ιστορώντας τον τόπο μου ομάδα ανάδειξης αγίου θωμά

2009

εισαγω

γή

τον τόπο που γεννηθήκαμετον τόπο που ανδρωθήκαμετον τόπο που κληρονομήσαμε

προσπαθήσαμε να τον ιστορίσουμε και να τον αποτυπώσουμε στο χαρτί, έτσι όπως τον αρώνουμε τους χρόνους που ζούμε.

ότι ακολουθεί, μυρωδιές κάθε εποχής, καταγράφεται με υποκειμενική ματιά και δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει εργαλείο επιστημονικό για μελέτη.

ότι ακολουθεί, από καρδιάς βγαλμένο, θύμισες έχει στόχο.

μια λέξη, μια σκέψη, ένα κρυφό δάκρυ είναι όλα κι όλα αυτά που προσδοκούν οι πονήσαντες.

γενικά στοιχεία

1. Γενικά

Ο οικισμός του Αγίου Θωμά βρίσκεται σε δεσπόζουσα θέση της Ταναγραϊκής γης, σε υψόμετρο 240 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας και σύμφωνα με την απογραφή του 2001 έχει 1476 κατοίκους.Ακολουθώντας το 1997 την αναγκαστική συννένωση Δήμων και Κοινοτήτων εντάχθηκε μαζί με την κοινότητα Κλειδίου στο Δήμο Οινοφύτων και αποτέλεσε αρχικά δημοτικό διαμέρισμα μέχρι το 2006, οπότε και μετονομάσθηκε σε Τοπικό Διαμέρισμα Αγίου Θωμά Δήμου Οινοφύτων.

Γεωγραφικές Συντεταγμένες- Γεωγραφικό Μήκος: 23,5843 Ανατολικά- Γεωγραφικό Πλάτος: 38,2842 Βόρεια

Οι κάτοικοι του χωριού απασχολούνται κατά κύριο λόγο με τη γεωργία και τη βιομηχανία ως εργαζόμενοι και λιγότερο με τη κτηνοτροφία, τα τελευταία χρόνια. Οι γεωργικές παραγωγές που επικρατούν στη περιοχή είναι: σιτηρά, πατάτες, καρότα, βαμβάκι, αμπελώνες και ελαιώνες.

4

άποψη του χωριού από το google earth

2. πληθυσμιακά στατιστικά

Ο οικισμός παρουσιάζει πληθυσμιακές διακυμάνσεις ανά δεκαετή καταγραφή. Η καταγραφή του '51 καταδεικνύει απώλειες από τη συμμετοχή συγχωριανών στους πολέμους του 1940 και οι καταγραφές του '61 και '71 απεικονίζουν το μεταναστευτικό ρεύμα που κυρίαρχησε στη χώρα μας είτε προς μεγάλα αστικά κέντρα του εσωτερικού, είτε στο εξωτερικό, κυρίως Αμερική, Γερμανία και Αυστραλία. Η καταγραφή του 1991 είναι μάλλον τεχνητή και αποτυπώνει τη προσπάθεια των τότε τοπικών κοινοτήτων να γίνουν δήμοι και να διεκδικήσουν περισσότερες κρατικές ενισχύσεις.

5

3. διετελέσαντες πρόεδροι - κοινοτικά συμβούλια

•Παπακωνσταντίνου Αριστείδης (1914 -1924)Σύμβουλοι: Δημήτριος Σίδερης, Διομήδης Χρυσικός, Επαμεινώνδας Ανυφαντής, Ιωάννης Ανυφαντής, Αθανάσιος Γεωργιάδης

•Δρακόπουλος Νικόλαος (1925 -1934)Σύμβουλοι: Γεώργιος Ι. Καβάς, Γεώργιος Σύρμας, Γεώργιος Καδέτσης, Αριστείδης Σίδερης, Βασίλειος Λαψάνης

Ανυφαντής Γεώργιος του Επαμεινώντα (πριν 1940)Σύρμας Γεώργιος του Αντωνίου

•Σύρμας Γεώργιος(Τζώτσης) του Ξενοφώντος•Βλάχος Ιωάννης του Αλεξάνδρου•Ανυφαντής Αλέξανδρος του Επαμεινώντα•Κοκώσης Σπυρίδων του Αθανασίου

•Ανυφαντής Νίκος(1963-1974) Σύμβουλοι:

•Θεοδώρου Παναγιώτης(1974-1978) Σύμβουλοι:

έτος κάτοικοι

1851............ 471

1879............ 645

1889............ 765

1896............ 855

1907............ 1073

1920............ 1120

1928............ 1180

1940............ 1377

1951............ 1287

1961............ 1222

1971............ 1183

1981............ 1398

1991............ 1628

2001............ 1476

5. διατελέσαντες δήμαρχοι

Ο οικισμός της Λιάτανης γίνεται κοινότητα το 1912 και δημοσιεύεται στο Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης(ΦΕΚ) 262Α - 31/08/1912 και παύει το 1997 με το ΦΕΚ :244Α/4-12-1997, οπότε και προσαρτάται στο Δήμο Οινοφύτων. Πριν το 1912 ο οικισμός ανήκε στο Δήμο Τανάγρας. Παρακάτω καταγράφονται τα ονόματα όσων κατέλαβαν το αξίωμα του Δημάρχου. Από το 1845 έως το 1912 για το Δήμο Τανάγρας και από το 1998 και εξής για το Δήμο Οινοφύτων.

6

•Δημητρίου Αναγνώστης Δήμος Τανάγρας

•Παπαϊωάννου Νικόλαος π.Ι. 1892 Δήμος Τανάγρας εξ Αγίου Θωμά

•Τούντας Ανδρέας Δήμος Τανάγρας

•Πανούσης Ευάγγελος Δήμος Τανάγρας

•Τσεβάς Γεώργιος Δ. 1903 Δήμος Τανάγρας εκ Πύλης

•Γεωργιάδης Αθανάσιος 1911 Δήμος Τανάγρας εξ Αγίου Θωμά

1912 - 1996 θεσμός κοινοτήτων

•Δάβρης Ιωάννης Δ. 1998 - 2006 Δήμος Οινοφύτων εξ Οινοφύτων

•Θεοδωρόπουλος Γεώργιος 2007 -2010 Δήμος Οινοφύτων εξ Οινοφύτων

4. διετελέσαντες πρόεδροι - τοπικά συμβούλια

Με τη συνένωση δήμων και κοινοτήτων το 2007, ο οικισμός καλείται δημοτικό διαμέρισμα και θεσπίζεται το όργανο του τοπικού συμβουλίου για τους οικισμούς που δεν αποτελούν έδρα του δήμου. Ο πρώτος, ονομάζεται αρχικά πρόεδρος δημοτικού διαμερίσματος και από το 2007 πρόεδρος τοπικού διαμερίσματος.

•Λουκά Ελένη του ΙωάννηΣύμβουλοι:•Καδέτσης Κωνσταντίνος του Σπυρίδωνα (2007 -2010)Σύμβουλοι: Βέρδης Νικόλαος,

•Χρόνης Ιωάννης(1978-1982) Σύμβουλοι:

•Πέππας Αθανάσιος(1982-1986) Σύμβουλοι: Αναστασίου Παντελής

•Δρίτσας Γεώργιος(1986-1990)Σύμβουλοι: Γεώργιος Βρετός, Νικόλαος Δρακόπουλος, Παρασκευάς Θεοδώρου, Βασίλειος Λαψάνης, Σπυρίδων Παπαδέδες, Γεώργιος Τσουβάλας

•Τούντας Θεόδωρος(1990-1994)Σύμβουλοι: Γεώργιος Αναστασίου, Κωνσταντίνος Βρεττός, Χρήστος Βρεττός, Παρασκευάς Θεοδώρου, Βασίλειος Λαψάνης, , Ζώης Τερζής

•Λαψάνης Βασίλειος (1994 - 1998) Σύμβουλοι: Γεώργιος Αναστασίου(αντιπρόεδρος), Ηρακλής Μοναχόπουλος, Γεώργιος Παπαδέδες, Αλέξανδρος Παπαιωάννου, Κωνσταντίνος Σίδερης, Ζώης Τερζής

7

6. εκλογικά αποτελέσματα

•1978 κοινοτικές εκλογές

ΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΕδρες

Ελαβαν:Χρόνης Ιωάννης του Νικολάου

1109 825 719 7

ψήφοι: 719, έδρες: 7

•1982 κοινοτικές εκλογές

ΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΕδρες

Ελαβαν:Πέπας Αθανάσιος του ΝικολάουΧρόνης Ιωάννης του Νικολάου

1197 972957 7

ψήφοι: 485, έδρες: 5, 50,68%ψήφοι: 472, έδρες: 2, 49,32%

•1986 κοινοτικές εκλογές

ΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΕδρες

Ελαβαν:Δρίτσας Γεώργιος του ΣπυρίδωναΚαββάς Αλέξανδρος του ΔημητρίουΠαπαδέδες Σπυρίδων του ΞενοφώνταΚοκώσης Κωνσταντίνος του Γεωργίου

1340 1043 1032 7

ψήφοι:452, 43,80%, έδρες:5 ψήφοι:126, 12,21%, έδρες:0 ψήφοι:194, 18,80%, έδρες:1 ψήφοι:260, 25,19%, έδρες:1

•1990 κοινοτικές εκλογές

ΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΕδρες

Ελαβαν:Τούντας Θεόδωρος του ΣπυρίδωναΔρίτσας Γεώργιος του Σπυρίδωνα

1212 1058 1039 7

ψήφοι: 523, 50,34%, έδρες:5 ψήφοι: 516, 49,66%, έδρες:2

8

•1994 κοινοτικές εκλογές

ΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΕδρες

Ελαβαν:Λαψάνης Βασίλειος του ΘεοφάνουςΒρεττός Κωνσταντίνος του Παντελή

1313 1064 1019 7

ψήφοι: 561, 5,05%, έδρες:5ψήφοι: 458, 44,95%, έδρες:5

•1988 δημοτικές εκλογέςδήμος ΟινοφύτωνΠληθυσμόςΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΆκυρα/ΛευκάΕδρες

Ελαβαν:Δάβρης Ιωάννης Δημητρίου

Χρόνης Ιωάννης Νικολάου

9091 3765 3229 3118 111 17

ψήφοι: 1763, 56,5%, έδρες:11 (Ανεξάρτητη Δημοτική Πορεία)ψήφοι: 1355, 43,5% έδρες:6 (Δημοτική Ενωτική Πρωτοβουλία)

•2002 δημοτικές εκλογέςδήμος ΟινοφύτωνΠληθυσμόςΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΆκυρα/ΛευκάΕδρες

Ελαβαν(Α' Κυριακή):Δάβρης Ιωάννης Δημητρίου

Τερζής Ζώης Πέτρου

Χρόνης Ιωάννης Νικολάου

Σκλιάς Δημήτριος Σταύρου

Ελαβαν(Β' Κυριακή):Δάβρης Ιωάννης ΔημητρίουΤερζής Ζώης Πέτρου

8195 4398 3933 (Α' Κυριακή), 3812 (Β΄Κυριακή) 3781 (Α' Κυριακή), 3644 (Β΄Κυριακή) 152 (Α' Κυριακή), 168 (Β΄Κυριακή) 17

ψήφοι: 1397, 36,90%, έδρες:3 (Ανεξάρτητη Δημοτική Πορεία)ψήφοι: 949, 25,10%, έδρες:2 (Ανοικτοί Ορίζοντες Οινοφύτων)ψήφοι: 761 ,20,10%, έδρες:2 (Δημοτική Ενωτική Πρωτοβουλία)ψήφοι: 674, 17,80%, έδρες:2(Εργα Πρόοδος)

ψήφοι: 1999, 54,90%, έδρες:11ψήφοι: 1645, 45,10%, έδρες:2

9

•2006 δημοτικές εκλογέςδήμος ΟινοφύτωνΣυμμετοχήΕγγεγραμμένοιΨήφισανΕγγυραΆκυρα/ΛευκάΕδρες

Ελαβαν:Θεοδωρόπουλος Γεώργιος του Παναγιώτη

Δάβρης Ιωάννης του Δημητρίου

90,03% 4616 4156 4010 146 17

ψήφοι: 2438, 60,80%, έδρες:10(Νέα Πόλη Νέα Αποψη)ψήφοι: 1572, 39,20%, έδρες:7(Ανεξάρτητη Δημοτική Πορεία)

Στον Αγιο Θωμά οι δύο συνδυασμοί έλαβαν:

Εκλογικό Κέντρο

ΕγγεγραμμένοιΨηφίσαντεςΑποχήΑκυραΛευκάΕγγυρα

ΔάβρηςΘεοδωρόπουλος

184

40634759140

333

107226

ποσοστό

14,53%4,03%

32,13%67,87%

185

42036060222

336

116220

ποσοστό

14,29%6,67%

34,52%65,48%

σύνολο

12501072178404

1028

362666

186

4243655942

359

139220

ποσοστό

13,92%1,64%

38,72%61,28%

ιστορικά στοιχεία

11

1. προέλευση ονομασίας

Το προηγούμενο όνομα του χωριού ήταν Λιάτανη. Χωρίς να είναι τεκμηριωμένο, λέγεται ότι ο πρώτος κάτοικος της περιοχής ήταν κάποιος Λιάττης μεγαλοτσιφλικάς. Η περιοχή αυτή βρίσκεται λίγο πιο πάνω από τον σημερινό οικισμό και ονομαζόταν :'παλιοκαντούντι' στα αρβανίτικα. Κατούνες ή κατούντ νοούνται τόποι περιοδικής κατασκήνωσης των αρβανιτών για εργασία σε μεγάλες ιδιοκτησίες. Μετά την οθωμανική κατάκτηση το αρβανίτικο κατούντ έλαβε μόνιμο χαρακτήρα και παρουσιάζεται ως τοπωνύμιο με όνομα από τον αρχηγό της αρβανίτικης φάρας(σπόρος - γέννος). Εκεί στηρίζεται και η ανθρωπονυμική εκδοχή του ονόματος: τσιφλίκι του Λιατάνη. Μια 2η εκδοχή υποστηρίζει ότι προέρχεται από την έκφραση 'Λιαϊτα νι' (έφαγα έναν) που έλεγαν το 1821 όσοι πολεμούσαν και κατόρθωναν να εξοντώσουν έναν Τούρκο. Επί Τουρκοκρατίας όπου αρβανιτάδες, Λιάπηδες κατέλαβαν την περιοχή, το χωριό πήρε νέο όνομα, Λιάτανη (πολλές φορές απαντάται και ως Λιάτανι ή Λιατάνι). (Λιάπηδες, - Λιάπανη - Λιάτανη) Το όνομα Μαυρομάτι, επικαλείται ο γεροντότερος του χωριού το 1968, Γεώργιος Σύρμας, 90 ετών, στην καταγραφή της Φιλολόγου Ευτυχίας Σύρμα. Τούτο ίσως αληθεύει από το γεγονός ότι το χωριό είναι πνιγμένο στις ελιές.To όνομα Μαυρομάτι αναφέρεται και στο βιβλίο του Συνταγματάρχη William Martin Leake: Travels in Northern Greece, κατά την περιήγησή του στη περιοχή το 1806.Όμοια ο έπαρχος Θηβών Ν. Καρόρης στην αναφορά του: 'Έκθεσις περιστατική, αφορώσα το κατά μήνα Απρίλιον των 1830', σχετικά με τη διαμάχη με τους τούρκους για τα κτήματα, στις 19 Ιουνίου 1833, καταγράφει το όνομα Λιάτανι ή Μαυρομάτι, χωριό της Λειβαδιάς.(Η Λιάτανη τότε υπαγόταν στη δικαιοδοσία της επαρχίας Λειβαδιάς).

2. Η περιοχή στην π.Χ. εποχή

Η κυρίαρχη πόλη της περιοχής στους αρχαίους χρόνους θεωρείται η Τανάγρα γύρω από την οποία αναπτύχθηκε η τετράπολη. Ένα δίκτυο τεσσάρων οικισμών : Φαρές, Μυκαλησσός, Άρμα και Ελέωνας. Για τον Ελέωνα σήμερα αρκετοί θεωρούν ότι η περιοχή ευρίσκεται στη Θήβα και συγκεκριμένα στο Δημοτικό Διαμέρισμα Ελεώνα. Αυτό αμφισβητείται γιατί αν ήταν Ελεώνας και παραγόταν από τη λέξη έλος, όπως πολλοί πιστεύουν, θα έπαιρνε δασεία. αλλά και ο Παυσανίας, ο οποίος πέρασε από εκεί, καθώς πήγαινε στη Τανάγρα και τη Χαλκίδα, θα αναφερόταν στον Ελεώνα όπως κάνει στη περίπτωση της Τευμησσού, του Γλίσαντα, του Άρματος και της Μυκαλησσού, δηλαδή όλων των πόλεων που βρισκόταν στο δρόμο που ακολούθησε. Τούτο οδηγεί στη μη ύπαρξη Ελεώνα, αλλά Ελέωνα, ο οποίος βρισκόταν στα νότια της Τανάγρας, ανάμεσα σ' αυτήν, στη Λιάτανη και το Κλειδί, εκεί όπου βρίσκονται τα ερείπιά του στη θέση Καστρί.

Για τον Ελέωνα κάνει λόγο ο Πλούταρχος: Πόθεν εν τη Βοιωτία περί τον Ελέωνα ποταμός Σκάμανδρος ωνομάσθη; Και λέει μετά απαντώντας ο ίδιος: Διήμαχος ο Ελέωνος υιός, εταίρος ων Ηρακλέους, μετέσχε της επί Τροίαν στρατείας.

Ο Δηίμαχος σκοτώθηκε στη μάχη. Με τον θάνατό του, η ερωμένη του Γλαυκία, κόρη του Σκάμανδρου, η οποία είχε μείνει έγκυος από τη σχέση της με τον Δηίμαχο, κινδύνευσε να χαθεί. Από λύπη και για να μη χαθεί το γένος του Δηίμαχου, ο Ηρακλής την πήρε στα πλοία του, όπου εκείνη γέννησε γιο. Όταν έφθασαν στη Βοιωτία την παρέδωσε στον Ελέωνα. Το παιδί ονομάστηκε Σκάμανδρος και έγινε βασιλιάς της χώρας. Από αυτόν μετονομάστηκε το παρακείμενο ποτάμι από Ίναχος σε Σκάμανδρο , ενώ το κοντινό του ρέμα πήρε το όνομα της Γλαυκίας και η γειτονική κρήνη ονομάστηκε Ακίδουσα από τη σύζυγό του.(Πλούταρχος. Αίτια Ελληνικά, Στέφανος 301).

Ο Σκάμανδρος φαίνεται να είναι ο χείμαρρος ανάμεσα στη Λιάτανη(Αγιος Θωμάς) και το Κλειδί, ο οποίος οδηγεί στον Ασωπό τα νερά που κατεβαίνουν από τα γύρω βουνά (Μπιθσιάκουλη), ενώ Γλαυκία το ρέμα κοντά στο Καστρί και Ακίδουσα η γειτονική πηγή του.

12

3. εξωκλήσι Αγίου Θωμά

Η περιοχή που αναπτύχθηκε η πόλη της αρχαίας Τανάγρας βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ποτάμια, τον Ασωπό και τον Λάρι. Στη σύνδεση των δύο ποταμών υπάρχει το εξωκλήσι του Αγίου Θωμά, χρονολογημένο τον 12ο αιώνα και κατασκευασμένο με τα περισσότερα μέλη του από τη αρχαία νεκρόπολη. Η μαρμάρινη επιγραφή αριστερά της εισόδου του ναού, ένα είδος προξενίας των Ταναγραίων, ώθησε τους αρχαιολόγους στον εντοπισμό της αρχαίας πόλης. Συγκεκριμένα ο William Martin Leake κατά τη περιήγησή του το 1806 αναφέρει:Στην αριστερή όχθη του Ασωπού ποταμού(γνωστός και με το όνομα Φουριέμι), κοντά στο δέλτα με το παραπόταμο Λάρι υπάρχει ένας μύλος που γυρίζει με τη ροή και των δύο ποταμών.Στο σημείο αυτό και στη δεξιά όχθη του Ασωπού υπάρχει ένας υψηλός πύργος, κατασκευασμένος πιθανά από Φράγκους.Ο πύργος έχει μετατραπεί σε εκκλησία, στην οποία υπάρχουν αρκετές ραβδωτές δωρικές στήλες καλυμμένες από στρώμα στόκου και ένα τετράπλευρο μαύρο μάρμαρο από την Τανάγρα με αναγραφή σε χαρακτήρες παλαιάς εποχής του ονόματος ΗΣΧΙΝΑΣ (Βοιωτική γραφή του ονόματος Αισχίνης).Στον τοίχο εξωτερικά του πύργου υπάρχει άλλη μια μαρμάρινη επιγραφή. Η επιγραφή αρχίζει με ένα επίγραμμα σε δύο ελεγειακά δίστιχα. Φαίνεται να ήταν τοποθετημένη σε άγαλμα που αφιερώθηκε από κάποιον Φορύστα, γιο του Τρίακου, που είχε επιτύχει νίκη στους αγώνες του Δία και είχε πρωτεύσει σε πολλούς αγώνες δρόμου.Οι στίχοι που ακολουθούν είναι σε κοινά ελληνικά και είναι ένα είδος προξενίας, στη Βοιωτία, από τον κόσμο της Τανάγρας, ως 'ρουσφέτι' υπέρ Διόσκουρου Αθηναίου. Δεν υπάρχει προφανής σύνδεση του θέματος μεταξύ του επιγράμματος και του διατάγματος, και είναι δύσκολο να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο κατέληξαν στην ίδια πέτρα. Το ότι οι στίχοι είναι στην Ελληνική και το διάταγμα στην Βοιωτική , δεν προκαλεί έκπληξη, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι είναι σύγχρονα, επειδή ο Πίνδαρος προτιμούσε τη δωρική αντί της δικής του διαλέκτου. Οι ποιητές έκαναν χρήση αυτής της γνώσης από την εποχή του Ομήρου, χρησιμοποιώντας κάθε διάλεκτο ή όλες μαζί.Η διπλωματία από την άλλη πλευρά, φαίνεται να έχει διατηρήσει τις τοπικές μορφές σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ακόμη και μετά την περίοδο της κοινής χρήσης. Στην πρώτη επιγραφή, ενώ ο ποιητής έγραψε σε Ελληνική, ο κατασκευαστής του αγάλματος έγραψε το όνομα στη βοιωτική: Καφισίας επόεισε.

13

σχεδιάγραμμα του λόφου της αρχαίας Τανάγρας

14

Είσοδος του ναού. Δυτική πλευρά.

Το ιερό του ναού. Ανατολική πλευρά.

15

Βόρεια πλευρά.

Νότια πλευρά του ναού.

16

4. 12ος αιώνας μ.Χ.

Τον 12ο αιώνα εκλέγεται στον μητροπολιτικό θρόνο των Θηβών ο Ιωάννης Καλοκτένης από την Κωνσταντινούπολη. Άνθρωπος ευσεβής και δραστήριος. Υπηρέτησε το λαό με σύνεση. Εκτός από τα έργα που προώθησε στην πόλη των Θηβών, έργα δικά του θεωρούνται και αρκετά γεφύρια του Ασωπού, όπως αυτό που είναι γνωστό ως γέφυρα του μητροπολίτη, αλλά και αυτό που υπήρχε στη πεδιάδα της αρχαίας Τανάγρας και απέναντι από το εξωκλήσι του Αγίου Θωμά. Το τρίτοξο αυτό γεφύρι κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 80, προκειμένου να κατασκευαστεί μεγαλύτερο στη θέση του. Τμήμα του γεφυριού αυτού απεικονίζεται στη παρακάτω φωτογραφία του 1951.(Κατά άλλους το εικονιζόμενο γεφύρι είναι μεταγενέστερο στη θέση του παλαιού και χρονολογείται από την εποχή της Τουρκοκρατίας,1700).

17

5. Η Λιάτανη στην Τουρκοκρατία

Επί Τουρκοκρατίας, όπως όλα τα ελληνικά χωριά, έτσι και η Λιάτανη πολέμησε κατά του κατακτητή, στο πλευρό του καπετάνιου Αθανασίου Σκουρτανιώτου. Ο Αθανάσιος Σκουρτανιώτης γεννήθηκε στα Σκούρτα(Δερβενοχώρια) το 1793. Τα Δερβενοχώρια είχαν μικρή αυτονομία και διατηρούσαν μικρό σώμα μαχίμων ανδρών με αρχηγό τον Α. Σκουρτανιώτη κατά το διάστημα του ξεσηκωμού των Ραγιάδων. Πολλές φορές νίκησε τους Τούρκους της περιοχής. Το όνομά του ήταν ο φόβος των Τουρκαλάδων. Το αληθινό του επώνυμο ήταν Γάτσης και πασίγνωστος ως Καπετάν Θανάσης.

Στο πλευρό του πολέμησαν και οι παρακάτω Λιαταναίοι:

-Ιωάννης Κιόκιας (Κιόκες ή Κιόκιος), αξιωματικός του Σκουρτανιώτου τιμώμενος από την πατρίδα με το παράσημο του αγώνος και του σταυρού του Σωτήρος. Συμμετείχε τον Νοέμβριο του 1826, στις περιφερειακές συγκρούσεις, στη μάχη της Αράχωβας, υπό τον Αρχιστράτηγο Γεώργιο Καραϊσκάκη. Πέθανε στη Λιάτανη με το βαθμό ανώτερου αξιωματικού της φάλαγγας. Με το βασιλικό διάταγμα της 20ης Μαΐου 1838 του χορηγήθηκε ο βαθμός του Ανθυπολοχαγού ως ανταμοιβή για τον αγώνα του υπέρ της ανεξαρτησίας και για τη προσφορά του κατά τη διάρκεια της πανούκλας στον Πόρο. Στην εξέταση των φακέλων των Αγωνιστών της Βοιωτίας αναφέρεται από τον Παναγιώτη Καρλή από τη Δαύλεια, ότι διοικούσε λόχο το έτος 1836 υπό τον Β. Μαυροβουνιώτη και Γιάννη Κλίμακα. Επίσης ο Κώτσιος Μιχ. Μπαρμπας από το Σχηματάρι (Χλεμποτσάρι 24 Μαρτίου 1865) αναφέρει, ότι τότε ο Γιάννης Κιόκιες έφερε τον βαθμό του ταγματάρχη της Φάλαγγας.

-Κουμπίτσας Ιωάννης. Ξακουστός για την φρόνηση και γενναιότητα του. Κατά τη στάση του Τζαμάλα Παπακώστα το 1848, υπηρετούσε υπό τις διαταγές του Γαρδικιώτη. Σκοτώθηκε στο Παλαιόκαστρο Φθιώτιδας σε σύγκρουση ανάμεσα σε κυβερνητικά στρατεύματα και στασιαστές. Δεν αναγράφεται στα μητρώα αγωνιστών του 1821.

-Γάτσης Δημήτριος (Σκουρτανιώτης). Αδερφός του καπετάνιου. Πέθανε άτεκνος στη Λιάτανη, αφού είχε χάσει το ένα του μάτι κατά τον αγώνα.

-Αθανασίου Σπύρος. Αγωνιστής του 1821. (Αριθμός Μητρώου: 9256). Συμμετείχε από την αρχή του αγώνα στη Χιλιαρχία του Κώστα Χορμόβα, Πεντακοσιαρχία Δήμου Λιούλια. Για τις υπηρεσίες του στον αγώνα του απονεμήθηκε το 'Σιδηρούν Βραβείον του Αγώνος'. Με το θάνατό του άφησε πίσω τη γυναίκα του Παναγιώτα και έναν γιο, τον Γιώργη. Η εξεταστική επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Βουγέσης Αναγνώστης. (Αριθμός Μητρώου: 8927 - Αριθμός Νέου Μητρώου: 3186) Αγωνιστής του 1821. Πολέμησε στο πλευρό του Αθανασίου Σκουρτανιώτου, του Γεωργίου Σκουρτανιώτου και Βασίλη(Βάσου) Μαυροβουνιώτη. Σε έγγραφο της Γραμματείας Στρατιωτικού (1.11.1831) και του Δημάρχου Τανάγρας (11.6.1865) αναφέρεται ότι κατείχε τον βαθμό του Ταξιαρχικού Εικοσιπένταρχου. Επίσης αναφέρεται πως κατείχε δίπλωμα του Όθωνα που του απονέμει το 'Σιδηρούν Παράσημο' για τους αγώνες του. Η επί του αγώνα εξεταστική επιτροπή τον κατέταξε στη 1η σειρά Υπαξιωματικών. Παιδιά του ήταν οι Γιάννος, Τάσης και Κωνσταντίνος.

-Γκιολέκας Θεόδωρος (Αριθμός Μητρώου: 9008). Γκοστέκος ή Γκιοστέκος ή Γιοσδέκος. Αγωνιστής του 1821. Υπηρέτησε τη πατρίδα καθ' όλη τη διάρκεια του αγώνα. Ήταν γραμμένος στα μητρώα της Χιλιαρχίας του Βασίλη Μαυροβουνιώτη και πεντακοσιαρχίας Τριαντάφυλλου Τζουρά. Τα παραπάνω μητρώα επικαλέστηκαν η γυναίκα του Ασήμω και τα παιδιά του Γιάννης, 35 ετών και Θεόδωρος, 30 ετών, προκειμένου να αποζημιωθούν. Η εξεταστική επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

17

-Ιωάννου Αντώνιος (Αριθμός Μητρώου: 3198). Υπηρέτησε σε όλο το διάστημα του αγώνα την πατρίδα. Τελευταία κατατάχθηκε στη Χιλιαρχία του Βάσου Μαυροβουνιώτη, πεντακοσιαρχία Γιάννη Κλίμακα, εκαντοταρχία Στάμου Μαυροδήμου. Σε αίτησή του δηλώνει ότι είναι γραμμένος στα μητρώα της παραπάνω χιλιαρχίας. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Κατερίνης Θεόδωρος (Αριθμός Μητρώου: 2878). Από τις αρχές του αγώνα πήρε μέρος στις παρακάτω μάχες: Υπό τον Νίκο Κριεζώτη στο Αλιβέρι, υπό τον Εκατόνταρχο Δημήτρη Σιπούλια στο Χαιδάρι, Πειραιά. Με τον Ιωάννη Κλίμακα στο Καματερό και Στεβενίκο. Με τον Βάσο Μαυροβουνιώτη στο Μαρτίνο. Στην εκστρατεία της Κρήτης με τον Χατζημιχάλη. Τιμήθηκε με το 'Σιδηρούν Σταυρό του Αγώνα'. Τα παραπάνω πιστοποιούν οι Γιάννης Κλίμακας, Χατζηχρήστος, Σπύρος Μήλιος. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Κοκόσης Μήτρος (Αριθμός Μητρώου: 3202) Ο Μήτρος υπηρέτησε τη πατρίδα σε όλο το διάστημα του αγώνα. Μαζί του πολέμησαν ο πατέρας του και ο αδερφός του, οι οποίοι σκοτώθηκαν, ο μεν πατέρας του στη μάχη του Μαυροματίου Θηβών μαζί με τον Θανάση Σκουρτανιώτη, ο δε αδερφός του στην εκστρατεία της Κρήτης. Τελευταία διετέλεσε στη Χιλιαρχία του Βάσου Μαυροβουνιώτη, Πεντακοσιαρχία Γιάννη Κλίμακα, Εκαντοταρχία Μήτρου Στάμου Θηβαίου. Μετά τη διάλυση των χιλιαρχιών υπηρέτησε στο τάγμα του Γιάννη Μπαιρακτάρη, Λόχο Δ. Σιπούλια υπό τον Γ. Σκουρτανιώτη. Στην αίτησή του επικαλείται τα Μητρώα των άνω Χιλιαρχιών και του Τάγματος. Η επιτροπή των κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Κοτζάνης Σπύρος (Αριθμός Μητρώου: 8993) Από πιστοποιητικό της 10ης Μαίου 1865 των: Γιάννη Κλίμακα και Αν. Κούστα φαίνεται ότι ήταν 64 ετών και πολέμησε από την αρχή του αγώνα υπό τον Αθανάσιο Σκουρτανιώτη, Μηνιό Κατζικογιάννη, Αθανάσιο Ζαρίφη, και Γιάννη Γκούρα παίρνοντας μέρος στις μάχες Θηβών, Ανηφορίτη, Δερβενοσάλεσι, Μαραθώνα. Από τα τέλη του 1821 πολέμησε στα Βρυσάκια, Αλιβέρι, Διακόφτι και Ανατολική Ελλάδα (Λειβαδιά, Αταλάντη, Λιβανάτες, Άμπλιανη, Μονή Ιερουσαλήμ, Πέντε όρια), με τον Ν. Κριεζώτη. Έπειτα υπό τον ίδιο σε όλες τις μάχες της Αττικής. (Ελευσίνα, Χαϊδάρι, Πειραιά, Πολιορκία Αθηνών), καθώς και στην εκστρατεία στο Τρίκερι. Κατόπιν κατατάχθηκε στη Χιλιαρχία του Βάσου Μαυροβουνιώτη, πεντακοσιαρχία Γιάννη Κλίμακα, εκαντοταρχία Γ.Παγώνα, ως πένταρχος, στις μάχες Δομβούς, Λειβαδιάς, (Μαρτίνου, Λιθάδας, Άη Γιάννη Χασιάς). Πληγώθηκε στο αριστερό του χέρι. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Λουκάς Δήμος (Αριθμός Μητρώου: 1557). Πολέμησε από την αρχή του αγώνα με τον Διάκο στη Λειβαδιά και την Αλαμάνα, με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο στη Λειβαδιά και στο Χάνι της Γραβιάς, με τον Νάκο Πανουργιά στα Πέντε Όρια, με τον Καραϊσκάκη στην Αράχωβα, με τον Κλίμακα στον Άγιο Ιωάννη, όπου και πληγώθηκε στο αριστερό του χέρι. Με τον Χριστ. Χατζηπέτρο και Σπύρο Μήλιο στο Μεσολόγγι, όπου πληγώθηκε στο αριστερό του πόδι και στο Κερατσίνι. Έπειτα κατατάχθηκε στη Χιλιαρχία του Χατζηπέτρου, πεντακοσιαρχία Σπύρου Μήλιου στο λόχο του Μήτρου Σπόκα Σουλιώτη, ως δεκανέας. Τα παραπάνω βεβαιούν οι Χατζηπέτρου, Σπύρος Μήλιος, Γιάννης Κλίμακας. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών. Διατείνεται ότι πήρε μέρος στη μάχη, στο Χάνι της Γραβιάς, αλλά δεν διευκρινίζει αν ήταν κλεισμένος μέσα ή πολέμησε έξω. Επίσης πιθανόν να ήταν στη 2η πολιορκία του Μεσολογγίου από τη μαρτυρία του ότι πολέμησε υπό τον Σπύρο Μήλιο.

-Μακρής Δημήτριος (Αριθμός Μητρώου: 1727) Πολέμησε σε όλο το διάστημα του αγώνα στη Χιλιαρχία του Βάσου Μαυροβουνιώτη, πεντακοσιαρχία Γιώργου Σκουρτανιώτη, εκαντοταρχία Μ. Μπιρμπίλη. Στις 25 Απριλίου 1839 του απονεμήθηκε το 'Σιδηρούν Παράσημον με το Δίπλωμα αυτού' από τον βασιλιά Όθωνα. Πεθαμένος το 1865, την αίτηση για σύνταξη υπέβαλε η γυναίκα του. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

18

-Μπουγέσας ή Βουγέσης Σταμάτης. Αναφέρεται από τον Τσεβά ότι πολέμησε στις αρχές του αγώνα στον Ανηφορίτη υπό τον Μηνιό Κατσικογιάννη και καταγωγή από τα Μπούα. Στα μητρώα αγωνιστών υπάρχει ένας Βουγέσης από τη Λιάτανη. Σίγουρα ο Σταμάτης Βουγέσης ήταν σημαντικός παράγοντας στα ανατολικά Δερβενοχώρια, πράγμα που φαίνεται από το γράμμα που του στείλανε οι: Κριεζώτης και Βάσος Μαυροβουνιώτης -χωρίς να αναφέρουν τόπο προορισμού- και το οποίο έχει ως εξής:

Σταμάτη Μπουγέσα.

Βλέποντας το γράμμα να πάρεις όσους συντρόφους και αν έχεις να τους πάρεις και να έρθεις και να μας φέρεις και εκατό σφαχτά και κομμάτι τυρί από το χωργιό.και αν ρωτάς διά τους Τούρκους εδώ.χουμίσαμε και τους αφανίσαμε. Σκοτώσαμε ένα μπίνπαση και πεντέξη μπουλουκπασάδες και από του λόγου σου ή με τρίτους και να έλθεις μιαν ώρα προστίτερα, όπου θα σου το πούνε και τα παιδιά. Εδώ μας ήλθε ένας βούλγαρος από τους Τούρκους και μας το ομολόγησε και μένω.

25 Ιουνίου 1826. Στρατηγός Νικόλαος Κριεζώτης Βάσος.

-Νικολάου Ιωάννης (Αριθμός Μητρώου: 1575). Πήρε μέρος στον αγώνα από την αρχή μέχρι το τέλος και πολέμησε υπό τον Θανάση Σκουρτανιώτη στο Μεσοβούνι και Ανηφορίτη, υπό τον Καλέργη στο Πειραιά, υπό τον Τζομπούλη στην Ελευσίνα. Κατατάχθηκε στη Χιλιαρχία του Χριστόδουλου Χατζηπέτρου και αργότερα στου Γιάννη Στράτου, όπου πήρε μέρος στις μάχες της Ναυπάκτου και Μεσολογγίου. Τα παραπάνω πιστοποιούν οι Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, Σπύρος Μήλιος και Γιάννης Κλίμακας. Για τις εκδουλεύσεις του προς τη πατρίδα τιμήθηκε με το 'Σιδηρούν Αριστείον Αγώνος'. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Στέφος Νικόλαος (Αριθμός Μητρώου: 9013) Από πιστοποιητικό του Δημάρχου Τανάγρας (19 Ιουνίου 1865) φαίνεται ότι είχε πεθάνει τότε και ότι ζούσε η γυναίκα του Ασήμω και τα τέκνα του Χρήστος, ετών 30, Γιώργης ετών 20 και Βασιλική ετών 16. Υπηρέτησε την πατρίδα στρατιωτικώς σε όλο το διάστημα του αγώνα και επί συστάσεως χιλιαρχιών έκαμε σε αυτήν του Διονυσίου Ευμορφόπουλου, πεντακοσιαρχία Γεωργίου Σκουρτανιώτη στο Τάγμα Γεωργίου Μπαΐρακτάρη. Η επιτροπή τον κατέταξε στην τάξη των στρατιωτών.

-Στέρπης Πανούσης (Αριθμός Μητρώου: 9015) Κατά την αίτηση της γυναίκας του Μάρως και των τέκνων του Σωτήρη, ετών 26, Βασίλη, ετών 23, Θοδωρή, ετών 20 και Καλομοίρας, ετών 18 (20 Ιουνίου 1865) υπηρέτησε τη πατρίδα σε όλο το διάστημα του αγώνα. Επί χιλιαρχιών διετέλεσε στη χιλιαρχία Διονυσίου Ευμοσφόπουλου, πεντακοσιαρχία Γεωργίου Σκουρτανιώτου. Η επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

-Χρυσοχόου Ιωάννης (Αριθμός Μητρώου: 1740) Υπηρέτησε τη πατρίδα σε όλο το διάστημα του αγώνα υπό διάφορους οπλαρχηγούς. Διετέλεσε τελευταία στη χιλιαρχία Βάσου Μαυροβουνιώτη, πεντακοσιαρχία Γιάννη Κλίμακα, εκατονταρχία Στάμου Μαυροδήμου, καθώς και στο Τάγμα του Γιάννη Μπαιρακτάρη. Πεθαίνοντας άφησε τη χήρα γυναίκα του Παρασκευή και τον γιό του Αντώνη. Η αρμόδια επιτροπή τον κατέταξε στις τάξεις των στρατιωτών.

19

Έγγραφο σίτισης. 1832 από Σκουρτανιώτη προς Ιωάννη Κωλέτη

20

21

6. χρονολόγιο

1821. -Ιούλιος. O πασάς Ομέρ Βρυώνης από την Εύβοια ήρθε στη Λιάτανη με 3000 άντρες για βοήθεια των Τούρκων της Αθήνας, όπου έχουν ξεμείνει από τρόφιμα. Η Λιάτανη απείχε 9 ώρες δρόμο από την Αθήνα. Τον περιμένουν 700 Αθηναίοι όπου προβάλλουν αντίσταση, αλλά οπισθοχωρούν. Στις 20 Ιουλίου κατακτά την Αθήνα. O Μιχαήλ Οικονόμος στην Ιστορία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας αναφέρει: Ο Βρυώνης πέρασε από την Αυλίδα και την Τανάγρα για βοήθεια των πολιορκημένων Τούρκων της Ακρόπολης. Στις 17 Ιουνίου διανυκτερεύει στη Λιάτανη και επιτίθεται στο σώμα του Χατζη-Mελέτη Βασιλείου, που είχε καταφθάσει στο χωριό για να αποκρούσει την εισβολή στην Αθήνα.Στο ίδιο θέμα αναφέρεται και ο λοχαγός Ιωάννης Εμμ. Νουχάκης με μετάθεση της ημερομηνίας στις 29 Ιουλίου 1821.

1835. -8(20 με το παλαιό) Απριλίου. Σχηματίζεται με βασιλικό διάταγμα ο Δήμος Τανάγρας της Επαρχίας Θηβών και έδρα τις Λιάταις. Το διάταγμα δεν δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Κατατάχθηκε στη Γ' τάξη με πληθυσμό 1287 κατοίκους και αρχική σύσταση: Λιάταις:324, Μπράτσι:122, Σχηματάρι:280, Ινια:61, Κακοσάλεσι:327, Μπούγα:39, Κολοτέτι:129.

1903. -29 Μαρτίου. Δημοσιεύεται με βασιλικό διάταγμα η σύσταση σχολείου θηλέων εις Λιάτανι του Δήμου Τανάγρας. ΦΕΚ :164/1903

1904. -25 Οκτωβρίου. Με την πράξη Νο.4811, διορίζεται στο δημοτικό σχολείο θηλέων της Λιάτανης Τανάγρας η δασκάλα Σμαράγδα Αντωνοπούλου, κατόπιν πρότασης του δημοτικού συμβουλίου Τανάγρας.

1912. -31 Αυγούστου. Συστήνεται κοινότητα με έδρα τον οικισμό Λιάτανη του Νομού Αττικής και Βοιωτίας. ΦΕΚ 262Α - 31/08/1912.

1914. -4 Οκτωβρίου. Ισχυρή σεισμική δόνηση που έγινε αισθητή σε όλη την επαρχία γκρεμίζει τις περισσότερες κατοικίες στο χωριό. Ο πρόεδρος της κοινότητας Αριστείδης Παπακωνσταντίνου και ο αστυνομικός, Ανδρέας Αγγελακόπουλος κατηγορούνται από τους κατοίκους του χωριού για μεροληπτική χορήγηση της κρατικής βοήθειας.

1921. -9 Οκτωβρίου. Ο δεκανέας Παπαγεωργίου Στέφανος του Ιωάννη συμπεριλαμβάνεται στα ονόματα των πεσσόντων της ΧΙΙΙ μεραρχίας κατά τις μάχες στον Σαγγάριο, που ανακοίνωσε το γραφείο τύπου της ελληνικής κυβέρνησης.

1929. -3 Μαΐου. Σημειώνεται η αλλαγή του τοπωνυμίου από Λιάτανη στο μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενο: Αγιος Θωμάς. ΦΕΚ :164Α/3-5-1929.

1941. -19 Φεβρουαρίου. Σκοτώνεται στη μάχη της Πεστάνης ο δεκανέας Γεωργιάδης Σπυρίδων του Παύλου. Ανήκε στο 34ο σύνταγμα πεζικού. Γεννήθηκε στον Αγιο Θωμά Θηβών το 1918.

1941. -7 Μαρτίου. Σκοτώνεται στη Μετζγκόρανη Τεπελενίου ο στρατιώτης Παπαδέδες Ευάγγελος του Χρήστου. Ανήκε στο 67ο σύνταγμα πεζικού. Γεννήθηκε στον Αγιο Θωμά Θηβών το 1913.

1941. -20 Μαίου. Σκοτώνεται στη μάχη της Κρήτης, Σκινέ Χανίων ο στρατιώτης Κοκόσης Δημήτριος του Μιχαήλ. Ανήκε στο 7ο κέντρο αιχμαλώτων. Γεννήθηκε στον Αγιο Θωμά Θηβών το 1906.

1942. -11 Φεβρουαρίου. Ο Αρης Βελουχιώτης αφήνει στη Λιάτανη τμήμα με επικεφαλής τον Τζαβέλα. Ο ίδιος με τον Ορέστη, τον Πελοπίδα, τον Λέοντα και τον Γαρδικιώτη ανεβαίνουν στο Μοναστήρι της Φυλής (Χασιά). Από εκεί προμηθεύονται ράσα και ντυμένοι σαν παπάδες, με τα όπλα κρυμμένα κάτω από τα ράσα, κατεβαίνουν στην Αθήνα.

1942. -16 Ιουλίου. Σκοτώνεται στις 16 Ιουλίου 1942 ο Αρχισμηνίας Γεωργιάδης Ιωάννης, σε διατεταγμένη υπηρεσία(αποστολή βομβαρδισμού), κοντά στο αεροδρόμιο ΕΤΚΟΥ της Αιγύπτου με αεροσκάφος Hurricane.

22

1943. -26 Ιουλίου. Η κοινότητα υπάγεται στο Νομό Βοιωτίας μετά το διαχωρισμό του Νομού Αττικοβοιωτίας. ΦΕΚ :223Α/26-7-1943.

1944. -14 Φεβρουαρίου. Σφαγιάζεται από αναρχικούς ο Ιατρός Κωνσταντίνος Δ. Παπαδέδες, 52 ετών.

1944. -20 Ιουλίου. Γίνονται συλλήψεις συγχωριανών από τους Γερμανούς και κρατούνται στο φρουραρχείο του Αυλώνα. Συλλαμβάνονται οι: Αικατερίνης Ιωάννης, Βουγέσης Δημήτριος, Γκίκας Αθανάσιος και Χρόνης Αριστείδης.

1944. -26 Ιουλίου. Καίγεται το χωριό από τους Γερμανούς.

1945. -5 Δεκεμβρίου. Ο οικισμός εμφανίζεται με το όνομα Λιάτανι να υπάγεται στον Δήμο Τανάγρας με τον νόμο ΚΕ' 5/12/1945

1963. -11 Μαΐου. Τραγική έκρηξη στο εργοστάσιο ΕΛΒΙΕΜΕΚ προκαλεί το θάνατο σε 4 εργάτριες από το χωριό: Καββά Α. Ευαγγελία, 17 ετών, Κοτσολιού Π. Αικατερίνη, 21 ετών, Κοτσολιού Π. Θεοφανή, 16 ετών, Στέρπη Δ. Κωνσταντίνα, 18 ετών.

1989. Με την απόφαση 67/1989 το κοινοτικό συμβούλιο αποφασίζει τη συμμετοχή της κοινότητας στον υπό ύδρυση Αναπτυξιακό Σύνδεσμο Τανάγρας.

1989. -9 Μαίου. Δημοσιεύεται στο ΦΕΚ η σύσταση του Αναπτυξιακού Συνδέσμου Τανάγρας που περιλαμβάνει τις κοινότητες: Αγίου Θωμά, Ασωπίας, Κλειδίου, Οινοφύτων, Σχηματαρίου, Τανάγρας.ΦΕΚ :335/9-5-1989. Αριθμός:2940 .

1997. -4 Δεκεμβρίου. Η κοινότητα καταργείται και συνενούται με το Δήμο Οινοφύτων. ΦΕΚ :244Α/4-12-1997

23

7. Η έρευνα του 2003 από τα πανεπιστήμια του Leiden και της Ljubljana

Η έρευνα διεξάγεται υπό την επίβλεψη του καθηγητή Dr. John Bintliff και των συνεργατών του: E. Farinetti, P. Sarri, K. Sbonias, B. Slapsak, V. Stissi, A. Vionis. Τον 8ο αιώνα η ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, που διοικούνταν από την Κωνσταντινούπολη, επανάκτησε την Στερεά Ελλάδα από τους Σλάβους, συμπεριλαμβανομένης της Βοιωτίας. Συνδυάζοντας αυτή την εικόνα από βυζαντινές πηγές με τα αποτελέσματα της έρευνας γύρω από την περιοχή της Τανάγρας, παρατηρούμε σειρά από χωριά και οικισμούς με μικρή απόσταση μεταξύ τους. Αυτό φαίνεται από τα κεραμικά που συναντάμε σε διάφορα σημεία και είναι δείγματα μεσοβυζαντινής περιόδου.

Η ακμή της περιοχής συνεχίζεται και την περίοδο των σταυροφοριών (13ος 14ος αιώνας). Η πλεονεκτική θέση της αρχαίας Τανάγρας, εξηγεί το γεγονός ότι ένα χωριό βρίσκεται μόλις ένα χιλιόμετρο από την αρχαία πόλη με την εκκλησία του, τον Αγιο Θωμά. Η εκκλησία χρονολογείται από τον 12ο αιώνα και χαρακτηρίζεται μεσοβυζαντινή, ενώ το χωριό που φαίνεται να υπήρχε αριστερά της (φαίνεται από τα διασπαρμένα κεραμικά), κατοικήθηκε από τον 11ο ως τον 14ο αιώνα. (πανεπιστήμιο Leiden- A Vionis). Όλα τα βυζαντινά χωριά εξαφανίστηκαν τον 14ο αιώνα. Αυτό έχει σχέση με την επιστροφή της βουβωνικής χολέρας και των ολέθριων πολέμων μεταξύ Φράγκων, Βυζαντινών και Τούρκων, οι οποίοι είτε αφάνισαν τους πληθυσμούς της περιοχής, είτε τους εξώθησαν σε ορεινές περιοχές, είτε τους πούλησαν ως δούλους. Οι πρώτες καταγραφές φόρων στην Βοιωτία το 1466, υπό Οθωμανική κυριαρχία, δείχνουν χαρακτηριστικά την απουσία Ελλήνων αποίκων στα πεδινά και μικρό αριθμό αυτών στα ορεινά, όπου είχαν αναζητήσει άσυλο. Η ανατολική Βοιωτία με τις μεγάλες πεδιάδες και τα πλατώματα γύρω από την Τανάγρα, αδειάζει.

Για την αποίκηση εκ νέου της περιοχής το 1400 με 1500, οι τελευταίοι Φράγκοι δούκες των Αθηνών και κατόπιν οι Οθωμανοί άρχοντες προσκάλεσαν νέους κατοίκους κυρίως Αρβανίτες με μοναδική οδηγία να ιδρύσουν νέους οικισμούς δίπλα στους εγκαταλελειμμένους. Από εκεί είναι και η προέλευση του ονόματος των νέων χωριών Τανάγρα (πρώην Μπράτσι), Κλειδί (πρώην Κλειδέτι). 100 χρόνια αργότερα υπό οθωμανικό ζυγό και ειρηνική διαβίωση, παρατηρείται αύξηση στον πληθυσμό των Ελληνικών και αρβανίτικων χωριών (οικισμών) και δημιουργία νέων χωριών. Αυτό φαίνεται και στον οθωμανικό φόρο του 1570 για κάθε χωριό.

Το νέο χωριό του Αγίου Θωμά έχει μια πιο σύνθετη ιστορία, μάλλον πιο πρόσφατη. Ιδρύθηκε μάλλον από τους χωρικούς που μετακινούνταν στα βουνά από την Αττική στην Βοιωτία στο τέλος της οθωμανικής αυτοκρατορίας και μετά τον απελευθερωτικό πόλεμο της Ελλάδας στις αρχές του 19ου αιώνα. Πριν τον σημερινό οικισμό του Αγίου Θωμά, υπήρχε προηγούμενος με το όνομα Λιάτανη ή Κελμεντί, ενώ νοτιότερα εμφανίζονται μικρότεροι οικισμοί με το όνομα Κινος ή Γκινοσάτι που είναι γεωργική γη. Υπάρχουν και σήμερα περιοχές με το όνομα Γκίνοσι. Η συλλογή πετρωμάτων και κεραμικών από τα κοινοτικά κτίρια του οικισμού αυτού έδειξε χρονολογίες δράσης από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα.

Ο χάρτης στην επόμενη σελίδα απεικονίζει την Βοιωτία το 1570.

Η Βοιωτία το 1

570

25

8. Περί παλαιού δήμου Τανάγρας

Το όνομα του δήμου προήλθε από τη Βοιωτική πόλη της αριστερής όχθης το Ασωπού. Το όνομα της πόλης από την κόρη το Ασωπού ή κατ' άλλους του Αιόλου, Τανάγρα. Σύμφωνα με τον Leake επονομάσθηκε Τανάγρα ή πόλη Τροία, που αναφέρει ο Όμηρος και προσέλαβε το αιολικό 'ξανά', σε απόδειξη της αιολικής καταγωγής.

Έμβλημα(σφραγίδα): Η αρχική σφραγίδα του Δήμο ήταν κυκλική χωρίς έμβλημα. Το εικονιζόμενο έμβλημα καθορίστηκε με το Βασιλικό Διάταγμα της 11ης Οκτωβρίου 1870 (ΦΕΚ 43/σελ 340): "...η σφραγίς του δήμου Τανάγρας εν τω μέσω μεν γυναίκα ευειδή ταινία την κεφαλήν αναδουμένην, γύρωθεν δε τας λέξεις δήμος Ταναγραίων... Η βασίλισσα Κορίνη της αρχαίας Τανάγρας, κειμένη ακριβώς εις την θέσιν ην ήδη κείται το εθνικόν βόσκημα Τανάγρα ή Γκριμάδα.

Σχηματισμός -Σύσταση-Εξέλιξη: Ο δήμος Τανάγρας σχηματίσθηκε με το βασιλικό διάταγμα της 8ης(20 με το παλαιό ημερολόγιο) Απριλίου

1835, το οποίο δεν δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ως δήμος της επαρχίας Θηβών. Κατατάχθηκε στη Γ' τάξη με πληθυσμό 1287 κατοίκους και έδρα την Τανάγρα(Λιάταις). Ο δημότης ονομάσθηκε Ταναγραίος.

Αρχική σύσταση: Λιάταις: 324, Μπράτσι: 122, Σχηματάρι: 280, Ινια: 61, Κακοσάλεσι: 327, Μπούγα: 39, Κολοτέτι: 129.Μεταγενέστερες προσαρτήσεις: Δήμος Ωρωπού: (Ωρωπός: 153, Σικάμινον: 102, Μήλεσι: 75), τμήμα δήμου Παρασωπαίων: (Χλεμποτσάρι: 191, Μουσταφάδες: 118, Κακονηοχώρι ή Κακονισχήρι: 37, Καβάσαλα: 5, Κρόρα: 14, Μετόχιον της επί του όρους Σινά μονής Τσατσάρεως και νερόμυλος, Μαντάνι, Ραμπεντόσα), καθώς και οι οικισμοί: Στανιάτες, Σκούρτα, Κλεινδέτι, Λιατάνι, Βράτσι, Βράτσι, Δερβενοσάλεσι, Δήλεσι, Μαζαράκι.

Με το Βασιλικό Διάταγμα της 31ης Ιουλίου(12 Αυγούστου) 1836 (ΦΕΚ 48), "Περί συγχωνεύσεως δήμων της επαρχίας θηβών", οι δήμοι Τανάγρας και Ωρωπού ενώθηκαν σε ένα δήμο, με το όνομα Τανάγρα και έδρα την Τανάγρα(Λιάταις).

Το Βασιλικό Διάταγμα της 24ης Νοεμβρίου(6 Δεκεμβρίου) 1836, το οποίο δεν δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, απέσπασε τα χωριά του συγχωνευθέντος δήμου Ωρωπού, καθώς επίσης και τα χωριά Μπούγα και Κακοσάλεσι(Σάλεσι) του δήμου Τανάγρας και τα προσάρτησε στο δήμο Περαίας.

Με το Βασιλικό Διάταγμα της 1ης Νοεμβρίου(13 Νοεμβρίου) 1841 (ΦΕΚ 25/1842), "Περί συγχωνεύσεως δήμων της επαρχίας θηβών", τμήμα του δήμου Παρασωπαίων συγχωνεύθηκε στο δήμο Τανάγρας. Με τη νέα σύστασή του ο δήμος παρέμεινε στη Γ' τάξη με πληθυσμό 1455 κατοίκους και έδρα το Χλημποτσάρι ή Χλεμποτσάρι. Με το ίδιο Βασιλικό Διάταγμα, τμήμα του δήμου Τανάγρας αποτελούμενο από τα χωριά Σχηματάρι, Στανιάταις, Δήλεσι, Σκούρτα και Μαζαράκι αποσπάσθηκε και συγχωνεύθηκε στο δήμο Αυλίδος.

Με το Βασιλικό Διάταγμα της 7ης(19) Οκτωβρίου 1842 (ΦΕΚ 24), επέστρεψαν στο δήμο Τανάγρας τα χωριά που συγχωνεύθηκαν στο δήμο Αυλίδος το 1841.

26

Ο πληθυσμός του δήμου Τανάγρας από το 1848 έως το 1907 διαμορφώνεται ως εξής:

Ωριαίες Αποστάσεις από πόλεις και ανάλυση πληθυσμού οικισμών κατά το 1841.

έτος πληθυσμός

1848............ 2000

1849............ 2011

1850............ 2036

1851............ 2034

1852............ 2042

1853............ 2049

1854............ 2091

1855............ 2036

1856............ 2022

1861............ 2336

1870............ 2867

1879............ 3423

1889............ 3951

1896............ 4859

1907............ 6148

Αθήνα Λιβαδειά Θήβα Χλεμποτσάρι κάτοικοι

Χλεμποτσάρι 12 12.15 3.30 651

Μπράτσι 13 12 3.30 1.15 418

Δερβενοσάλεσι 11 15 6 3 550

Δήλεσι 13 13 7 4 47

Καβάσιλα 10 16 7 4 125

Κακονιοχώρι 10 15 6 3.30 225

Κλειδέτι 11 14 5 1.30 258

Κρώρα 19 16 7 4 227

Λιάτανη 11 14.30 5.30 2 855

Μουσταφάδες 13 11 3 1 318

Ραμπεντόσα 11 13 4 1 20 οικογενειες

Σκούρτα 10 16 7 3 298

Στανιάτες 11.30 15 6 3 172

Σχηματάρι 13 13 4 2 714

27

Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής στο έργο του Ελληνική χρηστομάθεια καταγράφει τον πληθυσμό του Δήμου Τανάγρας το 1851.

οικογένειες κάτοικοι

Χλεμβοτσάρι(έδρα του δήμου) 44 236

Μουσταφάδες 30 152

Δερβενοσάλεσι 48 222

Κακονισχίρι και Κρόρα 28 108

Καβάσσαλα 5 22

Λιάτανι 86 471

Κλειδέτι 45 248

Στανιάτες 12 66

Σχηματάρι 60 299

Βράτσι. Μονή Τσατσάρεως διαλυμένη 50 212

λαογρ

αφικά στοιχεία

29

1. Υλική ζωή

κατοικία: Τα πρώτα σπίτια του χωριού εμφανίζονται παραλληλόγραμμα (μακρόστενα): μακρυνάρια.Η είσοδός τους συναντάται στη μεγάλη πλευρά. Το σπίτι χωριζόταν σε δωμάτια, αλλά μετρούσαν με γνώμονα τον αριθμό των κουφωμάτων. Κούφωμα ήταν ο χώρος μέσα στο πλατυμέτωπο τούτο κτίριο που είχε διαστάσεις 2.5 μέτρα μήκος και 5 μέτρα πλάτος. Ένας καλός γεωργός έπρεπε να είχε μέχρι 8 κουφώματα. Δηλαδή το σπίτι του θα είχε μήκος 20 μέτρα και πλάτος 5 μέτρα.

Τα υλικά που χρησιμοποιούσαν για το κτίσιμο ήταν χώμα και πέτρα. Το δωμάτιό όπου διέμενε η οικογένεια επιχρίεται (σοβατίζεται) με άμμο και ασβέστη. Η στέγη είναι αμφικλινής, σκεπασμένη με κεραμίδια. Εσωτερικά, ανά ένα κούφωμα, ανά 2.5 δηλαδή μέτρα, φέρει ένα σταύρωμα (χοντρό σανίδι που στηρίζεται πάνω στους δύο μακριούς τοίχους. Οι δύο απέναντι τοίχοι , των στενών πλευρών υπερέχουν κατά ένα τρίγωνο( αετωματική). Επάνω στις δύο κορυφές, στο ισόπλευρο αυτό τρίγωνο, στερεώνονται τα άκρα ενός (ή περισσοτέρων ενωμένων) χοντρού σανιδιού που λέγεται 'κορφιασμ'. Αυτό είναι τοποθετημένο σε σχήμα σταυρού προς το σταύρωμα. Ανάμεσα στο κορφιασμ και στους εκατέρωθεν τοίχους μεσολαβούν άλλα λεπτότερα καδρόνια παράλληλα προς το κεντρικό, τα λεγόμενα παΐδια σε απόσταση ενός περίπου μέτρου το ένα από το άλλο. Αυτός είναι ο σκελετός της στέγης. Ανάμεσα στα παΐδια υπάρχουν σανίδια πλάτους 0.20 μ. περίπου, τα άκρα των οποίων στηρίζονται στους τοίχους που στηρίζεται το σταύρωμα, στο κορφιασμ και στα παΐδια. Είναι 2 σειρές των σανιδιών αυτών, δεξιά και αριστερά του κορφιασμ, που ενώνονται πάνω σ' αυτό σχηματίζοντας μια δίεδρη αμβλεία γωνία και δίνοντας το αμφικλινές σχήμα στη σκεπή. Από τα άκρα του σταυρώματος ξεκινούν δύο καδρόνια κατευθυνόμενα προς το κορφιασμ, όπου και ενώνονται σχηματίζοντας γωνία και συγκρατούν κατά κάποιο τρόπο όλη τη στέγη. Τα δύο αυτά σανίδια ονομάζονται ψαλίδια ή 'γκρσιερτζ'. Επάνω στα σανίδια στηρίζονται τα κεραμίδια με την ίδια διεύθυνση με τα σανίδια.

Οι φτωχότερες οικογένειες δεν είχαν στα σπίτια τους σανίδια στην σκεπή, αλλά ξύλα μακριά που έκοβαν από τα πεύκα μόνοι τους, τα λεγόμενα 'στροπίνες'. Τα τοποθετούν στη θέση των σανιδιών κοντά - κοντά το ένα με το άλλο, δηλαδή σε απόσταση 15 περίπου εκατοστά, όσο χρειάζεται να στηριχθούν το ένα κεραμίδι με το άλλο.

Το δωμάτιο της οικογένειας ήταν στην αρχή του μακρόστενου κτιρίου, στο 'κεφάλι' του. Αποτελείται από δύο κουφώματα, έχει δηλαδή διαστάσεις 5Χ5. Είναι στρωμένο με κουρασάνι(τριμμένο κεραμίδι) και ψηλότερο κατά ένα σκαλί από το επόμενο δωμάτιο που αποτελεί τον στάβλο, χωρίς όμως να έχουν χωρισθεί με τοίχο. Διαθέτει την ίδια πόρτα με το στάβλο και ένα μικρό παράθυρο. Γι' αυτό ανάβουν το λύχνο και την ημέρα.

Στη μέση του στενού τοίχου συναντάμε το τζάκι. Το τζάκι είναι κουφωμένο μέσα στον τοίχο με πλάτος 70 πόντους. Πολλές φορές πάνω από το στάβλο φτιάχνουν ένα στράτη με ξύλα και βάζουν επάνω τα σανά. Το στράτη το ονομάζουν 'Μπιότσκα'.Πολύ αργότερα φτιάχνουν τους πύργους. Το ισόγειο ή υπόγειο χρησιμοποιείται ως αποθήκη και στάβλος και ο πρώτος όροφος, δωμάτιο της οικογένειας. Ένα μεγάλο δωμάτιο, χωρίς καμιά εσωτερική διαρρύθμιση, με 3 πόρτες και 6 παράθυρα συνήθως.

30

Τα παράθυρα είναι μεγάλα με εσωτερικά παραθυρόφυλλα μόνο, χωρίς τζάμια από μέσα. Το χώρισμα είναι πάτωμα με σανίδια και διαθέτει καταρράκτη δηλαδή σε μια γωνία ένα άνοιγμα όσο χωράει να περνάει ένας άνθρωπος. Από εδώ κατεβαίνουν με σκάλα στο υπόγειο συνήθως τη νύκτα για να μη βγούνε έξω. Το σπίτι μέσα είναι εντελώς άδειο. Εχει ένα σοφρά (πολύ χαμηλό στρογγυλό τραπέζι), που χρησιμοποιούν για φαγητό και μετά το τοποθετούν σε μια άκρη. Τα θρόνια (απλά ξύλινα καθίσματα πολύ χαμηλά), που τα βάζουν γύρω στο τζάκι, δύο μπαούλα όπου βάζουν το ρουχισμό οι γυναίκες.

Οι γυναίκες έχουν μεγάλο ρουχισμό: 10 πονόβες ( χονδρές μάλλινες κουβέρτες), δύο ή και περισσότερες ανδρομίδες ( είδος κουβερτών), δύο 'πλιάφχια' (σαν τα σημερινά φλοκάτια), μαξιλαροθήκες που τις ονομάζουν μαξιλαρομάνες (πολύ μεγάλα μαξιλάρια), γιατί σε μια μαξιλαρομάνα θα κοιμάται όλη η οικογένεια. Κρεβάτια δεν υπάρχαν. Στρώνουν στο πάτωμα, στη γωνία για όλα τα μέλη της οικογένειας. Για χαλιά χρησιμοποιούν ψάθες.

Διαθέτουν ακόμη σαράντα περίπου σεντόνια υφαντά και κεντημένα τζακόπανα που καλύπτουν στο τζάκι. Αργότερα βέβαια που το κάθε σπίτι έχει τα απαραίτητα έπιπλα: τραπέζι, κρεβάτι, καρέκλες, κεντούν και στόρια, τραπεζομάντιλα, πάντες που τοποθετούν πάνω από το κρεβάτι στο τοίχο, μαξιλάρια, πετσέτες, πετσετοθήκες. Εκτός από αυτά διαθέτουν αρκετά υφαντά για ντύσιμο.

Ένδυση - καλλωπισμός: Τα παλιά χρόνια το ντύσιμο ήταν πολύπλοκο και απαιτούσε πολύ χρόνο, εφόσον τα περισσότερα τα ύφαιναν και τα κεντούσαν οι ίδιες οι νοικοκυρές.

Ντύσιμο Αντρών - Επίσημη ενδυμασία

•Άσπρο πουκάμισο κάτι ανάλογο προς το σημερινό. •Το τζάκο σαν γιλέκο με δυο μανίκια ενωμένα μόνο στην πλάτη και τα ρίχνανε πίσω χωρίς να τα περνούν στα χέρια τους. Είχε χρώμα μπλε με κέντημα πράσινο. •Η φουστανέλα. Η μεγάλη η γαμπριάτικη είχε 360 φύλλα στενά επάνω και φαρδιά κάτω ενωμένα σε μια ζώνη με πιέτες. Αποτελείται από δύο κομμάτια. Το εμπρός και το πίσω ενωμένα στα δύο πλάγια με κόμσες στη ζώνη και τα 2 μεγάλα φύλλα μεταξύ τους με κουμπιά. Την φουστανέλα την έραβε η νύφη. •Τα τίρκια. (Κάλτσες) Μπλε ή άσπρα τα δένανε στο γόνατο με δυο κορδόνια, τα λεγόμενα γονατάρια και είχαν μια φούντα στο πλάι. Τα τίρκια ήταν υφαντά και τα έστελναν στα μαντάμια (νεροτριβή) για να μπάσουν. •Οι πίγκες, τα παπούτσια τους (μέχρι το 1967 τα προτιμούν οι πολύ γέροι) με μια μαύρη φούντα.

Καθημερινή ενδυμασία αντρών

•φέσι μαύρο χωρίς φούντα, ενώ το επίσημο ήταν κόκκινο με μαύρη φούντα. Αργότερα φορούσαν τραγιάσκες. •φανέλα και παντελόνι υφαντό μαύρο.

31

Επίσημη ενδυμασία γυναικών (νυφιάτικη)

•Η μπόλια: Μαντήλι μεταξωτό άσπρο που δεν το έδεναν, αλλά το σταύρωναν στο δεξί ώμο, το ένα φύλλο μπροστά και το άλλο πίσω.

•Το φούντι: Πουκάμισο άσπρο υφαντό, φαρδύ που φθάνει μέχρι τον αστράγαλο και φέρει κέντημα στο κάτω μέρος. Το νυφιάτικο φούντι το έλεγαν Βεζύρη. Το κέντημά του ήταν μια πιθαμή. Παρίστανε τέσσερα κυπαρισσάκια, δύο μεγάλα στην άκρη και δύο μικρά στη μέση με συνεχή επανάληψη τούτων γύρω - γύρω στο φούντι. Εξη μήνες λένε ότι κεντούσαν το Βεζύρη οι κοπέλες. Στο κέντημα κυριαρχούσε το μαύρο. Είχε όμως και λίγα κλαράκια κόκκινα και πράσινα. Στα καθημερινά φούντια το κέντημα ήταν στενότερο και απλούστερο. Ανάλογα δε με το κέντημα έφερε διάφορα ονόματα, όπως Βοιδομάτι 'Φρτζεσι', 'ρουτουλα' κλπ. Το φούντι ήταν μπροστά ανοικτό μέχρι την μέση και έχει ένα μόνο κουμπί στο λαιμό.

•Η σιγκούνα: Ζακέτα αμάνικη, χονδρή άσπρη υφαντή, χωρίς να κουμπώνει μπροστά, έχοντας απόσταση το ένα εμπρόσθιο φύλλο από το άλλο περίπου μια πιθαμή. Είχε κέντημα μαύρο στο κάτω μέρος, στις μόστρες και στους ώμους. Κάτω από τη σιγκούνα φορούσαν το διμίτι σαν ζακέτα. Επίσης με μανίκια εφαρμοστά μέχρι τον αγκώνα και στο κάτω μέρος ανοικτά (στο τύπο της καμπάνας).

•Το διμίτι: Εφαρμοστό πάνω στο σώμα, σε χρώμα καφέ, μπεζ, κόκκινο σε λεπτό μεταξωτό ύφασμα. Το διμίτι ήταν κοντό μέχρι την μέση. Είχε ζώνη και κούμπωνε με 2 κόμσες. Μπροστά στο στήθος όμως δεν κούμπωνε. Η δε σιγκούνα αντιθέτως προς το διμίτι ήταν μακριά, φθάνοντας λίγο πιο πάνω από το γόνατο.

•Τραχιλιά: Ένα κομμάτι μακρόστενο ύφασμα με κέντημα το ίδιο με το διμίτι. Το έδεναν στο λαιμό με μια λεπτή κορδέλα που είχε στο επάνω μέρος η τραχιλιά. Αυτή την φορούσαν μέσα από την σιγκούνα, αλλά φαινότανε, καθώς η σιγκούνα ήταν ανοικτή μπροστά.

•Ποδιά: Την φορούσαν από πάνω από την σιγκούνα. Ήταν κεντημένη άλλοτε με χρυσή κλωστή και άλλοτε με ταμτέλιες (δαντέλες). Αργότερα απλοποίησαν το νυφικό τους φόρεμα. Αντί φούντι φορούσαν πουκάμισο, φούστα άσπρη μεταξωτή μακριά με κέντημα από άσπρες χάντρες στο κάτω μέρος. Αντί διμίτι, μία μπλούζα βελούδινη σε διάφορα χρώματα που κούμπωνε πίσω με κέντημα από χάνδρες μπροστά και στα μανίκια. Λεγόταν πουκαμισάκι. Από πάνω φορούσαν τη σιγκούνα και μετά την ποδιά βελούδινη κεντημένη, στο ίδιο χρώμα με το πουκαμισάκι.

Χτένισμα

Το χτένισμα τους ήταν απλό. Δύο κοτσίδες πίσω που τις ένωναν στο κάτω μέρος με ένα φιόγκο άσπρο. Μπροστά έκαναν μπούκλες, τα λεγόμενα πιτάκια που τα αραίωναν με λιωμένη ζάχαρη. Πολλές φορές έβαζαν και ελιές στο πρόσωπό τους με καμένο ξύλο δάφνης.

32

Χρυσαφικά

Τα χρυσαφικά δεν ακολουθούν τη σημερινή λογική του μονόπετρου. Τα έκανε δώρο ο γαμπρός στη νύφη. Είχαν σκουλαρίκια πολύ μεγάλα. Καρδιά, κάτι ανάλογο προς το σημερινό μενταγιόν. Πολλές φορές η καρδιά είχε θήκη και μέσα συνήθιζαν να βάζουν τη φωτογραφία του αγαπημένου. Τα γκιρντάνια, αλυσίδα χρυσή φαρδιά κάτω από την καρδιά που οι άκρες στερεωνόντουσαν στους ώμους της σιγκούνας. Η αλυσίδα αυτή αποτελείται από 3 σειρές από μικρά τάλαρα. Αργότερα αντί γκιρντάνια είχαν δυο σειρές από φλωριά που άρχιζαν από τους ώμους κα έφθαναν τη μέση διασταυρούμενα.

Καθημερινή ένδυση γυναικών

Καθημερινά οι γυναίκες φορούσαν αντί της μπόλιας ένα μαντήλι άσπρο ή λαδί και από μέσα ένα τσεμπέρι με το οποίο έσφιγγαν το κεφάλι τους. Στη θέση του φουντιού φορούσαν άσπρο πουκάμισο χωρίς κέντημα και σιγκούνα. Οι γριές φορούσαν σκούρο πουκάμισο και σιγκούνα μαύρη που την έλεγαν κοζιόκα(κόζιακα) και μια απλή ποδιά. Πολύ αργότερα και μέχρι το 1970, οι γριές φορούν μια πόλκα σε τύπο ζακέτας, μια φούστα φαρδιά υφαντή, το μισοφόρι, όπως το λένε. Το ύφασμα της ποδιάς είναι ίδιο με την πόλκα και μαντήλι λαδί.

Γεωργία

Οι ονομασίες των χωραφιών ποικίλουν ανάλογα με το χώμα τους και τη θέση που βρίσκονται:

•Παχιά: Τα καλά χωράφια.

•Bαρικά: Αυτά με άφθονο καλό χώμα χωρίς πέτρες.

•Πινιγούρες: Αυτά που βγάζουν το χειμώνα νερό, δηλαδή τα βαλτώδη. Αυτά πρέπει να σπαρθούνε πριν 'σφίξει' ο Χειμώνας, περίπου 1 - 15 Νοεμβρίου.

•Πετρώδη: Ψιλοχώραφα, αδύνατα χωράφια.

•Καψούρες ή αλλιώς 'ντρασόνες', χωράφια που έχουν πολύ λίγο χώμα και στο εσωτερικό σκληρά πετρώδη χώματα σαν βράχο, με λίγο χώμα από πάνω (15 περίπου πόντους). Σπέρνονται πολύ νωρίς Σεπτέμβρη με Οκτώβρη για να φυτρώσουν πριν έλθει ο γερός Χειμώνας.

•Πλαγιαστά ή 'μπρίνιες': Aδύνατα και πλάγια κακοχώραφα. Σε αυτά ο αγρότης κάνει ξερότοιχους ανά 15 μέτρα περίπου.

•Xέρσα: Αυτά που έμειναν το λιγότερο ένα χρόνο άσπαρτα ζευγαρίζονται το Γεννάρη, το πρώτο χέρι.

Μια παροιμία αναφέρει: Τόργωσες το Γενάρη το στάρι τόχεις μεσ' σταμπάρι. (οργκομ ανοιξιατε, γκρουρτ εκε ν αμπαρε).Ο Μάρτης ήταν ο μήνας της σποράς ρεβιθιών. Το 2ο αλέτρι για κει που θα σπαρθεί στάρι πρέπει να γίνει από το τέλος του Μάη. Εάν δεν προλάβουν μπορεί το 2ο αλέτρι να το κάνουν και τον Αύγουστο. Για κριθάρι πρέπει να οργωθεί για 2η φορά Απρίλη με Μάη. Το κάψιμο της καλαμιάς και των άλλων θάμνων(λιοφάτες, σκήνα, βάτοι, τα οποία πρώτα κόβουν και μετά κάνουν σωρούς) θα γίνει το Σεπτέμβρη. Μόνον αν υπάρξει ανάγκη π.χ. φύτεμα πατάτας, τότε τα καίνε τον Ιούλιο.Όταν αλωνίσει ο γεωργός, θα χωρίσει το σπόρο από το στάρι της χρονιάς και το υπόλοιπο το πουλάει.

33

Στις 14 Σεπτεμβρίου παίρνει ο γεωργός ένα μαντήλι. Μέσα έχει βάλει κριθάρι και στάρι και το πηγαίνει στην εκκλησία για να ευλογηθεί. Κατόπιν το ρίχνει μέσα σε ένα τσουβάλι και με αυτό αρχίζει τη σπορά. Το στάρι της σποράς, μια μέρα πριν τη σπορά, ο γεωργός θα το ραντίσει με ένα φάρμακο, την δαβλιτίνη (για να μη βγάλει το χωράφι δαυλίτη που καταστρέφει το στάρι). Παλαιότερα ράντιζαν το στάρι με λιωμένη γαλαζόπετρα.

Προτού αρχίσει τη σπορά ο γεωργός θα ετοιμάσει τα διάφορα εργαλεία του. Θα πάει το αλέτρι, την 'παραμύδα' στο γύφτο (σιδηρουργό) για να φτιάξει το υνί. Το αλέτρι έχει στο πίσω μέρος τα χερούλια που δένονται με τη βάση του. Το αυτί, μέρος του αλετριού που πετάει το χώμα και ανοίγει το αυλάκι. Εάν είναι μεγάλο το αυτί ανοίγει μεγάλο αυλάκι, εάν είναι μικρότερο, μικρό αυλάκι. Επίσης το σταβάρι που στην άκρη του έχει μια θηλιά, με την οποία δένεται η μπαλάντζα. Το υνί και κάτω από το υνί βάζουν ένα άλλο σίδερο που ονομάζεται κουντούρι, ένα σίδερο που αερεώνει την βάση με το υνί μαζί. Στο εμπρός μέρος, στις άκρες της μπαλάντζας, κολλάνε από ένα τραβηχτό. Τα 2 τραβηχτά ενώνονται με τις αλυσίδες και τις λυμαριές περασμένες στο λαιμό των ζώων.

Ο γεωργός τρέφει για το ζευγάρι δύο ζώα, άλογα ή μουλάρια(ημίονοι). Παλαιότερα έτρεφαν 2 άγρια βόδια τόσο για το όργωμα, όσο και για την μεταφορά των καρπών τους. Ζεύανε τα ζώα με έναν αραμπά (κάρο) και κουβαλούσανε τα δεμάτια από στάχια. Εκτός από τα 2 χοντρά ζώα κάθε σπίτι είχε και ένα γαϊδουράκι για αγγαρείες, μικροδουλειές του σπιτιού. Μεταφορά νερού με τις βαρέλες από την βρύση και φρύγανα (κλαδιά) από διάφορα δένδρα. Αυτά τα χρησιμοποιούν για προσάναμμα στη φωτιά στο τζάκι αλλά και για να ανάψουν το φούρνο.

Δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στα ζώα για πληγές από το σαμάρι, γιατί παθαίνουν τέτανο(μολύντσια) και ψοφάνε. Άλλοτε αρρωσταίνουν από άνθρακα χωρίς να υπάρχει φάρμακο. Άλλοτε πάλι μπορεί να τα 'πιάσει η καρδιά τους', οπότε πέφτουν χάμω και 'χτυπιούνται' από τον πόνο. Στη περίπτωση αυτή δεν υπάρχει φάρμακο.

Ορισμένες γυναίκες γνωρίζουν διάφορα απόκρυφα λόγια και τα κάνουν καλά. Άλλος τρόπος θεραπείας είναι να φέρουν 3 φορές τα ζώα γύρω από το νεκροταφείο, πιστεύοντας ότι έτσι το σατανικό πνεύμα που τα καταπιέζει εξαφανίζεται μέσα στο νεκροταφείο.Η σπορά αρχίζει μετά του Σταυρού. Πρώτα κατά τον Οκτώβρη σπέρνουν τα κριθάρια, βρωμάρια, βίγκους, λαθούρια και κουκιά. Μετά το Νοέμβρη, αν έχουν πέσει βροχές, φυτρώνουν τα στάρια. Πρώτα ρίχνουν τα ψιλοχώραφα. Την πρώτη μέρα βάζουν μέσα στο ταγάρι ένα ρόδι (για να καρπίσουν σπόροι όπως το ρόδι). Μερικοί συνηθίζουν να κουβαλούν το ρόδι καθ' όλη τη διάρκεια της σποράς. Επίσης την πρώτη μέρα της σποράς εξετάζουν και το ποδαρικό. Αποφεύγουν κατά το δυνατόν να μπει μέσα στο σπίτι άνθρωπος που κατά βάθος τους μισεί. Εκείνη την ημέρα αυτοί που θα συναντήσουν το ζευγάτη που πάει για να σπείρει, θα ευχηθούν: η ώρα η καλή και καλό μπερκέτι.Αρχίζοντας τη σπορά ο γεωργός θα χωρίσει το χωράφι με αυλάκια απέχοντας το ένα από το άλλο 18 περίπου μέτρα. Βάζει μια ποδιά μπροστά με το σπόρο και έρχεται 3-4 φορές γύρω στο χωράφι σκορπίζοντας με το χέρι στο σπόρο.

Το καλαμπόκι και τα φασόλια σπέρνονται τον Απρίλη και το Μάη και πιο αραιά από το στάρι.Την Άνοιξη γίνεται το βοτάνισμα στα διάφορα σιτηρά και το ράντισμα για να εξαφανίσουν τα διάφορα άχρηστα και βλαβερά χορτάρια όπως παπαρούνα, κολυσίδα, λαψάνες, βρούβες κλπ. Τα παλιά χρόνια τα βοτανίζανε. Μετά ραντίζανε με ειδικό φάρμακο. Απαγορεύεται να ραντισθούν τα κουκιά και ο Βίγκος, γι' αυτό μόνο τα βοτανίζουν και τα σκαλίζουν. (το ράντισμα καταστρέφει όλα τα πλατύφυλλα χόρτα)

Tην Άνοιξη κατά το Μάη ποτίζουν τα σιτηρά αν δεν βρέξει. Τα ποτιστικά έχουν διπλάσιο εισόδημα από τα ξερικά. Τα σιτηρά εάν πέσουν πολλές βροχές το Μάη 'σιναπιδιάζουνε'. Η καλαμιά κοκκινίζει και δεν καρπίζει το στάχυ. Εάν όμως Απρίλη - Μάη δεν βρέξει καθόλου, τότε ξεραίνονται πάλι τα σπαρτά. Πολλές φορές τα ξεραίνει και η μεγάλη παγωνιά που κάνει τον Χειμώνα.

34

Θερισμός και αλωνισμός

Το χωράφι για να το θερίσουν, το χωρίζουν σε λουρίδες(έργος) και θερίζουν χωριστά κάθε λουρίδα.Εκείνος που κρατάει το 'έργο' και βρίσκεται στην άκρη της λουρίδας λέγεται εργοδότης.Μόλις τελειώνουν το έργο (την μια λουρίδα) οι γυναίκες στρώνουν τα δεματικά (τα έχουν φτιάξει από βρίζες θερισμένες κατάριζα), σηκώνουν τα λιμάρια και τα βάζουν πάνω στα δεματικά (το λιμάρι έχει 6 χερόβολα). Οι άντρες δένουν τα δεματικά και κάνουν έτσι τα δεμάτια. Ένα δεμάτι έχει 3 λιμάρια. Κατά την μεταφορά βάζουν 4 δεμάτια σε κάθε ζώο.Τελειώνοντας το θέρος αφήνουν στο χωράφι μερικά στάχια αθέριστα και λένε ότι 'αφήνουν τα γένια'. Το τελευταίο τραπέζι που τρώνε οι θεριστές το ονομάζουν 'καρποθέρι'. Μετά το θέρισμα ακολουθεί φυσικά το κουβάλημα των δεματικών στο αλώνι.

Την ημέρα κουβαλάνε και το βράδυ μετά το τελευταίο δρόμο θημωνιάζουν τα δεμάτια, χωριστά το κάθε είδος. Αφού τα κουβαλήσουν, φτιάχνουν το αλώνι. Το καθαρίζουν από τα χορτάρια και τα στάχια πούχαν πέσει, το καταβρέχουνε, ρίχνουνε άχυρο για να μη βγάλει χώμα και ύστερα βάζουν τα δεμάτια το ένα κοντά στο άλλο, αφού τα ξεδέσουν από τα δεματικά.Το αλώνι το κάνουν στρογγυλό. Μετά με το δικούλι (είναι σαν το φτυάρι, αλλά το κάτω του μέρος είναι σαν πιρούνι και είναι ξύλινο ή σιδερένιο) χαλάγανε τα δεμάτια. Όταν λοιπόν έστρωνε το αλώνι, έδεναν πίσω από τα ζώα ντουγένια (στη θέση του αλετριού).

Το ντουγένι ήταν μια σανίδα χονδρή μακρόστενη, λίγο κυρτή στην πλευρά που ακουμπούσε τα δεμάτια έχοντας 3 - 4 σειρές κατά μήκος της σίδερα κοφτερά και λεπτά. Η επάνω επιφάνεια είναι τελείως λεία. Το πλάτος της είναι 50 πόντους. Επάνω στο ντουγένι καθώς σερνόταν πίσω από τα ζώα κάθονταν ένας ή δύο άνθρωποι. Όσα ζώα και αν ήσαν τα διηύθυνε εκείνος που κρατούσε το ζώο που ήταν στην άκρη. Εκείνος κρατούσε και το αλώνι για να μην βγούνε έξω τα ζώα.Όταν έστρωνε το αλώνι, το αναποδογύριζαν, ώστε να έλθουν από πάνω αυτά που ήσαν από κάτω και συνεχιζόταν το αλώνισμα μέχρις ότου η καλαμιά γίνει άχυρο.

Μόλις τελείωνε το αλώνισμα σταύρωνε ο 'αφεντικός' το αλώνι με το καρπελό(σαν φτυάρι ξύλινο) και έκανε ένα σταυρό με το καρπε(ι)λό καθ' όλο το μήκος και το πλάτος του αλωνιού.Το μάζευαν στη μέση σε σωρό που κοιτούσε βορεινά. Το σωρό τούτο το λέγανε 'λιώμα'. (μαζέψαμε σήμερα τη λοιώμα συνήθης φράση). Οι γυναίκες σκουπίζανε με άγριες θυμαρένιες σκούπες το αλώνι και το μάζευαν σε μικρούς σωρούς, τα χώματα όπως έλεγαν. Τα λίχνιζαν, τα κοσκίνιζαν, το στάρι φυσικά δεν καθάριζε καλά γιατί έμεναν χώματα και το είχαν για τα πράματα (πρόβατα) και τις κότες. Μετά λίχνιζαν με το καρπελό την λιώμα και περίμεναν να φυσήξει βοριάς για να λιχνίσουν καλά. Όταν έφευγε το ψιλό άχυρο και έμενε το χονδρό οι γυναίκες το ντοροβατίζανε, δηλαδή τραβάγανε με την σκούπα το άχυρο το χοντρό σε μια άκρη. Μετά και άλλο λίχνισμα. Τελικά έμενε το χοντρό στάρι προς το βοριά και το ψιλό, η ανεμίδα προς το νοτιά. Όταν τελείωνε το λίχνισμα έστρωναν ρούχα χάμω και στη μέση έβαζαν ένα παπούτσι. Μέσα στο παπούτσι έβαζαν το ξύλο του καρπελού για να κάθεται όρθιο. Επάνω στο καρπελό στερέωναν το δριμόνι(σαν ένα μεγάλο χοντρό κόσκινο). Ένας κοσκίνιζε το στάρι και ο άλλος έριχνε από πάνω.

Όταν το κοσκινισμένο στάρι σκέπαζε το καρπελό υπολόγιζαν το στάρι ότι ήταν 300 κιλά (1 κιλό = 24 οκάδες).

Ακολουθούσε το μέτρημα του σταριού. Για μέτρο είχαν τα μισάδι(12 οκάδες, 2 μισάδια = 1 κιλό = 24 οκάδες)

35

Ονομασίες περιοχών

Βάρδεζα: Βένιζα: περιοχή με βένια - κέδρα Γκίνοσι - γκινοσάτι Γκράβα(ζι): σκληρό κακοτράχαλο μέρος Γκριμάδα: γκουρ ι μαδιτ, γκρεμισμένο μέρος Γκροπθέλα Γούβα: Καλιμπάκι:πηγάδι με γλυφό νερό Κοκάλι: περιοχή με οστά από πολεμιστές της αρχαίας Τανάγρας Κουλουμπρίζα: Κου(τ)σουρζί: κριε - λάκα: κεφάλι - πεδιάδα Κρόνιαζι: Λ(ι)επουράτι: χώρες με πολλές λεπούδες Λιοφάτεζα: περιοχή με λιοφάτες(λιοφύτια) (νέες ελιές), χαμηλά δέντρα - σχήνα, πουρνάρια Μαδαρό: Μεντίτι: Μιδάλι: περιοχή με αμυγδαλιές Μουλάκεζα(άγιος Γιώργης): Μπαθερίστα: Μπέκαλι: Ντοντόσι Ούρθι: Παληκαριά: Πουσ ιλικ(ι): γλυφό πηγάδι Ρέδι Ριζό: χωράφι στους πρόποδες λόφου Ρουντούμι Σέσι: Σόριζα: Σουλουνάρθι: Σπέλα: σπηλιά Τσούκα: λοφίσκος - μικρό ύψωμα Χιλιομόδι: σύνθετο εκ του αριθμητικού χίλια και του ουσιαστικού μόδι (ο μόδιος - modius): μέτρο ξηρών καρπών ποικίλης χωριτικότητας κατά περιοχές. Χώνι: μεγάλο άνοιγμα ανάμεσα σε όρη που ομοιάζει με χωνί.

36

2. Κοινωνική ζωή

Γάμος: Στα ζηλεμένα κορίτσια απαγορευόταν η έξοδος από το σπίτι, γιατί υπήρχε φόβος κλοπής. Πήγαιναν στη δουλειά, στα χωράφια, στα πρόβατα με τους γονείς τους και τα αδέλφια τους.

Προξενιό: Ο πατέρας φρόντιζε να βρει ένα καλό παιδί να παντρέψει το κορίτσι του. Από τα 16 χρόνια του κοριτσιού φρόντιζαν για γαμπρό οι γονείς και τα αγόρια τα πάντρευαν πολλές φορές, πριν πάνε στρατιώτες.Ο πατέρας σκεφτότανε ένα καλό 'μέρος'. Έπιανε ένα συγγενή του που είχε θάρρος στο σπίτι αυτό και τον έστελνε να μιλήσει. Ο προξενητής έπιανε τον πατέρα του παιδιού, λέγοντας του ότι εκεί που καθότανε σκέφτηκε μια καλή νύφη για το παιδί του φίλου του. Από σόι, όμορφη, σεβαστικιά, νοικοκυρά και με καλή προίκα. Αυτά τα χρόνια έδιναν μεγάλη σημασία στο σόι (την καλή οικογένεια) του υποψηφίου.Γνωστή είναι η παροιμία: 'νιερι γκα σοι εδε κεν γκα σταν' δηλαδή άνθρωπος από σόι και σκυλί από στάνη.Ο πατέρας του υποψήφιου θα απαντούσε 'Θα σκεφθώ'. Μετά θα πήγαινε να ρωτήσει άλλους φίλους του, συγγενείς του που να γνωρίζουν το κορίτσι. Εδώ είναι το κρίσιμο σημείο του προξενιού. Το ναι ή το όχι δεν το λέει στην πραγματικότητα ο πατέρας, αλλά με τρόπο 'ύπουλο' και υπόγειο ο ερωτώμενος 'φίλος'. Εκείνος αν συμπαθεί το κορίτσι και δει ότι ο γαμπρός είναι καλό παιδί επαινεί την υποψήφια με διάφορες αρετές ανύπαρκτες προσπαθώντας να πείσει τον πατέρα 'θα σωθείς αν μπεις σε αυτό το σπίτι, ο θεός σ' έστειλε κλπ'. Και έτσι το προξενιό τελείωνε.Ο γέρο πατέρας έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στο φίλο του, δέχεται τα λεγόμενα και έρχεται σε συνάντηση με τον μελλοντικό συμπέθερο. Εκεί συζητούν για την προίκα και αφού συμφωνήσουν δίνουν οι γέροι λόγο.Οι νέοι ίσως να μη γνωρίζουν ο ένας τη φάτσα του αλλουνού. Η προίκα ήταν συνήθως λεπτά περίπου 500 δραχμές, τα πολύ παλιά χρόνια. Ο πατέρας δεν έδινε χωράφια στο κορίτσι, τα έδινε στα 'παιδιά'(αγόρια). Εάν η μάννα του κοριτσιού τύχαινε να είχε χωράφια τότε έδινε λίγα και στο κορίτσι.

Τα προξενιά γίνονταν κρυφά για να μη το 'μυριστούν' άλλοι εχθροί του ενός ή του άλλου των υποψηφίων και στείλουν 'φυτίλια', δηλαδή στείλουν αυτοί άλλα πρόσωπα επί πληρωμή και βρίσουν την μια ή την άλλη πλευρά και χαλάσει το προξενιό. Οι γέροι έδιναν τα χέρια με διάφορες ευχές: «καλορίζικα, να μας ζήσουν σαν τα ψηλά βουνά κλπ¨».

Αρραβώνας: To Σαββατόβραδο πήγαινε ο γαμπρός με τους συγγενείς του με δώρα στο σπίτι της νύφης. Εκεί βρίσκονταν και οι συγγενείς της νύφης. Το βράδυ αυτό άλλαζαν και βέρες. Τις βέρες τις έριχναν σε ένα ποτήρι κρασί. Από αυτό το ποτήρι θα έπιναν όλοι οι συγγενείς για να ευχηθούν στους νέους. Μετά ο πατέρας θα τις περνούσε στα χέρια των νέων. Το άλλο βράδυ πήγαιναν οι συγγενείς της νύφης, χωρίς όμως τη νύφη στο σπίτι του γαμβρού και συνέχιζαν το γλέντι. Όσο διάστημα διαρκούσε ο αρραβώνας απαγορευόταν να πάει η νύφη στο σπίτι του γαμπρού. Μόνο ο γαμπρός πήγαινε στο σπίτι της νύφης σαν απλός επισκέπτης. Όταν ο γαμπρός ήθελε να πάει σε κάποια εορτή ή γλέντι με την αρραβωνιαστικιά του, τότε αυτή θα συνοδευότανε υποχρεωτικά και από δικό της άνθρωπο, αδελφό της ή πατέρα. Συνήθως ο αρραβώνας κράταγε ένα χρόνο. Μπορούσε όμως και περισσότερο ακόμη και πέντε χρόνια. Πολλές φορές μετά τον αρραβώνα ο αρραβωνιαστικός ξενιτευότανε στην Αμερική, ερχόταν έκανε σπίτι και παντρευόταν (καμιά φορά όμως ο αρραβωνιαστικός δεν γύριζε και τότε έμενε η μνηστή του μονάχη αιωνίως πιστή με την ανάμνηση του). Μετά από ένα, έστω και από πέντε χρόνια, ερχόταν η ευλογημένη μέρα του γάμου. Θα ήταν μια Κυριακή. Την Δευτέρα που άνοιγε η εβδομάδα αυτή, η νύφη έπλενε τα προικιά στη βρύση του χωριού. Οι συγγενείς πήγαιναν πρωί-πρωί με τηγανίτες για να βοηθήσουν την νύφη. Στις συγχωριανές που θα πήγαιναν για νερό στη βρύση, η νύφη θα κερνούσε και ένα γλυκό για να δεχθεί την ευχή: «η ώρα η καλή». Την Πέμπτη θα πήγαιναν, μετά από κάλεσμα της νύφης, τα κορίτσια του χωριού «για να βάλουν τα προικιά γιούκο». Αφού έφτιαχναν το γιούκο, τοποθετούσαν το ένα ρούχο πάνω στο άλλο με τάξη και άρχιζαν το χορό.

37

Την Πέμπτη επίσης καλούσαν και για τον γάμο. Ένα κορίτσι φορούσε μια φορεσιά της νύφης, έπαιρνε ένα δίσκο έστρωνε μια καλαμάτα άσπρη και μέσα έβαζε τις μπομπονιέρες. Δίνοντας την μπομπονιέρα στο κάθε γειτονικό σπίτι καλούσε και για το γάμο που θα γινόταν τη Κυριακή. Την ίδια μέρα γίνονταν και οι προσκλήσεις από μέρους του γαμπρού.Κουμπάρος γίνεται ο νουνός του γαμπρού. Τον καλούσε ο γαμπρός με ένα κουλούρι κεντημένο «ρέτα» που το είχαν μέσα σε ένα ταγάρι, την «πετίλια» (μέσα στο ταγάρι αυτό θα έβαζαν μόνο το κουλούρι του γαμπρού στο κουμπάρο ή του νουνού στο βαφτιστήρι).Την Πέμπτη ή το Σάββατο άνθρωπος από το σπίτι του γαμπρού θα καλούσε και την νύφη πηγαίνοντας ένα ζευγάρι παπούτσια, ένα μαντήλι και γλυκά.Tην Παρασκευή έπαιρναν τα ρούχα στο σπίτι του γαμπρού . Ο γαμπρός πήγαινε με τους συγγενείς του πάνω σε ζώα, τραγουδώντας για να πάρουν τα προικιά. Πρώτος μπαίνει ο γαμπρός «και ρίχνει το γιούκο κάτω». Μετά ο κουμπάρος πληρώνει τον αδελφό της νύφης και παίρνει τα κλειδιά του σεντουκιού. Ακολουθεί το φόρτωμα. Την ώρα που φορτώνουν τα ρούχα, η νύφη απαγορεύεται να βγει έξω. Μπροστά στο σαμάρι με τα ρούχα δένουν ένα λευκό μαντήλι. Την ώρα που φορτώνουν τα ρούχα κάποιος προσέχει μη τυχόν εχθρός πετάξει χώμα στα ρούχα. Τούτο είναι μαγική ενέργεια τη στιγμή αυτή, δηλαδή χώμα να γίνουν τα ρούχα και οι αφεντικοί μαζί.Την Παρασκευή ετοιμάζουν το κουλούρι, τόσο ο γαμπρός όσο και η νύφη. Θα φτιάξουν 6 ρετα (κουλούρια) βαλμένα μέσα σε ταψιά κεντημένα με ένα σταυρό στη μέση και γύρω-γύρω σκουλαρίκια και άλλα κεντίδια. Ρέτα: (ψωμί για το τραπέζι του γάμου). Εκτός από τα ρετα έφτιαχναν και ένα μεγάλο κουλούρι. Αυτό το ζύμωνε κοπέλα που είχε και τους δύο γονείς εν ζωή. Το ζύμωνε τρεις φορές. Πέμπτη βράδυ - μεσάνυχτα και Παρασκευή πρωί. Το ζύμωναν με αυγά, βούτυρο, γάλα και ζάχαρη. Μετά το κεντάνε οι κοπέλες του χωριού τραγουδώντας. Το κεντούν με διάφορα ανθάκια και δίνουν διάφορα σχήματα ιδίως στέφανα. Το κουλούρι μεταφέρεταιι στο φούρνο από ένα παιδί που έχει τους γονείς του στη ζωή. Την ώρα που ρίχνουν το κουλούρι στο φούρνο ρίχνουν και μια ντουφεκιά. Κάποιος κάθεται έξω από το φούρνο μέχρις ότου ψήσει για να το φυλάξει από τυχόν μαγικές ενέργειες εχθρών.Το Σαββατόβραδο άρχιζε το γλέντι. Οι συγγενείς του γαμπρού γλεντούσαν στο σπίτι του και οι συγγενείς της νύφης στο σπίτι της.

Την Κυριακή το πρωί ο γαμπρός με το συμπεθεριό πήγαινε και έπαιρνε το κουμπάρο. Επέστρεφαν στο σπίτι του, έπαιρναν ένα 'πιοτό' και μετά κατά τις δέκα πήγαιναν στην νύφη. Εάν ήταν από άλλο χωριό θα πήγαιναν με ζώα. Πάνω στα σαμάρια είχαν στρωμένα άσπρα σεντόνια κεντημένα. Μπροστά πήγαινε ο «συχαρίκης». Έφθανε πρώτος στο σπίτι της νύφης και έφερνε τα συχαρίκια ότι φθάνουν οι συμπέθεροι. Η μάνα της νύφης του έδινε για δώρο ένα μαντήλι. Αυτός επέστρεφε γρήγορα με το άλογο του για να συναντήσει πάλι το συμπεθεριό του. Στο άλογο του γαμπρού ήταν και η «ρετίλια» (κεντημένο κόκκινο ταγάρι με το κουλούρι). Εν τω μεταξύ είχε ετοιμασθεί η νύφη. Συγγενικά κορίτσια έχοντας τους γονείς τους στη ζωή την στόλιζαν και της κρατούσαν τη φορεσιά που είχε μόνη της η νύφη υφάνει και κεντήσει.

Το στόλισμα συνόδευαν τραγούδια χωρισμού:

Γκα καημό ι βαιζιρις / Απ τον καημό των κοριτσιών κλιεν σουλιώτετ ε στεπίς / Κλαίνε και οι σκύλοι των σπιτιών Νούσεα σι βερικόκ / Η νύφη σαν βερικοκιά τσι ικιν βετε νενιατρ μποτ / Φεύγει και πάει στη ξενιτιά(σ' άλλο χώμα) νούσεα σι αποστάτ / Η νύφη σαν αποστάτης τσι ικιν εδέ σκα τατ / Φεύγει και δεν έχει πατέρα ζορ τσι ικιν μόι μαυρομάτ / Ζόρι που είναι βρε μαυρομάτα νανι τσι ικιν γκα ιτάτ / Τώρα που φεύγεις από τον πατέρα ζορ τσι για μόι καλιμν / Ζόρι που είναι βρε καλιμάνα(πουλί) νάνι τσι ικιν γκα γιοτμ / Τώρα που φεύγεις από τη μάνα

38

Ο γαμπρός αμέσως μόλις ερχόταν, έπαιρνε τη νύφη και πήγαιναν στην εκκλησία για τη στέψη. (Εάν τύχαινε οι νέοι να είχαν εχθρούς, αναγκάζονταν να κάνουν την στέψη μέσα στο σπίτι με κλειστές τις πόρτες και τα παράθυρα, για να αποφεύγουν μαγικές ενέργειες των εχθρών). Μετά τη στέψη επέστρεφαν στο σπίτι της νύφης τραγουδώντας, αλλά όχι από τον ίδιο δρόμο που έφυγαν. Μπροστά από τους νεόνυμφους προχωρεί ένα παιδί κρατώντας το κουλούρι όπως και πριν από τη στέψη. Την ώρα της στέψεως έχουν βάλει κουφέτα στην τσέπη του γαμπρού και μετά μοιράζονται τα κουφέτα αυτά ελεύθερα κορίτσια. Τα βάζουν στο μαξιλάρι το βράδυ και βλέπουν στο όνειρό τους το νέο που πρόκειται να παντρευτούν. Επίσης στα παπούτσια της νύφης, που είναι ολοκαίνουργια, έχουν γράψει τα ονόματά τους κορίτσια. Εάν το όνομα μετά την τελετή της στέψης σβήσει, τότε το κορίτσι θα παντρευτεί γρήγορα. Εάν όμως δεν σβήσει, τότε είναι κακό σημάδι, γιατί μπορεί το κορίτσι να μείνει στο ράφι.

Γεύμα γάμου: Στο τραπέζι ο κάθε συμπέθερος θα σηκώσει κούπα, δηλαδή, ποτήρι με κρασί για να ευχηθεί στους νεόνυμφους. Παλαιότερα ευχόντουσαν με αυτά τα λόγια: «Άσπρη κούπα ξέξασπρη Και από τον ήλιο ξεξασπρώτερη Και όποιος το πιει, και δεν το πιει Να πιει νερό και όχι κρασί» Και ακολουθούσαν οι ευχές: «καλορίζικα να ζήσουν». Αργότερα ευχόντουσαν διαφορετικά: «Το παρόν το ποτηράκι Με πολύ τιμή και αγάπη Το πίνω εις υγείαν των νεονύμφων Οι παντρεμένοι στα παιδιά τους Οι ελεύθεροι στα δικά τους και ορισμό». Κάποιος ηλικιωμένος είχε αναλάβει να δίνει τον ορισμό, δηλαδή το λόγο σε άλλον συμπέθερο. Έτσι ευχόντουσαν στους νέους όλοι με τη σειρά τους.

O χορός: Τα παλιά χρόνια ο κάθε ένας μαζί με όλο το συμπεθεριό τραγουδούσε και χόρευε, αργότερα όμως είχαν τα όργανα.Πρώτος χόρευε ο κουμπάρος, μετά ο γαμπρός και μετά η νύφη. Στο σπίτι της νύφης χόρευαν μόνο οι συμπέθεροι του γαμπρού και στου γαμπρού μόνο της νύφης οι συγγενείς, αλλά στο χέρι του γαμπρού. Το απόγευμα έφευγαν και πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού.

Όταν η νύφη έφευγε από το σπίτι, η μάννα της εκτός από τις ευχές που της έδινε, την ράντιζε και με αλατόνερο, για να γίνουν νερό και αλάτι τυχόν κατάρες που τις είχε δώσει σε διάφορες μικροπαρεξηγήσεις. Η νύφη όταν απομακρυνόταν λίγο από το σπίτι της, την στιγμή που έφευγε, ξαναγύριζε το κεφάλι πίσω και κοιτούσε το σπίτι πιστεύοντας κατ' αυτό τον τρόπο ότι με αυτή της τη κίνηση τα παιδιά θα μοιάσουν από τους δικούς της συγγενείς και όχι του αντρός της. Η νύφη και ο γαμπρός φθάνουν στο σπίτι του γαμπρού. Ο πεθερός δίνει στο χέρι της νύφης ένα ρόδι. Η νύφη με το ρόδι σταυρώνει το σπίτι και μετά το πετάει μέσα. Όπως τώρα το σπίτι θα γεμίσει από τους σπόρους του ροδιού, έτσι αργότερα να γεμίσει από τα παιδιά τους. Μετά ο πεθερός περνάει στο λαιμό των νέων μια άσπρη καλαμάτα και τους σέρνει μέσα στο σπίτι, δίνοντας τις ανάλογες ευχές. Η πεθερά δίνει στη νύφη ένα χρυσαφικό. Ασημώνει δηλαδή τη νύφη και βάζει μέσα στο στόμα της ένα φλωρί για να είναι το στόμα της γλυκό σαν το φλωρί. Το γλέντι συνεχίζεται στο σπίτι του γαμπρού όλη την νύχτα ακόμη και την Δευτέρα. Το βράδυ της Κυριακής οι νέοι, εάν είναι από το ίδιο χωριό, πηγαίνουν στη μάνα της νύφης και τρώνε τηγανίτες. Επιστρέφοντας στο σπίτι τους παίρνουν κα μια κότα ως δώρο. Μετά από οκτώ μέρες θα ξαναπήγαιναν στη μάνα της, αλλά αυτή τη φορά θα έπαιρναν κοντά τους και ένα μωρό. Θα επισκέπτονταν τους συγγενείς της και όλοι θα της έδιναν από μια κότα και μια άσπρη πετσέτα.

Γλέντι του γάμου: Οι συμπέθεροι συνέχιζαν το γλέντι και το χορό και την Δευτέρα. Μετά το τελευταίο τραπέζι οι νέοι έβαζαν ένα δίσκο και ο κάθε συμπέθερος έριχνε αντί για δώρο λεπτά. Το απόγευμα της Δευτέρας πήγαιναν στη βρύση του χωριού όλο το συμπεθεριό με τους νέους. Η νύφη γέμιζε μια οκά νερό και μέσα σε αυτή την οκά έπιναν όλοι οι συγγενείς, ρίχνοντας μέσα και λεπτά(χρήματα). Τα λεπτά που μάζευε η νύφη μέσα στην οκά τα ονόμαζαν «αλασβάρι». Με τα λεπτά αυτά θα αγόραζε η νύφη ένα πράγμα για το σπίτι ή θα αγόραζε π.χ. στάρι που θα το έσπερναν. Με το νέο στάρι θα έπαιρναν κάτι για το σπίτι ή εάν έφθαναν τα λεπτά θα έπαιρνε ένα χωράφι και αυτό θα ήταν από το «αλασβάρι».

39

3. Πνευματική ζωή

Οι Λιαταναίοι ως ορθόδοξοι χριστιανοί δεν ήταν δυνατό να μην επηρεαστούν άμεσα από τη θρησκεία.

Aγιος Αντώνιος: To 1966 ένας γέρος πήγαινε να κάνει ξύλα. Καθώς βάδιζε, παρουσιάζεται μέσα από ένα σκήνο(θάμνο) ένας άγνωστος άνθρωπος μέχρι τη μέση και πάλι εξαφανίστηκε. Τούτο έγινε πολλές φορές μέσα σε λίγες στιγμές. Ο άνθρωπος αυτός δεν μιλούσε μα ήταν πολύ ήρεμος και ήταν σαν να παρακαλούσε τον γέροντα ο οποίος τρομαγμένος επέστρεψε στο χωριό άλαλος, χλωμός και άρρωστος.Αφού συνήλθε διηγήθηκε το περιστατικό. Τότε πήγαν μερικοί συγχωριανοί και έσκαψαν στο σημείο αυτό και παραξενεύτηκαν βρίσκοντας εκεί θεμέλια εκκλησίας. Υποθέτουν ότι η εκκλησία αυτή ήταν επί Τουρκοκρατίας και μάλιστα του Αγίου Αντωνίου. Όλοι τότε πίστεψαν ότι ο Αγος θέλει να ξαναχτιστεί η εκκλησία του, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει τίποτα.Η τοποθεσία βρίσκεται στην περιοχή της Αγίας Τριάδας, όπου υπάρχει εικονοστάσι και στην απέναντι γωνία διακρίνονται τα ερείπια.

Αγία Μαρίνα: Με παρόμοιο τρόπο έχει κτισθεί πριν από πολλά χρόνια και το ερημοκλήσι της Αγίας Μαρίνας στην περιοχή Τσούκα, μεταξύ Λιάτανης και Αυλώνας. Ένας βοσκός βλέποντας στο όνειρο του την Αγία κατάλαβε ότι επιθυμία της ήταν να τιμηθεί στο μέρος αυτό. Έτσι ο βοσκός έφτιαξε ένα πρόχειρο εικονοστάσι σε ένα ρέμα, δηλαδή στις ρίζες ενός βουνού και εκεί άναψε το καντήλι για την Αγία. Το πρωί όμως το καντήλι είχε εξαφανιστεί. Ψάχνοντας βρήκε το καντήλι να ανάβει μέσα σε μια σπηλιά που βρισκόταν επάνω σε ένα γυμνό από δένδρα βουνό και ήταν πολύ δύσκολο να ανέβει κανείς εκεί. Ο βοσκός κατεβάζει το καντήλι, αλλά και πάλι τούτο την άλλη μέρα είχε εξαφανισθεί από την αγία. Μετά από μεγάλη επιμονή της αγίας να ανάβει το καντήλι της στη δυσκολοπρόσιτη και απάτητη αυτή σπηλιά αναγκάστηκαν οι χριστιανοί με πολλούς κόπους και κινδύνους να μεταφέρουν πέτρες πάνω στο πανύψηλο βράχο δίπλα στην (κουφάλα) σπηλιά και να κτίσουν μικρό εκκλησάκι. Ο χώρος δεν τους επέτρεπε να κάνουν χωριστό ιερό. Ο βράχος ήταν απότομος και το ανέβασμα δύσκολο. Κατόρθωσαν να ανεβούν στην κορυφή του και ύστερα με σαράντα σκαλιά πέτρινα, δηλαδή σκαλισμένα στο βράχο να κατεβούν στην σπηλιά και να κτίσουν το εκκλησάκι. Δίπλα η σπηλιά είναι ολοσκότινη, αλλά πολύ δροσερή. Σε μια γωνιά δίπλα από το ιερό της εκκλησίας η σπηλιά έχει μια κουφάλα προς τα πάνω με πολλά κεριά, τα οποία όμως σβήνουν αμέσως. Μπορεί να διακρίνει κανείς την Αγία σαν μια σκιά ζωγραφισμένη στο βράχο.

Προφήτης Ηλίας: To έτος 1887 παρουσιάστηκε σε μια γριά και της ζήτησε να κτίσουν εκκλησία του επάνω σε ένα λόφο ανατολικά του χωριού. Οι συγχωριανοί πίστεψαν ότι η γριά παραλογιζότανε και δεν της έδωσαν σημασία. Μια μέρα όμως η γριά έρχεται στην εκκλησία του χωριού κατατρομαγμένη λέγοντας ότι ο άγιος την βασανίζει ζητώντας επίμονα την εκκλησία του. Η γριά έκλαιγε και χτυπιόταν, ζητούσε από τον Αγιο να τιμωρήσει τους συγχωριανούς που δεν την ακούν γιατί αυτή δεν φταίει. Τότε ο παππάς του χωριού Τίτος Γεωργιάδης αναγκάστηκε να κτίσει την εκκλησία του Αγίου.

ΔαιμονικάΠαράλληλα με την ορθοδοξη πίστη παρατηρούνται επικλήσεις και πίστη σε δαιμονικά, καθώς και σε ανθρώπους του χωριού που διαθέτουν την ικανότητα να απαλλάξουν τον κόσμο από αυτά.

Μοίρες: Είναι γενική η πίστη σε όλα τα ελληνικά χωριά, ότι η ζωή του ανθρώπου κανονίζεται από την Τρίτη ημέρα της γεννήσεώς του από τις τρεις μοίρες. Οι χαρές του και οι θλίψεις του τα βάσανα του ακόμη κα ο θάνατος του προλέγονται από τις μοίρες κατά την ημέρα αυτή.

40

Παρακάτω περιγράφεται το δράμα μιας ηλικιωμένης γυναίκας(..Καββά), η οποία ισχυρίζεται ότι είδε με τα μάτια της τις τρεις μοίρες να συζητούν για την ζωή του παιδιού της: Είχε βάλει πάνω σε μια καρέκλα, όπως συνηθίζεται, ένα δίσκο με τρία ποτήρια νερό και τρία λουκούμια δίπλα στην κούνια του παιδιού. Τα μεσάνυκτα ακούει μια βοή. Ανοίγει τα μάτια της δεν βλέπει τίποτα, ακούει όμως. Η πρώτη λέει: Θα της δώσουμε ζωή; Η δεύτερη: όχι να την πάρουμε τώρα και η Τρίτη η φαρμακερή: όχι δεν θα την πάρουμε τώρα, αλλά θα την αφήσουμε να γίνει πέντε χρόνια και τότε θα την πάρουμε για να κάψουμε τη μάνα που τη γέννησε και έφυγαν χωρίς να αγγίξουν τα γλυκά.Το κοριτσάκι μεγάλωσε, έγινε πέντε χρονών. Η μάνα πίστευε πως έτσι και έφευγε ο σημαδεμένος χρόνος, ο κίνδυνος θα περνούσε. Πρόσεχε σε κάθε του βήμα το κοριτσάκι μήπως χτυπήσει, μήπως αρρωστήσει και το χρόνο αυτό που έτυχε να πέσει μια παιδική αρρώστια στο χωριό η μάνα κατατρομαγμένη παίρνει το παιδί και πάει να καθίσει μακριά από το χωριό, στο μαντρί με τα πρόβατα όπου είχαν μια μικρή καλύβα. Μια μέρα που φύλαγαν τα πρόβατα, είχε αφήσει το κοριτσάκι μέσα στη καλύβα με ένα μικρό αρνάκι για να παίζει. Στη μέση είχαν ανάψει και λίγη φωτιά για να είναι ζεστό το καλύβι. Η φωτιά ήταν πολύ σιγανή ώστε σκέφτηκε η γυναίκα φεύγοντας ότι δεν υπήρχε φόβος. Μετά από λίγες ώρες όμως βλέπει ότι η καλύβα κάπνιζε. Τρέχει ο πατέρας του παιδιού και βρίσκεται μπροστά στο φρικτό πεπρωμένο. Το παιδί είχε γίνει ένα κομμάτι κάρβουνο που μπόρεσε να το σπρώξει έξω από την καιόμενη καλύβα με ένα μακρύ ξύλο, ενώ το μικρό αρνί είχε προλάβει να πηδήξει έξω και να σωθεί. Οι γονείς του και όλο το χωριό βυθίστηκαν στο πένθος και μια μόνο σκέψη φτερούγιζε στο μυαλό τους: Στης μοίρας το γραμμένο δεν μπορεί να αντισταθεί κανείς.

Εκτός από τις μοίρες, πιστεύουμε και σε διαόλους με διάφορα άλλα ονόματα: αγερικά, λιάμιες, καλικάτζαρους με διάφορες ιστορίες που αποδεικνύουν την δύναμη τους.

Αγερικά: Επικρατεί η αντίληψη ότι οι λεχώνες απαγορεύεται να βγουν τη νύχτα έξω γιατί τις κυνηγούν πολύ τα αγερικά(αερικά) και διηγούνται την εξής ιστορία για μια νέα γυναίκα που δεν θέλησε να πιστέψει στην δύναμή τους: Ένα βράδυ βγήκε, λεχώνα καθώς ήτανε, έξω για να πάρει ξύλα για τη φωτιά. Τότε βγήκαν μπροστά της ένα σωρό μαυροφόρες γυναίκες, της έπιασαν το στόμα για να μη μπορέσει να μιλήσει και την τράβηξαν στην άκρη ενός κήπου που ήταν μπροστά στο σπίτι της. Οι δικοί της βέβαια βγήκαν έξω και φώναζαν και έψαχναν να τη βρουν. Εκείνη τους άκουε, μα δεν μπορούσε ούτε να μιλήσει, ούτε να φύγει. Οι μαυροφόρες την είχαν περικυκλώσει λέγοντας της «μος τρέμπεν, νέβε γιέμι μότρατ» δηλαδή: Μη φοβάσαι, εμείς είμαστε αδερφές σου. Το πρωί τη βρήκαν οι συγγενείς της μισοπεθαμένη, όταν συνήλθε ήταν τρελή και μετά από έξη μήνες πέθανε.

Λιάμιες(Λάμιες): Στο ποτάμι του Κοκκίνη (ένα μικρό ποτάμι πολύ μακριά από το χωριό) κατοικούν οι γίρες (όμορφες νεράιδες) που βγαίνουν τη νύχτα και πλένουν τα μαντίλια τους. Εκεί όμως συχνάζουν και λάμιες που συνεχώς έχουν γλέντια. Από το Κοκκίνη ξεκινούν και φθάνουν ρέμα-ρέμα στην σπηλιά του χωριού μας (είναι λίγο πιο έξω από το χωριό, δίπλα στη βρύση του χωριού). Γι' αυτό συνήθως άκουγαν τα παλιά χρόνια την νύκτα στη βρύση τούμπανα και βιολιά.

Καλικάτζαροι: Εμφανίζονται από τα Χριστούγεννα μέχρι παραμονή Θεοφανείων. Θεωρούνται μολυσμένοι και σιχαμεροί. Πιστεύουν ότι μπαίνουν μέσα στο σπίτι από την καμινάδα (καπνοδόχο) γι' αυτό και καθ' όλο το διάστημα της εμφάνισής τους βάζουμε στη φωτιά ένα κούτσουρο από Κορυτσά για να τρυπηθούν καθώς κατεβαίνουν και έτσι να γυρίσουν πίσω. Οι καλικάτζαροι φεύγουν από τη γη την παραμονή των Θεοφανείων με την είσοδο του παπά σε κάθε σπίτι, προκειμένου να το αγιάσει με το σταυρό και τον αγιασμό. Χαρακτηριστική φράση: 'Πέρασε ο παπάς; 'Οι καλικάτζαροι σαν διάολοι που είναι φοβούνται το σταυρό και φεύγουν. «Φύγετε να φύγουμε γιατί ήλθε ο ζουρλοπαπάς με την αγιαστούρα του και με την πλαστούρα του».

41

Σχετική ιστορία: Μια νύχτα ένας τσοπάνης έψηνε στο μαντρί του ένα αρνί. Τότε παρουσιάστηκαν γύρω-γύρω καλικατζαρίνες και άρχισαν να του λένε: «ου ποκί, τζέρε τε πιπιλίσμ» δηλαδή: Ψήθηκε, βγάλτο να το φάμε. Ο τσοπάνης δεν ήξερε τι να κάνει για να τις διώξει και συνέχεια τους έλεγε ότι δεν έχει γίνει ακόμη. Μόλις χάραξε η μέρα και τραγούδησε ο μαύρος κόκορας, 'το βάλανε στα πόδια' και έφυγαν οι καλικατζαρίνες . (λένε οι καλικάτζαροι: «κντόι γκιέλι λ σι ικ τε ικμ γκράμζι» δηλαδή τραγούδησε ο μαύρος κόκορας: φύγε να φύγουμε μαυρογραμμένοι). Την ώρα όμως που πήγαν να φύγουν οι καλικατζαρίνες, ο τσοπάνης πήρε ένα ξύλο να ανακατέψει την στάχτη, χτύπησε χωρίς να το θέλει μια καλικατζαρίνα στο μέτωπο και την μουτζούρωσε. Αυτή σημαδεμένη πια δεν μπορούσε να φύγει και έμεινε εκεί. Όταν ξημέρωσε είδε παραξενευμένος ο βοσκός ότι αυτή ήταν πολύ ωραία. Αυτό παρατήρησε και ο γιος του, ο οποίος την αγάπησε και την παντρεύτηκε. Έκαναν και 3 παιδιά, αλλά ο άνδρας της δεν την άφηνε να βγάλει τη μουτζούρα γιατί φοβόταν μήπως του έφευγε. Έτσι εκείνη αναγκαζόταν να μην πάει πουθενά, σαν σημαδεμένη που ήταν.Μια ημέρα λέει στον άνδρα της: «ακόμη φοβάσαι καημένε; Τόσα χρόνια έζησα κοντά σου, έκανα 3 παιδιά, άσε με να πάω και εγώ σαν νέα γυναίκα στο ντιβάνι(στην πλατεία) να χορέψω όπως όλες οι άλλες». Ο άνδρας της την άφησε να βγάλει τη μουτζούρα που είχε στο μέτωπο της και να πάει να χορέψει με τα παιδιά της. Πήγε και χόρεψε. Όταν όμως μπήκε στο κεφάλι του χορού, δηλαδή χόρευε πρώτη, χόρευε τόσο ωραία που δεν πατούσε καθόλου στην γη και τη στιγμή που τη θαύμαζαν, ο κόσμος την είδε να ανεβαίνει πολύ ψηλά και μετά από λίγο χάθηκε. Η καλικατζαρίνα βγάζοντας δηλαδή το σημάδι επέστρεψε στα αδέρφια της και το βασίλειό της.

Μαγεία-Δεισιδαιμονίες

Βασκανία(μάτιασμα): Αυτοί που έχουν πυκνά φρύδια, αλλά και οι ζηλόφθονες και ζηλιάρηδες ματιάζουν. Συνήθως ματιάζονται τα μικρά παιδιά, τα περιποιημένα ζώα ακόμη και τα μπερεκέτια, τα καλά σπαρτά. Όταν ματιασθεί κανείς αισθάνεται πονοκέφαλο, ανορεξία, μια αδικαιολόγητη στεναχώρια και αν κοιμηθεί χωρίς να ξεματιαστεί, τότε αρρωσταίνει. Υπάρχουν πολλοί τρόποι ξεματιάσματος, δύο από τους οποίους αναφέρονται παρακάτω. Υπάρχει απροθυμία στην μετάδοση των λόγων, καθώς πιστεύεται ότι έτσι χάνεται η δύναμή τους και δεν έχει επιτυχία το ξεμάτιασμα.

«πέρασα σε ένα σταυροδρόμι είδα την Παναγία με το Χριστό, είχαν στρώσει την μαλαματένια ποδιά και τρώγανε. Πήρα τα ψίχουλα και τα σκόρπησα σε βοριάδες και ανέμους»

Αυτό επαναλαμβάνεται 3 φορές. Λέγοντάς το κρατά στο χέρι λίγο ψωμί(ψίχουλα), αλάτι και απάνω τους έχει φτύσει ο άρρωστος.

«εννιά ένα, εννιά δύο, εννιά τρία. εννιά ένα. Παναίτσα χρυσή ένα, Χριστός ζωντανός δύο, βάλε το ρούχο ανάποδα. Ότι και να είναι άνδρας ή γυναίκα να σκάσει και τα μάτια του να πέσουν στη θάλασσα. Ο χριστιανός να γίνει καλά»

Αυτό επαναλαμβανόταν τρεις φορές κρατώντας στο χέρι ότι και προηγουμένως.Μετά ρίχνουν σε ένα ποτήρι με νερό το αλάτι και τα ψίχουλα και ραντίζουν το κεφάλι του αρρώστου 9 φορές.(Το νερό το ρίχνουν στο δοχείο που πίνουν νερό οι κότες για να πέσουν κλώσες).Άλλοι πάλι λένε εννέα φορές το «Πάτερ ημών...» και μετά «Κύριε ημών Ιησού Χριστέ και λόγε Θεού ζώντος, πρέσβευε την δέησιν ημών, χάρισε στον άρρωστο την υγεία».

42

Απαλλαγή από επιδημίες: Στις αρχές του 20 αιώνα, που διάφορες ασθένειες βασάνιζαν τους ανθρώπους, χωρίς να μπορούν να βρουν φάρμακα και να θεραπευτούν, κατέφευγαν σε διάφορα μαγικά μέσα. Ένας άρρωστος που δεν εύρισκε πουθενά γιατρειά, στρεφόταν και σ' αυτά η τελευταία του ελπίδα. Πήγαινε σε ένα ρέμα χωρίς να τον δει μάτι, κρατώντας ένα μαντήλι καθαρό δικό του. Εκεί έπαιρνε δυο βάτους, τους ένωνε και περνούσε από κάτω αφήνοντας πίσω και τα ρούχα του μαζί με το μαντήλι. Πίστευε ότι έτσι άφηνε πίσω και την αρρώστια του.Επίσης πίστευαν ότι το πρωί προτού λαλήσει κόκορας να μην περάσεις από σταυροδρόμι γιατί έχουν ρίξει μάγια.Όταν ένα μωρό είναι άρρωστο, τότε «ρίχνουν τα κάρβουνα». Η μάνα με το μωρό και ένα ποτήρι αμίλητο νερό που παίρνουν από πηγάδι, πηγαίνουν με τη 'μάγισσα' και ρίχνουν αναμμένα κάρβουνα, ενώ κοιτάζουν το φεγγάρι (ή τον ήλιο) μέσα στο νερό. Εάν επιπλέουν τα κάρβουνα το παιδί θα γίνει καλά. Εάν βουλιάξουν θα πεθάνει. Αυτό γίνεται 3 ημέρες. Το βράδυ πηγαίνει η μάνα σε σταυροδρόμι και ρίχνει τα σβησμένα κάρβουνα, χωρίς να τη δει μάτι.Oι μάνες συνήθιζαν να φτιάχνουν φυλαχτά για τα παιδιά τους. Στο φυλαχτό μέσα έβαζαν μπαρούτι, λιβάνι, ψωμί, λουλούδια από τον επιτάφιο και πήγανο.

Πως ρίχνουν τα κουκιά: Σημαδεύουν μερικά κουκιά. Το ένα παριστάνει το σπίτι, το άλλο τον άνθρωπο, το άλλο γράμμα. Συνήθως τα κουκιά είναι 24. Τα ανακατεύουν στα χέρια τους και τα ρίχνουν χάμω. Εάν ο άνθρωπος είναι καλά πέφτει το κουκί του καλά, δηλαδή, δηλαδή δεν το πλακώνουν τα άλλα κουκιά ή πέφτει το γράμμα πάνω στο σπίτι, οπότε έρχεται γράμμα από τον χαμένο συγγενή.. Εάν αυτός έρχεται του ανοίγεται δρόμος από άλλα κουκιά. Εάν όμως είναι πεθαμένος, τον πλακώνουν τα άλλα κουκιά. Παρόμοια γίνεται και το ρίξιμο των χαρτιών μέχρι σήμερα.

Μαντική

Όταν το σκυλί του σπιτιού ουρλιάζει, προμηνύεται στο σπίτι του αφεντικού θάνατος, χωρισμός, φοβερή αρρώστια. Το ίδιο συμβαίνει και όταν η κότα τραγουδά ως κόκορας. Γι' αυτό αυτή την κότα δεν τη τρώνε, αλλά τη πουλάνε και τα χρήματα δίνονται στην εκκλησία για να αποφύγουν, με τη βοήθεια της Παναγίας το κακό.

Όταν η κουκουβάγια φωνάζει σε κάποιο σπίτι συμβαίνει κακό, γι' αυτό και όταν βρίζουν λένε: «κουκουβάγιες θα φωνάξουν κάποια μέρα», δηλαδή, θα συμβούν θάνατοι και ξεκλυρισμός της οικογένειας. Άλλοι όμως νομίζουν ότι το να φωνάξει η κουκουβάγια δεν είναι κακό, αλλά απλά το πουλί αυτό μαντεύει βροχή, και άλλοι πιστεύουν το εντελώς αντίθετο, ότι μαντεύει ξέρα.

Ονειρομαντεία

Εάν δεις στον ύπνο σου ότι σου έπεσε δόντι, θα πεθάνει άνθρωπος δικός σου, εάν δεν σου πονέσει δεν θα το λυπηθείς.Όταν δεις ποτάμι με καθαρό νερό είναι ευτυχία.Όταν πέσεις μέσα στη λάσπη είναι κακό όνειρο. Θα περάσεις αρρώστια και θα υποφέρεις.Όταν είσαι πάνω σε άλογο είναι καλό το όνειρο.Όταν δεις ότι είσαι μέσα σε εκκλησία, θα έχεις φασαρίες και δικαστήρια.Όταν δεις γύφτισσες, είναι αρρώστια.Αν αλωνίζεις θα χιονίσει.Αν θερίζεις πράσινα, τότε θα έχουμε άφθονες βροχές.Αν κουβαλάς άχυρα, στεναχώρια θα περάσεις.Εάν δεις στρατιώτες που σε σημαδέψανε, κάποιο τάμα έχεις κάνει και δεν το έχεις πάει.Αν δεις φωτιά με καπνό στο σπίτι, μεγάλο κακό θα συμβεί.Εάν δεις μεγάλη φωτιά χωρίς καπνό, τότε μεγάλο καλό θα συμβεί.Αν ανεβαίνεις σκάλα, καλό είναι.Αυτοκίνητο αν έρθει σπίτι είναι κακό. Αν δεις φίδι μέσα στο σπίτι είναι καλό το όνειρο.Εάν σε δάγκωσε σκυλί, κάποιος εχθρός θα σε εκδικηθεί.

43

Σημειομαντεία

Το αριστερό μάτι εάν χτυπήσει είναι κακό. Το δεξί κάποιος επισκέπτης θα σου έρθει.Όταν φτερνίζεσαι κάποιος σε θυμήθηκε.Όταν έχεις φαγούρα στο χέρι λεφτά θα πάρεις.Όταν τρίζει το σπίτι θα σου συμβεί κακό.Όταν πέφτει τρίχα από το κεφάλι σου στα μάτια, κάποιος επισκέπτης θα έρθει. Το ίδιο συμβαίνει και όταν τινάζεται κότα.Όταν σπάσει καθρέπτης είναι κακό.Όταν πιάσει τα ρούχα του πεθαμένου βροχή(δηλαδή βρέξει προτού θάψουν τον νεκρό) ή το πρόσωπο του νεκρού γελάει θα πεθάνει και άλλος.Όταν έχεις ενωμένα τα φρύδια ματιάζεις.Όταν έχεις αραιά τα δόντια γίνεσαι πλούσιος.Όταν σφάζουν κότα θα κοιτάξουν το στήθος της κότας. Εάν είναι σκοτεινό θα γίνει κακό στο σπίτι. Το ίδιο συμβαίνει και με την πλάτη από πρόβατο.Όταν η φωτιά στο τζάκι σφυρίζει, τρώγεται ο κόσμος από τη ζήλεια με τον νοικοκύρη.Όταν γύρω στο τσουκάλι ή την σιδεροστιά σχηματισθούν σπίθες πολλές, λεπτά θα πάρει ο νοικοκύρης.

Πολλές φορές οι κοπέλες πιάνουν ένα μικρό κόκκινο έντομο(πασχαλίτσα) κατά την Άνοιξη που βρίσκεται στο γρασίδι. Το κρατούν στα χέρια τους κα λένε: «μαρς-μαρς που θα παντρευτώ; Στην Αθήνα ή εδώ;» Αφήνουν ελεύθερο το μαρς και ανάλογα με την κατεύθυνση που θα πάρει, συμπεραίνουν τον τόπο που θα παντρευτούν. Το ίδιο συμβαίνει και με το ξεφύλλισμα της Μαργαρίτας ή του Χαμομηλιού. Κάθε φύλλο αντιστοιχεί με ένα θα παντρευτώ ή δεν θα παντρευτώ. Το κόψιμο του τελευταίου φύλλου θα μας δώσει την απάντηση.

44

Μουσική

Παλαιότερα τα απογεύματα των μεγάλων εορτών, (Χριστούγεννα, Πάσχα, Αποκριές και τα πανηγύρια του Αγίου Θωμά και της Παναγίας 8 Σεπτεμβρίου), οι νέες κοπέλες και οι νιόπαντρες πήγαιναν στο «ντιβάνι» (πλατεία) του χωριού, ντυμένες τις επίσημες ενδυμασίες και οι νέοι με φουστανέλες και χορεύανε. Το χορό αρχίζανε οι άντρες, ακολουθούσαν οι γυναίκες και τελευταίες οι νέες.Το παλιό καιρό εκείνος που έμπαινε στο κεφάλι και χόρευε, τραγουδούσε μόνος του. Αργότερα όμως είχαν όργανα. Δύο οργανοπαίχτες, ο ένας χτυπούσε την πίπα και λεγότανε «πιπιλιάρης» και ο άλλος τα τύμπανα, τα «ταούλια», ο «ταουλιάρης». Οι συγγενείς εκείνου που χόρευε, κερνάγανε τον πιπιλιάρη, βάζοντας στην τσέπη του ως δώρο περίπου δύο δεκάρες. Για επίδειξη έβαζαν στο μέτωπο του πιπιλιάρη ένα δεκάρικο ή εικοσιπεντάρικο, αλλά μετά δεν του το άφηναν ολόκληρο το 25αρι, αλλά το 1/5 του ποσού που του έβαζαν. Τα ίδια όργανα είχαν και στα γλέντια, στους αρραβώνες και στους γάμους.Ο πιπιλιάρης τραγουδώντας χόρευε μπροστά σε εκείνον που χόρευε πρώτος, κάνοντας διάφορες φιγούρες. Οι συνήθεις χοροί που χόρευαν ήταν καλαματιανό και τσάμικο. Ο τσάμικος ήταν απαγορευμένος για τις γυναίκες.

ντιβάνι στη πλατεία του χωριού. 1936

45

4. Τραγούδια

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, χαρές και λύπες κάθε τόπου ιστορούνται με τραγούδια.Παρακάτω καταγράφονται τραγούδια που τραγουδήθηκαν στον τόπο μας παλαιότερα, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι δεν απαντώνται σε άλλες περιοχές. Ορισμένα, μάλιστα έχουν χαρακτηριστικό το γνώρισμα των παραλίων της Μικράς Ασίας και άλλα το αρβανίτικο ιδίωμα.Η καταγραφή αποτελεί εργασία της φιλολόγου Ευτυχίας Σύρμα το 1967. Τις πληροφορίες έδωσε η Βασιλική Θεοδώρου 76 ετών(1967).

Κυπαρισσάκι μου μικρό στη ρίζα θέλεις χώμα μικρός εσύ μικρή εγώ δεν είν' καιρός ακόμα. Άσπρο βερυκοκάκι μου στη θάλασσα λουσμένο μη βιάζεσαι να παντρευτείς και 'γω σε περιμένω.

Σήκω Δημητρό μου και άλλαξε Και βάλε τα χρυσά σου Γιατί θα πάμε στ' Άγραφα Στα κλέφτικα λημέρια Έχουν κριάρια τρύφερα Αρνάκια σουβλισμένα.

Εμένα μου το είπανε άνθρωποι μερακλήδες πως την καλύτερη ζωή περνάνε οι μπεκρήδες. Βαρέθηκα τα νιάτα μου Θέλω να τα πουλήσω Θέλω να πάρω μερακλή Να μη τα χαραμίσω Και το πουλί που 'ναι πουλί Την παντρειά γυρεύει Βαρέθηκε τη λευτεριά Και την σκλαβιά του θέλει.

Εσύ 'σουνες που μου λεγες Πως πέθαινες για μένα Και τώρα με παράτησες Και σπαρταρώ στα ξένα. Όλο τον κόσμο γύρισα Να βρω γλυκό σταφύλι Δεν ηύρα πιο γλυκύτερο Απ' τα δικά σου χείλη. Εσύ 'σουνες που μου λεγες Πως πέθαινες για μένα Και τώρα με παραίτηση Και περπατώ στα ξένα.

46

Μια κόρη μας παινεύεται Το χάρο δεν φοβάται Έχει αδέλφια δώδεκα Ξαδέλφια δεκατρία Και ο χάρος που την άκουσε Πολύ του κακοφάνει Από την σκάλα ανέβηκε Και από την πόρτα μπαίνει. Την άρπαξε απ' τα μαλλιά Και σβάρνα την τραβάει Άσε με χάρο απ' τα μαλλιά Πιάσε με από τα χέρια Γιατί συχνάζει ο γαμβρός Και έρχεται να με πάρει Με τετρακόσια φλάμπουρα Με χίλια δυο παιχνίδια.

Στην Πάτρα μεσ' τον καφενέ Πολλοί 'ναι μαζωμένοι Οι δήμαρχοι και ανακριτές Δικάζουν την Ελένη. Μη το δικάστε εξάμηνο Μη το δικάστε χρόνια Παρά να το δικάσετε Το αίμα του θανάτου.

Όλες οι παπαρούνες Με γέλια και χαρές Μόνο η Θανασούλα Με δυο λαβωματιές. Το λάβωμά της είναι Που δεν παντρεύεται Και μέσα στο χωριό της Δεν προξενεύεται. Τέσσερα πορτοκάλια Τα δύο σαπίσανε Ήλθα για να σε πάρω Μα δε μ' αφήσανε.

Βάζω μια κλάρα στο νερό Και αν μαραθεί δεν σ΄ αγαπώ Και αν βλαστήσει κάνει βλαστό Τότε και 'γω θα σ'αγαπώ Περιβόλι μαργωμένο μαργαριταροσπαρμένο Πού 'χει γύρω-γύρω ντάλιες Και στη μέση ματζουράνες

47

Αυτό το μπαλκονάκι να ανάψει να καεί να γκρεμιστεί να πέσει με την κυρά μαζί. Σ' αυτό το μπαλκονάκι να μη ξανάβγεις πια γιατί όταν σε βλέπουν μου καίεις τη καρδιά. Κρύωσες στο μπαλκονάκι με το κόκκινο πολκάκι κρύωσα στο ρέμα-ρέμα που περίμενα εσένα.

Μάνα μου μη με δέρνεις με τ' αργαλειού τ' αντί και 'γω θα τον πάρω αυτόν τον χασικλή Μάννα μου μη με δέρνεις με το τσόκαρο και θα τον πάρω αυτόν τον μόρταρο. Μάννα μου μη με στέλνεις στην Αμερική γιατί θα μαραζώσω και θα μείνω εκεί.

Ελένη σαν πας στο ποταμό τα ρούχα σου να πλύνεις πάρε και με τα ρούχα μου Ελένη μη τ' αφήνεις. Να μη τα πλύνεις με νερό μον' με τα δάκρυα σου και με το μοσχοσάπουνο που λούζεις τα μαλλιά σου. Να μη τ' απλώσεις σε δενδρί μηδέ και σε κλωνάρι μονέ σε πικροαμυγδαλιά που ανθίζει το Γεννάρη.

Στα κουμιώτικα τα μέρη (δις) έκατσα ένα Καλοκαίρι είδα βρύσες και πηγάδια (δις) όμορφες και παλικάρια είδα μια Κουμιατοπούλα (δις) εύμορφη και αρχοντούλα. Είχε τα μαλλιά μετάξι (δις) και πλεγμένα με τη τάξι είχε φρύδια σαν γαϊτάνι που ζωγράφος δεν τα φτιάχνει είχε μύτη κοντυλένια δόντια μαργαριταρένια είχε κορμί σαν κυπαρίσσι όποιος την πάρει ο Θεός να του την χαρίσει.

48

Αν πω και για τα μάτια σου τα σχιζομυγδαλάτα σ' όποιον και ρίξουν μια ματιά τον κάνουν δυο κομμάτια. Αν πω και για το πρόσωπο που 'ναι σαν το φεγγάρι να σε χαρεί η μάννα σου και αυτός που θα σε πάρει.

Έλα-έλα το πουλί μου τώρα πού 'μαι μοναχή μου κίνησα να λθω το βράδυ με 'πιασε ψιλή βροχή το θεό παρακαλούσα για να σ' εύρω μοναχή ούτε μοναχή σε ηύρα ούτε με τη μάνα σου μον σε είδα και κεντούσες με την φιληνάδα σου.

Πέρα θέλω να περάσω στο χορό να διασκεδάσω πως χορεύει μια και η άλλη μια μικρή και μια μεγάλη τα χεράκια της να πιάσω και εγώ να διασκεδάσω.

Μπάτε κορίτσια στο χορό τώρα που έχετε καιρό γιατί αύριο θα παντρευτείτε θα σπιτονοικοκυρευτείτε. Δεν σας αφήνουνε οι άνδρες σας να πάτε στις μανάδες σας δεν σας αφήνουν τα παιδιά να βγείτε εις την γειτονιά. Δεν σας αφήνει η πεθερά να πάτε που είναι η χαρά δεν σας αφήνει ο πεθερός να πάτε που είναι ο χορός Τους άνδρες τους μεθύζουμε και τους αποκοιμίζουμε και τα παιδιά τα δέρνουμε και στο σχολειό τα στέλνουμε. Και την κακιά την πεθερά Την βάζω μεσ' την παραστιά Και τον κακό το πεθερό Τον κάνω όπως θέλω εγώ

49

Για σήκω επάνω Γιάννο μου και μη βαρυκοιμάσαι βρέχει ο ουρανός και βρέχεσαι χιονίζει θα κρυώσεις. Θα σου βραχούνε Γιάννο μου τα άρματα και τα χρυσά φλουριά θα σου σκουριάσουν τα κουμπιά τα δοξασμένα σου σπαθιά.

Κλείσαν οι δρόμοι του Μωριά κλείσαν τα μονοπάτια διψάν τα χάνια για άλογα και τα τζαμιά για αγάδες κλαίει και μια χανούμισα που έχασε το γυιό της το υιό της τον Αλή -μπεη το ακριβό παιδί της το πήραν κλέφτες στα βουνά εκεί στα κλεφτοβούνια

Ορέ σαν πας πουλί μου στο Μοριά σαν πας στην Άγια Λαύρα χαιρέτα μας την κλεφτουριά και αυτό το Κατσαντώνη πέστου να κάτσει φρόνημα σαν τα άλλα παληκάρια δεν είναι ο περσινός καιρός ο φετινός Χειμώνας.

Συννέφιασε ο ουρανός βρέχει στα καμποχώρια και συ Διαμάντω άργησες που πας αυτήν την ώρα. Πάω για αθάνατο νερό για αθάνατο βοτάνι να δώσω στην αγάπη μου ποτέ να μη με πεθάνει.

Παραπονιάρα μαύρη γη και αραχνιασμένο χώμα αυτούς τους νιούς που σού στειλα να μη τους αραχνιάσεις δώστους να φαν, δώστους να πιουν βάλτους να τραγουδήσουν γιατί έχουν πόνο στη καρδιά παράπονο μεγάλο.

50

Έβγα μανούλα να με δεις και να με καμαρώσεις το πώς με πάει η Αρβανιτιά και αυτοί οι χωροφυλάκοι Πάνε να με κρεμάσουνε στης Αίγινας τα πεύκα. Έβγα μανούλα να τους πεις να τους παρακαλέσεις Να μη με πάνε σε χωριό ούτε σε πολιτεία. Γιατί έχω εχθρούς κα χαίρονται φίλους και με λυπούνται Έχω κα μια αγαπητικιά τα μαύρα να φορέσει.

Δώδεκα χρονών κορίτσι χήρα πάει στη μάνα της τα στεφάνια στη ποδιά της και έκλαιγε τον άνδρα της σώπα κόρη μ' και μη κλαις και μη στεναχωρεύεσαι είσαι νέα και ωραία και ξαναπαντρεύεσαι για δες μάνα για δες σκύλα που μου λέει να παντρευτώ δεν μου λέει να χηρέψω και στα μαύρα να ντυθώ.

Στη Ρούμελη είχα δενδρί πλατύφυλλο και δροσερό πού 'χε στη ρίζα κρύο νερό που καναν όρκο και σταυρό όποιος έχει δυο αγαπητικές θέλει σαράντα μαχαιριές όποιος έχει τρεις και τέσσερις θέλει σαραντατέσσερις όποιος έχει μια και καλή να δώσει ο Θεός να την χαρεί κι' όποιος δεν έχει και καμιά δεν έχει ντέρτια στην καρδιά.

Στο βουνό μια βοσκοπούλα έβοσκε αρνιά είχε χλόη και χορτάρια και πολλά κλαριά την αγαπούσα ο καημένος πώς να της το πω τέλος πάντων πλησιάζω με πολλή ντροπή καλημέρα βοσκοπούλα μου της λέω κόρη μου χρυσή ορφανός εγώ ορφανή και συ έλα να ανταμωθούμε να ζήσουμε μαζί.

51

Κυνηγός που κυνηγούσε Εις τα δάση μια φορά Έτυχε να συναντήση Μια ερημοκλησιά Προχωρεί κα μπαίνει μέσα Με λυπητερή καρδιά Βλέπει εκεί που προσκυνούσε Μια μικρή καλογριά. Καλογραία μου της λέω Το όνομά σου επιθυμώ Το όνομά σου και ας πεθάνω Εις το ερημοκλήσι αυτό. Το όνομά μου δε στο λέω Γιατί θα με θυμηθείς Γιατί συ 'σουν η αιτία Καλογραία να με δεις.

Το αχ το βαχ να μη το πεις Γιατί θα σου μείνει πάθος Έτσι το έπαθα κα γω Από ένα μικρό μου λάθος. Χελιδονάκι θα γεννώ Να κάτσω στην αυλή σου Να κελαηδώ κάθε πρωί Να σκάσουν οι εχθροί σου. Όταν περνάς να μη μιλάς Γιατί η μαμά μου βγαίνει Κοκκινίζουμε και οι δυο Και μας καταλαβαίνει.

Σήκω γυιέ μου να πας για ξύλα Δεν μπορώ μάνα, δεν μπορώ Σήκω γυιέ μου να σε παντρέψω Όπαλα μάνα μ' όπαλα.

Είχα ένα πετεινό βαρβάτο και τρανό Μου ετσίμπησε την κότα στις γειτόνισας την πόρτα. Η κότα έκανε 9 αυγά Και έβγαλε 7 πουλιά Κότα μου λαθαίνεις Και πουλιά σωστά δεν βγαίνεις.

Τα θελε η μαμά σου Τα θελες και συ Τα σύκα τα καρύδια Και το γλυκό κρασί

52

Ανάθεμα στη μάνα σου Που σε μαθε να φαίνεις Και όταν χτυπάς το χτένι σου Καρδούλες να μαραίνεις

Θα σε πάρω θα σε πάρω Με παπά και με κουμπάρο Θα σε πάρω δεν σ' αφήνω Μα τον Άγιο Κωνσταντίνο

Αρβανίτικα τραγούδια

Καμ βασιλικό νι κουρούπε | Έχω βασιλικό μια γλάστρα τσι χιν μποερδα ε νούκου ντούσε | Που μπαίνεις μέσα και δεν φαίνεσαι καμ βασιλικό νι αρ | Έχω βασιλικό ένα χωράφι πρίρου τε τε γιαπ νι κλαρ | Γύρισε πίσω να σου δώσω ένα κλαρί καμ βασιλικό νι πιάτε | Έχω βασιλικό ένα πιάτο τσε ρότις μπρίμα μενάτε | Που το ποτίζω βράδυ πρωί καμ βασιλικό νι στρεμ | Έχω βασιλικό ένα στρέμμα πρίρου τε τε γιαπ νι ρένι | Γύρισε να σου δώσω μια ρίζα

Τάτα σίτι ντοσάτ | Πούλησε πατέρα τα γουρούνια τε με μπες μαντίλ με γκλάσα | Να μου κάνεις μαντήλι με γλώσσες τάτα σίτι άρατ | Πατέρα πούλησε τα στάρια τε με μπες μαντίλ με κλάρα | Να μου κάνεις μαντήλι με κλάρα τατα σιτι φεργκάτ | Πατέρα πούλησε τα γαλιά τε με μπες κατριλάτ | Να μου κάνεις τα χρυσαφικά τάτα σίτι εδέ μποστάν | Πατέρα πούλησε και το περιβόλι τε με μπες εδέ γκιρντάν | Να μου κάνεις το βραχιόλι τάτα σίτι εδέ στεπίν | Πατέρα πούλησε και το σπίτι τε με μπες γκουν εδέ τορεπίν | Να μου κάνεις σιγκούνα και φορεσιά

ελα τε τε ζε γκα ντόρα | Eλα να σε πάρω από το χεράκι γκα μαράζι τσι στ μόρα | από το μαράζι που δεν σε πήρα ελα νάνι κατά νάνι | ελα τώρα κατά τώρα τσι για μάμα γκα ντιβάνι | που είναι η μάνα από(στη) τη πλατεία ελα νάνι κατά νάνι | ελα τώρα κατά τώρα τσι για τάτα γκα μποστάνι | που είναι ο πατέρας από(στο) το περβόλι

Κι σοφράι ι χιλκουρίμτ | Τούτο το τραπέζι το σιδερένιο κα τερ συγκενι, γκα τίμτ | εχει όλο συγγενείς δικούς μου καμ νάνι κοντά νι βιτ | εχω τώρα κοντά ένα χρόνο ντο κεν(ν)τόνι γκα χάρι ιτ | να τραγουδήσω για χάρη δική σου καμ νάνι κοντά νι μονάι | εχω τώρα κοντά ένα μήνα ντο κεντόνι γκα χάρι τζιουάι | θα τραγουδήσω για χάρη δική σας με μούκουρα γκα τερ | βρε πιο όμορφη από όλες τσίλια μάμα τε κα μπεν | ποια μάνα σε έχει κάνει με κα μπεν νι φτοχιέ | με έχει κάνει μια φτωχιά πα διμίτ ε πα ποελιέ | χωρίς διμίτι και ποδιά

53

Μπρε τσοπάν τσι μ ζε ντρόμ | Βρε τσοπάνη τι μου πιάνεις το δρόμο νε τάτα ετσ εδέ καρκόμ | Στο πατέρα πήγαινε και ζήτησέ με ταρτ γκι μόι βρομούς | Να χαθείς βρε βρωμιάρη τσι μπα χάπιετ νε μπουρς | Που κρατάς τα χάπια μες τη τσέπη ας το ντιάλο ρε κουτό | Ας το διάολο ρε κουτέ τάτα ιμ στ μπ γκαμπρόν | Ο πατέρας μου δεν σε κάνει γαμβρό

Χίρα νε νι περιβόλ | Μπήκα σε ένα περιβόλι μόρα νι λιούλιε γκα σόι | πήρα ένα λουλούδι από σόι σιουμλιούλιε τε τζούαρ μάι | πολλά λουλούδια έβγαλε ο Μάης πο μούανε νε νι με ρα σεβντάι | αλλά έμένανε σε ένα έπεσε η αγάπη με σεβντά μος μπλέξενι | με την αγάπη μη μπλέκετε πσε ντο μος ξεμπερδέψενι | γιατί δεν ξεμπερδεύετε

Νανουρίσματα

Νάνι-νάνι το μωρό μου Του θεού και το δικό μου Παναγιά μου φύλαξε το Το παιδί μου κοίμισε το

Πώπω πως χορεύανε και μου το παντρεύανε Παναγιά μου ποιος θα πάρει το δικό μου παλικάρι

Πότε θα μου μεγαλώσει Να το βάλω να ζυμώσει Πότε θα μου μεγαλώσει Να το βάλω να μου πλύνει

Το παιδί θέλει χορό Τα βιολιά δεν είναι εδώ Ποιος θα πάει να το φέρει Πέντε τάλαρα στο χέρι

54

Μοιρολόγια - θρήνοι

(από γονείς προς παιδιά) Να είχε ο χάρος δυο παιδιά Θα του παιρνα το ένα Να τον έκαιγα και γω Όπως μ' έκαψε και μένα

Δεν λυπήθηκες εμένα Που φεύγεις και πας στα ξένα Φεύγω-φεύγω μακριά Δεν θέλω κανένα κοντά Πως θα κάθεσαι στο χώμα Δίχως πάπλωμα και στρώμα Πως θα κοιμηθείς την νύκτα Δίχως φως και δίχως σπίρτα

Κλαίνε-κλαίνε κυπαρίσσια Που αφήνουν μανάδες Ορφανά κορίτσια

Κλαίνε δένδρα και κλαριά Που χωρίζει η μάνα απ' τα παιδιά Κλαίει- κλαίει και η πέτρα Που χωρίζουνε τ' αδέρφια.

Ανάθεμά σε κυνηγέ Που σκότωσες το ένα Μα για δε σκότωνες τα δυο Να πάνε αγαπημένα

Όλα τα άστρα τ' ουρανού Μαζί θα τα ενώσω Να έλθω αγάπη μου γλυκιά Εκεί να σ' ανταμώσω

Έλα να στεφανωθούμε Και έπειτα ας χωρισθούμε Πάρε άδεια μια μέρα Να κάνουμε γάμο εδώ πέρα

Εσύ διαβάτη που περνάς Σταμάτησε το βήμα Να δεις εδώ που κοίταγες Σ' αυτό το κρύο μνήμα

Κουρ τε μούαρ βλάθο βόλι | Που σε πήρε αδερφέ μου το βόλι μ ριπός γκα κραμπαρότι | Πιο κάτω από το στήθος κουρ τε μούαρ βλαθο σφέρα | Που σε πήρε αδερφέ μου το βόλι μ ριπός γκα φουστανέλλα | Πιο κάτω από τη φουστανέλα

Περιστέρι με άτα κρέχιε | Το περιστέρι μ' αυτά τα φτερά βάτε τα μπούρδα νε βρέχιε | Πήγε και έπεσε μεσ' τα βράχια περιστέρι φουρτουλόι | Το περιστέρι πέταξε βιζντόνι σιουμ κο κιντρόι | Κοιτάξτε που έκατσε

τύπος

56

Τύπος

Η έρευνα στις εφημερίδες και τον τύπο γενικότερα, αντανακλούν εικόνες κάθε εποχής και φωτίζουν γεγονότα αφημένα στη λήθη του χρόνου.Για τον τόπο μας παρουσιάζονται καταγραφές που ανάγονται στον 19ο αιώνα και τεκμηριώνουν διηγήσεις των γεροντότερων στα καφενεία του χωριού που παρέμεναν θρύλοι.

11 - 12 - 1874 εφημερίδα ΒΟΙΩΤΙΑΔιαμαρτυρία για τον διορισμό ιερέως ως δημοδιδασκάλου και τραυματισμοί

57

7 - 2 - 1875 εφημερίδα ΒΟΙΩΤΙΑΠαύση ιερέα από τη θέση του δημοδιδασκάλου μετά απο διαμαρτυρίες των κατοίκων

58

8 - 8 - 1876 εφημερίδα ΣΦΙΓΞΣυμπλοκή στρατιωτών μετά του δημόσιου εισπράκτορα Γεωργίου Κιόκια και του αδελφού του δημάρχου Τανάγρας Κολιού Παπαιωάννου.

59

22 - 9 - 1876 εφημερίδα ΣΦΙΓΞΚατάχρηση χρημάτων από τον δημόσιο εισπράκτορα Γεώργιο Κιόκια

60

1 - 1 - 1877 εφημερίδα ΣΦΙΓΞΦόνος εξ αμελείας Θεοχάρη Παντελή Βρετή από τον Δημήτρη Θεοδώρου.

61

12 - 11 - 1877 εφημερίδα ΣΦΙΓΞΦόνος Αθανασίου Τόδερη από τον Τάση Δημητρίου Βρετή.

62

29 - 10 - 1898 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΑιχμαλωσία Επαμεινώνδα Αθανασίου Σιδέρη από ληστοσυμμορεία.

63

13 - 7 - 1899 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣπροστασία φυγόδικου από κατοίκους του χωριού και αποστολή αποσπάσματος από τη Θήβα υπό τον χωροφύλακα Α' Τάξεως Λεούση.

64

13 - 7 - 1899 εφημερίδα ΚΑΔΜΟΣΌμοιο αναλυτικώτερο άρθρο από τοπική εφημερίδα. Συμπλοκή Αριστ. Καββά και Στ. Κοντού.

65

8 - 12 - 1901 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΔημόσια ασφάλεια. φόνος Σπ. Λ. Κακώση από τον Χρ. Κοζούση

16 - 1 - 1902 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΔιεφθερίτις. Τηλεγράφημα Νομάρχη για διεφθερίτιδα στο χωριό και θάνατο 4 ατόμων.

66

24 - 7 - 1903 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΝέα συμμορία εις την επαρχία Θηβών. Αναφέρεται το όνομα του φυγόδικου Επαμεινώνδα Κοκώση.

67

26 - 9 - 1903 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΧωρικοί Καταστρέφοντες τας Τηλεγραφικάς Γραμμάς. Κάτοικοι του χωριού καταστρέφουν τις τηλεγραφικές γραμμές δίπλα στον σιδηρόδρομο.

68

11 - 9 - 1908 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΔιδασκαλικαί Μεταβολαί. Παραίτηση δασκάλου Αργ. Δασαργύρη

69

22 - 5 - 1911 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΤανάγρα, διά τον υπουργόν Εμπορείου και Γεωργίας. Προσπάθεια Δημάρχου Γεωργιάδη για επίλυση προβλήματος της ακρίδας στους αγρούς .

70

71

18 - 6 - 1911 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΗ καταστροφή της ακρίδας. Σχόλια για τα προβλήματα του Δήμου Τανάγρας.

72

24 - 5 - 1912 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΤανάγρα. Φόνος Ποιμένων. Φόνος των βοσκών Αντωνίου Σύρμα και Δημητρίου Στέρπη στη Χασιά.

73

18 - 7 - 1912 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΤανάγρα. Διά τον Υπουργόν Δημόσιας Εκπαιδεύσεως. Άρθρο για τον μέθυσο δάσκαλο της Λιάτανης.

74

75

11 - 7 - 1914 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΤύφος εις την Τανάγραν . 40 κρούσματα εξανθηματικού τύφου στη Λιάτανη.

76

14 - 1 - 1915 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΚαταχρήσεις εις Σεισμόπληκτον Τανάγρα. Καταγγελία των κατοίκων για αυθαιρεσίες κατά του αστυνόμου Ανδρ. Αγγελακόπουλου και του προέδρου της κοινότητας Αριστείδη Παπακωνσταντίνου.

77

14 - 1 - 1915 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΚαταχρήσεις εις Σεισμόπληκτον Τανάγρα. Καταγγελία των κατοίκων για αυθαιρεσίες κατά του αστυνόμου Ανδρ. Αγγελακόπουλου και του προέδρου της κοινότητας Αριστείδη Παπακωνσταντίνου.

78

24 - 10 - 1917 εφημερίδα ΣΚΡΙΠΔιδασκαλικοί Διορισμοί. Αναγγελία διορισμού δασκάλου Λ.Οικονόμου στη Λιάτανη.

79

4 - 2 - 1920 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΠέραν της Αττικής. Περιηγητής από Αθήνα περιγράφει τη διαδρομή Αυλώνα - Λιάτανη και τον κάμπο με τις βελανιδιές στον Αγιο Θόδωρο.

80

81

82

83

84

10 - 10 - 1921 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΟι Αθάνατοι Νεκροί της ΧΙΙΙ Μεραρχίας. Αναγράφεται το όνομα του Δεκανέα Παπαγεωργίου Στέφανου του Ιωάννου από τη Λιάτανη.

85

19 - 10 - 1922 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΕντυπώσεις της ημέρας. Βλασατη. Πεζοπόρος περιγράφει τη διαδρομή Κακοσάλεσι Λιάτανη και τα ενδιάμεσα εξωκλήσια της Αγίας Παρασκευής και του Αι Γιάννη.

86

87

88

89

90

91

12 - 4 - 1923 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΟνόματα Νεοαφιχθέντων Στρατιωτών εκ Σμύρνης. Αναγράφεται το όνομα του Θεοδώρου Αλέξανδρου του 2ου πεζικού από τη Λιάτανη.

92

15 - 2 - 1927 εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣΑπό την Ζωήν και την Φύσιν. Πορεία εις τα Χιόνια. Περιηγητής ξεκουράζεται στο σπίτι του Παπαδημητρίου στη Λιάτανη.

93

94

95

27 - 7 - 1951 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚύρωση 1861)51Α.Ν. Κατασκευή έργου για διοχέτευση των υδάτων Αγίου Θωμά στη Λίμνη Μαραθώνα.

96

26 - 8 - 1951 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΕναρξη Εισροής Υδάτων στη Λίμνη Μαραθώνα. Εγκαίνια του έργου στον Αγιο θωμά παρουσία του υπουργού δημοσίων έργων Κου Ζέρβα.

96

28 - 8 - 1951 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΠροσωρινά Εργα Αγίου Θωμά. Περιγραφή του αντλιοστασίου και των φρεατίων τροφοδότησης νερού.

97

98

99

100

101

102

12 - 5 - 1963 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΕννέα νεκροί από τρομεράν ανατίναξιν εις αποθήκην εκρηκτικών υλών εις Θήβας

103

14 - 5 - 1963 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΆγνωστα εισέτι τα αίτια της τρομακτικής εκρήξεως των Οινοφύτων Βοιωτίας

104

105

4 - 1 - 1964 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΔιαστρεύλωση πληροφορίας Πανούση Σύρμα προς τους αντάρτες για άφιξη γερμανών στο χωριό

106

14 - 3 - 1964 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΤο αντάρτικον. Θυσίαι και ηρωισμοί του Ελληνικού λαού.

107

108

109

4 - 12 - 1966 εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΑι πιστώσεις κατά νομούς για έργα ύδρευσης.

110

11 - 4 - 1979 εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣΑποστολή στα Οινόφυτα

111

24 - 8 - 1979 εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣΗ χωροφυλακή αρνείται να καταστρέψει χειροβομβίδα

112

29 - 9 - 1981 εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣΑνεργία και τρομοκρατία στις φάμπρικες

113

11 - 92 - 1983 εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣΗ νομαρχία καλύπτει αυθαιρεσίες κοινοτάρχη

114

Τοπική εφημερίδα: Άγιος Θωμάς - Λιάτανη

Τον Ιανουάριο του 1989 γίνεται προσπάθεια έκδοσης φύλλου τοπικής εφημερίδας με την επωνυμία 'Αγιος Θωμάς - Λιάτανη'Εκδότης είναι η Κοινότητα Αγίου Θωμά και υπεύθυνος για το νόμο ο Ιωάννης Στεργίου(δάσκαλος). Το φύλλο τυπώνεται από τις γραφικές τέχνες Μάρκου Μαμάκου στη Θήβα.Η εφημερίδα εκδίδει μόλις 6 φύλλα, 3 από τα οποία παρατίθενται.

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128