1

ควาหมายของสขภาพจตตามทปรากฏในพทธศาสนาเถรวาท

ความหมายของสขภาพจตตามทปรากฎในพระไตรปฎกคำ�ว� สขภ�พ เปนคำ�สำ�คญทแสดงสภ�วะท�งจตของผ“ ”

บรรลนพพ�น ในพระพทธศ�สน�มก�รกล�วถงคำ�ว� อ�โรคยะ อน“ ”หม�ยถงคว�มไมมโรค หรอภ�วะไรโรคทในภ�ษ�ไทยเรยกว� “สขภ�พ หรอคว�มมสขภ�พด คว�มไรโรคหรอสขภ�พในทนมงเอ�”คว�มไมมโรคท�งจตหรอ สขภ�พจต ไดดวยเชนกน”

คำ�ว� สขภ�พจต ต�มทปร�กฏในพระไตรปฎกหม�ยถงภ�วะ“ ”ไรโรคท�งจตใจ ถงแมร�งก�ยจะไมสมบรณ แตห�กว�จตเขมแขงกนบว�เปนผทมสขภ�พจตแขงแรง ดงทพระผมพระภ�คเจ�ไดตรสกบคฤหบดเฒ�ชออนกลบด�ว� ดกรคฤหบด กบคคลผบรห�รก�ยน“อย พงรกษ�คว�มเปนผไมมโรคไดแมเพยงครเดยว จะมอะไรเล� นอกจ�กคคว�มเปนคคนเขล� ดกรคฤหบด เพร�ะเหตนน ท�นพงศกษ�อย�งนว� เมอเร�มก�ยกระสบกระส�ยอย จตของเร�จะไมกระสบกระส�ย”1

พทธพจนบทนแสดงใหเหนว� โรคนนปองกนไมใหเกดขนไดเพยงครเดยว ถงแมโรคท�งก�ยจะมอย แตจตใจของเร�ไมควรเจบปวยไปดวย จงจะไดชอว�เปนผทมสขภ�พจตด พระพทธเจ�ยงไดตรสกบภกษทงหล�ยถงโรค 2 ชนด อนเปนตบนทอนสขภ�พ คอ โรคท�งก�ยและโรคท�งจตว� ผทยนยนคว�มไมมโรคท�งก�ย “ตงแต 1 ป 2 ป เปนตน ถง 50 ป หรอแมยงกว� 100 ป ยงพอเหนได แตผทจะยนยนคว�มไมมโรคท�งจตแมเพยงครหนง นอกจ�กพระขณ�สพ (ผสนอ�สวะคอกเลสดองในสนด�น) แลวกห�ไดย�กในโลก2

1สำ. ข. 17/ 1 /3.2อง. จตกก. 21 / 157 /217.

2

พทธพจนบทนแสดงใหเหนว� พระพทธเจ�ทรงสอนใหภกษพย�ย�มจดกเลสอนเปนสงสำ�คญทกอใหเกดโรคท�งจตใจใหได อนสงผลกระทบตอสขภ�พจตโดยรวม จะเหนไดว�พระอรหนตเท�นนทจะเปนผทมสขภ�พจตทสมบรณได

คว�มหม�ยของสขภ�พจตต�มทปร�กฏในพระไตรปฎกนน พระพทธองคทรงหม�ยเอ�คว�มไมมโรคท�งจต หม�ยถงจตทปร�ศจ�กกเลสดอในสนด�นแลว ตร�บใดทยมกเลสรบกวนจตใจอย บคคลนนจดไดว�เปนผปวยท�งจตอย คว�มไมมโรคท�งจตใจ ซงกตองแบออกเปนสองระดบ คอ ระดบโลกยสข สขในระดบปถชนและระดบโลกตตรสข สขของพระอรหนตผสนกเลสแลว อ�จกล�วสรปไดว�ปถชนมสขภ�พจตดในระดบสขของช�วบ�น สวนพระอรหนตนนมสขภ�พจตดในระดบของผทพนจ�กกเลสแลวสขภาพจตในทศนะนกวชาการทางพทธศาสนา

นกวช�ก�รหล�ยท�นทไดกล�วถงก�รนำ�หลกคำ�สอนในพทธศ�สน�และศ�สน�อน ๆ บำ�บดสขภ�พจตเอ�ไว โดยเฉพ�ะนกวช�ก�รท�งพทธศ�สน�ไดกล�วถงคว�มหม�ยของสขภ�พจตไวเพอชใหเหนว�หลกศ�สน�นนส�ม�รถนำ�ไปบำ�บดท�งจตได

นอกจ�กนแลวไมเพยงแตนกวช�ก�รพทธศ�สน�เท�นนทกล�วถงสขภ�พจตโดยใชหลกก�รท�งศ�สน� นกจตวเคร�ะหผยงใหญของสวตเซอรแลนด ดร. ค�รล จง (Carl G. Jung) ไดกล�วว� เข�ไมอ�จจะรกษ�บคคลทปวยดวยโรคจตไดดวยวธอน นอกจ�กจะใหเข�นำ�หลกของศ�สน�ม�ใชในก�รดำ�รงชวตเท�นน จงจะชวยแกไขโรคทเปนอยใหห�ยได3 โจเซฟ โรบนเซยน (Joseph robinstein) ไดกล�วไวในบทคว�มทว�ดวยสขภ�พจตและจตบำ�บดว� ศ�สน�นนม“หลกก�รหล�ย ๆ สวนทสำ�คญกบก�รดำ�รงชวตของคน ทงในเรอง

3สช� จนทรเอม, จตวทยากบการดำารงชวตประจำาวน (กรงเทพฯ : แพรวทย�, 2525), น. 51.

3

ของสขภ�พจต เรองสขภ�พและทงผทเจบปวยท�งจต”4 ศ�สน�นนเปนสวนหนงทนกวช�ก�รจำ�นวนม�กใหคว�มสนใจศกษ�เรองของสภ�พจต เพอห�หลกก�รท�งศ�สน�ม�สงเสรมและแกไขปญห�สขภ�พจตใหดขน

อ�จ�รยพร รตนสวรรณ นกวช�ก�รท�งพทธศ�สน�ไดกล�วถงคว�มสำ�คญของพทธศ�สน�ตอสขภ�พจตไวในหนงสอสขภ�พจตกบศ�สน�ว�

ข�พเจ�เคยไดยนจตแพทยบ�งคนกล�วว� ทกคนเปนโรคจตอย�งนอยก 15 เปอรเซนต ซงกตรงกบทท�งพทธศ�สน�ถอว�ทกคนทเปนปถชนเปนโรคจตทงนน ไมม�กกนอย ซงกหม�ยคว�มถงสขภ�พจตไมดและสขภ�พจตจะดขนไดกตอเมอไดอ�ศยหลกท�งศ�สน� เวนจ�กหลกท�งศ�สน�แลวกไมมท�งจะดขนได และคำ�ว�ศ�สน�ในทนข�พเจ�หม�ยถงทกศ�สน�5

ในนวสยของปถชนนน บคคคลทว�มสขภ�พท�งจตสมบรณหรอมสขภ�พจตด กคอ คนทไมตกเปนท�สสร� ไมตกเปนท�สอบ�ยมขอน ๆ6 อลน วตส (Alan Watts) ผไดศกษ�พทธศ�สน�และลทธต�ง ๆ ใหคว�มเหนว�บคคลทมสขภ�พจตปกตหรอสขภ�พจตด คอผทส�ม�รถปฏบตต�มคำ�สอนของพระพทธองคได7

4Brent slife nad Joseph Robinstein, Group, Inc., 1971), p. 237.

5พร รรตนสวรรณ, สขภาพจตกบศาสนา, พมพครงท 3 (กรงเทพฯ : โรงพมพวญญ�ณ, 2537), น. 20.

6พร รรตนสวรรณ, สขภาพจตกบศาสนา, พมพครงท 3 (กรงเทพฯ : โรงพมพวญญ�ณ, 2537), น. 59.

7สรศกด หล�บม�ล�, จตวทยาการปรบตว (กรงเทพฯ : สำ�นกพมพโอเดยนสโตร, 2523). น. 11.

4

อ�จ�รยสมคร บร�ว�ศ เปนนกปร�ชญท�งพทธศ�สน�อกท�นหนงทใหคว�มสำ�คญแกเรองจต ท�นไดชใหเหนถงชวตท�งวตถและชวตท�งจตใจว�

คนเร�ในฐ�นะเปนรปธรรมยอมดำ�เนนชวตสวนหนงไปท�งวตถ ชวตท�งวตถนไดแกก�รแสวงห�ปจจยส พทธศ�สน�ไมปฏเสธชวตท�งวตถ พระพทธองคทรงบำ�เพญตบะแบบพร�หม และคนพบท�งส�ยกล�งเปนดทสด นคอก�รดำ�เนนชวตไปใหพอดกบคว�มตองก�รท�งวตถของชวต ทงนเพอยงชวตใหเปนอยไดโดยไมม�เกยวของกบจต ท�งสรรวทย�เร�ถอว� จตดยอมอยในเรอนก�ยทด8

จตใจนน มใชจะเปนอสระจ�กวตถ เพยงแตว�ในภ�วะอย�งหนงเร�อ�จมองจตใจแตด�นเดยวได แลวว�งชวตท�งวตถไวข�งหนงกอน นกคดทวโลกเหนพองตรงกบพทธศ�สน�ว� แมวตถจะเปนเครองกำ�หนดจตกจรงอย แตเมอเร�ไดวตถม�เพยงพอแกคว�มเปนอยแลว จตควรเปนอสระจ�กวตถได แตปถชนทวไปยงมจตผกพนดวยวตถอยและมคว�มโลภในจต ดงนน จตจงเกดคว�มทกขขน ไมส�ม�รถดบคว�มทกขทเกดขนนนไดดวยวตถทตนเองตองก�รอย เพร�ไดม�แลวกเกดอย�กไดตอไปอกไมมทสนสด จตจงเกดก�รสงสม คว�มโลภ คว�มโกธร คว�มหลงขนม� อนนำ�ม�ซงคว�มทกขและคว�มสขท�งใจ

ในสวนของสขภ�พจตนน อ�จ�รยสมคร ยงไดกล�วถงคว�มสำ�คญของพทธศ�สน�ตอก�รพฒน�จตใจว� พทธศ�สน�ม“จตวทย�ไวสำ�หรบแกชวตท�งจตใจใหถกตอง สวนชวตท�งวตถนน เปนเรองท�งโลก พทธศ�สน�ไมใชตำ�รบแกท�งก�ยอนเกดจ�กก�ร

8สมคร บร�ว�ศ, จตวทยาและการทำาใจทางพทธศาสนา (กรงเทพฯ : โรงพมพวบลยกจ, 2502), น. 161.

5

ข�ดปจจยส ห�กเปนตำ�รบแกโรคท�งจตอนเกดจ�กก�รข�ดอรยสจส”9

ในขณะเดยวกนพทธศ�สน�ไมใชตำ�รบสำ�หรบตอบปญห�อนเปล�ประโยชนทถ�มว� จตคออะไร “ ?” แตไดสอนใหพทธศ�สนกชนทร�บทวกนว� เจตสกเปนอย�งไร จตมลกษณะต�ง ๆ กนอย�งไร แลวบอกวธแกจตของเร�ใหเปนจตทเปนสขและเปนกศล10

พระครปลดศลวฒน (สง� สภโร) ไดใหคำ�นย�มของสขภ�พจตในท�งพทธศ�สน�ว� ในท�งพทธศ�สน�ไมมองจตใจเปนสงดหรอเสย มองเปนองคประกอบของชวต ในคว�มหม�ยของขนธ 5 มรปกบน�ม ไมส�ม�รถแยกกนไดจมคำ�พดทว� น�มรปง ไมเรยกว� น�ม“ ” “รป�น เพร�ะก�ยกบจตเปนอนหนงอนเดยวกน คำ�ว�สขภ�พจตใน”ท�งพทธศ�สน�กคอคณภ�พจตทด ตวไมดไมใชจตแตเปนอปกเลสทจรม� เมอจตในพทธศ�สน�บรสทธเร�จงตองระวงรกษ�ใหด11

สขภ�พจตในทศนะอ�จ�รยสง� สภโร หม�ยถงจตใจทบรสทธ เปนจตทมกำ�ลงมสขภ�พด ควรทเร�ทงหล�ยควรเฝ�ระวงรกษ�ใหด ไมเชนนนแลวจตอ�จเศร�หมองไดเพร�ะกเลสทเข�ม�กระทบท�งอ�ยตนะ กล�ยเปนผมโรคท�งจต ทำ�ใหจตประสบกบคว�มทกขไมส�ม�รถขจดไดกล�ยเปนผเปนโรคจตโดยถ�วร ซงกสอดคลองกบแนวคดของท�นพทธท�สภกขทว� ดวยบคคลผมโรคจตนน เปนบคคลไมสมบรณ

ท�นพทธท�สภกข ไดใหทศนะเกยวกบภ�วะโรคจตในปจจบนอนเปนคว�มไมสมบรณแหงจตใจ ท�นไดเปรยบเทยบคนทเปนโรคจตกบแมวใหเหนชดเจนขนว�

9เรองเดยวกน, น. 163.10เรองเดยวกน, น. 197.11สมภ�ษณ พระครปลดศลวฒน (สง� สภโร), 18

พฤษภ�คม 2545.

6

เปนคนทงทยงอยในสภ�พน�ละอ�ยแมว หม�ยคว�มว� แมวมนนอนหลบสนทไมตองกนย�นอนหลบ แมวไมตองปวดหว แมวไมเปนโรคประส�ท สวนคนเปนโรคประส�ท แมวมนไมเปนโรคจต คนยงเปนโรคจตม�กขน ๆ อย�งนเรยกว�คว�มเปนคนนนไมสมบรณเปนคนชนดทน�ละอ�ยแมว12

ท�นกล�วถงภ�วะปญห�ของมนษยนนแบงออกเปนสองฝ�ย คอ ปญห�ท�งฝ�ยร�งก�ย กบปญห�ท�งฝ�ยจตใจ ท�นพทธท�สใชคำ�ว� อน�มยท�งจต แทนคำ�ว� สขภ�พจต เพร�ะโดยใจคว�ม“ ” “ ”สำ�คญ อน�มย กคอ ก�รเปนอยอย�ถกตองสำ�หรบสงเสรมสขภ�พ ถ�อน�มยไมด ไมมเครองสงเสรมสขภ�พทด คนเร�กไมมคว�มสข อน�มย แปลว� สงททำ�ใหสำ�เรจ ต�มทมนควรจะเปน คอไมมอะไรเปนเครองตดทอน เจรญงอกง�มไปต�มกฎของมน สวนคำ�ว� อน�มย“ท�งจต นน หม�ยคว�มว� จตสดชนแจมใส มสมรรถภ�พด มนษย”โดยสวนม�กแลวใหคว�มสำ�คญแกเรองอน�มยฝ�ยก�ยม�กกว�อน�มยฝ�ยจต แททจรงแลวอน�มยฝ�ยจตเปนสงทตองใหคว�มสำ�คญม�กเปนพเศษ สรปคว�มว� อน�มยท�งจต หม�ยถง ก�รประพฤตใหถกตองในท�งฝ�ยจต ใหจตไดเจรญต�มปกต ใหจตมสมรรถภ�พด ทำ�หน�ทของจตไดอย�งสงสด13

สขภ�พจตในทศนะของนกวช�ก�รท�งพทธศ�สน�นนพอสรปไดสน ๆ ว� ก�รจะรกษ�คนทมปญห�ด�นสขภ�พจตนนตองใชหลกธรรมท�งพทธศ�สน�ดวย จงจะเหนผล นกวช�ก�รด�นพทธศ�สน�มคว�มเชอว�หลกธรรมส�ม�รถแกไขและสงเสรมก�รพฒน�สขภ�พจตได

12พทธท�สภกข, สขภาพใจ (กรงเทพฯ : ธรรมสภ�, 2543), น. 4.

13เรองเดยวกน, น. 6 - 7

7

เนองจ�กคำ�สอนของพทธศ�สน�นนเนนก�รพฒน�สงเสรมด�นจตวญญ�ณ ซงกสอดคลองกบคำ�สอนทปร�กฏในพระไตรปฎกในสวนของก�รพฒน�จต เพอคว�มเปนมนษยทมสขภ�พจตสมบรณความหมายขอสภาพจตตามทฤษฎตะวนตก

สงคมช�วตะวนตกเปนสงคมหนงทใหคว�มสำ�คญแกปญห�สขภ�พจต กลมบคคลทมคว�มสำ�คญเกยวกบก�รพฒน�สขภ�พจตในตะวนตกนน ไดแก นกจตวทย� และจตแพทยซงเปนกลมทไดศกษ�เรองจตใจและพฤตกรรมของมนษยเปนสำ�คญ จะเหนไดว�ในประวตศ�สตร ผคนรจกดแลรกษ�โรคท�งจตม�น�นพรอม ๆ กบก�รแพทยฝ�ยก�ย แตยงรจกจตและสขภ�พจตนอยม�ก จนระยะหลงสงคร�มโลกครงทสอง เรมทใหคว�มสนใจเรองก�รปองกนปญห�และเสรมสร�งสขภ�พจตกน เพร�ะปญห�จตเวชในทห�รทถกเกณฑไปรบ และปญห�โรคจตประส�ททเกดขนเปนจำ�นวนม�กต�มก�รเปลยนแปลงท�งวทย�ก�ร เศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมทพฒน�ไปอย�งรวดเรว

พฤตกรรมเบยงเบนต�ง ๆ เปนเครองแสดงว�มก�รเสยสขภ�พจต ก�รเสรมสร�งสขภ�พจตกเพอลดปญห�พฤตกรรมเบยงเบน สขภ�พจตเปนน�มธรรมทย�กแกก�รนย�ม ห�คำ�จำ�กดคว�มทครอบคคลมชดเจนไดย�ก ล�ย ทชชง (Lyle Tussing) ไดกล�วถงสขภ�พจต (Mental Health) ว� ยงมก�รนำ�ไปใชทสบสนอยบ�ง เพร�ะว�ถกนำ�ไปใชในวธก�รทกว�งขว�งและหล�กหล�ยต�มทเข�ใจกน14 โทมส รงเนส (Thomas Ringness) ไดกล�วถงปญห�ของคำ�จำ�กดคว�มสขภ�พจตว� พวกเร�ตองผดหวงกบคำ�จำ�กดคว�มท“ไมแมนยำ� สำ�หรบแนวคว�มคดสขภ�พจตนนคอนข�งจะมก�รโตเถยงกนอยดงทพวกเร�เข�ใจ ก�รเข�ใจผดเกยวกบธรรมช�ตของ

14Lyle Tussing, Psychology for Better Living (New York : Jonh Wiley & Sons, Inc., 1964), p. 278.

8

สขภ�พจตยงมปร�กฏอย นอกจ�กนยงมแนวคดทแตกต�งกนของท�นผรทงหล�ย15

ดร. เจมส ว คลลคทท (James W. Callicutt) ศ�สต�จ�รยประจำ�มห�วทย�ลยเทกซส ไดกล�วถงสขภ�พจตมลกษณะคล�ยกบคำ�กล�วของ ล�ย ทชชงและโทมส รงเนส ว�

คำ�ว� สขภ�พจต นนเปนแบบฉบบคำ�นย�มทท�ท�ย มคว�ม“ ”หม�ยไมชดเจนคลมเครอ สลบซบซอนแตกต�งจ�กเนอห�ขอคว�ม บ�งครงคำ�ว�สขภ�พจตกถกใชเรยกก�รเจบปวยท�งจตใจเพอคว�มไพเร�ะ สวนม�กสขภ�พจตจะถกใชในก�รสนทน�ในลกษณะน ถงแมจะมรปแบบทหล�กหล�ยและเกยวของกบแนวคดของคำ�นย�มและอธบ�ยก�รเจบปวยท�งจตกต�ม สรปลงในขอโตแยงของซ�ซส (Szasz) ทว� ก�รเจบปวยท�งจตนนเปนคว�มลลบ16

ประม�ณกล�งศตวรรษท 19 ระหว�ง ค.ศ. 1947 – 1958 คำ�จำ�กดคว�มของสขภ�พจตก คอ เปนก�รปรบตวของบคคลตอ“โลกภ�ยนอก รวมทงตอกนและกนอย�งมคว�มสขและประสทธภ�พ

15Thomas A. Ringness, Mental Health in The Schools (New York : Random House, Inc., 1968), p. 7.

16Ted R. Watkins, James W. Callicutt, Editors, Mental Health Policy And Practice Today (London : SAGE Publications, Inc., 1997), p. 4 – 5.

9

สงสด”17 และในหนงสอ Encyclopidia Americana เลมท 18 สขภ�พจต หม�ยถง

1) ท�ทของบคคลทมตอตนเอง2) ท�ทของบคคลในก�รพฒน�ตวเองรวมถงบคลกภ�พท

สมบรณ3) คว�มเปนตวของตวเองตออทธพลสงคมภ�ยนอก4) คว�มส�ม�รถในก�รเข�ใจเรองร�วต�ง ๆ ได18

สขภ�พจตในทฤษฎตะวนตก เรมใหคว�มสำ�คญหลงสมยสงคร�มโลกครงท 2 จดประสงคเพอปลอบขวญและใหกำ�ลงใจกบทห�รทไปรบ ใหมคว�มส�ม�รถปรบตวใหเข�กบคว�มเปลยนแปลงของเศรษฐกจและสงคมทดำ�เนนไปอย�งรวดเรว ในระยะแรกนกจตวทย�ยงห�คำ�จำ�กดคว�มไมไดเพร�ะคว�มหม�ยไมชดเจน คลมเครอและมก�รนำ�ไปใชอย�งกว�งขว�ง ตอม�ไดมนกจตวทย�และจตแพทยเรมใหคำ�จำ�กดคว�มและใหคว�มหม�ยของสขภ�พจตไดดงนสขภาพจตในทศนะของนกจตวทยา

นกจตวทย�ช�วอเมรกนทมชอเสยงท�นหนงคอ เอลล บ�วเวอร (Eli Bower) ไดใหคำ�จำ�กดคว�มของสภ�พจตไวว� สขภ�พ“

17Kaplan, Harold I, Saddock, Benjamin J. and Freedman Aered M, Text Book of Psychiatry III (New York : William Welkous Baltimove, Inc., 1980), p. 2854 – 2866. อ�งถงในสภ� ม�ล�กล ณ อยธย�, เอกส�รประกอบก�รสอนมห�วทย�ลยสโขทยธรรม�ธร�ช จตวทย�ทวไป, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ : โรงพมพมห�วทย�ลยสโขทยธรรม�ธร�ช, 2529), น. 788.

18The Encyclopidia Americana (New York : Americana Corporation, Inc., 1963), p. 640.

10

จต คอ คว�มส�ม�รถของบคคลในก�รแกปญห�ชวตไดเหม�ะสมกบสภ�พแวดลอม”19

ในป ค.ศ. 1955 กนสเบอรก (Ginsberk) ใหคำ�นย�มสขภ�พจตว�เปนคว�มส�ม�รถทควบคมหรอเอ�ชนะสภ�พแวดลอมไดในเรองสำ�คญ ๆ ของชวต 3 เรอง คอ คว�มรก ง�น และก�รเลน หรออกนยหนง คว�มส�ม�รถทครองง�นไวได มครอบครวไดไมประพฤตผดกฎหม�ย และมคว�มสขคว�มพอใจต�มโอก�สทเปนปกตวสย รวมทงมประสทธภ�พพงพอใจและยอมรบนบถอกตก�ของก�รเลนอย�งเตมท เข�เนนว� พฤตกรรมในทง 3 เรองตองคำ�นงถงสงคม ตองเปนสขและพอใจในก�รนน ๆ ดวย จงจดว�เปนจตทมสขภ�พอน�มยด

ในป ค.ศ. 1962 เลวนสน (Lewinson) และคณะ ไดศกษ�ชวตของมนษยและเหตปจจยต�ง ๆ ในสภ�พแวดลอมทขดขว�งและสงเสรมสขภ�พจตของลกจ�งบรษทใหญแหงหนง ใหคว�มเหนว� สขภ�พจตนนขนอยกบก�รทบคคลรสกเกยวกบตนเอง บคคลอน“และโลกอย�งไร โดยเฉพ�ะอย�งยงรสกว� ตนเองนนอยในตำ�แหนงใด ก�รดำ�รงชวตของเข�เปนอย�งไร และคว�มรสกผดชอบตอผตองพงพ�อ�ศยก�รเลยงดจ�กเข�ดวย”20

สขภ�พจตกเหมอนกบสขภ�พก�ย ส�ม�รถแบงออกไดเปนหล�ยระดบ สขภ�พจตของคนส�ม�รถเปลยนแปลงได มทงดและพรอง คนทมสขภ�พจตดกคอคนทมอ�รมณมนคง จตใจเปนปกต ส�ม�รถทำ�ง�นและปรบตวใหเข�สงแวดลอมไดด21

19อ�งถงใน กมลรตน หล�สวงษ, สขภาพจตในโรงเรยน (กรงเทพฯ : โรงพมพมห�มกฏร�ชวทย�ลย, 2524), น. 2.

20อ�งถงใน สภ� ม�ล�กล ณ อยธย�, เอกสารประกอบการสอนมห�วทย�ลยสโขทยธรรม�ธร�ช จตวทย�ทวไป, น. 789.

11

ในหนงสอจตวทย�พฒน�ชวต ของมนญ ตนะวฒน�ไดกล�วถงคว�มหม�ยของสขภ�พจตว� คนทปรบตวไดด ยอมหม�ยถงคน“ทมสขภ�พจตด คนทมคว�มเจบปวยท�งจตกคอ คนทปรบตวไมไดนนเอง”22

ลกษณะของคนทรจกปรบตวดเพอพฒน�สขภ�พจต อนสอดคลองกบคว�มหม�ยของสขภ�พจตต�มทศนะของนกจตวทย�ตะวนตก แบงออกเปน 7 ประเดนหลกดงน

1) มคว�มรเกยวกบตนเอง2) คว�มรสกว�ตนเองมค�3) มคว�มรสกมนคงอบอน4) คว�มส�ม�รถในก�รรบและใหคว�มรก5) คว�มพอใจตอคว�มปร�รถน�ท�งก�ย6) คว�มส�ม�รถทจะเปนผผลตและมคว�มสข7) ปร�ศจ�กคว�มตงเครยดและคว�มรสกทเกนขด23

ประเดนทกล�วม�ข�งตนนนพอสรปวเคร�ะหไดว� คนทส�ม�รถมสขภ�พจตดไดกคอคนทส�ม�รถปรบตวเองไดอย�งด คอตองรจกตนเองไดด รถงพลงจต คว�มปร�รถน� คว�มรสกและอ�รมณ เปนตน ของตนเองไดด รจกปรบตวเองเข�กบสภ�พแวดลอมไดหมดทกอย�งรและเข�ใจในสงทตนเองกระทำ�ลงไปอย�งถกตอง ก�รใหคว�มรสกทดตอตนเองกเปนสงทจำ�เปนตอสขภ�พจต เพร�ะจะทำ�ใหตนเองเกดคว�มเชอมน พย�ย�มเอ�ชนะอปสรรคและก�รง�นได คนทตำ�หนตวเอง ลงโทษตวเองนน ไมส�ม�รถทจะเผชญ

21สช� จนทนเอม, จตวทยากบการดำารงชวตประจำาวน (กรงเทพฯ : แพรพทย�, 2525), น. 92.

22มนญ ตนะวฒน�, จตวทยาพฒนาชวต, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ : โรงพมพอกษรเจรญทศน, 2536), น. 140.

23เรองเดยวกน, น. 143.

12

หน�กบสถ�นก�รณต�ง ในชวตประจำ�วนได คนทปรบตวไดดนนจะมคว�มรสกว�ตวเองนนไดรบก�รยอมรบจ�กสงคม เปนสวนหนงของสงคม และกจะส�ม�รถแสดงคว�มรสกออกม�ดวยตนเอง มอสระในก�รแสดงออกในสถ�นก�รณต�ง ๆ พรอมทงส�ม�รถทจะสร�งคว�มสมพนธและเข�ใจคว�มรสกของคนอน ๆ ไดเปนอย�งด

บคคลทไมพย�ย�มปรบตวเองใหดอยเสมอนน จะมทศนคตตอก�รทำ�ง�นของร�งก�ยของตนเบยงเบนไป บคคลทสขสดชนกบร�งก�ยทเปนอยนนคอผมสขภ�พจตทด ไมหมกมนครนคดหรอเกดคว�มกงวล จะมคว�มส�ม�รถทจะผลตง�นใชคว�มส�ม�รถทำ�กจกรรมรวมกบคนอน ๆ อย�งมคว�มสข ปร�ศจ�กคว�มเครยด คว�มวตกกงวลใด ๆ อนจะเปนผลสะทอนใหเกดอ�ก�รอน ๆ ต�มม�

จะเหนไดว� คนทมสขภ�พจตดจะมคว�มเข�ใจพฤตกรรมและคว�มรสกของตนเองม�กกว�คนทเจบปวยท�งจต และมกจะตองก�รคว�มรกจ�กบคคลอนฝ�ยเดยว ตวเองไมส�ม�รถใหคว�มรกตอบสนองได ก�รเจบปวยท�งจตจะไดกล�วถงในเรองของสขภ�พจตในทศนะของแพทยตอไปน

ส�ม�รถสรปลกษณะของก�รมสขภ�พจตด จ�กคำ�นย�มของ สขภ�พจต ในทศนะของนกจตวทย�ต�มทกล�วม�นน ผวจย“ ”

ส�ม�รถสรปลกษณะของก�รมสขภ�พจตด ดงน1) รจกปรบตวเข�กบสงคมไดอย�งมประสทธภ�พ2) แกปญห�ชวตไดอย�งเหม�ะสมรดกม3) ควบคมสภ�วะแวดลอมไดอย�งลงตว4) ก�รรจกตนเองและเข�ใจตนเองไดดอ�จ�รยสมคร บร�ว�ศ ไดกล�วถงคำ�นย�มของนกจตวทย�

สมยใหมนว� มประโยชนตอพทธศ�สน�เปนอย�งม�ก เพร�ะทำ�ใหเร�เข�ใจเรองจตไดอย�งกว�งขว�งยงขน แตก�รจะนำ�เอ�จตวทย�สมยใหมม�แทนพทธจตวทย�นนไมได เพร�ะพทธจตวทย�สอนวธทำ�จต

13

ของเร�ทแตกต�งกนใหบรสทธผดผองเหมอนกนหมด อนเปนวตถประสงคทจตวทย�ควรสนใจเปนอย�งยง จตวทย�สมยใหมมประโยชนเพยงใชแกคว�มขดของท�งจตหรอโรคจตเท�นน ไมส�ม�รถสอนใหคนดพฒน�จตของตนใหดยงขนไปไดอก24

จ�กคำ�กล�วของอ�จ�รยสมคร บร�ว�ศ พอสรปไดว� จตวทย�สมยใหมเนนก�รสอนเรองพฤตกรรมก�รแสดงออกในสงคม สวนพทธศ�สน�นนพย�ย�มเนนก�รพฒน�จตใจเปนสำ�คญเพอคว�มเปนผมสขภ�พจตสมบรณ

สขภาพจตในทศนะของนกการแพทยศ�สตร�จ�รยน�ยแพทยฝน แสงสงแกว จตแพทยทมชอเสยง

ของไทย ซงเปนผบกเบกและนำ�คว�มเจรญม�ใหแกวงก�รจตแพทยไทย ไดใหคำ�นย�มสขภ�พจตไวว� สขภ�พจตคอสภ�วะของชวตทม“สขภ�พ และผทมสขภ�พจตด คอผทส�ม�รถปรบตวเองอยไดดวยคว�มสขในโลกซงเปลยนแปลงอย�งรวดเรวนได ตอม�ภ�ยหลง”ท�นไดใหคำ�จำ�กดคว�มใหมอกว� สขภ�พจตคอสภ�พชวตทเปนสข “ผทอ�รมณมนคงส�ม�รถปรบตวใหเข�กบสงคมทเปลยนแปลงม�ก ๆ ไดมสมรรถภ�พในก�รทำ�ง�น และอยรวมกบผอนดวยคว�มพอใจ25

นอกจ�กคำ�นย�มสขภ�พจตข�งตนนน ศ�สตร�จ�รยน�ยแพทยฝน แสงสงแกว ไดอธบ�ยถงสขภ�พจตว� คอภ�วะของชวตทมสขภ�พและผทมสขภ�พและผทมสขภ�พจตดคอผทส�ม�รถปรบตนเองอยไดดวยคว�มสขในโลกทเปลยนแปลงอย�งรวดเรว ทว�

24 ?สมคร บร�ว�ศ, จตวทยาและการทำาใจทางพทธศาสนา, น. 230.25 ?กมลรตน หล�สวงษ, สขภาพจตในโรงเรยน (กรงเทพฯ : โรงพมพมห�มกฏร�ชวทย�ลย, 2524), น. 2.

14

เปลยนแปลงม�ก ๆ หรอเปลยนแปลงรวดเรวนน คอเปลยนรวดเรวในท�งวทย�ศ�สตรหรอท�งเทคนค เมอวทย�ศ�สตรไปเรว แตท�งวฒนธรรมประเพณคอยเปนคอยไป กกระทบกระเทอนเกดเปนสงคมทผนผวนขน สขภ�พจตกเสอม แตในคว�มเปนจรงแลว สงคมนนยอมเปลยนแปลงอยเสมอ เพร�ะคว�มเจรญท�งวตถเปลยนเรอย จตใจกถกกระทบไปดวย ถ�ท�งวทย�ศ�สตรเปลยนเรวคว�มนยมท�งวตถเปลยนเรวและสงม�กขน คว�มเจรญท�งจตใจกหยอนม�กเปนของคกน จำ�นวนโรคประส�ทกสงขน26

แพทยหญง คณหญงสภ� ม�ล�กล ณ อยธย�27 ไดใหคำ�จำ�กดคว�มของสขภ�พจตว� สขภ�พจตคอคว�มมนคงท�งใจนนเอง“ ”28 หลวงวเชยรแพทยสม�คม จตแพทยอกท�นหนงของแพทยไทยทไดใหคำ�นย�มของสขภ�พจตไวว� สขภ�พจตคอคว�มส�ม�รถในก�ร“รกษ�ม�ตรฐ�นท�งจตไว พรอมกบสงเสรมใหจตใจมคว�มเจรญยง ๆ ขนไปอก”29

เฮนร วอลตน (Henry Walton) แพทยช�วองกฤษไดกล�วถงคนทมสขภ�พจตดไวว� คนทมสขภ�พจตดจะตองไมเปนคนทเลงผลเลศหรอตค�ตวเองตำ� ยอมเผชญกบกระแสธ�รแหงชวตดำ�เนนชวตไปอย�งทคดว�ทดทสด จดก�รกบเรองร�วของตนเองไดด เลยงก�รแสวงห�ประโยชนสวนตวและครอบงำ�โดยผอน ไมทำ�ตวเปนคนหลบ ๆ เลยง ๆ ไมฝนสร�งวม�นในอ�ก�ศจนเกนไปตองเปนคนทห�26 ?ฝน แสงสงแกว, เรองของสขภาพจต (กรงเทพฯ : ชวนพมพ, 2521), น. 57.27 ?ในสมยดำ�รงตำ�แหนง ผอำ�นวยก�รศนยสขวทย�จต กองสขภ�พจต กรมก�รแพทยกระทรวงส�ธ�รณสข28 ?กมลรตน หล�สวงษ, สขภาพจตในโรงเรยน, น. 2.29 ?เสรมศกด วศ�ล�ภรณ, สขภาพจตเบองตน (กรงเทพฯ : โรงพมพพฆเณศ, 2518), น. 4.

15

ท�งออกดวยสตปญญ�ของตนเองอยเสมอและตองมนใจในคว�มส�ม�รถของตนเองอย�งมนคง30

สำ�หรบวงก�รแพทยททำ�ง�นเกยวกบก�รดแลรกษ�ปญห�ท�งจตใจ กใหคำ�จำ�กดคว�ม สขภ�พจต ว�เปนสภ�พทคนมแรง“ ”ต�นท�นตอก�รเปนโรคท�งจต หรอเปนสภ�พทปร�ศจ�กโรคท�งจตใจ ในป ค.ศ. 1958 ย�โฮด� (Yahoda) กล�วถงสขภ�พจตทดว�คอก�รปร�ศจ�กโรคท�งจตและในป ค.ศ. 1963 อว�ลด และฟร�นสเวอรธร บนทกไวว�บคคลทมคว�มเชอมนพนฐ�นในตนเองและผอนรวมไปกบคว�มรสกว� สภ�พก�รเปนมนษยเปนสงทมคว�มหม�ยและมคณค�นน จะเปนบคคลทมแรงต�นท�นตอก�รเสยดลยภ�พท�งจตใจหรออ�รมณม�กกว�บคคลทมท�ทและคว�มรสกแบบไมมนใจ ในป ค.ศ. 1977 ในหนงสอเรองก�รปรบตวกบชวตของยอรจ อ.แวเลยน ใหคำ�นย�มของสขภ�พจตว� สขภ�พจตคอ“ก�รปรบตวท 2 ปล�ยคอ ดและไมด โดยดจ�กกลไกก�รปรบตวท”เข�ใชเมอพบกบภ�วะคว�มเครยดหรอปญห�ชวต เมอใดคนไมมกำ�ลงพอจะยอมรบเรองร�วของชวตทผ�นเข�ม�ได ตองฝนใจทนอยกบภ�วะนนได ถ�คนหรอภ�วะแวดลอมถกบดเบอนไปจ�กปกตวสยม�ก คว�มพย�ย�มปรบตวและแบบของก�รปรบตวจะซบซอนและบดเบอนไป เกดพฤตกรรมแปรปรวนทจดว�เปนอ�ก�รของโรคท�งจตใจหรอสขภ�พจตชำ�รด

ในป พ.ศ. 2523 กองสขภ�พจต กรมก�รแพทยไดจดประชมทบทวนคว�มหม�ยของสขภ�พจตเพอใหไดคำ�นย�มอนจะนำ�ไปใชในเอกส�รประกอบก�รขออนมตจ�กคณะรฐมนตร ในก�รจดตงคณะกรรมก�รสขภ�พจตแหงช�ต ไดใหคำ�จำ�กดคว�มว� สขภ�พจต คอ“

30 ?อ�งถงใน วรรณ ลมอกษร, สขภาพจตในโรงเรยน (กรงเทพฯ : มห�วทย�ลยศรนครนทรวโรฒ สงขล�, 2524), น. 1.

16

สภ�พชวตทเปนสขหม�ยถงสถ�นภ�พจตใจทส�ม�รถดำ�เนนชวตไดอย�งมคว�มสข สขภ�พจตเปนคว�มส�ม�รถทจะแกปญห�ของตนในแบบฉบบอนตงอยบนร�กฐ�นของคว�มเปนจรง โดยอยในกรอบของขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมของตน”31

องคก�รอน�มยโลก ไดกำ�หนดคว�มหม�ยคำ�ว� สขภ�พจต “ ”ไวในธรรมนญองคก�รดงนว�

สขภ�พจต หม�ยถง สภ�พชวตทเปนสข ผมสขภ�พจตดนนมไดหม�ยเพยงบคคลนน ๆ ปร�ศจ�กโรคจตโรคประส�ททเหนไดชดเท�นน แตจะส�ม�รถปรบตวมคว�มสขอยกบสงคมและสงแวดลอมไดด มสมพนธภ�พดง�มกบบคคลอน มชวตอยไดอย�งสมดลสะดวกสบ�ย ส�ม�รถสนองคว�มตองก�รของคนในโลกทเปลยนแปลงไดโดยไมมขอขดแยงภ�ยในจตใจของตนเอง32

คว�มหม�ยของสขภ�พจตในทศนะของแพทยทกล�วม�ทงหมดพอสรปวเคร�ะหไดว�สขภ�พจตหม�ยถงคณภ�พของจตใจในก�รสงก�รแสดงออกของบคคลในก�รโตตอบสภ�วะแวดลอม หรอก�รปรบตวเมอประสบปญห�ชวต และคนทมสขภ�พจตด คอคนทส�ม�รถมก�รแสดงออกเหม�ะสมกลมกลนกบวย เพศ บทบ�ทตนและผอน อ�จกล�วสรปง�ย ๆ ไดว� สขภ�พจตคอคว�มปร�รถน�ใหตนเองประสบกบคว�มสข คว�มสงบท�งจตใจ คว�มสนกสน�นร�เรง ตลอดจนคว�มพงพอใจต�ง ๆ ในก�รดำ�รงชวตประจำ�วนในสงคมทอ�ศยอย คว�มหม�ยของสขภ�พจตอ�จแตกต�งกนไปต�มสภ�พของสงคมและสภ�พวฒนธรรม เชน ก�รทบคคลในสงคมหรอ

31 ?อ�งถงใน สภ� ม�ล�กล ณ อยธย�, เอกสารประกอบการสอนจตวทยาทวไป มห�วทย�ลยสโขทยธรรม�ธร�ช, น. 789.32 ?เสรมศกด วศ�ล�ภรณ, สขภาพจตเบองตน (กรงเทพฯ : โรงพมพพฆเณศ, 2518), น. 3.

17

วฒนธรรมหนงเปนผทมสขภ�พจตด แตเมอไปอยในสภ�พสงคมหรอวฒนธรรมอนอ�จจะเปนผทมสขภ�พจตโทรมกได เพร�ะฉะนนคว�มหม�ยของสขภ�พจตจงรวมไปถงประสทธภ�พในก�รปรบตนดวย ทสำ�คญ สขภ�พจตหม�ยเอ�คว�มสมบรณของจตใจทปร�ศจ�กอ�ก�รผดปกตต�ง ๆ ท�งจต เชน โรคจต โรคประส�ท โรคเครยด เปนตน และส�ม�รถปรบตวเข�กบสงคมไดเปนอย�งด

สรปไดว� สขภ�พจตในทศนะของนกจตวทย�และนกก�รแพทยมคว�มเหนในลกษณะทเหมอนกนคอ เนนด�นพฤตกรรมก�รปรบตวใหอยในสงคมไดอย�งมคว�มสข เนนก�รพฒน�ทตวบคคลม�กกว�ปจจยภ�ยนอก สร�งคว�มเขมแขงใหเกดขนในจตใจ สงเสรมจตใจใหมคว�มสข หรอสร�งคว�มต�นท�นตอปจจยต�ง ๆ ทจะกอใหเกดคว�มเสอมโทรมท�งจต ส�ม�รถสนองตอบก�รเปลยนแปลงของโลกได จะเหนไดว�ทศนะของนกจตวทย�และแพทยนน ต�งใหคว�มสำ�คญกบตวบคคลเปนสำ�คญ อนจะสงผลใหบคคลเกดคว�มสขในก�รดำ�เนนชวต สร�งสนตภ�พใหเกดขนแกโลก

ความสำาคญของสขภาพจตประเทศไทยถอไดว�เปนประเทศทกำ�ลงเรงรดพฒน� เพอคว�ม

อยรอดของประเทศและเพอเพมคณค�ของชวตประช�ชน จงไดจดทำ�แผนพฒน�เศรษฐกจและสงคมแหงช�ตขนม�ใช ในเรองของสขภ�พจตนนกไดใหคว�มสำ�คญอยบ�งต�มทปร�กฏในแผนพฒน�เศรษฐกจและสงคมแหงช�ตฉบบท 5 คอ นโยบ�ยเกยวกบสขภ�พจต ส�ระสำ�คญนโยบ�ยสขภ�พจต ไดแก ก�รพฒน�คณภ�พประช�กร และเรงรดพฒน�คณภ�พจตใจของประช�กรโดยระดมสรรพกำ�ลงจ�กทกหนวยง�นของรฐและเอกชน ตลอดทงสถ�บนต�ง ๆ ท�งสงคม โดยเฉพ�ะสถ�บนครอบครว สวนแผนง�นสขภ�พจต ไดระบถงเป�หม�ยของแผนง�นสขภ�พจต ขอบข�ยของง�นสขภ�พ

18

จตซงเนนในเรองของก�รปองกน ก�รบำ�บดรกษ� และก�รสงเสรมสขภ�พจต สำ�หรบส�ระสำ�คญของเป�หม�ยของแผนง�นสขภ�พจต ไดแก ก�รมงแกปญห�สขภ�พจต โดยเนนในเรองก�รปองกนและสงเสรมสขภ�พ33

ล�ย ทชชง (Lyle Tussing) ไดกล�วถงคว�มสำ�คญของสขภ�พจตว� คว�มตองก�ร คว�มเข�ใจและก�รสนบสนนสขภ�พจตทดนน ดเหมอนจะตองเรงดวน เพร�ะเร�ตระหนกว�ก�รพฒน�อ�รยธรรมของมวลมนษยนน ขนอยกบสขภ�พจตทด สขภ�พจตไมดทปร�กฏในแตละบคคล อ�จสรปไดเพยงเลกนอย เชน ก�รลกทรพย, ก�รกออ�ชญ�กรรม, ก�รฆ�ตวต�ย, เปนตน แตในพนฐ�นแนวกว�งของช�ตปญห�คว�มรนแรงของสขภ�พจตนนอ�จนำ�ม�สก�รทำ�ล�ยล�งมวลมนษยช�ต34

ในป ค.ศ. 1908 คลฟฟอรด เบยร (Clifford Beer) ไดใหคว�มสำ�คญกบสขภ�พจตเปนอย�งม�กโดยเฉพ�ะผทมอ�ก�รเจบปวยท�งจต เข�ไดกอตงสม�คมสขวทย�จตขนม�และนกเปนจดเรมตนของก�รพฒน�และนำ�คว�มเจรญไปสองคก�รสขภ�พจตในระดบช�ต และสม�คมต�ง ๆ ทวทง 50 รฐตลอดถงกลมเลก ๆ ต�มชนบท องคกรเหล�นกไดทำ�ง�นหล�ยวธ เพอปรบปรงสขภ�พจตของประช�กรในสหรฐอเมรก� ทงยงชวยเหลอผทมอ�ก�รเจบปวยท�งจตดวย โดยก�รใหคว�มรดวยก�รปร�ศรยในทส�ธ�รณะ, ออกจลส�ร, หนงสอพมพ และจดเยยมต�มโรงพย�บ�ลเปนตน35

33 ?ผองพรรณ เกดพทกษ, สขภาพจตเบองตน (กรงเทพฯ : โรงพมพบณฑตก�รพมพ, 2530), น. 1.34 ?Lyle Tussing, Psychology for Better Living, p. 278.35 ?Herbert Povenson, Psychology for Living (New York : Graw – Hill, Inc., 1975), p. 360.

19

คว�มสำ�คญของสขภ�พจตเกยวเนองกบก�รดำ�รงชวตตลอดชวต ต�มทกล�วม�จะเหนไดว� ทงประเทศไทยและช�ตตะวนตก แสดงใหเหน ทงคว�มสำ�คญและผลกระทบทเกดจ�กสขภ�พจต สขภ�พจตเกยวเนองกบมนษย 3 วยดวยกน ไดแกวยเดก (วยตองศกษ�) วยผใหญ (วยตองทำ�ง�น และวยชร� (วยพกผอน) เพอเปนก�รนำ�เสนอคว�มสำ�คญของสขภ�พจตใหตรงกบวยต�ง ๆ ผวจยไดแยกเปน 3 ประเดนหลกไดแก สขภ�พจตกบก�รศกษ� สขภ�พจตกบอ�ชพ และสขภ�พจตกบก�รดำ�รงชวต