيي بنيييارا بةشيييكىةيةك دروسيي لةسييةر - :رادةوةستيك ، ئةمةش ثنسيارةكانة

ننيك ؟ثيكىيستة بنيارةكة بةكآ رابىةية - أ كارا داواكناو ضاية؟ - كآ ثيكىيستة ثآا هةلبستيك ؟ -ج كةا ثيكىيستة ثآا هةلبستيك ؟ -د خةرجيةكان كارةكة كآ دةيىنيكتة ئةستؤا خؤا؟ -ه

:وةآلم دانةوةا ئةم ثنسيارانةش بةم هةنىاوانةا خىارةوة اةواو ئةبيك .ثآ رارةيان ن بنيار -1 .ديارا كندن نةخىةا كاركندن -2 .بةشىندن بةر ثنسياريكتايةكاندا -3 .دانان خىتةا زةمةن -4 (33).ديارا كندن سةرضاوةكان بىدجة -5

لةم ميانةيةدا بة روون بؤمان دةردةكةويك كة ئةم قؤناغية ئيالؤزو رنانيةو ثيكىيسييت بيية ووردةكاريييةك زةر هةييية، يةكيية نيكىدةولةايييةكان بييؤ جآبييةجآ

بيييؤ ئيييةو هؤكيييارو ئامنازانيييةا كييية لييية بيييةر كندنييي بنيارةكانييييان دةرةريكتيييةوةدةستيان ا هيةن، هةلبيذاردنء دييارا كندني ئامنازةكيان جآبيةجآكندنيش اييا رادةيييةك زةر ثىيي بيية هةلىمييةرجء بييارودةخ اايبييةت بيية هةلىيكسيي ء كيكىةكان ياخىد ثى بة رؤرانىاراية نيكىدةولةاييةكان دةبةسيتيك ، ئةميةش

م ئامنازانيية دةكنيكيي هييةمىويان يييان هةنيي يكىيان ليية ئييةوة دةرةيييةنيك كيية ئيية كاايكىيييي ا بييييةكار بةيك يييينيكة، بؤييييية دةاىاننيكيييي بىانيكيييي دروسييييتة دةولييييةت مامةلةيةك ديبىىماس بىات لية كاايكىي ا ئيامنازا جيةنى دةرووني يياخىد

(34).كارا سةربازا بةكاردةهيك يك

Page 100: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

111

دةهيكيي ة ليية بييىارة هةميية هييةروةها دةولييةاان اىانييا جياجياكانيييان بييةكار جؤرةكان ا بة رةضاو كندن رى ان نيان لةرة هةلىيكس ء هةلىمةرجةكاني ا

.بؤ بةديةيك ان ئامان ء مةبةستة خىازراوةكان لة بنيارةكان اضيييةن ية ئيييامنازو هؤكيييار هةيييية بيييؤ جآبيييةجآ كندنييي بنييييارة سياسيييية

ازا ئابىرا، كؤمةك دةرةك ، ئامنازة دبىىماسيةكان، ئامن/ دةرةكيةكان وةكهؤكييييييييارا سييييييييةربازا، دةزرييييييييا هةوالىنيييييييييةكان، ئييييييييامنازة رةم يييييييييةكان، هاوثةئانيكتايييةكان، ميياددة سنوشييتايةكان، هؤكييارا اييةك ؤلؤج ،و زةبيينو

..و هت …زةنى ماددا بؤ ةىونة ويةيةاة يةكىناىوةكان ئيةمنيىا لية بيةرثاكندن جيةنط دنا

ارو ئامنازةكييان جآبييةجآكندن هييةر ليية هؤكييارا هييةر وآلايكييك هييةمىو هؤكيي ديبىؤماسيياى ئييابىراى هييةوالىناى رةم اييى هاوثييةئانيكتاى اييةك ؤلؤجاى زةبيينو زةنىيي ميياددا هييةاا هؤكييارة سييةربازيةكانيش بييةكار دةهيك يكيي رييةر بنييييييارا جيييييةنط بييييي ات لييييية دنا ليكيييييناق بيييييؤ جآبيييييةجآكندن ميييييةرامء

مىون خؤا لية جيةاني ا بةرىيتاى لية مةبةستةكان ء سةثان ن زياانا هةن .رةنهةآلا ناوةراس ء جيةان ئيسةميى ا بةاايبةا

بنيار بةدةسي لية هةلبذاردنيي ا بيؤ ئامنازةكيان دةكةويكتية نيكين كاريىيةرا - :ضةن ية اكتةرا بابةاايةوة لةوانة

اايبةدةنييييية هاوضييييةرخةكان ئييييةو سييييةردةمة، اىانييييا خؤيةاييييييةكان ء جييؤرا ثةيىةن اييية سياسييايةكان دةولةاةكييةا ليية ئاسييت دةولةاةكييةا

نيكىدةولةاي ا، جيياوازا جيؤرا ثةيىةن ييةكانيش وا لية دةوليةاان دةكيات كية جيييؤرة ئامنازيكيييك بيييةكاربةيك ة كييية لةرييية سنوشيييت ثةيىةن يةكانيييي ا لةرييية

(35).دةولةاان بةرامبةري ا بىى يك ةري لةسةر ثنةسةا جآبيةجآكندن هةروةها ضةن ية اكتةرا ان كاريى

وة ثنةسيةا جآبيةجيكىندن . دةبيك بية شييكىةا راسيتةوخؤ ييان ناراسيتةوخؤ سنوشيت سيسيتم سياسي ، / لةسةر ضةن ثايةو مقىماايكيك وةسيتاوة، وةك

جيييييؤرو شييييييكىازا ثةيىةنييييي ا نيكيييييىان دةسيييييةآلا ياسيييييادانانء دةسيييييةآلا امةزراوانيةا ثةيىةني يان بية جآبةجيكىندن، سنوشت ثةيىةن ا نيكيىان ئيةو د

سياسةا دةرةوة هةيية، وااية اكتيةرا بريوكناسي ، ئاسيت اىانياا دةزرياا ديبىىماسييي ء دةزريييا هةوالىنييييةكانء رارةيانييي ن، ئةمييية جىييية لييية سنوشيييت

Page 101: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

111

سيسييييتم نيكىدةولييييةا ، واايييية ثنةسييييةا جآبييييةجيكىندن بنيييييار بنيتاييييية ليييية وة بييؤ ئاسييت كييندارا كيية ثةيىةسييتة رىيك انييةوةا بنيارةكيية ليية بييارا ايكىراييية

(36).هةلىمةرجء مامةلةو ثةيىةن ا نيكىان ني ىةا ناوخؤي ء دةرةكايةوة، ليية رةشيي اي ئةمانيييةا ثيكىييىو كييية با ييان كييند بييية روونيي دةردةكيييةويك ثنةسيييةا جآبيييةجيكىندن بنييييار اةواوكيييةرا ثنةسيييةا دروسيييتىندن بنييييارةو

ةروةها كيياريكى ئاسييان نيييةو ضييةن ية ئييامنازو بةشيييكىةء لاكيي جيييا نابيكتييةوة، هيي هؤكيارا ثيكىيسييتة كيية بةكارهيك انيىيييان لةاليييةن كاربةدةسييتانةوة دةكةويكتيية نيكيين ىييييارو كاريىييييةرا هةلىمةرجيييية نيييياوخؤياى دةرةكيةكانييييةوة دةولييييةاانيش بييييؤ جآبييةجآكندن بنيارةكانيييان ثييةنا دةبةنيية بييةر ئييةو ئامنازانييةا كيية رييةورةانية

امء ئاميييا خيييىازراو بةدةسييي دةهيكييي ة بييية كيييةم ية زييييانء كيييةم ية دةرة يييئاسييت اىاناكييان ، كةواايية ثنةسييةا جآبييةجآكندن. ايكضييىون ووزةو اىاناكييان

.يةكةا نيكىدةولةا بةسةر جآبةجآكندن بنيارةكاني ا ديارا دةكات .قؤناغى هةلسةنطاندن ء بةدوادا ضوون: شةشةم

بيىارا جيكبةجيكىندنيةوة، بية كياريكى دييارو بةرجةسيتة كاايكك بنيار دةضييكتة دادةننيكي كية كاردانيةوةا راسيتةوخؤ يييان ناراسيتةوخؤا بيةدوادا ديكي ، ضييىنىة بنيييار دةضيييكتة رييي ا رة تييارا دةرةكيي دةولةاييةوةو دةولييةاان ثةيىةنيي دار بيية

ة لييية الييييةن بنيارةكييةوة هةلىيكسييي لةميييةر بنييييارة دةركناوةكيية نيىيييان دةدةن، كييي دةولةا يةكةمةوة دةركناوة، ئةمةش بةكاردانةوةيةك دادةننيك كية لية ئية ام بنيارةكييةوة روودةدات، ليكيينةوة قؤنيياغ هةلسييةنىان نء بييةدوادا ضييىون دةسيي

.ثيك ةكاتسةركةواة يان شىس ء نىض ان بنيار، جا بة اةواوا بيك ياخىد ريكذةي ،

دةوةسييتيك ، بيية دةسييتةوانةيةك ايين، اييا ضييةن يكك لةسييةر جييؤرا كاردانييةوةكان ئاس ء جؤرا وةآلم دانةوةا دةرةكي لية بةرنةوةني ا داخىازايى مةبةسيتةكان بنيارةكييةدا دةبيكيي ، بؤييية ليية زةربييةا كااةكانيي ا بنيييار بةدةسييتان هةل ةسييو بيية هةلسيييييةنىان ن كاردانيييييةوة دةرةكييييييةكان بنييييييار، ييييييان لييييية كييييياا ثنةسيييييةا

.ندن ا ياخىد دواا اةواو بىون جآبةجيكىثنةسةا هةلسةنىان نء بيةدوادا ضيىونيش لية نيكين رةشي اي بيةراوردكندن لة نيكىان ئة امة كندارايةكانء ئة امية ضياوةروانىناوةكان ا ئية ام دةدريكي ، واايية بييةراورد ليية نيكييىان ئييةو ئامييان ء مةبةسيي ء بابةاانييةا كيية ثيكىيسييتة بييةدا

نيكيىان ئيةو بابيةتء ئاما انيةا كية بنيارةكية بية ئية ام بةرضياو بةيك نيكة وة لية (37).بةكندار بةدا هيك اون

Page 102: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

112

لةميانيييةا ئيييةم هةلسيييةنىان نةدا بنييييار بةدةسييي ئاسيييت سيييةركةواة ييييان شىسيييت بنيارةكيييةا بيييةدا دةكييياتء سيييىديكى زةرا ك دةبي يكييي بيييؤ رةشييية

بنيارةكييييان داهيييااىو ليييية كندنيييةوةا ريكىييياا دوورو دريكييييذا ثنةسيييةا ز يييرية سياسييةا دةرةوةدا، بييؤ دةركييندن يييان دةرنييةكندن بنيييارا هاوشيييكىةا بنيييارة هةلسةنىيك ناوةكان، بةثآا سةركةواة يان شىست ئةو بنيارانيةا ليةوةو ثييكش

.دراونواايية لييةم ثنةسييةيةدا بنيييار بةدةسيي دةاىانيكيي خييال هيكيي و خييال الوازا

لييية بنييييارو رة تيييارا داهااىويييي او سييييىودا ك ، نيارةكانييي ا دييييارا بىيييات لييية ب .وةربىنيك لة بنيارةكان داهااىوي ا

ليية هةلسيييةنىان ن دةرة يييام بنياريىييي ا دةردةكييةويك كييية بنيارةكييية ييييان راسييييتةو سييييىود بيييية ريييية ء نيىييييتمان دةرةيييييةنيك ، يييييان هةلةيييييةو زيييييان بييييؤ

ة شييكىةيةك وا لية خياوةن بنييار دةكيات كية بةرنةوةن ايةكان دةولةت دةبيكي ، بي ضيياو بيية بنيييارو جييؤرا سياسييةاةكاني ا خبىيييك يكتةوة، بييؤ ئييةوةا جيياريكى ايين اىوشييييييي ايييييييةنطء ضيييييييةلةمةو زييييييييان نةبيكتيييييييةوة لييييييية دةركندنييييييي بنييييييييارو

(38).جآبةجآكندني ائةم ضاو ثيك ا خىان نةوةيةش يان بة ناسان نء هةلسةنىان ن نيىآ دةبيكي

ءمييةرجء بارودةخيية نىآيييةكان بةشيييكىةيةك ووردايين، يييان بيية رييؤري بييؤ هة ئامنازةكيييييان جآبيييييةجآكندن بنيارةكييييية دةبيكييييي بييييية شييييييكىةيةك كييييية لةرييييية ثيكىيستيةكان ا بىى يك ء ئاما ة خىازراوةكان بةيك يكتة دا، ئةمةش بة بةدوادا

ةبيكيي ليية ثيك يياوا ضييىون ئة امييةكان بنيارةكييةو هةلسييةنىان ن ئامنازةكييان د ئةوةدا كة بنيار بةدةس شارةزاو هؤشيار بيك وة زانا بيك بة باش ية ئامناز بؤ جآبةجآكندن بنيارةكان لية داهيااىودا ضيىنىة ثنةسيةا دروسيتىندن بنييار

.ثنةسةيةك بةردةوامةو بةدواا يةك ا ديك بييي ات كؤايييا لييية زةربيييةا بنيارةكانيىييي ا ثيكىيسيييتة بنييييار بةدةسييي هيييةو

ضارةسييةرو كؤاييا ئييامنازا، بييؤ ضارةسييةركندن قييةينانء اةنىييذةكان، ئييامنازا سةربازاء جةنط بيك ، وااة ثيكىيستة لةسيةرا هيةول ضارةسيةرا كيكىيةكان بية ئامنازا ديبىىماساى ئاشتيانة ضارةسةر بىاتء ئامنازا سيةربازا كؤايا هؤكيار

كيارا سيةربازا زييانيكى زةرا ميال بيك بؤ ضارةسةركندن، ضىنىة هةميىة هؤ .يان ريان ياخىد هةردووكيان بةدوادا ديك

Page 103: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

113

ثةراويزةكانى بةشى سيهةمم اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خاااااااا.اد (1)

ا.119مصد اسبقاذااهخاصقرررر د ا برررردافامتخااا:اخاوانرررررااايضرررر اا131ناررررسااملصررررد اافطرررر بقخاصاا (2)

ة رر اسييةر ثنةسييةا دروسيي كندنيي بنيييارا راميييارا، هةلىةسييتةيةك لة(ا1)افيق فرر اافك دسررت ني خااملاارر اافيقرر يفاافعررعحماافك دسررت ن خاافعررددااااا

ا.11خاص2112ا ن اافي ن خاا.11ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (5)نرر ف امعرر لاامرردخااإلد ا اافي برر ن اف نررر اافرردوف خاة رر اافطي سرر ااا.اد (1)

ا.31خاص1991خاافطن اافط دس اوافععاو خاي في ا111فعدداافدوفي اابيطريا ين ف اوم اب يطحادو و يلخامدعلاااا أ يخاافعالق تاافدوفير خاا (3)

بر يسخاافطبعر ااا-ف ي اامانقشخامنع اتاافبحاااملت سطخابرريوتا:ا اة ا.311خاص1912افي ني ا

سررر اا برررداف طيفا ررر اامليررر حخااملع مررر تاو م يررر ا رررنلاافقررراا اافطياااااا (1)خا1911خاسرن اا1اا م خاة ااألمتاافقر م خاا ير ااألمرتاافقر م خاافعردداااااا

ا.32صم اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خاااااااا.اد (1)

ا.131مصد اسبقاذااهخاص–ا1111 رررااا111دا اافطرررال خااحلررر بااالسرررالم اافعااقررر خافنرررد خاافعرررددا (1)

ا.21خاص1991مت ا–ألولا بيلااا112خاوافعددا19خاص1991ح ياا ا.11ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (9)امس يلا امق ردخاافعالقر تاافطي سري اافدوفير خاد اسر ايفااأل ر لااااااا.اد (11)

خا1911وافنرايررر تخامطبعررر ام معررر اافك يرررحخاافك يرررحخاافطبعررر اافي فيررر اااااااا.151ص

م خام اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااارااااااا.اد (11)ا.139مصد اسبقاذااهخاص

امس يررلا رر امق رردخااخترر ذاافقرراا اتايفاافطي سرر ااا ميرر خاة رر اااااا.اد (12)ا.111خاص1911خاافطن اافاابع خااات باا11افطي س اافدوفي خاافعدد

ا.ناسااملصد اواملك (15) لابتايمداافقان خاحت االا كر اارالاطايقر ااااافتار اوافنجر حخاااااا.اد (11)

ا.11خاص1991جند خاافطبع اافاابع خادا ااألندفساااضااءخاد اسرر اا–مرر اامس يررلاافامضرر ن خايفاافتلطرريطاافطي سرر ااارر م اا.اد (13)

نراي خاة ااحلق ق خاةعي ااحلق قيااافعااقياخاافعددا ااألولاوافي ن خاا.51افطن اافع شا خاص

م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خاااااااا.اد (11)ا.115بقاذااهخاصمصد اس

ا.33-31 بداف طيفا ااملي حخامصد اسبقاذااهخاص (11)

Page 104: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

114

ثايفامنه ااخت ذاافقاا ا:ام اامس يلاافامض ن خاافطي س اافدوفي .اد (11)خا1افطي سررررر اااررررر م خاة ررررر اافع ررررر اافطي سررررري اوافق ن نيررررر اافعررررردداا

ا.113خادا ااحلاي اف طب خابغداداص1911ح ياا ا.11صد اسبقاذااهخاصه ن اافي ساعضاااحلديي خام (19) ثايفامنه ااخت ذاافقاا ا:ام اامس يلاافامض ن خاافطي س اافدوفي .اد (21)

ا.ا111-111افطي س ااا م امصد اسبقاذااهخاصا.111ناسامصد اافط بقخاص (21)ا.19ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (22) م خام اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااارااااااا.اد (25)

ا.111مصد اسبقاذااهخاصمرر اامس يررلاافامضرر ن خاافطي سرر ااا ميرر خامصررد اسرربقاذارراهخااااا.اد (21)

ا.511ص الحا ير اا. د: ريكبةرا مةشق سةركندةي ، وةرريكنانهع اافط ف خا.اد (23)

ا.15خاص2111افط يم ني خاثةيظ، و د ا يم خامطبع اا.99ه ن اافي ساعضاااحلديي خامصد اسبقاذااهخاص (21)ا.ملصد اواملك ناساا (21)مرر اامس يررلاافامضرر ن خاافطي سرر ااا ميرر خامصررد اسرربقاذارراهخااااا.اد (21)

ا.512-511ص برررداحل يما بررر ساقعرررط خااجلم ررر تاوافقيررر د خام سطررر ادا اافكتررر خاا.اد (29)

ا.11خاص1911م مع اامل لخام اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خاااااااا.اد (51)

ا.112مصد اسبقاذااهخاصا.115اسااملصد خاصن (51)ا.11 ايدا بيداحااملصب حخامصد اسبقاذااهخاص (52)ا.91-93هع اافط ف خامصد اسبقاذااهخاص.اد (55)امد ب سا بدافبديلخاافعالق تاافدوفي اأ ر اوقضر ي ه ااملع را خاااا.اد (51)

ا.119خاص1911افعب بااحلاخام اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خاااااااا.اد (53)

ا.111صد اسبقاذااهخاصما.12-11 ايدا بيداحااملصب حخامصد اسبقاذااهخاص(ا51)م اامس يرلاافامضر ن خايفا م ير ااختر ذاافقراا اافطي سر ااار م خاااااااا.اد(51)

ا.111مصد اسبقاذااهخاصخا(2)خاافعردداا(سةنتةرا بنايةا )ف ادا ديقخا نلاافقاا اافطي س خاة ا(51)

ا.11-15خامطبع او ا اافرتبي خاا بيلخاص1999اافطن اافي ني خانه ي اشب طا

Page 105: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

115

كؤتايىو دةرةجنامباسييييىندنء ديناسييييةكندن ثنةسييييةا دروسييييتىندن بنيييييارا سياسيييي كاريكى زةر ووردو ئالؤزة، ضيىنىة بيا كيندن لية ضيؤنيكت مىمارةسيةكندن سياسييةت دةكييات ليية يييةكيكك ليية وردايينية ئاسييتةكانا ا كيية بنيييارا سياسيي

.دةرةكايةئيكميية لييةم كؤاايايييةدا كؤمييةليكك دةرة ييام دةخةي يية روو كيية بيية كيينةكء

:ناوةرةك بابةاةكة ديكتة هةنماردثنةسيييةا دروسيييتىندن بنييييارا سياسييي دةرةكايييى بريةكيييةا : يةكيييةم

بنيييارا سياسيي شييتيكى نييىآ ناييية، بييةلىى بابةايكىيية ريىييةا ليية ميكييذووا تبىون دةسييةآلتء دةولةاييةوة سياسييا ا كيكىيياوةو هييةر ليية سييةرةااا دروسيي

بىون هةية، هيةر ضيةن ة بابةاةكية لية زانسيت سياسي هاوضيةرخ ا نىآييةو .رننىيةك ناوازةا بةخؤوة بي يىة

رة تارا سياسي دةرةكي خياوةن بنييار رىزارشي لية سياسيةا : دووةمدةرةك ووآلاةكةا دةكيات، ئيةم رة تيارةش ىيارو كاريىيةرا اكتيةر ريةليكك

ان داوة، سياسيييةا دةرةكييييش بييية دةرة يييام كيييارليكى هيييةمىو ئيييةم دةوريييي ىارا اكتةرةكانيش . اكتةرانة، ناوخؤي بة يان دةرةك ، كاريىةر دةبيك

ريكيييذةيةء زةرجيييار بييية شييييكىةيةك كارليكيييك دةكيييةن كييية نااىاننيكييي كاريىيييةرا . اكتةريكك لة اكتةريكىا ليكك جيابىنيكتةوة

بة ئةلقةيةك ب ضيي ةي دادةننيكي لية ثنةسيةا بنيارا سياس: سآيةمسياسييييييييي ا، وة دةرة ييييييييام كييييييييؤا رووداو و ثيكىييييييييةاتء ئيينائيييييييياتء بارودةخةكانيية، هييةروةها روانىةيةكيية بييؤ بييةدا هيك ييان ضييةن ئاراسييتةيةك

.نىآ لة واقيع ابنيييار ناوةنيي ا ثنةسييةا سياسيياى دةرة امةكانيييةا ، وة ريكضييىةيةك

ئامان ء هؤكيارو كاردانيةوةكان لةميانةييةوة دييارا دةكنيكي ، كية سياسية كة بةكؤا هةمىويان كنةك ثنةسةا كارليكى سيستم سياس لةرة رووداو

.و هةلىمةرجة سياسيةكان ا دروس دةكةنثنةسةا دروستىندن بنيارا سياس دةرةك كاريكى سيادةو : ضىارةم

هةستيك بة ئة ام دان ، هةر ضيةن ة سانا نية كة ااكة كةسيكى ديارا كناوهىشيييارو بييةاىاناش بيكيي ، بييةلىى بنيييارا سياسيي دةرةكيي ضييةن ية ب ييةماو

Page 106: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

116

بةشيي ارا : بييؤ ةىونيية. ثيكييىةرو اكتييةرا جييؤراو جييؤر بةشيي ارا ايكيي ا دةكييةن دامء دةزريييا سياسييييةكان، رنوثيييةكان ىيييار، ياسييياو ريكسيييا دةسيييتىريةكان،

ة مةل ةوييية نيكىدةولةايييةكان، ايكىةيىييت ب ضييي ةو لييىراء ياسيياو اكتييةر زانسييتيانةو واقيعيانيية بييؤ كيكىييةو رووداوة سياسييية هةنىكةيايييةكان، راويكييذ كييندن، بةشيي ارا كييندن ليية بةئيية ام رةيان نيي ا، ثةيىةنيي ا كييندن، رةهةنيي ة

…رةم اى مي ياكان، بارا دةرون بنيار بةدةسيتانء جيؤرا كةسيايةايانء .هت

رةليي بنيييار بةدةسيي ليية ثنةسييةا بنياردانيي ا وةك اكتييةريكى : ثيك يييةمسةرةك دةردةكةويك ، ضىنىة بنييار بةدةسي اكتيةرة بابةااييةكان بةديي و بؤضىون خؤا هةل ةسةنىيك يك نةك بةو شيكىةيةا لة واقيعي ا بىنييان هةيية، لييية كاايكىييي ا ئيييةم هةلسيييةنىان نانةش ضيييةن ية اكتيييةرا دةرونايييى جيييؤرا

هتي دةورييان …كةسايةا خاوةن بنيارو جؤرو ريكذةا زانييارا بةردةسي ء .داوةو كاريىةريان هةية لةسةرا

ليية جيةييان هاوضييةرخ ا رةليي بةرنةوةن اييية ئابىرايييةكانء : شةشييةمكؤمثانييييييا ييييينة رةريييييةزةكانء ريكىليييييناوة نيكىدةوليييييةااى ناوضيييييةيايةكانء

ةكانء رةلي ياسياا نيكىدةوليةا ء راا رةشةكندن رةل ريكىلناوة ناحىىميرىيييت جيةيييان بييية شييييكىةيةك روونء ئاشيييىنا زييييادا كيييندووةو بىوةاييية دياراىييييةرو سيييي ىرداريةك بييييؤ رة تييييارا دةولييييةاان، هييييةروةها كةنالييييةكان رارةيانيي نء ثةيىةنيي ي كييندن رةليكىيي رييةورةو بةرضيياو دةبييي ة ليية ريك ييىي

.بنيارو بنيار بةدةستان كندناى كاريىةريكت لةسةركيييارا سياسييي كييياريكى بةردةواميييةو ثنةسيييةا دروسيييتىندن : حةوايييةم

بنياريش بةهةمان شيكىة ثنةسةيةك بةردةوامةو دةبيك بةدواا يةك ا بيكي ء رووبةرووا ئيةو هةلىيكسي ء ثيكىيةاتء ئةريةرةكان ببيكتيةوة، كية رووبيةرووا

يك سياسيةا دةرةكي خيؤا لية نيكين سيستم سياس دةب ةوة، دةولةت دةبرةشييي اي اىانيييا خؤيةاييةكانيييي اء لييية سيييايةا هةلىميييةرجيكى نيكىدةوليييةا

.رى اودا دابنيكذيك دروسييييتىندن بنيييييارا سياسيييي دةرةكيييي كيييياريكى سييييادةو : هةشييييتةم

ثنةسةيةك سانا نية وةك يةكيةاار دةردةكيةويك ، ليةم ثنةسيةيةدا ضيةن ية ا بييية شييييكىةا رة ايييى نيييارة اى بةريكيييذةا جيييياواز كيييةنا ء دامء دةزرييي

Page 107: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

117

، بةشيي ارا دةكييةن، ئةمييةش بييةثآا سنوشييت سيسييتم سياسيي دةرؤريكيي هةروةك ضؤن ئةم ثنةسةية بة ضةن ية قؤناغايةك بةدواا يةك ا ايك ةثةريك ، كيية هةريةكييةيان اةواوكييةرا ئييةوا انيانييةو ليكييك جيييا ناكنيك ييةوة، هييةر بؤييية

نةسةا دروستىندن بنيارا سياسي دةرةكي بية هيةنىاويكى ليكى انةوةا ثزانست دادةننيك كية ثيكىيسيتة اىيكيذةرةوان زانسيت سياسي ئيةم هيةنىاوة –رننىة بربن لة ثيك اوا ناس ء زاني ووردانيةء رىتىري اينيةء كيؤن ية

نىآانية دياردةا كارا سياس كة بة هىنةرا ريكىلست كارا سياس لة .لةم دةدريك قة

Page 108: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

118

سةرضاوةكاناافقاآ اافكايما:يةكةم ثةراو: دووةم

ابررتاقرريمااجل يرر خا ادااملعرر دخااجلرر ءاافي فررثخام سطرر اافاسرر ف خابررريوتخاافطبعرر ااااا.ا1ا.1991افي في خا

ير نسااحلر خامطبعر اافااير خابغردادخادا ا ر د خااااااا:اادوففاهت راخااار ح خا اةر اااا.2ا.1991بريوتا

خا اةرر احطررتا رر اافررون خااملكتبرر ااأله يرر خاا1حلكررمخا اوسررنتا نرر خاسي سرر ااا.5ا.1911بغدادا

امررردا بررر سا بدافبرررديلخاافعالقررر تاافدوفيررر اأ ررر اوقضررر ي ه ااملع رررا خاا.ارررراد1ا.1911افعب بااحلاخا

احط ايمردااحلطرتخا رمااالمتمر اافطي سر خام معر ابغردادخامطر بلام معر اااااااااا.اراد3ا.1911امل لا

و دا اافصاا اافدوف خادا اامل قفاافعاب خامصاخاافطبعر ااراأمااه يد خاايطنجاا1ا.1911افي ني خا

مس يررلا رر امق رردخانرايرر تاافطي سرر اافدوفيرر اد اسرر احت ي يرر امق نرر خاااااا.اررراد1ا.1911منع اتاد اس تاافطالسلخاافك يحخاافطبع اافي ني خا

فك يرحخاا مس يلا ر امق ردخانراير تاافطي سر اافدوفير خامطبعر اافك يرحخااااااااا.اراد1ا.1911افطبع اافي في خا

رررابيطررريا ين فرر اومرر اب يطررحادو و يررلخامرردعلاااا ررأ يخاافعالقرر تاافدوفيرر خااااااااا9برر يسخاافطبعرر اا–فرر ي ااررمانقررشخامنعرر اتاافبحرراااملت سررطخابررريوتاا:ا اةرر ا.1912افي ني ا

رررامرر امينرر خااجلم رر تاافضرر مط خا اةرر ايهرريجاشررعب خامنعرر اتا يرردا خااااااااا11ا.1911ع اافي ني خاافطبخابريوت

اشرداافر او خااا.اد:ارام اسب يتخا ط اافاكااافطي س خاافكت باافي فثخا اة 11ا.أمداس ي ماافعما خابدو ااسمااملطبع :ا قديم

برداحل يماث برحخادا ااا:اراميمسامن يسابال خاايرفا كر امرديااان محر خا اةر ااااا12ا.1999قب ءخاافق ها خاافطبع اافي ني خا

افرتايرر خاا– بررداحامعرر لخا ررن اافقرراا اافرتاي رر اافعالقرر تاافعابيرر امرراللا.اررادا15ا.1911بريوتخاافطبع ااألواخاا–ماا اد اس تاافعابي ا

ررراهرر د اافع رر خاقرر م ساافدوفرر اواالقتصرر دخادا اافكنرر ااألدبيرر خابررريوتخاافطبعرر اا11ا.1991األواا

Page 109: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

119

اإلسراائي ااا– اافعابر ااه ف ااب بكااسع د خاافطي س ااألمرياي ا ر هاافصراااا.اراد13ا.1915خاماا اد اس تااف حد اافعابي خابريوتخاافطبع ااألواا1915–ا1911

راه ن ااي ساعاااحلديي خايفا م ي ا نلاافقاا اافطي س ااا م خادا اافاشريداا11ا.1912ف نعاخابغدادخا

صييةء ل ييي . د: ريكبييةرا مةشييق سييةركندةي ، وةرريكيينان هعرر اافط فرر خاا.اررراد11ا.2111خا، سىيكمان يظبة يم خامطبع اادق وص

األمرياي اوأمتااا ريجايفاوثر ئقاااا–وفيدامد ااال رم خاافعالق تاافطع دي ا.اراد11ا.1992دا ااحلكم خاافطبع ااألواخا(ا1991ا-ا1913)مريامنع ا

ا.1991خام فط خاELGAرا ايدا بيداحامصب حخاافطي س ااا مي خامنع اتا19 د خامب دئاافق ن اافدسرت او طر اافنرر اافطي سر ايفاافعراا خااااااراميداافط21

ا.1991دا ااحلكم خام لخاميررد امسيطررمخانرايرر اافرراأ اافعرر امرردعلخاو ا اافيق فرر اواإل ررال خابغرردادخااا.اررراد21

ا.1992 د اماللاافعرمخام اافع ملر خادا اافاكراخادمعرقخاافطبعر ااااا.احطتاحنا اود.اراد22

ا.2111افي ني احطررتا ررع خا ررماافطي سرر ادا اافع ررماف ماليرراخابررريوتخاافطبعرر ااا مطرر ااااااا.اداررر25

ا.1911امرر لااملنرر يفخاأ رر لاافررنرماافطي سرري ااملق نرر خاشرراا اافابيعرر خاافك يررحخاا.اررراد21

ا.1911افطبع ااألواخاامرر لامرهررااأمرردخاميكرر في اوامليك في يرر خادا ااحلايرر اف طب رر خابغرردادخااااا.اررراد23

ا.1911.ايمداابتاامردامار اواداا:ا يدامنطتخا اطرياافطي س ااا مي خا اة ف.اراد21

ا.1919يمداافطيداافط يمخامط فلام مع اامل اسع دخاافاي لخاافطبع ااألواخام اامس يلاافامض ن خاافطي س ااا مي خاد اس انراي خام مع ابغردادخاا.اراد21

ا.1991حطررتان فعرر خادا ا.اد:افدوفيرر خا اةرر رررام سرريلامرييررلخاس سرري ف مي اافعالقرر تاا21

ا.1911املطتقبلاافعاب خابريوتخاافق ها خاافطبع ااألواخاا.رام س اافطي س خااجل ءاافاابلخاامل سط اافعابي اف د اس تاوافنعاخابريوت29خام سطرر اأ مرر لاامل سرر خا يرر لخاافطبعرر ا11رراامل سرر اافعابيرر اافع مليرر خا ا51

ا.1999افي ني خااحلطرييناافعرريا خافقر اافطي سر خادا ااأل،ر خامطبعر ا ضر ئ خاسرقمخااااااااااراايمد51

ا.1915ا.يمدانصاامهن خا ماافطي س خام مع اأسي طخاافق ها خابدو ا يخ.اراد52

Page 110: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

111

يمداافطيداس يمخاحت يلاافطي س ااا مي خادا ااجليرلخابرريوتخاافقر ها خاااا.ارااد55ا.2111 نسخاافطبع اافي ني ا

خامعاارر ااملصررط ح تابررااافغرراباواإلسررال خادا انهضرر امصرراخايمرردا مرر.ارررااد51ا.1991

يمرردافرر و اافنبهرر خانررر ااحلكررمايفااإلسررال خام معرر اافك يررحخاافك يررحخاااااااا.اررراد53ا.1911

راممدوحااف وب خاهلاستطقطاأمريا اام اسقطااالحت داافط فيت ا ي امطتقب ي خا51ا.1991بع اافي ني خام سط ااأل، خابريوتخادا اافاشيدخادمعقخاافط

ا.1911رااملنجدايفااف غ اواإل ال خادا اافعا خابريوتخاافطبع اافي من اوافععاو خا51راامنصفاافط يم خا ن اافقاا اافطي سر ااألمايكر خامطبعر اماار اافد اسر تاااااا51

ا.1991األو وب خاافاب طخاطبع اأواخاا–افعاب اثاافاكااافطي س اقبرلااألمررياوبعردهخااااراانيق ف اميك في خااألمريخاف و اسعدخا اا59

ا.1911عري ام دخادا اا ف ااجلديد خابريوتخاافطبع اافي من خا:ا عاي افطرريداافع يرر خا ررنلاافقرراا اافطي سرر ايفامنرمرر تااإلدا اافع مرر خاا ي رر ااااااا.ارررااد11

ا.1911املصاي اافع م اف كت بخايثخاو ا اافتع رريمارررا بررداجلب ا برردامصررطا خاافاكررااافطي سرر ااف سرريطاواحلرردااااا11

ا.1912افع ف اوافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خاافطبع ااألواخاررراا بررداحاافعرراو خاماهرر اافدوفرر خااملاارر اافيقرر يفخاافعابرر خادا اافبيضرر ءخابررريوتخاا12

ا.1995افطبع ااا مط خا بداحل يما ب ساقعرط خااجلم ر تاوافقير د خام سطر ادا اافكتر خام معر خااااااا.ارااد15

ا.1911 لخااملررررا بداحلميررردايمررر داااطررر بخادو اامل سطررر اافعطررركاي ايفاافقررراا اافطي سررر ااااا11

ا.1919اإلساائي خادا اافع و اافيق في اافع م ابغدادخاافطبع ااألواارا بداملعط ايمدا ط مخامقدم اااا ماافطي س خادا اةداالو خا م خاافطبع ا13

ا.1911افي ني خافهم خاافنر اافطي س اافدوف خاد اسر ايفااأل ر لاافنراير ااااا بدافق د ايمد.اراد11

ا.1991وااص ئ ااملع ا خادا اوائلاف نعاخا م اافطبع ااألوااا.را بدافق د ا بدافع ي خاافعمد ايفا داداافعد خابدو اسن اومك اافطبل11 برردافا ا ا برر ساحطرراخااجلغاافيرر اافطي سرري امررلاافرتايرر ا رر ااملارر هيماااا.ارررااد11

ا.1911اجلي ب ف يكي خامطبع ااسعدخابغدادخا لابتايمداافقانر خاحتر االا كر اارالاطايقر ااااافتار اوافنجر حخادا اااااااا.ارااد19

ا.1991األندفساااضااءخامد خاافطبع اافاابع ا ا د اافعق ب خاافعالق تاافطي سري اافدوفير اد اسر ايفااأل ر لاوافترأ يخاااااا.ارااد31

ا.1991ريي خابنغ خاافطبع ااألواخاوافنراي تخادا ااجلم ه

Page 111: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

111

ف ضلا ا ايمدخاافطي س ااا مي اوأبع ده ايفاافطي سر اافدوفير خامطبعر اااا.ارااد31ا.1913شايقخابغدادخاافطبع ااألواا

مسرررريا:ا ابررر خا اةررر اا–رررراافقررر م سااحلرررديثاف تح يرررلاافطي سررر خاانك يررر اااااا32ا.1999افطبع ااألواخاا بدافاحيمااجل حمخاافدا اافعابي اف م س تخابريوتخ

د ااألس دخا مااالمتم اافطي س اأسط خاوأبع دهخاو ا اافتع يماافعر ف اا.اراد35ا.وافبحثاافع م خام مع ابغداد

ررب حايمرردايمرر دخاوآعرراو خااجلغاافيرر اافطي سرري خاو ا اافتع رريماافعرر ف اا.اررراد31ا.وافبحثاافع م خااجلمه ي اافعااقي خابدو اسن اومك اافطبل

امررداارر هاخا.اارر نت خاافطي سرر اافدوفيرر ااملع ررا خا اةرر ادا.ا وبرراتاواد.اررراد33ا.1919ماا اافكت ااأل دن خا

رررااشررايفام يررداافع رر ا خاافطي سرر ااا ميرر ااألمريايرر اوأ مرر اافعررا ااألوسررطاااااا31ا.1911خامطبع ااملع مخابغدادخاافطبع ااألواخا1915–ا1911

ي ااألمررتاافقرر م اوافقرراا اافطي سرر خامطبعرر ااااضررا ا بررداحاافرردب اخاقضرراا.ارررااد31ا.1911االنتص خابغدادخاافطبع ااألواخا

م منايمدا حلخاافاكااافطي س اافقديمخام مع ابغدادخادا ااحلاي خابغدادخا.ارااد31ا.1911

ا :نامة و تويذينةوةكانماستةر: سييةم

بنرر ءاادتمررلاارررااقبرر لاحطرر اافقرر ويينخااملنرمرر تامررريااحلك ميرر اودو هرر ايفاااااااا39افتعررر و ا))املررردن خامعهرررداافعررراا اف رررالح تاافيق فررر اافد،قااطيررر خاسررريمن ااا

ا.2111أ بيلخام يسخاآي خا((ااإلق يم اوافدمقااطي /ارررااوالءا برردافب ق اافاويعرريد خاافطي سرر ااا ميرر اا نديرر خا سرر ف ام مطررتريااااا11

ا.1915نصاي ااملعهداافع ف اف د اس تاافق مي اواالشرتااي خام مع ااملطتررراحطررتاحطررااارر اماافعرر ما خاافتج ئرر اافعابيرر اوأثاهرر ا رر اافقرراا اافطي سرر اااااااا11

افعاب خام مع ااملطتنصاي خامعهداافد اسر تاافق مير اواالشررتااي خاقطرماا ردادااااااا.ا1919مد س اافيق ف اافق مي خا س ف ام مطتريخا

ف ي سخام مع اراا نحمايمدا الخاافد،قااطي اوافطي س ااا جيي خا ثابك12ا.1991قطماافطي س خاا بيلخاا–ا ي اافق ن اوافطي س ا/ا الحديتا

خا1911–ا15راجن اط اافعبيد خاافطي س ااا مي ااألمايكي ايفااا يجاافعاب ا15اجل معرر ااملطتنصرراي خااملعهررداافقرر م اف د اسرر تاافق ميرر اواالشرررتااي خاقطررمااااااا

ا.1912افد اس تاافدوفي خا س ف ام مطتريخاراسعداعضااع فاافعبيد خاد اس ا ايبي افبعضامتغرياتااخت ذاافقاا خام مع ا11

ا.1911بغدادخاا ي اآدابخا ماافناسخا س ف ام مطتريخاسن خا

Page 112: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

112

را مايمرداع رفاافبير خاافطي سر ااا مير اافطر ي احير لاافر طتاافعابر اااااااااا13خا1911خا سرر ف ام مطررتريخام معرر امطتنصرراي خاا1911–ا1911ف ارررت امررتا رر ا

ا.معهداافد اس تاافق مي اواالشرتااي ا–قطماافد اس تاافدوفي ارا مر داع رفامرا اي سرفخاسي سر اافعراا ااا مير ا ر هاأمرتااا ريجاافعابر اااااااااااا11

ا.1991خام مع ااملطتنصاي خابغدادخا س ف ام مطتريا1911ا–ا1911 ي سارا الحاامدايمداأماخاافد،قااطي اواجلم تاافض مط خا ثاافبك ف 11

ا.1991قطماافطي س خاا بيلاا–جب مع ا الحاافديتخاا ي اافق ن اوافطي س اا

:ارطؤظ /ضوارةمررراة رر اافع رر اافق ن نيرر اوافطي سرري خاا يرر اافقرر ن اوافطي سرر خابغرردادخااد رردااااااا11

ا.1919خا2افي ن خاافعدداخا1919خا1راة اافع اافطي سي خاا ي اافع ر اافطي سري اجب معر ابغردادخاافعردداااااا19

ا.1911خامت اافطن ااألواا2واوف اافعدداخا1919خاي فيرر ا31رررااة رر اافطي سرر اافدوفيرر خام سطرر ااألهرراا خاافقرر ها خاافعرردداا11

خاافطن اافاابع خا11خاوافعددا1991افطن اافط دس اوافععاو خاي في اا111وافعدداا.1911اات باا

اايي ، سيىيكمان نميارة سياسةا دةو ، سةنتةرا ليكىؤلي يةوةا سي : ي رؤتارا71 .1994كانىن دووةم –، سال دووةم 4 .11/1/2111خا111ة ااف سطاافعدداي 72 .1991ابايلا111خاافطن اافط دس اافعددا11راة ااملن خاب يسخاافعددا15رررااد رر اافعابيرر اف ع رر اافطي سرري خااجلمعيرر اافعابيرر اف ع رر اافطي سرري خابغرردادخااااا11

.1992خا عايتاافي ن ا1خاوافعددا1911افطن اافي في اافعدداافي ن خاراة اآف ا ابي خادا اافع و اافيق في اافع م خاو ا اافيق ف خابغدادخاافعرددااألولاا13 .1999خا(شب طا-ا ن اافي ن ا) .2111خاافطن اافط بع ا21-19راة اافبح ثااإل المي خاافعددا11 .1911خاسن ا1فق م خاافعدداراة ااألمتاافق م خاا ي ااألمتاا11ررراة رر ااحلقرر ق خاةعيرر ااحلقرر قيااافعررااقياخاافعررددا ااألولاوافيرر ن خاافطررن ااااااا11

.1911افع شا خاخاافطرررن ا(2)مطبعررر او ا اافرتبيررر خاأ بيرررلخاافعرررددا، (سيييةنتةرا بناييييةا )ييي اىييية 79

.1999افي ني خانه ي اشب طا(ا1)قر يفاافعرعحماافك دسرت ن خاافعرددااااارااة اافيق ف اافك دسرت ني خااملاار اافياا11

.2112ا ن اافي ن خا

Page 113: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

113

ح يراا ااا–ا1111 رااااا111رادا اافطال خااحل بااالسالم اافعااق خافنرد خاافعرددااا11ا.1991مت اا– بيلااألولاا112خاوافعددا1991

ا :وانةكان/ ثينجةم

اافي ني اا اسادا خاافعالق تاافدوفي خاي ضااتاأفق ه ا اط ب ااملاح.اراد12ا.2112بقطماافصح ف خااملعهداافايناافط يم ني ا

مهد ام باامهد خاي ضااتايفاافاكااافطي س ااف سيطخاأفق هر ا ر اط بر اااا.اراد15افصررفاافي فررثابقطررماافطي سرر خاا يرر اافقرر ن اوافطي سرر خام معرر ا ررالحاافررديتخاا

ا.2111ا–ا2111سن خارماافطي سي خاأفقيحا ر اط بر ااامهد ام باامهد خاي ضااتايفانراي تاافن.اراد11

ا–ا1991افصفاافي فثابقطماافطي س ابك ي اافقر ن اوافطي سر اف عر اافد اسر اااااا.1999

رررافرر ئ احطرراخامرردعلاااا ررماافطي سرر خاي ضررااتاأفقيررحا رر اط برر ااملاح رر ااا13األواايفاقطماافع ر اافطي سري ابك ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخااااااااا

ا.1999ا–ا1991ا بي تاسن اع فداسعيدا فيرقخاي ضرااتايفاحقر ااإلنطر خاأفق هر ا ر اط بر اافصرفااااااااا.اراد11

افي ن خابقطماافع اافطي سري خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ا رالحاافرديتخااااااااا.2111ا–ا2111سن ا

راف ئ احطاخاي ضااتايفاافتأ يخاافطي س اافقديمخاأفقيحا اط بر ااملاح ر ااا11افطي سرر ايفاا يرر اافقرر ن اوافطي سرر خام معرر ا ررالحاافررديتخاسررن اااااااألواابقطررما

ا.1999ا–ا1991مهررد امرر باامهررد خاي ضررااتايفاافتطرر اتاافطي سرري ايفاافعررا ااألوسررطخاا.اررراد11

أفق ه ا اط ب اافصفاافاابلابقطماافطي سر خاا ير اافقر ن اوافطي سر خام معر ااااااا.2112 الحاافديتخاا بيلخاسن خا

ااااااااا

Page 114: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

114

ااا

ؤكاوةرن

الثةرة بابةت …ثيشةكى وةرطير

…ثيشةكى .…بريارى سياسي: بةشى ريخؤشكةر* …ضةمكى بريارى سياسى: باسى يةكةم - …بريارى سياسى لة ميذووى هزرى سياسيدا: باسى دووةم -

…بريارى سياسى لة هزرى سياسى يؤنانيدا/ يةكةم …دابريارى سياسى لة هزرى سياسى رؤماني/ دووةم …ميكياظيلىو بريارى سياسى/ سيهةم …بريارى سياسى لة دةولةتى ئيسالميدا/ ضوارةم …بريارى سياسى لة ضوارضيوةى دةولةتى نيشتمانيدا/ ثينجةم

.…ثةراويزى بةشى ريخؤشكةر

:بةشى يةكةم* كاريطةريتى فاكتةرة ناوخؤييةكان لةسةر ثرؤسةى

…ةرةكىدروستكردنى بريارى سياسى د …فاكتةرة مادديةكان: باسى يةكةم -

Page 115: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

115

.…فاكتةرة ئابورييةكان/ يةكةم …فاكتةرة سةربازييةكان/ دووةم …فاكتةرة جوطرافييةكان/ سيهةم

…فاكتةرى دانيشتوان/ ضوارةم …فاكتةرة كؤمةآليةتييةكان: باسى دووةم -

…public opinionراى طشتى / يةكةم …كردن ئامرازةكانى ثةيوةندى/ دووةم …حيزبة سياسيةكان/ سيهةم …Pressure Groupsطروثةكانى فشار / ضوارةم …جؤرى سيستمى سياسى/ ثينجةم .…زانكؤ و ناوةندةكانى ليكؤلينةوة/ شةشةم

…فاكتةرى سةركردة: باسى سيهةم - …ثةراويزى بةشى يةكةم

…فاكتةرة دةرةكييةكان: بةشى دووةم* …سياسى نيودةولةتى سروشتى سيستمى: باسى يةكةم …يةكة سياسية نيودةولةتيةكان: باسى دووةم

…ريكخراوة نيودةولةتيةكان، حكومى و ناحكومى/ يةكةم …كؤمثانيا فرة رةطةزةكان/ دووةم

…فاكتةرة مةعنةوىية نيودةولةتيةكان: باسى سيهةم

Page 116: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

116

…ياساى نيودةولةتى هاوضةرخ/ يةكةم …راى طشتى جيهانى/ دووةم

…ثةراويزى بةشي دووةم

:بةشى سيهةم* قؤناغةكانى ثرؤسةى دروستكردنى بريارى سياسى

…دةرةكى

…ثيناسةو ديارى كردنى هةلويست/ يةكةم …ديارى كردنى ئامانج/ دووةم …ديارى كردنى جيطرةوةكان و هةلسةنطاندنيان/ سيهةم …قؤناغى بريار دةركردن/ ضوارةم …جآبةجآ كردنى بريارقؤناغى / ثينجةم …قؤناغى هةلسةنطاندن و بةدوادا ضوون/ شةشةم

ثةراويزي بةشي سييةم

…كؤتايى و دةرةجنام …سةرضاوةكان

Page 117: برؤسةى دروستكردني برياري سياسيي دةرةكي

117