H-'l A d ^ O ß C i ; TKJ;* . ïï L /) ηp ~ M d I ÔS. - J. 6VV . ^ U O

ΘΑΝΑΣΗΣ E. ΜΑΡΚΟΠΟ Y ΛΟΣ *

Αλέξανδρου Παπαδί.αμάνΐΐι «Όνειρο oto χύμα». Άξονες ©εναρια3«|ς κροοέγγισης.

(Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ' Λυκείου Θ.Κ.)

Ειδικοί σΐόχοι

Με τη διδασκαλία της ενότητας αυτής επιδιώκεται οι μαθητές:® Να κατατοπιστούν καλύτερα για τον κόσμο ενός συγγραφε'α μείζονος και

ιδιότυπου σαν τον Παπαδιαμάντη: τη σχέση του με την ηθογραφία και τις ε- πιμέρους εκφάνσεις της, τους ιδεολογικούς τσυ προσανατολισμούς, τις γλωσ­σικές και θεματικές του προτιμήσεις, τη σταθερή προς τα πάντα σκοπιά της θρησκευτικότητας, του χριστιανικού ανθρωπισμού και της φυσιολατρίας του.

® Να σχολιάσουν, με πιο πολλές (απ’ ό,τι σε προηγούμενες τάξεις) απαι­τήσεις, ζητήματα της αφήγησης και της λογοτεχνικής γραφής γενικότερα που έχουν σχέση με το διηγηματικό είδος και την τεχνική του.

® Να γνωρίσουν τον κύκλο των λεγάμενων «αυτοβιογραφικών» διηγημά­των του Παπαδιαμάντη, και ειδικότερα των «ερωτικών», που συνδέονται με μνήμες της εφηβικής ηλικίας.

® Να παρακολουθήσουν με αίσθημα και πνεύμα ερευνητικό την ανέλιξη του μύθου σε αυτό το διήγημα που είναι από τα αρτιότερα και πλέον γοη­τευτικά του Παπαδιαμάντη, έτσι ώστε να είναι σε θέση να επιχειρηματολο­γήσουν αναφορικά με ζητήματα ερμηνείας και αξιολόγησής του, εξοπλι­σμένοι με εποπτεία ευρύτερη και διάθεση δημιουργική.

(Νεοελληνική Λογοτεχνία. Γ Ενιαίου Λυκείου. Θεωρητική κατεύθυνση. Θετική κατεύθυνση (επιλογής). Βιβλίο του Καθηγτ/τή, «ΟΕΔΒ», Αθήνα 1999, σ. 244■ βλ. και Οδιγγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Λύκειο (Σχολικό έτος 2006-2007), «ΟΕΔΒ», Αθήνα 2006, σσ. 223-224)

Γ ενικά για τον Παπαδιαμάντη

1. Η ΖΩΗ

Σκιάθος 1851-1911Γιος ιερέα, πολλά αδέρφια, οικονομική ανέχεια. Σπουδές εγκύκλιες, δημο­

σιογραφία, συγγραφή, μεταφράσεις από αγγλικά καιγαλλικά. Έζησε ανάμε­σα σε Σκιάθο και Αθήνα. «Οικογενειακό περιβάλλον αυστηρό, θρησκευτικό» [Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 61975 (194S), σ. 381].

* Ο Θανάσης Ε. Μαρκόποιιλος είναι Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων του Νομού Ημαθίας

ο en

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος

2. ΤΟ ΕΡΓΟ

A. Ειδολογική διάκρισηΠρώτη περίοδος: 1879-1885 (ιστορικά μυθιστορήματα)Δεύτερη περίοδος: 1887-1896 (46 διηγήματα)Τρίτη περίοδος: 1899-1910 (92 διηγήματα)

Β. «Τοπική» διάκριση των διηγημάτων Σκιαθίτικα: 123, Αθηναϊκά: 46

Γ. Σύνολο διηγημάτων: 169 (46 + 92+31) - τα 31 δημοσιευμένα μετά θάνατο

3. ΓΡΑΜ Μ ΑΤΟ Λ Ο ΓΙΚ Η ΕΝΤΑ ΞΗ

Γενιά του 1880 - ηθογραφία«Η ηθογραφία δηλώνει την τάση της πεζογραφίας να αντλεί τα θέματά

της από κοινωνίες της υπαίθρου κι από την κοινωνία και το περιβάλλον της αστικής γειτονιάς» (β' μισό 19ου αιώνα).

Η ελληνική ηθογραφία ξεκινά γραμματολογικά με το Δη μητριό Βικέλα (Λουκής Λάρας, 1879) και προωθείται συστηματικά από ντ\ν Εστία. Ενδεί- κνυται να διακρίνεται σε δυο κατηγορίες από την άποψη του τρόπου ανα­παράστασης:

α. στην «ωραιοποιημένη ειδυλλιακή αναπαράσταση, με έντονο λαογρα- φικό χαρακτήρα, των ηθών της ελληνικής υπαίθρου» και

β. στη «ρεαλιστική ή νατουραλιστική ηθογραφική πεζογραφία, η οποία α- σχολείται βέβαια με τις μικρές, κλειστές κοινωνίες της υπαίθρου, αλλά με τον τρόπο που να προβάλλονται και οι σκοτεινές πλευρές τους» [Παπαδια- μάντης, Καρκαβίτσας] (Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Βιβλίο τον Καθηγητή, σσ. 284-285).

Χαρακτηριστικά της ηθογραφίας, κατά το Γιώργο Παγανό: μακροβιότη- τα, εντοπιότητα, εθνικοϊδεολογική σκοπιμότητα, ρεαλισμός, λυρισμός, εθι- μογραφία-λαογραφισμός, δημοτική γλώσσα (κυρίως στους διαλόγους), στα- τικότητα (Η νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη, 1983, σσ. 68-70).

Ειδικά για το «Ό νειρο στο κύμα» (1900)

4. Ο ΧΩΡΟΣ

> Γραφείο-αστικός τρόπος ζωής-δυστυχία (δικηγόρος)> Φΰση-ποιμενικός τρόπος ζωής-ευδαιμονία (βοσκόπουλο)> Πύργος, περίβολος, «χωριοτόν οιονεί βασίλειον» (κυρ Μόσχος)> Η μορφολογία του χώρου στην περίπτωση της παγίδευσης (+ δρώ-

ντες ήχοι: πλατάγισμα, βέλασμα, κραυγή φόβου)

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

> Θάλασσα: ζωή (ομορφιά, γοητεία), χώρος ερωτικής ένωσης αλλά και θάνατος

5. Ο ΧΡΟΝΟ Σ

> Χρόνος γεγονότων της ιστορίας: Επανάσταση του 1821, Καποδί- στριας, θέρος 187... (ιστορικός χρόνος)

> Συνολικός χρόνος ιστορίας (πραγματικός χρόνος): χρόνος κυρίας ι­στορίας (θέρος του 187..., παρόν του αφηγητή) + προαφηγηματικός (από Επανάσταση του 1821 έως το θέρος του 187...): από το 1821 ως το παρόν του αφηγητή

6. Ο Μ ΥΘΟΣ

Ο δικηγόρος θυμάται στο παρόν με πόνο ψυχής ότι, βόσκοντας κάποτε στα όρη της Σκιάθου τις κατσίκες της μονής του Ευαγγελισμού, άγγιξε τη λουόμενη Μοσχούλα στην προσπάθεια να τη σώσει από τον πνιγμό στη θά­λασσα, αλλά έχασε την αγαπημένη του αίγα, Μοσχούλα κι αυτή. Η ανά­μνηση, αποτρέποντάς τον από το μοναχισμό, τον στρέφει στα γράμματα και λειτουργεί ως πηγή ανικανοποίησης στην κατοπινή ζωή του.

7. ΤΑ Π ΡΟ ΣΩ Π Α

Γεωργός, χήρα, αγροφύλακες, καλόγηροι, ο δικηγόρος-πολιτευτής, γείτο­νες κυρ Μόσχου, Σισώης, κυρ Μόσχος, Μοσχούλα.

Βοσκόπουλο: Ευδαιμονία στη φύση, ανομολόγητος ερωτισμός (ομωνυμία κατσίκας-κόρης), το δίλημμα (ερωτικός πειρασμός vs ηθικές αναστολές), ο πειρασμός ίσως εμπόδιο για το μοναχισμό, στροφή στις σπουδές (και στη δυστυχία του αστικού βίου).

Αφηγητης-δικηγόρος: Οι συνθήκες ζωής τον συνθλίβουν, ασφυκτιά, α­πορρίπτει την εγγραμματοσύνη και τον πολιτισμό, γιατί περιορίζει τις κινή­σεις του, και αναπολεί την αλλοτινή ζωή στη φύση.

Ερμηνείες:> Αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από μια-αρχική κατάσταση

ευδαιμονίας σε μια δυστυχισμένη ανώφελη ζωή (ο πειρασμός και οι συνέ­πειες του)

> Φύση vs πολιτισμός, εφηβική ηλικία vs ώριμη ηλικία, φτώχεια-απαι- δευσία-ευτυχία-[αθωότητα] vs άνεση-παιδεία-δυστυχία-[διαφθορά]

> -■ Ευτυχισμένη εφηβεία vs φθορά ωριμότητας: ο μετασχηματισμός του βοσκόπουλου σε δικηγόρο, πέρασμα από το βουνό / εφηβεία στην Αθήνα / ωριμότητα

> Αμφιταλάντευση ανάμεσα στο αισθησιακό και στο υψηλό (Ελύτης)

Θ ανάσης Ε. Μ αρκόπουλος

> Καταστολή της επιθυμίας, στραγγάλίσμα της εφηβικής φαντασίωσης, αμφιταλάντευση μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας

> Η θάλασσα ως χώρος ερωτικής ένωσης(Δημήτρης Τζιόβας, Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης, 1993, σσ.

231-237)

8. ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

I. Ο συγγραφικός δόλος / πλαστοπροσωπίαΕισαγωγικά αρχής-τε'λους, «(Διά την αντιγραφήν) Α. Παπαδιαμάντης»,

persona δικηγόρου, persona βοσκόπουλου.II. Αφηγητής: εξωδιηγητικός-σμοδιηγητικός«Αφηγητής πρώτου βαθμού, που διηγείται τη δική του ιστορία. Αυτή η π ε ­

ρίπτωση ισχύει στις αναδρομικές αφηγήσεις, όπου ο αφηγητής είναι εξω­τερικός (εξωδιηγηματικός), αλλά το παρελθοντικό υποκείμενό του που πρωταγωνιστεί είναι ομοδιηγηματικό» (Δημήτρης Τζιόβας, Μ ετά την αι­σθητική, 1987, σ. 65).

Αφηγηματικό εγοό / ώριμος δικηγόρος # βιωματικό εγώ / βοσκόπουλο.III. Εστίαση εσωτερικήΚυρίως του αφηγητή-δικηγόρσυ, λιγότερο του βοσκού-βιωματικού εγώ.IV. Συν-παράθεση ταυτόχρονης και μεταγενέστερης αφήγησηςΠαρελθόν (187...)-παρόν-παρελθόν (187...)~παρόν: συσχέτιση τωρινής-

περασμένης ζωής (Δημήτρης Τζιόβας, Το παλίμψηστο της ελληνικής αφή­γησης, ό.π., ο. 228).

V. Η ιστορία του ΣισώηΜ ικρογραςπατης κύριας ιστορίας (σωτηρία-έκπτωση-σωτηρία). Στο « Ό ­

νειρο«:α. αρχική κατάσταση ισορροπίας.β. κατάσταση ανατροπής: δίλημμα «Μοσχούλα / αίγα-Μοσχούλα / κόρη», ε­

πιστροφή στην αρχική κατάσταση (επιλογή αίγας) ή σε μια κατάσταση μεταμ­φιεσμένης ισορροπίας = ανισορροπίας (επιλογή κόρης)· παραπέρα, το δίλημ­μα «παραμονή σε μοναστήρι ή σπουδές» λύνεται υπέρ του δεύτερου σκέλους κι έτσι το βοσκόπουλο οδηγείται ως ώριμος δικηγόρος στην οριστική δυστυχία.

γ. κατάσταση μεταμφιεσμένης ισορροπίας ( = ανισορροπίας), οριστική δυστυχία.

VI. Περιγραφή-θέαμα: η περιγραφή ως αποτέλεσμα όρασης.Περιλαμβάνει τις περιγραφές αντικειμένων, προσώπων και κυρίως της

φύσης (σσ. 168, 169, 173-174) (βλ. ακόμα, περιγραφή-λόγος: η περιγραφή ίος αποτέλεσμα λόγου, και περιγρβφή-πρ.άξη^η.π.εριγραφή,ως.αποτέλεσμα πράξης) (Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στον ΓΙαπαδιαμάντη 1887-1910, 1987, σ. 111).

VII. Χρόνος ιστορίας και χρόνος αφήγησης

Α λέξανδρου Παπαδιαμάντη «Ό νειρ ο στο κύμα». Ά ξονες σεναριακής προσέγγισης

α. σειρά / τάξηαναδρομές: «Ή το πρώην διδάσκαλος.,.εσώθη» -η ιστορία του Σ ι­

σώη (σ. 161).β. διάρκεια® επιτάχυνση (έλλειψη, περίληψη): «Καθώς ήκουσε την φωνήν μου, έ­

κλεισε το παράθυρον κι έγινεν άφαντη. Μίαν άλλην ημέραν [...]» (έλλειψη, σ. 167)· «Είτα ηγάπησε.,.και την ενυμφεύθη» (περίληψη, σ. 161).

® επιβράδυνση -(παύση: περιγραφή-θέαμα, σκέψεις, σχόλια): «Ήτον θερμόαιμος ... είχα ονομάσει Μοσχοΰλαν» (περιγραφή, σσ. 165-166).

® ισοχρονία (σκηνή - σημαίνεται με παύλες ή εισαγωγικά: διάλογος, μο­νόλογος, σσ. 167,172).

γ. συχνότητα (οι συνηθέστερες μορφές)® μοναδική αφήγηση: «Αφού έμαθα τα πρώτα γράμματα ...προλύτου» (σ.

162).* θαμιστική αφήγηση: «Το χωράφι ήτον του γεωργού μόνον εις τας ημέ­

ρας που ήρχετο να οργώση.,.κι έλεγεν:» (σ. 163).

9. ΒΟΥΚΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Βοσκόπουλο (βοσκήματα, σουραύλι, φύση), ο πύργος του κυρ Μόσχου, Μοσχούλα, hortus conclusus (κλειστό περιβόλι), μικρή Εδέμ (αρκαδικός κόσμος) (Ιωακείμ Κίμων Καλυβάς, Βιβλίο του Καθηγητή, σσ. 268-269).

Το «Ό νειρο στο κύμα» τοποθετεί τη Χρυσή Εποχή σε κάποια πρώιμη ε- ' ποχή του ανθρώπινου γένους (Αρκαδία-βοσκός, ο άνθρωπος ως τύπος) και στην αρχή της ζωής κάθε ανθρώπου (Εδέμ-το παιδί, ο άνθρωπος ως άτο­μο)· ο έρωτας σπάζειτην ενότητα αρκαδικού (φυσικός άνθρωπος) και εδε- μικού στοιχείου (προπτωτικός άνθρωπος) (Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματά- ρη, Η αδιάπτωτη μαγεία. Παπαδιαμάντης. 1991 - Ένα αφιέρωμα, «Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν», 1992, σσ. 57-58).

10. ΛΥΡΙΚΟ / ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Το ποιητικό στοιχείο διαπλέκεται συχνά με το ρεαλιστικό, κυρίως στα αυ- τοβιογραφικά διηγήματα, όπου το υποκειμενικό-προσωπικό στοιχείο και το πάθος είναι εντονότερα.

Γράφει ο Παν. Μουλλάς: «Στο μέτρο όπου ο νοσταλγικός μηχανισμός του συγγραφέα μας, πυρακτωμένος από άμεσα αδιέξοδα, επιταχύνει τους ρυθ­μούς του, το διήγημα απογειώνεται, νομίζεις, από τη συνηθισμένη του ηθο­γραφική ρουτίνα, για-να-γίνει όραμα..απελπισίας,-ερωτική φαντασίωση, ε ­

ξομολόγηση, λυρικό παραλήρημα. Είναι οι στιγμές όπου το αυτοβιογραφι- ■ κό στοιχείο εισβάλλει με όλη την αμεσότητα του και η ποιητική ένταση ταυ­τίζει την ποιότητα με τη μαρτυρία» [Α. Παπαδιαμάντης Αυτοβιογραφούμε-

Θανάσης Ε. Μ αρχόπουλοι;

νος, 1991 (1974), σ. ξδ'].Π.χ.: «Ήτον απόλαυσις, όνειρον, θαύμα, | . | η ναυς των ονείρων...» (σσ.

173-174).Η ποιητική διάσταση του αποσπάσματος> Σκηνικό: θάλασσα, σελήνη> Εξωτισμός, μαγεία: νηρηίς, νύμφη, σειρήν> Εικόνες γυμνοί) σώματος, επίθετα χραίματος: ωμσπλάτας, ισχία, στέρ-

νσν, κόλπους, αμαυράν, χρυσίζουσαν κόμην, μελιχρά, ονειρώδη> Ουσιαστικά ίρωτεινά: ναυς ονείρων, απόλαυσις, θαύμα> Παρομοιώσεις: ως γάλα, ως πλέει> 1 Μεταφορές: τορνευτούς, βαπτιζόμενα, πνοή, νηρηίς> Πρόταξη προσδιοριστικής γενικής: της αύρας τας ριπάς, της θαλάσ­

σης το άρωμα> Τριμερές σχήμα (ασύνδετο): απόλαυσις, όνειρον, θαύμα (κλιμάκωση)> Ασύνδετο σχήμα: «Έβλεπα...της σελήνης.»Επισήμανση: Για τη λατρεία του σώματος και την κατονομασία των με­

λών βλ. Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Υπό τ7]ν βασιλικήν.δρυν» και Γιάννη Ρίτσου Η σονάτα του σεληνόφωτος (στ. 85-88).

11. ΡΟΜ ΑΝΤΙΚΟ ΣΤΟ ΙΧ ΕΙΟ

Χαρακτηριστικά του ρομαντισμούΗ φύση ως προσωπική εμπειρία, νοσταλγία για τα περασμένα, μελαγχο­

λική διάθεση, απελευθέρωση της φαντασίας, ελεύθερη έκφραση των συ­ναισθημάτων, τάση για το παράδοξο, το μυστηριώδες, το υπερφυσικό, πε­ριπέτεια, έρωτας (συνήθως μελαγχολικός ή καταδικασμένος), καταφυγή στο όνειρο και στον εξωτισμό, υποβλητικά σκηνικά: φεγγαρόλουστα τοπί- α-ερείπια-τάφοι, ατομικισμός/εγωκεντρισμός του βασικού ήρωα, υπερά-, σπιση των αγώνων για ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία, απαλλαγή από κανόνες και συμβάσεις (Κ.Θ. Δημαράς, ό.π., σ. 272, Τάκης Καρβέλης, Η νεότερη ποίηση. Θεωρία και πράξη, 1983, σ. 13, Γιώργος Παγανός, ό.π., σ. 17, Παρίσης Ιωάννης-Παρίσης Νικήτας,Λ εξικό λογοτεχνικών όρων, 2000).

Η Ελισάβετ Κωνσταντινίδου για το ρομαντισμό του Παπαδιαμάντη: «Δύ­ο θέματα που παρουσιάζονται συχνά στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, τα οποία είναι θεμελιώδη και στο πεζογραφικό και στο ποιητικό έργο της ευ­ρωπαϊκής ρομαντικής εποχής, είναι πρώτον ο προέχων ρόλος της φύσης και δεύτερον ο ανέφικτος έρωτας» ÇΒιβλίο τον Καθηγητή, α. 242).

> Η φύση· ως -προσωπική εμπειρία: παραθαλάσσια όρη, βράχια, ακτές> Υποβλητικό σκηνικό: νύχτα, σελήνη, φλοίσβος κύματος, ουρά της λα­

μπρός αλουργίδος, βράχος (σ. 171)> Έξαρση συναισθήματος: «Ήτον απόλαυσις [...] η ναυς των ονείρων.

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

[...] Είχα μείνει χάσκων, εν εκστάσει, και δεν εσκεπτόμην πλέον τα επί­γεια» (σσ. 173-174).

> Υπερβολή: «από τους βοστρύχους της οποίας ως ποταμός από μαρ­γαρίτας έρρεε το νερόν» (σ. 171).

> Ανέφικτος έρωτας: «Ήμην ο άνθρωπος, όστις κατώρθωσε να συλλα­βή με τας χείρας του προς στιγμήν εν όνειρον, το ίδιον όνειρόν του...» (σ.177).

> Νοσταλγία για τα περασμένα: «Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα ό- -φη!...» (σ. 178)

12. Θ ΡΗ ΣΚ ΕΥ ΤΙΚ Ο ΣΤΟ ΙΧ ΕΙΟ

«Το επ’ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω "και σωφρονώ, δεν θα παυσω πάντο­τε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταΰτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρεί ­ας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη. Εάν επιλάθωμαίσου, Ιερουσαλήμ, ε- πιλησθείη η δεξιά μου, κολληθείη η γλώσσα μου τω λάρυγγί μου, εάν ου μη σου μνησθώ» [«Λαμπριάτικος Ψάλτης» (1893), Αλέξανδρος ΓΙαπαδιαμά ντηςΆ παντα , Κριτική έκδοση: Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τόμος 3, σ. 51.71.

Κ.Θ. Δημαράς: «Την έμπνευση και το βίωμα του Παπαδιαμάντη τα σημα­δεύει χαρακτηριστικά το θρησκευτικό στοιχείο. Είχε μέσα στο αίμα του τη ν εκκλησιαστική παράδοση· μικρός σχεδίαζε αγίους στα τετράδιά του και θέματα της λειτουργικής ζωής. Πριν αρχίσει τις σπουδές του, πέρασε μερι­κούς μήνες στο Άγιον Ό ρος και σ’ όλη του τη ζωή αγαπούσε να ψάλλει στην εκκλησία. Τα διηγήματα του είναι γεμάτα αναμνήσεις από εκκλησια­στικές τελετές και μορφές θρησκευόμενες' η θρησκευτικότητά του πάντως δεν ξεπερνάει την απλή ευλάβεια -απλή και κάποτε χαριτωμένα απλοϊκή- την προσήλωση στο εκκλησιαστικό τυπικό και την πιο στενή αντίληψη της παράδοσης» (ό.π.).

Βλ. επαφές με τη μονή του Ευαγγελισμού και αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα της Αγίας Γραφής (στίχοι από το Ά σμα Ασμάτων, Δευτερονόμιο, παραβολή του σκύλου, αίσθηση αμαρτίας).

13. Χ ΙΟ Υ Μ Ο Ρ ΚΑΙ ΕΙΡΩ Ν ΕΙΑ

Χιούμορ«συχνά απορρέει από την ασυμφωνία μεταξύ πραγματικής και ιδανικής

ζωής ή μεταξύ των ανθρώπινων προσδοκιών και της ματαιότητας της ζωής» (Κατε.ρίνα Κυύστίου, Η ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα. Ειρωνεία. Παρω­δία. Χ ιούμορ, 2002, σσ. 233, 234).

ΕιρωνείαΟρίζεται συνήθως ως αντίθεση ανάμεσα σε ένα φαινόμενο και μια πραγ­

Θανάσης Ë. Μαρκόπουλος

ματικότητα. Με άλλα λόγια, στην ειρωνεία του λόγου αυτό που λέγεται εί­ναι εντελώς διάφορο από αυτό που εννοείται. Στην πιο κοινόχρηστη αντί­ληψη η ειρωνεία προϋποθε'τει δυο σημασιολογικά επίπεδα, από τα οποία το δεύτερο, το υπονοούμενο, αποσταθεροποιεί το πρώτο, το φαινόμενο, και μαζί δυο πόλους, τον είρωνα-θύτη, πομπό της ειρωνείας, και το δέκτη της ειρωνείας, το θύμα (D.C. Muecke, Ειρωνεία; Μετάφραση: Κώστας Πύρζας, 1974, σσ. 48-49).

Διαφορά χιούμορ-ειρωνείας, κατά το Γιώργο Βελουδή«Και τα δύο αυτά είδη τρέφονται απ’ την αντίθεση ανάμεσα στ·ο είναι και

στο προσδοκώμενο, με τη διαφορά ότι, ενώ το χιούμορ πραγματώνεται μέ­σω μιας απερίστροφης κι ακαριαίας αποκάλυψης 'κι άρσης της αντίθεσης προκαλώντας το γέλιο ως ένδειξη της κατανόησής του, η ειρωνεία αποκα­λύπτει, αλλά δεν αίρει την αντίθεση, γιατί την εννοεί ως ενυπάρχουσα στο είναι, κι επομένως ως αντικειμενική αντινομία, κι-ως ένδειξη της κατανόη­σής της επιτρέπει το πολύ πολύ ένα ελαφρό μειδίαμα» {Π ροτάσεις;Δεκα­πέντε λογοτεχνικές δοκιμές, 1981, σσ. 68-69).

Σχετικά χωρία:□ «Εις το όνομα του πατρός [...] το εθέριζα εν μέρει» (σσ. 163-164).□ «Μόνους αντιζήλους [...] Ή σαν τρομεροί ανταγωνισταί δι’ εμέ» (σ.

164).□ Ο κυρ Μόσχος είχεν ως συντροφιάν [...] και την ανεψιάν του την Μο-

σχούλαν» (σ. 165).ü «[...] να κατήλθεν εκτάκτως, τρωθείς από τα κάλλη της Μοσχούλας,

της μικράς κατσίκας μου [...]» (σ. 167).Q « — Φωνάζω εγώ την κατσίκα μου, τη Μοοχούλα!... [...]» (σ. 167).□ «Εντοσούτω όσον αθώος κι αν ήμην, η περιέργεια δεν μου έλειπε» (σ.

173).□ «[...] αλλά δυστυχούς δεν ήτον εύκολον να επιβάλω σιωπήν εις την αί­

γα μου. [...] της είχε κλέψει τον κωδωνίσκον αλλά δεν της είχε κόψει και την γλώσσαν δια να μη βελάζη» (σ. 175).

□ «[...] κι έγινα δικηγόρος... Αφού επέρασα από δύο ιερατικός σχολάς, ήτον επόμενον!» (σ. 178).

14. Η ΓΛΩΣΣΑ

ΑφήγησηΚαθαρεύουσα, αρκετά χαλαρή και καθόλου ψυχρή, με πρόσμειξη, όχι

μόνο στο λεξιλόγιο αλλά και στο τυπικό και στη σύνταξη, πολλών στοιχεί­ων της δημοτικής.

Περιγραφή και λυρικές παρεκβάσειςΠροσεγμένη και αμιγής καθαρεύουσα, κληρονομημένη από την παλιότε-

ρη πεζογραφία του Π. Καλλιγά και Α.Ρ. Ραγκαβή.

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

ΔιάλογοιΗ ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα, σχεδόν φωτογραφικά αποτυπωμένη, πολ­

λές φορές και με τους σκιαθίτικους ιδιωματισμούς (Λίνος Πολίτης, Βιβλίο του Καθηγητή, σ. 261).

Λ.χ.: «Μίαν ημέραν, καθακ είνα κατεβάσει τα γίδια μου κάτω εις τον αι- γιαλόν, ανάιιεσα εις τους βράχους [αφήγηση], όπου εσχημάτιζε χιλίους γλα­φυρούς κολπίσκους και αγκαλίτσες το κύμα, όπου αλλού εκυρτώνοντο οι βράχοι εις προβλήτας και αλλού εκοιλαίνοντο εις σπήλα ια 'κα ι ανάμεσα εις τους τόσους ελιγμούς και δαιδάλονς τον νερού, το οποίον εισεχώρει μορμο- ρίζον, χορεύον με ατάκτους φλοίσβους και αφρούς, όμοιον με το βρέφος το ψελλίζον, που αναπηδά εις το λίκνον τον και λαχταρείνα σηκωθή και να χο- ρεύση εις τηνχείρα τηςμητρός που το εψαυσε [περιγραφή] - καθακ είνα κα­τεβάσει. λέγω, τα γίδια μου διά ν’ «αομυοίσουν» εις την θάλασσαν, όπως συννά εσυνήθιζα. είδα την ακρογιαλιάν που ήτον μεγάλη χαρά και μαγεί­α, και την «ελιμπίστηκα». κι ελαντάοησα να πέοω να κολυμβήσω [αφήγη­ση]» (σσ. 168-169) [πλάγια, υπογραμμίσεις δικά μου -υπογραμμίζονται φράσεις και λέξεις της λαϊκής γλώσσας· οι εντός εισαγωγικών λέξεις ση- μαίνονται από το διηγηματογράφο ως ιδιωματικές].

Λαϊκή γλώσσα στο διάλογο και στο μονόλογο (βλ. λ.χ. σσ. 167-168, 172).

Υπόμνηση> αξιοποίηση της ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας> παραθέματα και φράσεις από την εκκλησιαστική υμνογραφία> ειρωνική και χιουμοριστική χρήση της γλώσσας

«Ό νειρο στο κύμα»: Μια πρόταση διδασκαλίας (Ώ ρες 7-8)

Ειδικοί στόχοι

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚ Α

« Η ζ(»ή και το έργο του πεζογράφου® Γενιά του 1880 - ηθογραφία° Χώρος, χρόνος, μύθος, πρόσωπα® Αφηγηματικές τεχνικές: συγγραφικός δόλος, αφηγητής εξωδιηγητικός-

ομοδιηγητικός, αφηγηματικό και βιωματικό εγώ, εστίαση εσωτερική, συ- μπαράθεση ταυτόχρονης-μεταγενέστερης αφήγησης, αναδρομές, επιτά­χυνση, (έλλειψη, περίληψη), επιβράδυνση (παύση: περιγραφή-θέαμα, σκέ­ψεις, σχόλια), ισοχρονία (σκηνή: διάλογος, μονόλογος), μοναδική και θα-

?/,s

Θανάοης Ε. Μαρκόπουλος

μιστική αφήγηση® Βουκολικό-λυρικό-ρομαντικό-θρησκευτικό στοιχείο, χιουμορ-ειρωνεία« Γλώσσα(Πολλά από τα στοιχεία αυτά μπορούν να δοθούν και κατά τη διδασκα­

λία των ενοτήτων)

Β. ΕΝ Ο ΤΗ ΤΕΣ

1. «Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον.,.ειςτο γραφείον του προϊσταμένου μου» (σσ. 161-162).

> Τόπος, χρόνος, ηλικία και ιδιότητα .του αφηγητή> Αφηγητής πρωτοπρόσωπος, εστίαση εσωτερική: παρελθόν-βοοκό-

πουλο (βιωματικό εγώ), παρόν-δικηγόρος-(αφηγηματικό εγώ), φύση-ευτυ- χία, γραφείο-δυοτυχία

> Η συν-παράθεση ταυτόχρονης και μεταγενέστερης αφήγησης> Ψυχογράφηση του αφηγητή, η παρομοίωση του δεμένου σκύλου (βλ.

και επιλογική ενότητα)> Ιστορία του Σισώη-αναδρομή, μινιατούρα της κύριας πλοκής: «Ήτον

πρώην διδάσκαλος...λέγουν ότι εαώθη»> Αρχική κατάσταση ισορροπίας-ανατροπή-αρχική κατάσταση (στην

κύρια διήγηση προκύπτει μια νέα κατάσταση)

2. «Η τελευταία χρονιά...γεμάτο πετμέζι» (σσ. 163-168).

□ Σχέση βοσκόπουλου-φύσης (περίπου προταξική), ο προέχων ρόλος της φύσης κατά το ρομαντισμό, θαμιστική αφήγηση, χιούμορ-ειρωνεία (π.χ., γεωργός, αγροφύλακες, σσ. 163-164)

Cl Ο πύργος του κυρ Μόσχου έκφραση της εμιπορευματικής κοινωνίας (κοινωνικός Παπαδιαμάντης), το βουκολι-κό μοτίβο του hortus conclusus

□ Η λυρική παρουσίαση της Μοσχούλας, περιγραφή-θέαμα (επιβρά­δυνση vs επιτάχυνση)

□ Ο ανομολόγητος έρωτας μετατίθεται στην αίγα μέσω της ομωνυμίας□ Οι πρώτες αμήχανες επαφές βοσκόπουλου-Μοσχούλας (σκηνή-διά-

λογος)

3. «Μίαν εσπέραν...κι ελούετο» (σσ. 168-171).

Κ Η σαγήνη της θάλασσας έλκει το βοσκόπουλοBJ Το θαλασσινό τοπίο και το μονοπάτι έως την κάτω πόρτα του τοιχο-

γυρίσματος του κυρ Μόσχου ως προετοιμασία της καθόδου της Μοσχού­λας στη θάλασσα

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα», Άξονες σεναριαπής προσέγγισης

s Το δέσιμο της Μοσχούλας ως προσήμανση του κατοπινού συμβάντος» Το πλατάγισμα της Μοσχούλας στη θάλασσα

4. «Την ανεγνώρισα πάραυτα... το ταλαίπωρον ζώον» (σσ. 171-175).

· / Η λουόμενη κόρη σε σκηνικό ρομαντικό, λυρική περιγραφή-θέαμα^ Το δίλημμα του βοσκόπουλου, η παγίδευση•S Σκέψεις (επιβράδυνση), μονόλογος (σκηνή)■S Η θύμηση του Σισώη >ΐαι του πνευματικού (γυναικείος πειρασμός-

ενοχή)■S Η ποιητική περιγραφή του ονείρουS Το βε'λασμα της παγιδευμένης Μοσχούλας λύνει το δίλημμα

5. «Δεν ηξεύρω...» (Διά την αντιγραφήν) Αλέξ. Π απαδιαμάντης (σσ. 175- 178).

> Αναγνώριση του βοσκόπουλου, κραυγή φόβου της κόρης, εμφάνιση της βάρκας

> Η ηρωική διάσωση της κόρης, το ονειρικό άγγιγμα του γυμνού σώ- ματος-υπέρτατη ευτυχία

> Ο ανέφικτος έρωτας κύριο χαρακτηριστικό του ρομαντισμού επίσης> Η αιθέρια επαφή σημαδεύει τη μνήμη του ήρωα

Η ανάμνηση του ερωτικού αγγίγματος σε αντιπαραβολή με τους κα­τοπινούς κυνέρωτες της αστικής ζωής

> Η θυσία της αίγας για χάρη της κόρης> Η πιθανή κατάληξη της κόρης σε απλή θυγατέρα της Εύας> Ο πειρασμός αποτρέπει από τον εγκλεισμό σε μοναστήρι, σε αντίθε­

ση με το Σισώη, και οδηγεί στα γράμματα, σε κατάσταση δυστυχίας> Το σχοινί της παραβολής του δεμένου σκύλου, το σχοινί της αίγας,

σχοινί-γραφείο δικηγόρου

Γ. ΣΥ Ν Ο Λ ΙΚ Η Θ ΕΩ ΡΗ ΣΗ

Στη βάση της εισαγωγής και της όλης διδασκαλίας□ Χώρος, χρόνος, μύθος, αφηγηματικές τεχνικές, βουκολικό-λυρικό-ρο-

μαντικό- θρησκευτικό στοιχείο, χιουμορ-ειρωνεία, γλώσσα.□ Ψυχογράφηση των προσώπων: δικηγόρος (διαρκής ανικανοποίηση),

βοσκόπουλο (ευδαιμονία, πειρασμός, γράμματα, δυστυχία), κυρ Μόσχος, Μοσχούλα, Σισώης.

□ Ερμηνείες: ηθικοθρησκευτική (έκπτωση του ανθρώπου), αντίθεση φύ­σης και πολιτισμού, αισθητική, αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας, ψυχαναλυτική (καταστολή της ερωτικής επιθυ-

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος

μίας), ερωτική διάσταση της θάλασσας (Δημήτρης Τζιάβας, «Ερμηνεία και λογοτεχνία: Μια διαλογική σχε'ση», Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγη­σης, 3993, σσ. 231-237, και Βιβλίο του μαθητή, σσ. 346-347).

ΕΡΩ Τ Η ΣΕ ΙΣ

Α. «Ήμην...του προϊσταμένου μου» (σσ. 161-162).

1. Να προσδιορίσετε το είδος της εστίασης και το είδος του αφηγητή.2. Με ποια αφηγηματική τεχνική δίνεται η ιστορία του πατέρα Σισώη και

πιός αυτή συνδέεται με την κύρια ιστορία του διηγήματος;3. «Το Όνειρο στο κύμα», κατά τη Γεωργία Μαλαματάρη-Φαρίνου, «απο-

τελεί χωρίς αμφιβολία το χαρακτηριστικότερο διήγημα με θέμα την αντιπα­ράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας .στη φθορά της ωριμότητας». Να ση- μειώσετε τα χωρία (αρχή και τέλος) στα οποία διαφαίνεται η αντιπαράθε­ση αυτή και να τα σχολιάσετε.

4. Να βρείτε δύο χωρία, ένα για κάθε περίπτωση, στα οποία διαπιστώνε­τε επιτάχυνση και επιβράδυνση της αφηγηματικής κίνησης. Να αιτιολογή­σετε τις επιλογές σας.

5. «E-Ι ιστορία του μοναχού Σισώη», γράφει ο Δημήτρης Τζιόβας, «είναι κυκλική: μια πορεία από τη σωτηρία στην έκπτωση και πάλι στη σωτηρία». Να εξηγήσετε καταρχήν την άποψη αυτή και στη συνέχεια να ελέγξετε αν το σχήμα έχει ες;αρμογή στην περίπτωση του αφηγητή.

6. Στο συγκεκριμένο διήγημα η αφήγηση τοποθετείται στο παρόν και η ι­στορία στο παρελθόν. Ποια είναι η σημασία αυτής της αφηγηματικής τεχνι­κής;

7. Να βρείτε και να σχολιάσετε τον παραστατικό εκφραστικό τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κατάσταση του αφηγητή στο παρόν.

Β. «Η τελευταία χρονιά...γεμάτο πετμέζι» (σσ. 163-168).

1. Να εντοπίσετε δύο χωρία του κειμένου, στα οποία διακρίνετε το χιού­μορ και τη λεπτή ειρωνεία του αφηγητή, και να αιτιολογήσετε τις επιλογέςσας.

2. Να προσδιορίσετε τη σχέση του αφηγητή με τη φύση.3. Να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τις σχέσεις ιδιο­

κτησίας ο γεωργός κι ο κυρ Μόσχος..4. Με ποια αφηγηματική τεχνική δίνεται η ιστορία του κυρ Μόσχου και

ποια είναι η λειτουργία της;5. Να σημειώσετε δύο χωρία, ένα για κάθε περίπτωση, στα οποία να δια-

φαίνεται ότι τα δρώμενα προσλαμβάνει το αφηγηματικό εγώ (δικηγόρος) και το βιωματικό εγώ (βοσκόπουλο).

768

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Άξονες σεναριαν.ής προσέγγισης

6. Ο Παπαδιαμάντης ήταν, κατά τον Απόστολο Σαχίνη, «προικισμένος με ιδιότυπη ποιητική και λυρική διάθεση». Ποιο χωρίο του συγκεκριμένου α- ποσπάσματος νομίζετε ότι επαληθεύει καλύτερα την άποψη αυτή; Να αι­τιολογήσετε την επιλογή σας.

7. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε τα σημεία του κειμένου στα οποία διαφαίνεται ο κοινωνικός Παπαδιαμάντης.

8. Το διήγημα έχει χαρακτηριστικά του βουκολικού (ποιμενικού) ειδυλλί­ου. Να επιβεβαιώσετε την παρατήρηση αυτή με βάση το συγκεκριμένο α- πόσπασμα.

9. Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κόρης-αίγας και κυρ Μόσχου-Μοσχού- λας;

10. Να σχολιάσετε τσ,,διάλογο βοσκόπουλου-Μοσχούλας.c

Γ. «Μίαν εσπέραν...κι ελούετο» (σσ. 168-171).

1. Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να δείξετε τη λειτουργία τους.2. Πώς ερμηνεύεται η πρόνοια του βοσκόπουλου για την αίγα Μοσχούλα;3. Σχολιάστε τις γλωσσικές επιλογές του Παπαδιαμάντη στη συγκεκριμέ­

νη ενότητα.4. «Δεν θα εριψοκινδύνευα...συνήθως ελούετο»: Να σχολιάσετε σε δύο

παραγράφους το χωρίο.

Δ. ,«Την ανεγνώρισα... τοταλαίπωρον ζώαν» (σσ. 171-175).

1. Με ποια εκφραστικά μέσα αποδίδει ο αφηγητής την έκσταση που νιώ­θει το βοσκόπουλο στη θέα της λουσμένης κόρης;

2. Στις περιγραφές του Παπαδιαμάντη υπάρχουν επιδράσεις από το ρο­μαντισμό. Ποια στοιχεία της σκηνογραφίας επιβεβαιώνουν αυτήν την πα­ρατήρηση;

3. Πώς εκφράζεται στην ενότητα το σχήμα «αμαρτία-ενοχή»; Ποιο ρόλο παίζει η αναφορά στο Σισώη και στον πνευματικό παπα-Γρηγόριο;

4. Να παρακολουθήσετε την αγωνία του βοσκόπουλου στην προσπάθειά του να αποφύγει την προσοχή της Μοσχούλας.

5. Σύμφωνα με τον Κώστα Στεργιόπουλο, ο Παπαδιαμάντης κάτω από το ηθογραφικό πλαίσιο «κρύβει ένα βαθύ ταχογράφο». Να επιβεβαιώσετε την άποψη του κριτικού, παραθέτοντας συγκεκριμένα χωρία και σχολιάζο­ντας τις επιλογές σας.

6. Πώς λειτουργεί το βέλασμα της αίγας στη συγκεκριμένη κατάσταση που αντιμετωπίζει ο ήρωας;

7. Πώς συνδέεται η ενότητα αυτή με τον τίτλο του διηγήματος;8. «Η κόρη εκείνη...δεν μου έλειπε»: Να σχολιάσετε το απόσπασμα σε μί­

α παράγραφο.

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος

9. Παρακολουθήστε τις συναισθηματικές διακυμάνσεις του βοσκόπουλου στην ενότητα.

10. Πώς συνδέεται η «παγίδευση» του ήρωα με την παγίδευση της αίγας;11. «Ω, αυτό...το ταλαίπωρον ζώον;» (σσ. 174-175): Σημειώστε τα χωρία,

αρχή και τέλος, στα οποία παρατηρείτε επιτάχυνση και επιβράδυνση της α­φηγηματικής κίνησης και εξηγήστε τις επιλογές αας: - "

Ε. «Δεν ηξεύρω... (Διά την αντιγραφήν) Α. Παπαδιαμάντης>* (σσ. 175-178). Ί :

1. Ποιο δραματικό απρόοπτο συμβαίνει στην ενότητα αυτή και πώς επη­ρεάζει την εξέλιξη της ιστορίας;

2. Ποια στοιχεία της αφήγησης προσδίδουν ερωτικό χαρακτήρα στο διή­γημα;

3. Από ποια σημεία της ενότητας διαφαίνεται η θρησκευτικότητα του πε-ζογράφου;

4. Το διήγημα κλείνει με την ίδια φράση με την οποία αρχίζει. Ποια είναι η σημασία αυτού του σχήματος για το διήγημα;

5. Πώς λειτουργεί στην κατοπινή ζωή του αφηγητή η ανάμνηση της λουσ­μένης κόρης;

6. Να σχολιάσετε το απόσπασμα: «Τάχα η μοναδική εκείνη περίστα- σις.,.να γίνω μοναχός».

7. Ποιος νομίζετε πως είναι ο συμβολισμός του σχοινιού στο διήγημα;S. Πώς ερμηνεύετε την υποθετική εκτίμηση του αφηγητή ότι η Μοσχούλα

θα είναι τώρα «απλή θυγάτηρ της Εύας, όπως όλαι»;9. Πώς λειτουργεί η φράση «(Διά την αντιγραφήν) Α. Παπαδιαμάντης»

στο τέλος του διηγήματος;

ΑΔΙΔΑΚΤΑ Κ ΕΙΜ ΕΝ Α

1. Να αναζητήσετε θεματικές ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο «Ό ­νειρο στο κύμα» (σσ. 171-174) και στο παρακάτω απόσπασμα από ένα άλ­λο διήγημα του Παπαδιαμάντη («Υπό την βασιλικήν δρυν»).

«Ήμην αποσταμένος, και δεν είχον κοιμηθή καλά την νύκτα. Ο ύπνος μού έλειπεν. Εις την σκιάν του πελωρίου δένδρου, εν μέσω των μηκώνων του των κατακόκκινων, ο Μορφεύς ήλθε και μ’ εβαυκάλησε, και μοι έδειξεν ει­κόνας, ως εις περίεργον παιδίον.

Μου εφάνη ότι το δένδρον -έσωζον καθ’ ύπνον την έννοιαν του δένδρου- μικρόν κατά μικρόν μετέβαλλεν ότ|πν, είδος και μορφήν. Εις μίαν στιγμήν η ρίζα του μου εφάνη ως δύο ο^ραίαι εύτορνοι κνήμαι, κολλημένοι η μία ε- πάνιυ εις την άλλην, είτα κατ’ ολίγον εξεκόλλησαν κ’ εχωρίσθησαν εις δύο'

770

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμια». Άξονες σεναριακής προσέγγισης

ο κορμός μου εφάνη ότι διεπλάσσετο κι εμορφούτο εις οσφυν, εις κοιλίαν και στέρνον, με δυο κόλπους γλαφυρούς, προέχοντας· οι δύο παμμέγιστοι κλάδοι μου εφάνησαν ως δύο βραχίονες, χείρες ορεγόμεναι εις το άπειρον, είτα κατερχόμεναι συγκαταβατικός προς την γην, εφ’ ης εγώ εκείμην και το βαθύφαιον, αειθαλές φύλλωμα μου εφάνη ως κόμη πλουσία κόρης, ανα- δεδημένη προς τ’ άνω, είτα λυόμενη, κυματίζουσα, χαλαρουμένη προς τα κάτω.

Το πόρισμά μου, το εν ονείρω εξαχθέν, και εις λήρον εν είδει συλλογι- ,σμού διατυπωθέν, υπήρξε τούτο· “Α! δεν είναι δένδρσν, είναι κόρη· και τα δένδρα, όσα βλέπομεν, είναι γυναίκες!”

Όταν μετ’ ολίγον εξύπνησα, ως συνέχειαν του ονείρου έσχον εν νω την ανάμνησιν της ιστορίας του τυφλού, τον οποίον ο Χριστός εθεράπευσε, κα­θώς είχον ακούσει τον διδάσκαλόν μας εις την Ιεράν Ιστορίαν: “Καταρχάς μεν είδε τους ανθρώπους ως δένδρα' δεύτερον δε τους είδε καθαρά...”».

2. Πώς συμπεριφέρονται απέναντι στις κοπέλες το βοσκόπουλο του «Ο­νείρου στο κύμα» (σσ. 167-168) και ο Κωστής του διηγήματος «Θέρος-Έ- ρος» (απόσπασμα);

«Η κόρη έλαβε το δελτάριον, και αποχωρήσασα ολίγα βήματα το ήνοιξε.Το επιστόλιον, επί κομψού κοκκινωπού χάρτου γεγραμμένον, έλεγε τα ε­

ξής:“Ω Ματούλα, Ματούλα μου, που μου μάτωσες την καρδούλα μου, μου εί-

πεν η μάγισσα ότι τρέχεις κίνδυνον, και απεφάσισα να σε φυλάγω από πλη­σίον, όπως στενάζω τόσους χρόνους τώρα διά σε από μακράν”.

— Κίνδυνον! εψιθύρισε τεταραγμένη η νεάνις· τι λέει;Είτα, αφού περιέφερεν εναγώνιον περί αυτήν βλέμμα, εξηκολούθησε την

ανάγνωσιν.“Αν το εύρης, Ματούλα μου, το γράμμα, καλά, μη θυμώνης πολύ, αρκεί

ότι δεν ελπίζω ποτέ, αλλοίμονον! να σε απολαύσω”.Η Ματη εμειδίασεν αόριστον μειδίαμια. Ή το συνάμα οίκτος, πόνος, α­

κούσιος συμπάθεια και μικρά ειρωνεία.“Εάν το εύρη η Φωτεινή, Ματούλα μου, ειπέ της, αν δεν θέλης να ψευ-

σθής λέγουσα ότι δεν είναι ιδικόν μου, ειπέ της την αλήθειαν, ότι συ δεν με αγαπάς, και ότι εγώ είμιαι παράτολμιος, αυθάδης και άθλιος.”

Έ ω ς εδώ ετελείωνεν η πεζογραφία του επιστολίου τούτου. Είτα ήρχιζαν στίχοι. Ίσως να ήσαν σύρραμμια του ιδίου επιστολογράφου, να ήσαν συ- γκολλημένοι και παραποιημένοι αλλαχόθεν.

Οι στίχοι έλεγον:Ε ικόν’ αχειροποίητη, που στην καρδιά μου σ ’ είχα,κ ’ είχα για μόνο φυλαχτό...Την στιγμήν εκείνην εφάνη η γριά-Φωτεινή εξερχομένη του οικίσκου και

271

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος

βαίνουσα προς τα εδώ.Η Ματή έσπευσε να κρύψη το γράμμα εις τον κόλπον της. [...][Ο Κωστής της επιστολής] Ήτο νέος σπουδαστής, αλλά ναυτικός μάλλον

ή σπουδαστής. Ή το ρομαντικός, ως όλη η γενεά του, η ακμάσασα από του 62 μέχρι του 80. Είχεν υπάγει έως την γ ' του Γυμνασίου, είτα διέκοψε τας σπουδάς του κ’ εμβαρκάρισε με τα καράβια, κ’ εγύρισε κόσμον ως ναύτης επί τέσσαρα έτη. Ακολούθως, όταν εξέχασε πλέον τα γράμματα που είχε μάθει, επανήλθεν :ις το Γυμνάαιον, δυνάμει του παλαιού ενδεικτικού του, και γενειοφόρος ήδη έτυχεν απολυτηρίου. Από δύο ετών δε ήτο-εγγεγραμ- μένος εις την Νομ.κήν σχολήν, αλλά μη νοστιμευόμενος πολύ νακυλίεται εις την κόνιν των θρανίων, διήρχετο τους περισσοτέρους μήνας του έτους εις την δροσεράν νήσον του.

Δεν είχε τόσον καλόν όνομα εις τον τόπον. Ο κόσμος τον εκακολόγει ως παραμελούντα τας σπουδάς του, ως οκνηρόν, ως ασωτεύοντα την μικράν πατρικήν του κληρονομιάν, ως κιθαρωδόν της νυκτός, ως οινοπότην. Από τινων μηνών είχεν ερωτευθή την Μάτην. Ο πατήρ της ήτο πατρικός φίλος του, και κατ’ αρχάς, όταν ήτο νεώτερος, ήτο δεκτός εις την οικίαν. Αλλ’ ό­ταν εμεγάλωσεν η Ματή, δεν ετόλμα πλέον να πατήση εκεί τον πόδα. Ήτο τόσον αδέξιος ώστε, όταν ποτέ, κατά τινα επίσκεψιν επί οικογενειακή εορ­τή, του έσφιγξε, μετ’ άθωότητος βέβαια, η Ματή την χείρα, εκείνος τόσον τα έχασεν, ώστε εν τω ενθουσιασμώ του έσφιγξε και αυτός θερμότατα εις απάντησιν την χείρα της Χρυσής, της θείας της Ματούλας, μεθ’ ης αμέσως κατόπιν αντήλλαξε χειραψίαν. Η υπερτριακοντούτις και μήτηρ τεσσάρων τέκνων γυνή τον εκοίταξε μετ’ απορίας και μομφής, και αυτός τώρα μετά πολλούς μήνας ενθυμήθη να υπαινιχθή εις τους στίχους του το σφίξιμον ε­κείνο της κρινολεύκου και κυανόφλεβος μικράς χειρός».

3. Να συγκρίνετε τη στάση που τελικά τηρούν απέναντι στο αίσθημά τους ο αφηγητής του «Ονείρου στο κύμα» (σσ. 177-178) κι ο Γιωργής του επίσης παπαδιαμαντικού διηγήματος «Έρως-ήρως» (απόσπασμα).

«Τέλος, αναποδογύρισε την βάρκαν [ο Γιωργής]; Έπνιξε τους επιβάτας; Την έσωσεν, εκείνην; Δεν ισχύει τηλαισθησία ούτε τηλεπάθεια, δια να ζη- τήσωμεν τας τρήφους των αναγνοοστών, νοερώς, ακαριαίας, ουδέ Κοινο­βουλίου τέμενος είναι παρ! ημίν ιερόν, αλλά ναός Ευβουλίας. Πας συγγρα- φεύς υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει την μέσην κρίσιν και το μέσον αίσθη­μα των αναγνωστών του.

Δεν την αναποδογύρισε, δεν τους έπνιξε. Ολίγον ακόμη ήθελε δια να το κάμη, αλλά το ολίγον αυτό-έλειψεν.

Έ ξαφνα είδε νοεράν οπτασίαν, την μορφήν της μητρός του της Μπούρ- μπαινας, εναέριον, παλλομένην. Ετράβα τα μαλλιά της κλαίουσα και του έ- λεγεν: “Αχ! γυιέ μου! γυιέ μου. Τι είν’ αυτό που θα κάμης;”.

979

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο χύμα». Άξονες σεναριαχής προσέγγισης

Έκαμε κρυφά το σημείον του Σταυρού επί της καρδίας, από με'σα από το υποκάμισόν του. Ενθυμήθη και είπε τρεις φοράς το “Κύριε Ιησού Χριστέ”, οπού του το είχε μάθει, όταν ήτο μικρός, η μήτηρ του, και αυτός έκτοτε το είχε ξεχάσει. Είπεν: “Ας πάγη, η φτωχή, να ζήση με τον άνδρα της! Με γεια της και με χαρά της!”.

Κατέστειλε το πάθος, επραΰνθη, κατενύγη, έκλαυσε κι εφάνη ήρως εις τον έρωτά του-έρωτα χριοτιανικόν, αγνόν, ανοχής και φιλανθρωπίας».

4. Πώς αντιμετωπίζουν το δίλημμα το βοσκόπουλο του «Ονείρου στο κύ­μα» κι ο ιερέας στο διήγημα του Δημητρίου Βικέλα «Ο παπα-Νάρκισσος»;

«Προ τριών ήδη μηνών ο Νάρκισσος ήτο ιερεύς, τα πάντα δ’ έβαινον κατ’ ευχήν. --Οι χωρικοί εφέροντο προς τον εφημέριόν των με σέβας ανώτερον του οφειλομένου εις την ηλικίαν του, η σύζυγός του προητοίμαζε τον διά­δοχον, οι αγροί του προεμήνυον ευκαρπίαν, αι πρόσοδοι της εκκλησίας δεν ήλαττώθησαν. Τι άλλο ηδύνατο να επιθυμήση; Και όμως η ευτυχία του δεν ήτο εντελής. Την επεσκίαζε μία μεγάλη και διαρκής ανησυχία. Ο ιερεύς παραμυθεί τους ψυχορραγούντας και κηδεύει τους νεκρούς. Τους νεκρούς! Ιδού η σκέψις η οποία τον εβασάνιζε, το νέφος του οποίου η σκιά εμαύρι- ζε τον φαιδρόν άλλως ορίζοντα του βίου του. [...]

— Ιδέ, έλεγεν ο ιερεύς προς την σύζυγόν του, ενώ ένιπτε τας χείρας και το πρόσωπον εις τον νεροχύτην. Ιδέ, ο Γεροθανάσης είδε τον λεπρόν και τον εβοήθησεν, έρχεται πεζός απ’ εκεί, και είναι πρόθυμος να κάμη πάλιν τον δρόμον μαζή μου. Διατί; Χάριν φιλανθρωπίας. Κ’ εγώ συλλογίζομαι την φρίκην του να παρασταθώ εις το ψυχομαχητόν ενός χριστιανού; Θα δι­στάσω ενώ πρόκειται περί εκτελέσεως του καθήκοντος μου; [...]

Επί τέλους ο γέρων εξήλθεν της καλύβης. Ο ιερεύς τον ητένισε με βλέμ­μα ερωτηματικόν.

— Ή τον εις βύθος. Τον εξύπνησα με κόπον. Μόλις ακούεται η φωνή του. Έλαμψαν τα σβυσμένα του μάτια όταν ήκουσε ότι είσαι εδώ. Έλα, παππά, έλα να τον μεταλάβης.

Ο ιερεύς επέστρεψε προς την είσοδον, περιεβλήθη το περιτραχήλιον, έ- λαβεν ευλαβώς εις χείρας τα άγια και επορεύθη προς την καλύβην. Η ω- χρότης του μόνη εμαρτύρει την ταραχήν του. Το βήμα του ήτο στερεόν, αι χείρες του δεν έτρεμαν καθώς πριν, δεν εδίσταζε πλέον. Ενίκησε τους τε­λευταίους ενδοιασμούς της δειλίας η συναίσθησις της ιεράς αποστολής του.

Ό τι έφθασε εις την θύραν, ο γέρων, όστις τον ηκολούθει παρά πόδας, έ- θιξεν ελαφρώς το ράσον του. Ο ιερεύς, με τον ένα πόδα επί του κατωφλι­ού, εστάθη και, έστρεψε την κεφαλήν. Η ξανθή του κόμη εκυμάτιζε λυτή ε­πί του αυχένος του.

— Παππά μου, μη εγγίσης το μανδήλι εις το πρόσωπόν του. Εκείνος μου παρήγγειλε να τον σκεπάσω δια να μη τον ιδής.

Θανάσης Ε. Μαρκόπουλος

— Καλά, είπεν ο ιερεύς σοβαρώς. Μη έλθης μέσα, εάν δεν σε κράξω.Και εισήλθεν εντός της καλύβης. [...]Κατ’ εκείνην την στιγμήν ο ιερεύς εξήλθε της καλυβης και με βήματα αρ­

γά διέσχισε τον κήπον. Δεν εφόρει το ράσον του. Εις τας ανυψωμένος χεί­ρας εκράτει το ευχολόγιον και το αρτοφόριον. Εβάδιζε με ορθίαν και ακί­νητον την κεφαλήν, με το βλέμμα ήρεμον, ενώ έσειεν ο άνεμος την λυτήν ' κόμην του. Εφαίνετο άλλος ήδη άνθρωπος! [...]

— Ανεπαύθη, είπεν ο ιερεύς. , ΐ:*-·Ο Γεροθανάοης και η παππαδιά έκαμαν εν σιωπή τον σταυρόν των.— Αύριον το πρωί θα έλθωμεν να τον θάψωμεν, εξηκολούθησεν».

5. Να συγκρίνετε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν το δίλημμα το βοσκόπουλο του «Ονείρου στο ΐίύμα» και ο μοναχός στο διήγημα του Πο?- ’ παδιαμάντη «Ο Καλόγερος». §

«Εκεί, εις το σκότος, η γραία επήγε παραπολΰ σιμά εις τον καλόγηρον,- και ως ήτο αναμμένη από τον ολίγον ρητινίτην, κάτι ήρχισε να ψιθυρίζη εις το ους του- λόγια σχεδόν ασυνάρτητα, εξ ων ο καλόγηρος αντελήφθη μό­νον την κινδυνώδη φιράσιν: “ ...έχασες τα νιάτα σου!” Διατί άρα η παρήλιξ γυνή με τας κοκκίνας παρειάς επήγε τόσον σιμά εις τον καλόγηρον, και διατί τα έλεγεν αυτά; Ίσως... δια νά προάσπιση τας κόρας της, τας οποίας ήθελε τιμίας και αμέμπτους. Αλλ’ η ασπίς [δηλητηριώδες φίδι] ήτο έμψυχος και είχε σάρκα και αίμα. Όταν ο καλόγηρος, με αίσθημα μελαγχολίας και μονώσεως, την εκαληνΰκτισεν, η γραία Τάσου ακουσίως του έσφιγξε την χείρα. Και η πνοή της ευσάρκου παρήλικος του έκαιε την παρειάν... Και ο προκύπτων εκ της μανδήλας βόστρυχος της κόμης της του έτμαυσε το μέτω- πον. Τόσον μόνον. Και ότε ο καλόγηρος απήλθεν εις το κελλίον του, πλη­σίον του ναού, είχεν εις το πρόσωπον επί πολλήν ώραν την αίσθησιν της ε̂ πιψαΰσεως της σαρκός και ωσφραίνετο οος οσμήν χώματος, ως εξ ανασκα- φέντος τάφου προς ανακομιδήν οστών. Γη ει και εις γην απελεύση. Και αυ­θορμήτους ήρχισε να πλυνη το στόμα, το πρόσωπον και τας χείρας του. Και επλασεν ο Θεός τον άνθρωπον χουν λαβών από της γης.

— Κόλασις εδώ, Κόλασι,ς κ’ εκεί! Σκώληξ ακοίμητος και πυρ αιώνιον! Γέ- εννα! Κλαυθμός και βρυγμός των οδόντων! [...]

Ο καλόγηρος ετινάζετο φρίσσουν επί της κλίνης του, έξυπνα τρέμων, και πάλιν εβυθίζετο εις νάρκην και κάρωσιν. Και έβλεπε την κλίμακα την μυ- στικήν, δι’ ης ανέρχονται οι μοναχοί εις τα άνω, εις την νήψιν, εις την θεω­ρίαν, εις τον Παράδεισον. Κ’ έβλεπεν εις τον αέρα τας σκοτεινάς μορφάς των δαιμόνιων-, όσα εμποδίζουν τους μοναχούς να φθάσωσιν.εκεί επάνω. Έβλεπε την ιδίαν ψυχήν του αγωνιώσαν, φεΰγουσαν, μη δυναμένην V ανα- βή, κινδυνευουσαν να κρημνισθή εκεί κάτω, εις το στόμα της γραίας. Κ’ έ­βλεπε κατά σταθμούς επάνω τα φοβερά λογοθέσια, με ταςτρυτάνας, με τας

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα». Αξονες σεναριακής προσέγγισης

γιγαντιαίας βίβλους ανοιγομένας, κρατούμενος από αγγέ?\.ους συμπαθείς, και τους δαίμονας έλκοντας λυσσωδώς τας τρυτάνας προς τα κάτω. Κ’ έ­βλεπε πάμπολλους μοναχούς πίπτοντας από διαφόρων βαθμιδών της ουρα­νομήκους κλίμακος. Και ώκτειρε τους δυστυχείς εκείνους, και αυτός με τρεμουλιαστάς κνήμας και με ασθενείς χείρας προσεπάθει εναγωνίως να κρατηθή επί των κάτω βαθμιδών. Αλλ’ αίφνης εν σκοτεινόν δαιμόνιον, έ- χον εις το πρόσωπον τους χαρακτήρας της μιας των δύο νεανίδων, εναέ­ριον φοίτησαν, τον ήρπασε μανιωδώς από το κράσπεδον του ράσου του, και με όλας τας δυνάμχις του ετράβα, ετράβα επιμόνως να τον κατακρήμνι­σή. Ολίγον ακόμη και α ι τρεμουλιασμέναι χείρες του θα εξεπκάνοντο από την ανωφερή δοκόν της κλίμακας. Αλλ’ αίφνης εξύπνησε μετά νευρικού α- νατιναγμού.

—-Κόλασις εδώ, Κ όλασιςκ’ εκεί! εψιθύρισε ποιήσαςτο σημείον του Σταυ­ρού ο μοναχός. [...]

Την δεκάτην ώραν της νυκτός, ο άνθρωπος με το κάρον είχεν έλθει έ­μπροσθεν του κελλίου. Ο πάτερ Σαμουήλ είχεν ετοιμάσει, άμα-ενύκτωσεν, όλην την πενιχράν αποσκευήν του, και αφού την επεβίβασεν εις το κάρον, ανέβη και αυτός. Εξεκίνησαν δια τον Πειραιά. Ό λη η συνοικία εκοιμάτο, και κανείς δεν τους είδεν, ειμή τινες αγυιόπαιδες, οίτινες υπέθεσαν ότι ο καλόγηρος επήγαινεν εις κανέν εξωκκλήσιον. [...]

Επεβιβάσθη εις το πρώτον ατμόπλοιον, το αποπλέον διά την Θεσσαλονί­κην, και με αίσθημα ανακουφίσεως, δια το οποίον ηπόρει και αυτός, επέ- στρεψεν εις τον Α θω να, εις την μετάνοιάν του».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΑξιολόγησι/ των μαθητών της Γ Λυκείου στη Νεοελληνική Λογοτεχνία (Μάθημα

κατεύθυνσης). Τεύχος Α'. Πεζογραφία, «ΥΠΕΠΘ-ΚΕΕ», Αθήνα 1999.Γ. Βαλέτας, «Παπαδιαμάντης. Η ζωή, το έργο, η εποχή του», Αλέξανδρον Παπα-

διαμάντη Απαντα, «Βίβλος», Αθήνα 1955.Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως

την εποχή μας, «Ίκαρος», Αθήνα ‘Ί975 (1948), σσ. 381-384.Οδυσσέας Ελΰτης, «Η μαγεία του Παπαδιαμάντη» (1975), Εν λενκώ, «Ίκαρος»,

Αθήνα 1992, σσ. 57-106.Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίον-Λυκείου. 3. Πεζογραφία. Βιζυηνός

- Παπαδιαμάντης - Θεοτόκης - Κοσμάς Πολίτης - Μπεράτης - Χατζής. Βιβλίο του καθηγητή, «ΟΕΔΒ», Αθήνα 1985.

Ξ.Α. Κοκόλης, Για τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Δύο μελετήματα, «Univer- city Studio Press», Θεσσαλονίκη 1993.

Ιωακείμ-Κίμων Κολυβάς, Λογική της αφήγησης και ηθική του λόγου. Μελετήμα­τα για τον Παπαδιαμάντη, «Νεφέλη», Αθήνα 1991.

Νεοελληνική Λογοτεχνία. Γ Ενιαίου Λυκείου. Θεωρητική κατεύθυνση. Θετική κατεύθυνση (επιλογής). Βιβλίο του Καθηγητή, «ΟΕΔΒ», Αθήνα 1999, σσ. 244-286.

Κωστής ΤΙαχα.^ώο^χ\ς, Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ, Κασιανιώτης, Αθή­να 1998.

Θανάσης Ε. Μαρχόπουλος

Λ. Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, Επιμέλεια: Παν. Μουλλάς, «Ερμής», Αθήνα 1991 (1974) (Εισαγωγικό κείμενο: «Το διήγημα, αυτοβιογραφία του Παπα- διαμάντη», σ. ξε').

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα για τη ζωή και το έργο τον, Πρόλο- γος-Επιλογή: Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Οι Εκδόσεις των Φίλων», Αθήνα 1979.

Νικήτας ΓΙαρίσης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Τρία διηγήματα. «Το μυρολόγι της φώκιας», «Όνειρο στο κύμα», «Πατέρα στο σπίτι!». Αναζήτηση της αφηγηματι­κής λογικής, «Μεταίχμιο», Αθήνα 2001.

Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινοΰ, Η παλαιότερη πεζογραφία'μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, Τόμος ΣΤ, 1880-1900, Σοκόλης, Αθήνα 1997 (Παρουσίαση-Ανθολόγηση, Κρίσεις για το εργοτου, Επιλογή Βιβλιογραφίας, σσ. 114-162).

Πρακτικά Α ' Διεθνούς Συμποσίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Σκιάθος 20-24 Σεπτεμβρίου 1991. Εταιρεία Ενβοϊκών Σπουδών, «Δόμος», Αθήνα 1996.

Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, «Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Μελετών» «Δόμος», Αθήνα 2002.

Δημήτρης Τζιόβας, «Ερμηνεία και λογοτεχνία: Μια διαλογική σχέση», Το παλίμ­ψηστο της ελληνικής αφήγησης, «Οδυσσέας», Αθήνα 1993, σσ. 222-243 («Όνειρο στο κύμα», σσ. 227-239).

Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Δαιμόνιο μεσημβρινό; Έντεκα κείμενα για τον Πα- παδιαμάντη, «Γρηγόρης», Αθήνα 1978.

Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη 1887- 1910, «Κέδρος», Αθήνα 1987 («(IV) “Όνειρο στο κύμα”», σσ. 265-274).

Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Η ειδυλλιακή διάσταση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη: Μερικές παρατηρήσεις και προτάσεις», Η αδιάπτωτη μαγεία. Πα- 7ταδιαμάντης. 1991 - Ένα Αφιέρωμα, «Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν», Αθήνα 1992, σσ. 39-90 («Όνειρο οτο κύμα», σσ. 56-59).

Φώτα ολόφωτα. Ένα αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και τον κόσμο του, «Ε.Λ.ί.Α.», Αθήνα 1981.

Αφιερώματα εφημερίδων και περιοδικιόνΑκτή 48 (Φθινόπωρο 2001)Αντί 463 (5-4-1991), 753 (28-12-2001)Διαβάζω 165 (8-4-1987), 422 (Οκτώβριος 2001)«Ελευθεροτυπία-Βιβλιοθήκη 185» (εφ.) (28-12-200.1)«Η ΚαΟημερινή-Επτά Ημέρες» (εφ.) (24-12-2000)Η Λέξη 162 (Μάρτιος-Απρίλιος 2001)Νέα Εστία 1709 (Φεβρουάριος 1999)Οδός Πανός 120 (ΑπρίλιοςΊοΰ\αος 2003)Παπαδιαμαντικά τετράδια 1 (1992), 3 (1993), 4 (1995)«Τα Νέα-Πρόσωπα / 21ος Αιώνας 146» (εφ.) (22-12-2001)Τετράδια «Ευθύνης» 15 (1981)Φιλολογική 75 (Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2001)Φιλόλογος 105 (Φθινόπωρο 20ÛJ.)