พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 1 พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก

เลมท ๓ ภาคท ๑

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

เอกนบาตชาดก

๑. อปณณกวรรค

๑. อปณณกชาดก

วาดวยการรฐานะและมใชฐานะ

[๑] คนพวกหนงกลาวฐานะอนหนงวาไมได นก เดาทงหลาย กลาวฐานะอนนนวา เปนทสอง คนม ปญญารฐานะและมใชฐานะนนแลว ควรถอเอาฐานะ ทไมผดไว. จบอปณณกชาดกท ๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 2 ชาตกฏฐกถา อรรถกถาชาดก เอกนบาตขอนอบนอมแดพระผมพระภาคเจาอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

ทเรนทาน

ประณามคาถา

ขาพเจาขอกราบไหวพระพทธเจา ผประเสรฐ สดหาบคคลผเปรยบปานมได ผเสดจขนจากสาคร แหงไญยธรรม ผทรงขามสงสารสาครเสยไดดวย เศยรเกลา พรอมทงพระธรรมอนลกซง สงบยง ละเอยดยากทคนจะมองเหนได ททาลายเสยไดซงภพ นอยและภพใหญ สะอาดอนเขาบชาแลว เพราะพระ- สทธรรม อกทงพระสงฆผไมมกเลสเครองของ ผสง สดแหงหม ผสงสดแหงทกขไณยบคคล ผมอนทรย อนสงบแลว หาอาสวะมได. ดวยการประณามทขาพเจาไดกระทาแลวตอ- พระรตนตรยดวยความนบถอเปนพเศษนนน ขาพเจา อนผทเปนนกปราชญยงกวานกปราชญ ผรอาคม [ปรยต] เปนวญชน มยศใหญไดขอรองดวยการ เอาใจแลว ๆ เลา ๆ เปนพเศษวา ทานขอรบ ทาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 3 ควรจะแตงอรรถกถาอปทาน [ชวประวต] เพราะ ฉะนนขาพเจาจกแสดงการพรรณนาเนอความอนงาม แหงพระบาลในพระไตรปฎกทเดยว พรอมทงชว- ประวตทยงเหลออย เรองราวอนดเยยมนใครกลาวไว กลาวไวทไหน กลาวไวเมอไรและกลาวไวเพออะไร ขาพเจาจกกลาวเรองนน ๆ แลว กมาถงวธเพอทจะให ฉลาดในเรองนทาน เพราะจะทาใหเลาเรยนและทรง จาไดงายขน เพราะฉะนน เรองราวททานจดใหแปลก ออกไปตามทเกดกอนและหลง รจนาไวในภาษา สงหลของเกากด ในอรรถกถาของเกากด เมอมาถง วธนน ๆ แลว ยอมไมใหสาเรจประโยชนตามทสาธ- ชนตองการ เหตนนขาพเจากจกอาศยนยตามอรรถ กถาของเกานน เวนไมเอาเนอความทผดเสย แสดง แตเนอความทแปลกออกไป กระทาการพรรณนา เฉพาะแตทแปลก ซงดทสดเทานน ดวยประการฉะน. เพราะเหตทไดปฏญาณไวแลววา เรองราวอนดเยยมใครกลาวไวกลาวไวในทไหนและกลาวไวเมอไร และวาขาพเจาจกทาการพรรณนาเนอความดงน กการพรรณนาเนอความแหงชวประวตนน เมอขาพเจาแสดงนทานสามอยางเหลาน คอ ทเรนทาน [นทานในทไกล] อวทเรนทาน [นทานในทไมไกลนก] สนตเกนทาน [นทานในทใกล] พรรณนาอยกจกเปนทเขาใจไดแจมแจง เพราะคนทไดฟง ไดเขาใจมาตงแตไดอานแลว เพราะฉะนนขาพเจาจงจกแสดงนทานเหลานนพรรณนาชวประวตนน บรรดานทานเหลานน กอน-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 4อนควรทราบปรเฉท [ขอความทกาหนดไวเปนตอนๆ] เสยกอน. กถามรรคทเลาเรองตงแตพระะมหาสตวไดตงปรารถนาอยางจรงจง ณ เบองบาทมลของพระพทธเจาทรงพระนามวาทปงกร จนถงจตจากอตภาพเปนพระเวสสนดรแลวไปเกดในสวรรคชนดสต จดเปนทเรนทาน. กถามรรคทเลาเรองทงแตจตจากภพสวรรคชนดสตจนถงบรรลพระ-สพพญตญาณทควงไมโพธ จดเปนอวทเรนทาน. สวนสนตเกนทานมปรากฏอยในทตาง ๆ ของพระองคทเสดจประทบอยในทนน ๆ ดวยประการฉะน. ทเรนทาน ในนทานเหลานน ทชอทเรนทานมดงตอไปน เลากนมาวา ในทสดสอสงไขยยงดวยแสนกปนบแตน ไดมนครหนงนามวา อมรวด ในนครนนมพราหมณชอสเมธอาศยอย เขามกาเนดด มครรภอนบรสทธ ทงทางฝายมารดาและฝายบดานบไดเจดชวตระกลใครจะดถกมได หาผตาหนมไดเกยวกบเรองเชอชาต มรปสวย นาด นาเลอมใส ประกอบดวยผวพรรณอนงามยง เขาไมการทาการงานอยางอนเลย ศกษาแตศลปะของพราหมณ บดาและมารดาของเขาไดถงแกกรรมเสยตงแตเขารนหนม ตอมาอามาตยผจดการผลประโยชนนาเอาบญชทรพยสนมา เปดหองคลงทเตมไปดวยทองเงนแกวมณและแกวมกดาเปนตน บอกใหทราบถงทรพยตลอดเจดชวตระกลวา ขาแตกมาร ทรพยสนเทานเปนของมารดา เทานเปนของบดา เทานเปนของปตาและทวดแลวเรยนวา ขอทานจงจดการเถด สเมธบณฑตคดวา ปเปนตนของเราสะสมทรพยน ไวแลว เมอจะไปสปรโลกทชอวาจะถอเอาทรพยเเมกหาปณะหนงตดตวไปดวยหามไม แตเราควรการทาเหตทจะใหถอเอาทรพยไปดวยได ดงนแลวได

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 5กราบทลแดพระราชา ใหตกลองปาวรองไปในพระนครใหทานแกมหาชนแลวออกบวชเปนดาบส กเพอทจะใหเนอความนแจมแจงควรจะกลาวสเมธกถาไวในทนดวย แตสเมธกถานมมาแลวในพทธวงศตดตอกน แตเพราะเลาเรองประพนธเปนคาถาจงไมใครจะแจมชดดนก. เพราะฉะนนขาพเจาจกกลาวพรอมกบแสดงคาทประพนธเปนคาถาแทรกไวในระหวางๆ ในทสดแหงสอสง-ไขยยงดวยแสนกป ไดมพระนครมนามวา อมรวด และอกนามหนงวา อมรอกทกไปดวยเสยง ๑๐ เสยง ททานหมายถงเสยงทกลาวไวในพทธวงศ วา ในสอสงไขยยงดวยแสนกป มพระนครหนง นามวา อมร เปนเมองสวยงามนาด นารนรมย สมบรณดวยขาวและนา อกทกไปดวยเสยง ๑๐ เสยง. บรรดาบทเหลานน บทวา ทสห สทเทห อววตต ความวาอกทกไปดวยเสยงเหลานคอ เสยงชาง เสยงมา เสยงรถ เสยงกลอง เสยงตะโพน เสยงพณ เสยงขบรอง เสยงสงข เสยงกงสดาล เสยงท ๑๐ วาเชญกน เชญขบเคยว เชญดม ซงทานถอเอาเพยงเอกเทศหนงแหงเสยงเหลานนจงกลาวคาถานไวในพทธวงศวา กกกองดวยเสยงชาง เสยงมา เสยงกลอง เสยง สงขและเสยงรถ เสยงปาวรองดวยขาวและนาวา เชญ ขบเคยว เชญดม.แลวกลาววา พระนครอนสมบรณดวยคณลกษณะทกประการ เขาถงความเปนพระนครทมสงตองการทกชนด สม - บรณดวยแกวเจดประการ ขวกไขวไปดวยเหลาชน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 6 ตาง ๆ มงคงเปนดจเทพนาร เปนทอาศยอยของเหลา ผมบญ. พราหมณชอสเมธ มสมบตสะสมไวนนได หลายโกฏ มทรพยและขาวเปลอกมากมาย เปนผคง แกเรยน ทรงมนตไดมาก เรยนจบไตรเพท ถงความ สาเรจบรบรณในลกขณศาสตร อตหาสศาสตร และ ในสทธรรม. ตอมาวนหนง สเมธบณฑตนน ไปในทเรน ณ พนปราสาทชนบนนงขดสมาธคดวา นแนะบณฑตการเกดอก. ชอวาการถอปฏสนธเปนทกข การแตกดบแหงสรระในททเกดแลว กเปนทกขเชนกน และเรากมการเกดเปนธรรมดามความแกเปนธรรมดา มความเจบปวยเปนธรรมดา มความตายเปนธรรมดาควรทเราผเปนเชนน จะแสวงหาพระมหานพพานทไมมเกด ไมมแก ไมมทกขมแตสข เยอกเยน ไมรจกตาย ทางสายเดยวทพนจากภพมปรกตนาไปสพระนพพานจะพงมแนนอน ดงน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เราเขาไปสทเรนนงแลวในตอนนนไดคดวา ขน ชอวา การเกดใหมเปนทกข การแตกดบแหงสรระก เปนทกข เรามความเกดเปนธรรมดา มความแกเปน ธรรมดา มความเจบปวยเปนธรรมดาเชนกน เราจก แสวงหาพระนพพานทไมแก ไมตาย เปนแดนเกษม ไฉนหนอเราไมพงมเยอใย ไรความตองการทงรางกาย เนาซงเตมไปดายทรากศพนานาชนดนเสยได แลวไป ทางนนมอย จกมแน ทางนนอนใคร ๆ ไมอาจทจะไม ใหมได เราจกแสวงหาทางนน เพอพนจากภพใหได ดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 7 ตอจากนนกคดยงขนไปอกอยางนวา เหมอนอยางวา ชอวาสขทเปน ปฏปกษตอทกขมอยในโลกฉนใด เมอภพมอยแมสงทปราศจากภพอนเปนปฏ-ปกษตอภพนน กพงมฉนนน และเหมอนเมอความรอนมอย แมความเยนทจะระงบความรอนนนกตองมฉนใด แมพระนพพานทระงบไฟมราคะเปนตนกพงมฉนนน ธรรมทไมมโทษอนงามทเปนปฏปกษตอธรรมอนเปนบาปอนลามก ยอมมอยฉนใด เมอชาตอนลามกมอย แมพระนพพานกลาวคอความไมเกด เพราะใหความเกดทกอยางสนไป กพงมฉนนน ดงน เพราะเหตนนทานจงกลาววา เมอทกขมอย ขนชอวาสขกตองมฉนใด เมอ ภพมอย แมสภาพทปราศจากภพกควรปรารถนาฉน นน เมอความรอนมอย ความเยนอกอยางกตองม ฉนใด ไฟสามอยางมอย พระนพพานกควรปรารถนา ฉนนน เมอสงชวมอย แมความดงามกตองมฉนใด ความเกดมอย แมความไมเกด กควรปรารถนาฉนนน ดงน. ทานยงคดขออน ๆ อกวา บรษผจมอยในกองคถเหนสระใหญดาดาษไปดวยดอกปทมหาสแตไกล ควรทจะแสวงหาสระนนดวยคดวา เราควรจะไปทสระนนโดยทางไหนหนอ การไมแสวงหาสระนน หาเปนความผดของสระนนไมแตเปนความผดของบรษนนเทานน ฉนใด เมอสระใหญคออมตนพพานเปนทชาระลางมลทนคอกเลสมอย การไมแสวงหาสระนนไมเปนความผดของสระใหญคออมตนพพาน แตเปนความผดของบรษนนเทานน ฉนนนเหมอนกนอนงบรษผถกพวกโจรหอมลอม เมอทางหนมอย ถาเขาไมหนไป ขอนนหาเปนความผดของทางไม แตเปนความผดของบรษนนเทานนฉนใด บรษผถก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 8กเลสหอมลอมจบไวไดแลว เมอทางอนเยอกเยนเปนทไปสพระนพพานมอยแตไมแสวงหาทางนน หาเปนความผดของทางไม แตเปนความผดของบคคลนนเทานน ฉนนนเหมอนกน และบรษผถกพยาธเบยดเบยน เมอหมอผรกษาความเจบปวยมอย หากเขาไมแสวงหาหมอนนใหรกษาความเจบปวย ขอนนหาเปนความผดของหมอไม แตเปนความผดของบรษนนฉนใด ผใดถกพยาธคอกเลสเบยดเบยน ไมแสวงหาอาจารยผฉลาดในการระงบกเลสซงมอย ขอนนเปนความผดของผนนเทานน หาเปนความผดของอาจารยผทากเลสใหพนาศไมฉนนนเหมอนกน ดงน เพราะฉะนน ทานจงกลาววา บรษผตกอยในคถ เหนสระมนาเตมเปยม ไมไป หาสระนน ขอนนหาเปนความผดของสระไมฉนใด เมอสระคออมตะในการทจะชาระลางมลทนคอกเลส มอย เขาไมไปหาสระนน ขอนนหาเปนความผดของ สระคออมตะไม ฉนนนเหมอนกน. คนผถกศตรกลมรมเมอทางหนไปมอยไมหนไป ขอนนหาเปนความผดของทางไมฉนใด คนทถกกเลส กลมรม เมอทางปลอดภยมอยไมไปหาทางนน ขอ นน หาเปนความผดของทางทปลอดภยนนไม ฉนนน เหมอนกน. คนผเจบปวยเมอหมอรกษาโรคมอย ไมยอมให รกษาความเจบปวยนน ขอนนหาเปนความผดของ หมอนนไม ฉนใด คนผไดรบทกขถกความเจบปวย คอกเลสเบยดเบยนแลว ไมไปหาอาจารยนน ขอนน หาเปนความผดของอาจารยผแนะนาไม ฉนนน เหมอนกน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 9 ทานยงนกถงแมขออน ๆ อกวา คนผขอบแตงตวพงทงซากศพท คลองไวทคอไปไดอยางมความสข ฉนใด แมเรากควรทงกายอนเนานไมมอาลยเขาไปสนพพานนครฉนนน ชายหญงทงหลายถายอจจาระและปสสาวะรดบนพนทอนสกปรกแลว ยอมไมเกบใสพกหรอเอาชายผาหอไป ตางรงเกยจไมมอาลยเลย กลบทงไปเสยฉนใด แมเรากควรจะไมมอาลยทงกายเนานเสยเขาไปสนพพานนครอนเปนอมตะฉนนน และนายเรอไมมอาลยทงเรอลาเกาคราคราไปฉนใด แมเรากจะละกายอนเปนทหลงไหลออกจากปากแผลทงเกานไมมอาลยเขาไปสนพพานบร ฉนนน อนง บรษพาเอาแกวนานาชนดเดนทางไปพรอมกบโจร จงละทงพวกโจรเหลานนเสย เพราะกลวจะเสยแกวของตนถอเอาทางทปลอดภย ฉนใด กรชกาย (กายทเกดจากธล) แมน กฉนนน เปนเชนกบโจรปลนแกว ถาเราจกกอตณหาขนในกายน แกวคอพระธรรมอนเปนกศล คออรยมรรคจะสญเสยไป เพราะฉะนนควรทเราจะละทงกายอนเชนกบโจรนเสย แลวเขาไปสนพพานนคร ดงน เพราะเหตนนทาน จงกลาววา บรษปลดเปลองซากศพทนาเกลยด ซงผกไว ทคอแลวไป อยอยางสขเสร อยลาพงตนได ฉนใด คนกควรละทงรางกายเนา ทมากมลดวยซากศพ นานาชนดไปอยางไมมอาลย ไมมความตองการอะไร ฉนนน. ชายหญงทงหลายถายกรสลงในทถายอจจาระทง ไปอยางไมมอาลย ไมมความตองการอะไร ฉนใด เราจะละทงกายทเตมไปดวยซากศพนานาชนดนไป เหมอนคนถายอจจาระแลวละทงสวมไปฉะนน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 10 เจาของละทงเรอทเกาคราคราผพง นารวเขาไป ได ไมมความอาลย ไมมความตองการอะไร ฉนใด เราจกละทงกายนทมชองเกาชอง หลงไหลออกเปน นตย เหมอนเจาของทงเรอเกาไป ฉะนน. บรษไปพรอมกบโจรถอหอของไป เหนภยทจะ เกดจากการตดหอของจงทงแลวไปเสยฉนใด กายน เปรยบเหมอนมหาโจร เราจกละทงกายนไปเพราะ กลวจะถกตดกศล ฉนนนเหมอนกน. สเมธบณฑตคดเนอความประกอบดวยเนกขมมะน ดวยอปมาตาง ๆอยางแลว สละกองแหงโภคสมบตนบไมถวนในเรอนของตน แกเหลาชนมคนกาพราและคนเดนทางไกลเปนตน ตามนยทกลาวมาแลวแตหนหลง ถวายมหาทานละวตถกามและกเลสกามแลว ออกจากอมรนครคนเดยวเทานน อาศยภเขาชอธรรมกะในปาหมพานต สรางอาศรม เนรมตบรรณศาลาและทจงกรมเนรมตขนดวยกาลงแหงบญของตน เพอจะละเวนเสยจากโทษแหงนวรณทงหา นามาซงกาลง กลาวคออภญญาทประกอบดวยเหต อนเปนคณ ๘ อยางตามททานกลาวไวโดยนยเปนตนวา เมอจตมนคงแลวอยางน ดงน แลวละทงผาสาฎกทประกอบดวยโทษ ๙ ประการไวในอาศรมบทนน แลวนงหมผาเปลอกไมทประกอบดวยคณ ๑๒ ประการบวชเปนฤาษ. ทานเมอบวชแลวอยางน กละบรรณศาลานน ซงเกลอนกลนไปดวยโทษ ๘ ประการ เขาไปหาโคนตนไมซงประกอบดวยคณ ๑๐ ประการ เลกละขาวตาง ๆ อยางทงปวง หนมาบรโภคผลไมทหลนจากตนเอง เรมตงความเพยรดวยอานาจการนงการยนและการจงกรม ในภายในเจดวนนนเองกไดอภญญา ๕ สมาบต ๘ ทานไดบรรลกาลงแหงอภญญาตามทปรารถนาไวนนดวยประการฉะน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 11 เราคดอยางนแลวไดใหทรพยนนไดหลายรอย โกฏ แกคนยากจนอนาถา แลวเขาไปสปาหมพานต ในทไมไกลแหงปาหมพานตมภเขาชอธรรมกะ เรา สรางอาศรมอยางดไว เนรมตบรรณศาลาไวอยางด ทงยงเนรมตทจงกรมเวนจากโทษ ๕ ประการไวใน อาศรมนน เราไดกาลงอภญญาประกอบดวยองคแปด ประการ เราเลกใชผาสาฎกอนประกอบดวยโทษ ๙ ประการ หนมานงผาเปลอกไมอนประกอบดวยคณ ๑๒ ประการ เราเลกละบรรณศาลาทเกลอนกลน ไปดวยโทษ ๘ ประการ เขาไปสโคนไมอนประกอบ ดวยคณ ๑๐ ประการ เราเลกละขาวทหวานทปลกโดย ไมมสวนเหลอเลย หนมาบรโภคผลไมหลนเองท สมบรณดวยคณเปนอเนกประการ เราเรมตงความ เพยรในทนงทยนและทจงกรมในอาศรมบทนน ภาย ในเจดวนกไดบรรลกาลงแหงอภญญา ดงน. ในคาถานนดวยบาลนวา อสสโม สกโต มยห ปณณสาลสมาปต ทานกลาวถงบรรณศาลาและทจงกรมไวราวกะวาสเมธบณฑตสรางขนดวยมอของตนเอง แตในคาถานมใจความดงตอไปน ทาวสกกะทรงเหนวา พระมหาสตวจกเขาไปสปาหมพานตแลววนนจกถงภเขาชอธรรมกะ จงรบสงเรยกวสสกรรมเทพบตรวา นพอ สเมธบณฑตออกมาดวยคดวา เราจกบวช ทานจงเนรมตทอยใหแกพระมหาสตวนน วสสกรรมเทพบตรนน รบพระดารสของพระองคแลว จงเนรมตอาศรมนารนรมย บรรณศาลาสรางอยางด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 12ทจงกรมนาเบกบานใจ แตพระผมพระภาคเจาทรงอาศยอาศรมบทนน ท สาเรจดวยอานภาพแหงบญของพระองค จงตรสวา ดกอนสารบตรทธรรมก-บรรพตนน อาศรมเราไดสรางขนอยางดแลว เนรมตบรรณศาลาไวอยางดทงยงเนรมตทจงกรมเวนจากโทษ ๕ ประการไวใกลอาศรมนนดวย ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สกโต มยห แปลวา เราสรางอาศรมไวอยางดแลว. บทวา ปณณสาล สมมาปต ความวา แมบรรณศาลาทมงดวยใบไมเรากสรางไวดแลว. บทวา ปจโทสววชชต ความวา ชอวาโทษของทจงกรมม ๕ อยางเหลาน คอ แขงกระดางและขรขระ มตนไมภายในมงไวรกรงรง คบแคบมากนก กวางขวางเกนไป จรงอย เมอบคคลเดนจงกรมบนทจงกรมมพนดนแขงกระดางและขรขระ เทาทงสองจะเจบปวดเกดการพองขน จตจงไมไดความเเนวแน และกรรมฐานกจะวบต แตกรรมฐานจะถงพรอมเพราะอาศยการอยสบาย ในพนทออนนมและราบเรยบ เพราะฉะนน พงทราบวา พนทแขงกระดางและขรขระเปนโทษอนหนง. เมอตนไมมอยภายในหรอทามกลาง หรอทสดแหงทจงกรม เมออาศยความประมาทเดนจงกรม หนาผากหรอศรษะกจะกระทบ เพราะฉะนน มตนไมภายในจงเปนโทษขอท ๒. เมอเดนจงกรมบนทจงกรมมงไวรกรงรงดวยหญาและเถาวลยเปนตน ในเวลากลางคนกจะเหยยบสตวมงเปนตน ทาใหมนตาย หรอจะถกพวกมนกดไดรบความเดอดรอน เพราะฉะนน การทมงบงรกรงรงจงจดเปนโทษขอท ๓. เมอเดนจงกรมบนทจงกรมแคบเกนไป จงมกาหนดโดยกวางเพยงศอกเดยวหรอครงศอก เลบบาง นวมอบาง จะไปสะดดเขาแลวแตกเพราะฉะนน ความคบแคบเกนไปจงเปนโทษขอท ๔. เมอเดนจงกรมบนทจงกรมกวางขวางเกนไปจตยอมวงพลาน จะไมไดความมอารมณแนวแนเพราะฉะนน การททกวางขวางเกนไปจงเปนโทษขอท ๕. ทเดนจงกรมโดย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 13สวนกวางไดศอกครง ในสองขางมประมาณศอกหนง ทเดนจงกรมโดยสวน ยาวมประมาณ ๖๐ ศอก มพนออนนม มทรายโรยไวเรยบเสมอ กใชไดเหมอนทเดนจงกรมของพระมหนทเถระ. ผปลกฝงความเลอมใสใหชาวเกาะทเจตยครวหารกไดเปนเชนน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เราไดสรางทเดนจงกรมไวในอาศรมนน อนเวนจากโทษ ๕ ประการ. บทวา ปฏคณสมเปต คอประกอบดวยสขของสมณะ ๘ ประการชอวาสขของสมณะ ๘ ประการนนมดงนคอ ไมมการหวงแหนทรพยสนและขาว แสวงหาแตบณฑบาตทไมมโทษ บรโภคแตบณฑบาตทเยน ไมมการบบบงคบราษฎร ในเมอพวกลกหลวงทงหลายเทยวบบบงคบราษฎรถอเอาทรพยมคาและเหรยญกษาปณตะกวเปนตน ปราศจากความกาหนดดวยอานาจความพอใจในเครองอปกรณทงหลาย ไมมความกลวภยในเรองถกโจรปลนไมตองไปคลกคลกบพระราชาและราชอามาตย ไมถกกระทบกระทงในทศทง๔. ทานกลาวอธบายไววา ผอยในอาศรมนนสามารถทจะประสบสขของสมณะ๘ อยาง เหลานไดฉนใด เราสรางอาศรมนนประกอบดวยคณ ๘ อยาง ฉนนน.บทวา อภาพลมาหร ความวา ภายหลงเมอเราอยในอาศรมนน กระ-ทาบรกรรมในกสณแลว เรมวปสสนาโดยความเปนของไมเทยงและโดยความเปนทกข เพอตองการความเกดขนแหงอภญญาและสมาบต แลวกไดกาลงแหงวปสสนาอนทรงเรยวแรง. อธบายวา เมอเราอยในอาศรมนนสามารถนากาลงนนมาได ฉนใด เราไดสรางอาศรมนนกระทาใหเหมาะสมแกกาลงแหงวปสสนานน เพอประโยชนแกอภญญา. ในคาถานวา วสฏก ปชห ตตถ นวโทสมปาคต มคาทจะกลาวไปตามลาดบดงตอไปน ไดยนวาในกาลนน เมอวสสกรรมเทพบตรเนรมตอาศรม ทประกอบดวยกระทอม ทเรน และทเดนจงกรมโดยทางโคง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 14ดาดาษไปดวยตนไมผลดอกออกผล มนามรสอรอยนารนรมย ปราศจากสตว รายและนกมเสยงรองนาสะพรงกลวตาง ๆ ควรแกการสงบสงด จดหาพะนกสาหรบพงไวททสดสองขางแหงทเดนจงกรมอนตกแตงแลว ตงแผนหนมสดงถวเขยวมหนาเสมอไวทตรงทามกลางทเดนจงกรม ในภายในบรรณศาลาเนรมตสงของทกอยางทจะเปนไปเพออปการะแกบรรพชตอยางนคอ ชฎามณ-ฑล (ชฎาทรงกลม) ผาเปลอกไม บรขารของดาบสมไมสามงามเปนตน ทซมนามหมอนาดม สงขตกนาดม ขนตกนาดม ทโรงไฟมกะทะรองถานและไมฟนเปนตน ทฝาผนงแหงบรรณาศาลาเขยนอกษรไววา ใคร ๆ มประสงคจะบวชจงถอเอาบรขารเหลานบวชเถด แลวไปสเทวโลก สเมธบณฑตไปสปาหมพานตตามทางแหงซอกเขา มองหาทผาสกควรจะอาศยอยไดของตน มองเหนอาศรมนารนรมย ทวสสกรรมเทพบตรเนรมตไว อนทาวสกกะประทานใหททางไหลกลบแหงแมนา จงไปททายทเดนจงกรม มไดเหนรอยเทาจงคดวาบรรพชตแสวงหาภกขาในบานใกล แลวเหนดเหนอยจกมา เขาไปสบรรณศาลาแลวนงแนแท จงรออยหนอยหนงคดวา บรรพชตชกชาเหลอเกน เราอยากจะรนก จงเปดประกฏในบรรณศาลาเขาไปขางใน ตรวจดขางโนนและขางน อานอกษรทฝาผนงแผนใหญแลวคดวา กปปยะบรขารเหลานนเปนของเราเราจกถอเอาบรขารเหลานนบวช จงเปลองทงผาสาฎกทงคทตนนงและหมแลวไว เพราะเหตนนทานจงกลาววา เราเปลองทงผาสาฎกไวในบรรณศาลานน.พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ดกอนสารบตร เราเขาไปอยางนแลว เปลองทงผาสาฎกอนประกอบดวยโทษ ๙ ประการ ไวในบรรณศาลานน เพราะฉะนน เราเมอจะเปลองทงผาสาฎก จงเปลองทงไปเพราะเหนโทษ ๙ ประการ. จรงอยสาหรบผทบวชเปนดาบส โทษ ๙ ประการยอมปรากฏในผาสาฎก คอ มคามากเปนโทษอนหนง. เกดขนเพราะเกยวเนองกบคนอนหนง เศราหมองเรว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 15เพราะการใชสอยหนง เศราหมองแลวจะตองชกและตองยอม การทเกาไป เพราะการใชสอยเปนโทษอนหนง. กสาหรบผาทเกาแลวจะตองทาการชนหรอใชผาดาม การทจะไดรบดวยการแสวงหาอกกยาก เปนโทษอนหนง, ไมเหมาะสมกบการบวชเปนดาบส เปนโทษอนหนง. เปนของทวไปแกศตรเปนโทษอนหนง. เพราะจะตองคมครองไวโดยอาการทศตรจะถอเอาไมไดเปนเครองประดบประดาของผใชสอยเปนโทษอนหนง. สาหรบผถอเทยวไปเปนคนมกมากในสงทเปนของใชประจาตว เปนโทษอนหนง. บทวา วากจรนวาเสส ความวา ดกอนสารบตร ครงนนเราเหนโทษ ๙ ประการเหลานนจงเปลองทงผาสาฎกนงผาเปลอกไม คอใชผาเปลอกไมทฉกหญามงกระตายใหเปนชนนอยใหญถกเขากนกระทาขน เพอประโยชนจะใชเปนผานงและผาหม. บทวา ทวาทสคณมปาคต คอประกอบดวยอานสงส ๑๒ ประการกในผาเปลอกไมมอานสงส ๑๒ ประการ คอราคาถกดสมควร นเปนอานสงสอนหนงกอน สามารถทาดวยมอตนเอง นเปนอานสงสท ๒ จะเศราหมองชา ๆดวยการใชสอย แมซกกไมชกชา นเปนอานสงสท ๓ แมจะเกาไปเพราะการใชสอยกไมตองเยบ นเปนอานสงสท ๔ เมอแสวงหาใหมกทาไดงาย นเปนอานสงสท ๕ เหมาะกบการบวชเปนดาบส เปนอานสงสท ๖ ผเปนศตรไมใชสอย เปนอานสงสท ๗ เมอใชสอยอยกไมเปนทตงแหงการประดบประดาเปนอานสงสท ๘ จะนงหมกเบา นเปนอานสงสท ๙ แสดงวามกนอยในปจจยคอจวร นเปนอานสงสท ๑๐ การเกดขนแหงเปลอกไม เปนของชอบธรรมและไมมโทษ เปนอานสงสท ๑๑ เมอผาเปลอกไมแมจะสญหายไปกไมมอาลย นเปนอานสงสท ๑๒. บทวา อฏโทสสมากณณ ปชห ปณณสาลก ความวา เราละอยางไร ไดยนวาสเมธบณฑตนนเปลองผาสาฎกเนอดทงคออกแลว ถอเอาผา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 16เปลอกไมสแดงเชนกบพวงแหงดอกองกาบ ซงคลองอยทราวจวร แลวนงหมผาเปลอกไมสดงทองอกผนหนงบนผาเปลอกไมนน กระทาหนงเสอพรอมทงเลบเชนกบสณฐานของดอกบนนาคพาดเฉวยงบา รวบชฎามณฑลแลวสอดปนปกผมทาดวยไมแขงเขาไปตรงไวกบมวย เพอทาใหไมไหวตง ไดวางคนโทนามสดงแกวประพาฬในสาแหรกเชนกบพวงแกวมกดา ถอเอาหาบโคงในทสามแหง คลองคนโทนาไวทปลายหาบ ขอและตะกรา ไมสามงามเปนตน ไวทปลายขางหนง เอาหาบดาบสบรขารวางบนบา เอามอขวาถอไมเทาออกไปจากบรรณศาลาเดนจงกรมอยไปมาบนทเดนจงกรม มประมาณ ๖๐ ศอก มองดเพศของตนแลวคดวา มโนรถของเราถงทสดแลว การบรรพชาของเรางามจรงหนอ ขนชอวาบรรพชานอนทานผเปนธรบรษทงปวง มพระพทธเจาและพระปจเจกพทธเจาเปนตน สรรเสรญชมเชยแลว เครองผกมดของคฤหสถเราละแลว เรากาลงออกบวช เราออกบวชแลวไดบรรพชาอนสงสด เราจกกระทาสมณธรรม เราจกไดสขอนเกดแตมรรคผล ดงนแลวเกดความอตสาหะวางหาบดาบสบรขารลง นงลงบนแผนหนมสดงถวเขยวเหมอนดงรปปนทองฉะนน ใหเวลากลางวนสนไป เขาไปสบรรณศาลาในเวลาเยน นอนบนเสอทถกดวยแขนงไมขางเตยงหวาย ใหตวไดรบอากาศพอสบาย แลวตนขนตอนใกลรง คานงถงการมาของตนวา เราเหนโทษในฆราวาสแลวสละโภคสมบตนบไมถวน ยศอนหาทสดมได เขาไปสปาแสวงหาเนกขมมะบวช จาเดมแตนไปเราจะประพฤตตวดวยความประมาทหาควรไม เพราะแมลงวน คอมจฉาวตกยอมจะกดกนผทละความสงบสงดเทยวไป บดน ควรทเราจะพอกพนความสงบสงด ดวยวาเรามองเหนการอยครองเรอนโดยความเปนของมแตกงวลจงออกมา บรรณศาลานาพอใจน พนทซงลอมรวไวราบเรยบแลวมสดงมะตมสกฝาผนงสขาวมสราวกะเงน หลงคาใบไมมสดงเทานกพราบ เตยงหวายมสแหง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 17เครองปลาดอนงดงาม ทอยพออยอาศยไดอยางผาสก ความพรอมมลแหง เรอนของเรา ปรากฏเหมอนจะมยงกวาน ดงนเลอกเฟนโทษของบรรณศาลาอย กไดเหนโทษ ๘ ประการ. จรงอยในการใชสอยบรรณศาลามโทษ ๘ประการ คอ จะตองแสวงหาดวยการรวบรวมขนดวยทพสมภาระทมนาหนกมากกระทา เปนโทษขอหนง จะตองชอมแซมอยเปนนตย เพราะเมอหญาใบไมและดนเหนยวรวงหลนลงมาจะตองเอาของเหลานน วางไวทเดมแลว ๆเลา ๆ เปนโทษขอท ๒ ธรรมดาเสนาสนะจะตองตกแกคนแกกอน เมอเขาเขามาใหเราลกขนในเวลาทไมเหมาะ ความแนวแนแหงจตกจะมไมไดเพราะฉะนน การทถกปลกใหลกขนจงเปนโทษขอท ๓ เพราะกาจดเสยไดซงหนาวและรอน กจะทาใหรางกายบอบบาง (ไมแขงแรง) เปนโทษขอท ๔ คนเขาไปสเรอนอาจทาความชวอยางใดอยางหนงได เพราะฉะนน การทปกปดสงนาตเตยน เปนโทษขอท ๕ การหวงแหนดวยคดวาเปนของเรา เปนโทษขอท ๖ ธรรมดาการมเรอนแสดงวาตองมภรรยา เปนโทษขอท ๗ เปนของทวไปแกตนหมมาก เพราะเปนสาธารณะแกสตวมเลน เรอด และตกแกเปนตน เปนโทษขอท ๘. บทวา อเม ความวา พระมหาสตวเหนโทษ๘ ประการเหลาน แลวจงเลกละบรรณศาลา. เพราะเหตนนทานจงกลาววาเราเลกละบรรณศาลาทเกลอนกลนดวยโทษ ๘ ประการ. บทวา อปาคม รกขมล คเณ ทสหปาคต ความวา พระมหา-สตวกลาววา เราหามทมงบง เขาหาโคนตนไมทประกอบดวยคณ ๑๐ ประการในขอนน คณ ๑๐ ประการมดงตอไปน มความยงยากนอยเปนคณขอท ๑ เพราะเพยงแตเขาไปเทานนกอยทนนได เพราะฉะนนจงไมตองดแลรกษา เปนคณขอท ๒ กทนน จะหดกวาดกตาม ไมปดกวาดกตาม กใชสอยไดอยางสบายเหมอนกน การทไมตองบากบนนก เปนคณขอท ๓ ทนน ปกปดความนนทา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 18ไมได เพราะเมอคนทาความชวในทนนยอมละอาย เพราะฉะนน การปกปด ความนนทาไมได เปนคณขอท ๘ โคนไมเหมอนกบอยในทกลางแจง ยอมไมยงรางกายใหอดอด เพราะฉะนนการทรางกายไมอดอดจงเปนคณขอ ๕ไมมการตองทาการหวงแหนไว เปนคณขอท ๖ หามเสยไดซงความอาลยในบานเรอน เปนคณขอท ๗ ไมมการทจะตองพดวา เราจกปดกวาดเชดถพวกทานจงออกไป แลวกไลไปเหมอนในเรอนททวไปแกคนหมมาก เปนคณขอท ๘ ผอยกไดรบความเอบอมใจ เปนคณขอท ๙ ไมตองอาลยอาวรณเพราะเสนาสนะคอโคนตนไมหาไดงายไมวาจะไปทไหน เปนคณขอท ๑๐.พระมหาสตวเหนคณ ๑๐ อยางเหลานน จงกลาววา เราเขาอาศยโคนตนไมดงน. พระมหาสตวกาหนดเหตมประมาณเทานเหลานนแลว วนรงขนกเขาไปเพอภกษา. ครงนน พวกมนษยในบานททานไปถงไดถวายภกษาดวยความอตสาหะใหญ ทานทาภตกจเสรจแลวมายงอาศรม นงลงแลวคดวา เราบวชดวยคดวาเราจะไมไดอาหารกหาไม ธรรมดาวาอาหารทอรอยนยอมยงความเมาดวยอานาจมานะและความเมาในความเปนบรษใหเจรญ และทสดแหงทกขอนมอาหารเปนมลไมม ถากระไรเราพงเลกละอาหารทเกดจากขาวทเขาหวานและปลก บรโภคผลไมทหลนเองดงน. จาเดมแตนนทานกระทาอยางนน พากเพยรพยายามอยในภายในสปดาหหนง ทาใหสมาบต ๘ และอภญญา ๕เกดขนไดแลว. เพราะเหตนนทานจงกลาววา เราเลกละขาวทหวานทปลกโดยเดดขาด มา บรโภคผลไมทหลนเอง ทสมบรณดวยคณเปนอนมาก เราเรมตงความเพยรในการนง การยน และการเดน จงกรมทโคนตนไมนน ในภายในสปดาหหนง กได บรรลอภญญาพละ ดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 19 เมอสเมธดาบสบรรลอภญญาพละอยางนแลว ใหเวลาลวงไปดวยสข อนเกดจากสมาบต พระศาสดาทรงพระนามวาทปงกร เสดจอบตขนในโลกแลว ในการถอปฏสนธ การอบตขน การตรสรและการประกาศพระธรรม-จกร โลกธาตหมนหนงแมทงสนหวนไหวสนสะเทอนรองลนไปหมด บรพ-นมต ๓๒ ประการปรากฏขนแลว. สเมธบณฑตใหเวลาลวงเลยไปดวยสขอนเกดแตสมาบต ไมไดยนเสยงนนเลย ทงไมไดเหนนมตแมเหลานนดวย.เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เมอเราบรรลความสาเรจในศาสนาเปนผมความ ชานชานาญอยางน พระชนเจาผเปนโลกนายกทรง พระนามวาทปงกร เสดจอบตขนแลว เมอพระองค ทรงถอกาเนด เสดจอบตขน ตรสร แสดงพระธรรม เทศนา เราเอบอมอยดวยความยนดในณาน มไดเหน นมตทง ๔ เลย. ในกาลนนพระทศพลทรงพระนามวาทปงกร มพระขณาสพสแสนหอมลอมแลว เสดจจารกไปตามลาดบเสดจถงนครชอรมมกะ๑ เสดจประทบณ สทสนมหาวหาร. พวกชาวรมมกนครไดกลาววา ไดยนวาพระพทธเจาทรงพระนามวาทปงกร ผเปนใหญกวาสนณะ ทรงบรรลอภสมโพธอยางยง ทรงประกาศพระธรรมจกรอนบวร เสดจจารกไปโดยลาดบ เสดจถงรมมกนครแลวเสดจประทบอยทสทสนมหาวหาร ตางพากนถอเภสชมเนยใสและเนยขนเปนน และผาเครองนงหม มมอถอของหอมและดอกไมเปนตน พระพทธพระธรรม พระสงฆอย ณ ทใด กหลงไหลพากนตดตามไป ณ ทนน ๆ เขาไปเฝาพระศาสดาแลวถวายบงคม บชาดวยของหอมและดอกไมเปนตนแลวนงณ ทควรขางหนง ฟงพระธรรมเทศนาแลวทลนมนตเพอเสวยในวนรงขน๑. บางแหงเปนรมมนคร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 20พากน ลกจากทนงแลวหลกไป. ในวนรงขนตางพากนตระเตรยมมหาทานประดบ ประดานคร ตกแตงหนทางทจะเสดจมาของพระทศพล ในทมนาเซาะกเอาดนถมทาพนทดนใหราบเสมอ โรยทรายอนมสดงแผนเงน โปรยปรายขาวตอกและดอกไม ปกธงชายและธงแผนผาพรอมดวยผายอมสตาง ๆ ตงตนกลวยและหมอนาเตมดวยดอกไมเรยงรายเปนแถว. ในกาลนนสเมธดาบสเหาะจากอาศรมบทของตน มาโดยทางอากาศ เบองบนของพวกมนษยเหลานน เหนพวกเขาราเรงยนดกนคดวา มเหตอะไรกนหนอ จงลงจากอากาศยน ณทควรขางหนง ถามพวกเขาวา ทานผเจรญ พวกทานพากนประดบ ประดาทางนเพอใคร ดงน เพราะเหตนนทานจงกลาววา พวกมนษยมใจยนดนมนตพระตถาคต ในเขต แดนแหงปจจนตประเทศแลว พากนชาระสะสางทาง เสดจดาเนนมาของพระองค สมยนนเราออกไปจาก อาศรมของตน สะบดผาเปลอกไมไปมาแลว ทนนก เหาะไปทางอากาศ. เราเหนชนตางเกดความดใจ ตางยนดราเรง ตาง ปราโมทย จงลงจากทองฟาไตถามพวกมนษยทนทวา มหาชนยนดราเรงปราโมทย เกดความดใจ พวกเขา ชาระสะสางถนนหนทางเพอใคร. พวกมนษยจงเรยนวา ขาแตทานสเมธผเจรญ ทานไมทราบอะไร พระ-ทศพลทปงกรทรงบรรลสมโพธญาณแลว ประกาศพระธรรมจกรอนประเสรฐเสดจจารกมาถงนครของพวกเราแลว เสดจพานกทสทสนมหาวหาร พวกเรานมนตพระผมพระภาคเจาพระองคนนมา จงตกแตงทางน ทจะเปนทเสดจมาของพระผมพระภาคพทธเจาพระองคนน. สเมธดาบสคดวา แมเพยงคาประกาศ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 21วา พระพทธเจา กหาไดยากในโลก จะปวยกลาวไปไยถงการอบตขนแหงพระ-พทธเจา แมเรากควรจะรวมกบมนษยเหลานนตกแตงทางเพอพระทศพลดวย.ทานจงกลาวกะพวกมนษยเหลานนวา ทานผเจรญ ถาพวกทานตกแตงทางนเพอพระพทธเจา ขอจงใหโอกาสสวนหนงแกเราบาง แมเรากจกตกแตงทางเพอพระทศพลพรอมกบพวกทาน พวกเขากรบปากวา ดแลว ตางรวา สเมธ-ดาบสมฤทธ จงกาหนดทวางซงมนาเซาะใหกลาววา ทานจงแตงทนเถด แลวมอบใหไป สเมธดาบสยดเอาปตซงมพระพทธเจาเปนอารมณคดวา เราสามารถจะตกแตงทวางนดวยฤทธได แตเมอเราตกแตงเชนน ใจกจะไมยนดนก วนนเราควรจะกระทาการรบใชดวยกาย ดงนแลว ขนดนมาเทลงในทวางนน.เมอทวางแหงนน ยงตกแตงไมเสรจเลย พระทศพลทปงกร มพระขณาสพผไดอภญญา ๖ มอานภาพมาก สแสนรปหอมลอม เมอเหลาเทวดาบชาอยดวยของหอมและดอกไมทพย เมอสงคตบรรเลงอย เมอเหลามนษยบชาอยดวยของหอมและดอกไม เสดจเยองกรายบนพนมโนสลา ดวยพระพทธลลาอนหาทสดมได ประดจราชสห เสดจดาเนนนาสทางทตกแตงประดบประดาแลวนน.สเมธดาบสลมตาทงสองขนมองดพระวรกายของพระทศพลผเสดจดาเนนมาตามทางทตกแตงแลว ซงถงความเลศดวยพระรปโฉม ประดบดวยพระมหาปรส-ลกษณะ ๓๒ ประการ สวยงามดวยพระอนพยญชนะ (ลกษณะสวนประกอบ)๘๐ ประการ แวดวงดวยแสงสวางมประมาณวาหนง เปลงพระพทธรศมหนาทบมส ๖ ประการออกนาดประหนงสายฟาหลายหลาก ในพนทองฟามสดจแกวมณ ฉายแสงแปลบปลาบอยไปมาและเปนค ๆ กน จงคดวา วนนเราควรกระทาการบรจาคชวตแดพระทศพล เพราะฉะนน ขอพระผมพระภาคเจาอยาไดทรงเหยยบเปอกตม แตจงทรงยาหลงของเรา เสดจพรอมกบพระขณาสพสแสนเหมอนทรงเหยยบสะพานแกวมณเถด ขอนนจกเปนไปเพอประโยชนเพอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 22ความสขแกเราตลอดกาลนาน ดงนแลวแกผมออก ลาดหนงเสอ ชฎาและผา เปลอกไมวางลงบนเปอกตม ซงมสดา อนบนหลงเปอกตมเหมอนสะพานแผนแกวมณ เพราะเหตนน ทานจงกลาววา พวกมนษยเหลานน ถกเราถามแลวยนยนวา พระพทธเจาผยอดเยยมเปนพระชนะเปนพระโลกนายก ทรงพระนานวา ทปงกร เสดจอบตขนแลวในโลก พวกเขาแลวถางถนนหนทางเพอพระองค ปตเกดขน แลวแกเราทนใดเพราะไดฟงคาวา พทโธ เราเมอกลาว อยวา พทโธ พทโธ กไดเสวยโสมนสแลว เรายน อยในทนนยนด มใจเกดความสงเวชจงคดวา เราจก ปลกพชไวในทนน ขณะอยาไดลวงเลยเราไปเสยเปลา ขาพวกทานจะแผวถางหนทางเพอพระพทธเจา กจง ใหทวางแหงหนงแกเรา แมเรากจกแผวถาง ถนนหน ทางทนน พวกเขาไดใหทวางแกเราเพอจะแผวถางทาง. เวลานนเรากาลงคดอยวา พทโธ พทโธ แผว ถางทาง เมอทวางของเราทาไมเสรจ พระมหามน ทปงกรผเปนพระชนเจา พรอมกบพระขณาสพสแสน ไดอภพญา ๖ ผคงทปราศจากมลทนเสดจดาเนนมา ทางนน การตอนรบตาง ๆ กมขน กลองมากมาย บรรเลงขน เหลาคนและเทวดาลวนราเรง ตางทา เสยงสาธการลนไปทว เหลาเทวดาเหนพวกมนษยและ แมเหลามนษยกเหนเทวดา แมทงสองพวกนนตาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 23 ประคองอญชลเดนตามพระตถาคตไป เหลาเทวดาท เหาะมาทางอากาศกโรยปรายดอกมณฑารพ ดอกบว หลวง ดอกปารฉตรอนเปนทพยไปทวทกทศ เหลาคน ทอยบนพนดนตางกชดอกจาปา ดอก (สลลชะ) ดอก กระทม ดอกกากะทง ดอกบนนาค ดอกการะเกดไปทว ทกทศ เราแกผมออก เปลองผาเปลอกไมและหนง เสอ ในทนนลาดลงบนเปอกตมนอนควาหนา พระ พทธเจาพรอมดวยศษยจงทรงเหยยบเราเสดจไป อยา ไดเหยยบบนเปอกตมเลย ขอนนจกเปนไปเพอ ประโยชนแกเรา ดงน. สเมธดาบสนนนอนบนหลงเปอกตมนนแล ลมตาทงสองเหนพระ-พทธสรของพระทศพลทปงกรจงคดวา ถาเราพงตองการ กพงเผากเลสทงปวงหมดแลวเปนพระสงฆนวกะเขาไปสรมมกนครได แตเราไมมกจดวยการเผากเลสดวยเพศทใครไมรจกแลวบรรลนพพาน ถากระไรเราพงเปนดงพระทศพลทปงกรบรรลพระอภสมโพธญาณอยางสงยงแลวขนสธรรมนาวา ใหมหาชนขามสงสารสาครไดแลวปรนพพานภายหลง ขอนสมควรแกเรา ดงนแลว ตอจากนน ประมวลธรรม ๘ ประการกระทาความปรารถนาอยางยงใหญเพอความเปนพระพทธเจาแลวนอนลง. เพราะเหตนนทานจงกลาววา เมอเรานอนบนแผนดนไดมความคดอยางนวา วนนเราเมอปรารถนาอยกพงเผากเลสของเราได จะม ประโยชน อะไรแกเราเลาดวยการทาใหแจงธรรมในท นดวยเพศทใคร ๆ ไมรจก เราบรรลพระสพพญต-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 24 ญาณจกเปนพระพทธเจาในโลกพรอมทงเทวโลก จะ มประโยชนอะไรแกเราดวยลกผชาย ผมรปรางแขง แรงนขามฝงไปคนเดยว เราบรรลพระสพพญตญาณ แลวจกใหมนษยพรอมทงเทวดาขามฝง ดวยการกระ- ทาอนยงใหญของเรา ดวยลกผชายผมรปรางแขงแรง น เราบรรลพระสพพญตญาณแลว จะใหเหลาชน มากมายขามฝง เราตดกระแสนาคอสงสาร ทาลาย ภพทงสามแลว ขนสธรรมนาวา จกใหมนษยพรอม ทงเทวดาขามฝง ดงน. กเมอบคคลปรารถนาความเปนพระพทธเจาอย ความปรารถนาทยงใหญจะสาเรจไดเพราะประมวลมาซงธรรม ๘ ประการ คอความเปนมนษย ๑ความถงพรอมดวยเพศ ๑ เหต ๑ การเหนพระศาสดา ๑ การบรรพชา ๑ การสมบรณดวยคณ ๑ การกระทายงใหญ ๑ ความพอใจ ๑. จรงอย เมอบคคลดารงอยในภาวะแหงความเปนมนษยนนแหละปรารถนาความเปนพระพทธเจา ความปรารถนายอมสาเรจ ความปรารถนาของนาค ครฑหรอเทวดาหาสาเรจไม แมในภาวะแหงความเปนมนษยเมอเขาดารงอยในเพศบรษเทานนความปรารถนาจงจะสาเรจ ความปรารถนาของหญงหรอบณเฑาะกกระเทยและอภโตพยญชนก กหาสาเรจไม แมสาหรบบรษความปรารถนาของผสมบรณดวยเหตทจะบรรลอรหต แมในอตภาพนนเทานนจงจะสาเรจได นอกนหาสาเรจไม แมสาหรบผทสมบรณดวยเหตถาเมอปรารถนาในสานกของพระพทธเจาเทานน ความปรารถนาจงจะสาเรจ เมอพระพทธ.เจาปรนพพานแลว เมอปรารถนาในทใกลเจดยหรอทโคนตนโพธ กหาสาเรจไม แมเมอปรารถนาในสานกของพระพทธเจา ความปรารถนาของผท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 25ดารงอยในเพศบรรพชตเทานนจงจะสาเรจ ผทดารงอยในเพศคฤหสถหาสาเรจ ไม แมผเปนบรรพชต ความปรารถนาของผทไดอภญญา ๕ และสมาบต ๘เทานนจงจะสาเรจ ผทเวนจากคณสมบตน นอกนหาสาเรจไม แมผทสมบรณดวยคณแลวกตาม ความปรารถนาของผทไดกระทาการบรจาคชวตของตนแดพระพทธเจา ซงเปนผสมบรณดวยการกระทาอนยงใหญนเทานน จงจะสาเรจของตนนอกนหาสาเรจไม แมผทจะสมบรณดวยการกระทาอนยงใหญแลวยงจะตองมฉนทะอนใหญหลวง อตสาหะ ความพยายามและการแสวงหาอนใหญเพอประโยชนแกธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจาอก ความปรารถนาจงจะสาเรจ คนอนนอกจากนหาสาเรจไม. ในขอทฉนทะจะตองยงใหญนน มขออปมาดงตอไปน. กถาจะพงเปนไปอยางนวา ผใดสามารถทจะใชกาลงแขนของตนขามหวงแหงจกรวาลทงสนทเปนนาผนเดยวกนหมดแลวถงฝงได ผนนยอมบรรลความเปนพระพทธเจาได หรอวา ผใดเดนดวยเทาสามารถทจะเหยยบยาหวงแหงจกรวาลทงสนท ปกคลมดวยกอไผแลวถงฝงได ผนนยอมบรรลความเปนพระพทธเจาได หรอวาผใดปกดาบทงหลายลงแลวเอาเทาเหยยบหวงแหงจกรวาลทงสนซงเตมไปดวยฝกดาบสามารถทจะถงฝงได ผนนยอมบรรลความเปนพระพทธเจาไดหรอวาผใดเอาเทายาหวงแหงจกรวาลทงสน ซงเตมไปดวยถานมเปลวเพลงลกโชตชวงสามารถทจะถงฝงได ผนนยอมไดบรรลความเปนพระพทธเจาได.ผใดไมสาคญเหตเหลานนแมเหตหนงวาเปนของทคนทาไดยาก คดแตวาเราจกขามหรอไปถอเอาซงฝงขางหนงจนได ดงน เขาผนนจดวาเปนผประกอบดวยฉนทะอตสาหะความพยายามและการแสวงหาอนใหญ ความปรารถนาของเขายอมสาเรจ คนนอกนหาสาเรจไม. กสเมธดาบสแมจะประมวลธรรมทง ๘ประการเหลานนไดแลว ยงการทาความปรารถนาอยางยงใหญ เพอความเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 26พระพทธเจาแลวนอนลง. ฝายพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวาทปงกรเสดจ มาประทบยนทเบองศรษะของสเมธดาบส ทรงลมพระเนตรทงสองอนสมบรณดวยประสาทมวรรณะ ๕ ชนด ประหนงวา เปดอยซงสหบญชรแกวมณ ทอดพระเนตรเหนสเมธดาบสนอนบนหลงเปอกตมทรงดารวา ดาบสนกระทาความปรารถนาอยางยงใหญเพอความเปนพระพทธเจาความปรารถนาของเขาจกสาเรจหรอไมหนอ ทรงสงพระอนาคตงสญาณใครครวญอย ทรงทราบวา ลวงสอสง-ไขยยงดวยแสนกปนบแตน เขาจกไดเปนพระพทธเจานามวาโคดม ยงประทบยนอยนนแหละทรงพยากรณแลวดวยตรสวา พวกทานจงดาบสผมตบะสงน ซงนอนอยบนหลงเปอกตม. ภกษทงหลายกราบทลวา เหนแลวพระเจาขา จงตรสวาดาบสนกระทาความปรารถนายงใหญ เพอความเปนพระพทธเจา นอนแลวความปรารถนาของเขาจกสาเรจ ในทสดแหงสอสงไขยยงดวยแสนกปนบแตนเขาจกไดเปนพระพทธเจานามวาโคดม กในอตภาพนน ของเขา นครนามวากบลพสดจกเปนทอยอาศย พระเทวทรงพระนามวามายาเปนพระมารดา พระ-ราชาทรงพระนามวาสทโธทนะเปนพระราชบดา พระเถระชออปตสสะเปนอครสาวก พระเถระชอโกลตะเปนอครสาวกทสอง พทธอปฐากชออานนท พระเถรนามวาเขมาเปนอครสาวกา พระเถรนามวาอบลวรรณาเปนอครสาวกาทสอง เขามญาณแกกลาแลว ออกมหาภเนษกรมณ ตงความเพยรอยางใหญ รบขาวปายาสทโคนตนไทร เสวยทฝงเเมนาเนรญชรา ขนสโพธมณฑลจกตรสรท โคนตนอสสตถพฤกษ ดงน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา พระพทธเจาทรงพระนามวา ทปงกร ผทรงรแจง ซงโลก ผทรงรบเครองบชา ประทบยน ณ เบองศรษะ ไดตรสคานกะเราวา พวกทานจงดดาบสผเปนชฏลผม ตบะสงน เขาจกไดเปนพระพทธเจาในโลกในกปทนบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 27 ไมถวนแตกปน เขาเปนตถาคตจะออกจากนครชอ กบลพสด อนนารนรมย ตงความเพยร กระทาทกร- กรยา นงทโคนตนอชปาลนโครธประคองขาวปายาส ไปยงแมนาเนรญชราในทนน พระชนเจาพระองคนน ทรงถอขาวปายาสไปทฝงแมนาเนรญชรา เสดจถงโคน ตนโพธโดยทางทเขาแตงไวดแลว ลาดบนนพระสม- พทธเจาผทรงมพระยศใหญมมใครยงกวากระทาประ- ทกษณโพธมณฑลแลว จกตรสรทโคนตนโพธ พระ- มารดาผเปนชนนของเขาจกมนามวา มายา พระบดาจก มนามวาสทโธทนะ เขาจกมนามวา โคดม พระโกลตะ และอปตสสะจกเปนอครสาวก ผหาอาสวะมไดปราศ จากราคะแกว มจตอนสงบตงมน. อปฐากนามวา อานนทจกเปนอปฐากพระชนเจานน. นางเขมาและ นางอบลวรรณาจกเปนอครสาวกา ผหาอาสวะมได ปราศราคะแลว มจตสงบตงมน. ตนไมทตรสรของ พระผมพระภาคเจานน จกเรยกกนวา อสสตถพฤกษ ดงน. สเมธดาบสไดบงเกดโสมนสวา นยวาความปรารถนาของเราจกสาเรจดงน มหาชนไดฟงพระดารสของพระทศพลทปงกรแลวตางไดพากนราเรงยนดวา นยวาสเมธดาบสเปนพชแหงพระพทธเจา เปนหนอแหงพระพทธเจาและพวกเขาเหลานนกไดมความคดอยางนวา ธรรมดาวาบรษเมอจะขามแมนา ไมสามารถขามโดยทาโดยตรงได ยอมขามโดยทาขางใตฉนใด แมพวกเรากฉนนนเหมอนกน เมอไมไดมรรคและผลในศาสนาของพระทศพลทปงกร ในกาลใดในอนาคตทานจกเปนพระพทธเจา ในกาลนนพวกเราพงสามารถกระทา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 28ใหแจงซงมรรคและผลในทตอหนาของทานดงน ตางพากนตงความปรารถนาไว. แมพระทศพลทปงกรทรงสรรเสรญพระโพธสตว ทรงบชาดวยดอกไม ๘ กามอทรงกระทาประทกษณแลวเสดจหลกไป แมพระขณาสพนบไดสแสนตางกพากนบชาพระโพธสตว ดวยของหอมและพวงดอกไม กระทาประทกษณแลวหลกไป พระโพธสตวลกขนจากทนอนในเวลาทคนทงปวงหลกไปแลว คดวาเราจกตรวจตราดบารมทงหลาย ดงน จงนงขดสมาธบนทสดของกองดอกไมเมอพระโพธสตวนงแลวอยางน เทวดาในหมนจกรวาลทงสนไดใหสาธการกลาววา ขาแดพระผเปนเจาสเมธดาบสในเวลาทพระโพธสตวเกากอนทงหลายนงขดสมาธดวยคดวา เราจกตรวจตราบารมทงหลาย ชอวาบรพนมตเหลาใดจะปรากฏ บรพนมตเหลานนแมทงหมดปรากฏแจมแจงแลวในวนน ทานจกเปนพระพทธเจาโดยไมตองสงสย พวกเรากรขอนน นมตเหลานปรากฏแกผใด ผนนจะเปนพระพทธเจาโดยสวนเดยว ทานจงประคองความเพยรของตนใหมนดงน กลาวสรรเสรญพระโพธสตว ดวยคาสรรเสรญนานาประการ.เพราะเหตนนทานจงกลาววา คนและเทวาดาไดฟงคาน ของพระพทธเจาผหา ผเสมอมได ผทรงแสวงหาคณใหญ ตางยนดวา ดาบส นเปนพชและเปนหนอพระพทธเจา เสยงโหรองดง ลนไป มนษยพรอมเทวดาในหมนโลกธาต ตางปรบมอ หวเราะรา ตางประคองอญชลนมสการ ถาพวกเรา จกพลาดศาสนาของพระโลกนาถ กจกอยเฉพาะหนา ทานผนในกาลไกลในอนาคต มนษยเมอจะขามฝง พลาดทาทตงอยเฉพาะหนากจะถอเอาทาขางใตขามแม- นาใหญตอไปไดฉนใด พวกเราแมทงหมดกฉนนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 29 เหมอนกน ถาพนพระชนเจานไปกจกอยเฉพาะหนา ทานผนในกาลไกลในอนาคต พระพทธเจาทรงพระ นามวา ทปงกร ผทรงรแจงโลก ผทรงรบเครองบชา ทรงกาหนดกรรมของเราไวแลว จงทรงยกพระบาท เบองขวาเสดจไป พระสาวกผเปนพระชนบตรเหลา ใดไดมอยในทนน เหลานนทงหมดไดทาประทกษณ เรา. คน นาค คนธรรพ ตางกกราบไหวแลวหลกไป เมอพระโลกนายกพรอมดวยพระสงฆลวงทศนวสย ของเราแลว มจตยนดและราเรง เราจงลกขนจาก อาสนะในบดนน ครงนนเราสบายใจดวยความสข บนเทงใจดวยความปราโมทย ทวมทนดวยปต นงขด สมาธอย ทนนเรานงขดสมาธแลวคดไดอยางนวา เรา เปนผชานาญในฌาน ถงความเตมเปยมในอภญญาแลว ในโลกตงพนฤๅษทเสมอกบเราไมม เราไมมใครเสมอ ในฤทธธรรม จงไดความสขเชนน ในการนงขด สมาธของเราเทวดาและมนษยผอาศยอยในหมนจกร- วาลตางเปลงเสยงบรรลอลนวา ทานจกเปนพระพทธ เจาแนนอน นมตใดจะปรากฏในการนงขดสมาธของ พระโพธสตวในกาลกอนนมตเหลานน กปรากฏแลว ในวนน. ความหนาวกเหอดหาย ความรอนกระงบ เหลานกปรากฏในวนน ทานจกเปนพระพทธเจา แนนอน โลกธาตหมนหนงกปราศจากเสยง ไมม ความยงเหยง เหลานกปรากฏในวนน ทานจกเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 30 พระพทธเจาแนนอน พายใหญกไมพด แมนาลาคลอง กไมไหล เหลานปรากฏในวนน ทานจกเปนพระ พทธเจาแนนอน ดอกไมทงหลายทเกดบนบกและเกด ในนา ทงหมดตางกบานในทนใด ดอกไมเหลานน ทงหมดกผลตผลในวนน รตนะทงหลายทตงอยใน อากาศและตงอยบนพนดน ตางกสองแสงในทนใด รตนะแมเหลานน กสองแสงในวนน ทานจกเปนพระ- พทธเจาแนนอน ดนตรทงของมนษยและเปนทพยตาง บรรเลงขนในทนใด แมทงสองอยางนนกขบขานขน ในวนน ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน ทองฟาม ดอกไมสวยงาม กตกลงเปนฝนในทนใด แมเหลานน กปรากฏในวนน ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน มหาสมทรกมวนตวลง โลกธาตหมนหนงกหวนไหว แมทงสองอยางนนกดงลนไปในวนน ทานจกเปน พระพทธเจาแนนอน พระอาทตยกปราศจากเมฆ- หมอก ดาวทงปวงกมองเหนได แมเหลาน กปรากฏ ในวนน ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน นาพง ประทขนจากแผนดนโดยทฝนมไดตกเลย วนนนาก พงประทขนในทนใดนน ทานจกเปนพระพทธเจา แนนอน หมดาวกสวางไสว ดาวฤกษกสวางไสวใน ทองฟา พระจนทรประกอบดวยวสาขฤกษ ทานจก เปนพระพทธเจาแนนอน สตวทอาศยอยในโพรง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 31 อาศยอยในซอกเขา ตางถออกมาจากทอยของตน วนนแมสตวเหลานกทงทอยอาศย ทานจกเปนพระ- พทธเจาแนนอน ความไมยนดไมมแกสตวทงหลาย เขาตางถอสนโดษ วนนสตวแมเหลานนทงหมดกถอ สนโดษ ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน คราวนน โรคทงหลายกสงบระงบและความหวกพนาศไป วนน กปรากฏ ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน คราวนน ราคะกเบาบาง โทสะโมหะกพนาศ กเลสเหลานน ทงปวงกปราศจากไป ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน คราวนนภยกไมม แมวนนขอนนกปรากฏ พวกเราร ไดดวยนมตนน ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน ธลไมฟงขนเบองบน แมวนนขอนนกปรากฏ พวก เรารไดดวยนมตนน ทานจกเปนพระพทธเจาแน นอน กลนทไมพงปรารถนากถอยหางไป มแตกลน ทพยฟงไปทว วนนแมกลนกฟงอย ทานจกเปน พระพทธเจาแนนอน เหลาเทวดาทงสนเวนอรป- พรหมกปรากฏ วนนเทวดาแมเหลานนทงหมดกมอง เหนได ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน ขนชอวา นรกมเพยงใด ทงหมดนนกเหนไดในทนใด แมวนน กปรากฏทงหมด ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน คราวนนฝาผนง บานประต แผนหน ไมเปนเครอง กดขวางได แมสงเหลานนวนนกกลายเปนทวางหมด ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน การจต การอบต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 32 ไมมในขณะนน วนนนมตเหลานน กปรากฏ ทาน จกเปนพระพทธเจาแนนอน ทานจงประคองความ เพยรใหมนอยาไดลอยกลบ จงกาวหนาไป แมพวก เรากรขอนน ทานจกเปนพระพทธเจาแนนอน ดงน. พระโพธสตวไดฟงพระดารสของพระทศพลทปงกรและถอยคาของเทวดาในหมนจกรวาล เกดความอตสาหะโดยประมาณยงขนจงคดวา ธรรมดาพระพทธเจาทงหลายมพระดารสไมวางเปลา ถอยคาของพระพทธเจาทงหลายไมมเปนอยางอน เหมอนอยางวา กอนดนทขวางไปในอากาศจะตองตก สตวทเกดแลว จะตองตาย เมออรณขนพระอาทตยกตองขน ราชสหทออกจากถาทอาศยจะตองบนลอสหนาท หญงทครรภแกจะตองปลดเปลองภาระ [คลอด]เปนของแนนอน จะตองมเปนแนแทฉนใด ธรรมดาพระดารสของพระพทธ-เจาทงหลาย ยอมเปนของแนนอนไมวางเปลาฉนนน เราจกเปนพระพทธเจาแน ดงน เพราะเหตนนทานจงกลาววา เราฟงพระดารสของพระพทธเจา และของ เทวดาในหมนจกรวาลทงสองฝายแลว มความราเรง ยนดเกดปราโมทย จงคดขนอยางนในคราวนนวา พระพทธเจาทงหลายผเปนพระชนเจาไมมพระดารส เปนสอง มพระดารสไมวางเปลา พระพทธเจาทงหลาย ไมมพระดารสไมจรง เราจะเปนพระพทธเจาแนนอน กอนดนทขวางไปในทองฟายอมตกบนพนดนแนนอน ฉนใด พระดารสของพระพทธเจาผประเสรฐกฉนนน เหมอนกน ยอมแนนอนและเทยงตรงแมฉนใด พระ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 33 ดารสของพระพทธเจาผประเสรฐ กฉนนนเหมอนกน ยอมแนนอนและเทยงตรง เมอถงเวลาราตรสน พระ- อาทตยกขนแนนอนฉนใด พระดารสของพระพทธเจา ผประเสรฐกฉนนนเหมอนกน ยอมแนนอนและเทยง ตรง ราชสหทลกขนจากทนอนจะตองบนลอสหนาท แนนอนฉนใด พระดารสของพระพทธเจาผประเสรฐ กฉนนนเหมอนกน ยอมแนนอนและเทยงตรง สตว ผมครรภจะตองเปลองภาระ [หญงมครรภจะตอง ตลอด] ฉนใด พระดารสของพระพทธเจาผประเสรฐ กฉนนนเหมอนกน ยอมแนนอนและเทยงตรง ดงน. สเมธดาบสนน กระทาการตกลงใจอยางนวา เราจกเปนพระพทธเจาแนนอน เพอทจะใครครวญถงธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา เมอตรวจตราดธรรมธาตทงสนโดยลาดบวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจามอย ณ ทไหนหนอ เบองสงหรอเบองตาในทศใหญหรอทศนอย ดงน ไดเหน ทานบารมขอท ๑ ทพระโพธสตวแตเกากอนทงหลายถอปฏบตเปนประจาจงกลาวสอนตนอยางนวา ดกอนสเมธบณฑต จาเดมแตนไปทานพงบาเพญทานบารมขอแรกใหเตม เหมอนอยางวาหมอนาทควาแลวยอมคายนาออกไมเหลอไมนากลบเขาไปอกฉนใด แมทานเมอไมเหลยวแลทรพย ยศ บตร ภรยาหรออวยวะใหญนอย ใหสงทเขาตองการอยากไดทงหมดแกผขอทมาถงกระทามใหมสวนเหลออยจกไดนงทโคนตนโพธเปนพระพทธเจาไดดงน ทานไดอธษฐานทานบารมขอแรกทาใหมนแลว เพราะฉะนนทานจงกลาววา เอาเถอะเราจะเลอกเฟนธรรม ทกระทาใหเปน พระพทธเจา ทางโนนและทางนทงเบองสงและเบอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 34 ตา ตลอดสบทศ ตราบเทาถงธรรมธาตน ครงนน เมอเราเลอกเฟนอยจงไดเหนทานบารมทเปนทางใหญ เปนขอแรก ททานผแสวงหาคณใหญแตเกากอน ประพฤตสบกนมาแลว ทานจงยดทานบารมขอท ๑ นทาใหมนกอน จงถงความเปนทานบารม หากทาน ปรารถนาจะบรรลโพธญาณ หมอทเตมนาใครผใดผ- หนงควาลงกจะคายนาออกจนไมเหลอ ไมยอมรกษา ไว แมฉนใด ทานเหนยาจกไมวาจะตาทราม สงสง และปานกลาง จงใหทานอยาใหเหลอไว เหมอน หมอนาทเขาควาลงฉนนนเถด ดงน. ลาดบนน เมอเขาใครครวญอยยง ๆ ขนดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจาไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนศลบารมขอท ๒ ไดมความคดวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไปทานพงบาเพญศลบารมใหเตมเปยม เหมอนอยางวา ธรรมดาวาเนอจามรไมเหลยวแลแมชวต รกษาหางของตนอยางเดยว ฉนใด จาเดมแตนแมทานกไมเหลยวแลแมชวต รกษาศลอยางเดยว จกเปนพระพทธเจาไดดงน เขาไดอธษฐานศลบารมขอทสองทาใหมนแลว. เพราะฉะนนทานจงกลาววา ความจรงพทธธรรมเหลาน จกหามเพยงเทานไม เราจกเลอกเฟนธรรมแมอยางอนทเปนเครองบมโพธ- ญาณ ครงนนเราเมอเลอกเฟนอย กไดเหนศลบารมขอ ๒ ททานผแสวงหาคณใหญแตเกากอนถอปฏบตเปน ประจา ทานจงยดถอศลบารมขอท ๒ น กระทาใหมน กอน จงถงความเปนศลบารม หากทานปรารถนาจะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 35 บรรลโพธญาณ จามร หางคลองตดในทไหนกตาม กจะยอมตายในทนน ไมยอมใหทางหลดลย ฉนใด ทานจงบาเพญศลใหบรบรณ ในภมทงส จงรกษาศล ในกาลทกเมอ เหมอนจามรรกษาหาง ฉนนนเถด ดงน. ลาดบนน เมอเขาใครครวญอยยง ๆ ขนดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจาไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนเนกขนมบารมขอท ๓ ไดมความคดวา ดกอนสเมธบณฑตนบจาเดมแตนไป ทานพงบาเพญเนกขมม-บารมใหเตมเปยม เหมอนอยางวาบรษผอยในเรอนจา มไดมความรกใครในเรอนจานนเลย โดยทแทเขายอมราคาญอยางเดยว และไมอยากจะอยเลยฉนใด แมทานกจงทาภพทงปวงใหเปนเชนกบเรอนจา ราคาญอยากจะพนไปจากภพทงปวง มงหนาตอการออกบวช ฉนนนเหมอนกน ทานจกเปนพระ-พทธเจาโดยอาการอยางน ดงน เขาไดอธษฐานเนกขมมบารมขอทสามมนแลว.เพราะฉะนนทานจงกลาววา ความจรงพทธธรรมเหลานจกไมมอยเพยงเทาน แน เราจกเลอกเฟนธรรมแมเหลาอนทเปนเครองบม โพธญาณ คราวนนเราเมอเลอกเฟนอย กไดเหนเนก- ขมมบารมขอท ๓ ททานผแสวงทาคณใหญแตเกากอน ทงหลายถอปฏบตเปนประจาทานจงยดเนกขมมบารม ขอท ๓ น กระทาใหมนกอน จงถงความเปนเนกขมม- บารม หากทานปรารถนาจะบรรลโพธญาณ บรษผ อยในเรอนจานาน ลาบากเพราะทกข มไดเถดความ ยนดในทนน ยอมแสวงหาทางทจะพนไปฝายเดยว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 36 ฉนใด ทานจงเหนภพทงปวงเหมอนเรอนจา จงตง หนามงตอการออกบวช เพอพนจากภพ ฉนนนเถด ดงน. ลาดบนน เมอเขาใครครวญยง ๆ ขนไปดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานนเลย เขาไดเหนปญญาบารมขอท ๔ไดมความคดวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไปทานพงบาเพญปญญาบารมใหบรบรณ ทานอยาไดเวนใคร ๆ เลยไมวาจะเปนคนชนเลว ชนปาน-กลางและชนสง พงเขาไปหาบณฑตทกคนแลวถามปญหา เหมอนอยางวาภกษผเทยวไปบณฑบาตมไดเวนตระกลไร ๆ ในบรรดาตระกลทแตกตางกนมตระกลชนตาเปนตน เทยวไปบณฑบาตตามลาดบยอมไดอาหารพอยงชพโดยพลน ฉนใด. แมทานกเขาไปหาบณฑตแลวไดถามอย จกเปนพระพทธเจาไดฉนนน ดงน เขาไดอธษฐานกระทาปญญาบารมขอท ๔ ใหมน. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา กพทธธรรมเหลานจกไมมเพยงเทานแน เราจก เลอกเฟนธรรมแมเหลาอนทบมโพธญาณอก ในกาล นนเราเมอเลอกเฟนอย กไดเหนปญญาบารมขอท ๔ ททานผแสวงหาคณใหญแตครงเกากอน ทงหลายถอ ปฏบตเปนประจา ทานจงยดปญญาบารมขอท ๔ น กระทาใหมนกอน จงถงความเปนปญญาบารม หาก ทานปรารถนาทจะบรรลโพธญาณ ภกษเมอขอเขาไม เวนตระกลสงปานกลางและตายอมไดภกษาพอเลยงชพ โดยอาการอยางน ฉนใด ทานเมอไตถามชนผรตลอด กาลทกเมอ ถงความเปนปญญาบารมจกบรรลสมโพธ ญาณได ดงน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 37 ลาดบนน เมอเขาใครครวญยง ๆ ขนไปดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนวรยบารมขอท ๕ ไดมความคดวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไปทานพงบาเพญวรย-บารมใหเตมเปยม เหมอนอยางวาราชสหพระยามฤดราชเปนสตวมความเพยรมนในทกอรยาบถ ฉนใด แมทานเมอเปนผมความเพยรนน มความเพยรไมยอหยอน จกเปนพระพทธเจาได เขาไดอธษฐานวรยบารมขอท ๕ กระทาใหมนแลว. เพราะเหตนนทานจงกลาววา ความจรงพทธธรรมเหลานจกไมมอยเพยงเทาน เลย เราจกเลอกเฟนธรรมแมเหลาอน ทเปนเครองบม โพธญาณ ครงนนเมอเราเลอกเฟนอยกไดเหนวรย- บารมขอท ๕ ททานผแสวงหาคณใหญเกากอนทง หลายถอปฏบตเปนประจา ทานจงยดวรยบารมขอท ๕ น กระทาใหมนกอน จงถงความเปนวรยบารม หากทานปรารถนาบรรลโพธญาณ ราชสหพระยา- มฤคราชมความเพยรไมยอหยอน มใจประคบประคอง ตลอดเวลาฉนใด ทานประคองความเพยรใหมนใน ภพทงปวง ถงความเปนวรยบารมแลว จกบรรล โพธญาณ ฉนนนเหมอนกน ดงน. ลาดบนนเมอเขาใครครวญยง ๆ ขนไปดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนขนตบารมขอท ๖ ไดมความคดวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไปทานพงบาเพญขนตบารมใหเตมเปยม พงเปนผอดทนไดทงในความนบถอทงในความดหมน เหมอนอยางวา คนทงหลายทงของสะอาดบางไมสะอาดบางลงบนแผนดน แผนดน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 38ยอมไมกระทาความชอบใจ ไมกระทาความแคนใจ มแตอดทนอดกลนเทานนฉนใด แมทานเมออดทนไดในความนบถอกด ในความดหมนกด จกเปนพระพทธเจาได ดงน เขาไดอธษฐานขนตบารมขอท ๖ เพราะทาใหมนแลว เพราะเหตนนทานจงกลาววา ความจรงพทธธรรมเหลาน จกไมมอยเพยงเทาน เลย เราจกเลอกเฟนธรรมแมเหลาอนทเปนเครองบม โพธญาณ ครงนนเมอเราเลอกเฟนอย กไดเหนขนต บารมขอท ๖ ททานผแสวงหาคณใหญแตเกากอนทง หลาย ถอปฏบตเปนประจา ทานจงยดขนตบารมขอ ท ๖ น กระทาใหมนกอน มใจไมลงเลในขอนน จกบรรลสมโพธญาณ ธรรมดาแผนดนยอมทนตอสง ของทเขาทงลง สะอาดบางไมสะอาดบางทกอยาง ไม กระทาความแคนใจมแตเอนด ฉนใด แมทานเปนผ อดทนตอความนบถอและความดหมนของตนทงปวง ได ถงความเปนขนตบารมแลว จกบรรลโพธญาณได ดงน. ลาดบนน เมอเขาใครครวญยง ๆ ขนไปดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนสจบารมขอท ๗ไดมความคดอยางนวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไปทานพงบาเพญสจบารมใหเตมเปยม อยาไดกระทาการพดเทจทงรตวอยดวยมงทรพยเปนตนแมเมออสนบาตจะตกลงบนกระหมอมของทาน เหมอนอยางวา ธรรดาดาวประกายพฤกษในทกฤดหาเวนทางโคจรของตนไม จะไมโคจรไปในทางอนโคจรไปเฉพาะในทางของตนเทานน ฉนใด แมทานไมละสจจะ ไมกระทา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 39การพดเทจเดดขาด จกเปนพระพทธเจาได ดงน เขาไดอธษฐานสจบารมขอท ๗ การทาใหมนแลว. เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ความจรงพทธธรรมเหลานจกไมมอยเพยงเทาน เราจกเลอกเฟนธรรมแมเหลาอน ทเปนเครองบม โพธญาณ คราวนนเราเมอเลอกเฟนอย กไดเหน สจบารมขอท ๗ ททานผแสวงหาคณใหญแตเกากอน ทงหลาย ถอปฏบตเปนประจากนมา ทานจงยดสจ- บารมขอท ๗ นกระทาใหมนกอน มคาพดไมเปนสอง ในขอนน จกบรรลสมโพธญาณได ธรรมดาวาดาว ประกายพฤกษนนเปนคนชง (เทยงตรง) ในโลกพรอม ทงเทวโลก ยอมไมโคจรแวะเวยนไปนอกทาง ไมวา ในสมยหรอในฤดและปใด ฉนใด แมทานกฉนนน เหมอนกน อยาเดนเฉไปจากทางในสจจะทงหลาย ถง ความเปนสจบารมแลว จกบรรลสมโพธญาณ ดงน. ลาดบนน เมอเขาใครครวญยง ๆ ขนไปโดยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนอธษฐานบารมขอท ๘ ไดมความคดอยางนวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไป ทานพงบาเพญอธษฐานบารม ทานอธษฐานสงโตไว พงเปนผไมหวนไหวในอธษฐานนน เหมอนอยางวา ธรรมดาภเขาเมอลมทวทกทศพดกระทบอย ยอมไมสะเทอน ไมหวนไหว ยงคงตงอยในทเดมของตน ฉนใด แมทานกฉนนนเปนผไมหวนไหวในความตงใจมนของตน จกเปนพระพทธเจาไดดงน เขาไดอธษฐานอธษฐานบารมขอท ๘ กระทาใหมนแลว เพราะเหตนน ทานจงกลาววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 40 ความจรง พทธธรรมเหลาน จกไมมอยเพยง เทานแน เราจกเลอกเฟนธรรมแมเหลาอน ทเปน เครองบมโพธญาณ คราวนนเราเมอเลอกเฟนอย ก ไดเหน อธษฐานบารมขอท ๘ ททานผแสวงหาคณใหญ แตเกากอนทงหลาย ถอปฏบตเปนประจาสบกนกอน ทานจงยดอธษฐานบารมขอท ๘ น กระทาใหมนกอน ทานเปนผไมหวนไหวในขอนน แลว จกบรรลสมโพธ- ญาณ ภเขาหนไมหวนไหวตงมนแลว ยอมไมสะ- เทอนดวยลมกลา ยอมตงอยในทเดมของตนเทานน ฉนใด ทานจงไมหวนไหวในความตงใจจรงตลอดกาล ทกเมอ ถงความเปนอธษฐานบารมแลว จกบรรล สมโพธญาณ ดงน. ลาดบนนเมอเขาไดใครครวญยง ๆ ขนไปดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานเลย เขาไดเหนเมตตาบารมขอท ๙ ไดมความคดอยางนวา. ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไป ทานพงบาเพญเมตตาบารมใหเตมเปยม ในสงทเปนประโยชนเกอกลและมใชประโยชนเกอกลพงมจตเปนอยางเดยวกน เหมอนอยางวา ธรรมดาวานายอมกระทาใหเยนแผซานไปเชนเดยวกน ทงแกคนชวทงแกคนดฉนใด แมทานเมอเปนผมนาใจเปนอนเดยวกน ดวยเมตตาจตในสตวทงปวงจกเปนพระพทธเจาได ดงน เขาไดอธษฐานเมตตาบารมขอท ๙ กระทาใหมนแลว. เพราะเหตนนทานจงกลาววา ความจรงพทธธรรมเหลานจกไมมอยเพยงเทาน แน เราจกเลอกเฟนธรรมเหลาอนทเปนเครองบมโพธ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 41 ญาณ คราวนนเมอเราเลอกเฟนอย กไดเหน เมตตา บารมขอท ๙ ททานผแสวงหาคณใหญแตเกากอนทง หลาย ถอปฏบตเปนประจากนมา ทานจงยดเมตตา บารมขอท ๙ น กระทาใหมนกอน ถาทานปรารถนา จะบรรลพระโพธญาณ กจงเปนผไมมใครเสมอดวย เมตตา ธรรมดานายอมแผความเยนไปใหคนดและ คนเลวเสมอกน ชะลางมลทนคอธลออกไดฉนใด แม ทานกจงเจรญ เมตตาใหสมาเสมอ ไปในคนทงทเกอกล และไมเกอกลฉนนนเถด ทานถงความเปนเมตตาบาร- มแลว จกบรรลพระสมโพธญาณ ดงน. ตอมาเมอเขาใครครวญแมยงขนไปอกดวยคดวา ธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจา ไมพงมเพยงเทานเลย จงไดเหนอเบกขาบารมขอท ๑๐ ไดมความคดอยางนวา ดกอนสเมธบณฑต นบจาเดมแตนไป ทานพงบาเพญอเบกขาบารม พงวางใจเปนกลาง ในสขกดในทกขกด เหมอนอยางวา ธรรมดาแผนดน เมอคนทงของสะอาดบาง ไมสะอาดบาง ยอมวางใจเปนกลางทเดยวฉนใด แมทานกฉนนน เมอวางใจเปนกลางไดในสขและทกขกจกไดเปนพระ-พทธเจา. เขาไดอธษฐานอเบกขาบารมขอท ๑๐ ทาใหมนแลว. เพราะเหตนนทานจงกลาววา ความจรง พทธธรรมนจกไมมอยเพยงเทานแน เราจกเลอกเฟนธรรมเหลาอนทเปนเครองบมโพธญาณ คราวนน เราเมอเลอกเฟนอย กไดเหนอเบกบารม ขอท ๑๐ ททานผแสวงหาคณใหญแตเกากอนทงหลาย ถอปฏบตเปนประจาสบกนมา ทานจงยดอเบกขาบารม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 42 ขอท ๑๐ น กระทาใหมนกอน ทานเปนผมนคงประดจ ตราช จกบรรลพระสมโพธญาณ ธรรมดาแผนดน ยอมวางเฉยตอของทไมสะอาดและของทสะอาด ซง เขาทงลงไป เวนขาดจากความโกรธและความยนดตอ สบทงสองนน ฉนใด แนทานกฉนนน ควรเปนประ- ดจตราชในสขและทกขในกาลทกเมอ ถงความเปน อเบกขาบารมแลว จกบรรลพระสมโพธญาณได ดงน. ตอนน เขาจงคดวา พทธการกธรรมทเปนเครองบมโพธญาณ มเพยงเทานเทานน ยกเวนบารม ๑๐ เสยธรรมเหลาอนไมม บารมทง ๑๐ แมเหลาน แมในเบองสง แมในอากาศกไมม ภายใตแผนดนกด ในทศทงหลายมทศตะวนออกเปนตนกด กไมม แตมตงอยภายในหทยของเรานเองดงน.เขาเมอเหนวาบารมเหลานนตงอยในหทยแลว จงอธษฐานบารมแมทงหมดกระทาใหมน พจารณาอยแลว ๆ เลา ๆ พจารณากลบไปกลบมา ยดเอาตอนปลายทวนมาใหถงตน ยดเอาตอนตนมาตงไวในตอนปลาย และยดเอาตรงกลางใหจบลงตรงขางทงสอง ยดททสดขางทงสองมาไหจบลงตรงกลาง ยดเอาบารม ๑๐ อปบารม ๑๐ ปรมตถบารม ๑๐ คอ การบรจาคสงของภายนอกเปนทานบารม การบรจาคอวยวะเปนทานอปบารม การบรจาคชวตเปนทานปรมตบารม ทตรงทามกลางแลว พจารณาวกวนไปมาเหมอนคนหมนเครองยนตหบนามน ไปมาและพจารณาคลกเคลาเขาดวยกน เหมอนคนกวนระคนกระทายอดภเขาใหญสเนรใหเปนมหาสมทรในหองจกรวาลฉะนน. เมอเขาพจารณาบารมทง ๑๐ อย ดวยเดชแหงธรรม แผนดนใหญนทหนาไดสองแสนโยชนยงดวยสนหต เปนราวกะวามดตนออทชางเหยยบแลวและเครองยนต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 43หบออยทกาลงหบอย รองดงลนหวนไหวสะเทอนเลอนลนไปหมด หมนควางไมตางอะไรกบวงลอเครองปนหมอและวงลอของเครองยนตบบนามน เพราะเหตนนทานจงกลาววา ธรรมทเปนเครองบมโพธญาณในโลกนเพยงน เทานน ไมนอกไปจากน ยงขนไปกวานกไมม ทาน จงตงมนอยในธรรมนน เมอเราไตรตรองธรรมเหลาน พรอมทงสภาวะกจและลกษณะอย ดวยเดชแหงธรรม แผนดนพรอมโลกธาตหมนหนงสนสะเทอนแลว ปฐพ กไหวรองลน ดงเครองยนตหบออยทหบอย เมทนดล กเลอนลนประดจดงวงลอเครองยนตบบนามน ฉะนน ดงน. เมอมหาปฐพไหวอย ผคนทอาศยอยในรมมนครตางมสามารถทรงตวยนอยได ประหนงวาศาลาหลงใหญ ทถกลมบาหม โหมพดอยางหนกพากนเปนลมลมลง ภาชนะของชางหมอมหมอนาเปนตน ทกาลงทาอยตางกระทบกนและกนแตกเปนจรณวจรณไป มหาชนสะดงกลวจงเขาไปเฝาพระศาสดาแลวทลถามวา ขาแตพระผมพระภาคเจา พวกขาพระองคไมทราบขอนนอยางไรเลยวา นนาคทาใหหมนวน หรอวาบรรดาภตยกษและเทวดาพวกใดพวกหนงทาใหหมนวน อกประการหนง มหาชนแมทงหมดนถกทาใหเดอนรอน ความชวหรอความดจกมแกโลกน ขอพระองคจงตรสบอกเหตนน แกพวกขา-พระองคเถด. พระศาสดาทรงสดบถอยคาของพวกเขาแลวตรสวา พวกทานอยาไดกลวเลย อยาคดอะไรเลย ภยจากเหตนไมมแกพวกทาน วนนสเมธบณฑต เราพยากรณใหแลววา จกเปนพระพทธเจาทรงพระนามวาโคดมในอนาคตบดน เขาไตรตรองบารมทงหลายอย เมอเขาไตรครองอยตรวจตราอย เพราะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 44เดชแหง ธรรม โลกธาตทงสนหมนหนงสเทอนและรองลนไปพรอมกน ทเดยวดงน เพราะเหตนนทานจงกลาววา ในทองคาสพระพทธเจา บรษทมประมาณเทาใด บรษทในทนน มประมาณเทานน ตางตวสนอย เปนลม ลมลงบนแผนดน หมอนาหลายพนและหมอขาวหลาย รอยเปนจานวนมาก ในทนนตางกระทบกระแทกกน แตกละเอยดไปหมด มหาชนตางหวาดเสยวสะดงกลว ภย หวหมน มใจวาวน จงมาประชมกน เขาไปเฝา พระพทธเจาทปงกร กราบทลวาอะไรจกมแกโลก ด หรอชว หรอโลกทงปวงจะถกทาใหเดอดรอน ขอ พระองคผเปนดวงตาของโลก จงทรงบรรเทาเหตนน คราวนนพระมหามนทปงกรใหพวกเขาเขาใจไดแลว ดวยตรสวา พวกทานจงวางใจเสยเถด อยาได กลวเลย ในการไหวของแผนดนน วนนเราไดพยา- กรณแลว ถงบคคลใดวาจกไดเปนพระพทธเจา บคคล นนไตรตรองถงธรรมทพระชนเจาถอปฏบตมาแลว แตเลากอน เมอเขาไตรตรองฟงธรรม อนเปน พทธภมโดยไมเหลอเพราะเหตนน ปฐพนพรอมหมน โลกธาตในโลกพรอมทงเทวโลกจงไหวแลว ดงน. มหาชนฟงพระดารสของพระตถาคตยนดและราเรงแลว พากนถอเอาดอกไมของหอมและเครองลบไล ออกจากรมมนครเขาไปหาพระโพธสตวบชาดวยดอกไมเปนตน ไหวกระทาประทกษณแลว เขาไปยงรมมนครตาม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 45เดม ฝายพระโพธสตวไตรตรองบารมทงสน กระทาความเพยรใหมน อธษฐานแลว ลกจากอาสนะทนง. เพราะเหตนนทานจงกลาววา เพราะไดฟงพระดารสของพระพทธเจา ใจเยน แลวในทนใดนน ทกคนเขาไปหาเรา กราบไหวแลว อก เรายดมนพระพทธคณกระทาใจไวใหมน นมสการ พระทปงกร ลกจากอาสนะในกาลนน ดงน. ลาดบนน เทวดาในหมนจกรวาลทงสนประชมกนแลว บชาพระโพธ-สตวผลกจากอาสนะ ดวยดอกไมและของหอมอนเปนทพยแลว ปาวประกาศคาสรรเสรญอนเปนมงคลเปนตนวา ขาแตทานสเมธดาบสผเปนเจา วนนทานตงปรารถนาอยางใหญทบาทมลของพระทศพลทปงกร ขอความปรารถนาของทานจงสาเรจโดยไมมอนตราย ความกลวหรอความหวาดเสยวอยาไดมแกทานโรคแมแตนอยหนง อยาไดเกดในรางกาย ขอทานจงบาเพญบารมใหเตมโดยพลนแลวบรรลพระสมมาสมโพธญาณ ตนไมทจะเผลดดอกออกผล ยอมเผลดดอกและออกผลตามฤดกาลฉนใด แมทานกจงไดสมผสพระโพธญาณอนอดมโดยพลน อยาไดลวงเลยสมยนนเลยฉนนนเหมอนกน เทวดาทงหลายครนปาวประกาศอยางนแลว ไดกลบไปยงเทวสถานของตน ๆ ตามเดม ฝายพระโพธ-สตวผอนเทวดาสรรเสรญแลวคดวา เราจกบาเพญบารม ๑๐ แลว ในทสดแหงสอสงไขยยงดวยแสนกปจกไดเปนพระพทธเจา ดงน อธษฐานกระทาความเพยรใหมนแลว เหาะขนไปยงทองฟา ไปสปาหมพานตทนท. เพราะเหตนนทานจงกลาววา เหลาเทวดาและมนษยทงสองพวก ตางโปรย- ปรายดอกไมอนเปนทพยและอนเปนของมนษย แก เขาผกาลงลกจากอาสนะ ทงเทวดาและมนษยสอง ฝายนนตางกไดรบความยนดทวหนา ความปรารถนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 46 ของทานยงใหญ ขอทานจงไดสงนนตามททาน ปรารถนาไว ขอสรรพเสนยดจญไรจงแคลวคลาดไป ขอโรคภยจงพนาศไป ขออนตรายจงอยามแกทานเถด ขอทานจงไดรบสมผสพระโพธญาณโดยพลน ขาแต ทานมหาวระ ขอทานจงเบกบานดวยพทธญาณเหมอน ตนไมทมดอกเมอถงฤดกาลกเผลดดอกฉนนนเถด พระสมพทธเจาเหลาใดเหลาหนง พงบาเพญบารม ๑๐ ใหเตมเปยมฉนใด ขาแตทานมหาวระ ขอทานจงบา- เพญบารม ๑๐ ใหเตมเปยมฉนนนเถด พระสมพทธเจา เหลาใดเหลาหนง ตรสรทโพธมณฑลฉนใด ขาแต ทานมหาวระ ขอทานจงตรสรทโพธมณฑลของพระ- ชนเจาฉนนน พระสมพทธเจาเหลาใดเหลาหนงทรง ประกาศพระธรรมจกร ฉนใด ขอทานจงประกาศ พระธรรมจกรฉนนน พระจนทรในวนเพญผองแผว ยอมรงโรจนฉนใด ขอทานจงมใจเตมเปยมรงโรจน ในหมนโลกธาตฉนนนเถด พระอาทตยทพนจากราห แลว ยอมแผดแสงดวยความรอนแรงฉนใด ขอทาน จงปลดเปลองเรองโลกยออกแลวสวางไสวอยดวยสร ฉนนนเถด แมนาใด ๆ กตามยอมไหลไปลงทะเล ใหญฉนใด ขอชาวโลกพรอมทงเทวดาจงรวมลงท สานกของทานฉนนนเถด ในกาลนนเขาอนเทวดา และมนษยชมเชยและสรรเสรญแลวยดมนบารมธรรม ๑๐ เมอจะบาเพญบารมธรรมเหลานน เขาไปสปา หมพานตแลว. กถาวาดวยสเมธดาบส จบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 47 ฝายชาวเมองรมมนครเลาไดเขาไปสนครแลว ถวายมหาทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกพวกเขาใหมหา-ชนดารงอยในสรณะเปนตนแลว เสดจออกจากรมมนครไป ตอจากนนพระองคทรงดารงอยตลอดพระชนมายขย ทรงกระทาพทธกจครบทกอยางแลวเสดจดบขนธปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาตโดยลาดบ คาทควรจะกลาวในทนนทงหมด พงทราบตามนยททานกลาวไวแลวในพทธวงศนนเถดจรงอยทานกลาวไวในพทธวงศนนวา ในกาลนน ชนเหลานนองคาสพระโลกนาถ พรอมทงพระสงฆแลว ไดถงพระศาสดาทปงกรเปน สรณะ พระตถาคตยงคนบางคนใหตงอยในสรณะ คมน บางพวกกใหตงอยในศล ๕ อกพวกกใหตงอย ในศล ๑๐ ทรงประทานสามญผลสงสด ๔ แตบางคน บางคนกทรงประทานธรรมทไมมสงใดเสมอคอปฏ- สมภทา บางคนพระนราสภกทรงประทานสมบตอน ประเสรฐ ๘ อยาง บางคนกทรงมอบใหซงวชชา ๓ อภญญา ๖ พระมหามนทรงสงสอนหมชนดวยความ พยายามนน ศาสนาของพระโลกนาถไดแผไพศาล แลว เพราะเหตนน พระทปงกรผเปนผนามพระหน ใหญ [ผงผาย] มพระวรกายเหมอนของโคอสภะ [สงางาม] ทรงใหชนเปนอนมากขามถงฝง ทรงปลด เปลองทคตใหพระมหามนทอดพระเนตรเหนชนทพอ จะตรสรธรรมไดแมในทไกลไดแสนโยชน กเสดจไป ถงโดยขณะเดยว ใหเขาตรสรได ในการไดบรรลมรรค

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 48 ผล ครงแรก [ปฐมโพธกาล] พระพทธเจาใหสตวตรสร ไดหนงรอยโกฏ ในการไดบรรลมรรคผลครงทสอง [มชฌมโพธกาล] พระนาถะใหสตวตรสรไดแสนโกฏ และการไดบรรลมรรคผลครงทสาม [ปจฉมโพธกาล] ไดมแตสตวเกาสบพนโกฏ ในเมอพระพทธเจาไดทรง แสดงพระธรรมในเทวพภพ การประชมของพระ - ศาสดาทปงกรไดมสามครง การประชมครงแรกมชน แสนโกฏ อกครงเมอพระชนเจาประทบอยวเวกทยอด เขานารทะ พระขณาสพผปราศจากมลทนรอยโกฏ ประชมกน ในกาลใดพระมหาวระประทบอยบนเขา ในเมองสทสนะ ในกาลนนพระมหามนทรงหอมลอม ไปดวยพระขณาสพเกาสบพนโกฏ เราในสมยนน เปน ชฏลผมตบะกลา เหาะไปในทกลางหาวได ไดสาเรจ ในอภญญา ๕ การตรสรธรรมไดมแตชนนบไดเปน สบพนยสบพน การตรสรของคนเพยงหนงคน สอง คน ไมจาเปนตองนบ. ในกาลนน ศาสนาของพระผม พระภาคเจาทรงพระนามวาทปงกร แผไปกวางขวาง ชนรกนมากมาย มงคง แพรหลาย บรสทธผดผอง พระผไดอภญญา ๖ มฤทธมากนบไดสแสนหอมลอม พระทปงกรผทรงรแจงโลกในกาลทกเมอ ในสมยนน ใคร ๆ กตามจะละภพมนษยไป [ตาย] เขาเหลานน มไดบรรลอรหต ยงเปนเสขบคคลจะตองถกเขาตาหน ตเตยน พระพทธศาสนากบานเบกดวยพระอรหนตผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 49 คงท งามสงาอยในโลกพรอมทงเทวโลกดวยพระ ขณาสพผปราศจากมลทน นครชอรมมวด กษตรย ทรงพระนามสเมธ เปนพระชนก พระชนนทรง พระนามวาสเมธา ของพระศาสดาทปงกร พระองค ทรงครองเรอนอยหมนป มปราสาทอยางดทสดอย สามหลง ชอรมมะ สรมมะและสภะ มเหลานาร แตงตวสวยงามนบไดสามแสน มพระจอมนารพระ- นามวา ยโสธรา มพระโอรสพระนามวา อสภขนธะ พระองคทรงเหนนมต ๔ อยาง เสดจออกบวช ดวยยานคอชาง พระชนเจาทรงตงความเพยรอย ไมหยอนกวาหมนป พระมนทรงบาเพญเพยรทางใจ ไดตรสรแลว พระมหาวระทรงประกาศพระธรรมจกร ทปานนทวน อนหนาแนนไปดวยสร ไดทรงกระทา การยายเดยรถยทโคนตนซกอนนารนรมย มพระอคร- สาวกคอ พระสมงคละและพระตสสะ พระศาสดา ทปงกรมพระอปฐากนามวา สาคระ มพระอครสาวกา คอ พระนางนนทาและพระนางสนนทา ตนไมตรสร ของพระผมพระภาคเจาพระองคนน เรยกกนวาตน ปปผล พระมหามนทปงกรมพระวรกายสงได ๘๐ ศอก พญาไมสาละมดอกบานสะพรง เปนตนไมประจาทรป ดงาม พระผแสวงหาพระคณใหญนนมพระชนมาย ไดแสนป พระองคทรงพระชนมอยเทานนทรง ใหเหลาชนเปนอนมากขามถงฝง [นพพาน] พระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 50 องคพรอมทงพระสาวก ใหพระสทธธรรมสวางไสว แลว ใหมหาชนขามถงฝง รงโรจนอยราวกะกองอคค ปรนพพานแลว. พระฤทธ พระยศและจกรรตนะท พระบาททงสอง ทกอยางกอนตรธานไปหมด สงขาร ทงหลายเปนของวางเปลา ดงน และหลงจากพระ- ทปงกร กมพระนายกทรงพระนามวา โกณฑญญะ ทรงมพระเดชหาทสดมได ทรงมพระยศนบไมได ม พระคณหาประมาณมได ยากทใครจะตอกรได. กในกาลตอจากพระผมพระภาคเจาทปงกร ลวงมาไดหนงอสงไขยพระศาสดาทรงพระนามวา โกณฑญญะ เสดจอบตขนแลว แมการประชมสาวกของพระองคกไดมสามครง ในการประชมครงแรกมสาวกแสนโกฏ ในครงทสองมพนโกฏ ในครงทสามมเกาสบโกฏ ในกาลนน พระโพธสตวเปนพระเจาจกรพรรดทรงพระนามวาวชตาว ไดถวายมหาทานแดพระภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมขนบไดแสนโกฏ พระศาสดาทรงพยากรณพระโพธสตววาจกไดเปนพระพทธเจาแลวทรงแสดงธรรม เขาฟงธรรมกถาของพระศาสดาแลวสละราชสมบตออกบวช เขาเรยนพระไตรปฎก ทาสมบต ๘ และอภญญา ๕ ใหเกดขนแลว มฌานไมเสอมไปเกดในพรหมโลก. กสาหรบพระโกณฑญญพทธเจา พระนครนามวา รมมวด กษตรยพระนามวา อานนทะ เปนพระราชบดา พระเทวพระนามวา สชาดา เปนพระราชมารดา พระภตทะและพระสภททะเปนพระอครสาวก พระพทธอป-ฐากนามวา อนรทธะ พระตสสาเถรและพระอปตสสาเถร เปนพระอครสาวกาตนไมทตรสรชอ สาลกลยาณ [ตนขานาง] พระวรกายสงได ๘๘ ศอกประมาณพระชนมายไดแสนป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 51 ในกาลตอจากพระองคลวงไดหนงอสงไขย ในกปเดยวกนนนแหละมพระพทธเจาอบตขน ๔ พระองคคอ พระมงคละ พระสมนะ พระเรวตะพระโสภตะ. พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา มงคละ ไดมการประชมสาวก๓ ครง ในการประชมครงแรกไดมภกษแสนโกฏ ครงท ๒ แสนโกฏ ครงท๓ เกาสบโกฏ ไดยนวาพระภาดาตางพระมารดาของพระองค นามวา อานนท-กมารไดเสดจมายงสานกของพระศาสดา เพอตองการฟงธรรมพรอมกบบรษทนบได ๙๐ โกฏ พระศาสดาตรสอนบพพกถาแกพระองค พระองคพรอมกบบรษทไดบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา พระศาสดาทรงเลงดบรพจรยาของกลบตรเหลานน ทอดพระเนตรเหนอปนสยเเหงบาตรและจวร อนสาเรจดวยฤทธจงทรงเหยยดพระหตถเบองขวา ตรสวา พวกเธอจงเปนภกษมาเถด ในขณะนนนนเอง เขาทงหมดกทรงบาตรและจวรอน สาเรจดวยฤทธสมบรณดวยอากปกรยาประดจพระเถระมพรรษาได ๖๐ ถวายบงคมพระศาสดาหอมลอมแลว นเปนการประชมของพระสาวกครงท ๓ ของพระองค พระรศมจากพระสรระของพระพทธเจาทกพระองคมประมาณ ๘๐ ศอกเทานนโดยรอบฉนใด แตของพระมงคละหาเปนฉนนนไม สวนพระรศมจากพระสรระของพระผมพระภาคเจานน แผไปตลอดหมนโลกธาตตงอยตลอดกาลเปนนตย ตนไมแผนดน ภเขา และทะเล เปนตน โดยทสดจนชนหมอขาวเปนตน ไดเปนประหนงวาปกคลมไวดวยแผนทองคา อนงประมาณพระชนมายของพระองคไดเกาหมนป ตลอดเวลาประมาณเทานดวงจนทรและดวงอาทตยเปนตน ไมสามารถทจะสองแสงดวยรศมของตน การกาหนดเวลากลางคนและกลางวนไมปรากฏม ตอนกลางวน เหลาสตวทองเทยวไปดวยแสงสวางของพระพทธเจาเทานนเหมอนกบดวยแสงสวางของดวงอาทตย ชาวโลกรกาหนดเวลากลางคน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 52และกลางวนไดดวยอานาจแหงดอกไมทบานในเวลาเยน และนกเปนตนใน เวลาเชา. ถามวากพระพทธเจาทงหลายองคอนไมมอานภาพนหรอ ? แกวาไมมหามได จรงอยพระพทธเจาแมเหลานน เมอทรงมงหวงอย พงแผพระรศมไปไดตลอดโลกธาตหมนหนงหรอยงกวานน กพระรศมจากพระสรระของพระผมพระภาคเจามงคละไดแผไปตลอดโลกธาตหมนหนงตลอดกาลเปนนตยทเดยว เหมอนพระรศมเเควาหนงของพระพทธเจาองคอน ดวยอานาจความปรารถนาในกาลกอน ไดยนวาในกาลททองเทยวไปเปนพระโพธสตวพระองคดารงอยในอตภาพเชนกบพระเวสสนดร พรอมดวยบตรและภรยาอยทภเขาเชนกบเขาวงกต ครงนน มยกษคนหนงชอขรทาฐกะไดยนวาพระมหาบรษมอธยาศยชอบใหทาน จงเขาไปหาดวยเพศแปลงเปนพราหมณแลวขอทารกสองคนกะพระมหาสตว พระมหาสตวกลาววา ดกอนพราหมณ เราใหลกนอย ดงนแลว ยนดราเรงทาใหแผนดนมนาลอมรอบไหวอย ไดใหทารกแมทงสองแลว ยกษยนพงพะนกพงในทสดแหงทจงกรม เมอพระมหาสตวเหนอยนนเองเคยวกนทารกเหมอนการากไม ความโทมนสแมเทาปลายเสนผมมไดเกดขนแกพระมหาบรษ เพราะมองดยกษ แมจะเหนปากของมน กาลงหลงสายเลอดออกมาอย ดราวกะวาเปลวไฟในปากทพออาขน เมอเขาคดอยวา ทานอนเราใหดแลวหนอ ปตและโสมนสอยางใหญหลวงไดเกดขนทวตว เขาไดกระทาความปรารถนาวา ดวยผลแหงทานของเรานในอนาคต ขอรศมจงฉายออกโดยทานองนนแหละ เพราะอาศยความปรารถนานนของเขา รศมจงฉายออกจากสรระของเขาผเปนพระพทธเจาแผซานไปตลอดทเพยงนน บรพ-จรยาแมอนอกของพระองคกยงม ไดยนวา พระองคในกาลเปนพระโพธสตวเหนเจดยของพระพทธเจาองคหนง คดวาเราควรบรจาคชวตแดพระพทธเจาองคน จงพนสรระทงหมดโดยทานองทพนประทปดาม เอาเนยใสใสจนเตม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 53ถาดทองคานคาแสนหนงสงไดหนงศอกกา จดไสตะเกยงพนหนงในถาดนน เอาศรษะเทนถาดนนไว แลวใหจดไฟทวตว กระทาประทกษณเจดยใหลวงไปตลอดคนหนง เมอเขาแมพยายามอยอยางนจนถงเวลาอรณขนความรอนกมไดระคายเคองแมเพยงขมขน ไดเปนประหนงวาเขาไปในหองแหงดอกบวหลวงจรงอย ธรรมดาวาธรรมนยอมรกษาคนผรกษาตนอย เพราะเหตนน พระผม-พระภาคเจาจงตรสวา ธรรมแลยอมรกษาบคคลผปกตประพฤตธรรม ธรรมทบคคลประพฤตดแลวยอมนาสขมาให นเปน อานสงสในธรรมทบคคลประพฤตดแลว ผมปกต ประพฤตธรรมยอมไมไปสทคต. เพราะผลแหงกรรมแมน แสงสวางจากพระสรระของพระผมพระภาคเจาพระองคนน จงแผซานไปตงอยตลอดหมนโลกธาต. ในกาลนนพระโพธสตวของพวกเรา เปนพราหมณชอ สรจ คดวาเราจกนมนตพระศาสดา จงเขาไปเฝาฟงธรรมกถาอนไพเราะแลว กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พรงนขอพระองคจงรบภกษาในเรอนของขาพระองคเถด. ดกอนพราหมณ ทานมความตองการดวยภกษมประมาณเทาไร ?พระศาสดาตรส. ขาแตพระองคผเจรญ กภกษผเปนบรวารของพระองคมประมาณเทาไร ? พราหมณทลถาม. ในคราวนน พระศาสดาทรงมการประชมเปนครงแรกพอด เพราะฉะนนจงตรสวา มประมาณแสนโกฎ. พราหมณจงทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคพรอมดวยภกษสงฆแมทงหมดจงทรงรบภกษาของขาพระองค

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 54เถด. พระศาสดาทรงรบแลว. พราหมณครนนมนตเพอเสวยในวนรงขนแลวไปสเรอนคดวา เราสามารถถวายขาวตมภตและผาเปนตน แตภกษสงฆมประมาณเทานได แตทนงจกเปนอยางไร ดงน. ความคดนนของเขาทาใหเกดความรอนขนแกบณฑกมพลศลาอาสนของทาวเทวราช ผประทบยนอยในทสดแหงแปดหมนสพนโยชน. ทาวสกกะทรงดารวา ใครหนอแลตองการจะใหเราเคลอนจากอาสนะน ทรงตรวจตราอยดวยทพยจกษ ทรงเหนพระมหาบรษ ทรงดารวา สรจพราหมณน นมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขคดแลว เพอตองการทนง ควรทเราจะไปในทนน ถอเอาสวนบญบาง จงทรงเนรมตรางเปนเพศชางไม มมอถอมดและ. ขวาน ไดปรากฏตวขางหนาของพระมหาบรษกลาววา ใคร ๆ มงานทจะตองจางทาบาง. พระมหาบรษเหนเขาแลวจงถามวา ทานจกทางานอะไร ? เขากลาววา ขนชอวาศลปะทขาพเจาไมรไมม ผใดจะใหเราทางานใด เปนบานกตาม มณฑปกตาม เรารทจะทางานนน แกผนน. พระมหาบรษกลาววา ถากระนนงานของเรามอย. เขากลาววา งานอะไรนะทาน. ภกษแสนโกฏขาพเจานมนตเพอฉนในวนพรงน ทานจกกระทามณฑปทนงของภกษเหลานนไดไหม. ขาพเจาทาได ถาทานจกสามารถใหคาจางแกขาพเจาได. เราจกสามารถ พอ. เขารบปากวา ดละ ขาพเจาจกกระทา จงไปตรวจดทวางแหงหนง ทวางมประมาณสบสองโยชน ไดมพนราบเรยบประหนงมณฑลกสณ. เขาคดวา ขอมณฑปสาเรจดวยแกว ๗ ประการ จงปรากฏขนในทมประมาณเทาน ในทนใดนน มณฑปกแทรกแผนดนขนมา. ทเสาสาเรจดวยทองคาของปราสาทนน มหมอนาสาเรจดวยเงนตงอย. ทเสาสาเรจดวยเงน มหมอนาสาเรจดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 55ทองคา ทเสาแกวมณมหมอนาสาเรจดวยแกวประพาฬ. ทเสาสาเรจดวยแกว ประพาฬ มหมอนาสาเรจดวยแกวมณ. ทเสาสาเรจดวยแกว ๗ ประการ มหมอนาสาเรจดวยแกว ๗ ประการเหมอนกน. ตอจากนนเขากมองดดวยคดวาขอนาขายกระดง จงหอยยอยอยตามระหวางแหงมณฑป พรอมกบการมองดนนเอง ตาขายกระดงกหอยยอยลงแลว เสยงอนไพเราะของตาขายกระดงทถกลมออนราเพยพด กเปลงเสยงออกมาราวกะวาเสยงอนไพเราะแหงดนตร ซงประกอบดวยองค ๕ จงดไมตางอะไรกบเวลาททพยสงคตบรรเลงอย. เขาคดวา ในระหวาง ๆ ขอใหพวงของหอมและพวงดอกไมจงหอยยอยลงมา พวงของหอมและพวงดอกไมกหอยยอยลงมาแลว. เขาคดวา ขออาสนะและแทนทรองนงสาหรบภกษทนบไดแสนโกฏ จงแทรกแผนดนขนมา. ในทนใดนนเองตางกแทรกขนมา เขาคดวา ททก ๆ มม ขอใหหมอนาแทรกขนมามมละใบ.หมอนากแทรกขนมา เขาเนรมตสงตาง ๆ มประมาณเทาน เสรจแลวจงไปยงสานกของพราหมณแลวกลาววา มานแนะทาน ทานจงตรวจดมณฑปแลวใหคาจางแกเรา. พระมหาบรษไปตรวจดมณฑปแลว. เมอเขากาลงตรวจดอยนนแหละทวตวไดสมผสกบปต ๕ ชนดตลอดเวลา. ทนนเมอเขามองดมณฑปอยไดมความคดอยางนวา มณฑปนคนเปนมนษยกระทาไมได แตเพราะอาศยอธยาศยของเรา คณของเรา ภพของทาวสกกะจะรอนแนนอน กอนน ทาวสกกเทวราชจกสรางมณฑปนขน ดงน. เขาคดวา การถวายทานเพยงวนเดยวเทานน ในมณฑปเหนปานน ไมสมควรแกเราเลย เราจกถวายทานตลอด ๗ วน. จรงอยทานภายนอก แมมประมาณสกเทาไร กไมสามารถทจะทาความยนดใหแกพระโพธสตวได แตในเวลาทเขาตดศรษะทประดบประดาแลว ควกลกตาทงสองขางทหยอดยาตาแลว ฉกเนอหวใจออกแลวใหไปพระโพธสตวจะมความยนดนกเพราะอาศยการบรจาคน เมอพระโพธสตวแม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 56ของพวกเราสละกหาปณะหาแสนทกวน ใหทานอยทประตทง ๔ และททาม กลางพระนคร ในเรองสวราชชาดก ทานนนกหาสามารถใหเกดความยนดในการบรจาคไม. แตในกาลใด ทาวสกกเทวราชปลอมตวมาในรปของพราหมณขอลกตาทงสองขางของเขา ในกาลนน เมอเขาควกลกตาเหลานน ใหอยนนแหละความราเรงไดเกดขนแลว จตมไดเปนอยางอนแมเทาปลายเสนผม. ขนชอวาอมใจเพราะอาศยทานทใหแลวโดยอาการอยางนหามแกพระโพธสตวไม. เพราะฉะนน พระมหาบรษแมนน จงคดวา เราควรจะถวายทานแกภกษทงหลายนบไดแสนโกฏตลอด ๗ วน จงใหพระภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขประทบนงในมณฑปนน ไดถวายทานชอควปานะตลอด ๗ วน ทเรยกวาควปานะนนไดแก โภชนะทเขาใสนมจนเตมหมอใหญแลว ยกขนตงบนเตาไฟใสขาวสารนดหนอยในนานมทตมสกแลวในหมอตม แลวปรงรสดวยนาผงผงนาตาลกรวดและเนยใสทตมแลว กมนษยนแหละไมสามารถทจะเลยงดไดแมแตเทวดากตองสลบกนจงจะเลยงดได. แมทมประมาณ ๑๒ และ ๑๓ โยชนกไมเพยงพอทจะบรรจภกษทงหลายไดเลย แกภกษเหลานน นงไดดวยอานภาพของตน. ในวนสดทาย เขาใหลางบาตรของภกษทกรปแลว ใสเนยใส เนยขน นาผงและนาออยเปนตนจนเตมบาตร เพอตองการใหเปนเภสช พรอมดวยไตรจวร ผาสาฎกทเปนจวร ซงภกษนวกะในหมสงฆไดรบ ไปไดมราคาถงหนงแสน. พระศาสดาเมอจะทรงกระทาอนโมทนาทรงใครครวญดวา บรษนไดถวายมหาทานเหนปานน เขาจกไดเปนอะไรหนอ ทอดพระเนตรเหนวา เขาจกไดเปนพระพทธเจาทรงพระนามวาโคดม ในทสดแหงสองอสงไขยยงดวยแสนกปในอนาคต ดงน จงตรสเรยกพระมหาบรษมาแลวทรงพยากรณวา ทานลวงกาลมประมาณเทานแลว จกไดเปนพระพทธเจาทรงพระนามวาโคดม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 57 พระมหาบรษไดฟงคาพยากรณแลวคดวา นยวาเราจกไดเปนพระ-พทธเจา จะประโยชนอะไรของเราดวยการอยครองเรอน เราจกบวช จงทอดทงสมบตเหนปานนน ประดจกอนเขฬะ แลวบวชในสานกของพระศาสดาครน บวชแลวเลาเรยนพระพทธวจนะ ใหอภญญาและสมาบตเกดขนแลว ในเวลาสนอายไดไปบงเกดในพรหมโลก. กพระนครของพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวามงคละ มชอวาอตตระ แมพระราชมารดากทรงพระนามวา อตตรา แมพระราชบดาทรงเปนกษตรยทรงพระนามวา อตตระ พระอครสาวกสององคนามวา สเทวะ-หนง ธรรมเสนะหนง พระอปฐากนามวา ปาลตะ พระอครสาวกาสององคนามวา สมพล ๑ นามวา อโสกา ๑ ตนไมตรสร ชอนาคพฤกษ(ตนกากะทง). พระสรระสงได ๘๘ ศอก. พระองคทรงดารงพระชนมชพอย๙๐,๐๐๐ พรรษา กปรนพพาน. กเมอพระผมพระภาคเจาพระองคนนปรนพ-พานแลว จกรวาลหมนหนงไดมดเปนอนเดยว โดยพรอมกนทเดยว. พวกมนษยทงหลายในจกรวาลทงสนตางรองไหคราครวญกนไปหมด. กาลภายหลงของพระพทธเจาทรงพระนามวา โกณฑญญะ พระนายกทรงพระนามวามงคละ ทรง ถอดวงประทปธรรม กาจดความมดในโลกแลวดวย ประการฉะน. ในกาลภายหลงแหงพระผมพระภาคเจาพระองคนน ผปรนพพานกระทาหมนโลกธาตใหมดอยางนแลว พระศาสดาทรงพระนามวา สมนะเสดจอบตขนแลว. สาวกสนนบาตแมของพระองคกมสามครง ในสนนบาต ครงแรก มภกษเเสนโกฏ ครงท ๒ ทกาญจนบรรพตมภกษเกาสบแสนโกฏ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 58ครงท ๓ แปดสบแสนโกฏ. ในกาลนน พระมหาสตวไดเปนนาคราชนามวา อตละมฤทธมาก มอานภาพมาก. พระยานาคนนไดยนวา พระพทธเจาอบตขนแลว มหมญาตหอมลอมแลว ออกจากนาคพภพ ใหกระทาการบรรเลงถวายดวยทพยดนตร แดพระผมพระภาคเจาพรอมดวยภกษสงฆบรวารแสนโกฎถวายผาคเฉพาะองคแลวตงอยในสรณะ พระศาสดาแมนนกทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน ชอ เมขลา พระราชาทรงพระนามวา สทตตะ เปนพระราชบดาพระราชมารดาทรงพระนามวา สรมา พระอครสาวกสององค นามวาสรณะหนง นามวาภาวตตตะหนง พระอปรากนามวา อเทนะ พระอครสาวกาสององคนามวา โสณาหนง นามวาอปโสณาหนง และตนนาคพฤกษเปนไมตรสร พระสรระสงได ๙๐ ศอก ประมาณพระชนมายได ๙๐,๐๐๐ ป ดวยประการฉะน. กาลภายหลงของพระพทธเจา ทรงพระนามวา มงคละ พระนายกทรงพระนามวาสมนะ หาผเสมอ มไดโดยธรรมทงปวง สงสดกวาสตวทงปวง. ในกาลภายหลงแหงพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา เรวตะไดเสดจอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกไดมสามครง ในสนนบาต ครงแรก นบไมได ครงท ๒ มภกษแสนโกฏ ครงท ๓ กเชนกน. ในครงนน พระโพธสตวเปนพราหมณชอ อตเทพ ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว ตงอยในสรณะ ประคองอญชลเหนอศรษะแลว ไดฟงพระคณในการละกเลสของพระศาสดานน ไดกระทาการบชาดวยผาหม แมพระองคกทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจา. กพระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน มชอวา สธญญวด แมพระราชบดากเปนกษตรย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 59ทรงพระนามวา วปละ พระราชมารดาทรงพระนามวา วมลา พระ อคร-สาวก ๒ องคนามวา วรณะหนง นามวา พรหมเทวะหนง พระอปฐากนามวา สมภวะ พระอครสาวกา ๒ องคนามวา ภตทาหนง นามวา สภททาหนง และตนนาคพฤกษเปนไมตรสร พระสรระสงได ๘๐ ศอก ประมาณพระชนมายได ๖๐,๐๐๐ ป ดวยประการน. กาลภายหลงแหงพระพทธเจา ทรงพระนามวา สมนะ พระนายกทรงพระนานวา เรวตะ เปนพระ ชนเจา หาผเปรยบปานมได หาผเสมอมได ไมม ผเทยมทน เปนผสงสด ดวยประการฉะน. ในกาลภายหลงพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา โสภตะ ไดเสดจอบตขนในโลก. แมสาวกสนนบาตของพระองคกไดมสามครงในสนนบาตครงแรก ไดมภกษรอยโกฏ ในครงท ๒ เกาสบโกฏในครงท ๓ แปดสบโกฏ. ในกาลนนพระโพธสตวเปนพราหมณชอวา อชตะฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว ตงอยในสรณะ ไดถวายมหาทานแตพระภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข แมพระองคกไดทรงพยากรณเขาวาจกไดเปนพระพทธเจา. กพระนครของพระผมพระภาคเจา พระองคนนชอสธรรม พระราชาทรงพระนามวา สธรรม ไดเปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา สธรรมา พระอครสาวกนามวาอสมะองคหนง นามวาสเนตตะองคหนง พระอปฐากนามวา อโนมะ พระอครสาวกา นามวานกลาองคหนง นามวาสชาดาองคหนง ตนนาคพฤกษเปนไมตรสร พระสรระสงได ๕๘ ศอก ประมาณพระชามายได ๙๐,๐๐๐ ป ฉะนแล. ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวาเรวตะ พระ นายกทรงพระนามวาโสภตะ มพระทยตงมน มพระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 60 ทยสงบ หาผเสนอมได หาผเปรยบปานมได ดวย ประการฉะน. ในกาลภายหลงของพระองคครนลวงไดอสงไขยหนง ในกปเดยวกนมพระพทธเจาสามพระองค เสดจอบตขนแลว คอพระอโนมทสส พระ-ปทมะ พระนารทะ สาหรบพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา อโนมทสส มสาวกสนนบาตสามครง ครงแรกมภกษแปดแสน ครงท ๒ เจดสบแสน ครงท ๓ แปดสบหกพนโกฏ. ในกาลนน พระโพธสตวไดเปนเสนาบดของยกษตนหนง มฤทธมากมอานภาพมาก เปนอธบดของยกษแสนโกฏเปนอนมาก.เขาไดยนวา พระพทธเจาเสดจอบตขนแลวจงมา แลวไดถวายมหาทานแตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข. แมพระศาสดากทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต. กพระนครของพระผมพระภาคเจาอโนมทสสชอวา จนทวด พระราชาทรงพระนามวา ยสวา เปนพระราชบดา พระราช.มารดาทรงพระนามวา ยโสธรา พระอครสาวกนามวา นสภะองคหนง นามวา อโนมะองคหนง พระอปฐากนามวาวรณะ พระอครสาวกา นามวาสนทรองคหนง นามวาสมนาองคหนง อชชนพฤกษ (ตนรกฟา) เปนไมตรสรพระสรระสงได ๕๘ ศอก พระชนมาย ได ๑๐๐,๐๐๐ ป. ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา โสภตะ พระสมพทธเจาทรงพระนามวา อโนมทสส ผสงสด แหงทวป มพระยศอนประมาณมได มพระเดชยากท คนจะกาวลวงได ฉะนแล. ในกาลภายหลงของพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา ปทมะเสดจอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงแรก มภกษแสนโกฏ ครงท ๒ มสามแสน ครงท ๓ มภกษผอยในชฎ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 61แหงปามหาวนในปาทมใชบานสองแสน. ในคราวนน เมอพระตถาคต ประทบอยในชฏแหงปานน พระโพธสตวเปนราชสห เหนพระศาสดาเขานโรธสมาบตอย มจตเลอมใสไหวกระทาประทกษณ เกดปตและโสมนสบนลอสหนาทสามครง ตลอดเจดวนมไดละปตมพระพทธเจาเปนอารมณเพราะสขอนเกดจากปตนนเองไมออกไปหากน กระทาการบรจาคชวต ไดเขาไปเฝายนอย. พระศาสดาเสดจออกจากนโรธสมาบตเมอลวงไดเจดวนแลว ทอดพระ-เนตรเหนราชสห ทรงดารวา เขาจกใหจตเลอมใสแมในภกษสงฆแลวไหวขอภกษสงฆจงมา ในทนใดนงเองภกษทงหลายกมา ราชสหทาจตใหเลอมใสแลวในพระสงฆ. พระศาสดาทรงตรวจดใจของเขาแลว ทรงพยากรณวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต. กพระนครของพระผมพระภาคเจาปทมะ ชอจมปกะ พระราชาทรงพระนามวาปทมะเปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา อสมา พระอครสาวกนามวาสาละองคหนง นามวาอปสาละองคหนง พระอปฐากนามวาวรณะ พระอครสาวกานามวา รามาองคหนง นามวาสรามาองคหนง โสณพฤกษเปนตน ไมทตรสร พระสรระสงได ๕๘ ศอกพระชนมายไดแสนป ฉะนแล. ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา อโนมทสส พระสมพทธเจาทรงพระนามวา ปทมะ เปนผสงสด แหงทวป หาผเสมอมได ไมมผใดเปรยบปาน ฉะน แล. ในกาลภายหลงของพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา นารทะเสดจอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงแรก มภกษแสนโกฏ ครงท ๒ มภกษเกาสบแสนโกฏ ครงท ๓ มภกษแปดสบแสนโกฏ. ในกาลนนแมพระโพธสตวกไดบวชเปนฤๅษ เปนผปฏบตจนชานาญใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 62อภญญา ๕ ในสมาบต ๘ ถวายมหาทานแกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขไดกระทาการบชาดวยจนทนแดง. แมพระองคกไดพยากรณฤาษนน วาจกเปนพระพทธเจาในอนาคต. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนชอธญญวดกษตรยทรงพระนามวา สเมธะเปนราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวาอโนมา พระอครสาวกพระนามวาภททปาละองคหนง นามวาชตมตะองคหนงพระอปฐากนามวาวาเสฏฐะ พระอครสาวกนามวาอตตราองคหนง นามวาผคคณองคหนง ตนมหาโสณพฤกษเปนไมตรสร พระสรระสงได ๘๘ ศอกพระชนมาย ๙๐,๐๐๐ ป ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา ปทมะ พระ สมพทธเจาทรงพระนามวา นารทะ ผสงสดแหงทวป หาผเสมอมได หาผเปรยบปานมได ฉะนแล. ในกาลตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา นารทะ ในกปหนงในทสดแหงแสนกปแตน ลวงไดอสงไขยหนง พระพทธเจาองคหนงพระนามวาปทมตตระ เสดจอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครงในครงแรก มภกษแสนโกฏ ครงท ๒ ทเวภารบรรพต มภกษเกาสบแสนโกฏครงท ๓ มภกษแปดสบพนโกฏ ในกาลนน พระโพธสตวเปนชฏลนามวามหารฏฐยะ ไดถวายจวรทานแกพระสงฆมพระพทธเจาเปนประมข. แมพระองคกไดพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต. กในกาลแหงพระ-ผมพระภาคเจาปทมตตระ พวกเดยรถยยงมไดม. พวกเทวดาและมนษยทงปวง ไดถงพระพทธเจาเทานนเปนสรณะ พระนครของพระองคนามวาหงสวดกษตรยทรงพระนามวาอานนทะเปนพระราชบดา พระมารดาทรงพระนามวาสชาดา พระอครสาวกนามวา เทวละองคหนง นามวาสชาตะองคหนง พระอปฐากนามวาสมนะ พระอครสาวกานามวา อมตตาองคหนง นามวาอสมา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 63องคหนง ตนสาลพฤกษเปนไมทตรสร พระสรระสงได ๘๘ ศอก รศมจาก พระสรระพงไปจดท ๑๒ โยชนโดยรอบ พระชนมายได แสนป ฉะนแล. ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา นารทะ พระ สมพทธเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ ผสงสดแหง นระเปนพระชนะ อปมาดวยสาครทไมกระเพอม ฉะนแล. ในกาลตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ ลวงไปไดสามหมนกป ในกปหนงมพระพทธเจาสองพระองคคอ พระสเมธะและพระ-สราตะ เสดจอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระพทธเจาทรงพระนามสเมธะกมสามครง ในสนนบาตครงท ๑ ในสทสสนนคร ไดมพระขณาสพรอยโกฏ ครงท ๒ มเกาสบโกฏ ครงท ๓ มแปดสบโกฏ. ในกาลนนพระโพธสตวเปนมาณพชอ อตตระ สละทรพยแปดสบโกฏทฝงเกบไวทงหมด ถวายมหาทานแตพระสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ฟงธรรมแลวตงอยในสรณะออกบวช แมพระองคกทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต.พระนครของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สเมธะ ชอสทสสนะ พระราชาทรงพระนามสทตตะ เปนพระราชาบดา พระราชมารดาทรงพระนามวาสทตตาพระอครสาวกสององคนามวาสมนะองคหนง นามวาสพพกามะองคหนง พระอปฐากนามวาสาตระ พระอครสาวกาสององค นามวารามาองคหนง นามวาสรามาองคหนง มหานมพพฤกษตนสะเดาใหญ เปนตน ไมทตรสร พระสรระสงได ๘๘ ศอก พระชนมายได ๙๐,๐๐๐ ป ฉะนแล ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ พระนายกทรงพระนามวา สเมธะ หาผทจะตอกรได ยาก มพระเดชาแกกลา เปนพระมนผสงสดในโลก ทงปวง ฉะนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 64 ในกาลตอจากพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา สขาตะอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงท ๑ มภกษหกหมน ครงท ๒ มหาหมน ครงท ๓ มสหมน. ในกาลนนพระโพธสตวเปนพระเจาจกรพรรด ไดยนวาพระพทธเจาอบตขนแลว จงเขาไปเฝาฟงธรรมแลวถวายราชสมบตในสทวป พรอมดวยรตนะ ๗ ประการแตสงฆ มพระพทธ.เจาเปนประมข แลวบวชในสานกของพระศาสดา ชาวแวนแควนทงสนตางถอเอาเงนทเกดขนของรฐรบหนาทเปนคนทะนบารงวด. ไดถวายมหาทานแตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมขเปนนตย. แมพระศาสดากทรงพยากรณเขาวาจกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต. พระนครของพระผมภาคเจาพระองคนนมชอวา สมงคละ พระราชาทรงพระนามวา อคคตะ เปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา ประภาวด พระอครสาวกมนามวา สทสสนะองคหนง มนามวาสเทวะองคหนง พระอปฐากมนามวานารทะ พระอครสาวกามนามวา นาคาองคหนง มนามวา นาคสมาลาองคหนง มหาเวฬพฤกษ (ตนไผใหญ) เปนตน ไมตรสร ไดยนวาตนไมนนไมใครมรโปรง ลาตนแขงแรงมกงใหญพงขนเบองบนแลดงดงาม ราวกะกาแววหางนกยง. พระสรระของ พระผมพระภาคเจาพระองคนนสงได ๕๐ ศอก พระชนมาย ๙๐,๐๐๐ ป ฉะนแล ในมณฑกปนนนนแหละ มพระนายกทรงพระ- นามวาสชาตะ ผมพระหนดงคางราชสห (ผงผาย) มพระวรกายดงโคอสภะ (สงางาม) หาผเปรยบนได หาผตอกรไดยาก ฉะนนแล. ในกาลตอจากพระสชาตพทธเจา ในกปหนงในทสดแหงสบแปดกปแตน มพระพทธเจาเสดจอบตขนสามองคคอ พระปยทสส พระอตถทสสพระธรรมทสส. แมสาวกสนนบาตของพระปยทสสกมสามครง ครงแรกม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 65ภกษแสนโกฏ ครงท ๒ มเกาสบโกฏ ครงท ๓ มแปดสบโกฏ. ในกาลนนพระโพธสตวเปนมาณพนามวา กสสปะ. เรยนจบเวททงสาม ไดฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา ไดบรจาคทรพยแสนโกฏสรางสงฆาราม ตง อยในสรณะและศลแลว ทนนพระศาสดาทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาเมอลวงไปพนแปดรอยกป. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนนามอโนปมะ พระราชาทรงพระนามวา สทนนะ เปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา จนทา พระอครสาวกนามวา ปาลตะองคหนง นามวา-สพพทสสองคหนง พระอปฐากนามวา โสภตะ พระอครสาวกานามวา สชาตาองคหนง นามวา ธรรมทนนาองคหนง กกธพฤกษ (ตนกม) เปนไมทตรสร พระสรระสงได ๘๐ ศอก พระชนมายได ๙๐,๐๐๐ ป. ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา สชาตะ พระปยทสส ผเปนพระโลกนาถ ผเปนพระสยมภ ยาก ทใครจะตอกรได หาใครเสมอมได ผมพระยศใหญ ฉะนนแล. ในกาลตอจากพระองค พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา อตถทสสเสดจอบตขนแล. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาต ครงแรก มภกษเกาลานแปดแสน ครงท ๒ แสนแปด ครงท ๓ กเทากนในกาลนน พระโพธสตวเปนดาบสผมฤทธมากชอวา สสมะ นาฉตรดอกมณฑารพ มาจากเทวโลก บชาพระศาสดา แมพระองคกไดทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต พระนครของพระผมพระภาคเจา นามวา โสภตะ พระราชาทรงพระนามวา สาคระ เปนพระราชบดา พระ-ราชมารดาทรงพระนามวา สทสสนา พระอครสาวกนามวา สนตะองคหนงนามวา อปสนตะองคหนง พระอปฐากนามวา อภยา. พระอครสาวกานามวาธรรมาองคหนง นามวา สธรรมาองคหนง จมปกพฤกษ (ตนจมปา)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 66เปนตนไมทตรสร. พระสรระสงได ๘๘ ศอก รศมจากพระสรระแผไปโดยรวมประมาณโยชนหนง ตงอยตลอดเวลา พระชนมายได แสนป. ในมณฑกปนนนนแล พระนาราสภ อตถทสส ทรงกาจดความมดอยางใหญแลว บรรลพระสมโพธ- ญาณอนอดม. ในกาลตอจากพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา ธรรมทสส เสดจอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ครงแรกมภกษรอยโกฏ ครงท ๒ เจดสบโกฏ ครงท ๓ เเปดสบโกฏ. ในครงนน พระ มหาสตว เปนทาวสกกเทวราช ไดกระทาการบชา ดวยดอกไมมกลนอนเปนทพย และดวยเครองดนตรทพย แมพระองคกไดทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในอนาคต. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนนามวา สรณะ พระราชาทรงพระนามวา สรณะ เปนพระราชบดา พระราช-มารดาทรงพระนามวา สนนทา พระอครสาวกนามวา ปทมะองคหนง นามวา ปสสเทวะองคหนง พระอปฐากนามวา สเนตตะ พระอครสาวกานามวาเขมาองคหนง นามวา สพพนามาองคหนง ตนรตตกรวกพฤกษเปนไมตรสร.ตนพมพชาละ๑ (ไมมะกลาเครอ) กเรยก. กพระสรระของพระองคสงได ๘๐ศอก พระชนมายได แสนป. ในมณฑกปนนนนแหละ พระธรรมทสส ผม พระยศใหญ ทรงกาจดความมดมนอนธการแลว รง- โรจนอยในโลก พรอมทงเทวโลก. ในกาลตอจากพระองค ในกปหนงในทสดแหงเกาสบกปแตกปน พระ-พทธเจาพระองคเดยวทรงพระนามวา สทธตถะ เสดจอบตขนแลว. แมสาวก๑. บาลพทธวงศ เปน ตมพชาละ (ไมพลบ)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 67สนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงแรกมภกษแสนโกฏครงท ๒ เกาสบโกฏ ครงท ๓ แปดสบโกฏ. ในครงนนพระโพธสตวเปนดาบส นามวา มงคละ มเดชกลาสมบรณดวยอภญญาพละ ไดนาผลหวาใหญมาถวายแดพระตถาคต. แมพระศาสดาเสวยผลไมนนแลว ไดทรงพยากรณพระโพธสตววา ในทสดแหงกปเกาสบสกป ทานจกไดเปนพระพทธเจา.พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน นามวา เวภาระ พระราชาทรงพระนามวา ชยเสนะ เปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวาสผสสา พระอครสาวกนามวา สมพละองคหนง นามวา สมตตะองคหนงพระอปฐากนามวา เรวตะ พระอครสาวกานามวา สจลาองคหนง นามวาสรามาองคหนง กณณกพฤกษ เปนตนไมทตรสร พระสรระสงได ๖๐ ศอกพระชนมายได แสนป. หลงจากพระธรรมทสส พระโลกนายกทรงพระ- นามวาสทธตถะ ทรงกาจดความมดเสยสน เหมอน ดวงอาทตยโผลขนมาแลว ฉะนน. ในกาลตอจากพระองค ในทสดแหงกปทเกาสบสอง มพระพทธเจาเสดจอบตขนสององคในกปหนงคอ ทรงพระนามวาตสสะ ทรงพระนามวาปสสะ สาหรบพระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา ตสสะ มสาวกสนนบาต สามครง ในครงแรกมภกษรอยโกฏ ครงท ๒ มเกาสบโกฏ ครงท ๓ มแปดสบโกฏ ในกาลนน พระโพธสตวเปนกษตรยมโภคสมบตมาก มยศใหญนามวา สชาตะ ทรงผนวชเปนฤาษ ถงความเปนผมฤทธมาก ไดสดบวา พระพทธเจาเสดจอบตขนแลว ถอเอาดอกมณฑารพ ดอกบวหลวงและดอกปารฉตรอนเปนทพยมาบชาพระตถาคต ผประทบอยในทามกลางบรษท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 68ส ในอากาศไดกระทาเพดานดอกไมไว. แมพระศาสดาพระองคนนกทรงพยากรณเขาวา ในกป ทเกาสบแตกปน จกไดเปนพระพทธเจา. พระนครของพระผมพระภาคเจานน นามวา เขมะ กษตรยทรงพระนามวา ชนสนธะเปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา ปทมา พระอครสาวกนามวา พรหมเทวะองคหนง นามวาอทยะองคหนง พระอปฐากนามวา สมภวะพระอครสาวกา นามวาปสสาองคหนง นามวา สทตตาองคหนง อสนพฤกษ(ตนประดลาย) เปนตนไมทตรสร พระสรระสงได ๖๐ ศอก พระชนมายไดแสนป. กาลตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวาสทธตถะ กมาถงพระนายกผเลศในโลก ทรงพระนามวาตสสะ หาผเสมอมได หาผเปรยบมได ทรงมศลหาทสดมได ทรงมพระยศนบไมได. กาลตอจากพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา ปสสะ เสดจอบต ขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงแรก มภกษหกสบแสน ครงท ๒ หาสบแสน ครงทสาม สามสบสองแสน. ในกาลนน พระโพธสตวเปนกษตรย ทรงพระนามวา วชตาว ทรงสละราช-สมบตอนใหญ แลวผนวชในสานกของพระศาสดา ทรงเลาเรยนพระไตรปฎกแลวทรงแสดงธรรมกถาแกมหาชน ทรงบาเพญศลบารม. แมพระปสสะกพยากรณเขาวา จกเปนพระพทธเจา. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน นามวา กาส พระราชาทรงพระนามวา ชยเสนะ เปนพระราชบดาพระราชมารดาทรงพระนามวา สรมา พระอครสาวกนามวา สรกขตะองคหนง นามวา ธรรมเสนะองคหนง พระอปฐากนามวา โสภยะ. พระอคร-สาวกานามวา จาลาองคหนง นามวา อปจาลาองคหนง อามลกพฤกษ (ตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 69มะขามปอม) เปนตนไมตรสร พระสรระสงได ๕๘ ศอก พระชนมาย ๙๐,๐๐๐ ป. ในมณฑกปนนนนแหละ ไดมพระศาสดาผ ยอดเยยมหาผเทยมมได ไมเปนเชนกบใคร ผเปน พระนายกผยอดเยยมในโลก ทรงพระนามวา ปสสะ. กาลตอจากพระองค ในกปทเกาสบเจดแตกปน พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา วปสส เสดจอบตขนแลว. แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงแรกมภกษหกสบแปดแสน ครงท ๒ มเกาสบเจดแสน ครงท ๓ มแปดหมน. ในกาลนน พระโพธสตวเปนพระยานาคนามวา อตละ มฤทธมาก มอานภาพมาก ไดถวายตงใหญทาดวยทองคาขจตดวยแกว เจดประการ แดพระผมพระภาคเจา. แมพระองคทานกไดทรงพยากรณเขาวา ในกปทเกาสบเอดแตกปน ทานจกไดเปนพระพทธเจา. พระนครของพระผมพระภาคเจานน นามวา พนธมด พระราชาทรงพระนามวา พนธมะเปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา พนธมด พระอครสาวกนามวาขนธะองคหนง นามวา ตสสะองคหนง พระอปฐากนามวา อโศกะพระอครสาวกานามวา จนทาองคหนง นามวา จนทมตตาองคหนง ปาตล-พฤกษ (ตนแคฝอย) เปนตนไมตรสร พระสรระสงได ๘๐ ศอก พระ-รศมจากพระสรระแผออกไปจด ๗ โยชน พระชนมาย ๘๐,๐๐๐ ป. ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา ปสสะ พระสมพทธเจา ผสงสดในทวป ทรงพระนามวา วปสส ผมพระจกษ ไดเสดจอบตขนแลวในโลก. ในกาลตอจากพระองค ในกปทสามสบเอดแตกปน ไดมพระพทธเจาสองพระองคคอ พระสขและพระเวสสภ. แมสาวกสนนบาตของพระสขกม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 70สามครง ในสนนบาตครงแรกมภกษแสนหนง ครงท ๒ มแปดหมน ครงท ๓ มเจดหมน. ในกาลครงนน พระโพธสตวเปนพระราชาทรงพระนามวาอรนทมะ ไดถวายมหาทานพรอมดวยจวรแดพระสงฆ มพระพทธเจาเปนประมข ถวายชางแกวซงตกแตงดวยแกวเจดประการ ไดถวายกปปยะภณฑทาใหมขนาดเทาตวชาง. แมพระองคกไดทรงพยากรณเขาวา จกไดเปนพระพทธเจาในกปทสามสบเจดแตกปน พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน มนามวา อรณวด กษตรยนามวา อรณะ เปนพระราชบดา พระราช-มารดาทรงพระนามวา ปภาวด พระอครสาวกนามวา อภภองคหนง นามวา สมภวะองคหนง พระอปฐากนามวา เขมงกระ พระอครสาวกานามวาเขมาองคหนง นามวา ปทมาองคหนง ปณฑรกพฤกษ (ตนมะมวง)เปนตนไมตรสร พระสรระสงได ๓๗ ศอก พระรศมจากพระสรระแผซานไปจด ๓๐๐ โยชน พระชนมายได ๓๗,๐๐๐ ป ในกาลตอจากพระวปสส พระสมพทธเจาผสง สดในทวป เปนพระชนเจาทรงพระนามวา สข หา เสมอมได หาบคคลเปรยบปานมได. ในกาลตอจากพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา เวสสภ เสดจอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกมสามครง ในสนนบาตครงแรกไดมภกษแปดลาน ครงท ๒ มเจดลาน ครงท ๓ มหกลาน ครงนน พระโพธสตวเปนพระราชาทรงพระนามวา สทสนะ ถวายมหาทานพรอมทงจวร แดพระ-สงฆมพระพทธเจาเปนประมข แลวทรงผนวชในสานกของพระองคไดเปนผสมบรณดวยอาจารคณ มากไปดวยความยาเกรงและปตในพระพทธรตนะ แมพระองคกไดทรงพยากรณพระองควา ในกปทสามสบเอดแตกปน จกไดเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 71พระพทธเจา กพระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนนามวา อโนมะ พระราชาทรงพระนามวา สปปตตะ เปนพระราชบดา พระราชมารดาทรงพระนามวา ยสวด พระอครสาวกนามวา โสณะองคหนง นามวา อตตระองคหนงพระอปฐากนามวา อปสนตะ พระอครสาวกานามวา รามาองคหนง นามวาสมาลาองคหนง สาลพฤกษเปนตนไมทตรสร พระสรระสงได ๖๐ ศอกพระชนมายได ๖๐,๐๐๐ ป ในมณกปนนนนแล พระชนเจาผหาใครเสมอ มได หาใครเปรยบปานมได ทรงพระนามวา เวสสภ เสดจอบตขนแลวในโลก. ในกาลตอจากพระองคในกปนมพระพทธเจาอบตขนสพระองค คอพระกกสนธะ พระโกนาคมนะ พระกสสปะ พระผมพระภาคเจาของพวกเรา สาหรบพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา กกสนธะ มสาวกสนนบาตครงเดยว ในสาวกสนนบาตนนนนแหละมภกษสหมน ในกาลนนพระโพธสตวเปนพระราชาทรงพระนามวา เขมะ ถวายมหาทานพรอมดวยจวรและเภสชมยาหยอดดาเปนตน แกพระสงฆมพระพทธเจาเปนประมขสดบพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว ทรงผนวช แมพระศาสดาพระองคนนกไดทรงพยากรณเขาไวแลว กพระนครของพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวากกสนธะนามวา เขมะ พราหมณนามวา อคคทตตะ เปนพระบดา นางพราหมณนามวา วสาขา เปนพระมารดา พระอครสาวกนามวาวธระองกหนงนามวา สญชวะองคหนง พระอปฐากนามวาพทธชะ พระอครสาวกานามวาสาขาองคหนง นามวา สารมภาองคหนง มหาสรสพฤกษ [ตนซกใหญ] เปนตนไมตรสร พระสรระสงได ๔๐ ศอก พระชนมายได ๔๐,๐๐๐ ป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 72 ตอจากพระเวสสภกมาถง พระสมพทธเจาผเปน ใหญในทวป ทรงพระนามวา กกสนธะ หาคนเทยบ เคยงมได ยากทใครๆ จะตอกรได. ในกาลตอจากพระองค พระศาสดาทรงพระนามวา โกนาคมนะเสดจอบตขนแลว แมสาวกสนนบาตของพระองคกมครงเดยว ในสนนบาตนนไดมภกษสามหมนรป ในกาลนนพระโพธสตวเปนพระราชาทรงพระนามวาปพพตะ มหมอามาตยแวดลอมเสดจไปยงสานกของพระศาสดา สดบพระ-ธรรมเทศนาแลวนมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ถวายมหาทานแลวถวายผาปตตณณะ [ผาไหม] จนปฏะ [ผาขาวในเมองจน] ผาไหมผากมพลและผาเปลอกไมเนอด รวมทงผาททอดวยทองคา แลวทรงผนวชในสานกของพระศาสดา แมพระองคกทรงพยากรณเขาไว พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน นามวา โสภวด พราหมณนามวา ยญญทตตะ เปนพระบดา นางพราหมณนามวา อตตรา เปนพระมารดา พระอครสาวกนามวาภยโยสะองคหนง นามวาอตตระองคหนง อทมพรพฤกษ [ตนมะเดอ] เปนตนไมตรสร พระสรระสงได ๒๐ ศอก พระชนมายได ๓๐,๐๐๐ ป. ตอจากพระกกสนธะ พระสมพทธเจาผสงสดกวา นระทรงพระนามวา โกนาคมนะ ผเปนพระชนเจา ผ เปนพระโลกเชษฐพระนราสภ. ในกาลตอจากพระองค พระศาสดาทรงพระนามวากสสปะเสดจอบต ขนแลว แมสาวกสนนบาตของพระองคกมครงเดยวเทานน ในสนนบาตนนมภกษสองหมน ในคราวนนพระโพธสตวเปนมาณพชอ โชตปาละ เรยนจบไตรเทพ เปนผมชอเสยงทงบนแผนดนและกลางหาว ไดเปนมตรของชางหมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 73ชอฆฏการะ เขาพรอมกบชางหมอนนเขาไปเฝาพระศาสดา ฟงธรรมกถาแลวบวชลงมอทาความเพยร เลาเรยนพระไตรปฎก ดงดงามในพระพทธศาสนาเพราะถงพรอมดวยวตรปฏบต พระศาสดากไดทรงพยากรณเขาไวแลว พระนครอน เปนทประสตของพระผมพระภาคเจานนมนามวา พาราณส พราหมณนามวา พรหมทต เปนพระบดา นางพราหมณนามวา ธนวด เปนพระ-มารดา พระอครสาวกนามวา ตสสะองคหนง นามวา ภารทวาชะองคหนงพระอปฐากนามวา สพพมตตะ พระอครสาวกานามวาอนลาองคหนง นามวาอรเวลาองคหนง ตนนโครธพฤกษ [ตนไทร] เปนตนไมตรสร พระสรระสงได ๒๐ ศอก พระชนมายได ๒๐,๐๐๐ ป ตอจากพระพทธเจาทรงพระนามวา โกนาคมนะ พระสมพทธเจา ผสงสดกวานระ ทรงพระนามวา กสสปะ ผเปนพระชนเจา เปนพระธรรมราชา ทรงทา โลกใหสวาง. กในกปทพระทศพลทปงกรเสดจอบตขน แมพระพทธเจาจะมถงสามองค พระโพธสตวไมไดรบการพยากรณจากสานกพระพทธเจาเหลานน เพราะฉะนน พระพทธเจาเหลานน ทานจงมไดแสดงไวในทน แตในอรรถ-กถา เพอทจะแสดงพระพทธเจาทงหมดจาเดมแตกปนน ทานจงกลาวคานไววา พระสมพทธเจาเหลานคอ พระตณหงกร พระ- เมธงกรและพระสรณงกร พระทปงกรสมพทธเจา พระโกณฑญญะผสงสดกวานระ พระมงคละ พระส- มนะ พระเรวตะ พระมนโสภตะ พระอโนมทสส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 74 พระปทมะ พระนารทะ พระปทมตตระ พระสเมธะ พระสชาตะ พระปยทสสผมพระยศใหญ พระอตถ- ทสส พระธรรมทสส พระสทธถะผเปนโลกนายก พระตสสะ พระปสสสมพทธเจา พระวปสส พระสข พระเวสสภ พระกกสนธะ พระโกนาคมนะ และ พระนายกกสสปะ ลวนทรงมราคะกาจดไดแลว ม พระหทยตงมนทรงกาจดความมดอยางใหญหลวงได ประหนงดวงอาทตยเสดจอบตขนแลว ลกโพลงอย ราวกะวากองไฟ เสดจปรนพพานแลว พรอมทงสาวก ดงน. ในเรองนน พระโพธสตวของพวกเราสรางคณงามความดในสานกของพระพทธเจายสบสองค มพระทปงกรเปนตน มาถงตลอดสอสงไขยยงดวยแสนกป ตอจากพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา กสสปะ ไมมพระพทธเจาองคอน เวนพระสมมาสมพทธเจาองคน กพระโพธสตวไดรบคาพยากรณ ในสานกของพระพทธเจายสบสองค มพระทปงกรเปนตนดวยประการฉะน เพราะเหตนน ทานจงกลาววา เพราะประมวลธรรม ๘ ประการ คอ ความ เปนมนษย ความสมบรณ ดวยเพศ ดวยเหต การไดพบ พระศาสดา การบรรพชา การถงพรอมดวยคณ การ กระทายงใหญ ความพอใจ ความปรารถนาทตงใจจรง ยอมสาเรจได.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 75 พระมหาสตวผไดกระทาความปรารถนาทตงใจจรงไวแทบบาทมลของพระพทธเจาทรงพระนามวา ทปงกร ประมวลธรรม ประการเหลาน มาแลวกระทาอตสาหะวา เอาเถอะ เราจะเลอกเฟนธรรมทกระทาใหเปนพระพทธเจาจากทโนน บางทนบาง ไดเหนพทธการกธรรมมทานบารมเปนตน ดวยกลาววาในกาลเมอเราเลอกเฟนอยไดเหนทานบารมเปนขอแรก เขาบาเพญธรรมเหลานน อยมาจนถงอตภาพเปนพระเวสสนดร และเมอมาถงกไดมาบรรลอานสงสสาหรบพระโพธสตวผไดกระทาความปรารถนาทตงใจจรง ดงททานพรรณนาไวมากมายวา นรชนผสมบรณดวยองคคณทกประการผเทยง ตอโพธญาณ ตลอดสงสารอนมระยะกาลยาวนาน แม นบดวยรอยโกฎกป จะไมเกดในอเวจ แมในโลกนตร- นรกกเชนกน แมเมอเกดในทคต จะไมเกดเปนนช- ฌามตณหกเปรต ขปปปาสาเปรต กาลกญชกาสร ไมเปนสตวตวเลก ๆ เมอจะเกดในมนษย กไมเปน คนบอดแตกาเนด ไมเปนคนหหนวก ไมเปน คนใบ ไมเกดเปนสตร ไมเปนอภโตพยญชนก (คน สองเพศ) และกะเทย นรชนผเทยงตอโพธญาณจะไม มใจตดพนในสงใด พนจากอนนตรยกรรม เปนผม โคจรสะอาดในททงปวง ไมซองเสพมจฉาทฏฐ เพราะ เหนผลในการกระทากรรม แมจะอยในพวกสตวทง หลายกไมเกดเปนอสญญสตว ในพวกทอยในสทธา-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 76 วาส กไมมเหตไปเกด เปนสตบรษนอมใจไปในเนก- ขมมะ ปลดเปลองภพนอยใหญออก ประพฤตแต ประโยชนแกโลก มงบาเพญบารมทกประการเทยวไป. เมอพระมหาสตวทรงบาเพญบารมอยนนแหละ อตภาพทบาเพญทานบารมคอในกาลเปนพราหมณชอ อกตต ในกาลเปนพราหมณชอสงขะ ในกาลเปนพระราชาทรงพระนามวา ธนญชยะ ในกาลเปนพระเจามหาสทสสนะในกาลเปนมหาโควนทะ ในกาลเปนนมมหาราช ในกาลเปนจนทกมาร ในกาลเปนวสยหเศรษฐ ในกาลเปนพระเจาสวราช ในกาลเปนพระเวสสนดรกเหลอทจะนบได แตทานบารมของพระโพธสตวผกระทาการบรจาคตน ในสสบสณฑตชาดก อยางนวา เราเหนเขาเขามาเพอขอ จงไดบรจาคตวของตน สงทเสมอดวยทานของเราไมม นเปนทานบารมของ เรา ดงน.จดเปน ปรมตถบารมแนนอน. กเชนเดยวกน อตภาพทบาเพญศลบารม คอ ในกาลเปนสลวนาคราชในกาลทเปนจมเปยยนาคราช ในกาลทเปนภรทตตนาคราช ในกาลทเปนฉททนตนาคราช ในกาลเปนชยทสราชบตร ในกาลทเปนอลนสตตกมารกเหลอทจะนบได แตศลบารมของพระโพธสตวผทาการบรจาคตน ในสงขปาลชาดกอยางนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 77 เราเมอถกทมแทงอยดวยหลาว แมจะถกตซา ดวยหอกกมไดโกรธเคองลกผใหญบานเลย นเปนศล บารมของเรา ดงน.จดเปน ปรมตถบารมแนนอน. กเชนเดยวกน อตภาพทพระโพธสตวสละราชสมบตอยางใหญบาเพญเนกขมบารมคอ ในกาลทเปนโสมนสกมาร ในกาลทเปนหตถปาลกมาร ในกาลทเปนอโยฆรบณฑต กเหลอทจะนบได. แตเนกขมมบารมของพระโพธสตวผทงราชสมบตออกบวช เพราะเปนผปราศจากเครองของในจฬสตโสมชาดกอยางนวา เราละทงราชสมบตอยางใหญหลวง ทอยใน เงอมมอแลวไปดจกอนเขฬะ เมอเราสละแลว ไมม ความของอยเลย นเปนเนกขมมบารมของเรา ดงน.จดเปน ปรมตถบารมแนนอน. กเชนเดยวกน อตภาพทบาเพญปญญาบารมคอ ในกาลทเปนวธร-บณฑต ในกาลทเปนมหาโควนทบณฑต ในกาลทเปนขททาลบณฑต ในกาลทเปนอรกบณฑต ในกาลทเปนโพธปรพพาชก ในกาลทเปนมโหสถบณฑตกเหลอทจะนบได แตปญญาบารมของพระโพธสตวผแสดงงทอยขางในกระ-สอบ ในกาลทเปนเสนกบณฑต ในสตตภตตชาดกอยางนวา เราเมอใครครวญอยดวยปญญา ปลดเปลอง พราหมณใหพนจากทกขได ผทเสมอดวยปญญาของ เราไมม นเปนปญญาบารมของเรา ดงน.จดเปน ปรมตถบารมแนนอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 78 กเชนเดยวกน อตภาพทบาเพญแมวรยบารมเปนตน กเหลอทจะ นบได. แตวรยบารมของพระโพธสตวผขามมหาสมทร ในมหาชนกชาดกอยางนวา ในทามกลางนาเราไมเหนฝงเลย พวกมนษยลก ฆาตายหมด ความเปนอยางอนแหงจตไมมเลย นเปน วรยบารมของเรา ดงน.จดเปน ปรมตถบารม. ขนตบารมของพระโพธสตวผอดกลนทกขหนก เพราะทาเปนเหมอนกบไมมจตใจในขนตวาทชาดก อยางนวา เราไมโกรธในพระเจากาสกราช ผทบตเราผ เหมอนกบไมมจตใจ ดวยขวานอนคมกรบ นเปน ขนตบารมของเรา ดงน.จดเปนปรมตถบารม. สจบารมของพระโพธสตว ผสละชวตคามรกษาอยซงสจจะ ในมหาสตโสมชาดก อยางนวา เราเมอตามรกษาอยซงสจวาจา สละชวตของเรา ปลดเปลองกษตรย ๑๐๑ พระองคไดแลว นเปนสจ- บารมของเรา ดงน.จดเปนปรมตถบารม. อธษฐานบารมของพระโพธสตว ผถงกบสละชวตอธษฐานวตร ในมคปกขชาดก อยางนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 79 มารดาบดามไดเปนทเกลยดชงของเรา ทงยศ ใหญเรากมไดเกลยดชง แตพระสพพญตญาณเปนท รกของเรา เพราะฉะนนเราจงอธษฐานวตร ดงน.จดเปนปรมตถบารม. เมตตาบารมของพระโพธสตวผไมเหลยวแลแมแตชวต ยงคงมเมตตาอยในเอกราชชาดก อยางนวา ใคร ๆ กทาใหเราสะดงไมได ทงเรา มไดหวาด ตอใคร ๆ เราไมแขงกระดางเพราะกาลงเมตตา จง ยนดอยในปาเขาทกเมอ ดงน.จดเปนปรมตถบารม. อเบกขาบารมของพระโพธสตว ผไมประพฤตลวงอเบกขา เมอพวกเดกชาวบาน แมจะกอใหเกดทกขและสขดวยการถมนาลายใสเปนตนบาง ดวยการนาดอกไมและของหอมมาใหบาง ในโลมหงสชาดกอยางนวา เราหนนซากศพเหลอแตกระดกสาเรจการนอน ในปาชา พวกเดกตางพากนกระโดดจากสนามววแลว แสดงรปตาง ๆ เปนอนมาก ดงน.จดเปนปรมตถบารม. ความสงเขปในทนมเพยงเทาน. สวนโดยพศดารพงถอใจความนนจากจรยาปฎก. พระโพธสตวบาเพญบารมอยางนแลว ดารงอยในอตภาพเปนพระเวสสนดร กระทาบญใหญ อนเปนเหตใหแผนดนใหญไหวอยางนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 80 แผนดนนไมมจตใจ ไมรบรสขทกข แมแผน- ดนนนกไดไหวแลวถง ๗ ครง เพราะอานาจแตงทาน ของเรา ดงน ในเวลาสนสดแหงอาย จตจากนนไดไปเกดในดสตพภพ. จาเดมแตบาทมลของพระพทธเจาทรงพระนามวาทปงกร จนถงพระโพธสตวนเกดในดสตบร ขอนนพงทราบวา ชอทเรนทาน.

อวทเรนทาน

กเมอพระโพธสตวอยในดสตบรนนแล ความแตกตนเรองพระพทธ-เจาไดบงเกดขนแลว. จรงอย ในโลกยอมมโกลาหล ๓ อยางเกดขนคอโกลาหลเรองกป ๑ โกลาหลเรองพระพทธเจา ๑ โกลาหลเรองพระเจาจกรพรรด ๑ พวกเทวดาชนกามาวจรทชอวาโลกพยหะทราบวา เหตทจะเกดเมอสนกปจกมโดยลวงไปไดแสนปนน ดงน ตางมศรษะเปยก สยายผมมหนารองไห เอามอทงสองเชดนาตา นงผาแดง มรปรางแปลก เทยวเดนบอกกลาวไปในเมองมนษยวา ดกอนทานผนรทกขทงหลาย โดยกาลลวงไปแหงแสนปแตน เหตทจะเกดเมอสนกปจกมขน แมโลกนกจกพนาศไป แมมหาสมทรกจกพนาศ แผนดนใหญนและพญาแหงภเขาสเนร จกถกไฟไหมจกพนาศไป ความพนาศจกมจนถงพรหมโลก ดกอนทานผนรทกขทงหลายขอพวกทานจงเจรญเมตตา กรณา มทตา อเบกขาจงบารงมารดาบดา จงเปนผนอบนอมตอผใหญในตระกลดงน นชอวาโกลาหลเรองกป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 81 พวกเทวดาชอวาโลกบาลทราบวา กโดยลวงไปแหงพนป พระสพพญ พทธเจาจกเสดจอบตขนในโลก ดงน แลวพากนเทยวปาวรอง นชอวาโกลา-หลเรองพระพทธเจา. เทวดาพวกนนแหละทราบวา โดยลวงไปแหงรอยปพระเจาจกรพรรดจกเสดจอบตขนพากนเทยวปาวประกาศวา ดกอนทานผนรทกขทงหลาย โดยลวงไปแหงรอยปแตน พระเจาจกรพรรดจกเสดจอบตขนในโลก ดงน.นชอวาโกลาหลเรองพระเจาจกรพรรด. โกลาหลทงสามประการนนบวาเปนของใหญ. บรรดาโกลาหลทงสามนน เทวดาในหมนจกรวาลทงสนไดฟงเสยงโกลาหลเรองพระพทธเจาแลว จงรวมประชมพรอมกนทราบวา สตวชอโนนจกเปนพระพทธเจา เขาไปหาเขาแลวตางจะออนวอนและเมอออนวอนอยกจะออนวอนในเมอบรพนมตเกดขนแลว. กในกาลนนเทวดาแมทงปวง พรอมกบทาวจาตมมหาราช ทาวสกกะทาวสยาม ทาวสนดสต ทาวนมมานรด ทาวปรนมมตวสวตด และทาวมหา-พรหม ในแตละจกรวาลมาประชมพรอมกนในจกรวาลหนง แลวพากนไปยงสานกของพระโพธสตว ในภพดสตตางออนวอนวา "ขาแตทานผนรทกขทานเมอบาเพญบารมสบ กมไดปรารถนาสมบตของทาวสกกะ สมบตของมารสมบตของพระเจาจกรพรรด สมบตของพรหมบาเพญ แตทานปรารถนาพระสพพญตญาณบาเพญแลว เพอตองการจะขนสตวออกจากโลก ขาแตทานผนรทกข บดนถงเวลาททานจะเปนพระพทธเจาแลว ถงสมยททานจะเปนพระพทธเจาแลว". ลาดบนน พระมหาสตวยงไมใหปฏญาณแกเทวดาทงหลาย จะตรวจดมหาวโลกนะ คอทจะตองเลอกใหญ ๕ ประการคอ กาล ทวป ประเทศ ตระกลและการกาหนดอายของมารดา. ใน ๕ ประการนน พระโพธสตวจะตรวจดกาลกอนวา เปนกาลสมควรหรอไมสมควร. ในขอนนกาลแหงอายทเจรญขนถง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 82แสนปจดวา เปนกาลไมสมควร. เพราะเหตไร. เพราะในกาลนน ชาตชราและมรณะไมปรากฏแกสตวทงหลาย และพระธรรมเทศนาของพระพทธเจาทงหลายทจะพนจากไตรลกษณไมม เมอพระองคตรสวา อนจจง ทกขง อนตตา พวกเขากจะคดวา พระองคตรสขอนนทาไม แลวจะไมเหนเปนสาคญวาควรจะฟงควรจะเชอ ตอนนกจะไมมการตรสร เมอไมมการตรสรศาสนากจะไมเปนสงนาออกจากทกข เพราะฉะนน จงเปนกาลทยงไมควร. แมกาลแหงอายหยอนกวารอยป กจดเปนกาลทยงไมควร. เพราะเหตไร. เพราะในกาลนน สตวทงหลายมกเลสหนา และโอวาททใหแกผมกเลสหนาจะไมตงอยในทเปนโอวาทโอวาทนน กจะพลนปราศไปเรวพลนเหมอนรอยไมเทาในนาฉะนน เพราะฉะนน แมกาลนน กจดไดวาเปนกาลไมควร. กาลแหงอายตาลงมาตงแตแสนป สงขนไปตงแตรอยป จดเปนกาลอนควร. และในกาลนนกเปนกาลแหงอายรอยป.ทนนพระมหาสตวกมองเหนวาเปนกาลทควรจะเกดไดแลว. ตอจากนนเมอจะตรวจดทวปกตรวจดทวปใหญ ๔ ทวป เหนทวปหนงวา ในทวปทงสามพระพทธเจาทงหลายยอมไมเสดจอบตขน เสดจอบตขนในชมพทวปเทานน. ตอจากนนกตรวจดประเทศวา ธรรมดาชมพทวปกวางใหญมาก มปรมาณถงหมนโยชนพระพทธเจาทงหลาย เสดจอบตขนในประเทศไหนหนอ. จงมองเหนมชฌมประเทศ. ชอวามชฌมประเทศ คอประเทศททานกลาวไวในวนยอยางนวา ในทศตะวนออกมนคมชอกชงคละ ทอนจากนคมนนเปนทกวางขวาง อนไปจากทนน เปนชนบทตงอยในชายแดน รวมในเปนมชฌมประเทศ ในทศใต มแมนาชอสลลวด ตอจากนน เปนชนบทตงอยชายแดน รวมในเปนมชฌมประเทศ ในทศทกษณมนคมชอเสตกณณกะ ตอจากนนเปนชนบทตงอยในชายแดน รวมในเปนมชฌมประเทศ ในทศตะวนตก มพราหมณคามชอถนะ ตอจากนนเปนชนบทตงอยในชายแดน รวมในเปนมชฌมประเทศ ในทศเหนอ มภเขาชออสรธชะ ตอจากนนเปนชนบทตงอยในชายแดน รวมในเปนมชฌมประเทศ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 83มชฌมประเทศนนโดยยาววดไดสามรอยโยชน โดยกวางไดสองรอยหาสบโยชน โดยวงรอบไดเการอยโยชน. ในประเทศนน พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาพระอครสาวก พระเจาจกรพรรด และกษตรยพราหมณคฤหบดมหาศาล ผมศกดาใหญเหลาอนยอมเกดขน และนครชอวากบลพสดนกตงอยในมชฌมประ-เทศน พระโพธสตวจงไดถงความตกลงใจวา เราควรจะไปเกดในนครนน.ตอจากนนพระโพธสตวเมอจะเลอกตระกล จงเหนตระกลวา มารดาพระพทธเจาทงหลาย ยอมไมเสดจอบตในตระกลแพศย หรอในตระกลศทร แตจะเสดจอบตในตระกลกษตรยหรอในตระกลพราหมณทโลกยกยอง สองตระกลนเทานนกบดนมตระกลกษตรยทโลกยกยองแลว เราจกเกดในตระกลนน พระเจาสท-โธทนมหาราช จกเปนพระราชบดาของเราดงน. ตอจากนนเมอจะเลอกมารดากเหนวา ธรรมดาพระพทธมารดายอมไมโลเลในบรษ ไมเปนนกเลงสรา แตจะเปนผบาเพญบารมมาตลอดแสนกป จาเดมแตเกดจะมศล ๕ ไมขาดเลย และพระเทวทรงพระนามวา มหามายา นทรงเปนเชนน พระนางจะทรงเปน พระ-ราชมารดาของเรา ดงน เมอตรวจดวา กพระนางจะทรงมพระชนมายเทาไรกเหนวามอายเกนกวา ๑๐ เดอนไป ๗ วน. พระโพธสตวตรวจดมหาวโลกนะ ๕ ประการน ดวยประการฉะนแลวคดวา ดกอนทานผนรทกข ถงกาลอนควรของเราแลวทจะเปนพระพทธเจาเมอจะกระทาการสงเคราะหเทวดาทงหลายจงใหปฏญญาแลวกลาววา ขอพวกทานไปได สงเทวดาเหลานนกลบไป มเทวดาชนดสตหอมลอมแลว ไปสนนทวนในดสตบร. จรงอย นนทวนมอยในทกเทวโลกทเดยว. เทวดาในนนทวนในเทวโลกนน กลาววา ขาแตทานผนรทกข ขอทานจงจตจากนนทวนนไปสสคตเถด เทยวคอยเตอนใหพระมหาสตวราลกถงโอกาสแหงกศลกรรมทเคยกระทาไวครงกอน. พระโพธสตวอนพวกเทวดาผคอยเตอนใหราลกถงกศลกรรมหอมลอมแลวอยางน เทยวไปอยในเทวโลกนน จตแลวถอเอาปฏสนธ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 84ในพระครรภของพระมหามายาเทว กเพอทจะใหชดแจงถงวธทพระโพธสตวถอปฏสนธ มถอยคาทจะบรรยายตามลาดบ ดงน ไดยนวา ในกาลนนในนครกบลพสดไดมงานนกขตฤกษ เดอน ๘กนอยางเอกเกรก มหาชนเลนงานนกขตฤกษกน ฝายพระนางมหามายาเทวอก ๗ วนจะถงวนบรณม ทรงรวมเลนงานนกขตฤกษแตไมมการดมสรากนมแตจดดอกไมของหอมและเครองประดบ ในวนท ๗ ทรงลกขนแตเชาตรทรงสนานดวยนาหอม ทรงสละพระราชทรพยสแสน ถวายมหาทานแลวทรงแตงพระองคดวยเครองประดบครบทกอยาง เสวยพระกระยาหารอยางดทรงอธษฐานองคอโบสถ เสดจเขาหองอนมสร บรรทมบนพระสรไสยาสนกาวลงสนทรารมณ ไดทรงพระสบนนวา นยวาทาวมหาราชทง ๔ ยกพระนางขนพรอมกบพระแทนทบรรทมทเดยว ไปยงปาหมพานต แลววางบนพนแผนศลามประมาณ ๖๐ โยชน ภายใตตนสาละใหญมประมาณ ๗ โยชนไดยน ณ ทควรขางหนง. ทนนเหลานางเทวของทาวมหาราชทง ๔ นน ตางพากนมานาพระเทวไปยงสระอโนดาต ใหสรงสนานเพอทจะชาระลางมลทนของมนษยออก ใหทรงนงหมผาทพย ลบไลดวยของหอมทพย ประดบประ-ดาดวยดอกไมทพย ในทไมไกลจากทนน มภเขาเงนอยลกหนง ภายในภเขานนมวมานทอง พวกเขากตงพระแทนทบรรทมอนเปนทพย บายพระเศยรสงขนทางปราจนทศ (ตะวนออก) ทลใหบรรทมในวมานทองนน พระโพธ-สตวเปนพระยาชางตวประเสรฐสขาวผอง เดนเทยวไปทภเขาทองลกหนง ในทไมไกลแตทนน เดนลงจากภเขาทองนน ขนไปยงภเขาเงน มาทางดานอตตรทศ (ทศเหนอ) เอางวงอนมสราวกะวาพวงเงนจบดอกปทมชาตสขาว เปลงโกญจนาท เขาไปยงวมานทอง กระทาประทกษณแทนบรรทมของพระราช-มารดา ๓ รอบแลว ปรากฏเหมอนกบวาทะลทางดานเบองขวาเขาไปในพระ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 85อทรของพระนาง. พระโพธสตวถอปฏสนธ ในวนนกขตฤกษเดอน ๘ หลงดวยประการฉะน. ในวนรงขนพระเทวทรงตนบรรทมแลว กราบทลถงพระสบนนนแดพระราชา พระราชารบสงใหเชญพราหมณชนหวหนา ๖๔ คนเขาเฝา ใหจดปลาดอาสนะมคามากบนพนทฉาบดวยโคมยสด มเครองสกการะอนเปนมงคลกระทาดวยขาวตอกเปนตน ใหใสขาวปายาสอยางเลศ ซงปรงดวยเนยใส นาผง และนาตาลกรวดลงจนเตมถาดทองและเงน เอาถาดทองและเงนครอบแลว ถวายใหพวกเขาอมหนา พรอมกบถวายผาหมและแมโคแดงเปนตนทนน เมอพวกพราหมณเหลานน อมหนาดวยของทตองการทกอยางแลว จงตรสบอกพระสบน แลวตรสถามวา จกมอะไรเกด. พวกพราหมณกราบทลวา ขาแตมหาราช พระองคอยาทรงวตกอะไรเลย พระเทวทรงตงพระครรภแลว และพระครรภทตงขนนน เปนครรภบรษ มใชครรภของสตร พระองคจกมพระราชบตร ถาพระราชบตรนนทรงอยครองเรอน จกไดเปนพระเจาจกรพรรด ถาเสดจออกจากเรอนบวชจกไดเปนพระพทธเจา ผทรงมกเลสประดจหลงคาอนเปดแลวในโลก. กในขณะทพระโพธสตวทรงถอปฏสนธในพระคพโภทรของพระมารดานนแหละ ตลอดหมนโลกธาตกไหวหวนสะเทอนเลอนลนขนพรอมกนทนท.บรพนมต ๓๒ ประการปรากฏขนแลว. ในหมนจกรวาลไดมแสงสวางสดจะประมาณแผซานไป. พวกคนตาบอดตางกไดตาดขน ดประหนงวามประสงคจะดพระสรนนของพระโพธสตวนน. พวกคนหหนวกกฟงเสยงได พวกคนใบกพดจาได พวกคนคอมกมตวตรงขน คนงอยเปลยเสยขากเดนดวยเทาได.สตวทงปวงทถกจองจากพนจากเครองจองจามขอคาเปนตน. ในนรกทกแหงไฟกดบ. ในเปรตวสยความหวกระหายกสงบระงบ. เหลาสตวดรจฉานกไมมความกลวภย. โรคและไฟกเลสมราคะเปนตนของสตวทงปวงกสงบระงบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 86สตวทงปวงตางมวาจานารก มาทงหลายตางกรอง ชางทงหลายตางกรองดวยอาการอนออนหวาน. บรรดาดนตรทกชนดตางกเปลงเสยงกกกองของตนไดเอง ไมตองมใครตเลย เครองอาภรณทสวมอยทมอของมนษยทงหลายรองขนได ทศทกทศตางกแจมใสไปทว สายลมออนเยนทจะใหเกดสขแกสตวทงหลายกพดโชยมา. เมฆทมใชกาลกใหฝนตก. แมจากแผนดน นากชา-แรกไหลออกมา เหลานกกไมบนไปในอากาศ แมนากนงไมไหล นาในมหาสมทรกมรสอรอย พนทวไปทกแหงกดาดาษดวยดอกบวหลวงม ๕ ส.ดอกไมทกชนดทเกดบนพนดนและเกดในนาตางกบานไปทว. ทลาตนตนไมกมดอกปทมลาตนบาน ทกงกมดอกปทมกงบาน ทเถาวลยกมดอกปทมเถาวลยบาน. ทพนดนกมดอกปทมมกานชาแรกพนหนโผลขนเบองบน ๆ แหงละ ๗ดอก ในอากาศกมดอกปทมหอยยอยเกดขน ฝนดอกไมโปรยปรายไปโดยรอบ ๆ ทพยดนตรตางกบรรเลงขนในอากาศ. ทงหมนโลกธาตเปนประดจพวงมาลยทเขาจบเหวยงใหหมนแลวปลอยไป ดราวกะวากาดอกไมทเขาจบบบเขาแลวมดใหรวมกน และเปนเสมอนทนอนดอกไมทประดบประดาและตก-แตงแลว มดอกไมเปนพวงเดยวกน เหมอนพดวาสวชนทกาลงโบกสะบดอยอบอวลไปดวยกลนของดอกไมและธป ไดเปนโลกธาตทถงความงามสดยอดแลว. จาเดมแตปฏสนธของพระโพธสตว ผถอปฏสนธแลวอยางน เพอท จะปองกนมใหเกดอนตรายแกพระโพธสตว และพระราชมารดาของพระโพธสตว เทวบตร ๔ องค มมอถอพระขรรคคอยใหการอารกขา ความคดเกยวกบราคะในบรษทงหลาย มไดเกดแตพระราชมารดาของพระโพธสตว. พระ-นางมแตถงความเลศดวยลาภและความเลศดวยยศ มความสข มพระวรกายไมลาบาก และทอดพระเนตรเหนพระโพธสตว ซงอยในพระคพโภทรประดจดายสขาวทรอยไวในแกวมณทใสแจว ธรรมดาคพโภทรทพระโพธสตว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 87อาศยอยเปนเชนกบทองของเจดย สตวอนไมสามารถจะอาศยอยหรอบรโภคได เพราะฉะนน พระราชมารดาของพระโพธสตวจงสวรรคต แลวไปอบตในดสตบร ในเมอพระโพธสตวประสตแลวได ๗ วน หญงอนไมถง๑๐ เดอนบาง เลยไปบาง นงคลอดบาง นอนตลอดบาง ฉนใด พระราช-มารดาของพระโพธสตวหาเปนฉนนนไม. แตพระนางจะบรบาลพระโพธสตวไวในพระคพโภทรสน ๑๐ เดอน แลวประทบยนตลอด และกขอนเองเปนธรรมดาของพระราชมารดาของพระโพธสตว แมพระนางมหามายาเทวทรงบรบาลพระโพธสตวในพระคพโภทรสน ๑๐ เดอน ประดจบรบาลนามนไวดวยบาตรฉะนน มพระครรภแกเตมทแลว มพระราชประสงคจะเสดจไปยงเรอนพระญาต จงกราบทลพระเจาสทโธทนมหาราชวา ขาแตสมมตเทพหมอมฉนปรารถนาจะไปยงนครเทวหะทเปนของตระกล. พระเจาสทโธทนะทรงรบวาได แลวรบสงใหปราบทางจากพระนครกบลพสดจนถงเทวทหนครใหราบเรยบดแลว ประดบประดาดวยตนกลวย หมอเตมดวยนา ธงชายและธงแผนผา ใหพระเทวประทบนงในพระวอทอง ใหอามาตยพนคนหามไป ทรงสงไปพรอมดวยบรวารเปนอนมาก. กในระหวางพระนครทงสองแมชาวพระนครทงสอง กมสาลวนอนเปนมงคล ชอวาลมพนวน. ในสมยนน สาลวนทงปวงไดมดอกไมบานเปนอยางเดยวกน ตงแตโคนตนจนถงปลายกง. จากระหวางกงและระหวางดอก มฝงนกหาส มสดงแมลงภจานวนมากมาย เทยวบนรองประสานเสยง ลมพนวนทงสนจงเปนเชนกบจตรลดาวน ดประหนงเปนมณฑลของพนทมารวมดมกน. พระเทวไดเกดมพระประสงคจะทรงเลนกฬาในสาลวน เพราะทอดพระเนตรเหนลมพนวนนน. พวกอามาตยพาพระ-เทวเขาไปยงสาลวน พระนางไดทรงมพระประสงคจะเสดจไปยงโคนตนสาละอนเปนมงคลแลว ทรงจบทกงตนสาละ กงตนสาละกนอมลง ประดจยอด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 88หวายทถกรมใหรอนแลว พระหตถพระเทวพอจะเออมถงได. พระนางทรงเหยยดพระหตถออกจบกง. กในขณะนนนนเองลมกนมชวาตของพระนางเกดปนปวน ทนนมหาชนแวดวงพระวสตรแกพระนางแลวกหลกไป. เมอพระนางทรงจบกงตนสาละประทบยนอยนนแหละ ไดทรงประสตแลว. ในขณะนนนนเองทาวมหาพรหมผมจตบรสทธ ๔ องค กมาถงพรอมกบถอขายทองมาดวย เอาขายทองนนรบพระโพธสตว วางไวตรงพระพกตรของพระราชมารดา พลางทลวา ขาแตพระเทว ขอพระองคจงดพระทยเถด พระราชบตรของพระองคมศกดาใหญอบตขนแลว เหมอนอยางวา สตวเหลาอนเมอตลอดออกจากทองมารดายอมแปดเปอนดวยสงปฏกลอนไมสะอาดตลอดออกมาฉนใด พระโพธ-สตวหาเปนฉนนนไม กพระโพธสตวนนเหยยดมอและเทาสองขางออกยนตรงดจพระธรรมกถกลงจากธรรมาสน และดจบรษลงจากบนได มไดแปดเปอนดวยของไมสะอาดใด ๆ ทมอยในครรภมารดา เปนผสะอาดบรสทธรงโรจนอยประดจแกวมณทเขาวางไวบนผากาสกพสตร ตลอดออกมาจากครรภมารดาแมเมอเปนเชนนนแลวกตาม สายธารแหงนาสองสายกพลงออกมาจากอากาศโสรจสรงพระสรระของพระโพธสตวและพระมารดาทาใหอบอนสบาย เพอเปนเครองสกการะแกพระโพธสตวและพระมารดา ตอนนทาวมหาราช ๘ องคไดรบพระโพธสตวนน จากมอของพรหมผยนเอาขายทองรบอย ดวยเครองปลาดททาดวยหนงเสอดาวทมสมผสออนนมซงสมมตกนวาเปนมงคล พวกมนษยจงเอาพระยภผาทกลพสตรรบจากมอของทาวมหาราชเหลานน พอพนจากมอของพวกมนษย พระโพธสตวกประทบยนบนแผนดนทอดพระเนตรดทศตะวนออก จกรวาลนบไดหลายพนไดเปนทโลงเปนอนเดยวกน พวกเทวดาและมนษยในทนนตางพากน บชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน กราบทลวาขาแตทาน บรษคนอนในทนเชนกบทานไมม คนทยงกวาทานจกมแตทไหน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 89พระโพธสตวมองตรวจดตลอดทศใหทศเลกแมทง ๑๐ คอทศใหญ ๔ ทศเลก๔ เบองลาง เบองบน กมไดทรงมองเหนใครทเชนกบคนทรงดารวา นเปนทศเหนอ แลวไดเสดจไปโดยยางพระบาท ๗ กาว มทาวมหาพรหมกนเศวต-ฉตร ทาวสยามเทวบตรถอพดวาลวชน และเทวดาเหลาอนมมอถอเครองราชกกธภณฑทเหลอเดนตามเสดจ ตอจากนนประทบยนทพระบาทท ๗ ทรงเปลงอาสภวาจา [วาจาแสดงความยงใหญ] เปนตนวา เราเปนผเลศของโลกทรงบรรลอสหนาทแลว. จรงอยพระโพธสตว เพยงตลอดออกมาจากครรภมารดาเทานน กเปลงวาจาไดในสามอตภาพเทานนคอ ในอตภาพเปนมโหสถ ในอตภาพเปนพระ-เวสสนดร ในอตภาพน. นยวาในอตภาพเปนมโหสถเมอพระโพธสตวตลอดออกจากครรภมารดาเทานน ทาวสกกเทวราชเสดจมา ทรงวางแกนจนทนทมอแลวเสดจไป พระโพธสตวกาแกนจนทรนนไวในกามอตลอดออกมา. ทนนมารดาจงถามเขาวา แนะพอ ลกถออะไรมา. ขาแตแม ยาครบ พระโพธสตวตอบ. เพราะเหตทถอเอายามา คนทงหลายจงตงชอใใหแกเขาวา โอสถทารก[เดกถอยา] ชนทงหลายจงถอเอายานนใสไวในตม โอสถนนนนแหละไดเปนยารกษาโรคสารพดใหหายได แกคนตาบอดและหหนวกเปนตน ทพากนมา ๆ ตอมาเพราะถอเอาคาทพดกนวา โอสถนมคณมาก โอสถนมคณมาก เขาจงไดเกดมชอขนอกวา มโหสถ. สวนในอตภาพเปนพระเวสสนดร พระโพธสตวเพยงตลอดออกจากครรภของมารดา กเหยยดแขนออก พลางกลาววา ขาแตแม ในเรอนมทรพยบางไหม ลกจะใหทาน แลวตลอดออกมาทนน พระมารดาของพระโพธ-สตวนนกลาววา แนะพอ ลกเกดในตระกลทมทรพย วาแลวใหวางถงเงนพนหนงไวแลว จงวางมอของลกไวบนฝามอของพระองค ในอตภาพเปนพระโพธสตวบรรลอสหนาทแมน ดวยประการฉะน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 90 พระโพธสตวเพยงแตวาตลอดออกจากครรภมารดาเทานน กเปลงวาจา ไดในสามอตภาพโดยอาการอยางน. เหมอนอยางวาในขณะถอปฏสนธฉนใดแมในขณะอบตขนกฉนนน. บรพนมต ๓๒ ประการกไดปรากฏขน กในสมยทพระโพธสตวของพวกเราอบต แลวในลมพนวน ในสมยนนนนแล พระ-เทวผเปนพระราชมารดาของพระราหล ฉะนนอามาตย กาฬทายอามาตยราชกมารอานนท พระยามากณฐกะ มหาโพธพฤกษ ชมทรพย ๔ ขมกเกดขนพรอมกน บรรดาชมทรพยเหลานน ขมทรพยหนงมประมาณคาวตหนง ขมหนงประมาณกงโยชน ขมหนงมประมาณ ๓ คาวต ขมหนงมประมาณโยชนหนงเพราะฉะนน จงรวมเปนสหชาต ๗ อยางเหลาน. พวกชาวเมองลองนครตางไดพาพระโพธสตวกลบ ไปยงนครกบลพสดเลยทเดยว ในวนนนนนเอง ชมนมเทวดาในดาวดงสพภพตางราเรงยนดวา พระราชโอรสของพระเจาสทโธทน-มหาราช อบตแลวในนครกบลพสด พระราชกมารนจกประทบนงทลานตนโพธแลวจกเปนพระพทธเจาดงน แลวพากนโบกสะบดผา [แสดงความยนด]เลนสนกกน. ในสมยนนมดาบสผคนเคยกบตระกลของพระเจาสทโธทนมหาราชไดสาเรจสมาบต ๘ ชอกาลเทวละ เขาฉนเสรจสรรพแลวจงเหาะไปยงดาวดงสพภพ เพอพกผอนในเวสากลางวน นงพกผอนกลางวนในทนน เหนเทวดาเหลานน จงถามวาเพราะเหตไรพวกทานจงมใจยนดเลนสนกกนอยางน ขอไดโปรดบอกเหตนนแกอาตมภาพดวย พวกเทวดาไดบอกเหตนนวา ขาแตทานผนรทกข พระราชโอรสของพระเจาสทโธทนะอบตขนแลว ในกาลนนพระองคจกประทบนงทลานแหงตนโพธแลวจกเปนพระพทธเจาประกาศพระ-ธรรมจกร พวกขาพเจาตางยนดเพราะเหตนวา พวกเราจกไดเหนพระพทธลลาอนหาทสดมได และจกไดฟงพระธรรมของพระองค ดาบสนนฟงคาของเหลาเทวดาแลว ลงจากเทวโลกทนทเขาไปยงพระราชนเวศน นงบนอาสนะทเขาป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 91ไวแลว กราบทลวา ขาแตมหาบพตร ไดยนวาพระราชโอรสของพระองคอบต แลว อาตมภาพอยากเหนพระองค พระราชามรบสงใหพาพระราชกมารผประ-ดบประดาตกแตงแลวมา ทรงอมไปเพอใหนมสการดาบส พระบาททงสองของพระโพธสตวกลบไปประดษฐานอยบนชฎาของดาบส จรงอยบคคลอนทชอวาพระมหาสตวจะพงไหวโดยอตภาพนนไมม ถาคนผไมรพงวางศรษะของพระโพธสตวทบาทมลของดาบส ศรษะของดาบสนน พงแตกออก ๗ เสยงดาบสคดวา การทาคนของเราใหพนาศไมสมควร จงลกจากอาสนะแลวประคองอญชลแกพระโพธสตว พระราชาทอดพระเนตรเหนเหตอศจรรยนนจงทรงไหวบตรของตน. ดาบสระลกไดชาต ๘๐ กป คอ ในอดต ๔๐ กป ในอนาคต ๔๐ กป เหนลกษณสมบตของพระโพธสตวจงใครครวญดวา เธอจกไดเปนพระพทธเจาหรอไมหนอ ทราบวา จกไดเปนพระพทธเจาโดยมตองสงสยคดวา พระราชบตรนเปนอจฉรยบรษจงไดกระทาความยมแยมใหปรากฏ ตอนนจงใครครวญดวา เราจกไดทนเหนความเปนพระพทธเจานหรอไมหนอ กเหนวา เราจกไมไดทนเหน จกดายเสยกอนในระหวางนนแหละ แลวจกไปบงเกดในอรปภพทพระพทธเจาตงรอยพระองคกด ตงพนพระองคกด ไมสา-มารถทจะเสดจไปเพอใหตรสรได แลวคดวา เราจกไมเหนอจฉรยบรษผเปนพระพทธเจาเหนปานน และเราจกมความเสอมใหญ ดงนแลวรองไหลนไป.พวกมนษยเหนแลวจงเรยนถามวา พระผเปนเจาของพวกเรา เมอตะกนเองหวเราะแลวกลบปรากฏรองไหอกเลา ขาแตทานผเจรญ อนตรายอะไรจกเกดแกพระลกเจาของพวกเราหรอหนอ. ดาบสตอบวา พระองคไมมอนตรายจกไดเปนพระพทธเจาโดยไมตองสงสย. พวกมนษยถามวา เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร ทานจงรองไหลนไป.ดาบสตอบวา เราเศราโศกถงตนวา จกไมไดทนเหนพระมหาบรษผเปนพระ-พทธเจา เหนปานน ความเสอมใหญจกมแกเราดงน จงไดรองไห.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 92 ตอจากนน ดาบสใครครวญอยวา ในวงญาตของเรามใครบางจกได เหนความเปนพระพทธเจานน ไดมองเหนนาลกทารกผเปนหลาน เขาจงไปยงเรอนของนองสาว ถามวา นาลกะ. บตรของเจาอยไหน. ขาแตพระคณเจา เขาอยในเรอน นองสาวตอบ. จงเรยกเขามาท ใหเรยกมาแลว. ดาบสพดกะเขาผมายงสานกของตนวา นแนะพอ พระราชโอรสอบตแลวในตระกลของพระเจาสทโธทนมหาราชเปนหนอพทธางกร พระองคจกไดเปนพระพทธเจาเมอลวงได๓๕ ป เจาจกไดเหนพระองค เจาจงบวชในวนนทเดยว. เดกเกดในตระกลนทรพยได ๘๗ โกฏ คดวา ลงคงจกไมชกชวนเราในสงทไมมประโยชนทนใดนนนนเองใหคนซอผากาสาวพสตร และบาตรดนจากตลาด ใหปลงผมและหนวด นงหมผากาสาวพสตรประคองอญชลบายหนาไปทางพระโพธสตว ดวยกลาววา บคคลผสงสดในโลกพระองคใด ขาพเจาขอบวชอทศบคคลนน แลวกราบดวยเบญจางคประดษฐ เอาบาตรใสถง คลองทจะงอยบาแลวไปยงหม-วนตประเทศบาเพญสมณธรรม ทานเขาไปเฝาพระตถาคตผไดบรรลพระอภ-สมโพธครงแรก ทลขอใหพระองคทรงแสดงนาลกปฏปทา แลวเขาไปยงปาหมพานตอก บรรลพระอรหตปฏบตขอปฏปทาอยางเครงครด รกษาอายมาไดตลอด ๗ เดอน ยนพงภเขาทองอยนนแหละ ปรนพพานแลวดวยอนปาทเสสนพพานธาต. ในวนท ๕ พระประยรญาตทงหลายคดวาในวนท ๕ พวกเราจกโสรจ-สรงเศยรเกลาพระโพธสตว แลวเฉลมพระนามแดพระองคดงน แลวฉาบทาพระราชมณเฑยรดวยคนธชาต ๔ ชนด โปรยดอกไมมขาวดอกเปนท ๕ ใหหงขาวปายาสลวนๆ แลวนมนตพรหมณผเรยนจบไตรเพทจานวน ๑๐๘ คนใหนงในพระราชมณเฑยร ใหฉนโภชนะอยางด ถวายสกการะมากมายแลวถามวา อะไรหนอจกม แลวใหตรวจดพระลกษณะ บรรดาพราหมณเหลานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 93 พราหมณ ๘ คนเหลานคอ พราหมณชอรามะ ชอธชะ ชอลกขณะ ชอสชาตมนต ชอโภชะ ชอ สยานะ ชอโกณฑญญะ ชอสทตตะ ในครงนนพวก เขาไดเปนพราหมณ ๘ คน ผเรยนจบเวทางคศาสตร ทง ๖ พยากรณมนตแลว. ไดเปนผตรวจดพระลกษณะ แมพระสบนในวนทถอปฏสนธ พราหมณเหลานแหละกไดตรวจดแลว บรรดาพราหมณทง ๘ นน ๗ คนยกสองนวพยากรณเปนสองทางวา ผประกอบดวยลกษณะเหลาน เมออยครองเรอนจกไดเปนพระเจาจกรพรรด เมอบวชจกไดเปนพระพทธเจา ดงน ตางพากนบอกถงสมบตอนมสรของพระเจาจกรพรรด. แตมาณพชอโกณฑญญะโดยโคตร เดกกวาพราหมณเหลานนทกคน พจารณาดความสมบรณแหงพระ-ลกษณะของพระโพธสตว ชนวมอนวเดยวเทานนแลวพยากรณอยางเดยววาพระโพธสตวนไมมเหตทจะดารงอยในทามกลางเรอน จกไดเปนพระพทธเจาผทรงปราศจากกเลสประดจหลงคาโดยสวนเดยวเทานน. จรงอยโกณฑญญ-พราหมณนเปนผสรางความดยงมาแลว เปนสตวทจะเกดเปนภพสดทาย มปญญาเหนอกวาคนทง ๗ ไดเหนคตเดยวเทานนวา สาหรบผทประกอบดวยลกษณะเหลานน ไมมฐานะทจะดารงอยในทามกลางเรอน จกตองเปนพระ-พทธเจาอยางไมตองสงสย เพราะฉะนน เขาจงชนวขนนวเดยว แลวพยากรณอยางเดยว. ตอมา พวกพราหมณเหลานน กลบไปยงเรอนของตน แลวตางพากนเรยกบตรมาบอกวา นแนะพอทงหลาย พวกเราแกแลวจะทนไดเหนพระราชบตรของพระเจาสทโธทนมหาราช ทรงบรรลพระสพพญตญาณหรอไมกไมร พวกเจาเมอพระราชกมารนบรรลพระสพพญตญาณแลว พงบวชในศาสนาของพระองคเถด ชนแมทง ๗ คนเหลานน ดารงอยตราบเทาอายขยกตายไปตามยถากรรม โกณฑญญมาณพเทานน ไมมโรคภยไขเจบ (ยงม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 94ชวตอย). เมอพระมหาสตวเตบโตเจรญวยขนแลว เสดจออกพระมหาภเนษ- กรมณ เสดจไปยงอรเวลาประเทศตามลาดบ ทรงเกดพระดารวา ภมภาคนนารนรมยจรงหนอ สถานทนเหมาะทจะบาเพญเพยร สาหรบกลบตรผมความตองการความเพยร ดงนแลวเสดจเขาจาพรรษา ณ ทนน เขาไดฟงขาววาพระมหาบรษทรงผนวชแลว จงเขาไปหาบตรของพราหมณเหลานน พดอยางนวา ไดทราบขาววา พระสทธตถกมารทรงผนวชแลว พระองคจกไดเปนพระพทธเจาโดยไมตองสงสย ถาบดาของพวกทานยงมชวตอย พวกเขาพงออกบวชในวนนแน หากพวกทานพงตองการเชนนนบาง มาซ เราจกบวชตามพระมหาบรษนน พวกเขาทกคนไมสามารถทจะมความเหนเปนเอกฉนทกนได. สามคนไมบวช. สคนนอกนบวชตงใหโกณฑญญพราหมณเปนหวหนาชนทง ๕ คนเหลานน จงไดมชอวา พระปญจวคคยเถระ. กในกาลนน พระราชาตรสถามวา บตรของเราเหนอะไรจงจกบวชพวกอามาตยกราบทลวา บพนมต ๔ (ลางบอกเหตลวงหนา). ตรสถามวาอะไรบาง ๆ กราบทลวา คนแกเพราะชรา คนเจบปวย คนตาย บรรพชต พระราชาตรสวา จาเดมแตนไป พวกทานอยาไดใหนมตเหนปานน เขาไปสานกแหงบตรของเรา เราไมตองการใหบตรเราเปนพระพทธเจา เราตองการอยากจะเหนบตรของเรา ครอบครองราชสมบตทเปนใหญและปกครองทวปใหญทง ๔ ซงมทวปเลกสองหมนเปนบรวาร หอมลอมไปดวยบรษทมปรมณฑลไดสามสบหกโยชน ทองเทยวไปในพนนภากาศ. กแล เมอพระองคตรสอยางนนแลว ทรงมรบสงใหวางอารกขาไวในททก ๆ คาวต ในทศทงส เพอจะหามมใหบรษท ๔ ประการเหลานน เขามายงคลองจกษของพระกมาร กในวนนน เมอตระกลพระญาตแปดหมนประชมกนในทมงคลสถานพระญาตแตละพระองคตางยนยอมยกบตรให แตละคนวา พระราชกมาร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 95สทธตถะนจะเปนพระพทธเจาหรอพระราชากตาม พวกเราจกใหบตรคนละคน แมถาจกเปนพระพทธเจา กจกมสมณกษตรยไหเกยรตและหอมลอม แมถาเปนพระราชา กจกมขตตยกมารใหเกยรตและหอมลอม เทยวไป. ฝายพระราชากทรงตงนางนม ลวนมรปทรงชนเยยม ปราศจากสรรพโทษทกประการแกพระโพธสตว พระโพธสตวทรงเจรญวยดวยบรวารอเนกอนนตดวยสวนแหงความงามอนยงใหญ. ตอมาวนหนง พระราชาไดมพระราชพธวปปมงคล (แรกนาขวญ)วนนน พวกชาวนครตางประดบประดา พระนครทกหนทกแหงดจดงเทพวมานเหลาพวกทาสและกรรมกรทงหมด ตางนงหมผาใหม ประดบประดาดวยของหอมและดอกไม ประชมกนในราชตระกล. ในพระราชพธมการเทยมไถถงพนคน กในวนนน ไถ ๑๐๘ อนหยอนหนงคน (๑๐๗ คน) หมดวยเงนพรอมดวยโคผ ตะพาย และเชอก. สวนทงอนพระนงคลของพระราชาหมดวยทองคาสกปลง. เขาของโคผ ตะพาย เชอก และปฏก กหมดวยทองคาทงนน. พระราชาทรงพรอมดวยบรวารเปนอนมาก เสดจออกจากพระนครทรงพาพระราชโอรสไปดวย. ในทประกอบพระราชพธ มตนหวาอยตนหนง มใบหนาแนน มเงาทบ. ภายใตตนหวานนนนแหละ พระราชาทรงรบสงใหปลาดพระแทนบรรทมของพระราชโอรส เบองบนใหผกเพดานปกดวยดาวทองคา ใหแวดวงดวยปราการพระวสตร วางอารกขา สวนพระองคกทรงประดบประดาดวยเครองสรรพอลงกรณ มหมอามาตยแวดลอม ไดเสดจ.ไปยงทจรดพระนงคล ในทนน พระราชาทรงถอพระนงคลทองคา พวกอามาตยถอคนไถเงน ๑๐๗ คน พวกชาวนาตางพากน ถอคนไถทเหลอ. เขาเหลานนตางถอคนไถไถไปขางโนนบางขางนบาง. แตพระราชาทรงไถไปจากดานในสดานนอก จากดานนอกสดานใน. ในทนนมมหาสมบต. นางนมท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 96นงหอมลอมพระโพธสตวอย ตางพากนออกมาขางนอก จากภายในพระวสตร ดวยคดวา พวกเราจะดสมบตของพระราชา. พระโพธสตวทอดพระเนตรดขางโนนและขางน ไมทรงเหนใครจงเสดจลกขนโดยเรว ทรงนงขดสมาธกาหนดลมหายใจเขาออก ทาปฐมฌานใหเกดขนแลว. พวกนางนมพากนเทยวไปในระหวางเวลากนอาหาร ชกชาไปหนอยหนง. เงาของตนไมทเหลอชายไป สวนเงาของตนไมนนตงเปนปรมณฑลตรงอย. พวกนางนมคดไดวาพระลกเจาประทบอยพระองคเดยว จงรบเปดพระวสตรขน เขาไปขางในเหนพระโพธสตวประทบนงขดสมาธบนแทนบรรทม และปาฏหารยนน จงไปกราบทลแดพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ พระราชกมารประทบนงอยางน เงาของตนไมเหลาอนชายไป ของตนหวาตงเปนปรมณฑลตรงอยอยางน.พระราชารบเสดจมา ทอดพระเนตรเหนปาฏหารยจงตรสวา นแนะพอ นเปนการไหวเจาครงทสอง แลวทรงไหวลก. ตอมา พระโพธสตวมพระชนมายได ๑๖ พรรษาโดยลาดบ พระ-ราชาทรงมรบสงใหสรางปราสาทสามหลงเหมาะสมกบสามฤด คอ หลงหนงม๙ ชน หลงหนงม ๗ ชน หลงหนงม ๕ ชน และใหจดหาหญงฟอนราไวสหมนคน พระโพธสตวมหญงฟอนราแตตวสวยหอมลอมอยเปนประหนงเทพเจาผหอมลอมอยดวยหมนางอปสร ฉะนน ถกบาเรออยดวยดนตร ไมมบรษเลย ทรงเสวยสมบตใหญ ประทบอยในปราสาทเหลานนตามคราวแหงฤด. สวนพระราหลมารดาไดเปนพระอครมเหสของพระองค. เมอพระองคเสวยมหาสมบตอย วนหนงไดมพดกนขนในระหวางหมพระญาตอยางนวาพระสทธตถะทรงขวนขวายอยแตการเลนเทานน มไดทรงศกษาศลปะใด ๆเลย เมอเกดสงความขนจกทาอยางไรกน. พระราชาทรงมรบสงใหเรยกพระ-โพธสตวมาแลวตรสวา นแนะพอ พวกญาต ๆ ของลกพดกนวา พระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 97สทธตถะมไดศกษาศลปะใด ๆ เลย เทยวขวนขวายแตการเลน ดงน ลกจะ เหนวาถงกาลอนควรหรอยง พระโพธสตวทลวา ขาแตสมมตเทพ ขาพระองคไมมกจทจะตองศกษาศลปะ ขอพระองคไดโปรดใหตกลองปาวรองไปในพระนคร เพอใหมาดการแสดงศลปะของขาพระองค แตนอก ๗ วนขาพระองคกจกแสดงศลปะแกพระญาตทงหลาย. พระราชาไดทรงกระทาตามเชนนน. พระ-โพธสตวรบสงใหประชมเหลานายขมงธนทสามารถยงไดดงสายฟาแลบ ยงขนหางสตวได ยงตานลกศรได ยงตามเสยงได และยงลกศรตามลกศรไดแลวไดทรงแสดงศลปะ ๑๒ อยาง ทพวกนายขมงธนเหลาอนไมมแกพระญาตทงหลาย ในทามกลางมหาชน ขอนนพงทราบตามนยทมมาในสรภงคชาดกนนเถด ในคราวนน หมพระญาตของพระองคไดหมดพระทยสงสยแลว. ตอมาวนหนง พระโพธสตวมพระประสงคจะเสดจยงภมภาคในพระอทยานจงตรสเรยกสารถมาตรสวา จงเทยมรถ เขารบพระดารสวาดแลว จงประดบประดารถชนดทสด มดามากดวยเครองอลงการทกชนด เทยมมาสนธพอนเปนมงคล ซงมสดจกลบดอกบวขาว ๔ ตวเสรจแลวไปทลบอกแดพระโพธ-สตว พระโพธสตวเสดจขนรถอนเปนเชนกบเทววมานทรงบายพระพกตรสพระอทยาน เทวดาทงหลายคดวา กาลทจะตรสรของพระสทธตถราชกมารใกลเขามาแลว พวกเราจกแสดงบพนมต เเลวแสดงเทวบตรคนหนงทาใหเปนคนแกหงอม มฟนหก มผมหงอก มหลงโกงดจกลอนเรอน มตวโคงลงมมอถอไมเทา เดนงก ๆ เงน ๆ อย พระโพธสตวและสารถกไดทอดพระเนตรเหนและแลเหนภาพนน. ทนนพระโพธสตวตรสถามตามนยทมมาในอปทานนนแหละวา นแนะสหายผเจรญชายคนนชออะไรกนนะ แมแตผมของเขากไมเหมอนของผอนดงน ทรงสดบคาของสารถแลว ทรงมพระทยสงเวชวา นแนะผเจรญ นาตเตยนจรงหนอความเกดน ความแกจกตองปรากฏแกสตวผเกด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 98แลวอยางแนนอน ดงนแลว เสดจกลบจากพระอทยานเสดจขนสปราสาททเดยว พระราชาตรสถามวา เพราะเหตไรบตรของเราจงกลบเรวนก พวกอามาตยทลวา เพราะทอดพระเนตรเหนคนแก พระเจาขา พระราชาตรสวาพวกเจาพดวา ลกของเราเหนคนแกแลวจกบวช เพราะเหตไร จงมาทาลายเราเสยเลา จงรบจดหาละครมาแสดงแกบตรของเรา เธอเสวยสมบตอยจกไมระลกถงการบรรพชา แลวใหเพมอารกขามากขน วางไวทก ๆ ครงโยชนในทกทศ. ในวนรงขน พระโพธสตวกเสดจไปยงพระอทยานเหมอนเดม ทอดพระเนตรเหนคนเจบทเทวดาเนรมตขน จงตรสถามโดยนยกอนนนแหละ ทรงมพระหฤทยสงเวชแลวกลบในรปสปราสาท. ฝายพระราชากตรสถามแลวทรงจดแจงตามนยทกลาวแลวในหนหลงนนแหละ ทรงวางอารกขาเพมขนอก ในทมประมาณ ๓ คาพยตโดยรอบ. ตอมาอกวนหนงพระโพธสตวเสดจไปยงพระ-อทยานเหมอนเดม ทอดพระเนตรเหนคนตายทเทวดาเนรมตขน ตรสถามโดยนยกอนนนแหละ มพระหฤหยสงเวชแลว เสดจกลบในรปสปราสาทอก ฝายพระราชากตรสถามแลวทรงจดแจงตามนยทกลาวแลวในหนหลงนนแหละ ทรงวางอารกขาเพมขนอกในทประมาณโยชนหนงโดยรอบ. กในวนหนงตอมาอกพระโพธสตวเสดจไปสพระอทยาน ไดทอดพระเนตรเหนบรรพชตนงหมเรยบรอย มเทวดาเนรมตขนเชนเดมนนแหละ จงตรสถามสารถวา นแนะเพอนคนนนเขาเรยกชออะไรนะ สารถไมทราบถงบรรพชตหรอคนททาใหเปนบรรพชตเลย เพราะไมมการอบตขนแหงพระพทธเจากจรง แตดวยอานภาพแหงเทวดาจงกราบทลวา คนนนเขาเรยกชอวาบรรพชตพระเจาขา แลวพรรณนาคณแหงการบวช พระโพธสตวใหรสกเกดความพอพระทยในบรรพชตไดเสดจไปยงพระอทยานในวนนน. แตทานผกลาวทฆนกายกลาววา พระ-โพธสตวไดเสดจไปทอดพระเนตรเหนนมตทง ๔ ในวนเดยวเทานน พระโพธ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 99สตวเสดจเทยวเตรตลอดวน ทรงสระสนานในสระโบกขรณอนเปนมงคล เมอพระอาทตยอสดงแลว ประทบนงบนแผนศลาอนเปนมงคลมพระประสงคจะประดบประดาพระองค ทนนพวกบรจารกาของพระองคพากนถอผามสตาง ๆเครองอาภรณตางชนดมากมาย และดอกไมของหอม เครองลบไล มายนหอมลอมอยโดยรอบ ในขณะนน อาสนะทประทบนงของทาวสกกะไดเกดรอนขนแลว ทาวเธอทรงใครครวญดวา ใครหนอมประสงคจะใหเราเคลอนจากทน ทอดพระเนตรเหนกาลทจะตองประดบประดาพระโพธสตว จงตรสเรยกวสสกรรมเทพบตรมาตรสวา ดกอนวสสกรรมผสหาย วนนสทธตถราชกมารจกเสดจออกมหาภเนษกรมนในเวลาเทยงคน นเปนเครองประดบอนสดทายของพระองค ทานจงไปยงพระอทยานพบพระมหาบรษแลว จงประดบดวยเครองประดบทกชนด วสสกรรมเทพบตรทลรบ พระดารสวาดแลว เขาไปหาในขณะนนนนเองดวยเทวานภาพ แปลงเปนชางกลบกของพระองคทเดยวแลวรบเอาผาโพกจากมอของชางกลบก มาพนพระเศยรของพระโพธสตวพระ-โพธสตวทรงทราบดวยสมผสแหงมอเทานนวา ผนมใชมนษยเขาเปนเทวบตรพอพนผาโพกเขา ผาพนผนกปลวสงขนโดยอาการเหมอนแกวมณ ทพระเมาลบนพระเศยร เมอพนอกกเปนผาพนผน เพราะฉะนน เมอพนสบครง ผาหมนผนกปลวสงขน. ไมควรคดวา พระเศยรเลกผามมาก ปลวสงขนไดอยางไรกบรรดาผาเหลานนผนทใหญทสด มประมาณเทาดอกสามลดา (เถาจงจอ)ทเหลอนอกนมประมาณเทาดอกกตมพกะ พระเศยรของพระโพธสตวหนาแนนดวยศก เปนเหมอนดอกสารภทแนนทบดวยเกสร ตอมาเมอพวกนกดนตรแสดงปฏภาณของตน ๆ อย เมอพวกพราหมณกลาวยกยองดวยคาเปนตนวาขาแตพระจอมนรนทร ขอพระองคจงทรงชานะเถด และเมอพวกสารถและมาฆตนธกะเปนตน กลาวยกยองอยดวยถอยคาอนเปนมงคล คาชมเชยและ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 100คาปาวประกาศนานปการแกพระโพธสตวผประดบประดาแลวดวยเครองประดบ สารพด พระองคกเสดจขนยงพระราชรถอนประเสรฐ ซงประดบดวยเครองประดบทกอยาง. ในสมยนน พระเจาสทโธทนมหาราชทรงสดบขาววา พระราชมารดาของพระราหล ทรงประสตพระราชโอรสแลว จงทรงสงขาวสารไปดวยตรสวาพวกเธอจงบอกความดใจของเราแกลกดวย พระโพธสตวทรงสดบขาวนนแลวตรสวา ราหลเกดแลว เครองจองจาเกดแลว พระราชาตรสถามวา ลกของเราพดอะไรบาง ทรงสดบคานนแลว จงตรสวา จาเดมแตนหลานของเราจงมชอวา ราหลกมาร เถด ฝายพระโพธสตวเสดจขนยงพระราชรถอนประเสรฐเสดจเขาพระนครดวยพระยศอนยงใหญดวยพระสรโสภาคยอนนารนรมยใจยงนก ในสมยนนพระนางกสาโคตมขตตยกญญา เสดจอย ณ พนปราสาทชนบนทอดพระเนตรเหนพระรปสรของพระโพธสตว ผทรงกระทาประทกษณพระนครอย ทรงเกดพระปตและโสมนส จงทรงเปลงอทานนวา หญงใดเปนมารดาของพระกมารน หญงนนดบ ทกขได ชายใดเปนบดาของพระกมารน ชายนนดบ ทกขได พระกมารนเปนพระสวามของหญงใด หญง นนดบทกขได พระโพธสตวสดบคาเปนคาถานนแลว ทรงดารวา พระนางกสา-โคตมนตรสอยางนวา หทยของมารดา หทยของบดา หทยของภรยา ดเหนอตภาพเหนปานนอย ยอมดบทกขได เมออะไรหนอดบ หทยจงชอวาดบทกขได ทนน พระโพธสตวผมนาพระทยคลายกาหนดแลวในกเลสทงหลาย ไดทรงมพระดารวา เมอไฟคอราคะดบ ขนชอวาความดบทกขกมได เมอไฟคอโทสะดบ ขนชอวาความดบทกขกมได เมอไฟคอโมหะดบ ขนชอวาความดบทกข

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 101กมได เมอความเรารอนทงหลายในกเลสทงปวงมฐานะและทฏฐเปนตน ดบแลว ขนชอวาความดบทกขกมได พระนางใหเราไดฟงคาทด ความจรงเรากกาลงเทยวแสวงหานพพานอย เราควรจะทงฆราวาสออกไปบวชและแสวงหานพพานเสยวนนทเดยว แลวทรงปลดสรอยไขมกมคาพนหนงจากพระศอกสงไปมอบใหแกพระนางกสาโคตม ดวยทรงดารวา นจงเปนอาจรยภาค[คาเลาเรยนของคร] สาหรบพระนางเถด. พระนางเกดปตและโสมนสวาสทธตถราชกมารมจตรกใครในเรา จงสงบรรณาการมาให. ฝายพระโพธสตว เสดจขนสปราสาทของพระองค ดวยพระสรโสภาคยอนใหญหลวง เสดจบรรทมบนพระสรไสยาสน ในทนใดนงเอง เหลาสตรผประดบประดาดวยเครองประดบทกอยาง ไดศกษามาดแลวในเรองการฟอนและการขบเปนตน ทงมรปโฉมเลอเลศ ประดจดงนางเทพกญญา ถอเอาดนตรนานาชนดมาลอมวงเขาแลวบาเรอพระโพธสตวใหรนรมย ตางพากนแสดงการฟอนราขบรองและการบรรเลง พระโพธสตวเพราะเหตทพระองคทรงมพระทยคลายกาหนดแลวในกเลสทงหลาย จงมตรงอภรมยในการฟอนราเปนตน ครเดยวกทรงเขาสนทรา พวกสตรเหลานนคดวา พวกเราแสดงการฟอนราเปนตน เพอประโยชนแกพระราชกมารใด พระราชกมารนนทรงเขาสนทราแลว บดน จะลาบากไปเพออะไร ตางพากนวางเครองดนตรทถอไว ๆ ลงแลวกนอนหลบไป ควงประทปนามนหอมยงคงลกไหมอย พระโพธสตวทรงตนบรรทม ประทบนงขดสมาธบนพระแทนบรรทม ไดทอดพระเนตรเหนสตรเหลานน นอนหลบทบเครองดนตรอย บางพวกมนาลายไหล มตวเปรอะเปอนดวยนาลาย บางพวกกดฟน บางพวกกรน บางพวกละเมอ บางพวกอาปาก บางพวกผานงหลดลย ปรากฏใหเหนอวยวะสตรเพศทนาเกลยด พระโพธสตวทอด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 102พระเนตรเหนอาการผดปกตของสตรเหลานน ไดทรงมพระทยคลายกาหนดในกามทงหลายเปนอยางมาก พน [ปราสาท] ใหญนนประดบประดาตกแตงแลวแมจะเปนเชนกบพภพของทาวสกกะ ไดปรากฏแกพระโพธสตวนน ประหนงวาปาชาผดบ ทกองเตมไปดวยซากศพตาง ๆ ทเขาทงไว ภพสามปรากฏประหนงวาเรอนทไฟลกไหม พระอทานจงมขนวา วนวายจรงหนอ ขดของจรงหนอ พระทยทรงนอมไปในการบรรพชาเหลอเกน. พระโพธสตวทรงดารวา ควรเราจะออกมหาภเนษกรมนเสยวนนทเดยว จงเสดจลกขนจากทบรรทม ไปยงทใกลประตตรสวา ใครอยในทนนายฉนนะนอนเอาศรษะหนนธรณประตอยทลตอบวา ขาแตพระลกเจา ขาพระ-องคฉนนะ. นแนะฉนนะ วนนเรามประสงคจะออกมหาภเนษกรมน จงจดหามาใหเราตวหนง เขาทลรบวาไดพระเจาขา แลวเอาเครองแตงมาไปยงโรงพกมา เมอดวงประทปนามนหอมลกโพลงอย เหนพระยามากณฐกะยนอยบนภมภาคนารนรมย ภายใตเพดานทขงไวโดยรอบ คดวา วนนเราควรจดมากณฐกะตวนแหละถวาย จงจดมากณฐกะถวาย มากณฐกะนนเมอเขาจดเตรยมอยไดรวา การจดเตรยมเราคราวนกระชบแนนจรงไมเหมอนกบการจดเตรยมในเวลาเสดจไปทรงเลนในพระราชอทยานในวนอนเปนตน วนนพระลกเจาของเราคงจกทรงมพระประสงคจะเสดจออกมหาภเนษกรมน ทนนมใจยนดจงรองเสยงดงลนไปหมด เสยงนนพงดงลนกลบทวพระนครทงสน แตเทวดาคอยปดกนไวมใหใคร ๆ ไดยน ฝายพระโพธสตวทรงใชนายฉนนะไปแลวทรงดารวา เราจกดลกเสยกอน จงเสดจลกขนจากทประทบนงขดสมาธ ไปยงทบรรทมของพระมารดาของพระราหล เปดพระทวารหองแลว ในขณะนนประทปทเตมดวยนามนหอมยงคงลกไหมอย แมพระราหลมารดากบรรทมวาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 103พระหตถบนพระเศยรของพระโอรส บนทบรรทมอนเกลอนกลนไปดวยดอก มะลซอนและดอกมะลลาเปนตน ประมาณ ๑ อมมณะ [มาตราตวงขาวสารมนา-หนก ๑๑ โทณะ (ทะนาน)] พระโพธสตวประทบยนวางพระบาทบนธรณประตนนแหละ ทอดพระเนตรดแลวทรงดารวา ถาเราจกจบมอพระเทวออกแลวจบลกของเรา พระเทวจกตน เมอเปนเชนนอนตรายแหงการไปจกมแกเรา แมเราเปนพระพทธเจาแลว กจกมาเยยมลกได ดงนจงเสดจลงจากพนปราสาทไป กคาททานกลาวไวในอรรกถาชาดกวา ตอนนนพระราหลกมารประสตได ๗ วน ไมมในอรรกถาทเหลอ เพราะฉะนน พงถอเอาคานนแหละ. พระโพธสตวเสดจลงจากพนปราสาทโดยประการนแลว ไปใกลมาแลวตรสวา นแนะพอกณฐกะ วนนเจาจงใหเราขามฝงสกคนหนงเถด เราอาศยเจาเปนพระพทธเจาแลว จกใหโลกพรอมทงเทวโลกขามฝงดวย. ทนนพระ-โพธสตวกทรงกระโดดขนหลงมากณฐกะ. มากณฐกะโดยยาววดได ๑๘ ศอกเรมแตคอประกอบดวยสวนสงกเทากน สมบรณดวยกาลงและความเรว ขาวลวนประดจสงขทขดสะอาดแลว. ถามากณฐกะนนพงรองหรอยาเทา เสยงกจะดงกลบทวพระนครหมด เพราะเหตนนเทวดาจงกนเสยงรองของมานน โดยอาการทใคร ๆ จะไมไดยน ดวยอานภาพของตน. พระโพธสตวเสดจขนส หลงมาตวประเสรฐ ทรงใหนายฉนนะจบทางของมาไวเสดจถงทใกลประตใหญตอนเทยงคน กในกาลนนพระราชาทรงดารวา พระโพธสตวจกไมสามารถเปดประตพระนครออกไปได ไมวาในเวลาใด ๆ จงรบสงใหกระทาบานประตสองบานแตละบาน บรษพนคนจงจะเปดไดดวยประการฉะน. พระโพธสตวทรงสมบรณพระกาลงยง ทรงมพระกาลง เมอเทยบกบชางกนบไดพนโกฏ เมอเทยบกบบรษ กทรงมพระกาลงนบไดสบแสนโกฏ. เพราะฉะนนพระองคจง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 104ทรงดารวา ถาประตไมเปด วนนเรานงอยบนหลงมากณฐกะนแหละจกเอาขาออนหนบมากณฐกะแลว กระโดดขามกาแพงซงสงได ๑๘ ศอกไป. นายฉนนะกคดวา ถาประตไมเปด เราจกใหพระลกเจาประทบนงทคอของเราแลวเอาแขนขวาโอบรอบมากณฐกะททอง กระทาใหอยในระหวางรกแร จกกระโดดขามกาแพงไป แมมากณฐกะกตดวา ถาประตไมเปดเราจกยกนายของเราทง ๆทนงอยบนหลงนแหละ พรอมกนทเดยวกบนายฉนนะผจบทางยนอย กระโดดขามกาเเพงไป ถาประตจะไมมใครเปดให บรรดาคนทงสามคนใดคนหนงคงจะทาสมกบทคดไวแนเเทเทวดาผสงอยทประตเปดประตให. ในขณะนนนนเอง มารผมบาปมาดวยคดวา เราจกใหพระโพธสตวกลบ แลวยนอยในอากาศทลวา ขาแตทานผนรทกขผเจรญ ทานอยาออกไปในวนท ๗ นบเเตวนนไปจกรรตนะจกปรากฏแกทาน ทานจกครอบครองราชสมบตแหงทวปใหญทง ๔ มทวปนอยสองพนเปนบรวาร ขาแตทานผนรทกขทานจงกลบเสยเถด. จงตรสถามวา ทานเปนใคร. มารตอบวา เราเปนวสวตดมาร. ตรสวา ดกอนมาร เราทราบวาจกรรตนะจะปรากฏแกเรา เราไมมความตองการดวยราชสมบตนน เราจกไหหมนโลกธาตบรรลอแลนแลวเปนพระพทธเจา. มารกลาววา นบตงแตบดนเปนตนไป ในเวลาททานทรงดารถงกามวตกกด พยาบาทวตกกด วหงสาวตกกด เราจกรดงน คอยแสวงหาชองอย ตดตามพระองคไปประดจเงา. ฝายพระโพธสตวมไดมความอาลยละทงจกรพรรดราชสมบตอนอยในเงอมพระหตถ ประหนงทงกอนเขฬะเสดจออกจากพระนครดวยสกการะอนใหญกแหละในวนเพญเดอนอาสาฬหะ เดอน ๘ เมอนกขตฤกษในเดอนอตตรา-สาฬหะ เดอน ๘ หลง กาลงดาเนนไปอย ครน เสดจออกจากพระนครแลว มพระประสงคจะแลดพระนคร. กแหละเมอพระโพธสตวนนมความคดพอเกด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 105ขนเทานน ปฐพประหนงจะทลวา ขาแตพระมหาบรษ พระองคไมตองหนกลบมากระทาการทอดพระเนตรดอก จงแยกหมนกลบ ประดจจกรของนายชางหมอ. พระโพธสตวประทบยนบายพระพกตรไปทางพระนคร ทอดพระเนตรดพระ-นครแลวทรงแสดงเจดยสถานเปนทกลบของมากณฐกะ ณ ทนน ทรงกระทามากณฐกะใหบายหนาตอหนทางทจะเสดจ ไดเสดจไปแลวดวยสกการะอนยงใหญดวยความงามสงาอนโอฬาร. ไดยนวา ในกาลนนเทวดาทงหลายชคบเพลง๖๐,๐๐๐ อนขางหนาพระโพธสตวนน ขางหลง ๖๐,๐๐๐ อน ขางขวา ๖๐,๐๐๐อน ขางซาย ๖๐,๐๐๐ อน. เทวดาอกพวกหนง ชคบเพลงหาประมาณมได ณทขอบปากจกรวาล. เทวดา กบนาคและครฑเปนตนอกพวกหนง เดนบชาดวยของหอม ดอกไม จรณและธปอนเปนทพย. พนทองฟานภาดลไดตอเนองกนไปไมวางเวนดวยดอกปารชา และดอกมณฑารพ เหมอนเวลามเมฆฝนอนหนาทบ ทพยสงคตทงหลายไดเปนไปแลว. ดนตรหกหมนแปดพนชนดบรรเลงขนแลวโดยทว ๆ ไป. กาลยอมเปนไป เหมอนเวลาทเมฆคารามในทองมหาสมทร และเหมอนเวลาทสาครมเสยงกกกองในตองภเขายคนธร. พระโพธสตว เมอเสดจไปอยดวยสรโสภาคยน ลวงเลยราชอาณาจกรทง ๓ โดยราตรเดยวเทานน เสดจถงฝงแมนาอโนมานทในทสดหนทาง ๓๐โยชน. ถามวา กมาสามารถจะไปใหยงกวานนไดหรอไม ? ตอบวา สามารถไปได เพราะมานนสามารถเทยวไปตลอดหวงจกวาลโดยไมมขอบเขตอยางนเหมอนเหยยบวงแหงกงลอทสอดอยในดมแลว กลบมากอนอาหารเชา บรโภคอาหารทเขาจดไวสาหรบตน. กในกาลนน มาดงรางอนทบถมดวยของหอมและดอกไมเปนตน ซงเทวดา นาค และครฑเปนตน ยนอยในอากาศแลวโปรยลงมาทวมจนกระทงอรประเทศขาออน เเลวตลยชฏแหงของหอมและดอกไมไป จง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 106ไดมความลาชามาก เพราะฉะนนมาจงไดไปเพยง ๓๐ โยชนเทานน พระโพธ- สตวประทบยนทฝงแมนาแลวตรสถามนายฉนนะวา แมนานชออะไร ? นายฉนนะกราบทลวา ชออโนมานทพะยะคะ. พระโพธสตวทรงดารวา บรรพชาแมของเรากจกไมทราม จงเอาสนพระบาทกระตนใหสญญาณมา. มาไดโดดขามแมนาอนกวางประมาณ ๘ อสภะไปยนทฝงโนน พระโพธสตวเสดจลงจากหลงมาประทบยนทเนนทรายอนเหมอนแผนเงน ตรสเรยกนายฉนนะมาวา ฉนนะผสหาย เธอจงพาเอาอาภรณและมาของเราไป เราจกบวช ณ ทนแหละ. นายฉนนะกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ แมขาพระพทธเจากจกบวชกบพระองค พระเจาขา. พระโพธสตวตรสหามถง ๓ ครงวา เธอยงบวชไมได เธอจะตองไป แลวทรงมอบเครองอาภรณและมากณฐกะใหนายฉนทะรบไปแลว ทรงดารวา ผมทงหลายของเราน ไมสมควรแกสมณะ ทรงดารตอไปวา ผอนทสมควรจะตดผมของพระโพธสตว ยอมไมม เพราะเหตนนเราจกตดดวยพระขรรคนนดวยตนเอง จงเอาพระหตถขวาจบพระขรรค เอาพระหตถซายจบพระจฬา (จก) พรอมกบพระโมล (มวยผม) แลวจงตดออก เสน พระเกศาเหลอประมาณ ๒ องคลเวยนขวาแนมตดพระเศยร พระเกศาไดมประมาณเทานน จนตลอดพระขนมชพ. และพระมสส (หนวด) กไดมพอเหมาะพอควรกบพระเกศานน ชอวากจดวยการปลงผมและหนวดมไดมอกตอไป. พระโพธสตวจบพระจฬาพรอมดวยพระโมลทรงอธษฐานวาถาเราจกไดเปนพระพทธเจาไซร พระโมลจงตงอยในอากาศ ถาจกไมไดเปนพระพทธเจาจงตกลงบนภาคพน แลวทรงโยนขนไปในอากาศ มวนพระจฬามณนนไปถงทประมาณโยชนหนงแลวไดคงอยในอากาศ. ทาวสกกเทวราชตรวจดดวยทพย-จกษ จงเอาผอบแกวประมาณโยชนหนงรบไว นาไปประดษฐานไวในพระเจดยชอวาจฬามณในภพชนดาวดงส เหมอนดงททานกลาวไววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 107 อครบคคลผเลศไดตดพระโมลอนอบดวยกลน หอมอนประเสรฐแลว โยนขนไปยงเวหา ทาววาสวะ ผมพระเนตรตงพนเอาผอบทองอนประเสรฐทนพระ เศยรรบไวแลว. พระโพธสตวทรงพระดารอกวา ผากาสกพสตรเหลานนไมสมควรแกสมณะสาหรบเรา. ลาดบนน ฆฏการมหาพรหมผเปนสหายเกาในครงพระ-กสสปพทธเจา มความเปนมตรยงไมถงพทธนดร คดวา วนนสหายของเราออกมหาภเนษกรมณ เราจกถอเอาสมณบรขารของสหายเรานนไป จงไดนาเอาบรขาร ๘ เหลานนคอ บรขารเหลานคอ ไตรจวร บาตร มด เขม รดประคด เปน ๘ กบผากรองนา ยอมควรแกภกษ ประกอบความเพยร.ไปให พระโพธสตวทรงนงหมธงชยแหงพระอรหตแลว ถอเพศบรรพชาอนสงสด จงทรงสงนายฉนนะไปดวยพระดารสวา ฉนนะ เธอจงทลถงความไมมโรคปวยไขแกพระชนกเเละชนน ตามคาของเราดวยเถด. นายฉนนะถวายบงคมพระโพธสตว กระทาประทกษณแลวหลกไป. สานมากณฐกะยนฟงคาของพระโพธสตวซงตรสกบนายฉนนะ คดวา บดน เราจะไมมการไดเหนนายอกตอไป เมอละคลองจกษไป ไมอาจอดกลนความโศกไวได เมอหทยแตก ตายไปบงเกดเปนกณฐกเทวบตรในภพดาวดงส. ครงแรก นายฉนนะไดมความโศกเพยงอยางเดยว แตเมอมากณฐกะตายไป นายฉนนะถกความโศกครงทสองบบคน ไดรองไหคราครวญเดนไป. ฝายพระโพธสตวครนบรรพชาแลว ไดยบยงอยดวยความสขอนเกดจากการบรรพชา ตลอดสปดาห ในอนปยอมพวนซงมอยในประเทศนนนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 108แล แลวเสดจดาเนนดวยพระบาทสนหนทาง ๓๐ โยชน โดยวนเดยวเทานน แลวเสดจเขาไปยงกรงราชคฤห กแหละครนเสดจเขาไปแลว เสดจเทยวบณฑ-บาตรไปตามลาดบตรอก. พระนครทงสนไดถงความตนเตน เพราะไดเหนพระรปโฉมของพระโพธสตว เหมอนตอนชางธนบาลเขาไปกรงราชคฤห และเหมอนเทพนครตอนจอมอสรเขาไปฉะนน. ลาดบนน ราชบตรทงหลายมากราบทลวา ขาแตสมมตเทพ บคคลชอเหนปานนเทยวบณฑบาตอยในพระ-นคร ขาพระพทธเจาทงหลายไมทราบเกลาวา ผนชอไร จะเปนเทพ มนษยนาค หรอครฑ พระราชาประทบยนทพนปราสาททอดพระเนตรเหนพระมหา-บรษ เกดอศจรรยไมเคยเปน ทรงสงพวกราชบรษวา แนะพนาย ทานทงหลายจงไปพจารณาด ถาจกเปนอมนษย เขาออกจากพระนครแลวจกหายไปถาเปนเทวดาจกเหาะไป กถาเปนนาคจกดาดนไป ถาเปนมนษยจกบรโภคภกษาหารตามทได. ฝายพระมหาบรษแล รวบรวมภตอนสารวมกนแลวรวาภตมประมาณเทานพอสาหรบเรา เพอยงอตภาพใหเปนไป เสดจออกจากพระนครทางประตทเสดจเขามานนแล บายพระพกตรไปทางทศตะวนออกประทบนงทรมเงาของปณฑวบรรพต เรมเพอเสวยพระกระยาหาร. ลาดบนนพระอนตะไสใหญของพระมหาบรษไดถงอาการจะออกมาทางพระโอษฐ. ลาดบนน พระโพธสตวทรงอดอดกงวลพระทยดวยอาหารอนปฏกล เพราะดวยทงอตภาพนน พระองคไมเคยเหนอาหารเหนปานนน แมดวยพระเนตร จงทรงโอวาทตนดวยพระองคเองอยางนวา ดกอนสทธตถะ เธอเกดในสถานทมโภชนะมรสเลศตาง ๆ ดวยโภชนะแหงขาวสาลมกลนหอม ซงเกบไว ๓ ป ในตระกลอนมขาวและนาหาไดงายมาก ไดเหนบรรพชตผทรงผาบงสกลรปหนงแลวคดวา เมอไรหนอ แมเรากจกเปนผเหนปานนนเทยวบณฑบาต บรโภค กาลนน จกมไหมหนอสาหรบเรา จงออกบวช บดน เธอจะทาขอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 109นนอยางไร ครนทรงโอวาทพระองคอยางนแลว ไมทรงมอาการอนผดแผก ทรงเสวยพระกระยาหาร ราชบรษทงหลายเหนความเปนไปนนแลว จงไปกราบทลพระราชาใหทรงทราบ พระราชาไดสดบคาของทตเทานน รบเสดจออกจากพระนคร เสดจไปยงสานกของพระโพธสตว ทรงเลอมใสเฉพาะในพระอรยาบถเทานน จงทรงมอบความเปนใหญใหแกพระโพธสตว. พระ-โพธสตวตรสวา มหาบพตร อาตมภาพไมมความตองการวตถกามหรอกเลสกามทงหลาย อาตมภาพปรารถนาปรมาภสมโพธญาณ จงออกบวช. พระราชาแมจะทรงออนวอนเปนอเนกประการ กไมไดนาพระทยของพระโพธสตวนนจงตรสวา พระองคจกไดเปนพระพทธเจาแนแลว กพระองคไดเปนพระพทธเจาแลว พงเสดจมายงแควนของหมอมฉนกอน นเปนความยอในทน สวนความพศดาร พงตรวจดศพทในบรรพชาสตรนวา เราจกสรรเสรญการบวชเหมอนผมจกษบวชแลว ดงน ในอรรถกถา แลวพงทราบเถด. ฝายพระโพธสตวทรงใหปฏญญาแกพระราชาแลว เสดจจารกไปโดยลาดบ เขาไปหาอาฬารดาบสกาลามโคตร และอทกดาบสรามบตร ทาสมาบต ใหบงเกดแลว ทรงดารวา นมใชทางเพอจะตรสร จงยงไมทรงพอพระทยสมาบตภาวนาแมนน มพระประสงคจะเรมตงมหาปธานความเพยรใหญ เพอจะทรงแสดงเรยวแรงและความเพยรของพระองคแกโลก พรอมทงเทวโลกจงเสดจไปยงตาบลอรเวลา ทรงพระดารสวา ภมภาคนนารนรมยหนอ จงเสดจเขาอย ณ ตาบลอรเวลานน ทรงเรมตงมหาปธานความเพยรใหญ. บรรพ-ชต ๕ รป มโกณฑญญะเปนประธานแมเหลานนแล พากนเทยวภกขาจารไปในคาน นคม และราชธานไดถงทนพระโพธสตว ณ ตาบลอรเวลานน. ลาดบนน บรรพชตทง ๕ รปนน อปฏฐากพระโพธสตวนนผเรมตงมหาปธานความเพยรตลอด ๖ พรรษา ดวยวตรปฏบตมการกวาดบรเวณเปนตน ดวยหวงใจ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 110วา จกเปนพระพทธเจาในบดน และไดเปนผอยในสานกของพระโพธสตวนน. ฝายพระโพธสตวทรงพระดารวา จกกระทาทกรกรยาใหถงทสดจงทรงยบยงอยดวยขาวสารเพยงเมลดงาหนงเปนตน ไดทรงกระทาการตดอาหารเสยโดยประการทงปวง. ฝายเทวดากนาเอาโอชะใสเขาไปทางขมพระโลมาทงหลาย ครนเมอพระโพธสตวนน มพระวรกายอนถงความออนเปลยอยางยงเพราะความเปนผทไมมพระกระยาหารนน พระวรกายอนมฉววรรณดจทองไดมพระฉววรรณคาไป พระมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ กไดถกปกปดไมปรากฏ. ในกาลบางคราว เมอทรงเพงฌานอนไมมลมปราณ ถกเวทนาใหญหลวงครอบงา ทรงวสญญสลบลมลงในทสดทจงกรม. ลาดบนน เทวดาบางพวกกลาวถงพระโพธสตวนนวา พระสมณโคดมกระทากาลกรยาแลวเทวดาบางพวกกลาววา นเปนธรรมเครองอยของพระอรหนตทเดยว บรรดาเทวดาเหลานน เหลาเทวดาผพดวา พระสมณโคดมไดกระทากาลกรยาแลวนน พากนไปกราบทลแกพระเจาสทโธทนะมหาราชวา พระราชโอรสของพระองคสวรรคตแลว. พระเจาสทโธทนะมหาราชตรสวา บตรของเรายงไมเปนพระพทธเจาจะยงไมตาย. เทวดาเหลานนกราบทลวา พระโอรสของพระองคไมอาจเปนพระ-พทธเจา ทรงลมลงทพนสาหรบบาเพญเพยรสวรรคตแลว. พระราชาทรงสดบคานจงตรสหามวา เราไมเชอ ชอวาบตรของเรายงไมบรรลโพธญาณแลวกระทากาลกรยา ยอมไมม. ถามวา กเพราะเหตไร พระราชาจงไมทรงเชอ ?ตอบวา เพราะพระองคไดทรงเหนปาฏหารยทงหลาย ในวนทใหไหวพระกาล-เทวลดาบส และทควงไมหวา. พระโพธสตวทรงกลบไดสญญาลกขนไดอก เมอพระมหาสตวลกขนแลว เทวดาเหลานนมากราบทลแกพระราชาวา ขาแต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 111มหาราช พระราชโอรสของพระองคไมมพระโรคแลว. พระราชาตรสวา เรา ยอมรวาบตรของเราไมตาย. เมอพระมหาสตวทรงบาเพญทกรกรยาอย ๖ พรรษา กาลเวลาไดเปนเหมอนขอดปมในอากาศ. พระมหาสตวนนทรงพระดารวา ชอวาการทาทกรกรยาน ไมใชทาง (บรรล) จงเสดจเทยวไปบณฑบาตในคามและนคมทงหลาย เพอตองการอาหารหยาบ แลวนาอาหารมา ครงนนมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการของพระโพธสตวนนไดกลบเปนปกต พระกายไดมพระฉววรรณดจทองคา พระภกษปญจวคคยพากนคดวา พระมหาบรษนแมกระทาทกรกรยาถง ๖ ป กไมสามารถแทงตลอดพระสพพญตญาณไดบดน เทยวบณฑบาตไปในบานเปนตน นาอาหารหยาบมา จกสามารถไดอยางไร พระมหาบรษนกลายเปนผมกมากคลายความเพยร ชอการคาดคะเนถงคณวเศษจากสานกของพระมหาบรษนแหงพวกเรา กเหมอนคนผจะสรงสนานศรษะคดคาดคะเนเอาหยาดนาคางฉะนน พวกเราจะประโยชนอะไรดวยพระมหาบรษน จงพากนละพระมหาบรษ ถอเอาบาตรและจวรของตน ๆ เดนทางไปประมาณ ๑๘ โยชน เขาไปยงปาอสปตนะ. กสมยนนแล ทารกาชอวา สชาดา บงเกดในเรอนของเสนากฎมพ ในตาบลอรเวลาเสนานคม พอเจรญแลว ไดกระทาความปรารถนาทตนไทรแหงหนงวา ถาเราไปยงเรอนสกลทมชาตเสมอกน จกไดบตรชายในครรภแรกเราจกทาพลกรรม โดยบรจาคทรพยแสนหนงแกทานทกป ๆ ความปรารถนาอนนนของนางกสาเรจแลว. เมอพระมหาสตวนนกระทาทกรกรยา. เมอครบปท ๖ บรบรณ นางสชาดานนประสงคจะพลกรรมในวนเพญเดอน ๖. และกอนหนานนแหละ ไดปลอยโคนม ๑,๐๐๐ ตว ใหทองเทยวอยในปาชะเอม ใหโคนม๕๐ ตว ดมนานมองโคนม ๑,๐๐๐ ตวนน แลวใหโคนม ๒๕๐ ตว ดมนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 112นมของโคนม ๕๐๐ ตวนน นางปรารถนานานมขนและมโอชะจงไดกระทาการหมนเวยนใหโคดมนานมตราบเทา ๘ ตว ดมนานมของแมโคนม ๑๖ ตวนนอยางนดวยประการฉะน. เชาตรวนวสาขบรณม นางสชาดานนลกขนในเวลาใกลรงแหงราตร ใหรดนมโคนม ๘ ตวนน. ลกโคทงหลายยงไมไดไปถงเตานมเหลานน แตพอนาภาชนะใหมเขาไปใกลเตานมเทานน ธารนานมกไหลออกตามธรรมดาของตน นางสชาดาไดเหนความอศจรรยนน จงตกนานมดวยมอของตนเองใสลงในภาชนะใหมแลวกอไฟดวยมอของตนเอง เรมจะหง เมอกาลงหงขาวปายาสนนนนแหละ ฟองใหญ ๆ ตงขนไหลวนเปนทกษณาวฏ. แมหยาดสกหยดหนงกไมหกออกภายนอก ควนไฟแมมประมาณนอยกไมตงขนจากเตา สมยนน ทาวจตโลกบาลมาถอการอารกขาทเตา. ทาวมหา-พรหมกนฉตร ทาวสกกะนาดนฟนมาใสไฟใหลกโพลงอย. จรงอย เทวดาทงหลายรวบรวมโอชะอนเขาไปสาเรจแกเทวดา และมนษยทงหลายในทวปทง ๔ อนมทวปนอยสองพนเปนบรวาร ใสเขาไปในขาวปายาสนนดวยเทวานภาพของตน ๆ เหมอนบคคลคนรวงผงอนตดอยททอนไม แลวถอเอาแตนาหวานฉะนน. จรงอยในเวลาอน ๆ เทวดาทงหลายใสโอชะในคาขาว กแตวาในวนตรสรและวนปรนพพาน ใสโอชะในหมอเลยทเดยว. นางสชาดาไดเหนความอศจรรยมใชนอย ซงปรากฏแกตนในทนนโดยวนเดยวเทานน จงเรยกนางปณณาทาสมาพดวา แนะแมปณณา วนนเทวดาของเราทงหลายนาเลอมใสยงนก ในกาลมประมาณเทาน เราไมเคยเหนความอศจรรยเหนปานน เธอจงรบไปดแลเทวสถานโดยเรว. นางปณณาทาสนน รบคาของนางสชาดานนแลว ไดรบดวนไปยงโคนตนไม. ฝายพระโพธสตวได

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 113ทรงเหนมหาสบน ๕ ประการ ในตอนกลางคนนน ทรงใครครวญอย จงทรง กระทาสนนษฐานวา วนน เราจกไดเปนพระพทธเจาโดยไมตองสงสย พอราตรนนลวงไป ทรงกระทาการปฏบตพระสรระ คอยเวลาภกขาจารอย พอเชาตร จงเสดจมาประทบนงทโคนไมนน ทรงกระทาโคนไมทงสนใหสวางไสวดวยรศมของพระองค. ลาดบนน นางปณณาทาสนนมา ไดเหนพระโพธสตวประทบนงทโคนไมทอดพระเนตรดโลกธาตดานทศตะวนออก. และเพราะไดเหนตนไมทงสนมสดงสทอง ดวยพระรศมอนซานออกจากพระสรระของพระโพธสตวนน นางจงไดคดดงนวา วนน เทวดาของเราทงหลาย เหนจะลงจากตนไมมานงเพอจะรบพลกรรมดวยมอของตนเองทเดยว จงเปนผถงความสลดใจ รบไปบอกเนอความนน แกนางสชาดา. นางสชาดาไดฟงคาของนางปณณาทาสนน แลวกดใจจงกลาววา วนน ตงแตบดนไปเจาจงดารงอยในฐานะธดาคนใหญของเรา แลวไดใหเครองประดบทงปวงอนสมควรแกธดา. กเพราะเหตทในวนจะบรรลความเปนพระพทธเจา การไดถาดทองมคาแสนหนงจงจะควร เพราะฉะนน นางสชาดานนจงทาความคดใหเกดขนวา จกใสขาวปายาสในถาดทองจงใหคนใชนาถาดทองมคาแสนหนงออกมา ประสงคจะใสขาวปายาสในถาดทองนน จงราพงถงโภชนะทลกแลว. ขาวปายาสทงหมดกกลงไปประดษฐานอยในถาด เหมอนนากลงจากใบบวฉะนน ขาวปายาสนนไดมปรมาณเตมถาดหนงพอด. นางจงเอาถาดทองใบอน ครอบถาดใบนน แลวเอาผาขาวหอ ประดบรางกายดวยเครองอลงการทงปวง เอาถาดนนทนบนศรษะของตน เดนไปยงโคนตนไทรนนดวยอานภาพใหญ แลดพระโพธ-สตว เกดความโสมนสเปนกาลง สาคญวาเปนเทวดา จงคอมกายลงเดนไปจาเดมแตทไดเหน ปลงถาดลงจากศรษะแลว เปดฝาเอาสวรรณภงคารใสนาอนอบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 114ดวยดอกไมหอมแลวไดเขาไปยนอยใกล ๆ พระโพธสตว. บาตรดนททาวฆฏ- การมหาพรหมถวาย ไมหางพระโพธสตวมาตลอดกาลนานมประมาณเทาน ไดหายไปในขณะนน. พระโพธสตวเมอแลไมเหนบาตร จงเหยยดพระหตถขวาออกรบ. นางสชาดาจงวางถาดทองขาวปายาสในพระหตถของพระมหาบรษ.พระมหาบรษทอดพระเนตรดนางสชาดา. นางสชาดากาหนดอาการแลวจงทลวาขาแตเจา ขอทานจงถอเอาสงทขาพเจาบรจาคแกทานไปเถด ไหวแลวทลวามโนรถความปรารถนาจงสาเรจแกทานเหมอนดงสาเรจแกขาพเจาเถด นางไมหวงอาลยถาดทองอนมคาแสนหนง เปนเหมอนภาชนะดนเกา หลกไปแลว. ฝายพระโพธสตวเสดจลกขนจากทประทบทรงทาประทกษณตนไมถอถาดเสดจไปยงฝงแมนาเนรญชรา ในวนทพระโพธสตวหลายแสนจะตรสรมทาชอวาสปตฏฐตะ (สประดษฐ) เปนสถานทเสดจลงสรงสนาน จงทรงวางถาดทฝงแหงทาชอวาสปตฏฐตะนน เสดจลงสรงสนานเสรจแลวทรงนงธงชยแหงพระอรหตอนเปนเครองนงหมของพระพทธเจาหลายแสนพระองคทรงนงผนพระพกตรไปทางทศตะวนออก ทรงกระทาปนขาว ๔๙ ปนประมาณเทาจาวตาลสกจาวหนง ๆ แลวเสวยมธปายาสมนานอยทงหมด. กเปนอยางนน ขาวมธปายาสนนไดเปนอาหารอยไดตลอด ๗ สปดาห สาหรบพระโพธสตวนน ผจะไดเปนพระพทธเจาซงประทบอยทโพธมณฑ ประเทศเปนทผองใสแหงพระปญญาเครองตรสร. ในกาลมประมาณเทานน ไมมอาหารอยางอนไมมการสรงสนาน ไมมการชาระพระโอษฐ ไมมการถายพระบงคนหนก ทรงยบยงอยดวยฌานสข มรรคสขและผลสขเทานน. กพระโพธสตวครนเสวยขาวขาวปายาสนนแลว จบถาดทองทรงอธษฐานวา ถาเราจกไดเปนพระพทธเจาในวนนไซร ถาดของเราใบน จงลอยทวนกระแสนาไป ถาจกไมไดเปน จงลอยไปตามกระแสนา ครนทรงอธษฐานแลวไดลอยถาดไป. ถาดนนลอยตด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 115กระแสนาไปถงกลางแมนา ณ ทตรงกลางแมนานนแลไดลอยทวนกระแสนาไป สนสถานทประมาณ ๘๐ ศอก เปรยบเหมอนมาซงเพยบพรอมดวยฝเทาอนเรวไวฉะนน แลวจมลงทนาวนแหงหนงจมลงไปถงภพของกาลนาคราช กระทบถาดเครองบรโภคของพระพทธเจาทง ๓ พระองค มเสยงดงกรก ๆ แลวไดวางรองอยใตถาดเหลานน. กาลนาคราชครนไดสดบเสยงนนแลว กลาววา เมอวานนพระพทธเจาทรงบงเกดแลวองคหนง วนนบงเกดอกองคหนง จงไดยนกลาวสดดดวยบทหลายรอยบท. ไดยนวา เวลาทมหาปฐพงอกขนเตมทองฟาประมาณหนงโยชนสามคาวต ไดเปนเสมอนวนน หรอวนพรงน แกกาลนาคราชนน. ฝายพระโพธสตวทรงพกผอนกลางวนอยในสาลวนอนมดอกบานสะพรงใกลฝงแมนา เวลาเยน ในเวลาดอกไมทงหลายหลดจากขว ไดเสดจบายหนาไปยงโพธพฤกษ ตามหนทางกวางประมาณ ๘ อสภะ ซงเทวดาทงหลายตกแตงไว ดจราชสหเยองกรายฉะนน นาค ยกษและสบรรณเปนตน ไดบชาดวยของหอมและดอกไมเปนตนอนเปนทพย หมนโลกธาตไดมกลนหอมเปนอนเดยวกน มระเบยบดอกไมเปนอนเดยวกน และมเสยงสาธการเปนอนเดยวกนสมยนนพราหมณชอโสตถยะ เปนคนหาบหญา ถอหญาเดนสวนทางมา รอาการของมหาบรษจงไดถวายหญา ๘ กา พระโพธสตวรบหญาแลวเสดจขนสโพธมณฑ ไดประทบยนในดานทศใตผนพระพกตรไปทางทศเหนอ ขณะนนจกรวาลดานทศใตทรดลง ไดเปนประหนงวาจรดถงอเวจเบองลาง จกรวาลดานทศเหนอลอยขน ไดเปนประหนงจรดถงภวคคพรหมในเบองบน พระ-โพธสตวทรงดารวา ทตรงนเหนจะไมเปนสถานททจะใหบรรลพระสมโพธญาณจงการทาประทกษณ เสดจไปยงดานทศตะวนตกไดประทบยนผนพระพกตรไปทางทศตะวนออก. ลาดบนน จกรวาลดานทศตะวนตกไดทรดลง ไดเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 116ประหนงวาจรดถงอเวจในเบองลาง จกรวาลดานเวนออกลอยขน ไดเปน ประหนงวาจรดถงภวคคพรหมในเบองบน นยวา ในททพระมหาบรษนนประทบยนแลว ๆ มหาปฐพไดยบลงและฟขน เหมอนลอเกวยนใหญซงตดอยในดมถกคนเหยยบรมขอบวงของกงลอฉะนน พระโพธสตวทรงดารวาสถานทนเหนจะไมเปนสถานทใหบรรลพระสมโพธญาณ จงกระทาประทก-ษณ เสดจไปทางดานทศเหนอประทบยนผนพระพกตรใปทางดานทศใต.ลาดบนนจกรวาลดานทศเหนอไดทรดลง ไดเปนประหนงจรดถงอเวจในเบองลาง จกรวาลดานทศใตลอยขน ไดเปนประหนงจรดถงภวคคพรหมในเบองบนพระโพธสตวทรงพระดารวา แมสถานทนกเหนจะไมใชสถานทเปนทตรสรพระสมโพธญาณ จงทรงกระทาประทกษณ เสดจไปยงดานทศตะวนออก ไดประทบยนผนพระพกตรไปทางดานทศตะวนตก. กสถานทตงบลลงกของพระ-พทธเจาทงหลายทงปวง มอยในดานทศตะวนออก สถานทนนจงไมหวนไหวไมสนสะเทอน พระมหาสตวทรงทราบวา สถานทน เปนทอนพระพทธเจาทงปวงไมทรงละ เปนสถานทไมหวนไหว เปนสถานทกาจดกรงคอกเลสจงทรงจบปลายหญาแลวเขยาใหสน. ทนใดนงเอง ไดมบลลงก ๑๔ ศอก หญาแมเหลานนกคงตงอย โดยการลาดเหนปานนนซงชางเขยนหรอชางฉาบแมผฉลาดยงกไมสามารถจะเขยนหรอฉาบทาได. พระโพธสตวผนพระพกตรไปทางทศตะวนออก โดยใหลาตนโพธอยเบองพระปฤษฎางค เปนผมพระมนสมนคง ทรงนงคอปราชตบลลงกซงแมสายฟาจะผาลงตง ๑๐๐ ครงกไมแตกทาลาย โดยทรงอธษฐานวา เนอ และเลอดในสรระนแมทงสนจงเหอดแหงไป จะเหลอแตหนงเอน และกระดก กตามท.เราไมบรรลพระสมมาสมโพธญาณบนบลลงกนแหละ จกไมทาลายบลลงกน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 117 สมยนน เทวปตตมารคดวา สทธถกมารประสงคจะกาวลวงอานาจของ เรา บดน เราจกไมใหสทธตถกมารนนลวงพนไปได จงไปยงสานกของพลมารบอกความนน ใหโหรองอยางมารแลวพาพลมารออกไป กเสนามารนนมขางหนามาร ๑๒ โยชน ขางขวาและขางซายขางละ ๑๒ โยชน สวนขางหลงเสนามารตงจรดขอบจกรวาลสงขนดานบน ๙ โยชน ซงเมอบนลอขน เสยงบนลอจะไดยนเหมอนเสยงแผนดนทรดตงแตทประมาณพนโยชน ลาดบนนเทวปตตมารขนขขางชอครเมขสง ๑๕๐ โยชน นรมตแขนพนแขนถออาวธนานาชนด แมในบรษทมารนอกน มาร ๒ คนจะไมถออาวธเหมอนกน เปนผมหนาตางๆ คนละอยางกนพากนมา เหมอนดงจะทวมทบพระมหาสตว กเทวดาในหมนจกรวาลไดยนกลาวชมเชยพระมหาสตว สวนทาวสกกเทวราชไดยนเปาสงขวชยยตร ไดยนวา สงขนนมขนาด ๑๒๐ ศอก เพอใหเกบลมไวคราวเดยวแลวเปา จะมเสยงอยถง ๔ เดอนจงจะหมดเสยง มหากาลนาคราชไดยนกลาวสรรเสรญคณเกนกวารอยบท ทาวมหาพรหมไดยนกนเศวตฉตรแตเมอพลมารเขาไปใกลโพธมณฑ บรรดาเทวดาเปนตนเหลานน แมคนหนงกไมอาจดารงอยได ตางพากนหนไปเฉพาะในททตรงหนา ๆ กาลนาคราชดาดนลงไปยงนาคภพอนมมณเฑยรประมาณ ๕๐๐ โยชนนอนเอามอทงสองปดหนา ทาวสกกะเอาสงขวชยยตรไวขางหลง ไดยนอยทขอบปากจกรวาล. ทาว-มหาพรหมจบปลายเศวตฉตรไปยงพรหมโลกทนท แมเทวดาคนหนงซงวาผสามารถดารงอยมไดม พระมหาบรษพระองคเดยวเทานน ประทบนงอย. ฝายมารกกลาวกะบรษทของคนวา พอทงหลาย ชอวาบรษอนเชนกบสทธตถะโอรสของพระเจาสทโธทนะ ยอมไมม พวกเราจกไมอาจทาการสรบซงหนา พวกเราจกสรบทางดานหลง. ฝายพระมหาบรษกเหลยวดแมทง ๓ ดาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 118ไดทรงเหนแตความวางเปลา เพราะเทวดาทงปวงพากนหนไปหมด ไดทรง เหนพลมารหนนเนองเขามาทางดานเหนออก ทรงพระดารวา ชนนมประมาณเทาน มงหมายเราผเดยวกระทาความพากเพยรพยายามอยางใหญหลวง. ในทนไมมบดามารดา บตร ธดา พนองชาย หรอญาตไร ๆ อน มแตบารม ๑๐ นเทานนจะเปนเชนกบบตรแลบรวารชนของเราไปตลอดกาลนาน เพราะฉะนน เราจะกระทาบารมใหเปนโล แลวประหารดวยศสตราคอบารมนนแหละ กาจดหมพลนเสยจงจะควร จงทรงนงระลกถงบารมทง ๑๐ อย ลาดบนนเทวปตตมารไดบนดาลมณฑลประเทศแหงลมใหตงขน ดวยคดวา เราจกใหสทธตถะหนไปดวยลมนทเดยว ขณะนนเองลมอนตางดวยลมทศตะวนออกเปนตนไดตงขนแมสามารถทาลายยอดเขาขนาดกงโยชน ๑ โยชน ๒ โยชน และ ๓ โยชนถอนรากไม กอไม และตนไมเปนตน กระทาตามและนคมรอบดานใหเปนจรณวจรณไปได กมอานภาพอนเดชแหงบญของมหาบรษจดเสยแลว พอมาถงพระโพธสตวกไมอาจทาแมสกวาชายจวรใหไหว ลาดบนนเทวปตตมาร ไดบนดาลใหหาฝนใหญตงขนดวยหวงวาจกใหนาทวมตาย ดวยอานภาพของเทว-ปตตมารนน เมฆฝนอนมหลบไดรอยหลบพนหลบเปนตนเปนประเภทตงขนในเบองบนแลวตกลงมา แผนดนไดเปนชองๆ ไปดวยกาลงแหงสายธารนาฝนมหาเมฆลอยมาทางดานบนปาไม และตนไมเปนตน กไมอาจใหนาสกเทาหยาดนาคางหยดใหเปยกทจวรของพระมหาสตว แตนน ไดบนดาลใหหาฝนหนตงขน ยอดภเขาใหญ ๆ คกรนเปนควนลกเปนเปลวไฟ ลอยมาทางอากาศพอถงพระโพธสตว กกลบกลายเปนกลมดอกไมทพย แตนนไดบนดาลใหหาฝนเครองประหารตงขน ศสตราวธมดาบ หอก และลกศรเปนตน มคมขางเดยวบาง มคมสองขางบาง คกรนเปนควน ลกเปนเปลวไฟ ลอยมาทาง อากาศ พอถงพระโพธสตวกกลายเปนดอกไมทพย แตนนไดบนดาลใหหาฝน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 119ถานเพลงตงขน ถานเพลงทงหลายมสดงดอกทองกวาว ลอยมาทางอากาศ กลายเปนดอกไมทพยโปรยปรายลงแทบบาทมลของพระโพธสตว แตนนไดบนดาลใหหาฝนเถารงตงขน เถารงรอนจดมสดงไฟลอยมาทางอากาศ กลายเปนฝนไมจนทนตกลงแทบบาทมลของพระโพธสตว แตนน ไดบนดาลใหหาฝนทรายตงขน ทรายทงหลายละเอยดยบ คเปนควนลกเปนไฟ ลอยมาทางอากาศ กลายเปนดอกไมทพยตกลงแทบบาทมลของพระโพธสตว แตนน จงบนดาลหาฝนเปอกตมใหตงขน เปอกตมคเปนควนลกเปนไฟ ลอยมาทางอากาศ กลายเปนเครองลบไลทพยตกลงทบาทมลของพระโพธสตว แตนนไดบนดาลความมดใหตงขนดวยคดวา เราจกทาใหตกใจกลวดวยความมดนแลวใหสทธตถะหนไป ความมดนนเปนความมดตอประดจประกอบดวยองค ๔[คอแรม ๑๔ คา ปาชฏ เมฆทบ และเทยงคน] พอถงพระโพธสตวกอนตร-ธานไป เหมอนความมดทถกขจดดวยแสงสวางแหงพระอาทตย มารไมอาจทาใหพระโพธสตวหนไปดวยลม ฝน หาฝนหน หาฝนเครองประหาร หาฝนถานเพลง หาฝนเถารง หาฝนทราย หาฝนเปอกตม และหาฝนคอความมดรวม ๙ อยางน ดวยประการฉะน จงสงบรษทนนวา แนะพนาย พวกทานจะหยดอยทาไม จงจบสทธตถกมารน จงฆา จงทาใหหนไป สวนตนเองนงบนคอชางครเมข ถอจกราวธเขาไปใกลพระโพธสตวแลวกลาววา สทธตถะทานจงลกขนจากบลลงกน บลลงกนไมถงแกทาน บลลงกนถงแกเรา พระ-มหาสตวไดฟงคาของมารนน จงไดตรสวา ดกอนมาร ทานไมไดบาเพญบารม ๑๐ อปบารม ๑๐ และปรมตถบารม ๑๐ ทงไมไดบรจาคมหาบรจาค ๕ไมไดบาเพญญาตตถจรยา โลกตถจรยาและพทธตถจรยา บลลงกนจงไมถงแกทาน บลลงกนไดถงแกเรา. มารโกรธอดกลนกาลงความโกรธไวไมไดจงขวางจกราวธใสพระมหาสตว เมอพระมหาสตวนนทรงราพงถงบารม ๑๐ ทศ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 120อย จกราวธนน ไดตงเปนเพดานดอกไมอยในสวนเบองบน ไดยนวาจกราวธ นนคมกลานก มารนนโกรธแลวขวางไปในทอน ๆ จะตดเสาหนแตงทบเปนอนเดยวไปเหมอนตดหนอไมไผ แตบดน เมอจกราวธนน กลายเปนเพดานดอกไมตงอย บรษทมารนอกนคดวา สทธตถกมารจกลกจากบลลงกหนไปในบดน จงพากนปลอยยอดเขาหนใหญ ๆ ลงมา เนอพระมหาบรษทรงราพงถงบารม ๑๐ ทศ แมยอดเขาหนเหลานนกถงภาวะเปนกลมดอกไมตกลงยงภาคพนเทวดาทงหลายผยนอยทขอบปากจกรวาล ยดคอชะเงอศรษะออกดดวยคดกนวา ทานผเจรญ อตภาพอนถงความงามแหงพระรปโฉมของสทธตถกมารฉบหายเสยแลวหนอ สทธตถกมารจกทรงกระทาอยางไรหนอ. ลาดบนน พระมหาบรษตรสวา บลลงกไดถงแกเราในวนทพระโพธ-สตวทงหลายบาเพญบารมแลวตรสรยง ดงน แลวตรสกมารผยนอยสบไปวาดกอนมาร ใครเปนสกขพยานในความททานใหทานแลว. มารเหยยดมอไปตรงหนาหมมาร โดยพดวา มารเหลานนมประมาณเทานเปนพยาน. ขณะนนเสยงของบรษทมารซงเปนไปวา เราเปนพยาน เราเปนพยาน ดงน ไดเปนเชนกบเสยงแผนดนทรด. ลาดบนน มารจงกลาวกะพระมหาบรษวา ดกอนสทธตถะ. ในภาวะททานใหทาน ใครเปนสกขพยาน พระมหาบรษตรสวากอนอน ในภาวะททานใหทาน พลมารทงหลายผมจตใจเปนพยาน แตสาหรบเรา ใคร ๆ ผมจตใจชอวาจะเปนพยานให ยอมไมมในทน ทานทเราใหแลวในอตภาพอน ๆ จงยกไว กในภาวะทเราดารงอยในอตภาพเปนพระเวสสนดรแลว ไดใหสตตสตกมหาทาน ใหสงของอยางละ ๗๐๐ มหา-ปฐพอนหนาทบน แมจะไมมจตใจกเปนสกขพยานใหกอน จงทรงนาออก เฉพาะพระหตถขวา จากภายในกลบจวร แลวทรงเหยยดพระหตถชลงตรง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 121หนามหาปฐพ พรอมกบตรสวา ในคราวทเราดารงอยในอตภาพเปนพระ- เวสสนดรแลวใหสตตสตกมหาทาน ทานไดเปนพยานหรอไมไดเปน. มหา-ปฐพไดดงสนนหวนไหวประหนงทวมทบพลมาร ดวยรอยเสยงพนเสยงวาในกาลนน เราเปนพยานทาน แตนน มหาปฐพไดกลาววา ทานสทธตถะทานททานใหแลว เปนมหาทาน เปนอดมทาน เมอพระมหาบรษพจารณาไป ๆ ถงทานทไดใหโดยอตภาพเปนพระเวสสนดร ชางครเมขสง ๑๕๐ โยชนกคกเขาลง. บรษทของมารตางพากนหนไปยงทศานทศ. ชอวามารสองตนจะไปทางเดยวกน ยอมไมม ตางละทงเครองประดบศรษะ และผาทนงหมหนไปเฉพาะทศทงหลายตรง ๆ หนา. ลาดบนน หมเทพทงหลายเหนมารและพลมารหนไปแลว กลาวกนวา มารปราชยพายแพแลว สทธตถกมารมชยชนะแลว พวกเรามากระทาการบชาความมชยกนเถด ดงน พวกนาคกประกาศแกพวกนาค พวกครฑกประกาศแกพวกครฑ พวกเทวดากประกาศแกพวกเทวดา พวกพรหมกประกาศแกพวกพรหม พวกวชชาธร (กประกาศแกพวกวชชาธร) ตางมมอถอของหอมและดอกไมเปนตนมายงโพธบลลงกสานกของพระมหาบรษ. กเมอมารและพลมารเหลานน หนไปอยางนแลว ในกาลนน หมนาคมใจเบกบาน ประกาศความ ชนะของพระมเหสเจา ณ โพธมณฑวา กพระพทธเจา ผมสรนทรงมชยชานะ สวนมารผลามกปราชยพายแพ แลว. แตหมครฑกมใจเบกบาน ประกาศความชนะ ของพระมเหสเจา ณ โพธมณฑวา กพระพทธเจาผม พระสรนทรงมชยชนะ สวนมารผลามกปราชยพายแพ แลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 122 ในกาลนน หมเทพมใจเบกบาน ประกาศความ ชนะของพระมเหสเจา ณ โพธมณฑวา กพระพทธเจา ผมสรนทรงมชยชนะ สวนมารผลามกปราชยพายแพ แลว. ในกาลนน แมหมพรหมกมใจเบกบาน. ประกาศ ความชนะของพระมเหสเจา ณ โพธมณฑวา กพระ- พทธเจาผมพระสรนทรงมชยชนะ สวนมารผลามก ปราชยพายแพแลว แล. เทวดาในหมนจกรวาลทเหลอ บชาดวยดอกไมของหอม และเครองลบไลเปนตน ไดยนกลาวสดดมประการตาง ๆ เมอพระอาทตยยงทอแสงอยอยางนนนแล พระมหาบรษทรงขจดมารและพลมารไดแลว อนหนอโพธพฤกษซงตกลงเหนอจวร ประหนงกลบแกวประพาฬแดง บชาอย ทรงระลกไดบพเพนวาสญาณในปฐมยาม ทรงชาระทพยจกษในมชฉมยาม ทรงยงญาณใหหยงลงในปฏจจสมปบาทในปจฉมยาม ครงเมอพระมหาบรษนน ทรงพจารณาปจจยาการอนประกอบดวยองค ๑๒ โดยอนโลมและปฏโลมดวยอานาจวฏฏะและววฏฏะ หมนโลกธาตหวนไหว ๑๒ ครง จนจรดนารองแผนดนเปนทสดกพระมหาบรษทรงยงหมนโลกทใหบนลอลนหวนไหวแลว ไดทรงรแจงแทงตลอดพระสพพญตญาณ ในเวลาอรณขน เมอพระมหาบรษนนทรงบรรลพระสพพญตญาณแลว หมนโลกธาตทงสนไดมการประดบตกแตงแลวรศมของธงชยและธงปฏากทยกขน ณ ปากขอบจกรวาลทศตะวนออก กระทบถงขอบปากจกรวาลทศตะวนตก ทยกขน ณ ชอบปากจกรวาลทศตะวนตกกเหมอนกน กระทบถงขอบปากจกรวาลทศตะวนออก ทยกขน ณ ขอบปากจกรวาลทศเหนอ กระทบถงขอบปากจกรวาลทศใต ทยกขน ณ ขอบปากจกรวาลทศใต กระทบถงขอบปากจกรวาลทศเหนอ สวนรศมของธงชยและ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 123ธงปฏากทยกขน ณ พนปฐพ ไดตงอยจรดพรหมโลก. รศมทตงอยในพรหม โลก กตงถงพนปฐพ. ตนไมดอกในหมนจกรวาลกผลดอก ตนไมผลกไดเตมไปดวยพวงผล ปทมชนดลาตนกออกดอกทลาตน ปทมชนดกงกานกออกดอกทกงกาน ปทมชนดเครอเถากออกดอกทเครอเถา ปทมชนดหอยกออกดอกในอากาศ ปทมชนดเปนชอไดเจาะทาลายชอหนตงขนซอน ๆกนชอละ ๗ ชน หมนโลกธาตไดหนนไป เหมอนกลมดายทคลายออกและเหมอนเครองปลาดทจดวางไวดแลวฉะนน. โลกนตนรกกวาง ๕๐๐ โยชนในระหวางจกรวาลทงหลาย ไมเคยสวางดวยแสงพระอาทตย ๗ ดวง กไดมแสงสวางไสวเปนอนเดยวกนมหาสมทรลก ๘๔,๐๐๐ โยชน ไดกลายเปนนาหวาน แมนาทงหลายไมไหล คนบอดแตกาเนดแลเหนรป คนหนวกแตกาเนดไดยนเสยง คนงอยเปลยแตกาเนดเดนได กรรมกรณทงหลายมเครองจองจาเปนตนแหงบรรดาเครองจองจาคอขอเปนตน ไดขาดหลดไป. พระมหาบรษอนเทวดาและมนษยทงหลายบชาดวยสมบตอน ประกอบดวยสรหาปรมาณมได ดวยประการอยางน เมออจฉรยธรรมอนนาอศจรรยทงหลายมประการตาง ๆ ปรากฏแลว ไดแทงตลอดพระสพพญตญาณ จงทรงเปลงอทานทพระพทธเจาทงปวงมไดทรงละวา เราเมอแสวงหานายชาง (คอตณหา) ผกระทา เรอน เมอไมประสบ ไดทองเทยวไปยงสงสารมใช นอย ความเกดบอย ๆ เปนทกข ดกอนนายชางผ กระทาเรอน เราเหนทานแลว ทานจกทาเรอนไมได อกตอไป ซโครงทงปวงของทาน เราหกแลว ยอด เรอนเรากาจดแลว จต (ของเรา) ถงวสงขาร (นพพาน) แลว เราไดถงความสนตณหาแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 124 ฐานะมประมาณทาน เรมแตดสตบรจนกระทงบรรลพระสพพญต- ญาณทโพธมณฑน พงทราบวา ชออวทเรนทาน ดวยประการฉะน.

สนตเกนทาน

กสนตเกนทาน ทานกลาววา พระผมพระภาคเจาเมอประทบอยในทนน ๆ อยางนวา พระผมพระภาคเจาประทบอยในพระวหารเชตวนอนเปนอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลกรงสาวตถ (และวา) ประทบอยในกฏาคารศาลาปามหาวน ใกลกรงเวสาล ดงน สนตเกนทานยอมมไดในทนน ๆ นนเอง. ทานกลาวไวอยางนนกจรง ถงอยางนน สนตเกนทานนนพงทราบอยางนน จาเดมแตตนไป. กพระผมพระภาคเจาประทบนงบนบลลงกชย เปลงอทานนแลว ไดมพระดารดงนวา เราแลนไปถงสอสงไขยกบแสนกป กเพราะเหตบลลงกน เราตดศรษะอนประดบ แลวทลาคอแลวใหทานไปตลอดกาลมประมาณเทาน กเพราะเหตบลลงกน เราควกนยนตาทหยอดดแลว (และ) ควกเนอหวใจใหไปใหบตรเชนชาลกมาร ใหธดาเชนกบกณหาชนากมาร และใหภรรยาเชนพระมทรเทวเพอเปนทาสของตนอน ๆ เพราะเหตบลลงกน. บลลงกนเปนบลลงกชย เปนบลลงกประเสรฐของเรา ความดารของเราผนงบนบลลงกน ยงไมบรบรณเพยงใด เราจกไมลกขนจากบลลงกนเพยงนน ดงน จงทรงนงเขาสมาบตหลายแสนโกฏอย ณ บลลงกนนนนแหละตลอดสปดาห ซงทานหมายกลาวไววา ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ทรงนงเสวยวมตตสขโดยบลลงกเดยว ตลอดสปดาห๑ ครงนน เทวดาบางเหลาเกดความปรวตกขนวา แม๑. สปดาหท ๑ หลงจากตรสร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 125วนน พระสทธตถะกยงมกจทจะตองทาอยหรอหนอ เพราะยงไมละความอาลย ในบลลงก. พระศาสดาทรงทราบความวตกของเทวดาทงหลาย เพอจะทรงระงบความปรวตกของเทวดาเหลานน จงทรงเหาะขนยงเวหาส ทรงแสดงยมกปาฏหารย. จรงอย ยมกปาฏหารยททรงกระทา ณ มหาโพธมณฑกดปาฏหารยททรงกระทาในสมาคมพระญาตกด ปาฏหารยททรงกระทาในสมาคมชาวปาตลบตรกด ทงหมดไดเปนเหมอนยมกปาฏหารยทควงไมคณฑามพพฤกษ. พระศาสดาครนทรงระงบความปรวตกของเทวดาทงหลายดวยปาฏ-หารยนแลว จงประทบยนทางดานทศเหนอเยองไปทางทศทะวนออกนดหนอยทรงพระดารวา เราไดรแจงพระสพพญตญาณบนบลลงกนหนอ จงทอดพระเนตรทงสองโดยไมกระพรบ มองดบลลงกอนเปนสถานทบรรลผลแหงบารมททรงบาเพญมาตลอดสอสงไขยแสนกป ทรงยบยงอยหนงสปดาห.สถานทนน จงชอวา อนมสเจดย๑ ลาดบนน ทรงนรมตทจงกรมในระหวางบลลงก และททประทบยนแลวทรงจงกรมในรตนจงกรมอนยาวจากตะวนออกไปตะวนตก ทรงยบยงอยหนงสปดาห. สถานทนน จงชอวา รตนจงกรมเจดย.๒ แตในสปดาหท ๔ เทวดาทงหลายนรมตเรอนแกวในดานทศพายพจากตนโพธประทบนงบนบลลงกในเรอนแกวนน ทรงพจารณาพระอภธรรมปฎกและสมนตปฏฐานอนนนยในเรอนแกวน โดยพเศษ ทรงยบยงอยหนงสปดาห. สวนนกอภธรรมกลาววา เรอนอนลวนแลวดวยแกว ชอวารตนฆระเรอนแกว สถานททรงพจารณาปกรณทง ๗ พระคมภร กชอวารตนฆรเรอนแกว. กเพราะเหตทปรยายแมทงสองนยอมใชไดในทน ฉะนน๑. สปดาหท ๒ นบแตตรสร ๒. สปดาหท ๓ นบแตตรสร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 126คาทงสองนควรเธอถอทเดยว. กจาเดมแตนนมา สถานทนน จงชอวา รตน-ฆรเจดย.๑ พระศาสดาทรงยบยงอย ณ ทใกลตนโพธนนเอง ตลอด ๔ สปดาหดวยอาการอยางน ในสปดาหท ๕ จงเสดจจากควงโพธพฤกษเขาไปยงตนอชปาลนโครธ ทรงนงพจารณาพระธรรมและเสวยวมตตสขอย ณ ตนอช-ปาลนโครธ๒ แมนน. สมยนน เทวปตรมารตดตามอยตลอดกาลมประมาณเทาน แมจะเพงมองหาชองทางอย กไมไดเหนความพลงพลาดอะไร ๆ ของพระสทธตถะน จงถงความโทมนสวา บดนสทธตถะนลวงพนวสยของเราแลว จงนงทหนทางใหญคดถงเหต ๑๖ ประการ จงขดเสน ๑๖ เสนลงบนแผนดน คอคดวา เราไมไดบาเพญทานบารมเหมอนสทธตถะนแลวขดลงไปเสนหนง. อนง คดวาเราไมไดบาเพญศลบารม เนกขมมบารม ปญญาบารม วรยบารม ขนตบารมสจบารม อธษฐานบารม เมตตาบารม อเบกขาบารม เหมอนสทธตถะน ดวยเหตนน เราจงไมเปนเหมอนสทธตถะน แลวขดเสน (ท ๒ ถง) ท ๑๐. อนง คดวา เราไมไดบาเพญบารม ๑๐ อนเปนอปนสยแกการแทงตลอดอาสยานสยญาณ อนทรยปโรปรยญาณ มหากรณาสมาปตตญาณ ยมกปาฏ-หารยญาณ อนาวรณญาณ และสพพญญาณ อนไมทวไปแกผอน เหมอนดงสทธตถะน ดวยเหตนนเราจงไมเปนเหมอนดงสทธตถะน แลวขดเสน (ท ๑๑ ถง) ท ๑๖ เมอเทวปตตมารนนนงขดเสน ๑๖ เสน อยบนทางใหญ เพราะเหตเหลานน ดวยประการอยางนแลว สมยนน ธดามารทง ๓ คอ นางตณหานางอรดและนางราคา กลาวกนวา บดาของพวกเราไมปรากฏ บดน อยท ๑. สปดาหท ๔ นบแตตรสร ๑. สปดาหท ๕ นบแตตรสร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 127ไหนหนอ จงมองหาอย. ไดเหนเทวปตรมารนน ไดรบความโทมนสขดแผน ดนอย จงพากนไปยงสานกของบดาถามวา ทานพอ เพราะเหตไร ทานพอจงเปนทกข หมนหมองใจ. เทวปตรมารกลาววา ลกเอย มหาสมณะนลวงพนอานาจของเราเสยแลว พอคอยดอยตลอดกาลมประมาณเทาน ยงไมอาจเหนชองโอกาสของมหาสมณะน ดวยเหตนน พอจงเปนทกขหมนหมองใจ. มารธดากลาววา ถาเมอเปนอยางนน คณพออยาไดเสยใจ พวกขาพเจาจกกระทามหาสมณะนน ใหอยในอานาจของตน แลวจกพามา. เทวปตรมารกลาววาลกเอย ใคร ๆ ไมอาจทามหาสมณะนใหอยในอานาจ บรษผนตงอยในศรทธาอนไมหวนไหว. ธดามารกลาววา ทานพอ พวกขาพเจาเปนลกผหญงนะ พวกขาพเจาจกเอาบวงคอราคะเปนตน ผกมหาสมณะใหมนแลวนามาใหเดยวน ทานพออยาคดไปเลย. กลาวแลวธดามารทง ๓ นน จงจากทนเขาไปหาพระผมพระภาคเจากราบทลวา ขาแตพระสมณะ พวกขาพระบาทจกบาเรอเทาของพระองค. พระผมพระภาคเจา มไดลมพระเนตรแลด มพระมนสนอมไปในธรรมเครองสนไปแหงอปธอนยอดเยยม และประทบนงเสวยสขอนเกดแตวเวกเทานน. ธดามารคดกนอกวาความประสงคของพวกผชายไมเหมอนกนผชายบางคนรกหญงกมารรนสาว บางคนรกหญงผอยในปฐมวย บางคนรกหญงผตงอยในมชฌมวย บางคนรกหญงผตงอยในปจฉมวย ถากระไร พวกเราควรประเลาประโลมดวยรปนานาประการ จงนางหนง ๆ นรมตอตภาพเปนรอย ๆ อตภาพ โดยเปนรปหญงรนเปนตน เปนหญงยงไมตลอดเปนหญงคลอดคราวเดยว เปนหญงตลอด ๒ คราว เปนหญงกลางคนและเปนหญงรนใหญ เขาไปหาพระผมพระภาคเจาถง ๖ ครง แลวกลาววา ขาแตพระสมณะ พวกขาพระบาทจกบาเรอบาทของพระองค. พระผมพระภาคเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 128ไมทรงใสพระทยถงขอแมนน โดยประการททรงนอมไปในธรรมเครองสนไปแหงอปธอนยอดเยยม. สวนอาจารยบางพวกกลาววา พระผมพระภาคเจาครนทรงเหนธดามารเหลานนเขามาหาโดย ภาวะเปนหญงผใหญจงทรงอธษ-ฐานวา หญงเหลานจงเปนผมฟนหก ผมหงอกอยางน ๆ. คาของเกจอาจารยนน ไมควรเชอถอ. เพราะพระศาสดาจะไมทรงกระทาการอธษฐานเหนปานนน. กพระผมพระภาคเจาตรสวา พวกทานจงหลกไป พวกทานผเชนไรจงพากนพยายามอยางน ชอวากรรมเหนปานนควรกระทาเบองหนาของตนผยงไมปราศจากราคะเปนตน แตตถาคตละราคะ โทสะ โมหะไดแลว จงทรงพระปรารภถงการละกเลสของพระองค. ทรงแสดงธรรมตรสพระคาถา ๒คาถาในพระธรรมบท พทธวรรค๑ ดงนวา ความชนะอนผใดชนะแลวไมกลบแพอนใคร ๆ จะ นาความชนะของผนนไปในโลกได ทานทงหลายจกนา พระพทธเจาพระองคนน ผมอารมณไมมทสด ผไมม รองรอยไปดวยรองรอยอะไร. พระพทธเจาพระองคใด ไมมตณหาอนเปนดจขายสายไปในอารมณตาง ๆ เพอ จะนาไปในทไหน ๆ ทานทงหลายจกนาพระพทธเจา พระองคนนผมอารมณไมมทสด ผไมมรองรอย ไป ดวยรองรอยอะไร. ธดามารเหลานนกลาวคาเปนตนวา นยวา บดาของพวกเราพดจรง พระอรหนตสคตเจาเปนผทจะนาไปไมไดงาย ๆ ในโลกดวยราคะ แลวไดพากน ไปยงสานกของบดา.๑. ข. ๒๕/ขอ ๒๔

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 129 ฝายพระผมพระภาคเจาทรงยบยงอยทอชปาลนโครธนน หนงสปดาห แลวไดเสดจไปทโคนไมมจลนท๑ ณ ทนนฝนพราเกดขน ๗ วน พระองคอนพระยามจลนทนาคราชวงดวยขนด ๗ รอบ เพอปองกนความหนาวเปนตนเสวยวมตตสขประหนงประทบอยในพระคนธกฏอนไมคบแคบ ทรงยบยงอยหนงสปดาหแลวเสดจไปยง ตนราชายตนะ๒ ประทบนงเสวยวมตตสขอย ณ ทตนราชายตนะแมนนหนงสปดาห โดยลาดบกาลเพยงเทาน สปดาหทงหลายกครบบรบรณ. ในระหวางนไมมการชาระลางพระพกตร ไมมการปฏบตพระสรระ ไมมกจดวยพระกระยาหาร ทรงยบยงอยดวยฌานสข มรรคสข และผลสข. ครน ในวนท ๔๙ อนเปนวนสดทายแหงสปดาหท ๗ นน พระผมพระภาคเจานนประทบนงทตนราชายตนะนน เกดพระดารขนวา จกสรงพระพกตร. ทาวสกกะจอมเทพไดทรงนาผลสมอมาถวายดวยพระองคเอง. พระศาสดาเสวยผลสมอนน. ดวยเหตนนพระองคจงไดมการถายพระบงคนหนก. ลาดบนน ทาวสกกะนนแหละไดถวายไมชาระพระทนตชอนาคลดา และนาลางพระพกตรแดพระศาสดานน. พระศาสดาทรงเคยวไมชาระพระทนต ลางพระพกตรดวยนาในสระอโนดาต แลวคงประทบนงทโคนไมราชายตนะนนเอง. สมยนน พาณช ๒ คน ชอตปสสะ และภลลกะ จากอกกลา-ชนบทจะไปยงมชฌมประเทศดวยเกวยน ๕๐๐ เลม ถกเทวดาผเปนญาตสาโลหตของตนปดทางเกวยนไว ทาใหอตสาหะในการมอบถวายอาหารแดพระ-ศาสดา จงถอเอาขาวสตกอนและขนมนาผงแลวไดเขาไปใกลพระศาสดา กราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาผเจรญ ขอจงอนเคราะหรบอาหารนเถดแลวยนอย. กเพราะบาตรไดหายไปในวนรบขาวมธปายาสนนเอง พระผมพระ-๑. สปดาหท ๖ นบแตตรสร ๒. สปดาหท ๗ นบแตตรสร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 130ภาคเจาจงทรงพระดารวา พระตถาคตทงหลายยอมไมรบทมอ เราจะรบอยางไรหนอ. ลาดบนน ทาวมหาราชทงส จากทศทงส รพระดารของพระผมพระภาคเจานน จงนอมบาตรอนสาเรจดวยแกวอนทนลเขาไปถวาย. พระผม-พระภาคเจาทรงปฏเสธบาตรเหลานน. ทาวมหาราชจงนอมนาบาตร ๔ ใบ อนสาเรจดวยหนมสดงถวเขยวเขาไปถวาย. เพอจะทรงอนเคราะหเทวบตรแม ๘องค จงทรงรบบาตรทง ๔ ไปแลววางซอน ๆ กน ทรงอธษฐานวา จงเปนบาตรใบเดยว. บาตรแมทง ๔ จงไมมรอยปรากฏอยทขอบปากบาตร รวมเปนบาตรใบเดยวกน โดยประมาณบาตรขนาดกลาง. พระผมพระภาคเจาทรงรบอาหารทบาตรอนลวนดวยศลาทเหนประจกษนน เสวยแลว ทรงกระทาอนโมทนา. พาณช ๒ คนพนอง ถงพระพทธเจาและพระธรรมเปนสรณะไดเปนทเววาจกอบาสกผเปลงวาจาถงสรณะทงสอง. ลาดบนน เมอพาณชทงสองนนกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงโปรดประทานฐานะทจะพงปรนนบตอยางหนงแกขาพระองคทงสอง พระผมพระภาคเจาจงทรงเอาพระหตถขวาลบพระเศยรของพระองคแลวประทานพระเกศธาตทงหลายใหไปพาณชทงสองนนจงใหกอพระเจดยบรรจพระเกศธาตไวภายใน ณ เมองของตน. จาเดมแตนน แมพระสมมาสมพทธเจาเสดจไปยงตน อชปาลนโครธอก ทรงประทบนงทโคนตนนโครธ. ลาดบนน พระสมมาสมพทธเจานนพอประทบทโคนตนนโครธนนเทานน กทรงพจารณาความทธรรมซงพระองคทรงบรรลแลวเปนธรรมลกซง ทรงพระดารวา ธรรมนพระพทธเจาทงปวงประพฤตสงสมไวแลว เราไดบรรลแลวแล จงเกดความตรกอนถงอาการคอความไมประสงคทจะแสดงธรรมแกชนเหลาอน. ลาดบนน ทววสหมบดพรหม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 131ตรสวา ผเจรญทงหลาย โลกจกฉบหายละหนอ ทานผเจรญ โลกจก ฉบทายละหนอ แลวทรงพาทาวสกกะ ทาวสยามะ ทาวสนดสต ทาวสวตดและทาวมหาพรหมจากหมนจกรวาล ไปเฝาพระศาสดาทลอาราธนาใหทรงแสดงธรรม โดยนยมอาทวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงแสดงธรรม พระศาสดาทรงใหปฏญญาแกทาวสหมบดพรหมนนแลวทรงพระดารวา เราจะแสดงธรรมครงแรกแกใครหนอ ทรงยงพระดารใหเกดขนวา อาฬารดาบสเปนบณฑต อาฬารดาบสนนจกรทวถงธรรมนโดยเรวพลนแลวทรงตรวจดอก ไดทรงทราบวาอาฬารดาบสนน กระทากาละได ๗ วนแลวจงทรงราพงถงอทกดาบส ไดทรงทราบวา แมอทกดาบสนนกไดทากาละไปแลวเมอพลบคาเยนวานน จงทรงมนสการปรารภถงพระปญจวคคยวาภกษปญจวคคยมอปการะมากแกเรา จงทรงพระราพงวา บดน ภกษปญจ-วคคยนนอยทไหนหนอ ไดทรงทราบวา อยทปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณส จงทรงพระดารวา เราจกไปทปาอสปตนมฤคทายวนนน แลวแสดงพระธรรมจกร จงเสดจเทยวบณฑบาตไปรอบ ๆ โพธมณฑเทานน ๒-๓วน ทรงพระดารวา เราจกไปเมองพาราณสในวนอาสาฬหบรณม กลางเดอน ๘พอในวนจาตททสขน ๑๔ คา ในเวลาปจจสมยใกลรง เมอราตรสวางแลวพอเชาตรกทรงถอบาตรจวร เสดจดาเนนไปสนหนทาง ๑๘ โยชน ทรงพบอปกาชวก ในระหวางทาง จงตรสบอกถงความทพระองคเปนพระพทธเจาแกอปกาชวกนน แลวไดเสดจไปถงปาอสปคนมฤคทายวน ในเยนวนนนเอง. พระเถระปญจวคคย เหนพระตถาคตเจาเสดจมาแตไกลทเดยว จงไดทากตกากนไววา ดกอนอาวโส พระสมณโคดมน เวยนมาเพอความเปนผมกมากในปจจย มกายสมบรณ มอนทรยผองใส มผวพรรณดจทองคากาลงมาอย เราจกไมกระทาสามจกรรมมอภวาทเปนตน แกพระสมณโคดมน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 132แตเธอประสตในตระกลใหญโต ยอมควรจดอาสนะไว ดวยเหตนน พวกเรา จกปลาดเพยงอาสนะไวเพอเธอ พระผมพระภาคเจาทรงราพงวา ภกษปญจวคคยน คดอยางไรหนอ กไดทรงทราบความคดดวยพระญาณอนสามารถรวาระจตของโลกพรอมทงเทวโลก. ลาดบนน จงทรงยนยอเอาเมตตาจตอนสามารถแผไปโดยไมเจาะจง ในหมเทวดาและมนษยทงปวง แลวทรงแผเมตตาจตไป. พระปญจวคคยเหลานน โดยเฉพาะพระปญจวคคยเหลานนอนพระผมพระภาคเจาใหถกตองดวยเมตตาจตแลว เมอพระตถาคตเจาเสดจเขาไปใกลไมอาจดารงอยในกตกาของตน ไดพากนทากจทงมวลมการอภวาทและการลกรบเปนตน แตยงไมรวาพระผมพระภาคเจานน เปนพระสมมาสนพทธเจาแลว จงใชวาจาเรยกโดยชอ และโดยคาวา อาวโส อยางเดยว. ลาดบนนพระผมพระภาคเจาทรงยงพระปญจวคคยเหลานน ใหรวาพระองคเปนพระ-พทธเจาแลว ดวยพระดารสวา ภกษทงหลาย เธอทงหลายอยาเรยกตถาคต โดยชอ และโดยวาทะวา อาวโส เลย ภกษทงหลาย ตถาคตเปนพระอรหนต-สมมาสมพทธเจา ดงน แลวประทบนงบนบวรพทธอาสนทตกแตงไวเมอกลมดาวนกษตรแหงเดอนอตตราสาฬหะ เดอน ๘ หลง กาลงดาเนนไปอย ทรงหอมลอมดวยพรหม ๑๘ โกฏ ไดตรสเรยกพระเถระปญจวคคยมาทรงแสดงธมมจกกปปวตตนสตร. บรรดาพระปญจวคคยเหลานน พระอญญาโกณฑญญเถระสงญาณไปตามกระแสแหงพระธรรมเทศนา ในเวลาจบพระสตร ไดดารงอยในพระโสดาปตตผลพรอมกบพรหม ๑๘ โกฏ. พระศาสดาทรงเขาจาพรรษา ณ ปาอสปตนมฤคทายวนนนนนเอง วนรงขน ประทบนงสงสอนพระวปปเถระอยในทอยนนเอง พระเถระทเหลอ ๔ รปเทยวไปบณฑบาต. พระวปปเถระไดบรรลโสดาปตตผลในเวลาเชานนแล. กโดย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 133อบายนแหละ ทรงยงพระภททยเถระใหดารงอยโสดาปตตผลในวนรงขน พระมหานามเถระในวนรงขน และพระอสสชในวนรงขน รวมความวา ทรงยงพระเถระทงปวงใหดารงอยในโสดาปตตผลแลว ในดถท ๕ แหงปกษไดเหนพระเถระแมทง ๕ ประชมกนแลวทรงแสดงอนตตลกขณสตร ในเวลาจบเทศนาพระเถระแมทง ๕ ดารงอยในพระอรหต. ครงนน พระศาสดาทรงเหนอปนสยของยสกลบตร เขาเบอหนายละเรอนออกไปในตอนกลางคน จงตรสเรยกวา มานเถด ยสะ แลวใหดารงอยในพระโสดาปตตผล ในตอนกลางคนนนนนเอง. วนรงขนไดใหดารงอยในพระอรหต ทรงยงคนอนอก ๕๔ คนผสหายของพระยสะนน ใหบรรพชาดวยเอหภกขบรรพชา แลวใหบรรลพระอรหต. กเมอพระอรหนต ๖๑ องคเกดขนในโลกดวยประการอยางนแลว พระศาสดาทรงออกพรรษา ปวารณาแลวทรงสงภกษ ๖๐ องคไปในทศทงหลายดวยพระดารสวา ภกษทงหลาย ทานทงหลายจงเทยวจารกไป สวนพระองคเองเสดจไปยงตาบลอรเวลา ในระหวางทางไดทรงแนะนาภตทวคคยกมาร ๓๐ คน ในชฏปาฝาย. บรรดาภตทวคคย-กมารเหลานนคนทายสดไดเปนพระโสดาบน คนเหนอสดไดเปนพระอนาคามพระองคทรงใหภตทวคคยกมารทงหมดแมเหลานนบรรพชา ดวยความเปนเอหภกขเหมอนกน แลวทรงสงไปในทศทงหลาย แลวพระองคไดเสดจไปยง.ตาบลอรเวลา ทรงแสดงปาฏหารย ๓๕๐๐ ปาฏหารย ทรงแนะนาชฎล ๓ พนอง มอรเวลกสสปเปนตน มบรวารหนงพน ใหบรรพชาดวยความเปนเอหภกขเหมอนกน แลวใหนงทคยาสสประเทศ ใหดารงอยในพระอรหต ดวยอาทตตปรยายเทศนา อนพระอรหนตหนงพนนนแวดลอม ทรงพระดารวาจกเปลองปฏญญาททรงใหไวแกพระเจาพมพสาร จงไดเสดจไปยงลฏฐวน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 134อทยานสวนตาลหนม ณ ชานพระนครราชคฤห. พระราชาไดทรงสดบจากสานกของนายอทยานบาลวา พระศาสดาเสดจมาแลว จงทรงหอมลอมดวยพราหมณและคฤหบด ๑๒ นหต (คอ ๑๒ หมน) เขาไดเฝาพระศาสดา เมอพนพระบาทอนวจตรดวยจกรกาลงเปลงแสงสกสกาวขน ประหนงเพดานแผนทองคา จงทรงหมอบพระเศยรลงแทบพระบาทของพระตถาคตเจา แลวประทบนง ณ สวนขางหนงพรอมกบบรษท. ลาดบนน พราหมณและคฤหบดเหลานน ไดมความคดดงนวา พระมหาสมณะประพฤตพรหมจรรยในทานอรเวลกสสป หรอวาทานอรเวลกสสปประพฤตพรหมจรรยในพระมหาสมณะพระผมพระภาคเจาทรงทราบความปรวตกของพราหมณและคฤหบดเหลานนจงไดตรสกะพระเถระดวยพระคาถาวา ทานอยในอรเวลา (มานาน) ซบผอม (เพราะ กาลงพรต) เปนผกลาวสอน (ประชาชน) เหนโทษ อะไรหรอ จงละไฟ (ทบชา) เสย ดกอนกสสป เรา ถามเนอความนกะทาน อยางไรทานจงละการบชาไฟ เสยเลา.ฝายพระเถระรพระประสงคของพระผมพระภาคเจาจงตรสคาถานวา ยญทงหลายยอมกลาวสรรเสรญ รป เสยง กลน รส และหญงทนาใคร ขาพระองครวา นเปนมลทนใน อปธทงหลาย เพราะฉะนน ขาพระองคจงไมยนดใน การเซนสรวง และการบชา ดงน.เพอทจะประกาศความทตนเปนสาวก จงซบศรษะทหลงพระบาทของพระคถา-คต แลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคเจาเปนศาสดา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 135ของขาพระองค ขาพระองคเปนสาวก ดงนแลว เหาะขนสเวหาส ๗ ครง คอ ๑ ชวลาตาล ๒ ชวลาตาล จนประมาณ ๗ ชวลาตาล แลวลงมาถวายบงคมพระตถาคตแลวนง ณ สวนขางหนง. มหาชนไดเหนปาฏหารยนนแลวพากน กลาวพรรณนาพระคณของพระศาสดาวา นาอศจรรย พระพทธเจาทรงมอานภาพมาก แมพระอรเวลกสสป ชอวามทฏฐเขมแขงอยางน สาคญตนวาเปนพระอรหนต กถกพระตถาคตทาลายขายคอทฏฐทรมานแลว. พระผมพระภาคเจาตรสวา เราทรมานพระอรเวลกสสป แตในบดนเทานน กหามได แมในอดต พระอรเวลกสสปนกถกเราตถาคตทรมานมาแลวเหมอนกน แลวตรสมหานารทกสสปชาดก ในเพราะเหตเกดเรองนขน แลวทรงประกาศสจจะทง ๔. พระเจามคธราชทรงดารงอยในโสดาปตตผล พรอมกบบรวาร ๑๑ นหต สวนอกหนงนหตประกาศความเปนอบาสก. พระราชาทรงประทบอยในสานกของพระศาสดานนแล ทรงประกาศเหตอนมาซงความสบายพระทย ๕ ประการ แลวทรงถงสรณะ ทรงนมนตเพอเสวยในวนพรงน แลวเสดจลกจากพระอาสน ทรงกระทาประทกษณพระผมพระภาคเจาแลวเสดจหลกไป. วนรงขน พวกมนษยชาวเมองราชคฤหแมทงสนนบได ๑๘โกฏ ทงทไดเหนพระผมพระภาคเจาและทงทไมไดเหนมความประสงคจะเหนพระตถาคต จงไดจากกรงราชคฤหไปยงลฏฐวนแตเชาตร. หนทาง ๓ คาวตไมเพยงพอ.ลฏฐวนอทยานทงสน ไดแนนขนดไปหมด. มหาชนแลดอตภาพอนถงความงามดวยพระรปโฉมของพระทศพล ไมอาจกระทาใหอมได. ในฐานะทงหลายแมเหนปานน พงพรรณนาความสงางามแหงพระรปกายแมทงสนนอนมประเภทเปนพระลกษณะ และพระอนพยญชนะของพระตถาคต ชอวาวรรณรป(การพรรณนารป). มหาชนผแลด พระสรระของพระทศพล อนถงความงามดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 136พระรปโฉมแนนขนดไปหมดดวยอาการอยางน จงไมมโอกาสทแมภกษรปหนง จะออกไปทอทยานและทหนทาง. ไดยนวาวนนน พระผมพระภาคเจาจะทรงขาดพระกระยาหาร การขาดพระกระยาหารนน อยาไดมเลย เพราะเหตนน อาสนททาวสกกะประทบนง จงแสดงอาการรอน ทาวสกกะนน ทรงพระราพงอย ไดทรงทราบเหตการณนน จงทรงนรมตเพศเปนมาณพนอย กลาวคาสดดอนปฏสงยตดวยพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ เสดจลงตรงเบองพระพกตรของพระทศพล ไดโอกาสดวยเทวานภาพ เสดจนาไปขางหนากลาวคณของพระศาสดา ดวยคาถาเหลานวา พระผมพระภาคเจามวรรณะงาม ดจลมทองสงค ผทรงผกแลว เสดจเขากรงราชคฤหพรอมดวยพระ ปราณชฏล ผฝกตนไดแลว ผหลดพนแลว. พระผม พระภาคเจาผมวรรณะงามดจลมทองสงค ผหลดพน แลว เสดจเขากรงราชคฤหพรอมกบพระปราณชฏล ผหลดพนแลว. พระผมพระภาคเจาผมวรรณะงามดจ ทองสงค ผทรงขามแลว เสดจเขากรงราชคฤหพรอม กบพระปราณชฏล ผขามพนแลว. พระผมพระภาคเจา พระองคนน มธรรมเปนเครองอย ๑๐ มพระกาลง ๑๐ ทรงรแจงธรรม ๑๐ และประกอบดวยพระคณ ๑๐ ม บรวารพนหนง เสดจเขากรงราชคฤหแลว. มหาชนไดเหนความสงาแหงรปของมาณพนอยแลวคดวา มาณพนอยนมรปงามยงนก กมาณพนอยน เราไมเคยเหนเลย จงกลาววา มาณพนอยนมาจากไหน หรอมาณพนอยของใคร. มาณพนอยไดฟงดงนน จงกลาวคาถาวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 137 พระสคตเจาพระองคใด ทรงฝกพระองคไดใน ททงปวง ทรงประเสรฐทสด ไมมบคคลเปรยบเปน พระอรหนตในโลก เราเปนคนรบใชของพระสคตเจา พระองคนน.พระศาสดาทรงดาเนนทางซงมโอกาสอนทาวสกกะทรงกระทาแลว ทรงหอมลอมดวยภกษพนหนง เสดจเขาไปยงกรงราชคฤห. พระราชาทรงถวายมหา-ทานแกภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประธาน แลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนจกไมอาจเปนไปอยโดยเวนรตนะทงสาม หมอมฉนจกมาเฝาพระผมพระภาคเจา ในเวลาบางไมใชเวลาบาง กชอวาลฏฐวนอทยานไกลเกนไปแตอทยานชอวาเวฬวนของหมอมฉนน ไมไกลเกนไปไมใกลเกนไป เปนเสนาสนะสมบรณดวยการคมนาคม สมควรแกพระพทธเจา ขอพระผมพระ-ภาคเจาจงทรงรบเวฬวนนเถด แลวทรงเอาพระสวรรณภงคารตกนาอน มสดงแกวมณอบดวยดอกไมและของหอม เมอจะทรงบรจาคพระเวฬวนอทยาน จงทรงหลงนาใหตกลงบนพระหตถของพระทศพล ในขณะทรงรบพระอารามมหาปฐพไดหวนไหวอนเปนเหตใหรวา รากแกวของพระพทธศาสนาไดหยงลงแลว. จรงอย ในชมพทวปยกเวนพระเวฬวนเสย ชอวาเสนาสนะอนททรงรบแลวแผนดนไหว ยอมไมม. ฝายในตามพปณณทวป (คอเกาะลงกา)ไมมเสนาสนะอนทรบแลวแผนดนไหว ยกเวนมหาวหาร. พระศาสดาครนทรงรบพระเวฬวนารามแลว ทรงกระทาอนโมทนาแกพระราชา แลวเสดจลกจากอาสนะ หอมลอมดวยภกษสงฆ ไดเสดจไปยงพระเวฬวน. กสมยนนแล ปรพาชกทงสอง คอสารบตรและโมคคลลานะอาศยกรงราชคฤหแสวงหาอมตธรรมอย. บรรดาปรพาชกทงสองนน สารบตร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 138เหนพระอสสชเถระเขาไปบณฑบาต มจตเลอมใส จงเขาไปนงใกล ไดฟง คาถาวา เย ธมมา เหตปปภวา ธรรมเหลาใดมเหตเปนแดนเกด ดงนเปนตน ไดดารงอยในโสดาปตตผล ไดกลาวคาถานนนนแหละแมแกโมคคล-ลานะปรพาชกผสหายของตน. ฝายโมคคลลานะปรพาชกกไดดารงอยในโสดา-ปตตผล. สหายแมทงสองนนลาสญชยปรพาชกแลว บวชในสานกของพระ-ศาสดาพรอมดวยบรวารของตน บรรดาสหายทงสองนน พระโมคคลลานเถระบรรลพระอรหตโดย ๗ วน พระสารบตรเถระบรรลพระอรหต โดยลวงไปกงเดอน พระศาสดาทรงตงพระเถระแมทงสองไวในตาแหนงอครสาวก และในวนทพระสารบตรเถระบรรลพระอรหตนนแล ไดทรงกระทาสาวกสนนบาตประชมพระสาวก. กเมอพระตถาคตประทบอยในพระเวฬวนอทยานนนนนแล พระเจา-สทโธทนมหาราชไดทรงสดบวา ขาววา บตรของเราประพฤตทกรกรยา ๖ ปบรรลพระปรมาภสมโพธญาณแลว ประกาศธรรมจกรอนบวร อาศยเมองราชคฤหอยในเวฬวน จงตรสเรยกอามาตยผหนงมาตรสวา มาเถดพนายทานจงมบรษพนหนงเปนบรวาร เดนทางไปกรงราชคฤห กลาวตามคาของเราวา พระเจาสทโธทนมหาราช พระบดาของพระองคมพระประสงคจะพบแลวจงพาบตรของเรามา อามาตยผนนรบพระดารสของพระราชาดวยเศยรเกลาวา อยางนนพระพทธเจาขา เเลวมบรษหนงพนเปนบรวาร รบเดนทางไปประมาณ ๖๐ โยชน นงอยในทามกลางบรษท ๔ ของพระทศพล แลวเขาไปยงวหารในเวลาแสดงธรรม อามาตยนนคดวา พระราชสาสนของพระ-ราชาทสงมาจงงดไวกอน แลวยนอยทายสดบรษท ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดา ตามทยนอยนนแล ไดบรรลพระอรหตพรอมกบบรษบรวารหนง พน จงทลขอบรรพชา พระผมพระภาคเจาทรงเหยยดพระหตถตรสวา ทาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 139ทงหลายจงเปนภกษมาเถด. ในขณะนนเอง คนทงหมดทรงบาตรและจวรอน สาเรจดวยฤทธ ไดเปนประหนงพระเถระมพรรษา ๖๐ ฉะนน. กธรรมดาพระอรยเจาทงหลายยอมมตนเปนกลาง จาเดมแตเวลาทไดบรรลพระอรหตเพราะฉะนน จงไมไดกราบทลสาสนทพระราชาทรงสงมา พระราชาตรสวา อามาตยผไปแลวกยงไมมา ขาวสาสนกไมไดฟง มาเถอะพนาย ทานจงไป แลวทรงสงอามาตยอนไปตามทานองนนนนแล แมอามาตยนน ไปแลวไดบรรลพระอรหตพรอมทงบรษท โดยนยกอนนนแหละ กไดนงเสย พระราชาทรงสงอามาตย ๙ คน ซงมบรวารคนละหนงพนไป โดยทานองนนนแล. อามาตยทกคนยงกจของตนใหสาเรจแลว กเปนผนงอย ณ กรงราชคฤหนนนนเอง. พระราชาไมไดอามาตยผนาแมมาตรวา ขาวสาสนมาบอก จงทรงพระดารวา กชนมประมาณเทาน ไมนากลบมาแมมาตรวาขาวสาสนเพราะไมมความรกในเรา ใครหนอ จกกระทาตามคาของเรา เมอทรงตรวจพลของหลวงทงหมด กไดเหนกาฬทายอามาตย. ไดยนวา กาฬทายนนเปนอามาตยผจดราชกจทงปวงใหสาเรจ เปนคนวงใน มความคนเคยเปนอยางยงเกดวนเดยวกนกบพระโพธสตว เปนสหายเลนฝนมาดวยกน. ลาดบนนพระราชาตรสเรยกกาฬทายอามาตยนนมาวา พออทาย เราปรารถนาจะเหนบตรของเรา จงสงบรษไป ๙ พน แมบรษสกคนหนง จะมาบอกมาตรวาขาวสาสนกไมม กอนตรายแหงชวตของเรารไดยากนก เรามชวตอยปรารถนาจะเหนบตร ทานจกอาจหรอหนอทจะแสดงบตรแกเรา. กาฬทายอามาตยกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ขาพระพทธเจาจกอาจ ถาจกไดบรรพชา.พระราชาตรสวา (ดกอนพอ ทานจะไดบวชหรอไมไดบวชกตาม จงแสดงบตรแกเรา กาฬทายอามาตยนนรบพระดารสแลว ถอพระราชสาสนไปยงกรงราชคฤห ยนอยทายบรษทในเวลาทพระศาสดาทรงแสดงพระธรรมเทศนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 140ไดสดบธรรมแลว พรอมทงบรวารกบรรลพระอรหตผล ดารงอยในความ เปนเอหภกข. ฝายพระศาสดาไดเปนพระพทธเจาแลว ประทบอย ในปาอสปตนมฤค-ทายวน ตลอดภายในพรรษาแรก ออกพรรษาปวารณาแลวเสดจไปยงตาบลอรเวลา ประทบอยทตาบลอรเวลานน ตลอด ๓ เดอน ทรงแนะนาชฏล ๓พนอง มภกษพนหนงเปนบรวาร ในวนเพญเดอนย เสดจไปยงกรงราชคฤหประทบอย ๒ เดอน. โดยลาดบกาลมประมาณเทาน เปนเวลา ๕ เดอน สาหรบพระผมพระภาคเจาผเสดจออกจากกรงพาราณส ฤดเหมนตทงสนลวงไปแลวจาเดมแตวนทพระอทายเถระมาแลว เวลาไดลวงไป ๗๐๘ วน ในวนเพญเดอน ๔ พระอทายเถระนนคดวา ฤดเหมนตกลวงไปแลว ฤดวสนตกาลงยางเขามา พวกมนษยถอนขาวกลาไปแลว ทาใหหนทางในททตรงหนา ๆ ชมแผนดนดาดาษไปดวยหญาเขยวสด ราวปามดอกไมบานสะพรง หนทางเหมาะแกการทจะเดน กาลนเปนกาลทพระทศพลจะทรงกระทาการสงเคราะหพระญาต ลาดบนน พระอทายเถระเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา พรรณนาหนทางเสดจเพอตองการใหพระทศพลเสดจไปยงพระนครของราชสกล ดวยคาถาประมาณ ๖๐ คาถาวา ขาแตพระองคผเจรญ บดน ตนไมทงหลายม ดอกแดงสะพรง มผลเตมตนสลดใบแลว ตนไมเหลา นนสวางไสวดจมเปลวไฟโชตชวงอย ขาแตพระมหา วระ ถงสมยทเหมาะสมแกการทพระองคจะรนรมย สถานทไมเยนจด ไมรอนจด ไมอตคดและอดอยาก นก พนภมภาคกมหาแพรกอนเขยวสด ขาแตพระ มหามน กาลนเปนกาลสมควรแลวทจะเสดจไป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 141 ลาดบนน พระศาสดาตรสกะอทายเถระวา อทายเพราะเหตไรหนอ เธอจงพรรณนาการไปดวยเสยงอนไพเราะ พระอทายเถระกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พระเจาสทโธทนมหาราช พระชนกของพระองค มพระประสงคจะพบเหนพระองค ขอพระองคจงกระทาการสงเคราะหแกพระญาตทงหลายเถด พระศาสดาตรสวา ดละอทาย เราจกกระทาการสงเคราะหพระญาต เธอจงบอกแกภกษสงฆ ภกษทงหลายจกไดบาเพญคมกวตรสาหรบผจะไป พระเถระรบพระพทธดารสแลวบอกแกภกษสงฆ. พระผมพระภาคเจาทรงหอมลอมดวยภกษขณาสพทงสนสองหมนองคคอ ภกษผเปนกลบตรชาวองกะและมคธะหมนองค ภกษผเปนกลบตรชาวเมองกบลพสดหมนองค เสดจออกจากกรงราชคฤห เสดจเดนทางวนละหนงโยชน. พระผมพระภาคเจาทรงพระดารวา จกเสดจจากกรงราชคฤหถงกรงกบลพสดทาง ๖๐ โยชน โดยเวลา ๒ เดอน จงเสดจหลกจารกไปโดยไมรบดวน ฝายพระเถระคดวา จกกราบทลความทพระผมพระภาคเจาเสดจออกมาแลว จงเหาะขนสเวหาสไปปรากฏในพระราชนเวศนของพระราชา. พระราชาทอดพระเนตรเหนพระเถระแลวทรงมพระทย นมนตใหนงบนบลลงกอนควรคามาก ไดทรงนาบาตรใหเตมดวยโภชนะมรสเลศตาง ๆ ทเขาจดเตรยมไวเพอพระองคแลวถวายไป พระเถระลกขนแสดงอาการจะไป พระราชาตรสวาจงนงฉนเถดพอ พระเถระทลวา มหาบพตร อาตมภาพจกไปยงสานกของพระ-ศาสดาแลวจกฉน. พระราชาตรสวา พระศาสดาอยทไหนละพอ พระอทายเถระทลวา มหาบพตร พระศาสดามภกษ ๒ หมนเปนบรวาร เสดจออกจารกเพอจะเหนพระองค พระราชาทรงดพระทยตรสวา ทานฉนภตตาหารนแลวจงนาบณฑบาตจากพระราชนเวศนนไปถวายพระโอรสนน จนกวาพระโอรสของเราจะถงพระนครน. พระเถระรบแลว พระราชาองคาสพระเถระแลวอบบาตรดวย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 142จรณหอม บรรจเตมดวยโภชนะอนอดม แลววางไวทมอของพระเถระ โดย ตรสวา ทานจงถวายพระตถาคต. พระเถระเมอชนชาววงทงปวงเหนอยนนแลไดโยนบาตรขนไปบนอากาศ สวนตนเองกเหาะขนสเวหาสนาบณฑบาตไปวาง เฉพาะทพระหตถของพระศาสดาโดยตรง พระศาสดาเสวยบณฑบาต นน พระเถระไดนาบณฑบาตมาทกวน ๆ โดยอบายน. แมพระศาสดากเสวยบณฑบาตเฉพาะของพระราชาเทานน ในระหวางเดนทาง ในเวลาเสดจภตกจทก ๆ วน แมพระเถระกกลาววา วนนพระผมพระภาคเจาเสดจมาสนระยะทางมประมาณเทาน วนนเสดจมาสนระยะทางมประมาณเทาน ไดกระทาราชสกลทงสนใหมความเลอมใสเกดขนในพระศาสดา โดยเวนการไดเหนพระศาสดาดวยธรรมกถาอนสมปยตดวยพทธคณ. ดวยเหตนนแหละ พระศาสดาจงสถาปนาพระอทายเถระนนไวในตาแหนงเอตทคคะวา ดกอนภกษทงหลายพระกาฬทายนนเปนเลศกวาพระสาวกทงหลายของเราผยงตระกลไหเลอมใส. ฝายเจาศากยะทงหลาย เมอพระผมพระภาคเจาเสดจถงโดยลาดบแลวไดปรกษากนวา พวกเราจกเหนพระญาตผประเสรฐของพวกเรา จงประชมกนพจารณาสถานทเปนทประทบ อยของพระผมพระภาคเจา กาหนดกนวาอารามของเจานโครธศากยะนารนรมย จงใหกระทาวธการซอมแซมทกอยางในอารามนน ถอของหอมและดอกไม เมอจะกระทาการตอนรบ จงสงเดกชายและเดกหญงชาวบานหนมสาว ซงประดบดวยเครองประดบทกอยางไปกอน จากนนจงสงราชกมารและราชกมารไป ตนเองบชาดวยของหอม ดอกไมและจรณเปนตนอยในระหวางราชกมารและราชกมารเหลานน ไดพาพระผม-พระภาคเจาไปยงนโครธารามนนเอง ในนโครธารามนน พระผมพระภาคเจาแวดลอมดวยพระขณาสพ ๒ หมน ประทบนงบนบวรพทธอาสนทเขาปลาดไวแลว. ธรรมดาเจาศากยะทงหลายผมพระชาตมานะถอตวจด เจาศากยะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 143เหลานนทรงพระดารวา สทธตถกมารเปนเดกกวาเราทงหลาย เปนพระกนษฐาเปนพระภาคไนย เปนพระโอรส เปนพระนดดา ของเราทงหลาย จงตรสกะราชะกมารทงหลายทหนม ๆ วา ทานทงหลายจงถวายบงคมพระผมพระภาคเจาพวกเราจกนงขางหลงทานทงหลาย. เมอศากยะเหลานนไมถวายบงคมประทบนงแลวอยางน พระผมพระ-ภาคเจาทรงตรวจดอธยาศยของเจาศากยะเหลานน แลวทรงพระดารวา พระญาตทงหลายไมไหวเรา เอาเถอะ เราจกใหพระญาตเหลานนไหว จงทรงเขาจตตถฌานมอภญญาเปนบาท ออกจากฌานแลวเหาะขนสเวหาส ปานประหนงโปรยธลพระบาทลงบนพระเศยร ของเจาศากยะเหลานน ไดทรงกระทาปาฏหารยเชนเดยวกบยมกปาฏหารยทควงตนฑามพพฤกษ พระราชาทรงเหนความอศจรรยนนจงตรสวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ในวนทพระองคประสตหมอมฉนแมไดเหนพระบาทของพระองค ซงหมอมฉนนาเขาไปใหไหวกาล-เทวลดาบสกลบไปประดษฐานบนกระหมอมของพราหมณ กไดไหวพระองคนเปนการไหวครงแรกของหมอมฉน ในวนวปปมงคลแรกนาขวญ. กไดเหนความเปลยนแปลงของรมเงาไมหวาของพระองค ผบรรทมอยบนทบรรทมอนประกอบดวยสรใตรมเงาไมหวา กไดไหวพระบาท นเปนการไหวครงทสองบดน แมไดเหนปาฏหารยน ซงไมเคยเหน จงไหวพระบาทของพระองคนเปนการไหวครงทสามของหมอมฉน. กเมอพระราชาถวายบงคมแลว แมเจาศากยะพระองคหนงชอวาผสามารถเพอจะไมถวายบงคม พระผมพระภาคเจาแลวดารงอย ไมไดม เจาศากยะทงปวงพากนถวายบงคมทงหมด พระผมพระภาคเจาทรงใหพระญาตทงหลายถวายบงคมดวยประการดงนแลว จงเสดจลงจากอากาศ ประทบนงบนพระอาสนทลาดไว เมอพระผมพระภาคเจาประทบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 144นงแลว สมาคมพระญาตอนถงสดยอดจงไดมขน. เจาศากยะทงปวงเปนผม พระทยแนวแนประทบนงแลว. ลาดบนน มหาเมฆไดยงฝนโบกขรพรรษใหตกลงมา นาสแดงมเสยงไหลไปขางลาง และผประสงคจะใหเปยกจงจะเปยกฝนโบกขรพรรษ แมมาตรวาหยาดเดยวกไมตกลงบนรางกายของผทไมประสงคจะใหเบยก. เจาศากยะทงปวงเหนดงนน เกดอศจรรยไมเคยเปน จงสงสนทนากนวา โอ ! นาอศจรรย โอ ! ไมเคยม พระศาสดาตรสวา ฝนโบกขรพรรษตกลงในสมาคมแหงพระญาตของเรา ในบดนเทานนกหามได แมในอดตกไดตกแลว จงตรสเวสสนดรชาดก เพราะเหตเกดเรองน. เจาศากยะทงปวงสดบพระธรรมเทศนาแลว เสดจลกขนถวายบงคมแลวหลกไป. พระราชาหรอมหาอามาตยของพระราชาแมพระองคเดยว ชอวากราบทลวา ขอพระองคจงรบภกษาของขาพระองคทงหลายในวนพรงน ดงนแลวจงเสดจไป มไดมเลย. วนรงขนพระศาสดาทรงแวดลอมดวยภกษสองหมนองค เสดจเขาไปบณฑบาตยงกรงกบลพสด. ไมมใคร ๆ จะไปนมนตหรอรบบาตร พระผมพระภาคเจาประทบยนทเสาเขอน ทรงพระราพงวา พระพทธเจาในปางกอนทงหลายเสดจเทยวบณฑบาตในพระนครของตระกลอยางไรหนอ ไดเสดจไปยงเรอนของอสรชนโดยขามลาดบ หรอเสดจเทยวจารกไปตามลาดบตรอกแตนนไมไดทรงเหนแมพระพทธเจาพระองคหนงเสดจไปโดยขามลาดบ แลวทรงพระดารวา นเทานนเปนวงศของพระพทธเจาทงหลายนน นเปนประเพณของเรา แมเรากควรจะยกไวในบดน และสาวกทงหลายของเราสาเหนยกตามเราอยนนแล จกบาเพญบณฑบาตจารกวตรตอไป จงเสดจเทยวบณฑบาตไปตามลาดบตรอก ตงแตเรอนทตงอยในทสดไป มหาชนเลาลอกนวา ไดยนวาสทธตถกมารผเปนเจาเทยวไปเพอกอนขาว จงเปดหนาตางบนปราสาทชนท ๒และชนท ๓ เปนตน ไดเปนผขวนขวายเพอจะด.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 145 ฝายพระเทวมารดาพระราหล ทรงพระดารวา นยวาพระลกเจาเสดจ เทยวไปดวยวอทองเปนตน โดยราชานภาพยงใหญในพระนครนแหละ บดนปลงผมและหนวด นงหมผากาสายะ ถอกระเบองเทยวไปเพอกอนขาว จะงามหรอหนอ จงทรงเปดสหสญชรทอดพระเนตรตรวจดอย ไดเหนพระผม พระภาคเจา ทรงยงถนนในพระนครใหสวางไสวดวยพระรศมแหงพระสรระอนรงเรองดวยความรงเรองตาง ๆ ไพโรจนดวยพทธสรอนหาอปมามได ประดบดวยมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ สวางดวยพระอนพยญชนะ ๘๐ ซงตามประชดลอมรอบดวยพระรศมดานละวา จงทรงชมเชยตงแตพระอณหสจนถงพนพระบาท ดวยคาถาชอวานรสหะ ๘ ประการ มอาทอยางนวา พระผนรสหะมพระเกสาเปนลอนออนดาสนท มพนพระนลาตปราศจากมลทนดจพระอาทตย มพระ- นาสกโคงออนยาวพอเหมาะ ซานไปดวยพระขายแหง พระรศม ดงน. แลวจงกราบทลแดพระราชาวา พระโอรสของพระองคเสดจเทยวไปเพอกอนขาว. พระราชาทรงสลดพระทย ทรงจดผาสาฎกใหเขาทดวยพระหตถรบดวนเสดจออกไปโดยเรว ประทบยนเบองพระพกตรของพระผมพระภาคเจาแลวตรสวา ขาแตพระองคผเจรญ เพราะเหตไร พระองคจงทรงกระทาหมอมฉนใหไดอาย เพออะไร จงเสดจเทยวไปเพอกอนขาว ทาไมพระองคจงกระทาความสาคญวา ภกษทงหลายมประมาณเทานไมอาจไดภตตาหาร. พระศาสดาตรสวา มหาบพตร อนนเปนวงศ เปนจารตของอาตมภาพ. พระราชาตรสวา ขาแตพระองคผเจรญ หมอมฉนทงหลายมวงศเปนกษตรยมหาสมมต.ราชมใชหรอ กในวงศกษตรยมหาสมมตราชนน แมกษตรยพระองคหนงชอวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 146เทยวไปเพอภกขาจาร ยอมไมม. พระศาสดาตรสวา มหาบพตร ชอวาวงศนเปนวงศของพระองค. แตชอวาพทธวงศน คอ พระทปงกร พระโกณฑญญะพระกสสปะ เปนวงศของอาตมภาพ และพระพทธเจาอน ๆ นบไดหลายพนไดสาเรจการเลยงชพดวยการภกขาจารเทานน ประทบยนในระหวางถนนนนแล ตรสพระคาถานวา บคคลไมควรประมาทในกอนขาว อนบคคลพง ลกขนยนรบ พงประพฤตธรรมใหสจรต บคคลผ ประพฤตธรรมยอมอยเปนสขทงในโลกน และในโลก หนา.ในเวลาจบคาถา พระราชาดารงอยในโสดาปตตผล, และไดสดบคาถานวา บคคลพงประพฤตธรรมใหสจรต ไมพงประพฤต ธรรมนนใหทจรต ผประพฤตธรรมเปนปรกตยอมอย เปนสขทง ในโลกนและในโลกหนา ดงน.ไดดารงอยในสกทาคามผล, ไดทรงสดบธรรมปาลชาดก ไดดารงอยในอนาคา-มผล, ในสมยใกลจะสวรรคต ทรงบรรทมบนพระทบรรทมอนประกอบดวยสรภายใตเศวตฉตร ไดบรรลพระอรหต. กจในการตามประกอบความเพยรโดยการอยปา ไมไดมแกพระราชา. กครนทรงกระทาใหแจงเฉพาะโสดา-ปตตผลเทานน ทรงรบบาตรของพระผมพระภาคเจา ทรงนมนตพระผมพระ-ภาคเจาพรอมทงบรษทใหเสดจขนสมหาปราสาท ทรงองคาสดวยขาทนยโภชน-ยาหารอนประณต. ในเวลาเสรจภตกจ นางสนมทงปวงยกเวน พระมารดาพระราหลพากนมาถวายบงคมพระผมพระภาคเจา. กพระมารดาของพระราหลนน แมชนผเปนบรวารจะกลาววา พระองคจงเสดจไปถวายบงคมพระลกเจา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 147เถด กตรสวา ถาคณของเรามอยไซร พระลกเจาจกเสดจมายงสานกของเรา ดวยพระองคเองทเดยว เราจกถวายบงคมพระลกเจานนผเสดจมาเทานน ครนตรสดงนแลว กมไดเสดจไป. พระผมพระภาคเจาทรงใหพระราชาถอบาตรแลวเสดจไปยงหองอนมสรของพระราชธดา พรอมกบพระอครสาวกทงสองแลวตรสวา พระราชธดาเมอถวายบงคมตามชอบใจ ไมพงกลาวคาอะไร ๆแลวประทบนงบนอาสนะท เขาปลาดไว. พระราชธดาเสดจมาโดยเรวจบขอพระบาททงสอง เกลอกพระเศยรบนหลงพระบาท ถวายบงคมตามพระอธยาศยพระราชาตรสคณสมบตมความรกและความนบถอมากในพระผมพระภาคเจาของพระราชธดาวา ขาแตพระองคผเจรญ ธดาของหมอมฉนไดฟงขาววาพระองคทรงนงหมผากาสาวะ ตงแตนนกทรงผากาสาวะบาง ไดสดบวาพระองคมภตหนเดยว กมภตหนเดยวบาง ทรงสดบวาพระองคทรงละทนงทนอนใหญ กทรงบรรทมเฉพาะบนเตยงนอยอนขงดวยแผนผา ทรงทราบวาพระองคทรงละเวนจากของหอมมดอกไมเปนตน กทรงงดเวนดอกไมและของหอมบาง เมอพระญาตทรงสงขาวมาวา เราทงหลายจกปฏบตในญาตทงหลายของตน กไมทรงเหลยวแลแมพระญาตสกองคเดยว ขาแตพระผมพระภาคเจาพระธดาของหมอมฉนเพยบพรอมดวยคณสมบตอยางน. พระศาสดาตรสวามหาบพตร ขอทพระราชธดาอนพระองครกษาคมครองอยในบดน พงรกษาคมครองตนในเมอญาณแกกลาแลวนน ไมนาอศจรรย เมอกอนราชธดาน ไมมการอารกขา ทองเทยวอยทเชงเขากรกษาคนอยไดในเมอญาณยงไมแกกลาดงน แลวทรงบรรเทาความเศราโศกของพระราชธดานน ตรสจนทกนรชาดกทรงใหโสดาปตตผล แลวลกจากอาสนะเสดจหลกไป. ในวนทสอง เมอววาห-มงคลเนองในการเสดจเขาพระตาหนกอภเษกของนนทราชกมาร ดาเนนไปอย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 148พระศาสดาเสดจไปยงตาหนกของนนทราชกมารนน ทรงใหพระกมารถอบาตรมพระประสงคจะใหบวช จงตรสมงคลกถาแลวเสดจลกขนจากอาสนะเสดจหลกไป นางชนบทกลยาณเหนพระกมารกาลงเสดจไป จงทลวา ขาแตพระลกเจาพระองคควรเสดจกลบมาโดยดวน แลวทรงชะเงอพระศอแลด ฝายพระกมารนน ไมอาจทลพระผมพระภาคเจาวา ขอพระองคทรงรบเอาบาตรไป ไดเสดจไปยงวหารนนแล. นนทกมารนนไมปรารถนาเลย พระผมพระภาคเจาทรงใหบรรพชาแลว. พระผมพระภาคเจาเสดจไปกบลพสดบรทรงใหนนทกมารบวชดวยประการฉะน. ในวนท ๗ พระมารดาพระราหลประดบพระกมารแลวสงไปเฝาพระผมพระภาคเจาดวยพระดารสวา ลกเอย เจาจงดพระสมณะซงมรปดงพรหม มวรรณะดงทองคาแวดลอมดวยสมณะ ๒ หมนองคอยางนน พระสมณะนเปนพระบดาของเจา พระสมณะนน ไดมขมทรพยใหญ จาเดมแตพระสมณะนนออกบวชแลว แมไมเหนขมทรพยเหลานนเจาจงไปขอมรดกกะพระสมณะนนวา ขาแตพระบดาขาพระองคเปนกมาร ไดรบอภเษกแลวจกเปนพระเจาจกร-พรรด ขาพระองคตองการทรพย ขอพระองคจงประทานทรพยแกขาพระองคเพราะบตรยอมเปนเจาของสงของอนเปนของบดา. พระกมารเสดจไปยงสานกของพระผมพระภาคเจาทเดยว กลบไดความรกตอพระบดามจตใจราเรงนกกราบทลวา ขาแตพระสมณะ รมเงาของพระองคเปนสขแลวไดยนตรสถอยคาอยางอนอนสมควรแกพระองคเปนอนมาก. พระผมพระภาคเจาทรงการทาภตกจแลวทรงกระทาอนโมทนา แลวเสดจลกจากอาสนะหลกไป. ฝายพระกมารเสดจตดตามพระผมพระภาคเจาไปโดยตรสวา ขาแตพระสมณะ ขอพระองคจงประทานมรดกแกขาพระองค ขาแตพระสมณะ ขอพระองคจงประทานมรดกแกขาพระ-องค. พระผมพระภาคเจาทรงไมใหพระกมารกลบ. บรวารชนไมไดอาจเพอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 149จะยงพระกมารผเสดจไปพรอมกบพระผมพระภาคเจา ใหกลบ. พระกมารนน ไดเสดจไปยงพระอารามพรอมกบพระผมพระภาคเจาดวยประการดงน. พระผมพระภาคเจาเสดจดาเนนไป ทรงพระดารวา กมารนปรารถนาทรพยอนเปนของบดาซงเปนไปตามวฏฏะมความคบแคน เอาเถอะ เราจะใหอรยทรพย ๗ประการซงเราไดเฉพาะทโพธมณฑแกกมารน เราจะกระทาใหเปนเจาของทรพยมรดกอนเปนโลกตระ. แลวตรสเรยกทานพระสารบตรมาวา สารบตรถาอยางนน เธอจงใหราหลกมารบวช. กเมอพระกมารบวชแลว ทกขมประมาณยงเกดขนแกพระราชา. เมอไมทรงสามารถจะอดกลนความทกขนนจงทลใหพระผมพระภาคเจาทรงทราบ. แลวทรงขอพรวา ขาแตพระองค.ผเจรญ ดงหมอมฉนจะขอโอกาส พระผเปนเจาทงหลาย ไมพงบวชบตรทบดามารดายงไมอนญาต. พระผมพระภาคเจาทรงรบพระดารสนนของพระราชานน ในวนรงขน เสวยพระกระยาหารเขาในพระราชนเวศน เมอพระราชาผประทบนงอย ณ สวนขางหนงตรสวา ขาแตพระองคผเจรญ ในคราวทพระองคทรงบาเพญทกรกรยา เทวดาองคหนงเขาไปหาหมอมฉนกลาววาพระโอรสของพระองคทรงทากาละแลว หมอมฉนไมเชอคาของเทวดานน หามเทวดานนวา บตรของเรายงไมบรรลพระโพธญาณจะยงไมทากาละ จงตรสวาบดน พระองคจกทรงเชอไดอยางไร แมในกาลกอนเมอคนเอากระดกแสดงแลวกลาววา บตรของทานตายแลว พระองคกยงไมเชอ แลวตรสมหาธรรม-ปาลชาดก เพราะเหตเกดเรองนขน. ในเวลาจบพระคาถา พระราชาทรงดารงอยในพระอนาคามผล. พระผมพระภาคเจาทรงใหพระบดาดารงอยในผลทง ๓ดวยประการดงนแลว อนภกษสงฆแวดลอมแลว เสดจไปกรงราชคฤหอกทรงประทบอยทปาสตวน. สมยนน ทานอนาถบณฑกคฤหบด เอาเกวยน ๕๐๐ เลมบรรทกสนคาไปยงเรอนของเศรษฐผเปนสหายทรกของตนในกรงราชคฤห ไดสดบวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 150พระผมพระภาคพทธเจาเสดจอบตขนในกรงราชคฤหนน ในเวลาใกลรงไดเขาไปเฝาพระศาสดา ทางประตทเปดดวยอานภาพของเทวดา ฟงธรรมแลวไดดารงอยในพระโสดาปตตผล ในวนทสอง ไดถวายมหาทานแกพระสงฆมพระพทธ. เจาเปนประธานไดขอใหพระศาสดาทรงรบปฏญญาทจะเสดจมาเมองสาวตถ ในระหวางทางไดใหทรพยแสนหนงสรางวหาร (ระยะทางหางกน)โยชนหนง แลวซอสวนของเจาเชตดวยเงน ๑๘ โกฏ โดยการปลาดกหาปณะจานวนโกฏ (เตมเนอท) แลวทาการกอสรางเสรจ (คอ) ใหสรางพระคนธกฏเพอพระทศพลตรงกลาง แลวใหสรางวหารอนนารนรมยใจรายลอมพระคนธกฏนนในภมภาคอนนารนรมย ดวยการบรจาคเงน ๑๘ โกฏ คอ ใหสรางเสนาสนะเชนกฏหลงเดยว กฏสองหลง กฏทรงหงสเวยน ศาลาราย และปะราเปนตนและสระโบกขรณ ทจงกรม ทพกกลางคน และทพกกลางวน โดยเปนอาวาสสาหรบอยอาศยเฉพาะผเดยว ตามลาดบ ๆ เพอพระเถระผใหญ ๘๐องค แลวสงทตไปเพอตองการใหพระทศพลเสดจมา. พระศาสดาไดทรงสดบคาของทตแลว มภกษสงฆหมใหญเปนบรวาร. เสดจออกจากกรงราชคฤหเสดจถงกรงสาวตถโดยลาดบ. ฝายมหาเศรษฐแลเตรยมการฉลองพระวหารในวนทพระตถาคตเสดจเขาพระเชตวนวหาร ไดตกแตงประดบประดาบตรดวย อลงการเครองประดบทงปวง แลวสงไปพรอมกบกมาร ๕๐๐ คนผตกแตงประดบประดาแลว. บตรเศรษฐนนพรอมทงบรวาร ถอธง ๕๐๐ คนอนเรองรองดวยผาหาส ไดอยขางเบองพระพกตรของพระทศพล. ขางหลงของ กมารเหลานน มธดาเศรษฐ ๒ นาง คอ สภททา และจลลสภททา พรอมกบกมาร ๕๐๐ นาง ถอหมอเตมดวยนาเดนออกไป. ขางหลงของกมารเหลานนภรรยาของทานเศรษฐประดบ ดวยอลงการทงปวง พรอมกบมาตคาม ๕๐๐ นางถอถาดเตม (ดวยอาหาร) ออกไปเบองหลงของตนทงหมด ทานมหาเศรษฐ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 151เองนงผาใหม พรอมกบเศรษฐ ๕๐๐ คนผนงผาใหม มงไปเฉพาะพระผมพระ- ภาคเจา. พระผมพระภาคเจาทรงกระทาอบาสกบรษทนไวขางหนา เเวดลอมดวยภกษสงฆหมใหญ ทรงกระทาระหวางปาใหเปนดจสแดงเรอ ๆ อนราดรดดวยรสนาทอง ดวยพระรศมแหงพระสรระของพระองค เสดจเขาสพระเชตวนวหารดวยพทธลลาอนตอเนองกน และดวยพทธสรอนหาทเปรยบมได. ลาดบนน ทานอนาถบณฑกเศรษฐทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจะปฏบตในพระวหารนอยางไร ? พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนคฤหบด ถาอยางนนทานจงถวายแกภกษสงฆผทมาแลว ๆ ยงวหารนเถด ทานมหาเศรษฐรบพระพทธฎกาแลวถอเตานาทองหลงนาลงบนพระหตถของพระทศพล แลวกลาวถวายดวยคาวา ขาพระองคขอถวายพระเชตวนวหารนแกสงฆมพระพทธเจาเปนประธานซงมาแลวทง ๕ ทศ. พระศาสดาทรงรบวหารแลว เมอจะทรงกระทาอนโมทนาไดตรสอานสงสของการถวายวหารวา เสนาสนะยอมปองกนเยนและรอนและแตนน ยอมปองกนเนอราย ง ยง นาคางและฝน แตนน ลมและแดดอนกลาเกดขนแลว ยอมบรรเทาไป การถวายวหารแกสงฆ เพอเรนอย เพอความสข เพอเพงพจารณา และเพอเหนแจง พระพทธเจาทง หลายสรรเสรญวาเปนทานอนเลศ. เพราะเหตนนแล บรษบณฑตเมอเลงเหนประโยชนตนพงสรางวหารอน รนรมย ใหภกษทงหลายผเปนพหสตอยเลศ. อนง พงถวายขาว นา ผา และเสนาสนะ แกทานเหลานน ดวยนาใจอนเลอมใส ในทานผซอตรง เขารธรรมอน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 152 ใดในโลกนแลว จะเปนผไมมอาสวะปรนพพาน ทาน ยอมแสดงธรรมนน อนเปนเครองบรรเทาทกขทงปวง แกเขา.จาเดมแตวนทสองไป ทานอนาถบณฑกเศรษฐเรมการฉลองวหาร. การฉลองวหารของนางวสาขา ๔ เดอนเสรจ แตการฉลองวหารของทานอนาถบณฑก-เศรษฐ ๙ เดอนจงเสรจ. หมดทรพยไป ๘ โกฏทเดยว ทานอนาถบณฑก-เศรษฐบรจาคทรพยนบได ๕๔ โกฏ เฉพาะวหารหลงเดยวเทานน ดวยประการฉะน. กในอดตกาล ในสมยของพระผมพระภาคเจาวปสส เศรษฐนามวาปนพพสมตต ซอทโดยการปลาดอฐทองคา แลวใหสรางสงฆารามประมาณหนงโยชน ลงในทนนนนแหละ ในสมยของพระผมพระภาคเจาสข เศรษฐนามวา สรวฑฒะ ซอทโดยการปลาดขายทองคา แลวใหสรางสงฆารามประมาณ ๓ คาวตลงในทนนนนแหละ. ในสมยของพระผมพระภาคเจาเวสสภเศรษฐนามวา โสตถยะซอทโดยการปลาดรอยเทาชางทองคา แลวใหสรางสงฆารามประมาณกงโยชนลงในทนนนนแหละ ในสมยแหงพระผมพระภาคเจากกสนธะ เศรษฐนามวา อจจตะ ซอทโดยการปลาดอฐทองคาเหมอนกนแลวใหสรางสงฆารามประมาณหนงคาวต ลงในทนนนนแหละ. ในสมยแหงพระ-ผมพระภาคเจาโกนาคมนะ เศรษฐนามวา อคคะ ซอทโดยการปลาดเตาทองคา แลวใหสรางสงฆารามประมาณกงคาวต ลงในทนนนนแหละ ในสมยแหงพระผมพระภาคเจากสสปะ เศรษฐนามวา สมงคละ ซอทโดยการปลาดเตาทองคา แลวใหสรางสงฆารามประมาณ ๑๖ กรส ลงในทนนนนแหละ แตในสมย แหงพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย เศรษฐนามวา อนาถบณฑกะ ซอท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 153โดยการปลาดกหาปณะจานวนโกฏ แลวใหสรางสงฆารามประมาณ ๘ กรส ลงในพนทนนนนแหละ. ไดยนวา ทนนเปนสถานทอนพระพทธเจาทงปวงมไดทรงละเลยแลว. ตงแตทรงบรรลพระสพพญตญาณทมหาโพธมณฑ จนกระทงถงเตยงเปนทเสดจมหาปรนพพาน พระผมพระภาคเจาประทบอยในสถานทใดสถานทน ชอวา สนตเกนทาน ดวยประการฉะน ขาพเจาจกพรรณนาชาดกทงปวง ดวยอานาจสนตเกนทานนนแล. จบนทานกถาดวยประการฉะน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 154 อรรถกถาชาดก เอกนบาตขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน ๑. อรรถกถาอปณณวรรค ๑. อปณณกชาดก

พระผมพระภาคเจาเมอเสดจเขาไปอาศยพระนครสาวตถ ประทบอยในพระเชตวนมหาวหาร ตรสอปณณธรรมเทศนานกอน. ถามวา กเรองนเกดขนเพราะปรารภใคร ? ตอบวา เพราะปรารภสาวกของเดยรถยสหายของทานเศรษฐ. ความพศดารมวา วนหนง ทานอนาถบณฑกเศรษฐ ชกพาพวกสาวกของอญญเดยรถย ๕๐๐ คน ผเปนสหายของตน ใหถอระเบยบดอกไมของหอม เครองลบไลเปนอนมาก และนามน นาผง นาออย และผาเครองปกปด ไปยงพระเชตวน ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา บชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน สละเภสชและผาถวายแกภกษสงฆ แลวนง ณ สวนสดขางหนง โดยเวนโทษของการนง ๖ ประการ สาวกของอญญเดยรถยแมเหลานน ถวายบงคมพระตถาคตแลว แลดพระพกตรของพระศาสดา อนงามสงาดจพระจนทรในวนเพญ แลดพระวรกายดจกายพรหมอนประดบดวยพระ ลกษณะและพระอนพยญชนะ แวดวงดวยพระรศมดานละวา แลดพระพทธ รงสอนหนาแนนซงเปลงออกเปนวง ๆ (ดจพวงอบะ) เปนค ๆ จงนงใกล ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 155ทานอนาถบณฑกเศรษฐ. ลาดบนน พระศาสดาไดตรสธรรมกถาอนไพเราะ วจตรดวยนยตาง ๆ ดวยพระสรเสยงประดจเสยงพรหม นาสดบฟง ประกอบดวยองค ๘ ประการ แกสาวกของอญญเดยรถยเหลานน ปานประหนงราชสหหนมบนลอสหนาทบนพนมโนศลา เหมอนเมฆฤดฝนเลอนลนอย เหมอนทาคงคาในอากาศใหหลงลงมา และเหมอนรอยพวงแกว ฉะนน. สาวกของอญญเดยรถยเหลานนฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว มจตเลอมใสลกขนถวายบงคมพระทศพล ทาลายสรณะของอญญเดยรถยแลว ไดถงพระ-พทธเจาเปนสรณะ. จาเดมแตนน พวกอญญเดยรถยเหลานน มมอถอของหอมและดอกไมเปนตน ไปพระวหาร ฟงธรรม ใหทาน รกษาศล กระทาอโบสถกรรม พรอมกบทานอนาถบณฑกเศรษฐเปนนตยกาล. ลาดบนนพระผมพระภาคเจาไดเสดจจากกรงสาวตถกลบไปกรงราชคฤหอกแล. ในเวลาทพระตถาคตเสดจไปแลว สาวกอญญเดยรถยเหลานนกไดทาลายสระนน เสยกลบ ไปถงอญญเดยรถยเปนสรณะอก ดารงอยในฐานะอนเปนเคามลเดมของคนนนเอง ฝายพระผมพระภาคเจาทรงยบยงอย ๗-๘ เดอน ไดเสดจกลบไปยงพระเขตวนเหมอนเดมอก. ทานอนาถบณฑกเศรษฐกพาสาวกอญญเดยรถยเหลานนไปเฝาพระศาสดาแมอก บชาพระศาสดาดวยของหอมและดอกไมเปนตน ถวายบงคมแลวนง ณ สวนขางหนง. พวกสาวกอญญเดยรถยแมเหลานน กถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวนง ณ สวนขางหนง. ลาดบนน ทานอนาถบณฑกเศรษฐกราบทลแตพระผมพระภาคเจาถงความทพวกสาวกอญญ-เดยรถยเหลานน เมอพระตถาคตเสดจหลกจารกไปแลว ไดทาลายสรณะทรบไว กลบไปถออญญเดยรถยเปนสรณะ ดารงอยในฐานะเดมอก. พระผมพระภาคเจาทรงเผยมณฑลพระโอษฐ ประดจเปดผอบแกวอนเตมดวยของหอมตาง ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 156อนมกลนหอมดวยของหอมอนเปนทพย เพราะอานภาพของวจสจรตททรงบาเพญใหเปนไปไมขาดสาย สนโกฏกปะนบไมถวน เมอจะทรงเปลงพระสร-เสยงอนไพเราะ ตรสถามวา ไดยนวา พวกทานผเปนอบาสก ทาลายสรณะ๓ เสยแลวถงอญญเดยรถยเปนสรณะ จรงหรอ ? ลาดบนน เมอพวกสาวกอญญเดยรถยเหลานน ไมอาจปกปดไวไดพากนกราบทลวา จรง พระเจาขาพระศาสดาจงตรสวา ดกอนอบาสกทงหลาย ในโลกธาต เบองลางจดอเวจมหานรก เบองบนจดภวคคพรหม และตามขวางหาประมาณมได ชอวาบคคลเชนกบพระพทธเจาโดยพระคณทงหลายมศลเปนตน ยอมไมม บคคลทยงกวาจกมมาแตไหน แลวทรงประกาศคณของพระรตนตรยททรงประกาศไวดวยพระสตรทงหลายมอาทอยางนวา ภกษ ทงหลาย สตวทงหลายมประมาณเพยงใดไมมเทากตาม ม ๒ เทากตาม ม ๔ เทากตาม มเทามากกตาม ฯลฯ พระตถาคตเรากลาววาเปนเลศของสตวทงหลาย มประมาณเพยงนน. (และพระสตรวา)ทรพยเครองปลมใจอยางใดอยางหนง ในโลกนหรอโลกอน ฯลฯ รตนะอนนน เสมอดวยพระตถาคตเจาไมมเลย. (และพระสตรวา) เมอบคคลรจกธรรมอนเลศ เลอมใสแลวโดยความเปนของเลศ เลอมใสแลวในพระพทธเจาผเลศ ฯลฯแลวจงตรสวา บคคลจะเปนอบาสกหรออบาสกากตาม ผถงพระรตนตรยอนประกอบดวยอดมคณอยางน ชอวาจะเปนผบงเกดในนรกเปนตน ยอมไมมอนงพนจากการบงเกดในอบายแลว ยงจะเกด นนเทวโลกไดเสวยมหาสมบตเพราะเหตไร พวกทานจงพากนทาลายสรณะเหนปานน แลวถงอญญเดยรถยเปนสรณะ กระทากรรมอนไมสมควรเลย. กในทน เพอจะแสดงถงความทบคคลผถงพระรตนตรยเปนสรณะดวยอานาจความหลดพน และดวยอานาจเปนรตนะอนสงสด จะไมมการบงเกดในอบายทงหลาย บณฑตพงแสดงพระสตรเหลานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 157 ชนเหลาใดเหลาหนง ไดถงพระพทธเจาเปน สรณะ ชนเหลานนจกไมเขาถงอบายภม ละรางกาย ของมนษยนไปแลว จกยงกายเทพใหบรบรณ. ชนเหลาใดเหลาหนง ไดถงพระธรรมเปนสรณะ ชนเหลานน จกไมเขาถงอบายภม ละรางกายของ มนษยนไปแลว จกยงกายเทพใหบรบรณ. ชนเหลาใดเหลาหนง ไดถงพระสงฆเปนสรณะ ชนเหลานน จกไมเขาถงอบายภม ละรางกายของ มนษยนไปแลว จกยงกายเทพใหบรบรณ. มนษยทงหลายเปนอนมาก ถกภย คก คาม แลว ยอมถงภเขาบาง ปาบาง อารามและตนไมทเปนเจดย บาง วาเปนสรณะ นนแลมใชสรณะอนเกษม นน มใชสรณะอนอดม เขาอาศยสงนน เปนสรณะแลว ยอมไมพนจากทกขทงปวง. สวนผใดถงพระพทธเจา พระธรรม และพระ- สงฆ วาเปนสรณะแลว เหนอรยสจ ๔ ดวยปญญา อนชอบ คอทกข และตณหาอนเปนแดนเกดขนแหง ทกข (คอสมทย) และความกาวลวงทกข (คอนโรธ) และมรรคมองค ๘ อนไปจากขาศก ไหถงพระ- นพพานเปนทเขาไประงบทกข นแลเปนสรณะอน เกษม นเปนสรณะอนอดม เขาอาศยสงนแลว ยอม พนจากทกขทงปวงได ดงนแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 158 กพระศาสดาทรงแสดงธรรมมประมาณเทานเทานน แกพวกสาวก อญญเดยรถยเหลานน ยงไมสนเชง. อกอยางหนงแล ไดทรงแสดงธรรมโดยนยมอาทอยางนวา ดกอนอบาสกทงหลาย ชอวาพทธานสสตกมมฏฐานธมมานสสตกมมฏฐาน สงฆานสสตกมมฏฐาน ยอมใหโสดาปตตมรรค ยอมใหโสดาปตตผล ยอมใหสกทาคามมรรค ยอมใหสกทาคามผล ยอมใหอนาคามมรรคยอมใหอนาคามผล ยอมใหอรหตมรรค ยอมใหอรหตผล ครนทรงแสดงธรรมแลวจงตรสวา พวกทานทาลายสรณะชอเหนปานน การทากรรมอนไมสมควรแลว อนงพทธานสสตกมมฏฐานเปนตน อนเปนทางใหถงโสดาปตตมรรคเปนตนนพงแสดงโดยพระสตรทงหลาย มอาทอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ธรรมเอกอนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความหนาย เพอคลายกาหนด เพอความดบ เพอความสงบระงบ เพอรยง เพอความตรสรเพอนพพาน ธรรมเอกเปนไฉน ? คอพทธานสสต ดงน. กแหละ พระผ-มพระภาคเจาครนทรงโอวาทอบาสกทงหลาย โดยประการตาง ๆ อยางนแลวไดตรสวา ดกอนอบาสกทงหลาย แมในกาลกอน มนษยทงหลาย ถอเอาสงทไมใชสรณะ วาเปนสรณะ โดยการถอเอาดวยการคาดคะเน โดยการถอเอาผด ไดตกเปนภกษาหารของยกษในทางกนดาร ซงอมนษยหวงแหนแลวถงความพนาศอยางใหญหลวง สวนเหลามนษยผถอการยดถอชอบธรรม ยดถอความแนนอน ยดถอไมผด ไดถงความสวสดในทางกนดารนนนนเองครนตรสแลวไดทรงนงเสย. ลาดบนนแล ทานอนาถบณฑกคฤหบดลกขนจากอาสนะ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจา กลาวชมเชยแลว ประคองอญชลเหนอเศยรเกลา กราบทลอยางนวา บดน การทพวกอบาสกเหลานน ทาลายสรณะอนอดมแลว ถอสรณะยดถอเอาดวยการคาดคะเน ยดถอเอาอยางผด ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 159ปรากฏแกขาพระองคกอน สวนในปางกอนพวกมนษยผยดถอดวยการคาดคะเนมความพนาศ และพวกมนษยผยดถอโดยชอบธรรม มความสวสดในทางกนดารทอมนษยหวงแหนยงลลบสาหรบขาพระองค ไมปรากฏแกขาพระองคเลย ดงขาพระองคขอโอกาส ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงกระทาเหตนใหปรากฏ เหมอนยงพระจนทรเตมดวงใหเดนขนในอากาศฉะนน. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนคฤหบด เราแลบาเพญ บารม ๑๐ ทศในกาลหาปรมาณมได ไดแทงตลอดพระสพพญตญาณ กเพอจะคดความสงสยของชาวโลกนนแล ทานจงเงยโสตฟงโดยเคารพ เหมอนบคคลเอาถาดทองคาบรรจเตมดวยนามนเหลวแหงราชสหฉะนน แลวทรงยงสตใหเกดแกเศรษฐ แลวไดทรงกระทาเหตการณแมอนระหวางภพปกปดไวใหปรากฏ ดจทาลายกลมหมอกนาพระจนทรเพญออกมาฉะนน. ในอดตกาล ไดมพระราชาพระนามวาพรหมทตอยในพระนครพาราณสแควนกาสกรฐ. ในกาลนนพระโพธสตวถอปฏสนธในตระกลพอคาเกวยน ถงความเจรญวยโดยลาดบ ไดเทยวกระทาการคาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม. พระ-โพธสตวนน บางครงจากตนแดนไปยงปลายแดน บางครงจากปลายแดนไปยงตนแดน. กในเมองพาราณสนน แหละมบตรพอคาเกวยนอกคนหนง. บตรพอคาเกวยนคนนน เปนคนเขลา ไมเปนคนมปญญา ไมฉลาด ในอบาย.ในกาลนน พระโพธสตวมาเอาสนคามคามากจากเมองพาราณสบนทกเตมเกวยน ๕๐๐ เลม ทาการเตรยมจะเดนทางแลวพกอย. ฝายบตรพอคาเกวยนผเขลานนกบนทกเตมเกวยน ๕๐๐ เลม อยางนนเหมอนกน แลวทาการเตรยมเดนทางพกอย. พระโพธสตวคดวา ถาบตรพอคาเกวยนผเขลานจกไปพรอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 160กบเราทเดยวไซร เมอเกวยนพนเลมไปพรอมกน แมทกจกไมพอเดน ฟนและนาเปนตน ของพวกมนษยกด หญาของพวกโคกด จกหาไดยาก บตรพอคาเกวยนผเขลานหรอเรา ควรจะไปขางหนา. พระโพธสตวนนจงเรยกบตรพอคาเกวยนนนมาบอกเนอความนนแลวกลาววา เราทงสองไมอาจไปรวมกน ทานจกไปขางหนาหรอขางหลง. บตรพอคาเกวยนนนคดวา เมอเราไปขางหนาจะมอานสงสมาก เราจกไปโดยหนทางยงไมแตกเลย. พวกโคจกไดเคยวกนหญาทยงไมมใครถกตอง พวกผคนจกมผกอนเกอกลแกแกงซงยงไมไดจบตองนาจกใสเราเมอไปตามชอบใจ จกตงราคาขายสนคาได. บตรพอคาเกวยนนนจงกลาววา สหายเราจกไปขางหนา. พระโพธสตวไดเหนการไปขางหลงวามอานสงสมาก.พระโพธสตวนน ไดมความคดอยางนวา คนเหลานนเมอไปขางหนา จกกระทาทอนขรขระในหนทางใหสมาเสมอ เราจกเดนทางไปตามทางทคนเหลานนไปแลว เมอโคพลพทธ (คอโคใชงาน) ซงไปขางหนากนหญาแกและแขง โคทงหลายของเราจกเคยวกนหญาอรอยซงงอกขนใหม ผกซงใชทาแกงของพวกมนษย ซงงอกขนจากททถกเดดเอาไปจกเปนของอรอย ในททไมมนา คนเหลานนจกขดบอทาใหนาเกดขน เราจกดมนาในบอทคนเหลานนขดไว ชอวาการตงราคาสนคา เปนเชนกบการปลงชวตมนษย เราไปขางหลงจกขายสนคาตามราคาทคนเหลานตงไว. พระโพธสตวนนเหนอานสงสมประมาณเทานจงกลาววา ดกอนสหาย ทานจงไปขางหนาเถด. บตรพอคาเกวยนผเขลารบคาแลว จงเทยมเกวยนทงหลายเปนการใหญ ออกไปลวงพนถนทอยของมนษยถงปากทางกนดาร โดยลาดบ. ชอวากนดารม ๕ อยาง คอ กนดารเพราะโจร ๑ กนดารเพราะสตวราย ๑ กนดารเพราะขาดนา ๑ กนดารเพราะอมนษย ๑ กนดารเพราะอาหารนอย๑. ในกนดาร ๕ อยางนนทางทพวกโจรซมอยชอวากนดารเพราะโจรทางทสหะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 161เปนตน ชกชม ชอวากนดารเพราะสตวรายอาศยอย. สถานททไมมนาอาบหรอนากน ชอวากนดารเพราะขาดนา. ทางทอมนษยสงอย ชอวากนดารเพราะมอมนษยสงอย. สถานทซงเวนจากของควรเคยวอนเกดแตหว เปนตน ชอวากนดารเพราะอาหารนอย ในกนดาร ๕ อยางน กนดารนนหมายเอากนดารเพราะการขาดนาและกนดารเพราะมอมนษยสงอย. เพราะฉะนน บตรพอคาเกวยนผเขลานนจงตงตมใหญ ๆ ไวบนเกวยนทงหลาย บรรจเตมดวยนาเดนทางกนดาร ๖๐ โยชน. ครนในเวลาทบตรพอคาเกวยนผเขลานน ถงทามกลางทางกนดาร ยกษผสงอยในทางกนดารคดวา เราจกใหพวกมนษยเหลาน ทงนาทบนทกมาเสยทาใหกะปลกกะเปลยแลวกนมนทงหมด จงนรมตยานนอย นารนรมย เทยมดวยโคพลพทหนมขาวปลอด หอมลอมดวยอมนษย ๑๒ คน ชมดวยนาและโคลนถออาวธพรอมทงโลเปนตน ประดบดอกอบลและโกมท มผมเปยกและผาเปยกนงมาบนยานนอยนน ประหนงคนเปนใหญมลอยานเปอนเปอกตม เดนสวนทางมา. ฝายพวกอมนษยผเปนบรวารของยกษนน เดนไปมาขางหนาและขางหลง มผมเปยกและผาเปยก ประดบดอกอบลและดอกโกมท ถอกาดอกปทมและดอกบณฑรก เคยวกนเหงาบว มหยาดนาและโคลนหยด ไดพากนเดนไป.กธรรมดาวาพอคาเกวยนทงหลาย ในกาลใด ลมพดมาขางหนา ในกาลนนจะนงบนยานนอยหอมลอมดวยคนอปฏฐาก หลกเลยงฝนในหนทางไปขางหนาในกาลใด ลมพดมาขางหลง ในกาลนน กหลกไปทางขางหลงโดยนยนนนนแล.กในกาลนน ไดมลมพดมาขางหนา เพราะฉะนน บตรพอคาเกวยนผเขลานนจงไดไปขางหนา. ยกษนนเหนบตรพอคาเกวยนนน กาลงมาอย จงใหยานนอยของตนหลกลงจากทางไดทาการปฏสนถารกบบตรพอคาเกวยนนนวา ทานทงหลายจะไปไหน. ฝายบตรพอคาเกวยนกยงยานนอยของตนหลกลงจากทาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 162ใหโอกาสเกวยนทงหลายไป แลวยน ณ สวนขางหนงกลาวกะยกษวา ทานผเจรญ ฝายพวกเรามาจากเมองพาราณส สวนทานทงหลายประดบดอกอบลและโกมทถอดอกประทมและบณฑรกเปนตน เคยวกนเหงาบว เปอนดวยเปอกตม มหยดนาไหล พากนมา ในหนทางททานทงหลายมา ฝนตกหรอหนอ มสระนาดารดาษดวยดอกอบลเปนตนหรอ. ยกษไดฟงถอยคาของบตรพอคาเกวยนนนแลวจงกลาววา สหาย ทานพดอะไร ทนน ราวปาเขยวปรากฏอย ตงแตทนนไป.ปาทงสนมนาอยทวไป ฝนตกเปนประจา แมแตซอกเขากเตม (ดวยนา) ในทนน ๆ มสระนาดารดาษดวยดอกปทม. เมอเกวยนทงหลายผานไปโดยลาดบ จงถามวา ทานพาเกวยนเหลานมา จะไปไหนกน ? บตรพอคาเกวยนกลาววา จะไปยงชนบทชอโนน . ยกษกลาววา ในเกวยนเลมนและเลมน มสนคาชออะไร.บตรพอคาเกวยนตอบวา มสนคาชอโนน และชอโนน. ยกษกลาววา เกวยนทมาขางหลงเปนเกวยนหนกมาก กาลงมาอย ในเกวยนนน มสนคาอะไร. บตรพอคาเกวยนกลาววา ในเกวยนเลมนมนา. ยกษกลาววา กอนอนทานทงหลายนานามาขางหลงดวย ไดการทาความเนนชาแลว กตงแตนไป กจดวยนายอมไมม ขางหนามนามาก ทานทงหลายจงทบตม เทนาทงเสย จงไปดวยเกวยนเบาเถด. กแหละครนกลาวอยางนแลวจงพดวา ทานทงหลายจงไปเถอะ ความชกชาจะมแกพวกเรา แลวเดนไปหนอยหนง ถงททคนเหลานนมองไมเหนกไดไปยงนครยกษของตนนนแล. ฝายพอคาเกวยนผเขลานน เพราะความทคนเปนคนเขลาจงเชอคาของยกษนน จงใหทบตมทงหลายทงทงหมดไมเหลอนาแมสกฟายมอเดยวแลวขบเกวยนไป ขางหนาชอวานาแมมประมาณนอย มไดม. มนษยทงหลายเมอไมไดนาดมพากนลาบากแลว คนเหลานนพากนไปจนพระอาทตยอสดง จงปลดเกวยน พกเกวยนใหเปนวงแลวผกโคทลอเกวยน. นาไมมแกพวกโคหรอขาวยาคและภตกไมมแกพวกมนษย. ฝายพวกมนษยมกาลงเปลยลง ไม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 163ใสใจพากนนอนหลบไปในทนน ๆ. ในลาดบอนเปนสวนราตร ยกษทงหลายมา จากนครยกษ ยงโคและมนษยทงหมดนนแลใหถงแกความตาย แลวกนเนอของโคและมนษยเหลานน ไมไหเหลอแมแตกระดก แลวจงพากนไป. ชนเหลานน แมทงหมดถงความพนาศ เพราะอาศยบตรพอคาเกวยนผโงเขลาคนเดยว ดวยประการอยางน กระดกมอเปนตนไดกระจดกระจายไปในทศนอยทศใหญ เกวยน ๕๐๐ เลมไดตงอยตามทบรรทกไวเตมอยางเดมแล. ฝายพระโพธสตวแล จาเดมแตวนทบตรพอคาเกวยนโงออกไปแลวกยบยงอยประมาณกงเดอน จงพากนออกจากพระนครพรอมกบเกวยน ๕๐๐เลม ถงปากทางกนดารโดยลาดบ. พระโพธสตวนนจงยงตมนาใหเตม ณ ปากทางกนดารนน พาเอานาเปนอนมากไปใหเทยวตกลองปาวรองภายในกองคายใหพวกชนประชมกนแลวกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย พวกทานยงไมขออนญาตขาพเจา อยาไดเทนา แมสกเทาซองมอหนง ชอวาตนไมมพษยอมมในทางกนดาร ใบไมดอกไมหรอผลไม ทานทงหลายไมเคยกนในกาลกอนมอย พวกทานยงไมไดไตถามแมขาพเจากอยาไดเคยวกน ครนใหโอวาทแมแกคนทงหลายอยางนแลวจงเดนทางกนดารดวยเกวยน ๕๐๐ เลม. เมอพระโพธสตวถงทามกลางทางกนดาร ยกษนนไดแสดงตนในหนทางสวนกนแกพระโพธสตว โดยนยกอนนนแหละ พระโพธสตวพอเหนยกษนนเทานน ไดรวาในทางกนดารนแหละ ไมมนา นชอวากนดารเพราะไมมนา อนง ผนไมมทาทเกรงกลว มนยนตาแดง แมเงาของเขากไมปรากฏ.บตรพอคาเกวยนผเขลาใหทงนาหมดพากนลาบาก พรอมทงบรษทจกถกยกษนกนเสยแลวโดยไมตองสงสย แตยกษน เหนจะไมรความทเราเปนบณฑตและความทเราเปนผฉลาดในอบาย. ลาดบนน พระโพธสตวนน กลาวกะยกษนนวา พวกทานจงไปเถดพวกเราชอวาเปนพอคา ยงไมเหนนาอนจะไมทงนาทบรรทกเอามา แตเรา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 164ทงหลายจะทงในททไดเหนแลว ทาเกวยนทงหลายใหเบาแลวจกไป. ฝายยกษ ไปไดหนอยหนง เขาถงททมองไมเหน แลวไปนครยกษของตนทเดยว. เมอยกษไปแลว คนทงปวงจงเขาไปหาพระโพธสตวแลวกลาววา ขาแตเจานายคนเหลานนกลาววา นนแนวปาเขยวปรากฏอย จาเดมแตทนนไป ฝนจกตกเปนนตย เปนผสวมมาลยดอกอบลและโกมท ถอกาดอกปทมและบณฑรกเคยวกนเหงาบว มผาเปยก และมผมเปยก มหยาดนาและโคลนไหลหยดมาพวกเราจกทงนา มเกวยนเบาจะไปไดเรว. ฝายพระโพธสตวไดฟงคาของคนเหลานนแลวจงใหพกเกวยน ใหคนทงหมดประชมกนแลวถามวา พวกทานเคยไดฟงมาจากใคร ๆ หรอวา ในทกนดารน มสระนาหรอสระโบกขรณ.คนทงหลายกลาววา ขาแตเจานาย ไมเคยไดยน พระโพธสตวกลาววา นชอวากนดารเพราะนาไมม. บดน คนพวกหนงพดวา เบองหนาแตแนวปาเขยวนน ฝนตก ธรรมดาวาลมฝนจะพดไปถงทมประมาณเทาไร ? คนทงหลายกลาววา พดไปไดประมาณ ๓ โยชน ขอรบ เจานาย. พระโพธสตวถามวา ลมกบฝนกระทบรางกายของบคคลแมคนหนง บรรดาพวกทาน มอยหรอ ? คนทงหลายกลาววา ไมมขอรบ. พระโพธสตวถามวา ธรรมดากอนเมฆยอมปรากฏในทมประมาณเทาไร ? คนทงหลายกลาววา ในทประมาณ๓ โยชน ขอรบ. พระโพธสตวถามวา กบรรดาทานทงหลาย ใคร ๆ เหนกอนเมฆกอนหนง มอยหรอ ? คนทงหลายกลาววา ไมมขอรบ. พระโพธสตว. ธรรมดาสายฟาปรากฏในทมประมาณเทาไร ? คนทงหลาย. ในทประมาณ ๔-๕ โยชน ขอรบ. พระโพธสตว. กบรรดาทานทงหลาย ใคร ๆ ทเหนแสงสวางของสายฟา มอยหรอ ? คนทงหลาย. ไมมขอรบ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 165 พระโพธสตว. ธรรมดาเสยงเมฆจะไดยนในทมประมาณเทาไร ? คนทงหลาย. ในท ๑-๒ โยชน ขอรบ. พระโพธสตว. กบรรดาทานทงหลาย ใครๆ ทไดยนเสยงเมฆ มอยหรอ ? คนทงหลาย. ไมมขอรบ. พระโพธสตว. ทานทงหลายรจกคนเหลานนหรอ ? คนทงหลาย. ไมรจกขอรบ. พระโพธสตวกลาววา คนเหลานนไมใชมนษย คนเหลานนเปนยกษพวกมนจกมาเพอยใหพวกเราทงนา กระทาใหออนกาลงแลวจะเคยวกน บตรพอคาเกวยนผเขลาซงไปขางหนา ไมฉลาดในอบายเขาคงจกถกยกษเหลาน ใหทงนา ลาบากแลวเคยวกนเสยเปนแน เกวยน ๕๐๐ เลม จกจอดอยตามทบรรทกไวเตมนนแหละ วนน พวกเราจกเหนเกวยนเหลานน ทานทงหลายอยาไดทงนาแมมาตรวาฟายมอหนง จงรบขบเกวยนไปเรว ๆ พระโพธสตวนนมาอย เหนเกวยน ๕๐๐ เลม ตามทบรรทกไวเตมนน แหละ และกระดกคางเปนตน ของมนษยทงหลายและของเหลาใด กระจดกระจายอยในทศนอยทศใหญ จงใหปลดเกวยน ใหตงกองคายโดยเอาเกวยนวงรอบ ใหคนและโคกนอาหารเยน ตอเวลายงวนใหโคทงหลายนอนตรงกลางคนทงหลายตนเองพาเอาคนผมกาลงแขงแรง มอถอดาบ ตงการอารกขาตลอดราตรทง ๓ ยามยนเทานน (ไมนอน) จนอรณขน. วนรงขน พระโพธสตวทากจทงปวงใหเสรจแตเชาตร. ใหโคทงหลายกนแลวใหทงเกวยนทไมแขงแรงเสย ใหถอเอาเกวยนทแนนหนา ใหทงสงของทมราคานอยเสย ใหขนสงของทมคามากขนไปยงทตามทปรารถนา ๆ ขายสงของดวยมลคา ๒ เทา ๓ เทา ไดพาบรษททงหมดไปยงนครของตน ๆ นนแลอก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 166 พระศาสดาครนตรสธรรมกถานแลวตรสวา ดกอนคฤหบด ในกาล กอน คนผมปกตยดถอโดยการคาดคะเน ถงความพนาศใหญหลวงดวยประการอยางน สวนคนผมปรกตยดถอคามความจรง พนจากเงอมมอของพวกอมนษย ไปถงททปรารถนา ๆ โดยสวสด แลวกลบมาเฉพาะยงทอยของตนแมอก เมอจะทรงสบตอเรองแมทงสองเรอง ทรงเปนผตรสรยงเองในอปณณกธรรมเทศนาน จงตรสพระคาถานวา คนพวกหนงกลาวฐานะไมผด นกเดาทงหลาย กลาวฐานะนน วาเปนทสอง คนมปญญารฐานะและ มใชฐานะนนแลวควรถอเอาฐานะทไมผดไว. บรรดาบทเหลานน บทวา อปณณก ไดแก เปนไปอยางแนนอนคอ ไมผด เปนเครองนาออกจากทกข. บทวา าน ไดแก เหต. จรงอย ในเหต เพราะเหตทผลชอวายอมตงอย เพราะมความเปนไปตอเนองกบเหตนน ฉะนน ทานจงเรยกเหตนนวาฐานะ และพงทราบประโยคของบทวา านนนในประโยคมอาทวา านจ านโต อานจ อานโต ฐานะโดยฐานะ และมใชฐานะ.โดยมใชฐานะ. ดงนน แมดวยบททงสองวา อปณณ-กฏาน ทานแสดงวา เหตใดนามาซงความสขโดยสวนเดยว เหตนนบณฑตทงหลายปฏบตแลว เหตอนเปนไปอยางแนนอน เหตอนงาม ชอวาอปณณกะไมผด นเปนเหตอนไมผด เปนเหตเครองนาออกจากทกข ความยอในทน เพยงเทาน. แตเมอวาโดยประเภท สรณคมน ๓ ศล ๕ ศล ๘ศล ๑๐ ปาฏโมกขสงวร อนทรยสงวร อาชวปารสทธศล ปจจยปฏเสวนะการเสพปจจย จตปารสทธศลแมทงหมด ความคมครองทวารในอนทรยทงหลาย ความรประมาณในโภชนะ ชาครยานโยค ฌาน วปสสนา อภญญาสมาบต อรยมรรค อรยผล แมทงหมดน เปนฐานะอนไมผด อธบายวาขอปฏบตไมผด ขอปฏบตอนเปนเครองนาออกจากทกข.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 167 กแหละ เพราะเหตทฐานะอนไมผดน เปนชอของขอปฏบตเครองนาออกจากทกข เพราะฉะนนแหละ พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงแสดงขอปฏบตอนไมผดนน จงตรสพระสตรนวา "ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๓ ประการ เปนผปฏบตขอปฏบตอนไมผด เปนผมความเพยร และเปนผปรารภความเพยรนนเพอความสนอาสวะทงหลาย ๓ ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลาย เปนผรประมาณในโภชนะ เปนผประกอบตามความเพยรเครองตนอย. ดกอนภกษทงหลายอยางไรเลา ภกษเปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลาย. ดกอนภกษทงหลายภกษในพระธรรมวนยน เหนรปดวยจกษ ยอมไมถอเอาโดยนมต ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาเปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลาย. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรเลา ภกษเปนผรประมาณในโภชนะ.ดกอนภกษทงหลาย ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลวบรโภคอาหาร มใชเพอเลน มใชเพอมวเมา มใชเพอประดบ มใชเพอตก-แตง เพยงเพอใหกายนดารงอย เพอใหดาเนนไป เพองดเวนการเบยดเบยนเพออนเคราะหพรหมจรรย ดงนน เราจะบาบดเวทนาเกา ไมใหเวทนาใหมเกดขน การยงชวตใหดาเนนไป ความไมมโทษและการอยผาสก จกมแกเรา.ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผรประมาณในโภชนะ อยางนและ ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรเลา ภกษจงจะเปนผประกอบเนอง ๆ ซงความเพยรเครองตนอย ดกอนภกษทงหลาย ภกษในพระธรรมวนยนชาระจตจากธรรมเครองกางกน ดวยการจงกรม ดวยการนงตลอดวน ชาระจตจากธรรมเครองกางกน ดวยการจงกรม ดวยกาฟง ตลอดปฐมยามแหงราตร สาเรจสหไสยา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 168โดยขางเบองขวา เอาเทาซอนเทา มสตสมปชญญะ ทาไวในใจถงความสาคญในการลกขน ตลอดมชฌมยามแหงราตรลกขนแลว ชาระจตจากธรรมเครองกางกน ดวยการจงกรม ดวยการนง ตลอดปจฉมยามแหงราตร. ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษจงชอวาเปนผประกอบเนอง ๆ ซงความเพยรเปนเครองตนอย" ดงน. กในพระสตรนตรสธรรม ๓ ประการ อปณณกปฏปทา คอขอปฏบตไมผดน ยอมใชไดจนกระทงอรหตผลทเดยว. ในอปณณกปฏปทานน แมอรหตผลกยอมชอวาเปนปฏปทาแกการอยดวยผลสมาบต และแกปรนพพานทไมมขนธ ๕ เหลอ. บทวา เอเก ไดแก คนผเปนบณฑตพวกหนง. แมในบทวา เอเก นน ไมมการกาหนดลงไปอยางแนนอนวา คนชอโนน กจรง แตถงกระนน คาวา เอเก ทแปลวา พวกหนงน พงทราบวาพระผมพระภาคเจาตรสหมายเอาเฉพาะพระโพธสตวพรอมทงบรษท. บทวาทตย ทสอง ในบทวา ทตย อาห ตกกกา นกเดากลาววาเปนฐานะทสอง น ไดแก เหตแหงการยดถอเอาโดยการเดา คอเหตอนไมเปนเครองนาออกจากทกข วาเปนทสอง จากฐานะอนไมผดทหนง คอ จากเหตอนเปนเครองนาออกจากทกข. กในบทวา อาห ตกกกา น มการประกอบความกบบทแรก ดงตอไปน :- คนทเปนบณฑตพวกหนง มพระโพธสตวเปนประธาน ถอเอาฐานะทไมผด คอ เหตอนเปนไปอยางแนนนอน ไดแกเหตอนไมผด เหตอนเปนเครองนาออกจากทกข สวนนกคาดคะเน มบตรพอคาเกวยนผเขลาเปนประธานนน กลาวคอ ไดถอเอาฐานะทเปนไปโดยไมแนนอน คอ เหตทผด ไดแก เหตอนไมเปนเครองนาออกจากทกข ซงมโทษ วาเปนทสอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 169บรรดาชนทงสองพวกนน ชนทถอฐานะอนไมผดนน เปนผปฏบตปฏปทาขาว สวนชนทถอเหตอน ไมเปนเครองนาออกจากทกข กลาวคอการยดถอโดยคาดคะเนเอาวา ขางหนามนา วาเปนทสองนน เปนผปฏบตปฏปทาคา. ในปฏปทาสองอยางนน ปฏปทาขาว เปนปฏปทาไมเสอม สวนปฏปทาดา เปนปฏปทาเสอม เพราะฉะนน ชนผปฏบตปฏปทาขาว เปนผไมเสอม ถงแกความสวสด สวนชนผปฏบตปฏปทาดา เปนผเสอม ถงแกความพนาศฉบหาย.พระผมพระภาคเจาตรสแกอนาถบณฑกคฤหบด ถงเนอความดงพรรณนามานแลว ตรสพระดารสนใหยงขนวา คนมปญญา รฐานะ และมใชฐานะนแลวควรถอเอาฐานะทไมผดไว. บรรดาบทเหลานน บทวา เอตทาย เมธาว ความวา กลบตรผประกอบดวยปญญาอนหมดจด สงสด ซงไดนามวา เมธา รคณและโทษความเจรญและความเสอม ประโยชนและมใชประโยชน ฐานะและมใชฐานะในฐานะทงหลายกลาวคอการยดถอฐานะไมผด และการยดถอโดยการคาดคะเนทงสอง คอ ในฐานะทไมผดและฐานะทผด น. บทวา ต คณเห ยทปณณก ความวา ควรถอเอาฐานะทไมผดคอทเปนไปโดยแนนอน เปนปฏปทาขาว เปนเหตเครองนาออกจากทกขกลาวคอปฏปทาอนไมเสอมนนนนแหละไว. เพราะเหตไร ? เพราะภาวะมความเปนไปแนนอนเปนตน . สวนนอกนไมควรถอเอา. เพราะเหตไร ? เพราะภาวะมความเปนไปไมแนนอน. จรงอย ชอวาอปณณกปฏปทาน เปนปฏปทาของพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจาและพระพทธบตรทงปวงแล. กพระพทธ-เจาทงปวง ตงอยเฉพาะในอปณณกปฏปทาบาเพญบารมทงหลายดวยความเพยรมน ชอวาเปนพระพทธเจาทลานตนโพธ. แมพระปจเจกพทธเจากยงปจเจก-โพธญาณใหเกดขน แมพทธบตรทงหลายกตรสรเฉพาะสาวกบารมญาณ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 170 พระผมพระภาคเจาแมทรงประทานกศลสมบตทง ๓ กามาวจรสวรรค๖ และสมบตในพรหมโลก แกอบาสกเหลานน ดวยประการดงน ในทสดทรงแสดงอปณณกปฏปทานวา ชอวาปฏปทาทไมผด ใหอรหตผล. ชอวาปฏปทาทผด ใหการบงเกดในอบาย ๔ และในตระกลตา ๕ แลวทรงประกาศอรยสจ๔ โดยอาการ ๑๖ ใหยงในรป. ในเวลาจบอรยสจ ๘ อบาสก ๕๐๐ คนแมทงหมดนน ดารงอยแลวในโสดาปตตผล. พระศาสดา ครนทรงแสดงพระธรรมเทศนานแลว ทรงแสดงเรอง๒ เรองสบอนสนธกน แลวทรงประมวลชาดกมาแสดงทรงทาพระเทศนาใหจบลงวา บตรพอคาเกวยนผโงเขลาในสมยนน ไดเปน พระเทวทต ในบดนแมบรษทของบตรพอคาเกวยนโงนนกไดเปนบรษทของเทวทต ในบดนบรษทของบตรพอคาเกวยนผเปนบณฑต ในครงนน ไดเปนพทธบรษทในบดน สวนบตรของพอคาเกวยนผเปนบณฑตในครงนน ไดเปนเราตถาคต. จบอปณณกชาดกท ๑

๒. วณณปถชาดก

วาดวยผไมเกยจคราน

[๒] ชนทงหลายผไมเกยจคราน ขดภาคพนท ทางทราย ไดพบนาในทางทรายนน ณ ทลานกลางแจง ฉนใดมนผประกอบดวยความเพยรและกาลง เปนผ ไมเกยจคราน พงไดความสงบใจ ฉนนน. จบวณณปถชาดกท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 171 ๒. อรรถกถาวณณปถชาดก

พระผมพระภาคเจา เมอประทบ อยในพระนครสาวตถ ตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา อกลาสโน ดงน. ถามวา ทรงปรารภใคร ? ตอบวา ทรงปรารภภกษผสละความเพยรรปหนง. ดงไดสดบมา เมอพระตถาคตประทบอยในนครสาวตถ มกลบตรชาวเมองสาวตถคนหนง ไปพระเชตวนวหาร สดบพระธรรมเทศนาในสานกของพระศาสดา มจตเลอมใส เหนโทษในกามและอานสงสในการออกจากกามจงบวช อปสมบทได ๕ พรรษา เรยนไดมาตกา ๒ บท ศกษาการประพฤตวปสสนา รบพระกรรมฐานทจตของตนชอบ ในสานกของพระศาสดาเขาไปยงปาแหงหนง จาพรรษา พยายามอยตลอดไตรมาสไมอาจทาสกวาโอภาสหรอนมตใหเกดขน. ลาดบนน ภกษนน ไดมความคดดงนวา พระศาสดาตรสบคคล๔ จาพวก ในบคคล ๔ จาพวกนน เราคงจะเปนปทปรมะ เราเหนจะไมมมรรคหรอผลในอตภาพน เราจกกระทาอะไรดวยการอยปา เราจกไปยงสานกของพระศาสดา แลดพระรปของพระพทธเจาอนถงความงามแหงพระรปอยางยง ฟงพระธรรมเทศนาอนไพเราะอย (จะดกวา) ครนคดแลวกกลบมายงพระเชตวนวหารนนแลอก. ลาดบนน ภกษทงหลายผเปนเพอนเหนและคบกน กลาวกะภกษนนวา ดกอนอาวโส ทานเรยนกรรมฐานในสานกของพระศาสดาแลวไปดวยหวงใจวา จกกระทาสมณธรรม แคบดน มาเทยวรนรมยดวยการคลกคลอย กจแหงบรรพชตของทานถงพดแลวหรอหนอ ทานจะเปนผไมมปฏสนธแลหรอ ภกษนน กลาววา ดกอนอาวโสทงหลาย เราไมไดมรรคหรอผล จงคดวาเรานา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 172จะเปนอภพพบคคล จงไดสละความเพยรแลวมาเสย. ภกษเหลานน กลาววา ดกอนอาวโส ทานบวชในพระศาสนาพองพระพทธเจาผมความเพยรมนแลวละความเพยรเสย กระทาสงอนมใชเหตแลว มาเถดทาน พวกเราจกแสดงทานแดพระตถาคต. ครนกลาวแลว ภกษเหลานนจงไดพาภกษนนไปยงสานกของพระศาสดา. พระศาสดาพอทรงเหนภกษนน จงตรสอยางนวา ดกอนภกษทงหลายพวกเธอเปนผพาภกษผไมปรารถนารปนมาแลว ภกษนทาอะไร. ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแดพระองคผเจรญ กภกษนบวชในพระศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกขเหนปานน ไมอาจกระทาสมณธรรม ละความเพยรเสยมาแลว. ลาดบนน พระศาสดาตรสกะภกษนนวา ดกอนภกษ ไดยนวาเธอละความเพยรจรงหรอ. ภกษนน กราบทลวา จรงพระเจาขา. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ เธอบวชในศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกขเหนปานน ทาไมจงไมใหเขารจกตนอยางนวา เปนผมกนอยหรอวา เปนผสนโดษหรอวาเปนผสงด หรอวาเปนผไมเกยวของ หรอวาเปนผปรารภความเพยร ใหเขารจกวา เปนภกษผละความเพยร เมอครงกอนเธอไดเปนผมความเพยรมใชหรอ เมอเกวยน ๕๐๐ เลม ไปในทางกนดารเพราะทราย พวกมนษยและโคทงหลายไดนาดมมความสข เพราะอาศยความเพยรซงเธอผเดยวกระทาแลว เพราะเหตไร บดน เธอจงละความเพยรเสย.ภกษนน โลกกาลงใจดวยเหตมประมาณเทาน. ฝายภกษทงหลายไดฟงพระดารสนน จงออนวอนพระผมพระภาคเจาวา ขาแดพระองคผเจรญ ความทความเพยรอนภกษนสละแลว ปรากฏแกขาพระองคทงหลายในบดนแลว กในกาลกอน ความทโคและมนษยทงหลาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 173ไดนาดมมความสขในทางกนดารเพราะทราย เหตอาศยความเพยรทภกษนกระทา ยงสลบสาหรบขาพระองคทงหลาย ปรากฏแกพระองคผทรงบรรลพระสพพญญตญาณเทานน ขอพระองคจงตรสเหตนแมแกขาพระองคทงหลายเถด. พระผมพระภาคเจาทรงยงการเกดสตใหเกดแกภกษทงหลายเหลานนดวยพระดารสวา ดกอนภกษทงหลาย ถาอยางนน เธอทงหลายจงฟงแลวไดทรงกระทาเหตการณอนระหวางแหงภพปกปดไวใหปรากฏ. ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตอยในพระนครพาราณส พระโพธสตวถอปฏสนธในตระกลพอคาเกวยน. พระโพธสตวนนเจรญวยแลว เทยวกระทาการคาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม. พระโพธสตวนนเดนทางกนดารเพราะทรายแหงหนงมระยะประมาณ ๖๐ โยชน. กในทางกนดารนนทรายละเอยดกามอไวยงตดอยในมอ ตงแตพระอาทตยขนมความรอน เหมอนกองถานเพลง ไมอาจขามไปได เพราะฉะนน พระโพธสตวนนเมอดาเนนทางกนดารนนจงเอาเกวยนบรรทกฟน นา นามน และขาวสารเปนตน ไปเฉพาะกลางคน ในเวลาอรณขนกระทาเกวยนใหเปนวงแลว ใหทาปะราไวเบองบนทากจในเรองอาหารใหเสรจแตเชาตรแลวนงในรมเงาจนหมดวน เมอพระ-อาทตยอสดงแลว บรโภคอาหารเยน เมอพนดนเกดความเยน จงเทยมเกวยนเดนทางไป การไปเหมอนกบการไปในทะเลนนแหละ ยอมจะมในทางกนดารนน. ธรรมดาผกาหนดบท๑ ควรจะม เพราะเหตนน พระโพธสตวนนจงใหกระทาการประกอบการไปของหมเกวยนตามสญญาของดวงดาว ในกาลนนพอคาเกวยนแมนน เมอจะไปยงทางกนดารนน ตามทานองนนนแล จงไปได๕๙ โยชน คดวา บดน โดยราตรเดยวเทานน จกออกจากทางกนดารเพราะทรายจงบรโภคอาหารเยน ใชฟนและนาทงปวงใหหมดสนแลวจงเทยมเกวยน๑. คนนาทาง เชนเดยวกบคนนารองในทางนา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 174ไป คนนาทางใหลาดอาสนะในเกวยนเลมแรก นอนดดาวในทองฟาบอกวา จงขบไปขางน จงขบไปขางโนน คนนาทางนนเหนดเหนอยเพราะไมไดหลบเปนระยะกาลนาน จงหลบ ไป เมอโคหวนกลบเขาเสนทางทมาเดม กไมรสกโคทงหลายไดเดนทางไปตลอดคนยงรง. คนนาทางตนขนในเวลาอรณขนมองดดาวนกษตรแลวกลาววาจงกลบเกวยน จงกลบเกวยน และเมอคนทงหลายพากนกลบเกวยนทาไวตามลาดบ ๆ นนแล อรณในรปแลว มนษยทงหลายพากนกลาววา นเปนทตงคายทพวกเราอยเมอวานน แมฟนและนาของพวกเรากหมดแลว บดนพวกเราฉบหายแลว จงปลดเกวยนพกไวโดยเปนวงกลมแลวทาปะราไวเบองบน นอนเศราโศกอยภายใตเกวยนของตน ๆ พระ-โพธสตวคดวา เมอเราละความเพยรเสย คนทงหมดนน จกพากนฉบหาย พอเวลาเชา จงเทยวไปในเวลาทยงมความเยน เหนกอหญาแทรกกอหนงจงคดวาหญาเหลานนจกเกดขน เพราะความเยนของนาขางลาง จงใหคนถอจอบมา ใหขดลงยงทนน คนเหลานนขดท (ลกลงไป) ได ๖๐ ศอก. เมอคนทงหลายขดไปถงทมประมาณเทาน จอบไดกระทบหนขางลาง. พอจอบกระทบหนคนทงปวงกพากนละความเพยรเสย ฝายพระโพธสตวคดวา ภายใตหนนจะพงมนา จงลงไปยนทพนหน กมลงเงยหฟงเสยง ไดยนเสยงนาเบองลาง จงขนมาบอกกะคนรบใชวา ดกอนพอ เมอเธอละความเพยรเสย พวกเราจกฉบหาย เธออยาละความเพยร จงถอเอาคอนเหลกนลงไปยงหลม ทบทหนนคนรบใชนนรบคาของพระโพธสตวนนแลว ไมละความเพยรในเมอคนทงปวงละความเพยรยนอยจงลงไปทบหน. หนแตก ๒ ซกลงไปขางลางไดตงขวางกระแสนาอย. เกลยวนาประมาณเทาลาตาลพงขน. คนทงปวงพากนดมกนแลวอาบ ผาเพลาและแอกเปนตนทเหลอเพอหงขาวยาคและภตบรโภคและให

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 175โคกน และเมอพระอาทตยอสดง จงผกธงใกลบอนา แลวไดพากนไปยง ททปรารถนาแลว ๆ. คนเหลานนขายสนคาในทนนแลวไดลาภ ๒ เทา ๓ เทาจงไดพากนไปเฉพาะทอยของตน ๆ. คนเหลานนดารงอยในอตภาพนนจนชวอายแลวไปตามยถากรรม. ฝายพระโพธสตวกระทาบญมทานเปนตน ไดไปตามยถากรรมเหมอนกน. พระสมมาสมพทธเจาครนตรสพระธรรมเทศนานแลว ทรงเปนผตรสรยงเองเทยว จงตรสพระคาถานวา ชนทงหลายผไมเกยจคราน ขดภาคพนททาง ทราย ไดพบนาในทางทรายนน ณ ทลานกลางแจง ฉนใด มนผประกอบดวยความเพยรและกาลง เปนผ ไมเกยจคราน พงไดความสงบใจ ฉนนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อกลาสโน ไดแก ไมเกยจคราน คอปรารถนาความเพยร. บทวา วณณปเถ ความวา ทราย ทานเรยกวาวณณะ ในทางทราย. บทวา ขณนตา แปลวา ขดภาคพน. ศพทวาอท ในบทวา อทงคเณ น เปนนบาต อธบายวา ในทลานกลางแจง.อธบายวา ในทเปนทสญจรไปของพวกมนษย คอ ในภมภาคอนไมปดกน.บทวา ตตล ความวา ในทางทรายนน. บทวา ปป อวนท แปลวา ไดนา. จรงอย นาทานเรยกวา ปปา เพราะเปนเครองดม อกอยางหนงนาทไหลเขาไป ชอวา ปปา อธบายวา นามาก. บทวา เอว เปนบททาความอปมาใหสาเรจ. บทวา มน ความวา ญาณ ทานเรยกวา โมนะ อกอยางหนง โมเนยยะอยางใดอยางหนงในกายโมเนยยะ เปนตน ทานเรยกวา โมนะบคคลทเรยกวา มน เพราะประกอบดวยโมนะนน. กมนนนนมหลายอยางคอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 176อาคารยมน อนาคารยมน เสขมน อเสขมน ปจเจกมน และมนมน.บรรดามนเหลานน คฤหสถผบรรลผลรแจงศาสนา ชอวา อาคารยมน.บรรพชตเหนปานนนแล ชอวา อนาคารยมน. พระเสขะ ๗ จาพวก ชอวาเสขมน. พระขณาสพ ชอวา อเสขมน. พระปจเจกพทธเจา ชอวา ปจเจกมน.พระสมมาสมพทธเจา ชอวา มนมน. กในอรรถน เมอวาโดยรวมยอด บคคลผประกอบดวยปญญา กลาวคอพงทราบวามน. บทวา วรยพลปปนโนไดแก ผประกอบดวยความเพยร และกาลงกายกบ กาลงญาณ. บทวา อกลาสความวา ผไมเกยจคราน คอ ชอวา ผไมเกยจไมคราน เพราะประกอบดวยความเพยรอนประกอบดวยองค ๔ ซงทานกลาวไวอยางนวา เนอและเลอดในรางกายของเรานทงหมด จง เหอดแหงไป จะเหลอแตหนงเอน และกระดก ก ตามท.บทวา วนเท หทยสส สนต ความวา ยอมประสพ คอ ไดเฉพาะอรยธรรม กลาวคอฌาน วปสสนา อภญญา และอรหตมรรคญา อนถงการนบวา สนต เพราะกระทาความเยนทงจต และหทยรป. จรงอยพระผมพระภาคเจาสงวรรณนาการอยเปนทกขของคนผเกยจคราน และการอยเปนสขของคนผปรารภความเพยร ดวยพระสตรทงหลายมใชนอย อยางนวาดกอนภกษทงหลาย บคคลผเกยจครานเกลอกกลวดวยอกศลธรรมอนลามกยอมอยเปนทกข และทาประโยชนคนอนยงใหญใหเสอมไป ดกอนภกษทงหลาย สวนบคคลผปรารภความเพยรสงดจากกศลธรรมอนลามก ยอมอยเปนสข และทาประโยชนตนอนยงใหญใหบรบรณ ดกอนภกษทงหลายการบรรลประโยชนยอมไมมดวยความเพยรอนเลว. บดน เมอจะทรงแสดง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 177การอยเปนสขนนนนแหละทบคคลผปรารภความเพยร ผไมทาความยดมน ผเหนแจง จะพงบรรลไดดวยกาลงและความเพยร จงตรสวา มนผประกอบดวยความเพยรและกาลง เปนผไมเกยจคราน พงไดความสงบใจ ฉนนน.ทานกลาวคาอธบายนไววา พอคาเหลานนไมเกยจคราน ขดอยในทางทรายยอมไดนา ฉนใด ภกษในศาสนานกฉนนน เปนผฉลาด ไมเกยจครานพากเพยรอย ยอมไดความสงบใจอนตางดวยปฐมฌานเปนตน. ดกอนภกษในกาลกอน เธอนนกระทาความเพยรเพอตองการทางนา บดน เพราะเหตไรเธอจงละความเพยรในศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกข เพอประโยชนแกมรรคผลเหนปานน. พระคาสดาครนทรงแสดงพระธรรมเทศนาน อยางนแลว จงทรงประกาศสจจะ ๔. ในเวลาจบสจจะ ภกษผละความเพยรดารงอยในพระอรหตอนเปนผลอนเลศ. แมพระศาสดากตรสเรอง ๒ เรองสบตอกน ทรงประชมชาดกแสดงวา คนรบใชผไมละความเพยร คอยหนใหนาแกมหาชน ในสมยนน ไดเปนภกษผละความเพยรรปน ในบดน บรษททเหลอในสมยนน เปนพทธบรษทในบดน สวนหวหนาพอคาเกวยนไดเปนเรา ดงน ไดใหพระธรรมเทศนานจบลงแลว. จบ วณณปถชาดกท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 178 ๓. เสรววาณชชาดก วาดวยเสรววาณช

[๓] ถาทานพลาดโสดาปตตมรรค คอ ความ แนนอนแหงสทธรรมในศาสนาน ทานจะตองเดอด รอนใจในลายหลงสนกาลนาน ดจพาณชชอเสรวะผน ฉะนน.

๓. อรรถกถาเสรววาณชชาดก

พระผมพระภาคเจาเมอประทบอยในเมองสาวตถ ทรงปรารภภกษรปหนงผละความเพยรเหมอนกน จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวาอธ เจ ห น วราเธส ดงน. กพระศาสดาทรงเหนภกษนนถกภกษทงหลายนามาโดยนยกอนนนแล จงตรสวา ดกอนภกษ เธอบวชในศาสนาอนใหมรรคผลเหนปานน เมอละความเพยรเสย จกเศราโศกตลอดกาลนาน เหมอนเสรววาณชเสอมจากถาดทองอนมคาแสนหนงฉะนน. ภกษทงหลายทลออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอทรงแสดงเรองนน ใหแจมแจง พระผมพระภาคเจาไดทรงการทาเหตอนระหวางภพปกปดไว ใหปรากฏ. ในอดตกาล ในกปท ๕ แตภทรกปน พระโพธสตวไดเปนพอคาเรชอวา เสรวะ ในแควนเสรวรฐ. เสรววาณชนน เมอไปเพอตองการคาขายกบพอคาเรผโลเลคนหนง ชอวา เสรวะ ขามแมนาชอวา นลพาหะ แลว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 179เขาไปยงพระนครชอวา อรฏฐประ แบงถนนในนคร (ไปคนละทาง) กนแลวเทยวขายสนคาในถนนทประจวบกบคน. ฝายวาณชนอกนยดเอาถนนทประจวบเขากบคนเทานน. กในนครนน ไดมตระกลเศรษฐตระกลหนง เปนตระกลเกาแก. บตร พนอง และทรพยสนทงปวง ไดหมดสนไป. ไดมเดกหญงคนหนงเหลออยกบยาย. ยายหลานแมทงสองนน กระทาการรบจางคนอนเลยงชวต. กในเรอน ไดมถาดทองทมหาเศรษฐของยายกบหลานนน เคยใชสอยถกเกบไวกบภาชนะอน ๆ เมอไมไดใชสอยนานาน เขมากจบ. ยายและหลานเหลานน ยอมไมรแมความทถาดนนเปนถาดทอง. สมยนน วาณชโลเลคนนน เทยวรองขายของวา จงถอเอาเครองประดบ จงถอเอาเครองประดบ ไดไปถงประตบานนน. กมารกานนเหนวาณชนนจงกลาวกะยายวา ยาย ขอยายจงซอเครองประดบอยางหนงใหหน. ยายกลาววาหนเอย เราเปนคนจน จกเอาอะไรไปซอ. กมารกากลาววา พวกเรามถาดใบนอย และถาดใบนไมเปนอปการะเกอกลแกพวกเรา จงใหถาดใบนแลวถอเอา (เครองประดบ). ยายจงใหเรยกนายวาณชมาแลวใหนงบนอาสนะใหถาดใบนนแลว กลาววา เจานาย ทานจงถอเอาถาดน แลวใหเครองประดบอะไร ๆ กไดแกหลานสาวของทาน นายวาณชเอามอจบถาดนนแล คดวาจกเปนถาดทอง จงพลกเอาเขมขดทหลงถาด รวาเปนทอง จงคดวา เราจกไมใหอะไร ๆ แกคนเหลาน จกนาเอาถาดนไป แลวกลาววา ถาดใบนจะมราคาอะไร ราคาของถาดใบนแมกงมาสกกยงไมถง จงโยนไปทภาคพนแลวลกจากอาสนะหลกไป. พระโพธสตวคดวา คนอนยอมไดเพอจะเขาไปยงถนนทนายวาณชนน เขาไปแลวออกไป จงเขาไปยงถนนนนรองขายของวา จงถอเอาเครองประดบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 180ดงน ไดไปถงประตบานนนนนแหละ. กมารกานนกลาวกะยายเหมอนอยางนนแหละอก. ลาดบนน ยายไดกลาวกะกมารกานนวา หลานเอย นายวาณชผมายงเรอนน โยนถาดนนลงบนภาคพนไปแลว บดน เราจกใหอะไรแลวถอเอาเครองประดบ. กมารกากลาววา ยาย นายวาณชคนนน พดจาหยาบคายสวนนายวาณชคนน นารก พดจาออนโยน คงจะรบเอา ยายกลาววา ถาอยางนน จงเรยกเขามา กมารกานนจงเรยกนายวาณชนนมา. ลาดบนน ยายและหลานไดใหถาดใบนน แกพระโพธสตวนน ผเขาไปยงเรอนแลวนง. พระ-โพธสตวนน รวาถาดนนเปนถาดทอง จงกลาววา แม ถาดใบนมคาตงแสนสนคาอนมคาเทาถาด ไมมในมอของเรา. ยายและหลานจงกลาววา เจานายนายวาณชผมากอนพดวา ถาดใบนมคาไมถงแมกงมาสก แลวเหวยงถาดลงพนไป แตถาดใบนจกเกดเปนถาดทอง เพราะบญของทาน พวกเราใหถาดใบน แกทาน ทานใหอะไร ๆ กไดแกพวกเรา แลวถอเอาถาดใบนไปเถด. ขณะนนพระโพธสตวจงใหกหาปณะ. ๕๐๐ ซงมอยในมอ และสนคาซงมราคา ๕๐๐กหาปณะ ทงหมด แลวขอเอาไวเพยงเทานวา ทานทงหลายจงใหตาชงนกบถง และกหาปณะ ๘ กหาปณะแกขาพเจา แลวถอเอาถาดนนหลกไป.พระโพธสตวนน รบไปยงฝงแมนา ใหนายเรอ ๘ กหาปณะ แลวขนเรอไป. ฝายนายวาณชพาล หวนกลบไปเรอนนนอก แลวกลาววา ทานจงนาถาดใบนนมา เราจกใหอะไร ๆ บางอยางแกทาน. หญงนนบรภาษนายวาณชพาลคนนนแลวกลาววา ทานไดกระทาถาดทองอนมคาตงแสนของพวกเราใหมคาเพยงกงมาสก แตนายวาณชผมธรรมคนหนงเหมอนกบ นายทานนนแหละใหทรพยพนหนงแกพวกเรา แลวถอเอาถาดทองนนไปแลว นายวาณชพาลไดฟงดงนน คดวา เราเปนผเสอมจากถาดทองอนมคาตงแสน วาณชคนน ทาความเสอมอยางใหญหลวงแกเราหนอ เกดความโศกมกาลง ไมอาจดารง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 181สตไวได จงสลบไป (พอฟน) ไดโปรยกหาปณะทอยในมอ และสงของไวทประตเรอนนนแหละ ทงผานงผาหม ถอคนชงทาเปนไมคอน หลกไปตาม รอยเทาของพระโพธสตว ไปถงฝงแมนานน เหนพระโพธสตวกาลงไปอยจงกลาววา นายเรอผเจรญ ทานจงกลบเรอ พระโพธสตวหามวา อยากลบ. เมอนายวาณชพาล แมนอกน เหนพระโพธสตวไปอยนนแล เกดความโศกมกาลง หทยรอน เลอดพงออกจากปาก หทยแตก เหมอนโคลนในบงฉะนน. วาณชพาลนน ผกอาฆาตพระโพธสตว ถงความสนชวตลง ณทนนนนเอง. นเปนการผกอาฆาตในพระโพธสตวของพระเทวทตเปนครงแรก.พระโพธสตวการทาบญมทานเปนตน ไดไปตามยถากรรม. พระสมมาสมพทธเจา ครนตรสพระธรรมเทศนาแลว ทรงเปนผตรสรพรอมเฉพาะแลวแล ไดตรสพระคาถานวา ถาทานพลาดโสดาปตตมรรค คอความแนนอน แหงพระสทธรรมในศาสนานทานจะตองเดอดรอนใจ ในภายหลง สนกาลนาน เหมอนวาณชชอ เสรวะ ผน ฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อธ เจ น วราเธส สทธมมสสนยานก ความวา หากทานพลาด คอ ถาทานพลาดโสดาปตตมรรคกลาวคอความแนนอนแหงพระสทธรรมอยางน ในศาสนาน อธบายวา ทานเมอละความเพยร จะไมบรรลคอไมได. บทวา จร ตว อนตปเปส ความวาเมอเปนอยางนน ทานเมอเศราโศกคอราไรอยตลอดกาลนาน ชอวาจกเดอดรอนใจภายหลง ในกาลทกเมอ อกอยางหนง ในบทนมอธบายดงนวา ทานเกดในนรกเปนตน เสวยทกขมประการตาง ๆ ตลอดกาลนาน ชอวาจกเดอด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 182รอนใจภายหลง คอชอวาจกลาบาก เพราะความเปนผละความเพยร คอ เพราะความเปนผพลาดอรยมรรค. ถามวา จกเดอดรอนภายหลง อยางไร ?ตอบวา จกเดอดรอนภายหลง เหมอนนายวาณชชอวาเสรวะผน อธบายวาเหมอนนายวาณชผน อนมชออยางนวา เสรวะ. ทานกลาวคาอธบายนไววาเมอกอน วาณชชอเสรวะ ไดถาดทองมคาหนงแสน ไมทาความเพยรเพอจะถอเอาถาดทองนน จงเสอมจากถาดทองนน เดอดรอนใจในภายหลง ฉนใดแมเธอกฉนนนเหมอนกน เมอไมบรรลอรยมรรคอนเชนกบถาดทองทเขาจดเตรยมให ในศาสนาน เพราะละความเพยรเสย เปนผเสอมรอบจากอรยมรรคนน จกเดอดรอนใจภายหลง ตลอดกาลนาน กถาจกไมละความเพยรไซร จกไดโลกตรธรรมแมทง ๔ ในศาสนาของเรา เหมอนนายวาณชผเปนบณฑต ไดเฉพาะถาดทองฉะนน. พระศาสดาทรงถอเอายอดดวยพระอรหต ทรงแสดงพระธรรม.เทศนาน แกภกษนอยางน แลวทรงประกาศสจจะทง ๔. ในเวลาจบสจจะภกษผละความเพยรดารงอยในพระอรหตอนเปนผลเลศ. แมพระศาสดากทรงตรสเรอง ๒ เรองสบตอกน แลวทรงประชมชาดกวา วาณชพาลในกาลนน ไดเปนพระเทวทตในบดน นายวาณชผเปนบณฑตในกาลนน ไดเปนเราเอง ทรงใหเทศนาจบลงแลว. จบ เสรวาณชาดกท ๓

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 183 ๔. จลลกเศรษฐชาดก วาดวยคนฉลาดตงตนได

[๔] คนมปญญาเฉลยวฉลาด ยอมตงตนไดดวย ตนทนแมนอย ดจคนสอไฟนอย ๆ ใหเปนกองใหญ ฉะนน. จบจลลกเศรษฐชาดกท ๔

๔. อรรถกถาจลลกเศรษฐชาดก

พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปอาศยกรงราชคฤห ประทบอยในชวกมพวน ทรงปรารภ พระจลลปนถกเถระ จงตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา อปปเกนป เมธาว ดงน. เบองตน พงกลาวการเกดขนและการบรรพชาของพระจลลปนถกในอมพวนนนกอน. มกถาตามลาดบดงตอไปน ไดยนวา ในกรงราชคฤหมธดาของเศรษฐผมทรพยมาก ไดทาความเชยชดกบทาสของตนเองกลววา แมคนอนจะรกรรมนของเรา จงกลาวอยางนถาบดามารดาของเราจกรโทษน จกกระทาไหเปนทอนนอยทอนใหญ พวกเราจกไปอยตางประเทศ จงถอของสาคญทจะถอไปได ออกทางประตลบแมทงสองคนไดพากนไปดวยคดวา จกไปยงททคนอนไมรจก แลวอย ณ ทใดทหนง. เมอผวเมยทงสองนนอย ณ ทแหงหนง เพราะอาศยการอยรวมกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 184ธดาเศรษฐกตงครรภ. ธดาเศรษฐนนอาศยครรภแก จงปรกษากบสามแลวกลาววา ครรภของเราแกแลว ชอวาการตลอดบตรในททหางเหนจากญาตและพวกพอง ยอมเปนทกขแทสาหรบเราทงสอง พวกเราจกไปเฉพาะยงเรอนของตระกล. สามนนคดวา ถาเราจกไปบดน ชวตของเราจะไมม จงผดวนอยวาจะไปวนน จะไปวนพรงน ธดาเศรษฐนนคดวา สามนเปนคนโงไมอตสาหะทจะไป เพราะโทษของตนมมาก ธรรมดาวาบดามารดามประโยชนเกอกลโดยสวนเดยวในบตรธดา สามนจะไปหรอไมกตาม เราควรจะไป เมอสามนนออกจากเรอน นางจงเกบงาบรขารในเรอน บอกถงความทในไปเรอนของตระกลแกชาวบานใกลเคยง แลวเดนทาง. ลาดบนน บรษนนมาเรอนไมเหนนางจงถามคนทคนเคย ไดฟงวาไปเรอนตระกล จงรบตามไปทนในระหวางทาง. ฝายธดาเศรษฐนนกไดตลอดบตรในระหวางทางนนนนเอง สามนน ถามวา นางผเจรญ นอะไร. ฝายธดาเศรษฐนนกลาววา บตรคนหนงเกดแลว สามกลาววา บดน พวกเราจกทาอยางไร. ธดาเศรษฐกลาววา พวกเราจะไปเรอนของตระกล เพอประโยชนแกกรรมใด กรรมนนไดสาเรจแลวในระหวางทางพวกเราจกไปทนนทาอะไรพวกเราจกกลบ แมทงสองคนเปนผมความคดเปนอนเดยวกนกลบแลว. กเพราะทารกนน เกดในระหวางทาง บดามารดาจงตงชอวา ปนถก ไมนานเทาไรนก นางกตงครรภอนอก เรองราวทงปวงพงไหพศดารโดยนยกอนนนแหละ กเพราะทารกแมคนนนกเกดในหนทาง บดามารดาจงตงชอบตรผเกดทแรกวา มหาปนถก ตงชอบตรคนทสองวา จลลปนถก สามภรรยานน พาทารกแมทงสองคนมายงทอยของตนนนแล. เมอสามภรรยาทงสองนนอยในทนน มหาปนถกทารกไดฟงคนอน ๆพดวาอา วาป วายา จงถามมารดาวา แมจา พวกเดกอน ๆ พดวาป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 185พดวายา ญาตของเราไมมหรอ. มารดากลาววา จะพอ ในทน ญาตของ พวกเราไมม แตในพระนครราชคฤห พวกเรามดาชอวามหาธนเศรษฐ ญาตของพวกเรามอยในเมองราชคฤหนนมาก มหาปนถกกลาววา เพราะเหตไร พวกเราจงไมไปทเมองราชคฤหนนละแม. นางไมบอกเหตทคนมาแกบตร เมอบตรทงสองรบเราถามอย จงกลาวกะสามวา เดกเหลานนทาเราใหลาบากเหลอเกนบดามารดาเหนพวกเราแลวจกกนเนอเทยวหรอ มาเถดพวกเราจกแสดงตระกลของตาแกเดกทงหลาย. สามกลาววา เราจกไมอาจไปประจญหนา แตเราจกนาไป ภรรยากลาววา ดแลว พวกเดก ๆ ควรจะเหนตระกลของตานนแล โดยวธอยางใดอยางหนง. ชนแมทงสองนนพาทารกทงสองไปถงเมองราชคฤหโดยลาดบ แลวพกอยในศาลาแหงหนงใกลประตเมอง แลวใหบอกบดามารดาถงความทมารดาของทารกพาเอาทารก ๒ คนมา. ตายายเหลานนไดฟงขาวนนแลวกลาววา คนชอวาไมใชบตร ไมใชธดา ยอมไมมแกเราทงหลายผเทยวอยในสงสารวฏ คนเหลานนมความผดมากแกพวกเรา คนเหลานนไมอาจเพอจะดารงอยในคลองจกษของพวกเรา ชนแมทงสองจงถอเอาทรพยชอมประมาณเทานไปยงททผาสกเลยงชวตอยเถด แตจงสงทารกทงสองคนมาไวทน. ธดาเศรษฐถอเอาทรพยทบดามารดาสงมา แลวสงทารกทงสองใหไปในมอของพวกทตทมานนแหละ. ทารกทงสองเจรญเตบโตอยในตระกลของตา. บรรดาทารกทงสองนน จลลปนถกยงเยาวเกนไป สวนมหาปนถกไปฟงธรรมกถาของพระทศพลกบตา เมอมหาปนถกนน ฟงธรรมในทพรอมพระพกตรของพระศาสดาเปนนตย จตกนอมไปเพอบรรพชา. เขาจงกลาวกะตาวา ถาทานยอมรบ กระผมจะบวช. ตากลาววา เจาพดอะไร พอ เจาเปนทรกของตา การบรรพชาเฉพาะของเจาเทานน ดกวาการบรรพชา แมของชาวโลกทงสน ถาเจาอาจ จงบวชเถอะพอ. ครนรบคาแลวจงไปยงสานกของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 186พระศาสดา. พระศาสดาตรสวา ทานมหาเศรษฐ ทานไดทารกนมาหรอ.มหาเศรษฐกราบทลวา พระเจาขา ขาแตพระองคผเจรญ ทารกนเปนหลานของขาพระองค เขาพดวา จะบวชในสานกของพระองค พระศาสดาจงทรงสงภกษผบณฑบาตเปนวตรรปหนงวา เธอจงใหทารกนบวช. พระเถระบอกตจปญจกกรรมฐาน แกมหาปนถกนนแลวใหบวช มหาปนถกนนเรยนพทธ-วจนะเปนอนมาก มพรรษาครบบรบรณแลว ไดอปสมบทเปนอปสมบนกระทากรรมฐานโดยโยนโสมนสการ ไดบรรลพระอรหตแลว. พระมหาปนถกนน ยบยงอยดวยความสขในฌานและความสขในมรรคจงคดวา เราอาจไหมหนอเพอจะใหสขนแกจลลปนถก ลาดบนน ทานมหา-ปนถกจงไปยงสานกของเศรษฐผเปนตากลาววา ทานมหาเศรษฐ ถาทานยนยอม อาตมภาพจกใหจลลปนถกบวช. มหาเศรษฐกลาววา จงใหบวชเถดทานผเจรญ. พระเถระใหจลลปนถกทารกบวชแลว ใหตงอยในศล ๑๐ สามเณรจลลปนถก พอบวชแลวเทานน ไดเปนคนเขลา สมดงททานกลาววาโดยเวลา เดอนไมอาจเรยนคาถาเดยวนวา ดอกบวโกกนทมกลนหอม ไมปราศจากกลน หอม พงบานแตเชาฉนใด ทานจงดพระองครสผ ไพโรจน เหมอนพระอาทตยสองแสงจาในอากาศ ฉะนน.ไดยนวา พระจลลปนถกนนบวชในกาลแหงพระกสสปสมมาสมพทธเจา เปนผมปญญา ไดทาการหวเราะเยาะ ในเวลาทภกษผเขลารปหนงเรยนอเทศ.ภกษนนละอาย เพราะการเยนหยนนนจงไมเรยนอเทศ ไมทาการสาธยาย.เพราะกรรมนน พระจลลปนถกน พอบวชเทานนจงเกดเปนคนเขลา เมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 187ทานเรยนบทเหนอ ๆ ขนไป บททเรยนแลว ๆ กเลอนหายไป เมอทานจลลปนถกนนพยายามเรยนคาถานเทานน ๔ เดอนลวงไปแลว ลาดบนน พระมหาปนถกจงคราพระจลลปนถกนน ออกจากวหารโดยกลาววา จลลปนถกเธอเปนผอาภพในพระศาสนานโดย ๘ เดอนไมอาจเรยนคาถาเดยวได กเธอจกทากจแหงบรรพชตใหถงทสดไดอยางไร จงออกไปจากวหาร. พระจลลปนถก ไมปรารถนาความเปนคฤหสถ เพราะความรกในพระพทธศาสนา. ในคราวนน พระมหาปนถกไดเปนพระภตตเทสกผแจกภต. หมอชวกโกมารภจถอของหอมและดอกไมเปนอนมากไปยงอมพวนของตน บชาพระศาสดาฟงธรรมแลวลกขนจากอาสนะ ถวายบงคมพระทศพลแลวเขาไปหาพระมหาปนถกถามวา ทานผเจรญในสานกของพระศาสดา มภกษเทาไร ? พระ-มหาปนถกกลาววา มภกษประมาณ ๕๐๐ รป. หมอชวกกลาววา ทานผเจรญพรงน ทานจงพาภกษ ๕๐๐ รปมพระพทธเจาเปนประธาน ไปรบภกษาในนเวศนของผม. พระเถระกลาววา อบาสก. ชอวาพระจลลปนถกเปนผเขลามธรรมไมงอกงาม อาคมภาพจะนมนตเพอภกษทเหลอยกเวน พระจลลปนถกนน.พระจลลปนถกไดฟงดงนน จงคดวา พระเถระพชายของเราเมอรบนมนต เพอภกษทงหลายมประมาณเทานกรบ กนเราไวภายนอก พชายของเราจกผดใจในเราโดยไมตองสงสย บดน เราจะประโยชนอะไรดวยพระศาสนาน เราจกเปนคฤหสถกระทาบญมทานเปนตนเลยงชวต. วนรงขน พระจลลปนถกนนไปแตเชาตรดวยคดวา จกเปนคฤหสถ ในเวลาใกลรง พระศาสดาทรงตรวจโลก ไดทรงเหนเหตนนนนแล จงเสดจไปกอนลวงหนา ไดประทบยนจงกรมอยทซมประต ใกลทางทพระจลลปนถกจะไป. พระจลลปนถกเมอจะเดนไปสเรอน เหนพระศาสดาจงเขาไปเฝาแลวถวายบงคม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 188 ลาดบนน พระศาสดาตรสกะพระจลลปนถกนนวา จลลปนถก ก เธอจะไปไหนในเวลาน พระจลลปนถกกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญพระพชายฉดคราขาพระองคออก ดวยเหตนน ขาพระองคจะไปดวยคดวาจกเปนคฤหสถ พระศาสดาตรสวา จลลปนถก ชอวาการบรรพชาของเธอในสานกของเรา เธอถกพระพชายฉดคราออกไป เพราะเหตไรจงไมมายงสานกของเรา มาเถด เธอจะประโยชนอะไรดวยความเปนคฤหสถ เธอจกอยในสานกของเรา แลวทรงพาพระจลลปนถกไป ใหพระจลลปนถกนนนงทหนามขพระคนธกฏ ตรสวา จลลปนถก เธอจงผนหนาไปทางทศตะวนออก จงอยในทนแหละ ลบคลาผาทอนเกาไปวา รโชหรณ รโชหรณ ผาเปนเครองนาธลไป ผาเปนเครองนาธลไป แลวทรงประทานผาเกาอนบรสทธซงทรงปรงแตงดวยฤทธ เมอเขากราบทลเวลา (ภตตาหาร) ใหทรงทราบ จงแวดลอมดวยภกษสงฆ เสดจไปยงนเวศนของหมอชวกประทบนงบนอาสนะ ทเขาปลาดแลว ฝายพระจลลปนถกมองดพระอาทตยนงลบทอนผาเกานนวา รโชหรณ รโชหรณ เมอพระจลลปนถกนน ลบทอนผาเกานนอย ผาไดเศราหมองไปแตนนพระจลลปนถกจงคดวา ทอนผาเกาผนนนบรสทธอยางยง แตเพราะอาศยอตภาพน จงละปรกตเกดเศราหมองอยางน สงขารทงหลายไมเทยงหนอจงเรมตงความสนและความเสอมเจรญวปสสนา พระศาสดาทรงทราบวาจตของจลลปนถกขนสวปสสนาแลว จงตรสวา จลลปนถก เธออยากระทาความสาคญวา ทอนผาเกานน เทานนเปนของเศราหมองยอมดวยฝนธล แตธลคอราคะเปนตน เหลานน มอยในภายใน เธอจงนาธลคอราคะเปนตนนน ไปเสย แลวทรงเปลงโอภาสเปนผมพระรปโฉมปรากฏ เหมอนประทบ นงอยเบองหนา ไดตรสพระคาถาเหลานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 189 ราคะเรยกวา ธล แตฝนละอองไมเรยกวาธล คาวา ธลนเปนชอของราคะ ภกษทงหลายเหลานนละ ธลนนไดแลว ยอมอยในศาสนาของพระพทธเจาผ ปราศจากธล โทสะ เรยกวาธล แตฝนละอองไมเรยก วา ธล คาวาธลน เปนชอของโทสะ ภกษทงหลาย เหลานน ละธลนนไดแลว ยอมอยในศาสนาของ พระพทธเจาผปราศจากธล โมหะ เรยกวา ธล แตฝน ละอองไมเรยกวา ธล คาวาธลน เปนชอของโมหะ ภกษทงหลายเหลานน ละธล นนไดแลวยอมอยใน ศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล.ในเวลาจบคาถา พระจลลปนถกบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลายปฎกทงสามมาถงแกพระจลลปนถกนน พรอมดวยปฏสมภทาทงหลายเทยว. ไดยนวา ในกาลกอน พระจลลปนถกนนเปนพระราชากาลงทาประทกษณพระนคร เมอพระเสโทไหลออกจากพระนลาต จงเอาผาสาฎกบรสทธ เชดพระนลาต ผาสาฎกไดเศราหมองไป พระราชานนทรงไดอนจจสญญาความหมายวาไมเทยง วาผาสาฎกอนบรสทธเหนปานน ละปกตเดมเกดเศราหมองเพราะอาศยรางกายน สงขารทงหลายไมเทยงหนอ ดวยเหตนน ผาเปนเครองนาธลออกไปเทาน เกดเปนปจจยแกพระจลลปนถกนน. ฝายหมอชวกโกมารภจนอมนานาทกษโณทกเขาไปถวายพระทศพลพระศาสดาเอาพระหตถปดบาตรโดยตรสวา ชวก ในวหารมภกษอยมใชหรอพระมหาปนถกกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ในวหารไมมภกษมใชหรอพระเจาขา พระศาสดาตรสวา ชวก มภกษ. หมอชวกจงสงบรษไปโดยสงวาพนาย ถาอยางนนทานจงไป อนง จงรวาในวหารมภกษหรอไมม ขณะนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 190พระจลลปนถกคดวา พชายของเราพดวา ในวหารไมมภกษ เราจกประกาศ ความทภกษทงหลายมอยในวหาร แกพชายของเรานน แลวบนดาลใหอมพวนทงสนเตมไปดวยภกษทงหลายเทานน ภกษพวกหนงทาจวรกรรม ภกษพวกหนงทากรรมคอยอมจวร ภกษพวกหนงทาการสาธยาย ทานนรมตภกษ๑,๐๐๐ รป ซงเหมอนกนและกนอยางน บรษนนเหนภกษมากมายในวหารจงกลบไปบอกหมอชวกวา ขาแตนาย อมพวนทงสนเตมดวยภกษทงหลาย ณ ท นนแหละ แมพระเถระ กนรมตอตภาพตงพน [ลวนเปน] พระปนถก นงอยในอมพวนอนรนรมยจนกระทงประกาศเวลา [ภต] ใหทราบกาล. ลาดบนน พระศาสดาตรสกะบรษนนวา ทานจงไปวหาร กลาววาพระศาสดาตรสเรยกภกษชอวา จลลปนถก เมอบรษนนไปกลาวอยางนนแลวปากตงพนกตงขนวา อาตมะชอจลลปนถก อาตมะชอจลลปนถก บรษไปกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญนยวาภกษแมทงหมด ชอจลลปนถกทงนน.พระศาสดาตรสวา ถาอยางนน ทานจงไปจบมอภกษผพดกอนวา อาตมะชอจลลปนถก ภกษทเหลอจะอนตรธานไป บรษนน ไดกระทาอยางนน ทนใดนนเอง ภกษประมาณพนรปไดอนตรธานหายไป พระเถระไดไปกบบรษนน ในเวลาเสรจภตกจ พระศาสดาตรสเรยกหมอชวกมาวา ชวก ทานจงรบบาตรของพระจลลปนถก พระจลลปนถกนจกกระทาอนโมทนาแกทาน. หมอชวกไดกระทาอยางนน พระเถระบนลอสหนาท ดจราชสหหนมยงปฎกทง ๓ใหกาเรบ กระทาอนโมทนา พระศาสดาเสดจลกขนจากอาสนะ. มภกษสงฆเปนบรวารเสดจไปยงพระวหาร เมอภกษทงหลายแสดงวตรแลว เสดจลกจากอาสนะประทบยนทหนามขพระคนธกฎ ประทานโอวาทของพระสด แกภกษสงฆ แลวตรสบอกพระกรรมฐาน ทรงสงภกษสงฆไปแลวเสดจเขาพระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 191คนธกฎ อนตอบดวยของหอมอนมกลนหอม ทรงเขาสหไสยา โดยพระปรศว เบองขวา ครนในเวลาเยน ภกษทงหลายประชมกนรอบดานในโรงธรรมสภานงเหมอนวงมานผากมพลแดง ปรารภเรของพระคณของพระศาสดาวา อาวโสทงหลาย พระมหาปนถกไมรอธยาศยของพระจลลปนถก ไมอาจใหเรยนคาถาเดยวโดยเวลา ๔ เดอน ฉดออกจากวหาร โดยกลาววา จลลปนถกนโงเขลาแตพระสมมาสมพทธเจาไดประทานพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาแกพระ-จลลปนถกนน ในระหวางภตคราวเดยวเทานน เพราะพระองคเปนพระธรรม ราชาผยอดเยยม ปฎกทงสามมาพรอมดวยปฏสมภทาทเดยว นาอศจรรย ชอวาพทธพลงใหญหลวง. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาทรงทราบความเปนไปของเรองนในโรงธรรมสภา ทรงพระดารวา วนนเราควรไป จงเสดจลกขนจากพทธไสยา ทรงนงผาสองชนอนแดงด ทรงผกรดประคดประดจสายฟาแลบทรงหมมหาจวรขนาดพระสคตเชนกบผากมพลแดง เสดจออกจากพระคนธกฎอนมกลนหอม เสดจไปยงโรงธรรมสภา ดวยความงามอนเยองกรายดจชางตวประเสรฐอนซบมนและดจราชสห และดวยพทธลลาอนหาทสดมได เสดจขนบวรพทธอาสนทลาดไวทรงเปลงพทธรศมมพรรณ ๖ ประการเสมอนทรงยงทองทะเลใหกระเพอม ประดจพระอาทตยทอแสงออน ๆ เหนอยอดเขายคนธรฉะนน ประทบนงทามกลางอาสนะ กเมอพระสมมาสมพทธเจาพอสกวาเสดจมา ภกษสงฆไดงดการพดจานงอยแลว พระศาสดาทรงแลดบรษทดวยพระเมตตาจตอนออนโยน ทรงพระดารวา บรษทนงามเหลอเกน การคะนองมอคะนองเทา หรอเสยงไอเสยงจาม แทของภกษรปเดยวกมไดม ภกษแมทงปวงนมความเคารพดวยความเคารพในพระพทธเจา อนเดชของพระพทธเจาคกคามแลว เมอเรานงไมกลาวแมตลอดกป ภกษทงหลายจกไมตงถอยคาขน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 192กลาวกอน ชอวาวตรในการตงเรอง เราควรจะร เราแหละจกกลาวกอนจง ตรสเรยกภกษทงหลายดวยพระสรเสยงดจเสยงพรหมอนไพเราะ ตรสวา ดกอนภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงประชมกนดวยเรองอะไร เรองอะไรทพวกเธอพดคางไวในระหวาง ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญขาพระองคทงหลายนงอยในทน ไมกลาวเดยรฉานกถาอยางอน แตนงพรรณนาพระคณทงหลายของพระองคเทานนวา อาวโสทงหลาย พระมหา-ปนถกไมรอธยาศยของพระจลลปนถก ไมอาจใหเรยนคาถาเดยวโดย ๔ เดอนฉดออกจากวหารโดยกลาววา พระจลลปนถกนโงเขลา แตพระสมมาสมพทธ-เจาไดประทานพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาแกพระจลลปนถกนนในระหวางภตครงเดยวเทานน เพราะพระองคทรงเปนพระธรรมราชาผยอดเยยม นาอศจรรย ชอวาพระกาลงของพระพทธเจาทงหลายใหญหลวงนก พระศาสดาไดทรงสดบถอยคาของภกษทงหลายแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พระจลลปนถกบรรลถงความเปนใหญในธรรม ในธรรมทงหลายในบดน เพราะอาศยเรากอน แตในปางกอน จลลปนถกนถงความเปนใหญในโภคะ แมในโภคะทงหลาย กเพราะอาศยเรา. ภกษทงหลายจงทลออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอตรสเรองนนใหแจมแจง พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไวใหปรากฏ ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในเมองพาราณสในแควนกาส พระโพธสตวบงเกดในตระกลเศรษฐ เจรญวยแลว ไดรบตาแหนงเศรษฐ ไดชอวาจลลกเศรษฐ จลลกเศรษฐนน เปนบณฑตฉลาดเฉยบแหลมรนมตทงปวง วนหนง จลลกเศรษฐนน ไปสทบารงพระราชา เหนหนตายในระหวางถนน คานวนนกขตฤกษในขณะนนแลว กลาวคานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 193กลบตรผมดวงตาคอปญญา อาจเอาหนตวนไปกระทาการเลยงดภรรยาและประกอบการงานได. กลบตรผยากไรคนหนงชอวา จฬนเตวาสก ไดฟงคาของเศรษฐนนแลวคดวา ทานเศรษฐนไมร จกไมพด จงเอาหนไปขายในตลาดแหงหนงเพอเปนอาหารแมว ไดทรพยกากณกหนง จงซอนาออยดวยทรพยหนงกากณกนน แลวเอาหมอใบหนงตกนาไป เขาเหนพวกชางดอกไมมาจากปาจงใหชนนาออยคนละหนอยหนง แลวใหดมนากระบวยหนงพวกชางดอกไมเหลานน ไดใหดอกไมคนละกามอแกเขา. แมในวนรงขน เขากเอาคาดอกไมนนซอนาออยและนาดมหมอหนงไปยงสวนดอกไมทเดยว พวกชางดอกไมไดใหกอดอกไมทเกบไปแลวครงกอแกเขาในวนนนแลวกไป ไมนานนก เขากไดเงน ๘ กหาปณะโดยอบายน. ในวนมฝนเจอลมวนหนง ไมแหง กงไม และใบไมเปนอนมาก ในพระราชอทยาน ถกลมพดตกลงมาอก คนเฝาอทยานไมเหนอบายทจะทง เขาไปในพระราชอทยานนนแลวกลาวกะคนเฝาอทยานวา ถาทานจกใหไมและใบไมเหลานนแกขาพเจา ขาพเจาจกนาของทงหมดออกไปจากสวนนของทานคนเฝาอทยานนนรบคาวา เอาไปเถอะนาย. จฬนเตวาสกจงไปยงสนามเลนของพวกเดกๆ ใหนาออย ใหตนไมและใบไมทงหมดออกไปโดยเวลาครเดยว ใหกองไวทประตอทยาน ในกาลนน ชางหมอหลวงเทยวหาพนเพอเผาภาชนะดนของหลวง เหนไมและใบไมเหลานนทประตอทยานจงซอเอาจากมอของจฬนเตวาสกนน วนนนจฬนเตวาสกไดทรพย ๑๖ กหาปณะ และภาชนะ ๕อยางมตมเปนตน ดวยการขายไม. เมอมทรพย ๒๔ กหาปณะ จฬนเตวาสกนนจงคดวา เรามอบายน แลวตงตมนาดมตมหนงไวในทไมไกลประตพระนคร บรการคนหาบหญา ๕๐๐

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 194คนดวยนาดม. คนหาบหญาแมเหลานน กลาววา สหาย ทานมอปการะมาก แกพวกเรา พวกเราจะการทาอะไรแกทาน (ไดบาง) จฬนเตวาสกนน กลาววาเนอกจเกดขนแกเรา ทานทงหลายจกกระทา แลวเทยวไปขางโนน ขางน ไดกระทาความสนทสนม โดยความเปนมตรกบคนผทางานทางบก และคนทางานทางนา. คนทางานทางบกบอกแกจฬนเตวาสกนนวา พรงน พอคามาจกพามา ๕๐๐ ตวมายงนครน. นายจฬนเตวาสกนนไดฟงคาของคนทางานทางบกนนแลว จงกลาวกะพวกคนหาบหญาวา วนน ทานจงใหหญาแกเราคนละกา และเมอเรายงไมไดขายหญา ทานทงหลายอยาขายหญาของตน ๆ คนหาบหญาเหลานนรบคาแลวนาหญา ๕๐๐ กา มาลงทประตบานของจฬนเตวา-สกนน. พอคามาไมไดอาหารสาหรบมาในพระนครทงสน จงใหทรพยหนงพนแกจฬนเตวาสกนน แลวถอเอาหญานนไป. แตนนลวงไป ๒-๓ วน สหายผทางานทางนาบอกแกจฬนเตวาสกนนวา เรอใหญมาจอดททาแลว. จฬนเตวาสกนนคดวา มอบายน. จงเอาเงน๘ กหาปณะไปเชารถ ซงเพยบพรอมดวยบรวารทงปวง แลวไปยงทาเรอดวยยศใหญ ใหแหวนวงหนงเปนมดจาแกนายเรอ ใหวงมานนงอยในทไมไกลสงคนไววา เมอพอคาภายนอกมา พวกทานจงบอก โดยการบอกประวงไวสามครง.พอคาประมาณรอยคนจากเมองพาราณสไดฟงวา เรอมาแลว จงมาโดยกลาววา พวกเราจะซอเอาสนคา. นายเรอกลาววา พวกทานจกไมไดสนคา พอคาใหญในทชอโนน ใหมดจาไวแลว พอคาเหลานนไดฟงดงนนจงมายงสานกของจฬนเตวาสกนน. คนผรบใชใกลชดจงบอกความทพวกพอคาเหลานนมาโดยการบอกประวงไวสามครง ตามสญญาเดม. พอคาประมาณ ๑๐๐ คนนน ใหทรพยคนละพน เปนผมหนสวนเรอกบจฬนเตวาสกนน แลวใหอกคนละพน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 195ใหปลอยหน ไดกระทาสนคาใหเปนของตน จฬนเตวาสกถอเอาทรพยสอง แสนกลบมาเมองพาราณส คดวา เราควรเปนคนกตญ จงใหถอเอาทรพยแสนหนงไปยงทใกลจลลกเศรษฐ. ลาดบนน จลลกเศรษฐจงถามจฬนเตวา-สกนนวา ดกอนพอ เธอทาอะไรจงไดทรพยน. จฬนเตวาสกนน กลาววาขาพเจาตงอยในอบายททานบอก จงไดทรพยภายใน ๔ เดอนเทานน แลวบอกเรองราวทงหมด ตงแตหนตายเปนตนไป. ทานจลลกมหาเศรษฐ ไดฟงคาของจฬนเตวาสกนนแลวคดวา บดน เรากระทาทารกเหนปานนใหเปนของเราจงจะควร จงใหธดาของคนผเจรญวยแลวกระทาใหเปนเจาของทรพยทงสน. เมอทานเศรษฐลวงลบไปแลว จฬนเตวาสกนน กไดตาแหนงเศรษฐในนครนน. ฝายพระโพธสตวกไดไปตามยถากรรม. พระสมมาสมพทธเจา ครนตรสพระธรรมเทศนาน ทรงเปนผตรสรพรอมยงทเดยว ไดตรสพระคาถานวา บคคลผมปญญารจกใครครวญ ยอมตงตนได ดวยทรพยอนเปนตนทน แมมประมาณนอย เหมอน คนกอไฟกองนอยใหเปนกองใหญฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปเกนป แปลวา แมนอย คอแมนดหนอย. บทวา เมธาว แปลวา ผมปญญา. บทวา ปาภเฏนไดแก ดวยตนทนของสนคา. บทวา วจกขโณ ไดแก ผฉลาดในโวหาร.บทวา สมฏาเปต อตตาน ความวา ยงทรพยและยศใหญใหเกดขนแลวตงตน คอยงคนใหตงอยในทรพยและยศนน. ถามวา เหมอนอะไร ?ตอบวา เหมอนคนกอไฟกองนอยใหเปนกองใหญ อธบายวา บรษผเปนบณฑตใสโคมยและจรณเปนคนแลวเปาดวยลมปาก กอไฟนดหนอยขน คอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 196ใหเพมขน ไดแก ทาใหเปนกองไฟใหญ โดยลาดบ ฉนใด บณฑตกฉนนนเหมอนกน ไดทรพยอนเปนตนตนแมนอย แลวประกอบอบายตาง ๆ ยอมทาทรพยและยศใหเกดขน คอใหเพมขน กแหละครน ใหเพมขนแลวกดารงตนไวในทรพยและยศนน กหรอวา ยอมตงตนไว คอ กระทาใหรกน คอใหปรากฏ เพราะความเปนใหญในทรพยและยศนนนน แหละ. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงพระธรรมเทศนานอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย จลลปนถกอาศยเราแลวถงความเปนใหญในธรรม ในเพราะธรรมทงหลาย ในบดน กหามได สวนในกาลกอนกอาศยเราจงถงความเปนใหญในโภคะ แมเพราะโภคะทงหลาย แลวตรสเรอง ๒ เรอง สบอนสนธกนแลวทรงประชมชาดกวา จฬนเตวาสกในกาลนน ไดเปนพระจลลปนถกในบดน สวนจลลกมหาเศรษฐในกาลนน ไดเปนเราเองแล. จบ จลลกมหาเศรษฐชาดกท ๔

๕. ตณฑลนาฬชาดก

วาดวยราคาขาวสาร

[๕] ขาวสารทะนานทนงมราคาเทาไร พระ- นครพาราณสทงภายในภายนอกมราคาเทาไร ขาวสาร ทะนานเดยวมคาเทามา ๕๐๐ ตวเทยวหรอ. จบ ตณฑลนาฬชาดกท ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 197 อรรถกถาตณฑลนาฬชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภ พระ-โลกฬทายเถระ จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา กมคฆตตณฑลนาฬกา จ ดงน. สมยนน ทานพระทพพมลลบตร ไดเปนพระภตตเทสกของสงฆเมอพระทพพมลลบตรนน แสดงสลากภตเปนตน แตเชาตร บางคราวภตดกถงแกพระอทายเถระ บางคราวภตเลว. ในวนทไดภตเลว พระอทายเถระนนกระทาโรงสลากใหอากลวนวาย กลาววา พระทพพะเทานน รเพอใหสลากหรอ พวกเราไมรหรอ. เมอพระอทายนนทาโรงสลากใหวนวายอย. ภกษทงหลายไดใหกระเชาสลากดวยคาวา เอาเถอะทานนนแหละจงใหสลากเดยวน.จาเดมแตนน พระอทายนนไดใหสลากแกสงฆ. กแหละเมอจะให ยอมไมรวา น ภตดหรอภตเลว หรอวา ยอมไมรวา ภตดตงไวทโรงโนน ? ภต เลวตงไวทโรงโนน ? ยอมไมกาหนดวา บญชแสดงยอดจานวนอยในโรงโนน ?ในเวลาทภกษทงหลายยน กขดเสน ทพนหรอทขางฝา มอนใหรวา ในทนบญชทตงลาดบนยน ในทน บญชทตงลาดบนยน. วนรงขน ในโรงสลากมภกษนอยกวาบาง มากกวาบาง เมอภกษทงหลายเหลานนนอยกวา รอยขดกอยตา เมอภกษทงหลายมากกวา รอยขดกอยสง. พระอทายนน เมอไมรบญชทตงลาดบ จงไหสลากไปตามหมายรอยขด. ลาดบนน ภกษทงหลายจงกลาวกะพระอทายนนวา ดกอนอาวโสอทาย ธรรมดารอยขดจะอยตาหรออยสงกตามเถอะ แคภตดดงอยทโรงโนนภตเลวตงอยทโรงโนน. พระอทายเมอจะไดตอบภกษทงหลายจงกลาววา ถา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 198เมอเปนอยางนน เพราะเหตไร รอยขดนจงตงอยอยางน เราจะเชอพวกทาน ไดอยางไร เราเชอตามรอยขดน. ลาดบนน ภกษหนมและสามเณรทงหลายจงกลาวกะพระอทายนนวา ดกอนอาวโสอทาย. เมอทานใหสลากอย ภกษทงหลายพากนเสอมลาภ ทานไมสมควรใหสลาก จงออกไปจากโรงสลากแลวฉดคราออกจากโรงสลาก. ขณะนน ในโรงสลาก ไดมความวนวายมาก. พระศาสดาไดทรงสดบ ดงนนจงตรสถามพระอานนทเถระวา อานนทในโรงสลากมความวนวายมาก นนชอวาเสยงอะไร. พระเถระไดกราบทลเรองนนแดพระตถาคต. พระศาสดาตรสวา อานนท อทายกระทาความเสอมลาภแกคนอน เพราะความทคนเปนคนโง มใชบดนเทานน แมในกาลกอนกไดกระทาแลวเหมอนกน. พระเถระทลออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอตรสเรองนนใหแจมแจง พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไว ใหปรากฏ ดงตอไปน ในอดตกาล ไดมพระราชาพระนามวาพรหมทต อยในพระนครพาราณส แควนกาส. ในกาลนน พระโพธสตวของเราทงหลายไดเปนพนกงานตราคาของพระเจาพรหมทตนน ไดตราคาชางและมาเปนตน และแกวมณกบทองเปนตน ครนตราคาแลวใหมลคาอนสมควรแกภณฑะนนแหละ. แกเจาของภณฑะทงหลาย แตพระราชาทรงเปนคนโลภ เพราะความเปนผมกโลภ พระราชานน จงทรงดารอยางนวา พนกงานตราคาคนน เมอตราคาอยอยางนไมนานนก ทรพยในวงของเราจกถงความหมดสนไป เราจกตงคนอนใหเปนพนกงานตราคา พระราชานน ทรงใหเปดสหบญชรทอดพระเนตรดพระลาน-หลวง ทรงเหนบรษชาวบานคนหนงผทงเหลวไหลและโงเขลา จงทรงพระ-ดารวา ผนจกอาจกระทางานในตาแหนงพนกงานตราคาของเราได จงรบสง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 199ใหเรยกเขามา แลวตรสวา พนาย เธอจกอาจทางานในตาแหนงพนกงานด ราคาของเราไดไหม. บรษนนทลวา อาจ พะยะคะ พระราชาจงทรงตงบรษเขลาคนนนไวในงานของผตราคา เพอตองการรกษาทรพยของพระองค. ตงแตนน บรษผโงเขลานน เมอจะตราคาชางและมาเปนตน กลาวตราคาเอาตามความชอบใจ ทาใหเสยราคา. เพราะเขาดารงอยในตาแหนง เขากลาวคาใด คานนนนแลเปนราคา. ครงนน พอคามาคนหนง นามา ๕๐๐ ตวมาจากแควนอตตราปถะ พระราชารบสงใหเรยกบรษนนมาใหตราคามา บรษนนไดตงราคานา ๕๐๐ ตว ดวยขาวสารทะนานเดยว กแหละครนตราคาแลวจงกลาววา ทานทงหลายจงใหขาวสารหนงทะนานแกพอคามา แลวใหพกมาไวในโรงมา. พอคามาจงไปยงสานกของพนกงานตราคาคนเกา บอกเรองราวนนแลวถามวา บดน ควรจะทาอยางไร ? พนกงานตราคาคนเกานนกลาววาทานทงหลายจงใหสนบนแกบรษนนแลวถามอยางนวา มาทงหลายของพวกขาพเจามราคาขาวสารทะนานเดยวกอน ขอนรกนแลว แตขาพเจาประสงคจะรราคาของขาวสารทะนานเดยว เพราะอาศยทาน ทานจกอาจเพอยนอยในสานกของพระราชาแลวพดวา ขาวสารหนงทะนานนมราคาชอน ถาเขาพดวาจกอาจ พวกทานจงพาเขาไปยงสานกของพระราชา แมเรากจกไปในทนน.พอคารบคาพระโพธสตวแลว ใหสนบนแกนกตราคา แลวบอกเนอความนน.นกตราคานนพอไดสนบนเทานนกกลาววา เราจกอาจตราคาขาวสารหนงทะนานได. พอคามากลาววา ถาอยางนน พวกเราจงพากนไปยงราชสกลแลวไดพานกตราคานนไปยงสานกของพระราชา. พระโพธสตวกด อามาตยเปนอนมากแมเหลาอนกด ไดพากนไปแลว พอคามาถวายบงคมพระราชาแลวทลถามวา ขาแตสมมตเทพ ขาพระองคไดทราบวามา ๕๐๐ ตวมราคา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 200เทาขาวสารหนงทะนาน แตขาวสารหนงทะนานนมราคาเทาไร ขาแตสมมต-เทพ ขอพระองคไดโปรดถามพนกงานตราคา พระเจาขา. พระราชาไมทราบความเปนไปนนจงตรสถามวา ทานนกตราคาผเจรญ มา ๕๐๐ ตวมราคาเทาไร ? พนกงานตราคากราบทลวา มราคาขาวสารหนงทะนานพระเจาขาพระราชาตรสถามวา ชางเถด พนาย มาทงหลายมราคาขาวสารหนงทะนานกอน แตขาวสารหนงทะนานนน มราคาเทาไร ? บรษโงผนนกราบทลวาขาวสารหนงทะนานยอมถงคาเมองพาราณส ทงภายในและภายนอก พะยะคะ. ไดยนวา ในกาลกอน บรษโงนนอนวรรตตามพระราชา จงไดตราคามาทงหลายดวยขาวสารทะนานหนง ไดสนบนจากมอของพอคา กลบตราคาเมองพาราณสทงภายในและภายนอก ดวยขาวสารหนงทะนานนน. กในกาลนน เมองพาราณสไดลอมกาแพงประมาณ ๑๒ โยชน แควนทงภายในและภายนอกเมองพาราณสนประมาณ ๓๐๐ โยชน. บรษโงนน ไดตราคาเมองพาราณสทงภายในและภายนอกอนใหญโตอยางน ดวยขาวสารหนงทะนานฉะน. พระโพธสตวไดฟงดงนน เมอจะถามจงกลาวคาถานวา ขาวสารหนงทะนานมราคาเทาไร พระนคร พาราณสทงภายในภายนอกมราคาเทาไร ขาวสาร- ทะนานเดยว มราคาเทามา ๕๐๐ ตวเทยวหรอ. อามาตยทงหลายไดฟงดงนน จงพากนตบมอหวเราะทาการเยาะเยยวาเมอกอน พวกเราไดมความสาคญวา แผนดนและราชสมบต หาคามได นยวาราชสมบตในเมองพาราณสพรอมทงพระราชาอนใหญโตอยางน มคาเพยงขาวสารทะนานเดยว โอ! ความเพยบพรอมของพนกงานตราคา ทานเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 201พนกงานตราคา ดารงอยตลอดกาลมประมาณเทาน ณ ทไหนกน ทานเหมาะสม แกพระราชาของพวกเราทเดยว. ครงนน พระราชาทรงละอาย ใหฉดคราบรษโงนนออกไป แลวไดพระราชทานตาแหนงพนกงานตราคาแกพระโพธ-สตวตามเดม. พระโพธสตวไดไปตามยถากรรม. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ตรสเรอง ๒ เรองสบอนสนธตอกนไป แลวทรงประชมชาดกวา พนกงานตราคาผเปนชาวบานโงเขลาในกาลนน ไดเปนพระโลฬทายในบดน พนกงานตราคาผเปนบณฑต ในกาลนน ไดเปนเราเอง. จบ ตณฑลนาฬชาดกท ๕

๖. เทวธรรมชาดก

วาดวยธรรมของเทวดา

[๖] สปบรษผสงบระงบ ประกอบดวยหรและ โอตตปปะ ตงมนอยในธรรมอนขาว ทานเรยกกวาผม ธรรมของเทวดาในโลก. จบเทวธรรมชาดกท ๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 202 ๖. อรรถกถาเทวธรรมชาดก

พระผมพระภาคเจา เมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษผมภณฑะมาก จงตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา หรโอตตปป-สมปนนา ดงน. ไดยนวา กฎมพชาวเมองสาวตถคนหนง เมอภรรยาตายกบวชกฎมพ-นน เมอจะบวชไดใหทาบรเวณ โรงไฟและหองเกบสงของ ทาหองเกบสงของใหเตมดวยเนยใสและขาวสารเปนตน สาหรบคนแลวจงบวช กแหละครนบวชแลว ใหเรยกทาสของตนมา ใหหงตมอาหารตามชอบใจ แลวจงบรโภคและไดเปนผมบรขารมาก ในเวลากลางคน มผานงและผาหมผนหนง เวลากลางวน มอกผนหนงอยทายวหาร วนหนง เมอภกษนนนาจวรและเครองปลาดเปนตน ออกมาคลตากไวในบรเวณ ภกษชาวชนบทมากดวยกน เทยวจารกไปตามเสนาสนะ ไปถงบรเวณ เหนจวรเปนตน จงถามวา จวรเปนตนเหลานนของใคร ? ภกษนนกลาววา ของผมครบ ทานผมอาย. ภกษเหลานนถามวา จวรนกด ผานงนกด เครองลาตนกด ทงหมดเปนของทานเทานนหรอ ? ภกษนนกลาววา ขอรบ เปนของผมเทานน. ภกษทงหลายกลาววาทานผมอาย พระผมพระภาคเจาทรงอนญาต ไตรจวรมใชหรอ ทานบวชในศาสนาของพระพทธเจาผมกนอยอยางน เกดเปนผมบรวารมากอยางน มา เถดทาน พวกเราจกนาไปยงสานกของพระทศพล แลวไดพาภกษนนไปยงสานกของพระศาสดา พอทรงเหนภกษนนเทานนจงตรสวา ภกษทงหลาย เธอ ทงหลายเปนผพาภกษผไมปรารถนานน แลมาแลวหรอ. ภกษทงหลายกราบทล วา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษนมภณฑะมากมบรขารมาก พระเจาขา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 203พระศาสดาตรสถามวา ดกอนภกษ ไดยนวาเธอมภณฑะมากจรงหรอ ? ภกษนนกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา จรงพระเจาขา. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ กเพราะเหตไรเธอจงเปนผมภณฑะมาก เรากลาวคณของความเปนผมกนอย ความเปนผสนโดษ ความสงด เเละการปรารภความเพยร มใชหรอ. ภกษนน ไดฟงพระดารสของพระศาสดากโกรธคดวา บดนเราจกเทยวไปโดยทานองน จงทงผาหม มจวรผนเดยว ยนอยในทามกลางบรษท. ลาดบนน พระศาสดาเมอจะทรงอปถมภภกษนนจงตรสวา ดกอนภกษ เมอกอน แมในกาลเนอเปนผเสอนาผแสวงหาหรโอตตปปะ เธอแสวงหาหรโอตตปปะอยถง ๑๒ ป เมอเปนเชนนน เพราะเหตไรในบดน เธอบวชในพระพทธศาสนาอนเปนทเคารพตางน จงทงผาหมในทามกลางบรษท ละหรโอตตปปะยนอยเลา. ภกษนนไดฟงพระดารสของพระศาสดา ไดยงหร-โอตปปะใหกลบตงขน. จงหมจวรนนแลวถวายบงคมพระศาสดานง ณ สวนขางหนง ภกษทงหลายทลออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอทรงยงเรองนนใหแจมแจง. พระผพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไวใหปรากฏ ดงตอไปน ในอดตกาล ไดมพระราชาพระนามวา พรหมทต ในนครพาราณสในแควนกาส. ในกาลนน พระโพธสตวถอปฏสนธในพระครรภของพระอคร-มเหสของพระเจาพรหมทตนน . เมอครบทศมาส พระนางประสตพระโอรส.ในวนเฉลมพระนามของพระโอรสนน พระญาตทงหลายไดตงพระนามวามหสสาสกมาร ในกาลทพระกมารนนทรงวงเลนได พระโอรสองคอนกประสต พระญาตทงหลายตงพระนามของพระโอรสนนวา จนทกมาร. ในเวลาทพระจนทกมารนนทรงวงเลนได พระมารดาของพระโพธสตวกสวรรคต พระราชาทรงตงพระสนมอนไวในตาแหนงพระอครมเหส. พระอคร-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 204มเหสนน ไดเปนทรกเปนทโปรดปรานของพระราชา. พระอครมเหสแมนน ทรงอาศยการอยรวมกนกประสตพระโอรสองคหนง. พระญาตทงหลายไดตงพระนามของพระโอรสนนวา สรยกมาร. พระราชาทรงเหนพระโอรสแลวมพระหฤทยยนดตรสวา นางผเจรญ เราใหพรแกบตรของเธอ. พระเทวเกบไวจะรบเอาในเวลาตองการพรนน. เมอพระโอรสเจรญวยแลว พระนางกราบทลพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ ในกาลทพระโอรสของหมอมฉนประสตพระองคทรงประทานพรไวมใชหรอ ขอพระองคจงประทานราชสมบตแกพระ-โอรสของหมอมฉน. พระราชาทรงหามวา พระโอรสสองพระองคของเรารงเรองอยเหมอนกองเพลง เราไมอาจใหราชสมบตแกโอรสของเธอ ทรงเหนพระนางออนวอนอยบอย ๆ ทรงพระดารวา พระนางนจะพงคดแมกรรมอนลามกแกโอรสทงหลายของเรา จงรบสงใหเรยกพระโอรสทงสองมาแลวตรสวาพอทงสอง ในเวลาทสรยกมารประสต พอไดใหพรไว บดนมารดาของสรย-กมารนนทลขอราชสมบต พอไมประสงคจะใหแกสรยกมารนน ธรรมดามาตคาม ผลามกจะพงคดแมสงอนลามกแกพวกเจา เจาทงสองตองเขาปาตอเมอพอลวงไปแลว จงครองราชสมบตในนครอนเปนของมอยของตระกล แลวทรงกนแสง คราคราญจมพตทศรษะแลวทรงสงไป. สรยกมารทรงเลนอยทพระลานหลวง เหนพระโอรสทงสองนนถวายบงคมพระราชบดาแลวลงจากปราสาท ทรงเหนเหตนน จงคดวา แมเรากจกไปกบพระเจาพทงสอง จงออกไปพรอมกบพระโอรสทงสองนนเอง พระโอรสเหลานนเสดจเขาไปยงปาหมพานต. พระโพธสตวแวะลงขางทางประทบนงทโคนไม เรยกสรยกมารมาวาพอสรยะ. เจาจะไปยงสระนน อาบและดมแลวจงเอาใบบวหอนาดมมาแมเพอเราทงสอง กสระนนเปนสระทผเสอนาตนหนงไดพรจากสานกของทาวเวสวณ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 205ทาวเวสวณตรสกะผเสอนานนวา เจาจะไดกนคนทลงยงสระน ยกเวนคนทรเทวธรรมเทานน เจาจะไมไดกนคนทไมไดลง ตงแตนน รากษสนนจงถามเทวธรรมกะคนทลงสระนน แลวกนคนทไมรเทวธรรม ลาดบนนแล สรยกมารไปยงสระนนไมไดพจารณาเลยลงไปอย ลาดบนน รากษสนนจบสรยกมารนนแลวถามวา ทานรเทวธรรมหรอ ? สรยกมารนนกลาววา เออ ฉนร พระ-จนทรและพระอาทตย ชอวา เทวธรรม ลาดบนน รากษสนนจงกลาวกะสรยกมารนนวา ทานไมรจกเทวธรรม แลวพาดาไปพกไวในทอยของตน ฝายพระโพธสตวเหนสรยกมารนนชกชาอย จงสงจนทกมารไป แมรากษสกจบจนทกมารนนแลวถามวา ทานรเทวธรรมไหม ? จนทกมารกลาววา เออ ฉนร ทศทง ๔ ชอวาเทวธรรม รากษสกลาววา ทานไมรเทวธรรม แลวพาจนทกมารแมนน ไปไวในทอยของตนนนนนแหละ. เมอจนทกมารลาชาอยพระโพธสตวคดวา อนตรายอยางหนงจะพงม จงเสดจไปทสระนนดวยพระ-องคเอง เหนรอยเทาลงของพระอนชาแมทงสองจงดารวา สระนคงเปนสระทรากษสหวงแหน จงไดสอดพระขรรคถอธนยนอย. ผเสอนาเหนพระโพธสตวไมลงนา จงแปลงเปนเหมอนบรษผทางานในปา กลาวกะพระโพธสตววาบรษผเจรญทานเหนดเหนอยในหนทาง เพราะเหตไร จงไมลงสระน อาบดม กนเหงาบว ประดบดอกไมไปตามสบาย พระโพธสตวเหนดงนนรวาผนจกเปนยกษ จงกลาววา ทานจบนองชายของเรามาหรอ. ผเสอนากลาววาเออ เราจบมา. พระโพธสตวถามวา เพราะเหตไร. ผเสอนากลาววา เรายอมไดคนผลงยงสระน. พระโพธสตวถามวา ทานยอมไดทงหมดทเดยวหรอ ?ผเสอนากลาววา เราไดทงหมด ยกเวนคนทรเทวธรรม. พระโพธสตวนนตรสถามวา ทานมความตองการเทวธรรมหรอ ? ผเสอนากลาววา เออมความตองการ. พระโพธสตวตรสวา ถาเมอเปนอยางนน เราจกบอกเทวธรรมแก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 206ทาน. ผเสอนากลาววา ถาอยางนนทานจงบอก เราจกฟงเทวธรรม. พระโพธ- สตวตรสวา แตเรามตวสกปรก. ยกษจงใหพระโพธสตวอาบนา ใหดมนา ใหประดบดอกไมใหลบไลของหอม ไดลาดบลลงกใหในทามกลางปะราทประดบแลว. พระโพธสตวประทบนงบทอาสนะ ใหยกษนงแทบเทาแลวตรสวาถาอยางนนทานจงเงยโสตฟงพระธรรมโดยเคารพ แลวตรสพระคาถานวา สปบรษผสงบระงบ ประกอบดวยหรและโอต- ตปปะ ตงมนอยในธรรมอนขาว ทานเรยกวาผม เทวธรรมในโลก. บรรดาบทเหลานน บทวา หรโอตตปปสมปนนา แปลวา ผประกอบดวยหร และโอตตปปะ บรรดาหรและโอตตปปะเหลานน ทชอวาหร เพราะละอายแตกายทจรต เปนตน คาวา หร น เปนชอของความละอาย. ทชอวา โอตตปปะ เพราะกลวแตกายทจรตเปนตนนนนนแหละ คาวาโอตตปปะน เปนชอของความกลวแตบาป บรรดาหรและโอตตปปะนน หรมสมฏฐานทตงขนภายใน โอตตปปะมสมฏฐานทตงขนภายนอก. หร มตนเปนใหญ โอตตปปะมโลกเปนใหญ หรดารงอยในสภาวะอนนาละอาย โอต-ตปปะดารงอยในสภาวะอนนากลว หรมลกษณะยาเกรง โอตตปปะมลกษณะโทษและเหนภย บรรดาหรและโอตตปปะนน บคคลยอมยงหรอนมสมฏฐานเปนภาย ใน ใหตงขนดวยเหต ๔ ประการ เพราะพจารณาถงชาตกาเนด ๑ พจารณาถงวย ๑ พจารณาถงความกลาหาญ ๑ พจารณาถงความเปนพหสต อยางไร ?บคคลพจารณาถงชาตกาเนดกอนอยางนวา ชอวาการกระทาบาปน ไมเปน กรรมของคนผสมบรณดวยชาต เปนกรรมของตนผมชาตตามพรานเบดเปนตนจะฟงการทา บคคลผสมบรณดวยชาตเชนทานไมควรการทากรรมน แลวไม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 207ทาบาปมปาณาตบาตเปนตน ชอรายงหรใหตงขน อนง บคคลพจารณาถงวย อยางนวา ชอวาการกระทาบาปนเปนกรรมทคนหนม ๆ พงกระทา กรรมนอนคนผตงอยในวยเชนทานไมควรกระทา แลวไมกระทาบาป มปาณาตบาตเปนตน ชอวายงหรใหตงขน แมอนง บคคลพจารณาถงความเปนผกลาหาญอยางนวา ชอวาการกระทาบาปน เปนกรรมของคนผมชาตออนแอ กรรมนบคคลผสมบรณดวยความกลาหาญเชนทาน ไมควรกระทา แลวไมกระทาบาปมปาณาตบาตเปนตน ชอวายงหรใหฝงชน อนง บคคลพจารณาความเปนพหสต อยางนวาชอวาการกระทาบาปนเปนกรรมของตนอนธพาล กรรมนอนคนผเปนพหสต เปนบณฑตเชนทาน ไมควรการทา แลวไมกระทาบาปมปาณาตบาตเปนตน ชอวายงหรใหตงขน บคคลชอวายงหรอนมสมฏฐานภายในใหตงขนดวยเหต ประการอยางน. กแหละ ครน ใหตงขนแลว ยงหรใหเขาไปในจตไมกระทาบาปดวยคน หรยอมชอวามสมฏฐานภายในอยางน. โอตตปปะชอวา มสมฏฐานภายนอกอยางไร ? บคคลพจารณาวา ถาทานจกทาบาปไซร ทานจกเปนผถกตเตยนในบรษท ๔ และวา วญชนทงหลายจกตเตยนทานเหมอนชาวเมอง ตเตยนของไมสะอาด ดกอนภกษ ทานอนผมศล ทงหลายเวนหางแลว จกกระทาอยางไร ดงน.ยอมไมกระทาบาปกรรม เพราะโอตตปปะอนตงขนภายนอก โอตตปปะยอมชอวามสมฏฐานภายนอกอยางน. หรชอวามตนเปนใหญอยางไร กลบตรบางตนในโลกน กระทาตนใหเปนใหญใหเปนหวหนา ไมกระทาบาปดวยคดวา บคคลผบวชดวย ศรทธาเปนพหสต มวาทะ [คอสอน] ในการกาจดกเลสเชนทาน ไมควรกระทาบาปกรรม หรยอมชอวามตนเปนใหอยางน ดวยเหตนนพระผมพระภาคเจาจง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 208ตรสวา บคคลนน กระทาคนนนแหละใหเปนใหญ ละอกศล เจรญกศลละธรรมทมโทษ เจรญธรรมทไมมโทษ บรหารตนใหหมดจดอย. โอตตปปะชอวามโลกเปนใหญอยางไร ? กลบตรบางตนในโลกนกระทาโลกใหเปนใหญ ใหเปนหวหนา แลวไมกระทาบาปกรรม สมดงทตรสไววา กโลกสนนวาสนใหแล อนง สมณพราหมณทงหลายผมฤทธ มทพย-จกษ รจตของผอน อยในโลกสนนวาสอนใหญแล สมณพราหมณเหลานนยอมเหนในทไกลบาง เหนในทใกลบาง รจตดวยจตบาง สมณพราหมณแมเหลานน ยอมรเราอยางนวา ทานผเจรญ ทานทงหลายจงดกลบตรน เขามศรทธาออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตเกลอกกลวดวยอกศลธรรมอนลามกอยเทวดาทงหลายผมฤทธ มทพยจกษ รจตของผอนมอย แมเทวดาเหลานน ยอมเหนแตทไกลบาง ยอมเหนในทใกลบาง ยอมรใจดวยใจบาง แมเทวดาเหลานนกจกรเราวา ทานผเจรญ ทานทงหลายจงดกลบตรน เขามศรทธาออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตไมมเรอน เกลอกกลวดวยอกศลธรรมอนลามกอย เขากระทาโลกนนแลใหเปนใหญ ละอกศลเจรญกศล ละธรรมอนมโทษเจรญ ธรรมอนไมมโทษ บรหารคนใหหมดจดอย โอตตปปะยอมชอวามโลกเปนใหญอยางน. กในคาวา หรตงอยในสภาวะนาละอาย โอตตปปะตงอยในสภาวะนากลว น มวนจฉยดงตอไปน. อาการละอาย ชอวา ความละอาย หรตงอยโดยสภาวะอนนน ความกลวแตอบายชอวา ภย โอตตปปะตงอยโดยสภาวะอนนน. หรและโอตตปปะแมทงสองนน ยอมปรากฏในการงดเวนทกบาป จรงอย บคคลบางคนกาวลงสธรรมคอความละอายอนเปนภายใน ไมกระทาบาปธรรม เหมอนกลบตรเมอจะถายอจจาระ ปสสาวะ เปนตน เหนคนหนงอนควรละอาย พงเปนผถง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 209อาการละอาย ถกอจจาระ ปสสาวะบบคนจนอาจมเลดกถายอจจาระ ปสสาวะ ไมได ฉะนน บคคลบางคนกลวภยในอบายจงไมกระทาบาปกรรม ในขอนนมความอปมาดงตอไปน:- เหมอนอยางวา ในกอนเหลก ๒ กอน กอนหนงเยน แตเปอนคถกอนหนงรอน ไฟตดโพลง. ในกอนเหลก ๒ กอนนน บณฑตเกลยดไมจบกอนเยน เพราะกอนเยนเปอนคถ ไมจบกอนรอน เพราะกลวไฟไหมฉนใด.ในขอทวาดวยหรและโอตตปปะนนกฉนนน พงทราบการหยงลงสลชชธรรมอนเปนภายในแลวไมทาบาปกรรม เหมอนบณฑตเกลยดกอนเหลกเยนทเปอนคถจงไมจบ และพงทราบการไมทาบาปเพราะกลวภยในอบาย เหมอนการทบณฑตไมจบกอนเหลกรอน เพราะกลวไหมฉะนน. แมบททงสองนทวา หรมลกษณะยาเกรง โอตตปปะมลกษณะกลวโทษและเหนภย ดงน ยอมปรากฏเฉพาะในการงดเวนจากบาปเทานน. จรงอย. คนบางคนยงหรอนมลกษณะยาเกรงใหเกดขนดวยเหต ๔ ประการ คอพจารณาถงความเปนใหญโดยชาต ๑ พจารณาถงความเปนใหญแตงพระศาสดา ๑ พจารณาถงความเปนใหญโดยทรพยมรดก ๑ และพจารณาถงความเปนใหญแหงเพอนพรหมจาร ๑ แลวไมทาบาป. คนบางคนยงโอตตปปะอนมลกษณะกลวโทษและมกเหนภย ใหตงขนดวยเหต ๔ ประการ คอ ภยในการตเตยนตน ๑ ภยในการทคนอนตเตยน ๑ ภยคออาชญา ๑ และภยในทคต ๑ แลวไมทาบาป ในขอทวาดวยหรโอตตปปะนน พงกลาวการพจารณาความเปนใหญโดยชาตเปนตนและภยในการตเตยนตนเปนตน ใหพสดาร ความพศดารของการพจารณาความเปนใหญโดยชาตเปนตนเหลานน ไดกลาวไวแลวในอรรถกถาองคตตร-นกาย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 210 บทวา สกกธมมสมาหตา ความวา กศลธรรมทควรกระทามหรโอตตปปะนแหละเปนตน ไป ชอวา สกกธรรม ธรรมขาว เมอวาโดยนยทรวมถอเอาทงหมด สกกธรรมนน กคอธรรมอนเปนโลกยะและโลกตระอนเปนไปในภม ๔ ทประกอบแลว ประกอบพรอมแลวดวยหรและโอตตปปะทงสองนน.บทวา สนโต สปปรสา โลเก ความวา ชอวาผสงบระงบ เพราะกายกรรมเปนตนสงบระงบแลว ชอวา เปนสปบรษ เพราะเปนบรษผงดงามดวยความกตญกตเวท. กในบทวา โลเก น โลกมหลายโลก คอ สงขารโลก สตวโลกโอกาสโลก ขนธโลก อายตนโลก และธาตโลก. ในโลกเหลานน สงขารโลก ทานกลาวไวในประโยคนวา โลกหนง คอ สตวทงปวงดารงอยไดดวยอาหาร ฯลฯโลก ๑๘ คอธาต ๑๘. โลกมขนธโลกเปนตนรวมอยใน สงขารโลกนนแหละ.สวนสตวโลกทานกลาวไวในประโยคมอาทวา โลกน โลกหนา เทวโลกมนษยโลก. โอกาสโลกทานกลาวไวในประโยคนวา พนโลกธาตมประมาณเพยงทพระจนทรและ พระอาทตยเวยนสองสวางไปทวทศ อานาจของพระ- องคยอมแผไปในพนโลกธาตนน. บรรดาโลกเหลานน ในทนประสงคเอาสตวโลก จรงอยในสตวโลกเทานน มสปบรษเหนปานน สปบรษเหลานนทานกลาววา มเทวธรรม. บทวาเทว ในบทวา เทวธมมา นน เทพม ๓ ประเภท คอ สมมตเทพ.อปบตเทพ ๑ และวสทธเทพ ๑ บรรดาเทพเหลานน พระราชาและพระ-ราชกมารเปนตน ชอวาสมมตเทพ เพราะชาวโลกสมมตวาเปนเทพ จาเดมแตครงพระมหาสมมตราช. เทวดาผอปบตในเทวโลก ชอวา อปบตเทพ.พระขณาสพ ชอวา วสทธเทพ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 211 สมจรงดงทตรสไววา พระราชา พระราชเทว พระราชกมาร ชอวาสมมตเทพ. เทพสง ๆ ขนไปตงแตภมมเทวดาไป ชอวาอปบตเทพ ? พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระขณาสพ ชอวาวสทธเทพ. ธรรมของเทพเหลาน ชอวา เทวธรรม. บทวา วจจเร แปลวา ยอมกลาว จรงอย กศลธรรมทงหลายมหรโอตตปปะเปนมล ชอวา เปนธรรมของเทพทง ๓ ประเภทเหลาน เพราะอรรถวาเปนเหตแหงกศลสมปทา แหงการเกดในเทวโลกและแหงความหมดจดเพราะเหตนน จงชอวาเทวธรรม แมบคคลผประกอบดวยเทวธรรมเหลานน กเปนผมเทวธรรม เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงแสดงธรรมเหลานน ดวยเทศนาอนเปนบคคลอธษฐานจงตรสวา สปบรษผสงบระงบเรยกวา ผมเทวธรรมในโลก. ยกษครนไดฟงธรรมเทศนาน มความเลอมใสจงกลาวกะพระโพธสตววา ดกอนบณฑต เราเลอมใสทาน จะใหนองชายคนหนง จะใหนาคนไหนมา.พระโพธสตวตรสวา ทานจงนานองชายคนเลกมา. ยกษกลาววา ดกอนบณฑตทานรแตเทวธรรมอยางเดยวเทานน แตไมประพฤตในเทวธรรมเหลานน.พระโพธสตวตรสถามวา เพราะเหตไร ? ยกษกลาววา เพราะเหตททานเวนพชายเสยใหนานองชายมา ชอวาไมกระทากรรมของผออนนอมตอผเจรญทสด.พระโพธสตวตรสวา ดกอนยกษ เรารเทวธรรมทเดยว และประพฤตในเทวธรรมเหลานน เพราะวาเราทงหลายเขาบาน เพราะอาศยนองชายน ดวยวาพระมารดาของนองชายน ทลขอราชสมบตกะพระบดาของพวกเรา เพอประโยชนแกนองชายน แตพระบดาของพวกเราไมใหพรนน เพอจะทรงอนรกษพวกเรา จงทรงอนญาตการอยปา พระกมารนนตดตามมากบพวกเรา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 212แมเมอพวกเรากลาววา ยกษในปากนพระกมารนนเสยแลว ใคร ๆ จกไมเชอดวยเหตนน เรากลวแตภยคอการครหา จงใหนานองชายคนเลกนนนนแหละมา.ยกษมจตเลอมใสใหสาธการแกพระโพธสตววา สาธ สาธ ทานบณฑต ทานรเทวธรรมทงปฏบตในเทวธรรมเหลานน ดงนแลว จงไดนานองชายแมทงสองคนมาให. ลาดบนน พระโพธสตวตรสกะยกษนนวา สหาย ทานบงเกดเปนยกษมเนอและเลอดของตนอนเปนภกษา เพราะบาปกรรมทคนทาไวในชาต กอน บดน ทานยงกระทาบาปนนแลชาอก ดวยวาบาปกรรมจกไมใหพนจากนรกเปนตน เพราะฉะนน ตงแตนไป ทานจงละบาปแลวการทาแตกศล. กแหละไดสามารถทรมานยกษนน พระโพธสตวนนครนทรมานยกษนนแลวเปนผอนยกษนนจดแจงการอารกขาอยในทนนนนแล. วนหนง แลดนกขต-ฤกษ รวาพระชนกสวรรคต จงพายกษไปเมองพาราณส ยดราชสมบต ประทานตาแหนงอปราชแกพระจนทกมาร ประทานตาแหนงเสนาบดแกสรย กมาร ใหสรางทอยในทอนนารนรมยใหแกยกษ ไดทรงกระทาโดยประการทยกษนนไดบชาอนเลศ ดอกไมอนเลศ. ของหอมอนเลศ ผลไมอนเลศ และภตอนเลศ. พระโพธสตวครองราชสมบตโดยธรรมไดเสดจไปตามยถากรรมแลว. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ทรงประกาศสจจะทงหลาย ในเวลาจบสจจะ ภกษนนดารงอยในโสดาปตตผล. แมพระสมมา-สมพทธเจากตรสเรอง ๒ เรองสบอนสนธตอกนไป แลวทรงประชมชาดกวาผเสอนาในครงนน ไดเปนภกษผมภณฑะมากในบดน สรยกมารไดเปนพระอานนท จนทกมารไดเปนพระสารบตร สวนมหสสาสกมารผเปนเชฏฐาไดเปนเราเองแล. จบ เทวธรรมชาดกท ๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 213 ๗. กฏฐหารชาดก

[๗] ขาแตพระราชาผเปนใหญ ขาพระบาท เปนโอรสของพระองค ขาแตพระองคผเปนจอมแหง หมชน ขอพระองคไดทรงโปรดชบเลยงขาพระบาท ไว แมคนเหลาอนพระองคยงทรงชบเลยงได ไฉนจะ ไมทรงชบเลยงโอรสของพระองคเองเลา. จบกฏฐหารชาดกท ๗

๗. อรรถกถากฏฐหารชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภพระนางวาสภขตตยา จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา ปตโต ตยาหมหาราช ดงน. เรองพระนางวาสภขตตยา จกมแจงในภททสาลชาดก ทวาทสนบาต.ไดยนวา พระนางวาสภขตตยานน เปนพระธดาของเจาศากยะมหานาม ประสต ในครรภของทาสชอวา นาคมณฑา (ตอมา) ไดเปนพระอครมเหสของพระเจาโกศล พระนางประสตพระราชโอรส. กภายหลง พระราชาทรงทราบวาพระนางเปนทาสจงทรงปลดจากตาแหนง แมวฑฑภะผเปนพระโอรสกถกปลดจากตาแหนงเหมอนกน. แมลกแมทงสองกตงอยในพระราชนเวศนของพระองคนนแล. พระศาสดาทรงทราบเหตนน ครนในเวลาเยน ทรงหอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 214ลอมดวยภกษ ๕๐๐ เสดจไปยงพระราชนเวศนของพระราชา ประทบนงบนอาสนะทปลาดไวแลวตรสวา พระนางวาสภขตตยาประทบอยทไหน. พระราชาจงกราบทลเหตนนใหทรงทราบ พระศาสดาตรสถามวา มหาบพตร พระนางวาสภขตตยาเปนธดาของใคร ? พระราชาทลวา เปนธดาของเจามหานามพระเจาขา. พระศาสดาตรสถามวา เมอพระนางวาสภขตตยาเสดจมา เสดจมาแลวเพอใคร พระราชาทลวา เพอหมอมฉน พระเจาขา พระศาสดาตรสวา มหาบพตร พระนางวาสภขตตยาน เปนธดาของพระราชาและมาเพอพระราชา เพราะอาศยพระราชานนแหละ จงไดพระโอรส เพราะเหตไร พระ-โอรสนน จงไมไดเปนเจาของราชสมบตอนเปนของมอยของพระราชบดา พระราชาทงหลายในกาลกอน ไดพระโอรสในครรภของหญงหาฟน ผเปนภรรยาชวคราว กยงไดพระราชทานราชสมบตแกพระโอรส. พระราชาทรงขอพระผม-พระภาคเจาเพอตรสเรองนนใหแจมแจง. พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไว ใหปรากฏแลว. ในอดตกาล พระราชาพระนามวา พรหมทต ในกรงพาราณสเสดจไปพระราชอทยานดวยพระยศใหญ เสดจเทยวไปในพระราชอทยานนนเพราะทรงยนดดอกไมและผลไม ทรงเหนหญงผหนงผขบเพลงไปพลางตดฟนไปพลางในปาชฎในพระราชอทยาน ทรงมจตปฏพทธจงทรงสาเรจการอยรวมกน ในขณะนนเอง พระโพธสตวทรงถอปฏสนธในครรภของหญงนนทนใดนน ครรภนางไดหนกองเหมอนเตมดวยเพชร. นางรวาตงครรภจงกราบทลวา ขาแคสมมตเทพ หมอมฉนตงครรภแลว เพคะ. พระราชาไดประทานพระธามรงคแลวตรสวา ถาเปนธดาเจาจงจาหนายแหวนเลยงด ถาเปนบตร เจาจงนามายงสานกของเราพรอมกบแหวน ครนตรสแลวจงเสดจหลกไป. ฝายหญงนนมครรภแกแลวกตลอดพระโพธสตว. ในเวลาทพระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 215โพธสตวนนแลนอยในสนามเลน. มคนกลาวอยางนวา พวกเราถกคนไมมพอ ทบตแลว. พระโพธสตวไดฟงดงนนจงไปหามารดาถามวา แมจา ใครเปนพอของหน ? มารดากลาววา ลกเอย เจาเปนโอรสของพระเจาพาราณสพระโพธสตวกลาววา กพยานอะไร ๆ มอยหรอจะแม. มารดากลาววา ลกเอย พระราชาประทานแหวนนไวแลวตรสวา ถาเปนธดา พงจาหนายเลยงดกน ถาเปนบตร พงพามาพรอมกบแหวนน ดงนแลวกเสดจไป. พระโพธ-สตวกลาววา แมจา เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร แมจงไมนาฉนไปยงสานกของพระบดา. นางรอธยาศยของบตร จงไปยงประตพระราชวงใหคนกราบทลแกพระราชาใหทรงทราบ และเปนผอนพระราชารบสงใหเขาเฝา จงเขาไปถวายบงคมพระราชาแลวกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ผนเปนโอรสของพระองคพระราชาแมทรงทราบอย กเพราะทรงละอายในทามกลางบรษทจงตรสวา ไมใชบตรของเรา. หญงนนกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ นพระธามรงคของพระ-องค พระองคคงจะทรงจาพระธามรงคนได. พระราชาตรสวา แมพระธามรงคนกไมใชธามรงคของเรา. หญงนนกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ บดน เวนสจกรยาเสยคนอนผจะเปนสกขพยานของกระหมอมฉนยอมไมม ถาทารกน เกดเพราะอาศยพระองค อนกระหมอมฉนเหวยงขนไปแลว จงอยในอากาศถาไมไดอาศยพระองคเกด จงตกลงมาตายบนภาคพนดน แลวจบเทาทงสองของพระโพธสตวเหวยงไปในอากาศ. พระโพธสตวนงคบลลงกในอากาศ เมอจะกลาวธรรมะแกพระบดาดวยเสยงอนไพเราะ จงตรสพระคาถานวา ขาแตพระราชาผเปนใหญ ขาพระบาทเปน โอรสของพระองค ขาแตพระองค ผเปนจอมแหง หมชน ขอพระองคไดทรงโปรดชบเลยงขาพระบาท ไว แมคนเหลาอนพระองคยงทรงชบเลยงได ไฉนจะ ในทรงชบเลยงโอรสของพระองคเองเลา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 216 บรรดาบทเหลานน บทวา ปตโต ตยาห ตดบทเปน ปตโต เต อห แปลวา ขาพระบาทเปนโอรสของพระองค. กชอวาบตรนม ๔ประเภท คอ บตรผเกดในตน ๑ บตรผเกดในเขต ๑. อนเตวาสกลกศษย ๑ และบตรเขาให ๑. บรรดาบตร ๔ ประเภทนน บตรผอาศยคนเกด ชอวา บตรผเกดในตน. บตรผเกดในททงหลายมอาทอยางน คอ บนหลงทนอน บนบลลงกและทอก ชอวา บตรผเกดในเขต. บคคลผเรยนศลปศาสตรในสานก ชอวาลกศษย. บตรทเขาใหมาเลยง ชอวาบตรทเขาให คอ บตรบญธรรม.แตในทน ทานหมายเอาบตรทเกดในตน จงกลาววาบตร. ทชอวา พระราชา เพราะทาชนใหยนด ดวยสงคหวตถ ๔. พระ-ราชาผใหญชอวา มหาราชา พระโพธสตวเมอจะตรสเรยกพระราชานน จงตรสวา มหาราช ขาแตพระราชาผใหญ. บทวา ตว ม โปส ชนาธป ความวา ขาแตพระองคผเปนใหญในหมมหาชน พระองคจงชบเลยง คอ จงเลยงดขาพระบาทอยเถด.อเป เทโว โปเสต ความวา ชนเปนอนมากเหลาอน ไดแกพวกมนษยผเลยงชางเปนตน และสตวดรจฉานมชางและมาเปนตน พระองคยงทรงชบเลยงได. กศพทวา กจ ในบทวา กจ เทโว สก ปช น เปนศพทนบาตใชในความหมายวา ตเตยน และความหมายวา อนเคราะห.พระโพธสตวทรงโอวาทวา ประชาชนของพระองค คอขาพระบาทผเปนโอรสของพระองค พระองคไมทรงชบเลยง ดงน ชอวายอมตเตยน. เมอตรสวาคนอนเปนอนมาก พระองคทรงชบเลยงไดดงน ชอวา ยอมอนเคราะหชวยเหลอ. ดงนนพระโพธสตวแมเมอจะทรงตเตยนจงตรสวา ไฉนจะไมทรงชบเลยงโอรสของพระองคเลา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 217 เมอพระโพธสตวประทบนงในอากาศทรงแสดงธรรมอยอยางน พระ ราชาไดทรงสดบแลว จงทรงเหยยดพระหตถตรสวา จงมาเถดพอ เราแหละจกชบเลยงเจา. มมอตงพนเหยยดมาแลว พระโพธสตวไมลงในมอคนอน ลงในพระหตถของพระราชาเทานน แลวประทบนงบนพระเพลา พระราชาทรงประทานความเปนอปราชแกพระโพธสตวนน แลวไดทรงตงมารดาใหเปนอครมเหส. เมอพระบดาสวรรคตแลว พระโพธสตวนนไดเปนพระราชาพระนานวา กฏฐวาหนะ เครองราชสมบต โดยธรรม ไดเสดจไปตามยถากรรม. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาทรงแสดงแกพระเจาโกศลแลว ทรงแสดงเรอง ๒ เรองสบตออนสนธ แลวทรงประชมชาดกวา พระมารดาในครงนน ไดมาเปนพระมหามายาเทว พระบดาในครงนนไดมาเปนพระเจาสทโธทนมหาราช สวนพระเจากฏฐวาหนราชในครงนน ไดเปนเราเองแล. จบกฏฐาหารชาดกท ๗

๘. คามนชาดก

วาดวยไมใจเรวดวนได

[๘] เออ กความหวงในผล ยอมสาเรจแกผไม ใจเรวดวนได เรามพรหมจรรยแกกลาแลว ทานจง เขาใจดงนเถด พอคามน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 218 ๘. อรรถกถาคามนชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเขตวนทรงปรารภภกษละความเพยร จงตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา อป อตรนานาน ดงน. กเรองปจจบนและเรองอดตในชาดกน จกมแจงในสงวรชาดก เอกา-ทสนบาต กในสงวรชาดกนน และชาดกนเรองเปนเชนเดยวกนเทยว แตคาถาตางกน มความยอวา คามนกมารตงอยในโอวาทของพระโพธสตว แมจะเปนพระกนษฐาของพระภาคาทงรอยพระองค กเปนผอนพระภาดาทงรอยพระองคหอมลอม ประทบนงบนบลลงกอนประเสรฐ ภายใตเศวตฉตร ทอดพระเนตรดยศสมบตของพระองค ทรงดพระทยวายศสมบตของเราน เปนของอาจารยเรา จงทรงเปลงอทานนวา เออ กความหวงในผล ยอมสาเรจแกผไมใจเรว ดวนได เรามพรหมจรรยแกกลาแลว ทานจงเขาใจ ดงนเถด พอคามน. บรรดาบทเหลานน ศพทวา อป เปนเพยงนบาต. บทวา อตรมา-นาน ไดแก ผตงอยในโอวาทของบณฑตทงหลายไมรบดวน กระทาการโดยอบาย. บทวา ผลาสาว สมชฌต ความวา ความหวงในผลทปรารถนาไว ชอวายอมสาเรจแน เพราะความสาเรจผลนน อกอยางหนง. บทวาผลาสา ไดแก ผลแหงความหวง คอ ผลตามทปรารถนาไว ยอมสาเรจทเดยว. ในบทวา วปกกพรหมจรโยสม น สงคหวตถ ๔ ชอวาพรหมจรรยเพราะเปนความประพฤตอนประเสรฐ กพรหมจรรยนน ชอวาแก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 219กลาแลวทเดยว เพราะไดเฉพาะยศสมบตอนมสงคหวตถนนเปนมล ยศทสาเรจ แกคามนกมารแมนน กชอวาพรหมจรรย เพราะอรรถวาประเสรฐ. ดวยเหตนนทานจงกลาววา ขาพเจาเปนผมพรหมจรรยแกกลาแลว. บทวา เอวชานาน คามน ความวา ในทบางแหงบรษชาวบานกด หวหนาชาวบานกด ชอวา คามน ผใหญบาน แตในทน หมายเอาตนเองซงเปนหวหนาคนทงปวงจงกลาววา ดกอนนายบานผเจรญ ทานจงรเหตนอยางนวา เรากาวลวงพชายรอยคน ไดรบราชสมบตใหญน เพราะอาศยอาจารย ดงนเปลงอทานแลว. กเมอคามนกมารนน ไดราชสมบตแลว เมอเวลาลวงไป ๒-๓ วนพชายทกคนไดไปยงสถานทอยของตน ๆ พระเจาคามนครองราชสมบต โดยธรรม แลวเสดจไปตามยถากรรม ฝายพระโพธสตวทาบญแลวไดไปตามธรรม. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแสดงแลว ทรงประกาศอรยสจทงหลาย ในเวลาจบสจจะ ภกษผละความเพยรไดดารงอยในพระอรหต แล พระศาสดาตรส ๒ เรองสบอนสนธตอกน แลวทรงประชมชาดกวาพระเจาคามนในครงนนไดเปนพระอานนทสวนอาจารย คอเราเองแล. จบ คามนชาดกท ๗

๙. มฆเทวชาดก

วาดวยเทวทต

[๙] ผมทหงอกบนศรษะของเราน เกดขนนา เอาวยไปเสย เทวทตปรากฏแลว บดน เปนสมย บรรพชาของเรา. จบ มฆเทวชาดกท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 220 ๙. อรรถกถามฆเทวชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภการเสดจออกมหาภเนษกรมณ จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา อตตมงครหามยห ดงน. การเสดจออกมหาภเนษกรมณนนไดกลาวไวแลวในนทานกถาในหนหลงนนแล. กในกาลนน ภกษทงหลายนงพรรณนาการเสดจออกบรรพชาของพระทศพล. ลาดบนน พระศาสดาเสดจมายงโรงธรรมสภา ประทบนงบนพทธ-อาสน ตรสเรยกภกษทงหลายมาถามวา ดกอนภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ? ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแดพระองคผเจรญ ขาพระองคทงหลายมไดนงสนทนากนดวยเรองอยางอน แตนงพรรณนาการเสดจออกบรรพชาของพระองคเทานน พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตออกเนกขมมะในบดนเทานนกหามได แมในกาลกอนกไดออกเนกขมมะแลว เหมอนกน ภกษทงหลายจงอาราธนาพระผมพระภาคเจาเพอตรสเรองนนใหแจมแจง พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดใหปรากฏ ดงตอไปน ในอดตกาล ในกรงมถลา วเทหรฐ ไดมพระราชาพระนามวามฆเทวะ เปนพระมหาธรรมราชาผดารงอยในธรรม พระเจามฆเทวะนน ทรงใหกาลเวลาอนยาวนานหมดสนไปวนหนง ตรสเรยกชางกลบกมาวา ดกอนชางกลบกผสหาย ทานเหนผมหงอกบนศรษะของเราในกาลใด ทานจงบอกแกเราใน กาลนน ฝายชางกลบกกไดทาใหเวลาอนยาวนานหมดสนไป วนหนงเหนพระเกศาหงอกเสน หนงในระหวางพระเกศาทงหลายอนมสดงดอกอญชน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 221ของพระราชา จงกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ พระเกศาหงอกเสน หนงปรากฏ แกพระองค. พระราชาตรสวา สหาย ถาอยางนน ทานจงถอนผมหงอกนนของเราเอามาวางในฝามอ เมอพระราชาตรสอยางนน ชางกลบกจงเอาแหนบทองถอนแลวใหพระเกศาหงอกประดษฐานอยในฝาพระหตถของพระราชา ในกาลนน พระราชายงมพระชนมายเหลออย ๘๔,๐๐๐ ป แมเมอเปนอยางนนพระราชาไดทรงเหนผมหงอกแลว กทรงสาคญประหนงวาพระยามจจราชมายนอยใกล ๆ และประหนงวาตนเองเขามาอยในบรรณศาลาอนไฟตดโพลงอยฉะนน ไดทรงถงความสงเวช จงทรงพระดารวา ดกอนมฆเทวะผเขลา เจาไมอาจละกเลสเหลานนจนทราบเทาผมหงอกเกดขน เมอพระเจามฆเทวะนนทรงราพงถงผมหงอกทปรากฏแลว ความเรารอนภายในกเกดขน พระเสโทในพระสรระไหลออก ผาสาฎกไดถงอาการทจะตองบด (เอาพระเสโท) ออกพระเจามฆเทวะนนทรงพระดารวา เราควรออกบวชในวนนแหละ จงทรงประทานบานชนดอนเปนทตงขนแหงทรพยเจดพน แกชางกลบก แลวรบสงใหเรยกพระโอรสพระองคใหญมาตรสวา ดกอนพอ ผมหงอกปรากฏบนศรษะของพอแลว พอเปนคนแกแลว กกามของมนษยพอไดบรโภคแลว บดน พอจกแสวงหากามอนเปนทพย นเปนกาลออกบวชของพอ เจาจงครอบครองราชสมบตน สวนพอบวชแลวจกอยกระทาสมณธรรมในอมพวนอทยานชอมฆเทวะ อามาตยทงหลายเขาไปเฝาพระราชานนผมพระประสงคจะบวชอยางนน แลวทลถามวา ขาแตสมมตเทพอะไรเปนเหตแหงการทรงผนวชของพระ-องค พระราชาทรงถอผมหงอก ตรสพระคาถานแกอามาตยทงหลายวา. ผมทหงอกบนศรษะ ของเรานเกดแลว เปนเหต นาวยไป เทวทตปรากฏแลว นเปนสมยแหงการ บรรพชาของเรา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 222 บรรดาบทเหลานน บทวา อตตมงครหา ไดแกผม จรงอย ผม ทงหลายเรยกวา อตตมงครหา เพราะงอกขนบนเบองสงแหงอวยวะมมอและเทาเปนตน คอวา บนศรษะ. บทวา อเม ชาตา วโยหรา ความวาพอทงหลาย จงด ผมหงอกเหลานนเกดแลว ชอวาเปนเหตนาเอาวยไป เพราะนาเอาวยทง ๓ ไป โดยภาวะปรากฏผมหงอก. บทวา ปาตภตา ไดแกบงเกดแลว. มจจ ชอวา เทวะ ทชอวา เทวทต เพราะเปนทตแหงเทวะนนจรงอย เมอผมหงอกทงหลายปรากฏบนศรษะ บคคลยอมเปนเหมอนยนอยในสานกของพญามจจราช เพราะฉะนน ผมหงอกทงหลายทานจงเรยกวา ทตของเทวะคอมจจ ทชอวา เทวทต เพราะเปนทตเหมอนเทวะ ดงนกม เหมอนอยางวา บคคลยอมเปนเหมอนผอนเทวดาผมทงประดบและตกแตงแลวยนในอากาศกลาววา ทานจกตายในวนชอโนน ฉนใดเมอผมหงอกทงหลายปรากฏแลวบนศรษะยอมเปนเชนกบเทวดาพยากรณฉนนน เหมอนกน เพราะฉะนนผมหงอกทงหลาย ทานจงกลาววาเปนทตเหมอนเทพ ทชอวาเทวทตเพราะเปนทตของวสทธเทพทงหลาย ดงนกม. จรงอยพระโพธสตวทกพระองคทอดพระนครเหนคนแก คนเจบ คนตาย และบรรพชต เทานน กถงความสงเวช เสดจออกบวช. สมดงทตรสไววา ดกอนมหาบพตร เพราะอาตมภาพเหนคนแก คนปวยไขไดความทกข คนตายอนถงความสนอาย และบรรพชตผครองผากาสาวะ จงไดบวช ดงน โดยปรยายน ผมหงอกทงหลาย ทานจงเรยกวาเทวทต เพราะเปนทตแหงวสทธเทพทงหลาย. ดวยบทวา ปพพชชาสมโย มม น ทาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 223แสดงวา นเปนกาลแหงการถอสมณเพศอนไดชอวาบรรพชา เพราะอรรถวา ออกจากความเปนคฤหสถของเรา. พระเจามฆเทวะนน ครนตรสอยางนแลวจงสละราชสมบตบวชเปนฤาษในวนนนเอง ประทบอยในมฆอมพวนนนนนแหละ เจรญพรหมวหาร ๔อย ๘๔,๐๐๐ ป ดารงอยในฌานอนไมเสอม สวรรคตแลวบงเกดในพรหมโลกจตจากพรหมโลกนน ไดเปนพระราชาพระนามวา เนม ในกรงมถลานนแหละอก สบตอวงศของพระองคทเสอมลง จงทรงผนวชในอมพวนนนนนแหละ เจรญพรหมวหาร กลบไปเกดในพรหมโลกตามเดมอก. แมพระศาสดากไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตออกมหาภเนษกรมณในบดนเทานนกหามได แมในกาลกอนกไดออกแลวเหมอนกนครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแสดงแลว จงทรงประกาศอรยสจ ๔ ในเวลาจบอรยสจ ภกษบางพวกไดเปนพระโสดาบน บางพวกไดเปนพระสกทาคามบางพวก. ไดเปนพระอนาคาม พระผมพระภาคเจาตรส ๒ เรองนสบตออนสนธกนดวยประการดงนแลว ทรงประชมชาดกวา ชางกลบกในครงนน ไดเปนพระอานนทในบดน บตรในครงนน ไดเปนพระราหลในบดน สวนพระเจามฆเทวะไดเปนเราตถาคตแล. จบ มฆเทวชาดกท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 224 ๑๐. สขวหารชาดก วาดวยการอยเปนสข

[๑๐] ชนเหลาอนไมตองรกษาผใดดวย ผไดกไมตอง รกษาชนเหลาอนดวย ดกอนมหาบพตร ผนนแล ไม เยอใยในกามทงหลาย ยอมอยเปนสข. จบสขวหารรชาดกท ๑๐ จบปณณกวรรคท ๑

๑๐. อรรถกถาสขวหารรชาดก

พระศาสดาเมอทรงอาศย อนปยนคร ประทบ อยในอนปยอมพวนทรงปรารภพระภตทยเถระผมปกตอยเปนสขจงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา ยจ อเ น รกขนต ดงน. พระภททยเถระผมปกตอยเปนสข มพระอบาลเปนท ๗ บวชในสมาคมกษตรย ๖ พระองค บรรดาพระเถระเหลานน พระภททยเถระ พระกมพลเถระ พระภคเถระ พระอบาลเถระบรรลพระอรหต พระอานนทเถระเปนพระโสดาบน พระอนรทธเถระเปนผมทพยจกษ พระเทวทตเปนผไดฌาน กเรองของกษตรยทง ๖ พระองค จกมแจงในกณฑหาลชาดกเพยงแตอนปยนคร. กทานพระภตทยเถระรกษาคมครองพระองคในคราวเปนพระราชา กยงทรงเหนภยทจะเกดขนแกพระองคผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 225อนเขารกษาอยดวยการรกษามากมายดจเทวดาจดการรกษา และภยทจะเกดแก พระองคผทรงพลกกลบไปมาอยบนพระทบรรทมใหญในปราสาทชนบน บดนบรรลพระอรหตแลว แมจะอยในทใดทหนงมปาเปนตน กพจารณาเหนความทพระองคเปนผปราศจากภย จงเปลงอทานวา สขหนอ สขหนอ ภกษทงหลายไดฟงดงนนจงกราบทลแดพระผมพระภาคเจาวา ทานพระภตทยเถระพยากรณพระอรหตผล พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลายภตทยะมปกตอยเปนสขในบดนเทานนหามได แมในกาลกอนกมปกตอยเปนสขเหมอนกน. ภกษทงหลายจงทลออนวอนพระผมพระภาคเจาเพอตองการใหทรงประกาศเรองนน. พระผมพระภาคเจาจงไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไว ใหปรากฏ ดงตอไปน. ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตอยในพระนครพาราณส พระโพธสตวเปนพราหมณมหาศาลผเกดในตระกลสง เหนโทษในกามทงหลายและอานสงสในการออกบวช จงละทงการทงหลายเขาปาหมพานตบวชเปนฤาษ ทาสมาบต ๘ ใหบงเกดขน แมบรวารของพระโพธสตวนน ไดเปนบรวารใหญ มดาบสอย ๕๐๐ รป. ในฤดฝน พระโพธสตวนนออกจากปาหมพานต แวดลอมดวยหมดาบสเทยวจารกไปในตามและนคมเปนตนบรรลถงเมองพาราณส ทรงอาศยพระราชาสาเรจการอยในพระราชอทยาน ทรงอยในพระราชอทยานนน ตลอด ๔ เดอนฤดฝน แลวทลลาพระราชา. ลาดบนน พระราชาทรงออนวอนพระโพธสตวนนวา ทานผเจรญ ทานกแกแลวทานจะประโยชนอะไรดวยปาหมพานต ทานจงสงอนเตวาสกทงหลายไปปาหมพานตแลวอยเสยในทนเถด. พระโพธสตวทรงหอบดาบส ๕๐๐ รป กบอนเตวาสกผใหญ แลวสงดาบสเหลานนไปดวยคาวา ทานจงไปอยในปาหมพานตกบดาบสเหลาน สวนเราจกอยในทนแหละ แลวตนเองกสาเรจการอยในพระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 226ราชอทยานนนนนเอง กหวหนาอนเตวาสกนนของพระโพธสตวนน เปน ราชบรรพชต ละราชสมบตใหญออกบวช กระทากสณบรกรรมไดสมาบต ๘.หวหนาอนเตวาสกนนอยในปาหมพานตกบดาบสทงหลาย มความประสงคจะเหนอาจารย จงเรยกดาบสเหลานนมาแลวกลาววา ทานทงหลายอยาไดราคาญ จงอยในทนแหละ เราเหนอาจารยแลวจกกลบมา แลวไปยงสานกของอาจารย ไหวแลวกระทาปฏสนถาร ปลาดเสอลาแพนผนหนงนอนอยในสานกของอาจารยนนเอง. กสมยนน พระราชาทรงพระดารวาจกเยยมพระ-ดาบส จงเสดจไปยงพระราชอทยาน ไหวแลวนง ณ สวนขางหนง ดาบสผเปนอนเตวาสกแมเหนพระราชากไมลกขน แตนอนอยอยางนนแลเปลงอทานวา สขหนอ สขหนอ. พระราชาทรงนอยพระทยวา ดาบสน แมเหนเรากไมลกขน จงตรสกะพระโพธสตววา ทานผเจรญ ดาบสนคงจกฉนตามตองการ จงสาเรจการนอนอยางสบายทเดยวเปลงอทานอย. พระโพธสตวตรสวามหาบพตร ดาบสน เมอกอนไดเปนพระราชาองคหนงเชนกบพระองค ดาบสนนนคดวา เมอกอนในคราวเปนคฤหสถ เราเสวยสรราชสมบต แมอนคนเปนอนมาก มมอถออาวธคมครองอย กยงไมไดชอวาความสขเหนปานน จงปรารภสขในการบวช และสขในฌานของตนแลวเปลงอทานน กแหละครนตรสอยางนแลว เพอจะตรสธรรมกถาแกพระราชาจงตรสคาถานวา ชนเหลาอนไมตองรกษาผใดดวย และผใดกไม ตองรกษาชนเหลาอนดวย ดกอนมหาบพตร ผนนแล ไมเยอใยในกามทงหลาย ยอมอยเปนสข. บรรดาบทเหลานน บทวา อยจ อเ น รกขนต ความวาบคคลเหลาอนเปนอนมาก ยอมไมรกษาบคคลใด. บทวา โย จ อเน รกขต ความวา แมบคคลใดกไมรกษาคนอนเปนอนมาก ดวยคดวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 227เราผเดยวครองราชสมบต. บทวา ส เว ราชสข เสต ความวา ดกอนมหาบพตร บคคลนนผเดยวไมมเพอน สงดเงยบแลว เปนผพรงพรอมดวยความสขทางกายและทางจต ยอมนอนเปนสข. กคาวา นอนเปนสขน เปนหวขอเทศนาเทานน ยอมนอนเปนสขอยางเดยวเทานนกหามได กบคคลเหนปานนยอยมเดน ยน นง นอน เปนสข คอไดรบความสขในทกอรยาบถทเดยวบทวา กาเมส อนเปกขวา ความวา ดกอนมหาบพตร บคคลเหนปานนเวนจากความเพงเลงในวตถกามและกเลสกาม คอประกาศจากฉนทราคะไมมตณหายอมอยเปนสขทกอรยาบถ. พระราชาไดทรงสดบพระธรรมเทศนาแลวมพระทยยนด บงคมแลวเสดจไปยงพระราชนเวศนนนเอง ฝายอนเตวาสกกไหวพระอาจารยแลวไปยงปาหมพานตเหมอนกน ฝายพระโพธสตวอยในทนนนนแหละ มฌานไมเสอม กระทากาละแลวบงเกดในพรหมโลก. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแสดงแลว ตรส ๒ เรองสบตออนสนธกนแลว ทรงประชมชาดกวา อนเตวาสกในครงนนไดเปนพระภททยเถระ สวนครของคณะคอเราเองแล. จบสขวหารชาดกท ๑๐ จบอปณณกวรรคท ๑

รวมชาดกทมในวรรคน คอ ๑. อปณณกชาดก ๒. วณณปถชาดก ๓. เสรววาณชชาดก ๔.จลลกเศรษฐชาดก ๕. ตณฑลนาฬชาดก ๖. เทวธรรมชาดก ๗. กฏฐหาร-ชาดก ๘. คามนชาดก ๙. มฆเทวชาดก ๑๐. สขวหารชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 228 ๒. สลวรรค

๑. ลกขณชาดก

วาดวยผมศล

[๑๑] ความเจรญยอมมแกชนทงหลายผมศล ประพฤตในปฏสนถาร ทานจงดลกเนอชอลกขณะ ผ อนหมแหงญาตแวดลอมกลบมาอย อนง ทานจงด ลกเนอชอกาฬะน ผเสอมจากพวกญาตกลบมาแตผ เดยว. จบลกขณชาดกท ๑

๒. อรรถกถาสลวรรค

๑. อรรถกถาลกขณชาดก

พระศาสดาเมอเสดจเขาไปอาศยพระนครราชคฤห ประทบอยในพระเวฬวนมหาวหาร ทรงปรารภ พระเทวทต จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา โหต สลวต อตโถ ดงน เรองพระเทวทตจนถงการประกอบกรรมคอ การฆาอยางหนก จกมแจงในกณฑหาลชาดก เรองการปลอยชางธนปาลกะ. จกมแจงในจลลหงสชาดก และการถกแผนดนสบ จกมแจงในสมททพาณชชาดก ในทวาทสนบาต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 229 สมยหนง พระเทวทตทลขอวตถ ๕ ประการ เมอไมไดจงทาลายสงฆพาภกษ ๕๐๐ ไปอยทคยาสสประเทศ ครงนนญาณของภกษเหลานน ไดถงความแกกลาแลว พระศาสดาทรงทราบดงนน จงตรสเรยกพระอครสาวกทงสองมาวา ดกอนสารบตรและโมคคลลานะ ภกษ ๕๐๐ ผเปนนสตของพวกเธอ ชอบใจลทธของเทวทตไปกบพระเทวทตแลว กบดนญาณของภกษเหลานนถงความแกกลาแลว พวกเธอจงไปทนนพรอมกบภกษจานวนมาก แสดงธรรมแกภกษเหลานน ใหภกษเหลานนตรสรมรรคผลแลวจงพามา พระ-อครสาวกทงสองนนจงไปทคยาสสประเทศนนนนแหละ แสดงธรรมแกภกษเหลานน ใหตรสรธรรมดวยมรรคผลแลว วนรงขนเวลาอรณขน จงพาภกษเหลานนมายงพระเวฬวนวหารนนเทยว กแลในเวลาทพระสารบตรเถระมาถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลวยนอย ภกษทงหลายพากนสรรเสรญพระเถระแลวกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ พระธรรมเสนาบดพชายใหญของขาพระองคทงหลาย อนภกษ ๕๐๐ แวดลอมมาอย งดงามเหลอเกน สวนพระเทวทตเปนผมบรวารเสอมแลว พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย สารบตรอนหมญาตแวดลอมมายอมงดงาม แตในบดน เทานนกหามไดแมในกาลกอนกงดงามเหมอนกน ฝายพระเทวทตเสอมจากหมญาตในบดน เทานน หามได แมในกาลกอนกเสอมมาแลวเหมอนกน ภกษทงหลายทล ออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอใหทรงประกาศเรองนนใหแจมแจง พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไว ใหปรากฏดงตอไปน ในอดตกาล พระเจามคธพระองคหนง ครองราชสมบตในนครราชคฤห ในแควนมคธ ในกาลนน พระโพธสตวทรงถอปฏสนธในกาเนดมฤคชาต พอเตบโต มเนอหนงพนเปนบรวารอยในปา พระโพธสตวนนมลก ๒ ตว คอ ลกขณะ และ กาฬะ. ในเวลาทตนแก พระโพธสตวนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 230กลาววา ลกพอทงสอง บดน พอแกแลว เจาทงสองจงปกครองหมเนอน แลว ใหบตรและคนรบมอบเนอคนละ ๕๐๐ ตงแตนน เนอแมทงสองกปกครองหมเนอ. กในแควนมคธ ในสมยขาวกลาอนเตมไปดวยขาวกลา อนตรายยอมเกดแกเนอทงหลายในปา เนองจากพวกมนษยตองการฆาพวกเนอทมากนขาวกลา จงขดหลมพรางปกขวาก หอยหนยนต [ฟาทบเหว] ดกบวงมบวง ลวงเปนตน เนอเปนอนมากพากนถงความพนาศ พระโพธสตวรคราวทเตมไปดวยขาวกลา จงใหเรยกลกทงสองมากลาววา พอทงสอง สมยนเปนสมยทเตมแนนไปดวยขาวกลา เนอเปนอนมากพากนถงความพนาศ เราแกแลวจกยบยงอยในทแหงหนง ดวยอบายอยางหนง พวกเจาจงพาหมเนอของพวกเจา เขาไปยงเชงเขาในปาในเวลาเขาถอนขาวกลาแลวจงคอยมา บตรทงสองนนรบคาของบดาแลว พรอมดวยบรวารพากนออกไป กพวกมนษยทงหลายยอมรหนทางทพวกเนอเหลานนไปและมาวา ในเวลาน พวกเนอกาลงลงจากภเขา ในเวลานกาลงขนภเขา มนษยเหลานนพากนนงในทกาลง ณ ทนนแทงเนอเปนอนมากใหตาย ฝายเนอกาฬะ เพราะความทตวโง จงไมรวา เวลาชอนควรไป จงพาหมเนอไปทางประตบาน ทงในเวลาเชาและเวลาเยน ทงเวลาพลบคา และเวลาใกลรง พวกมนษยยนและนงตามปรกตนนแล อยในทนน ๆ ยงเนอเปนอนมากใหถงความพนาศ เนอกาฬะนนใหเนอเปนอนมากถงความพนาศ เพราะความทตนเปนผโงเขลาอยางน จงเขาปาดวยเนอมประมาณนอยเทานน. สวนเนอลกขณะเปนบณทตมปญญา ฉลาดในอบายรวา เวลานควรไป เนอลกขณะนนไมไปทางประตบาน ไมไปเวลากลางวนบาง ไมไปเวลาพลบคาบาง เวลาใกลรงบาง พาหมเนอไปเวลาเทยงคนเทานน เพราะฉะนนเนอลกขณะจงไมทาเนอแมตวหนงใหพนาศเขาปาไปแลว เนอเหลานนอยใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 231ปานน ๕ เดอน เมอพวกมนษยถอนขาวกลาแลว จงพากนลงจากภเขา เนอ กาฬะแมไปภายหลง กทาแมเนอทงหมดใหถงความพนาศ โดยนยกอนนนแหละผเดยวเทานนมาแลว สวนเนอลกขณะแมเนอตวเดยวกไมใหพนาศ อนเนอ๕๐๐ ตวแวดลอมมายงสานกของบดามารดา ฝายพระโพธสตวเหนบตรทงสองมา เมอปรกษาหารอกบนางเนอ จงกลาวคาถาวา ความจรงยอมมแกคนทงหลายผมศล ผประพฤต ในการปฏสนถาร ทานจงดเนอชอลกขณะ ผอนใหม ญาตแวดลอมกลบมาอย อนง ทานจงด เนอชอกาฬะ น ผเสอมจากหมญาต ลบมาแตผเดยว. บรรดาบทเหลานน บทวา สลวต ความวา ชอวาผมศล คอสมบรณดวยอาจาระ เพราะมความสขเปนปกต. บทวา อตโถ ไดแกความเจรญ. ปฏสนถารวตตน ชอวา ผมปกตประพฤตโนปฏสนถาร เพราะมปกตประพฤตในธรรมปฏสนถาร และอามสปฏสนถารนน แกชนเหลานนผมปกตประพฤตในปฏสนถาร กในทน พงทราบธรรมปฏสนถารเชนหามทาบาป การโอวาท และอนศาสน เปนตน พงทราบอามสปฏสนถารเชนการใหไดทหากน การบารงเฝาไข และการรกษาอนประกอบดวยธรรม ทานกลาวคาอธบายนไววา ชอวาความเจรญยอมมแกชนผเปนบณฑต ผเพยบพรอมดวยอาจาระผตงอยในปฏสนถาร ๒ เหลานน บดน พระโพธสตวเมอจะเรยกมารดาของเนอเพอจะแสดงความเจรญนน จงกลาวคามอาทวา ทานจงดเนอชอลกขณะ ดงน ในคาทกลาวนนมความสงเขปดงน. เธอจงดบตรของตนผสมบรณดวยอาจาระและปฏสนถาร ไมทาแมเนอตวหนงใหพนาศอนหมญาตกระทาไวขางหนา คอหอมลอมมาอย แตเออ กเธอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 232จงดเนอชอกาฬะน ผมปญญาเขลา ผละเวนจากสมปทา คอ อาจาระและ ปฏสนถาร ผเสอมจากญาตทงหลาย ไมเหลอญาตแมสกตวมาแตผเดยว. กพระโพธสตวชนชมบตรอยางนแลว ดารงอยชวอาย ไดไปตามยถากรรมแลว. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย สารบตรอนหมญาตหอมลอม ยอมงดงามในบดนเทานนกหามได แมในกาลกอนกงดงามเหมอนกนพระเทวทตเสอมจากหมคณะในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอนกเสอมแลวเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแสดงแลว ตรสเรอง ๒เรอง สบอนสนธตอกน แลวทรงประชมชาดกวา เนอกาฬะในครงนน ไดเปนเทวทต แมบรษทของเนอกาฬะนน ในกาลนน ไดเปนบรษทของพระเทวทต เนอชอลกขณะในกาลนน ไดเปนพระสาร-บตร แมบรษทของเนอลกขณะในกาลนน ไดเปนพทธบรษท.มารดาในครงนน ไดเปนพระมารดาของพระราหล สวนบดาในครงนน ไดเปนเราแล. จบลกขณชาดกท ๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 233 ๒. นโครธมคชาดก

วาดวยการเลอกคบ

[๑๒] เจาหรอคนอนกตาม พงคบหาแตพระยา เนอชอวานโครธเทานน ไมควรเขาไปอาศยอย พระยาเนอชอวาสาขะ ความตายในสานกพระยาเนอ นโครธประเสรฐกวา การมชวตอยในสานกพระยาเนอ สาขะจะประเสรฐอะไร. จบนโครธมคชาดกท ๒

๒. อรรถกถานโครธมคชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษณผเปนมารดาของพระกมารกสสปเถระ จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวานโครธเมว เสวยย ดงน. ไดยนวา ภกษณนน ไดเปนธดาของเศรษฐผมทรพยมากในนครราชคฤห มกศลมลหนาแนน มสงขารอนยายแลว เปนปจฉมภวกสตว(สตวผมภพสดทาย) อปนสยแหงพระอรหตโพลงอยในหทยของนาง เหมอนประทปโพลงอยภายในหมอ ฉะนน. ครงนน จาเดมแตกาลทรจกตนแลวธดาของเศรษฐนน ไมยนดในเรอน มความประสงคจะบวช จงกลาวกะบดามารดาวา ขาแตคณพอและคณแม จตใจของขาพเจาไมยนดในฆราวาส

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 234ขาพเจามความประสงคจะบวชในพระพทธศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกขทานทงหลายจงใหขาพเจาบวชเถด. บดามารดากลาววา แม เจาพดอะไร ตระกลนมทรพยสมบตมาก และเจากเปนธดาคนเดยวของเราทงหลาย เจาไมควรจะบวช. นางแมจะออนวอนอยบอย ๆ กไมไดการบรรพชาจากสานกของบดามารดา จงคดวา ชางเถอะ เราไปตระกลสามยงสามใหโปรดปรานแลวจกบวช. นางเจรญวยแลวไปยงตระกลสาม เปนผมศลมกลยาณธรรมครองเหยา.เรอน. ลาดบนน เพราะอาศยการอยรวม นางกตงครรภ. นางไมรวาตงครรภ. ครงนน เขาโฆษณางานนกขตฤกษในพระนคร ชาวพระนครทงสนพากนเลนงานนกขตฤกษ. พระนครไดมการประดบตกแตงเหมอนดงเทพนครกเมอการเลนนกขตฤกษแมจะใหญยงเพยงนน เปนไปอย นางกไมลบไลรางกายของตน ไมประดบประดา เทยวไปดวยเพศตามปกตนนเอง. ลาดบนน สามกลาวกะนางวา นางผเจรญ นครทงสนอาศยนกขตฤกษ แตเธอไมปฏบตรางกาย ไมทาการตกแตง เพราะเหตไร. นางจงกลาววา ขาแตลกเจารางกายเตมดวยซากศพ ๓๒ ประการทเดยว ประโยชนอะไรดวยรางกายนทประดบแลว เพราะกายน เทวดา พรหมไมไดนรมต ไมใชสาเรจดวยทองดวยแกวมณ ดวยจนทนเหลอง ไมใชเกดจากหองแหงดอกบณฑรก ดอกโกมท และดอกอบลเขยว แตเตมไปดวยคถ ไมสะอาด ไมใชเตมดวยอมฤต โอสถ โดยทแท เกดในซากศพ มมารดาบดาเปนแดนเกด มการขดสและการนวดฟนเปนนตย และมการแตกทาลายและการกระจดกระจายไปเปนธรรมดา รกปาชา อนตณหายดจบ เปนเหตแหงความโศก เปนวตถทตงแหงความราไร เปนทอยอาศยแหงโรคทงปวง เปนทรบเครองกรรมกรของเสยภายใน ไหลออกภายนอกเปนนตย เปนทอยของหมหนอนหลายตระกลจะไปยงปาชา มความตายเปนทสด แมจะเปลยนแปลงไปในคลองจกษของชาวโลกทงปวง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 235 กายประกอบดวยกระดกและเอน ฉาบทาดวย หนงและเนอ เปนกายทถกผวหนงปกปดไว ไม ปรากฏตามความเปนจรง เตมดวยลาไสใหญ เตมดวย ทองดวยตบ หวไส เนอหวใจ ปอด ไต มาม นามก นาลาย เหงอ มนขนเลอด ไขขอ ด และมนเหลว เมอเปนเชนนน ของไมสะอาดยอมไหลออกจากชอง ทง ๙ ของกายนนทกเมอ คอ ขตาไหลออกจากตา ขหไหลออกจากห และนามกไหลออกจากจมก บาง คราวออกทางปาก ดและเสมหะยอมไหลออกจากกาย เปนหยดเหงอ เมอเปนอยางนนศรษะของกายนนเปน โพรงเตมดวยมนสมอง คนพาลถกอวชชาหอหม จง สาคญโดยความเปนของงดงาม กายมโทษอนนต เปรยบเสมอดวยตนไมพษเปนทอยของสรรพโรคลวน เปนของทกข ถากลบเอาภายในของกายนออกขาง นอก กจะตองถอทอนไมคอยไลกาและสนขเปนแน. กายไมสะอาด มกลนเหมน เปนดงซากศพ เปรยบ เหมอนสวม ผมจกษตเตยน แตคนเขลาเพลดเพลนอน หนงสดปกปดไวไมทวาร ๙ แผลใหญ ของไมสะอาด มกลนเหมน ไหลออกรอบดาน กในกาลใดกายนน นอนตายขนพองมสเขยวคลา ถกทอดทงไวในสสาน ในกาลนน ญาตทงหลายยอมไมหวงอาลย สนขบาน สนขจงจอกยอมเคยวกนกายนน และนกตะกรม หนอน กา แรง และสตวทงปวงอน ๆ ยอมเคยวกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 236 กภกษผมญาณในศาสนานนนแล ไดฟงพระพทธพจน แลว ยอมรแจงกายนน ยอมเหนตามเปนจรงแลวา รางกายนฉนใด รางกายนนกฉนนน รางกายนนฉนใด รางกายนกฉนนน ขาพเจาคายความเพลดเพลนใน กายทงกายในและภายนอกเสยแลว.ขาแตพระลกเจา ขาพเจาจกประดบประดารางกายนทาอะไร การกระทาความประดบกายน ยอมเปนเหมอนกระทาจตรกรรมภายนอกหมอ ซงเตมดวยคถเศรษฐบตรไดฟงคาของนางดงนนจงกลาววา นางผเจรญ เธอเหนโทษทงหลายอยางนแหงรางกายน เพราะเหตไรจงไมบวช. นางกลาววา ขาแดพระลกเจาขาพเจาเมอไดบวช จะบวชวนนแหละ. เศรษฐบตรกลาววา ดแลว ฉนจกใหเธอบวช. แลวบาเพญมหาทาน กระทามหาสกการะ แลวนาไปสานกของภกษณดวยบรวารใหญ เมอจะใหนางบวช ไดใหบวชในสานกของภกษณผเปนผกฝายของพระเทวทต. นางไดบรรพชาแลวมความดารเตมบรบรณ ดใจ แลว. ครงนน เมอครรภของนางแกแลว ภกษณทงหลายเหนความทอนทรยทงหลายแปรเปนอนไป ความทหลงมอและเทาบวม และความทพนตองใหญจงถามนางวา แมเจา เธอปรากฏเหมอนมครรภ ทอะไรกน ? ภกษณนน กลาววา แมเจาทงหลาย ขาพเจากไมรวา เหตชอน แตศลของขาพเจายงบรบรณอย. ลาดบนน ภกษณเหลานนจงนานางภกษณนนไปยงสานกของพระเทวทต ถามพระเทวทตวา ขาแตพระผเปนเจา กลธดานยงสามใหโปรดปรานไดโดยยาก จงไดบรรพชา กบดน ครรภของนางปรากฏ ขาพเจาทงหลายยอมไมรวากลธดานไดตงครรภในเวลาเปนคฤหสถ หรอในเวลาบวชแลว บดน ขาพเจาทงหลายจะกระทาอยางไร. เพราะความทคนไมร และ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 237เพราะขนต เมตตา และความเอนดไมม พระเทวทตจงคดอยางนวา ความครหานนทาจกเกดแกเราวา ภกษณผอยในฝายของพระเทวทตมครรภ แตพระเทวทตกลบเพกเฉยเสย เราใหภกษณนสกจงจะควร. พระเทวทตนนไมพจารณา แลนออกไปเหมอนกลงกอนหน กลาววา พวกทานจงใหภกษณนนสก ภกษณเหลานนฟงคาของพระเทวทตแลว ลกขนไหวแลวไปยงสานกลาดบนน ภกษณสาวนนกลาวกะภกษณทงหลายวา แมเจาทงหลาย พระเทวทตเถระไมใชพระพทธเจา การบรรพชาของเราในสานกของพระเทวทตนน กหามไดกบรรพชาของเราในสานกของพระสมมาสมพทธเจาผเปนบคคลเลศขนโลก อนง บรรพชานน เราไดโดยยาก ทานทงหลายอยาทาใหการบรรพชานนอนตรธานหายไปเสยเลย มาเถดทานทงหลาย จงพาเราไปยงพระเชตวน ในสานกของพระศาสดา ภกษณทงหลายจงพาภกษณสาวนนไปจากกรงราชคฤหสนหนทาง ๔๕ โยชนถงพระเชตวนมหาวหารโดยลาดบถวายบงคมพระศาสดาแลวกราบทลเรองนนใหทรงทราบ. พระศาสดาทรงพระดารวา ภกษณนตงครรภในเวลาเปนคฤหสถโดยแท แมเมอเปนอยางนน พวกเดยรถยจกไดโอกาสวา พระสมณโคดมพาภกษณทพระเทวทตทงแลวเทยวไปอย เพราะฉะนน เพอจะตดถอยคานควรจะวนจฉยอธกรณนในทามกลางบรษทซงมพระราชา ในวนรงขน จงใหทลเชญพระเจาโกศล และเชญมหาอนาถบณฑกเศรษฐ จฬอนาถบณฑกเศรษฐนางวสาขามหาอบาสกา และตระกลใหญ ๆ อน ๆ ทมชอเสยง ในเวลาเยนเมอบรษททง ๔ ประชมกนแลว จงตรสเรยกพระอบาลเถระมาวา เธอจงไปชาระกรรมของภกษณสาวน ในทามกลางบรษท ๔. พระเถระทลรบพระดารสแลว จงไปยงทามกลางบรษท นงบนอาสนะทเขาตกแตงไวเพอตน แลวใหเรยกนางวสาขาอบาสกามาตรงเบองพระพกตรของพระราชา ใหรบอธกรณน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 238วา ดกอนวสาขา ทานจงไป จงรโดยถองแทวา ภกษณสาวนบวชในเดอน โนน วนโนน แลวจงรวาเธอไดมครรภนกอนหรอหลงบวช มหาอบาสการบคาแลวจงใหวงมาน ตรวจดทสดมอ เทา สะดอ และตองของภกษณสาวภายในมาน นบเดอนและวน รวานางไดตงครรภในภาวะเปนคฤหสถโดยถองแท จงไปยงสานกของพระเถระแลวบอกเนอความนน. พระเถระไดกระทาภกษณนนใหเปนผบรสทธ ในทามกลางบรษท ๔. ภกษณนนเปนผบรสทธ แลวไหวภกษสงฆและถวายบงคมพระศาสดา แลวไปยงสานกนนแล พรอมกบภกษณทงหลาย ภกษณนน อาศยครรภแกแลว ไดตลอดบตรมอานภาพมาก ผตงความปรารถนาไวแทบบาทมลของพระพทธเจาพระนามวาปทมตตระ. ครนวนหนง พระราชาเสดจไปโดยใกล ๆ สานกของภกษณ ไดทรงสดบเสยงทารก จงตรสถามอามาตยทงหลาย. อามาตยทงหลายรเหตนนจงกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ภกษณสาวนน ตลอดบตรแลว นนเสยงของบตรภกษณสาวนนนนเอง. พระราชาตรสวา แนะพนาย ชอวาการปรนนบตทารกเปนเครองกงวลสาหรบภกษณทงหลาย พวกเราจกปรนนบตทารกนน พระราชาทรงไหมอบทารกนนแกหญงฟอนทงหลาย ใหเตบโตโดยการบรหารดแลอยางกมาร. กในวนตงชอกมารนน ไดตงชอวากสสป ครงนน คนทงหลายรกนวา กมารกสสป เพราะเจรญเตบโต ดวยการบรหารอยางกมารในเวลามอายได ๗ ขวบ กมารกสสปนนบวชในสานกของพระศาสดา พอมอาย ๒๐ ปบรบรณกไดอปสมบท เมอกาลเวลาลวงไป ไดเปนผกลาวธรรมอนวจตร ในบรรดาพระธรรมกถกทงหลาย. ลาดบนน พระศาสดาทรงตง พระกมารกสสนน ไวในตาแหนงเอตทคคะ ดวยพระดารสวา ดกอนภกษทงหลาย กมารกสสปน เปนเลศแหงสาวกทงหลายของเรา ผกลาวธรรมอนวจตร ภายหลงพระกมารกสสปนนบรรลพระอรหต ในเพราะวมมกสตร. แม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 239ภกษณผเปนมารดาของพระกมารกสสปนน เหนแจงแลวบรรลพระอรหต.พระกมารกสสปเถระปรากฏในพระพทธศาสนา ประดจพระจนทรเพญในทามกลางทองฟาฉะนน. อยมาวนหนง พระตถาคตเสดจกลบจากบณฑบาต ภายหลงภตประทานโอวาทแกภกษทงหลายแลวเสดจเขาพระคนธกฎ ภกษทงหลายรบพระโอวาทแลว ใหภาคกลางวนหมดไปในทเปนทพกกลางคนและทพกกลางวนของตน ๆ ในเวลาเยน ประชมกนในโรงธรรมสภา นงพรรณนาพระพทธคณ วา ดกอนอาวโสทงหลาย พระเทวทตทาคนทงสอง คอ พระกมารกสสปเถระและพระเถรใหพนาศ เพราะความทตนไมร และเพราะความไมมขนตและเมตตาเปนตน แตพระสมมาสมพทธเจาทรงเปนปจจยแกทานทงสองนน เพราะพระองคเปนพระธรรมราชา และเพราะทรงถงพรอมดวยพระขนตพระเมตตา และความเอนด. พระศาสดาเสดจมายงโรงธรรมสภาดวยพทธลลาประทบนงบนอาสนะทเขาปลาดไว แลวตรสถามวา ดกอนภกษทงหลายบดนพวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ? ภกษทงหลายกราบทลวาดวยเรองพระคณของพระองคเทานน แลวกราบทลเรองทงปวงใหทรงทราบพระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตเปนปจจยและเปนทพงแกชนทงสองน ในบดนเทานน หามได แมในกาลกอน กไดเปนแลวเหมอนกน.ภกษทงหลายจงทลออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอตองการใหเรองนนแจมแจง. พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดไวใหปรากฏดงตอไปน. ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสฝายพระโพธสตวทรงถอปฏสนธตนกาเนดมฤคชาต. พระโพธสตวเมอออกจากทองของมารดา ไดมสเหมอนดงสทอง นยนตาทงสองของเนอนน ไดเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 240เชนกบลกแกวมณกลม เขาทงคมวรรณะดงเงน หนามวรรณะดงกองผากมพล แดง ปลายเทาหนาและเทาหลง เหมอนทาบรกรรมดวยรสนาครง ขนหางไดเปนเหมอนขนจามร กรางกายของเนอนนใหญมขนาดเทาลกนา เนอนนมบรวาร ๕๐๐. โดยชอ มชอวา นโครธมคราช สาเรจการอยในปา. กในทไมไกลแหงพระยาเนอนโครธนน มเนอแมอนซงมเนอ ๕๐๐ เปนบรวาร มชอวา สาขะ อาศยอย แมเนอสาขะกมวรรณะดจสทอง. สมยนน พระเจาพาราณสทรงขวนขวายในการฆาเนอ เวนเนอไมเสวย ทรงกระทาพวกมนษยใหขาดการงาน ยงชาวนคมและชนบททงปวงใหประชมกน แลวเสดจไปฆาเนอทกวน. พวกมนษยคดกนวา พระราชานทรงทาพวกเราใหขาดการงานถากระไร พวกเราวางเหยอของเนอไวในพระราชอทยาน จดนาดมไวใหพรอม ตอนเนอเปนอนมากใหเขาไปยงพระราชอทยานแลวปดประตมอบถวายพระราชา มนษยเหลานนทงหมดจงปลกผกทเปนเหยอของเนอไวในพระราช-อทยาน จดนาดมไวใหพรอม แลวประกอบประต ถอบวง มอถออาวธนานาชนดมคอนเปนตน เขาปาแสวงหาเนอ คดวา พวกเราจกจบเนอทงหลายทอยตรงกลาง จงลอมทประมาณ ๑ โยชน เมอรนเขามาไดลอมทเปนทอยของเนอนโครธและเนอสาขะไวตรงกลาง ครน เหนหมเนอนนจงเอาไมคอนดตนไม พมไมเปนตน และดพนดน ไลหมเนอออกจากทรกชฎ พากนเงออาวธทงหลายมดาบ หอกและธนเปนตน บนลอเสยงดง ตอนหมเนอนนใหเขาพระราชอทยานแลวปดประต พากนเขาไปเฝาพระราชาแลวกราบทลวาขาแตสมมตเทพ เมอพระองคเสดจไปทรงฆาเนอเปนประจา ทรงทาการงานของขาพระองคทงหลายใหเสยหาย พวกขาพระองค อนเนอทงหลายมาจากปาเตมพระราชอทยานของพระองค ตงแตนไป พระองคจะไดเสวยเนอของมฤคเหลานน แลวทลลาพระราชาพากนหลกไป.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 241 พระราชาไดทรงสดบคาของมนษยเหลานน แลวเสดจไปพระราช อทยาน ทอดพระเนตรเนอทงหลาย ทรงเหนเนอสทอง ๒ ตว จงได-พระราชทานอภยแกเนอทงสองนน กตงแตนนมา บางคราว เสดจไปเองทรงฆาเนอตวหนงแลวนามา บางคราว พอครวของพระองคไปฆาแลวนามาเนอทงหลายพอเหนธนเทานน ถกความกลวแตความตายคกคาม พากนหนไป ไดรบการประหาร ๒-๓ ครง ลาบากไปบาง ปวยไปบาง ถงความตายบาง หมเนอจงบอกประพฤตเหตนนแกพระโพธสตว พระโพธสตวไหเรยกเนอสาขะมาแลวกลาววา ดกอนสหาย เนอเปนอนมากพากนฉบหาย เมอเนอมอนจะตองตายโดยสวนเดยว ตงแตนไป ผจะฆาจงอยาเอาลกศรยงเนอวาระของเนอทงหลายจงมในทแหงคอนของผพพากษา วาระจงถงแกบรษทของเราวนหนง จงถงแกบรษทของทานวนหนง เนอตวทถงวาระจงไปนอนพาดหวทไมคอนของผพพากษา แมเมอเปนอยางนน เนอทงหลายจกไมกลวเนอสาขะรบคาแลว ตงแตนนมา เนอทถงวาระ จะไปนอนพาดคอทไมคอนพพากษา พอครวมาจบเอาเนอตวทนอนอย ณ ทนนนนแหละไป อยมาวนหนง วาระถงแกแมเนอผมครรภตวหนงซงเปนบรษทของเนอสาขะ แมเนอนนเขาไปหาเนอสาขะแลวกลาววา เจานาย ขาพเจามครรภ ตลอดลกแลวพวกเราทงสองจะไปตามวาระ ทานจงใหขามวาระของขาพเจาไปกอน เนอสาขะกลาววา เราไมอาจทาวาระของเจาใหถงแกเนอตวอน ๆ เจาเทานนจกรวา เจามบตร เจาจงไปเถอะ แมเนอนน เมอไมไดความชวยเหลอจากสานกของเนอสาขะ จงเขาไปหาพระโพธสตวบอกเนอความนน พระโพธสตวนนไดฟงคาของแมเนอนนจงคดวา กพระโพธสตวทงหลายในกาลกอน เหนทกขของคนอน ยอมไมหวงใยชวตของตน ประโยชนของผอนจากประโยชนตนนนแล เปนสงทหนกกวาสาหรบพระโพธสตวเหลานน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 242 เหลานก ปศสตว มฤคในปาทงหมดยอมเปน อยดวยตนเอง นกปราชญทงหลายผสงบ ยนดแลว ในประโยชนเกอกลแกสตว ยอมยงผอนใหเปนอย ก นกปราชญเหลานน สละทรพย อวยวะ และชวต เพอ ประโยชนเกอกล เรานนเปนผสามารถจกยงเหลา สตวเปนอนมากพรอมทงเทวโลกใหขามไดดวย ก ความไมมบญ เพราะกายอนไรสาระน เราจกไดลาภ ของทานอนยงยนดวยตนเองแน.ครน คดดงนแลวจงกลาววา เจาจงไปเถอะ เราจกใหวาระของเจาขามไป ครนกลาวแลว ตนเองกไปนอนกระทาศรษะไวทไมคอนพพากษาพอครวเหนดงนนจงคดวา พระยาเนอผไดรบ พระราชทานอภยนอนอยทไมคอนพพากษา เหตอะไรหนอ จงรบไปกราบทลแดพระราชา พระราชาเสดจขนทรงรถในทนใดนนเอง เสดจไปดวยบรวารใหญเหนพระโพธสตวจงตรสวา พระยาเนอผสหายเราใหอภยแกทานไวแลวมใชหรอ เพราะเหตไรทานจงนอนอย ณ ทน พระยาเนอกราบทลวา ขาแตมหาราช แมเนอผมครรภมากลาววา ขอทานจงยงวาระของฉนใหถงแกเนอตวอน กขาพระบาทไมอาจโยนมรณทกขของเนอตวหนงไปเหนอเนอตวอนได ขาพระบาทนนจงใหชวตของตนแกแมเนอนน ถอเอาความตายอนเปนของแมเนอนนแลวจงนอนอย ณ ทน ขาแตมหาราช ขอพระองคอยาไดทรงระแวงเหตอะไรๆ อยางอนเลย พระราชาตรสวา ดกอนสวรรณมคราชผเปนนาย แมในหมมนษยทงหลาย เรากไมเคยเหนคนผเพยบพรอมดวยขนต เมตตา และความเอนดเชนกบทาน ดวยเหตนน เราจงเลอมใสทานลกขนเถด เราใหอภยแกทานและแกแมเนอนน พระยาเนอกลาววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 243ขาแตพระผจอมคน เมอขาพระบาททงสองไดอภยแลว เนอทเหลอนอกนน จกกระทาอยางไร พระราชาตรสวา นาย เราใหอภยแมแกเนอทเหลอดวยพระยาเนอกราบทลวา ขาแตมหาราช แมเมอเปนอยางนนเนอทงหลายในพระราชอทยานเทานน จกไดอภย เนอทเหลอจกทรงกระทาอยางไร พระราชาตรสวา นาย เราใหอภยแกเนอแมเหลานน พระยาเนอกราบทลวา ขาแตมหาราชเบองตน เนอทงหลายไดรบอภย สตว ๔ เทาทเหลอจกกระทาอยางไร พระราชาตรสวา นาย เราใหอภยแกสตว ๔ เทาแมเหลานน พระยาเนอกราบทลวา ขาแตมหาราช สตว ๔ เทาไดรบ พระราชทานอภยกอน หมนกจกกระทาอยางไร พระราชาตรสวา นาย แมหมนกเหลานนเรากใหอภย พระยาเนอกราบทลวา เบองตน หมนกจกไดรบพระราชทานอภย พวกปลาทอยในนาจกกระทาอยางไร พระราชาตรสวา นาย แมหมปลาเหลานน เรากใหอภยพระมหาสตวทลขออภยแกสรรพสตวกะพระราชาอยางนแลว ไดลกขนยนใหพระราชาคงอยในศล ๕ แลวแสดงธรรมแกพระราชาดวยลลาของพระพทธเจาวา ขาแตมหาราช ขอพระองคจงประพฤตธรรมในพระชนกชนนในพระโอรสพระธดา ในพราหมณคฤหบด ในชาวนคมและชาวชนบท เมอทรงประพฤตธรรม ประพฤตสมาเสมออย เบองหนาแตตายเพราะกายแตกจกเขาถงสคตโลกสวรรค ดงน แลวอยในอทยาน ๒-๓ วน ใหโอวาทแกพระราชาแลวอนหมเนอแวดลอมเขาปาแลว แมเนอนมแมนนตกลกออกมาเชนกบชอดอกไม ลกเนอนน เมอเลนได จะไปยงสานกของเนอสาขะ. ลาดบนน มารดาเหนลกเนอนนกาลงจะไปยงสานกของเนอสาขะนน จงกลาววา ลกเอย ตงแตนไปเจาอยาไปยงสานก ของเนอสาขะนน เจาพงไปยงสานกของเนอนโครธเทานน เมอจะโอวาทจงกลาวคาถาวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 244 เจาหรอคนอนกตาม พงคบหาแตพระยาเนอ ชอวานโครธเทานน ไมควรเขาไปอาศยอยกบพระยา เนอชอวาสาขะ ความตายในสานกของพระยาเนอชอ วานโครธประเสรฐกวา การมชวตอยในสานกพระยา เนอสาขะ จะประเสรฐอะไร. บรรดาบทเหลานน บทวา นโครธเมว เสเวยย ความวา ดกอนพอ เจาหรอคนอนกตาม ผใครตอประโยชนเกอกลแกตน ควรเสพหรอควรคบหาแตพระยาเนอชอวานโครธนน. บทวา น สาข อปส วเส ความวาแคเนอชอวาสาขะไมควรเจาไปอยรวม คอ ไมควรเขาไปใกลแลวอยรวมไดแกไมควรอาศยเนอสาขะนนเลยงชวต. บทวา นโครธสม มต เสยโยความวา แมการตายอยแทบเทาของพระยาเนอชอวานโครธประเสรฐกวา คอยอดเยยมสงสด. บทวา ยเจ สาขสม ชวต ความวา กความเปนอยในสานกของเนอชอวาสาขะนน ไมประเสรฐคอไมยอดเยยมไมสงสดเลย. กจาเดมแตนน พวกเนอทไดอภยพากนกนขาวกลาของพวกมนษยมนษยทงหลายไมอาจตหรอไลเนอทงหลายดวยคดวา เนอเหลานไดรบพระ-ราชทานอภย จงพากนประชมทพระลานหลวง กราบทลความนนแดพระราชาพระราชาตรสวาเรามความเลอมใสใหพรแกพระยาเนอชอวานโครธ เราถงจะละราชสมบต กจะไมทาลายปฏญญานน ทานทงหลายจงไปเถดใคร ๆ ยอมไมไดเพอจะประหารเนอทงหลายในแวนแควนของเรา พระยาเนอนโครธไดสดบเหตการณนน จงใหหมเนอประชมกน โอวาทเนอทงหลายวา จาเดมแตนไปทานทงหลายอยาไดกนขาวกลาของคนอน ดงนแลว บอกแกมนษยทงหลายตงแตนไปมนษยทงหลายผกระทาขาวกลา จงอยาทารวเพอจะรกษาขาวกลา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 245แตจงผกสญญาดวยใบไมปกนาไว ไดยนวา จาเดมแตนน จงเกดสญญาในการผกใบไมขนในนาทงหลาย จาเดมแตนน ชอวาเนอผลวงละเมดสญญาในการผกใบไม ยอมไมม. ไดยนวา ขอนเปนโอวาททพวกเนอเหลานนไดจากพระโพธสตว พระโพธสตวโอวาทหมเนออยางนแลวดารงอยตลอดชวอาย.พรอมกบเนอทงหลายไดไปตามยถากรรมแลว. ฝายพระราชาทรงตงอยในโอวาทของพระโพธสตว ทรงกระทาบญทงหลายไดเสดจไปตามยถากรรมแลว. พระศาสดาดารสวา ภกษทงหลาย เราเปนทพงอาศยของพระเถรและพระกมารกสสป ในบดนเทานนกหามได แมในกาลกอนกไดเปนทพงอาศยแลวเหมอนกน กครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงหมนกลบเทศนาวาดวยสจจะทง ๔ ตรสเรอง ๒ เรองสบตออนสนธกน แลวทรงประชมชาดกวา เนอชอสาขะในครงนน ไดเปนพระเทวทต แมบรษทของเนอสาขะนน กไดเปนบรษทของพระเทวทตนนแหละแนเนอนนในครงนน ไดเปนพระเถร ลกเนอในครงนนไดเปนพระกมารกสสป พระราชาไดเปนอานนท สวนพระยาเนอชอวานโครธ ไดเปนเราเองแล. จบนโครธมคชาดกท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 246 ๓. กณฑนชาดก

วาดวยผตกอยในอานาจหญง

[๑๓] เราตเตยนบรษผมลกศรเปนอาวธ ยง ปลอยใหเตมกาลง เราตเตยนชนบททมหญงเปนผนา อนง สตวเหลาใด ตกอยในอานาจของหญงทงหลาย สตวเหลานนบณฑตตเตยนแลว. จบกณฑนชาดกท ๓

๓. อรรถกถากณฑนชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนมหาวหาร ทรงปรารภการประเลาประโลมของภรรยาเกา จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวาธรตถ กณฑน สลล ดงน. การประเลาประโลมนน จกมแจงในอนทรยชาดก อฏฐกนบาต. กพระ-ผมพระภาคเจาไดตรสพระดารสนกะภกษนนวา ดกอนภกษ แมในกาลกอนเธออาศยมาตคามน ถงความสนชวต รองเรยกอยทพนถานเพลงอนปราศจากเปลว ภกษทงหลายทลออนวอนพระผมพระภาคเจา เพอทรงประกาศเรองนนใหแจมแจง พระผมพระภาคเจาไดทรงกระทาเหตอนระหวางภพปกปดใหปรากฏแลว. กเบองหนาแตนไป เราจกไมกลาวถงการทภกษทงหลายทลออนวอน และความทเหตถกระหวางภพปกปด จกกลาวเฉพาะคามประมาณเทาน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 247วา อตต อาหร แปลวา ทรงนาอดตนทานมาวาดงนเทานน. แมเมอ กลาวคามประมาณเทาน กพงประกอบเหตการณนทงหมด คอ การทลอาราธนาการเปรยบเทยบเหมอนนาพระจนทรออกจากกลมเมฆ และความทเหตถกระหวางภพปกปดไว โดยนยดงกลาวไวในหนหลงนนแหละ แลวพงทราบไว. ในอดตกาล เมอพระเจามคธครองราชสมบตอยในพระนครราชคฤหแควนมคธ ในสมยขาวกลาของชนชาวมคธ พวกเนอทงหลายมอนตรายมากเนอเหลานน จงเขาไปยงเนนเขา. เนอภเขาทอยในปาตวหนง ทาความสนทสนมกบลกเนอตวเมยชาวบานตวหนง ในเวลาทพวกเนอเหลานน ลงจากเชงเขากลบมายงชายแดนบานอก ไดลงมากบเนอเหลานนนนแหละ. เพราะมจตปฏพทธในลกเนอตวเมยนน. ลาดบนน ลกเนอตวเมยนนจงกลาวกะเนอภเขานนวา ขาแตเจา ทานแลเปนเนอภเขาทเขลา กธรรมดาชายแดนของบาน นาระแวง มภยเฉพาะหนา ทานอยาลงมากบพวกเราเลย. เนอภเขานน ไมกลบเพราะมจตปฏพทธตอลกเนอตวเมยนน ไดมากบลกเนอตวเมยนน นนแหละ. ชนชาวมคธรวา บดน เปนเวลาทพวกเนอลงจากเนนเขา จงยนในซมอนมดชดใกลหนทาง ในหนทางทเนอทงสองแมนนเดนมา มพรานคนหนงยนอยในซมอนมดชด. ลกเนอตวเมยไดกลนมนษย จงคดวา จกมพรานคนหนงยนอย จงทาเนอเขลาตวนน ใหอยขางหนา สวนตนเองอยขางหลง. นายพรานไดทาเนอตวนนใหลมลงตรงนนนนเอง ดวยการยงดวยลกศรครงเดยวเทานน. ลกเนอตวเมยรวาเนอนนถกยง จงโดดหนไปโดยการไปดวยกาลงเรวปานลม. นายพรานออกจากซมชาแหละเนอกอไฟ ปงเนออรอยบนถานไฟอนปราศจากเปลว เคยวกนแลวดมนา หาบเนอทเหลอไปดวยไมคานมหยาดเลอดไหล ไดไปยงเรอน ใหพวกเดก ๆ ยนดแลว.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 248 ในกาลนน พระโพธสตวบงเกดเปนเทวดาอยในปาชฏแหงนน พระ- โพธสตวนน เหนเหตการณนน จงคดวา เนอโงตวนตาย เพราะอาศยมารดาเพราะอาศยบดากหาไม โดยทแทตายเพราะอาศยกาม จรงอย เพราะกามเปนนมตเหต สตวทงหลายจงถงทกขนานปการมการตดมอเปนตน ในสคตและการจองจา ๕ ประการเปนตนในทคต ชอวาการทาทกขคอความตายใหเกดขนแกผอน กถกตเตยนในโลกน แมชนบทใดมสตรเปนผนา จดแจงปกครอง กถกตเตยน เหลาสตวผตกอยในอานาจของมาตคาม กถกตเตยนเหมอนกน แลวแสดงเรองสาหรบตเตยน ๓ ประการ ดวยคาถา ๑ คาถาเมอเทวดาทงหลายในปาไหสาธการแลวบชาดวยของหอมและดอกไมเปนตนเมอจะยงไพรสณฑนน ใหบนลอขนดวยเสยงอนไพเราะ จงแสดงธรรมดวยคาถานวา เราตเตยนบรษผมลกศรเปนอาวธ ผยงไปเตม กาลง เราตเตยนชนบททมหญงเปนผนา อนง สตว เหลาใดตกอยในอานาจของหญงทงหลาย สตวเหลา นน บณฑตกตเตยนแลวเหมอนกน. ศพทวา ธรตถ ในคาถานน เปนศพทนบาต ใชในความหมายวา.ตเตยน. ในทน ศพทวา ธรตถ นนน พงเหนวาใชในการตเตยน ดวยอานาจความสะดงและความหวาดเสยวจรงอย พระโพธสตวเปนผทงสะดงและหวาดเสยว จงกลาวอยางนน คนทชอวา กณฑ เพราะมลกศร. ซงคนผมลกศรนน. กลกศรนนเขาเรยกวา สลละ เพราะอรรถวาเสยบเขาไปเพราะฉะนน ในคาวา กณฑน สลล จงมความหมายวา ผมลกศร อกอยางหนง ชอวาผมสลละเพราะมลกศร. ผมลกศรนน . ชอวา คาฬทเวธ ผยงไปเตมแรง เพราะเมอจะใหการประหารอยางแรงจงยงอยางเตมท โดย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 249กระทาใหมปากแผลใหญ ผยงไปอยางเตมทนน ในขอนมอธบายดงนวาเราตเตยนคนผประกอบดวยอาวธมประการตาง ๆ ชอวา สสละ ลกศร เพราะวงไปตรง ๆ โดยมสนฐานดงโบโกมทเปนผล ผยงไปอยางเตมแรง. บทวาปรณายกา ไดแก เปนใหญ คอ เปนผจดแจง. บทวา ธกกตา แปลวาตเตยนแลว. คาทเหลอในคาถานงายทงนน. กเบองหนาแตนไป ขาพเจาจกไมกลาวคาแมมประมาณเทาน จกพรรณนาคาทไมงายนน ๆ เทานน. พระโพธสตวครนแสดงเรองสาหรบตเตยน๓ ประการ ดวยคาถาเดยวอยางนแลว ทาปาใหบนลอขนแลวแสดงธรรมดวยการเยองกรายดงพระพทธเจา. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงประกาศสจจะทงหลาย. ในเวลาจบสจจะ ภกษผกระสนจะสก ตงอยในโสดาปตตผลพระศาสดาตรสเรอง ๒ เรอง สบตออนสนธกนแลว ทรงประชมชาดก ก เบองหนาแตนไป ขาพเจาจะไมกลาวคาวา ตรสเรองสองเรอง น จะกลาวเฉพาะคามประมาณเทานวา ทรงสบตออนสนธ. กคานแมจะไมกลาวไว กพงประกอบถอเอาโดยนยดงกลาวไวในหนหลงนนแล. เนอภเขาในครงนน ไดเปนภกษกระสนจะสกในบดน ลกเนอตวเมยในครงนน ไดเปนภรรยาเกาในบดน สวนเทวดาผเหนโทษในกามทงหลายในครงนน ไดเปนเราแล. จบกณฑนชาดกท ๓

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 250 ๔. วาตมคชาดก

วาดวยอานาจของรส

[๑๔] ไดยนวา สงอนทจะเลวยงไปกวารสทงหลาย ไมม รสเปนสภาพเลวแมกวาถนทอย แนกวาความ สนทสนม นายสญชยอยยานบาล นาเนอสมน ซงอาศย อยในปาชฏมาสอานาจของตนไดดวยรสทงหลาย. จบวาตมคชาดกท ๔

๔. อรรถกถาวาตมคชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนมหาวหาร ทรงปรารภพระ-จฬปณฑปาตกตสสเถระ จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา น กรตถเรเสห ปาปโย ดงน. ไดยนวา เมอพระศาสดาทรงอาศยพระนครราชคฤห ประทบอยในพระวหารเวฬวน. วนหนง บตรของตระกลเศรษฐผมทรพยมาก ชอวา ตสสกมาร ไปพระวหารเวฬวน ฟงพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลวประสงคจะบวชจงทลขอบรรพชา แตบดามารดายงไมอนญาต จงถกปฏเสธ ไดการทาการอดอาหาร ๗ วน แลวใหบดามารดาอนญาต เหมอนดงพระรฐบาลเถระไดบวชในสานกของพระศาสดาแลว. พระศาสดาครนทรงใหตสสกมารนนบวช

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 251แลว ประทบอยในพระวหารเวฬวนประมาณกงเดอน แลวไดเสดจไปพระ-วหารเชตวน ในพระเชตวนนน กลบตรไดสมาทานธดงค ๑๓ เทยวไปบณฑ-บาตตามลาดบตรอกในนครสาวตถ ยงกาลเวลาใหลวงไป ใคร ๆ เรยกวาพระจฬบณฑปาตกตสสเถระ ไดเปนผปรากฏรกนทวไปในพระพทธศาสนาเหมอนพระจนทรเพญในพนทองฟาฉะนน. ในกาลนน เมอกาลเลนนกขตฤกษยงดาเนนไปในนครราชคฤห บดามารดาของพระเถระเกบสงของอนเปนเครองประดบ อนมอยในครงพระเถระเปนคฤหสถไวในผอบเงน เอามาวางไวทอกรองไหพลางพดวา ในการเลนนกขตฤกษอนๆ บตรของพวกเรานประดบดวยเครองประดบนเลนนกขตฤกษพระสมณโคดมพาเอาบตรนอยนนของพวกเราไปยงพระนครสาวตถ บดน บตรนอยของเราทงหลายนน นงทไหนหนอ ยนทไหนหนอ. ลาดบนน นาง-วณณทาสคนหนงไปยงตระกลนน เหนภรรยาของเศรษฐกาลงรองไหอย จงถามวา แมเจา ทานรองไหทาไม ? ภรรยาของเศรษฐนนจงบอกเนอความนน นางวณณทาสกลาววา แมเจา กพระลกเจารกอะไร ? ภรรยาเศรษฐกลาววา รกของสงโนนและสงโนน. นางวณณทาสกลาววา ถาทานจะใหความเปนใหญทงหมดในเรอนนแกดฉนไซร ดฉนจกนาบตรของทานมา.ภรรยาทานเศรษฐรบคาวา ได แลวใหสะเบยง สงนางวณณทาสนนไปดวยบรวารใหญ โดยพดวาทานจงไปนาบตรของเรามา ดวยความสามารถของตนนางวณณทาสนนนงในยานนอยอนปกปด ไปยงนครสาวตถถอเอาการอยอาศยใกลถนนทพระเถระเทยวภกขาจาร ไมใหพระเถระเหนพวกตนทมาจากตระกลเศรษฐ แวดลอมดวยบรวารของตนเทานน เมอพระเถระเขาไปบณฑบาต ไดถวายยาคหนงกระบวยและภกษามรส ผกพนดวยความอยากในรสไวแตเบองตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 252แลวใหนงในเรอนถวายภกษาโดยลาดบ รวาพระเถระตกอยในอานาจของตน จงแสดงการวาเปนในนอนอยภายในหอง. ฝายพระเถระเทยวไปตามลาดบตรอก ในเวลาภกขาจาร ไดไปถงประตเรอน ชนทเปนบรวารรบบาตรของพระเถระแลวนมนตพระเถระใหนงในเรอน. พระเถระนงแลวถามวา อบาสกาไปไหน ? ชนบรวารกลาววา ทานผเจรญอบาสกาเปนไขปรารถนาจะเหนทานพระเถระถกตณหาในรสผกพน ทาลายการสมาทานวตรของตน เขาไปยงททนางวณณทาสนนนอนอย นางวณณทาสรเหตแหงการมาเพอตน จงประเลาประโลมพระเถระนน ผกดวยตณหาในรส ใหสกแลวใหตงอยในอานาจของตน ใหนงในยาน ไดไปยงนครราชคฤหนนเอง ดวยบรวารใหญ. ขาวนน ไดปรากฏแลว. ภกษทงหลายนงประชมกนในโรงธรรมสภา สนทนากนขนวา ไดยนวา นางวณณทาสคนหนง ผกพระจฬบณฑปาตกาตกตสสเถระดวยตณหาในรส แลวพาไปแลว. พระศาสดาเสดจเขาไปยงโรงธรรมสภา ประทบบนอาสนะทเขาตกแตงไว แลวตรสถามวา ภกษทงหลาย บดนพวกเธอนงสนทนากน ดวยเรองอะไร ? ภกษเหลานนไดกราบทลเรองราวนน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษนตดในรสตณหา ตกอยในอานาจของนางวณณทาสนน ในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอนกตกอยในอานาจของนางเหมอนกน แลวทรงนาอดตนทานมาวา ในอดตกาล ในพระนครพาราณส ไดมนายอยยานบาลของพระเจาพรหมทต ชอวาสญชย ครงนน เนอสมนตวหนงมายงอทยานนน เหนนายอยยานบาลคนเฝาอทยานจงหนไป. ฝายนายสญชยมไดขคกคามเนอสมนนนใหออกไป เนอสมนนน จงมาเทยวในอทยานนนนนแลบอย ๆ นายอยยาน บาลนาเอาดอกไมและผลไมมประการตาง ๆ มาจากอทยานแตเชาตร นาไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 253เฉพาะพระราชาทกวน ๆ. ครนวนหนง พระราชาตรสถามนายอยยานบาลนน วา ดกอนสหายอยยานบาล เธอเหนความอศจรรยอะไรๆ ในอทยานบางไหม?นายอยยานบาลกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ขาพระบาทไมเหนสงอน แตวาเนอสมนตวหนงมาเทยวอยในอทยาน ขาพระบาทไดเหนสงน. พระราชาตรสถามวา กเธอจกอาจจบมนไหม ? นายอยยานบาลกราบทลวา ขาพระบาทเมอไดนาผงหนอยหนงจกอาจนาเนอสมนนมา แมยงภายในพระราชนเวศนพระเจาขา. พระราชาไดใหนาผงแกนายอยยานบาลนน. นายอยยานบาลนนรบนาผงนนแลวไปยงอทยาน แอบเอานาผงทาหญาทงหลายในททเนอสมนเทยวไป. เนอสมนมากนหญาททาดวยนาผง ตดในรสตณหา ไมไปทอนมาเฉพาะอทยานเทานน. นายอยยานบาลรวาเนอสมนนนตดหญาททาดวยนาผง จงแสดงตนใหเหนโดยลาดบ. เนอสมนนนครนเหนนายอยยานบาลนน๒-๓ วนแรกกหนไป แคพอเหนเขาบอย ๆ จงคนเคย ถงกบกนหญาทอยในมอของนายอยยานบาลไดโดยลาดบ. นายอยยานบาลรวาเนอสมนนนคนเคยแลวจงเอาเสอลาแพนลอมถนนจนถงพระราชนเวศน แลวเอากงไมหกปกไวในทนน ๆ สพายนาเตาบรรจนาผง หนบกาหญา แลวโปรยหญาททาดวยนาผงลงขางหนาเนอ. ไดไปยงภายในพระราชนเวศนทเดยว เมอเนอเขาไปภายในแลว คนทงหลายจงปดประต เนอเหนมนษยทงหลายกตวสนกลวแตมรณภยวงมาวงไป ณ พระลานในภายในพระราชนเวศน พระราชาเสดจลงจากปราสาททอดพระเนตรเหนเนอนนตวสน จงตรสวา ธรรมดาเนอยอมไมไปยงททคนเหนตลอด ๗ วน ยอมไมไปยงททถกคกคามตลอดชวต เนอสมนผอาศยปาชฏอยเหนปานนนนถกผกดวยความอยากในรส มาสทเหนปานน ในบดน ผเจรญทงหลาย ชอวาสงทลามกกวาความอยากในรส ยอมไมมในโลกหนอแลวทรงเรมตงธรรมเทศนาดวยคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 254 ไดยนวา สงอนทจะเลวยงไปกวารสทงหลายยอม ไมม รสเปนสภาพเลวแมกวาถนทอย แมกวาความ สนทสนม นายสญชยอยยานบาลนาเนอสมนซงอาศย อยในปาชฏนาสอานาจของตนได ดวยรสทงหลาย. ศพทวา กระ ไดยนวา ในคาถานน เปนนบาตใชในอรรถวาไดยนไดฟง. บทวา รเสห กวารสทงหลาย ความวา กวารสหวานและรสเปรยวเปนตน ทพงรดวยลน. บทวา ปาปโย แปลวา เลวกวา. บทวา อาวา-เส วา สนถเวท วา แมกวาถนทอย แมกวาความสนทสนม ความวาความกาหนด ดวยอานาจความพอใจในถนทอยกลาวคอสถานทอยประจากด ในความสนทสนมดวยอานาจความเปนมตรกด ลามกแท แตรสในการบรโภคทเปนไปกบดวยฉนทราคะนนแหละเปนสภาพเลวกวา แมกวาถนทอย แมกวาความสนทสนมดวยความเปนมตร ซงมการบรโภคดวยฉนทราคะเหลานน โดยรอยเทาพนเทา เพราะอรรถวา ตองเสพเฉพาะเปนประจา และเพราะเวนอาหาร การรกษาชวตนทรยกไมม พระโพธสตวทรงกระทาเนอความน ใหเปนเสมอนเนอทตามมาดวยด จงตรสวา ไดยนวาสภาพทเลวกวารสทงหลายยอมไมม รสเปนสภาพเลวกวา แมกวาถนทอย แมกวาความสนทสนม บดนพระโพธสตวเมอจะแสดงวารสเหลานนเลว จงตรสคามอาทวา วาตมค ดงน บรรดาบทเหลานน บทวา คหนนสสต แปลวา อาศยทเปนปารกชฏ ทานกลาวอธบายไววา ทานทงหลายจงดความทรสทงหลายเปนสภาพเลว นายสญชยอยยานบาลนาเนอสมนชอน ซงอาศยอยในปาชฏ ในราวปา มาสอานาจของตนดวยรสนาผง สงอนทเลวกวา คอลามกกวา ชอวาเลวกวารสทงหลายชงมการบรโภคดวยฉนทราคะ ยอมไมมแมโดยประการทงปวง. พระโพธสตว

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 255ตรสโทษแหงตณหาในรส ดวยประการดงน กแหละครนตรสแลว จงทรงใหสงเนอนนไปยงปานนเอง. พระศาสดาตรสวา ภกษทงหลาย นางวณณทาสนน ผกภกษนนดวยตณหาในรส กระทาไวในอานาจของตนในบดน เทานนกหามได แมในกาลกอน กไดกระทาแลวเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว ทรงประชมชาดกวา นายสญชยในครงนน ไดเปนนางวณณทาสคนน เนอสมนในครงนน ไดเปนพระจฬบณฑปาตภกษสวนพระเจาพาราณสไดเปนเราแล. จบ วาตมคชาดกท ๔

๕. ขราทยชาดก

วาดวยผลวงเลยโอวาท

[๑๕] ดกอนนางเนอขราทยา ฉนไมสามารถจะ สงสอนเนอตวนน ผม ๘ กบ มเขาคดแตโคนคนถง ปลายเขา ผลวงเลยโอวาทเสยตง ๗ วนได. จบ ขราทยชาดกท ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 256 ๕. อรรถกถาขราทยชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยทพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษวายากรปหนง จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา อฏขร ขราทเยดงน. ไดยนวา ภกษนนวายากไมรบโอวาท ลาดบนน พระศาสดาไดตรสถามภกษนนวา ดกอนภกษ ไดยนวา เธอวายากไมรบโอวาทจรงหรอ ? ภกษนนกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา จรง พระเจาขา. พระศาสดาตรสวาแมในกาลกอนเธอกไมรบ โอวาทของบณฑตทงหลาย เพราะความเปนผวายากจงตดบวงถงความสนชวต แลวทรงนาอดตนทานมาวา ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในพระนครพาราณส พระโพธสตวเปนมฤคแวดลอมดวยหมเนออยในปา ลาดบนน เนอผเปนนองสาวมฤคนนแสดงบตรนอยแลวใหรบเอาดวยคาพดวา ขาแตพชายนเปนหลานของพ พจงใหเรยนมายาเนออยางหนง มฤคนนกลาวกะหลานนนวา ในเวลาชอโนน เจาจงมาเรยนเอา เนอผหลานไมมาตามเวลาทพดไวเมอลวงไป ๗ วน เหมอนดงวนเดยว เนอผเปนหลานนนไมไดเรยนมายาของเนอทองเทยวไป จงตดบวง ฝายมารดาของเนอนน เขาไปหามฤคผพชายแลวถามวาขาแตพ พไหหลานเรยนมายาของเนอแลวหรอ ? พระโพธสตวกลาววา เจาอยาคดเสยใจตอบตรผไมรบโอวาทสงสอนนน บตรของเจาไมเรยนเอามายาของเนอเอง เปนผไมมความประสงคจะโอวาทเนอนนเลย ในบดน จงกลาวคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 257 ดกอนนางเนอขราทยา ฉนไมสามารถจะสงสอน เนอตวนน ผม ๘ กบ มเขาคดแคโคนเขาจนถงปลาย เขา ผลวงเลยโอวาทเสยตง ๗ วนได. บรรดาบทเหลานน บทวา อฏขร ไดแก มกบ ๘ กบ โดยเทาขางหนงๆ ม ๒ กบ พระโพธสตวเรยกนางเนอนนโดยชอวา ขราทยา บทวามค เปนคารวมถอเอาเนอทกชนด. บทวา วงกาตวงกน ไดแก คดยงกวาคด คอ คดตงแตทโคนเขา คดมากขนไปถงปลายเขา ชอวาผมเขาคดแตโคนจนถงปลายเขา เพราะเนอนนมเขาเปนเชนนน. จงชอวาเขาคดแตโคนจนถงปลายเขา คอ มเขาคดแตโคนเขา จนถงปลายเขานน. บทวา สตตกาเลห-ตกกนต ไดแก ผลวงเลยโอวาท โดยเวลาเปนทใหโอวาท ๗ วน. ดวยบทวาน น โอวทตสสเห น ทานแสดงวา เราไมอาจใหโอวาทเนอผวายากนแมความคดเพอจะโอวาทเนอน กไมเกดขนแกเรา. ครงนน นายพรานฆาเนอทวายากตวนนซงตดบวง ถอเอาแตเนอแลวหลกไป. ฝายพระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ เธอเปนผวายากแตในบดน เทานนกหามได แมในกาลกอนกเปนผวายากเหมอนกน ครน ทรงนาพระเทศนานมาสบตออนสนธกนแลว ทรงประชมชาดกวา เนอผเปนหลานในกาลนน ไดเปนภกษผวายากในบดน แมเนอผเปนนองสาวในกาลนน ไดเปนพระอบลวรรณา ในบดน สวนเนอผใหโอวาทในกาลนน ไดเปนเราตถาคตแล. จบ ขราทยชาดกท ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 258 ๖. ตปลลตถมคชาดก

วาดวยเลหกลลวงพราน

[๑๖] ดกอนนองหญง ฉนยงเนอหลานชายผม ๘ กบ นอนโดยอาการ ๓ ทา มเลหกมารยาหลายอยาง ดม กนนาในเวลาเทยงดน ไหเลาเรยนมายาของเนอดแลว โดยประการทเนอหลานชายกลนลมทายใจได โดยชอง นาสกขางหนงแนบตดอยกบพนดน ทาเลหกลลวง นายพรานดวยอบาย ๖ ประการฉะนนแล. จบตปลลตถมคชาดกท ๖

๖. อรรถกถาตปลลตถมคชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยใน พทรการาม นครโกสมพ ทรงปรารภพระราหลเถระ ผใครตอการศกษาจงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวามค ตปลลตถ ดงน. ความพศดารวา กาลครงหนง เมอพระศาสดาเสดจเขาไปอาศยเมองอาฬวประทบอยในอคคาฬวเจดย อบาสก อบาสกา ภกษ และภกษณ จานวน มาก ไปวหารเพอฟงธรรม. ตอนกลางวน มการฟงธรรม กเมอกาลเวลาลวงไป อบาสกาและภกษณทงหลายไมไป. มแตพวกภกษและอบาสกทงหลายตงแตนน จงเกดมการฟงธรรมตอนกลางคน ในเวลาเสรจสนการฟงธรรม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 259ภกษทงหลายผเปนพระเถระพากนไปยงทอยของคนๆ ภกษหนมกบพวกอบาสกนอนทอปฏฐานศาลาคอ โรงฉน. เมอพวกภกษหนมและพวกอบาสกเหลานนเขาถงความหลบ บางคนนอนกรนเสยงครด ๆ นอนกดฟน บางคน นอนครเดยวแลวลกขน. พวกอบาสก เหนประการอนแปลกของภกษหนม จงกราบทลแดพระผมพระภาคเจา. พระผมพระภาคเจาทรงบญญตสกขาบทวา กภกษใดนอนรวมกบอนปสมบน ภกษนนตองอาบตปาจตตย ดงนแลวไดเสดจไปยงนครโกสมพ.ในขอททรงบญญตสกขาบทนน ภกษทงหลายจงกลาวกะทานราหลวา อาวโสราหล พระผมพระภาคเจาทรงบญญตสกขาบทไวแลว บดน ทานจงรทอยของตน. กเมอกอนภกษทงหลายไดสงเคราะหทานราหลนน ผมายงทอยของตน ๆเปนอยางดเพราะอาศยความเคารพนพระผมพระภาคเจา และความททานราหลนนเปนผใครตอการศกษา ไดลาดเตยงเลก ใหจวรเพอหนนศรษะ. แควนนนแมทอยกไมไดใหแลวเพราะกลวตอสกขาบท. ฝายพระภตรราหลกไมไปยงสานกของพระทศพล ดวยคดวา เปนพระบดาของเรา หรอของพระธรรมเสนาบดดวยคดวา เปนอปชฌายของเรา หรอของพระมหาโมคคลลานะดวยคดวา เปนอาจารยของเรา หรอของทานพระอานนทดวยคดวาเปนอาของเรา ไดเขาไปยงเวจกฎสาหรบถายของพระทศพล ประดจเจาไปยงวมานของพรหม สาเรจการอยแลว. กประตกฎสาหรบใชของพระพทธเจาทงหลายทปดสนทนน กระทาการประพรมดวยธปหอม มพวงของหอมและพวงดอกไมหอย ตามประทปตลอดคนยงรง. กพระภตรราหลอาศยสมบตนองกฎนน จงเขาไปอยในกฎนน. อนงเพราะภกษทงหลายกลาววา ทานจงรทอย และเพราะความเปนผใครตอการศกษาโดยเคารพในโอวาท จงเขาไปอยในกฎนน กในระหวาง ๆ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 260ภกษทงหลายเหนทานผมอายนน มาแตไกล เพอตองการจะทดลองทานผมอาย นน จงทงกาไมกวาดหรอภาชนะสาหรบทงหยากเยอไวขางใน. เมอทานผมอายนนมาถง จงกลาววา อาวโส ใครทงสงน. ในการการทานน เมอภกษบางพวกกลาววา ทานราหสมาทางน. แตทานราหลนนไมกลาววา ทานผเจรญผมไมรเรองน กลบเกบงาสงนนแลวขอขมาวา ทานผเจรญ ขอทานทงหลาย จงอดโทษแกกระผม แลวจงไป. ทานราหลนเปนผใครตอการศกษาอยางน.ทานราหลนนอาศยความเปนผใครตอการศกษานนนนเอง จงเขาไปอยในกฎนน. ครนเวลากอนอรณทเดยว พระศาสดาประทบยนทประตเวจกฎแลวทรงพระกาสะ (ไอ) ขน สวนทานผมอายนนกไอขน พระศาสดาตรสถามวาใครนน ? ทานพระราหลกราบทลวา ขาพระองคราหล แลวออกมาถวายบงคมพระศาสดาตรสถามวา ราหล เพราะเหตไรเธอจงนอนทน ? พระราหลกราบทลวา เพราะไมมทอย ขาแตพระองคผเจรญ ดวยวาเมอกอน ภกษทงหลาย การทาความสงเคราะหแกขาพระองค บดนไมใหทอยเพราะกลวคนตองอาบตขาพระองคนนคดวา ทเปนทไมเบยดเสยดผอน ดวยเหตน จงนอนในทน.ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเกดธรรมสงเวชขนวา เบองตน ภกษทงหลายสละราหลไดอยางน (ตอไป) ใหเดกในตระกลทงหลายอนบวชแลว จกกระทาอยางไร. ลาดบนน พระผมพระภาคเจาใหภกษทงหลายประชมกน แตเชาตรแลวตรสถามพระธรรมเสนาบดวา สารบตร กเธอรไหมวา วนนราหลอยทไหน ? พระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมทราบ พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา สารบตร วนนราหลอยทเวจกฎ ดกอนสาร-บตร ทานทงหลายเมอละราหลไดอยางน (ตอไปภายหนา) ใหเดกในตระกลทงหลายเหลาอนบวชแลว จกกระทาอยางไร แมเมอเปนอยางนน กลบตรผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 261บวชในพระศาสนานจกเปนผไมมทพง บดน ตงแตนไป ทานทงหลายจงให อนปสมปนทงหลายอยในสานกของกองตนวนหนง สองวน ในวนทสามรทเปนทอยของอนปสมปนเหลานนแลวจงใหอยภายนอก ดงน แลวทรงบญญตสกขา-บทอก ทรงกระทาใหเปนอนบญญตขอน. สมยนน ภกษทงหลายนงประชมกนในโรงธรรมสภา แลวกลาวคณของพระราหลวา ดเอาเถดทานผมอายทงหลาย ราหลนใครตอการศกษาเปนกาหนด ชอวาผถกภกษทงหลายกลาววา ทานจงรทอยของทาน กไมโตตอบแมภกษรปหนงวา เราเปนโอรสของพระทศพล ทานทงหลายเปนใคร พวกทานนนแหละจงออกไป ดงนแลว ไดสาเรจการอยในเวจกฎ. เมอภกษเหลานนพากนกลาวอยอยางน พระศาสดาเสดจเขาไปยงโรงธรรมสภาประทบนงบนอาสนะทตกแตงไวแลวตรสวา ภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ. ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคนงสนทนากนดวยสกขากามกถา วาดวยควานใครตอการศกษาของพระราหล มใชดวยเรองอนพระเจาขา. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลายราหลเปนผใครตอการศกษา ในบดนเทานนหามได แมในกาลกอน แมบงเกดในกาเนดดรจฉาน กเปนผใครตอการศกษาเหมอนกน แลวทรงนาอดตนทานมาดงตอไปน ในอดตกาล พระเจามคธราชพระองคหนงครองราชสมบตอยในพระนครราชคฤห ในกาลนน พระโพธสตวบงเกดในกาเนดมฤค อนหมมฤคแวดลอมอยในบา. ครงนน แมเนอผเปนนองสาวของพระโพธสตวนนนาบตรนอยของตนเขาไปแลวกลาววา ขาแตพ ทานจงใหหลานของทานน ศกษามารยาของเนอ. พระโพธสตวรบคาแลวกลาววา ดกอนพอ เจาจงไป ใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 262เวลาชอโนน เจาจงมาศกษา. เนอผเปนหลานนนไมลวงเลยเวลาทลงบอกเขาไปหาลงนนแลวศกษามารยาของเนอ. วนหนงเนอนน เทยวไปในปา ตดบวงจงรองบอกใหรวาคดบวง หมเนอพากนหนไปบอกแกมารดาของเนอนนวาบตรของทานตดบวง. แมเนอนนจงไปยงสานกของพชายแลวถามวา พทานใหหลานศกษามารยาของเนอแลวหรอ ? พระโพธสตวกลาววา เจาอยารงเกยจกรรมอนลามกอะไร ๆ ของบตร เราใหบตรของเจานนศกษามารยาของเนออยางดแลว บดน บตรของเจานนละทงบวงนนแลวหนไป จกกลบมา แลวกลาวคาถานวา ดกอนนองหญง ฉนยงเนอหลานผชายผม ๘ กบ นอนโดยอาการ ๓ ทา มเลหกลมารยาหลายอยาง ดม กนนาในเวลาเทยงคน ใหเลาเรยนมารยาของเนอดแลว โดยประการทเนอหลานชาย กลนลมหายใจได โดย ชองนาสกขางหนงแนบตดอยกบพนดน ทาเลหกล ลวงนายพราน ดวยอบาย ๖ ประการฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา มค ไดแก เนอผเปนหลาน. บทวาตปลลตถ ความวา การนอน เรยกวา ปลลตถะ ชอวาผมการนอน ๓ ทาเพราะมการนอนโดยอาการ ๓ อยางคอ โดยขางทงสอง และโดยอาการอยางโคนอนตรงอกอยางหนง เพราะมการนอน ๓ ทา. ซงเนอนนผมการนอน ๓ทา. บทวา อเนกมาย ไดแก มมารยามาก คอมการลวงมาก. บทวาอฏขร ไดแก ผประกอบดวยกบ ๘ กบ โดยเทาขางหนง ๆ ม ๒ กบ. บทวา อฑฒรตตาปปาย ความวา เนอชอวาดมนาในเวลาเทยงคน เพราะเลยยามแรกไปแลว ในเวลามชฌยาม จงมาจากปาแลวดมนา เพราะเหตนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 263จงชอวา ผดมนาใจเวลาเทยงคน. ซงเนอนน. อธบายวา เนอผดมนาในเวลาเทยงคน. เราใหเนอหลานชายของเราเรยนมารยาของเนอดแลว. ถามวา ใหเรยนอยางไร ? ตอบวา ดกอนนองหญง เราใหเรยนโดยประการทเนอหลานชายหายใจทพนดน โดยชองนาสกขางหนงลวงนายพรานดวยเลหกล ๖ ประการ.ทานกลาวคาอธบายนไววา กเราใหบตรของเจาเรยนเอาแลว โดยประการทเนอหลานชายกลนลมในชองจมกดานบนขางหนง แลวหายใจทพนดนนนนนแหละ โดยชองจมกดานลางขางหนงซงแนบตดดน จงครอบงา อธบายวาจงลวงนายพรานดวยเลหกล ๖ ประการ คอโดยสวน ๖ สวน. เลหกล ๖ประการเปนไฉน ? เลหกล ๖ ประการ คอโดยการเหยยด ๔ เทานอนตะแคง๑ โดยใชกบทงหลายตะกยหญาและดนรวน ๑ โดยทาลนหอยออกมา ๑ โดยกระทาทองใหพอง ๑ โดยการปลอยอจจาระ ๑ ปสสาวะ ใหลาดออกมา ๑ โดยการกลนลม ๑. อกนยหนง ทานแสดงวา ดกอนนองหญง เราใหเนอหลานชายนนเรยนมารยาของเนอ โดยประการทเขาจะลวงทาใหนายพรานเกดความหมายรวา เนอนตายแลวโดยเลหกล ๖ ประการน คอโดยตะกยเอาดนรวนมาไวตรงหนา ๑ โดยการโนมตวไป ๑ โดยการเทยวรนไปทงสองขาง ๑ โดยการทาทองใหพองขน ๑ โดยการทาตองใหแฟบลง ๑. อกนยหนง เราใหเนอหลานชายนนเรยนเอาแลว โดยประการทเนอหลานชายนนหายใจทพนดนโดยชองจมกขางหนง ทากลดวยเลหกล ๖ ประการ คอทาเลหกลดวยเหต ๖ ประ-การซงไดแสดงไวในนยแมทงสอง อธบายวาจกกระทาเลหกล คอจกลวงนายพราน. พระโพธสตวเรยกเนอผเปนนองสาววา โภต นางผเจรญ. ดวยบทวาภาคเนยโย น พระโพธสตว หมายถงเนอหลานชายผลวงดวยเหต ๖ ประการดวยประการอยางน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 264 พระโพธสตวเมอแสดงความทเนอหลานชายเรยนมารยาของเนอดแลว จงปลอบโยนเนอผนองสาวใหเบาใจ ดวยประการอยางน ลกเนอแมนนตดบวง ไมดนรนเลย นอนเหยยดเทาทง ๔ ไปทางดานขางทผาสกมาก ณ ทพนดน เอากบทงหลายนนแหละคยในททใกล ๆ เทาทง ๔ ทาดนรวนและหญาใหกระจยขน ปลอยอจจาระปสสาวะออกมาทาใหหวตกลนหอย กระทาสรระใหเปรอะเปอนดวยนาลาย ทาใหตวพองขนดวยการอนลม ทานยนตาทงสองใหเหลอก ทาลมใหเดนทางชองนาสกลาง กลนลมทางชองนาสกบน ทาหวใหแขง แสดงอาการของเนอทตายแลว ฝายแมลงวนหวเขยวกตอมเนอนนกาทงหลายพากนแอบอยในทนน ๆ นายพรานมาเอามอดดทองคดวา เนอจกตดบวงแตเชาตรนก จงเกดจะเนา (ขนมา) จงแกเชอกทผกเนอนนออก คดวา บดน เราจกแลเนอนนในทนแหละ เอาแตเนอไป เปนผไมสงสย เรมเกบเอากงไมและใบไม. ฝายลกเนอลกขนยนดวยเทาทง ๔ สลดกายเหยยดคอ แลวไดไปยงสานกของมารดาโดยเรว ประดจเมฆฝนถกลมพายใหญพดขาดไปฉะนน. ฝายพระบรมศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ราหลเปนผใครตอการศกษาในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอนกเปนผใครตอการศกษาเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนาน มาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวา ลกเนอผเปนหลานในครงนน ไดเปนราหลในบดนฝายมารดาในครงนน ไดเปนนางอบลวรรณาในบดน สวนเนอผเปนลงในครงนน ไดเปนเราแล. จบตปลลตถมตชาดกท ๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 265 ๗. มาลตชาดก

วาดวยความหนาวเกดแตลม

[๑๗] ขางขนหรอขางแรมกตาม สมยใดลมยอมพด มา สมยนนยอมมความหนาว เพราะความหนาวเกด แตลม ในปญหาขอน ทานทงสองซอวาไมแพกน. จบมาลตชาดกท ๗

๗. อรรถกถามาลตชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวนทรงปรารภบรรพชตผบวช เมอแก ๒ รป จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา กาเฬ วายท วา ชณเห ดงน. ไดยนวา บรรพชตทงสองรปนน อยในปาแหงหนง ในโกศลชนบทรปหนงชอ กาฬเถระ รปหนงชอ ชณหเถระ อยมาวนหนง พระชณหะถามพระกาฬะวา ทานกาฬะผเจรญ ธรรมดาวาความหนาวมในเวลาไร ? พระ-กาฬะนนกลาววา ความหนาวมในเวลาขางแรม. อยมาวนหนง พระกาฬะถามพระชณหะวา ทานชณหะผเจรญ ธรรมดาวาความหนาวยอมมในเวลาไร ?พระชณหะนน กลาววา มในเวลาขางขน พระแมทงสองรปนนเมอไมอาจตดความสงสยของตนได จงพากนไปยงสานกของพระบรมศาสดาถวายบงคมแลวทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมดาวาความหมายวยอมมในกาลไร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 266พระเจาขา ? พระศาสดาทรงสดบถอยคาของภกษทงสองนน แลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย แมในกาลกอน เรากตอบปญหานแกเธอทงสองแลว แตเธอทงหลายกาหนดไมได เพราะอยในสงเขปแหงภพ แลวทรงนาอดตนทานมาดงตอไปน ในอดตกาล ณ เชงเขาแหงหนง มสตวผเปนสหายกนสองตว คอราชสหตวหนง เสอโครงตวหนง อยในถาเดยวกนนนเอง ในกาลนน แมพระโพธสตวกบวชเปนฤๅษ อยทเชงเขานนเหมอนกน ภายหลงวนหนง ความววาทเกดขนแกสหายเหลานน เพราะอาศยความหนาว เสอโครงกลาววาความหนาวยอมมเฉพาะในเวลาขางแรม. ราชสหกลาววา มเฉพาะในเวลาขางขน. สหายแมทงสองนน เมอไมอาจดความสงสยของตน จงถามพระโพธสตว พระโพธสตวจงกลาวคาถานวา ขางขนหรอขางแรมกตาม สมยใดลมยอมพดมา สมยนนยอมมความหนาว เพราะความหนาวเกดแต ลม ในปญหาขอนทานทงสอง ชอวาไมแพกน. บรรดาบทเหลานน บทวา กาเฬ วา ยท วา ชณเห ไดแกในปกษขางแรม หรอในปกษขางขน. บทวา ยทา วายต มาลโต ความวา สมยใด ลมอนตางดวยลมทศตะวนออกเปนตน ยอมพดมา สมยนนความหนาวยอมม. เพราะเหตไร ? เพราะความหนาวเกดแตลม อธบายวาเพราะเหตท เมอลมมอยนนแหละ ความหนาวจงม, ในขอนปกษขางแรมหรอปกษขางขน ไมเปนประมาณ บทวา อโภตถมปราชตา ความวาทานแมทงสองไมแพกนในปญหาขอน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 267 พระโพธสตวใหสหายเหลานนยนยอมกนดวยประการอยางน. ฝาย พระศาสดาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย แมในกาลกอน เรากตอบปญหาน แกเธอทงหลายแลว ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงประกาศสจจะทงหลาย ในเวลาจบสจจะ พระเถระแมทงสองเหลานนกดารงอยในพระโสดาปตตผล. แมพระศาสดากทรงสบอนสนธแลวประชมชาดกวาเสอโครงในครงนน ไดเปนพระกาฬะ ราชสหในครงนน ไดเปนพระชณหะ สวนดาบสผแกปญหาในครงนน ไดเปนเราแล. จบมาลตชาดกท ๗

๘. มตกภตตชาดก

วาดวยสตวไมควรฆาสตว

[๑๘] ลาสตวทงหลายพงรอยางนวา ชาตสมภพนเปน ทกข สตวไมควรฆาสตว เพราะวาผมปกตฆาสตว ยอมเศราโศก. จบมตกภตตชาดกท ๘

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 268 ๘. อรรถกถามตกภตตชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภมตกภตจงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา เอวเจ สตตา ชาเนยย ดงน. ความพสดารวา ในกาลนน มนษยทงหลาย ฆาแพะเเปนตน เปนอนมาก ใหมตกภตอทศญาตทงหลายทตายไปแลว ภกษทงหลายเหนมนษยเหลานนการทาอยางนน จงทลถามพระศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ บดนมนษยทงหลายทาสตวมชวตเปนอนมากใหถงความสนชวต แลวใหชอวามตกภต ความเจรญในการใหมตกภตนมอยหรอ พระเจาขา ? พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ชอวาความเจรญอะไร ๆ ในปาณาตบาต แมทเขากระทาดวยคดวา พวกเราจกใหมตกภต ดงน ยอมไมม แมในกาลกอน บณฑตทงหลายนงในอากาศ แสดงธรรมกลาวโทษในการทาปาณาตบาตน ใหชนชาวชมพทวปทงสนละกรรมนน แตบดน กรรมนนกลบปรากฏขนอก เพราะสตวทงหลายเหลานน เปนผอยในสงเขปแหงภพ แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสมอาจารยทศาปาโมกขผสาเรจไตรเพทคนหนง คดวาจกใหมตกภต จงใหจบแพะมาตวหนง กลาวกะอนเตวาสกทงหลายวา พอทงหลาย พวกทานจงนาแพะตวนไปยงแมนา เอาระเบยบดอกไมสวมคอ เจมประดบประดาแลวนามาอนเตวาสกทงหลายรบคาแลว พาแพะนนไปยงแมนา ใหอาบนา ประดบแลวพกไวทฝงแมนา แพะนนเหนกรรมเกาของตนเกดความโสมนสวา เราจกพนจากทกขชอเหนปานนในวนน จงหวเราะลน ประดจตอยหมอดน กลบคดวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 269พราหมณนฆาเราแลวจกไดความทกขทเราไดแลว เกดความกรณาพราหมณ จงรองไหดวยเสยงอนดง ลาดบนน มาณพเหลานนจงถามแพะนนวา ดกอนแพะผสหาย ทานหวเราะและรองไหเสยงดงลน เพราะเหตไรหนอ ทานจงหวเราะ และเพราะเหตไร ทานจงรองไห ? แพะกลาววา ทานทงหลายพงถามเหตนกะเรา ในสานกแหงอาจารยของทาน. มาณพเหลานนจงพาแพะนนไปแลวบอกเหตนแกอาจารย อาจารยไดฟงคาของมาณพเหลานนแลวถามแพะวาดกอนแพะ เพราะเหตไร ทานจงหวเราะ เพราะเหตไรทานจงรองไห ? แพะหวนระลกถงกรรมทตนกระทาดวยญาณเครองระลกชาตไดกลาวแกพราหมณวาดกอนพราหมณ เมอกอน เราเปนพราหมณผสาธยายมนตเชนทานนนแหละคดวาจกใหมตกภต จงไดฆาแพะตวหนงแลวใหมตกภต เพราะเราฆาแพะตวหนง เรานนจงถงการถกตดศรษะใน ๔๙๙ อตภาพ นเปนอตภาพท ๕๐๐ ของเราซงตงอยในทสด เรานนเกดความโสมนสวา วนน เราจกพนจากทกขเหนปานน ดวยเหนจงหวเราะ แตเราเมอรองไห ไดรองไหเพราะความกรณาทาน ดวยคดวาเบองตน เราฆาแพะตวหนง ถงความทกขคอการถกตดศรษะถง ๕๐๐ ชาต จกพนจากทกขนน ในวนน สวนพราหมณฆาเราแลวจกไดทกขคอการถกตดศรษะถง ๕๐๐ ชาต เหมอนเรา. พราหมณกลาววา ดกอนแพะทานอยากลวเลย เราจกไมฆาทาน. แพะกลาววา พราหมณ ทานพดอะไรเมอทานจะฆากด ไมฆากด วนนเราไมอาจพนจากความตายไปได. พราหมณกลาววา ดกอนแพะ ทานอยากลว เราจกถอการอารกขาทาน เทยวไปกบทานเทานน. แพะกลาววา พราหมณ อารกขาของทานมประมาณนอย สวนบาปทเรากระทามกาลงมาก. พราหมณใหปลอยแพะแลวกลาววา เราจกไมใหแมใครๆ ฆาแพะตวน จงพาพวกอนเตวาสกเทยวไปกบแพะนนแหละ แพะพอเขาปลอยเทานน กชะเงอคอเรมจะกนใบไม ซงอาศยหลงแผนหนแหงหนง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 270เกดอย ทนใดนนเอง ฟากผาลงทหลงแผนหนนน สะเกดหนชนหนงแตกตก ลงทคอแพะซงชะเงออย ตดศรษะขาดไป มหาชนประชมกน ในกาลนนพระโพธสตวบงเกดเปนรกขเทวดาอยในทนน พระโพธสตวนน เมอมหาชนเหนอยนนแล นงขดสมาธในอากาศดวยเทวานภาพกลาววา สตวเหลานนรผลของบาปอยอยางนชอแมไฉนไมควรกระทาปาณาตบาต เมอจะแสดงธรรมดวยเสยงอนไพเราะ จงกลาวคาถานวา ถาสตวทงหลายพงรอยางนวา ชาตสมภพนเปน ทกข สตวไมควรฆาสตว เพราะวาผมปกตฆาสตว ยอมเศราโศก. บรรดาบทเหลานน บทวา เอวเจ สตตา ขาเนยย ความวาสตวเหลาน พงรอยางน. พงรอยางไร ? พงรวา ชาตสมภพนเปนทกขอธบายวา ถาวา พงรวาความเกดในภพนน ๆ และความสมภพกลาวคอความเจรญของผทเกดโดยลาดบน ชอวาเปนทกข เพราะเปนวตถทตงแหงทกขทงหลายมชรา พยาธ มรณะ ความประจวบกบสงอนไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงอนเปนทรก และการถกตดมอตดเทาเปนตน. บทวา น ปาโณปาณน หเ ความวา สตวไร ๆ รอยวาชาตสมภพชอวาเปนทกขเพราะเปนทตงแหงทกขวา ผทาสตวอนใหเจรญ ยอมไดความเจรญในชาตสมภพเมอเบยดเบยนสตวอน ยอมไดรบการเบยดเบยนดงน จงไมควรฆาสตวอนอธบายวา สตวไมควรฆาสตวเพราะเหตไร ? เพราะผมปกตฆาสตวยอมเศราโศก อธบายวา เพราะบคคลผมปกตฆาสตวดวยการเขาไปตดชวตนทรยของสตวอน ดวยประโยคอยางใดอยางหนงในบรรดาประโยคทง ๖ มสาหตถก-ประโยคเปนตน เสวยมหนตทกขอยในอบายทง ๔ น คอในมหานรก ๘ ขม ใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 271อสสทนรก ๑๖ ขม ในกาเนดสตวเดยรจฉานมประการตาง ๆ ในเปรตวสยและในอสรกาย ชอวายอมเศราโศกดวยความเศราโศกอนมความเผาไหมในภายในเปนลกษณะ ตลอดกาลนาน อกอยางหนง สตวรวา แพะนเศราโศกแลว เพราะมรณภย ฉนใด ผมปกตฆาสตวยอมเศราโศกตลอดกาลนานแมฉนนน ดงนแลวไมควรฆาสตว อธบายวาใคร ๆ ไมควรกระทากรรมคอปาณาตบาต กบคคลผหลงเพราะโมหะ เมออวชชากระทาใหเปนคนบอดแลวไมเหนโทษนยอมกระทาปาณาตบาต. พระโพธสตวแสดงธรรมโดยเอาภยในนรกมาขดวยประการอยางน.มนษยทงหลายพงธรรมเทศนานนแลว กลวภยในนรก พากนงดเวนจากปาณาตบาต ฝายพระโพธสตวครนแสดงธรรมแลว ยงมหาชนใหตงอยในเบญจศลแลวไปตามยถากรรม ฝายมหาชนตงอยในโอวาทของพระโพธสตวกระทาบญมทานเปนตน ทาเทพนครใหเตมแลว. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ทรงสบตออนสนธทรงประชมชาดกวา ภกษทงหลาย สมยนนเราไดเปนรกขเทวดาแล. จบมตกภตตชาดกท ๘

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 272 ๙. อายาจตภตตชาดก

วาดวยการเปลองตน

[๑๙] ถาทานปรารถนาจะเปลองตนใหพน ทาน ละโลกนไปแลวกจะพนได กทานเปลองตนอยอยางน กลบจะตดหนกเขา เพราะนกปราชญหาไดเปลองตน ดวยอาการอยางนไม การเปลองตนอยางน เปนเครอง ตดของคนพาล. จบอายาจตภตตชาดกท ๙

๙. อรรถกถาอายาจตภตตชาดก

พระศาสดาเมอประทบ อยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภพลกรรมออนวอนเทวดาทงหลาย จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา สเจ มเจดงน ไดยนวา ในกาลนน มนษยทงหลายเมอจะไปคาขาย ไดฆาสตวทาพลกรรมแกเทวดาทงหลาย ออนวอนวา ขาพเจาทงหลายถงความสาเรจประโยชนโดยไมขดของมาแลว จกกระทาพลกรรมแกทานทงหลายอก ดงนแลว จงพากนไป. ในกาลนนพวกมนษยไดถงความสาเรจประโยชนโดยไมมอนตรายมาแลว สาคญวา ผลนเกดดวยอานภาพของเทวดา จงฆาสตวเปนอนมากกระทาพลกรรมเพอปลดเปลองการออนวอน ภกษทงหลายเหนดงนน จงทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ประโยชนในการออนวอนนมอยหรอ ? พระผมพระภาคเจาจงทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 273 ในอดตกาล มกฎมพคนหนงในบานแหงหนงในแควนกาส ปฏญญา การพลกรรมแกเทวดา ผสงอยทตนไทรซงตงอยใกลประตบาน แลวกลบมาโดยไมมอนตราย จงฆาสตวเปนอนมาก แลวไปยงโคนตนไทรดวยตงใจวาจกเปลองการออนวอน รกขเทวดายนอยทคาคบของตนไมกลาวคาถานวา ถาทานปรารถนาจะเปลองตนใหพน ทานละ โลกนไปแลวกจะพนได กทานเปลองตนอยอยางน กลบจะตดหนกเขา เพราะนกปราชญหาไดเปลองตน ดวยอาการอยางนไมการเปลองตนอยางน เปนเครอง ตดของคนพาล. บรรดาบทเหลานน บทวา สเจ มเจ เปจจ มเจ ความวาดกอนบรษผเจรญ ถาทานจะเปลองตน คอทานปรารถนาจะเปลองตน ทานละโลกนไปแลวกจะพนได คอจงพนโดยประการทตดพนโลกหนา. บทวามจจมาโน ห พชฌส ความวา กทานเมอปลดเปลองโดยประการทปรารถนาเพอฆาสตวปลดเปลอง ชอวายงตดพนดวยกรรมอนลามก เพราะเหตไร ?เพราะนกปราชญทงหลาย หาไดเปลองคนดวยอาการอยางนไม อธบายวา กบรษผเปนบณฑตเหลานน ยอมไมปลดเปลองตนดวยคามนสญญาอยางนเพราะเหตไร ? เพราะการเปลองตนเหนปานน เปนเหตตดพนของคนพาลคอธรรมดาการเปลองคนเพราะกระทาปาณาตบาตน ยอมเปนเหตตดหนกของคนพาล. รกขเทวดาแสดงธรรมดวยประการดงกลาวน. ตงแตนน มนษยทงหลายงดเวนจากกรรมคอปาณาตบาตเหนปานนนพากนประพฤตธรรม ยงเทพนครใหเตมแลว. พระศาสดาครน ทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว ทรงประชมชาดกวา สมยนนเราไดเปนรกขเทวดาแล. จบอายาจตชาดกท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 274 ๑๐. นฬปานชาดก

วาดวยการพจารณา

[๒๐] พระยากระบไมเหนรอยเทาขน เหนแตรอยเทา ลง จงกลาววา เราจกดมนาดวยไมออ ทานกจกฆา เราไมได. จบนฬปานชาดกท ๑๐ จบศลวรรคท ๒

๑๐. อรรถกถานฬปานชาดก

พระศาสดาเมอเสดจจารกไปในโกศลชนบท ถงบาน นฬกปานคาม ประทบ อยในเกตกวน ใกลนฬกปานโบกขรณ ทรงปรารภทอนไมออทงหลายจงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา ทสวา ปทมนตตณณ ดงน. ไดยนวา ครงนน ภกษทงหลายอาบนาในสระโบกขรณชอวานฬกปานะ แลวใหพวกสามเณรเอาทอนไมออนาเพอตองการทากลองเขมเหนทอนไมออเหลานนทะลตลอด จงเขาไปเฝาพระศาสดาแลวทลถามวาขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคใหถอเอาทอนไมออทงหลายมา เพอ ตองการทากลองเขม ทอนไมออเหลานนเปนรทะลตลอด ตงแตโคนจนถงปลาย นเหตอะไรหนอ พระเจาขา ? พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลายนเปนการอธษฐานเดมของเรา แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 275 ไดยนวา โนอดตกาลแมในกาลกอน ปาชฏนนเปนปา มผเสอนา คนหนงเคยวกนคนผลงไป ๆ ในสระโบกขรณแมนน ในกาลนน พระโพธสตวเปนพระยากระบมขนาดเทาเนอละมง แวดลอมดวยหมวานรแปดหมนตว บรหารฝงอยในปานน พระยากระบนน ไดใหโอวาทแกหมวานรวา พอทงหลายในปานมตนไมพษบาง สระโบกขรณทเกดเองอนอมนษยหวงแหนบาง มอยในปานนนนแหละ ทานทงหลายเมอจะเคยวกนผลไมนอยใหญทยงไมเคยเคยวกนหรอเมอจะดมนาทยงไมเคยดม ตองสอบถามเรากอน หมวานรเหลานน คาแลว วนหนงไปถงททไมเคยไป เทยวไปในทนนหลายวนทเดยวเมอจะแสวงหานาดมเหนสระโบกขรณสระหนง ยงไมดมนา นงคอยการมาของพระ-โพธสตว พระโพธสตวมาถงแลวจงกลาววา พอทงหลาย ทาไมจงยงไมดมนา พวกวานรกลาววา พวกขาพเจาคอยการมาของทาน พระโพธสตวกลาววาพอทงหลาย พวกทานทาดแลว จงเดนวนเวยนสระโบกขรณนน กาหนดรอยเทา เหนแตรอยเทาลงไมเหนรอยเทาขน พระโพธสตวนนรวา สระโบกขรณนอมนษยหวงแหนโดยไมตองสงสยจงกลาววา พอทงหลาย ท ทงหลายไมดมนา ทาดแลว สระโบกขรณนอมนษยหวงแลว. ฝายผเสอนารวาวานรเหลานนไมลง จงแปลงเปนผมทองเขยว หนาเหลอง มอเทาแดงเขม รปรางนากลว ดนาเกลยด แยกนาออกมากลาววา เพราะเหตไร พวกทานจงนงอย จงลงสระโบกขรณนดมนาเถด. ลาดบนน พระโพธสตวถามผเสอนานนวา ทานเปนผเสอนาเกดอยในสระนหรอ ? ผเสอนากลาววา เออ เราเปนผเกดแลว พระโพธสตวถามวา ทานยอมไดคนทลงไปๆ ยงสระโบกขรณหรอ ?ผเสอนากลาววา เออ เราได เราไมปลอยใคร ๆ จนชนทสดนกทลงในสระโบกขรณน แมทานทงหมดเรากจกกน. พระโพธสตวกลาววา พวกเราจกไมใหทานกนตวเรา. ผเสอนากลาววา กทานทงหลายจกดมนามใชหรอ ? พระ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 276โพธสตวกลาววา เออ พวกเราจกดมนา และจกไมตกอยในอานาจของทานผเสอนากลาววา เมอเปนเชนนน พวกทานจกดมนาอยางไร พระโพธสตวกลาววา กทานยอมสาคญหรอวา จกลงไปดม ดวยวาพวกเราจะไมลงไป เปนวานรทงแปดหมน ถอทอนไมออคนละทอน จกดมนาในสระโบกขรณของทานเหมอนดมนาดวยกานบว เมอเปนอยางน ทานจกไมอาจกนพวกเรา.พระศาสดาครนทรงรแจงความน เปนพระอภสมพทธเจาผตรสรพรอมยงไดตรส ๒ บทแรกแหงคาถานวา พระยากระบไมเหนรอยเทาขน เหนแตรอยเทา ลง จงกลาววา พวกเราจกดมนาดวยไมออ ทานจก ฆาเราไมได. เนอความแหงคาอนเปนคาถานนวา ดกอนภกษทงหลาย พระยากระบนนเปนมหาบรษไมไดเหนรอยเทาขนแมแตรอยเดยวในลระโบกขรณนนไดเหนแตรอยเทาลงเทานน ครนเหนอยางนนคอไมเหนรอยเทาขน เหนแตรอยเทาลง จงรวา สระโบกขรณน อมนษยหวงแหนแนแท เมอจะเจรจากนผเสอนานนจงกลาววา พวกเราจกดมนาดวยไมออ อธบายความตองคานนวาพวกเราจกดมนาในสระโบกขรณของทานดวยไมออ พระมหาสตวกลาวสบไปวา ทานจกฆาเราไมได อธบายวา เราพรอมทงบรษทดมนาดวยไมอออยางนแมทานกจกฆาไมได. กพระโพธสตวครน กลาวอยางนแลวจงใหนาทอนไมออมาทอนหนงราพงถงบารมทงหลายแลวกระทาสจกรยาเอาปากเปา ไมออไดเปนโพรงตลอดไป ไมเหลอปลองอะไร ๆ ไวภายใน พระโพธสตวใหนาทอนไมออแมทอนอนมาแลวไดเปาใหไปโดยทานองน กเมอเปนดงกลาวมาฉะน ไมอาจใหเสรจลงได เพราะฉะนน ไมควรเธออยางนน ฝายพระโพธสตวไดอธษฐานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 277ไมออแมทงหมดทเกดรอบสระโบกขรณน จงเปนระตลอด กเพราะอปจารแหงประโยชนของพระโพธสตวทงหลายเปนสภาพยงใหญ การอธษฐานยอมสาเรจ ตงแตนนมา ไมออทเกดรอบสระโบกขรณแมทกตนเกดเปนรเดยวตลอด. จรงอย ในกปน ชอวาปาฏหารยอนตงอยตลอดกปม ๔ ประการเปนไฉน ? เครองหมายกระตายบนดวงจนทรจกตงอยตลอดกปนแมทงสน ๑ ททไฟดบในวฏฏกชาดกไฟจกไมไหมตลอดกปนแมทงสน. สถานทเปนทอยของฆฏการชางหมอ ฝนไมรวรดจกตงอยตลอดกปนแมทงสน ไมออทดงอยรอบสระโบกขรณนจกเปนรเดยว (ไมมขอ) ตลอดกปนแมทงสน ๑ ชอวาปาฏหารยอนตงอยชวกป ๔ ประการน ดงพรรณนามาฉะน. พระโพธสตวครนอธษฐานอยางนแลว จงนงถอไมออลาหนง ฝายวานรแปดหมนตวแมเหลานน กถอไมออลาหนง ๆ นงลอมสระโบกขรณในเวลาทพระโพธสตวเอาไมออสบนามาดม วานรแมเหลานน ทงหมดนงอยทฝงนนแลวดมนาแลว เมอวานรเหลานนดมนาอยางน ผเสอนาไมไดวานรตวไรๆ กเสยใจ จงไปยงนเวศนของตนนงเอง ฝายพระโพธสตวพรอมทงบรวารกเขาปาไปเหมอนกน. สวนพระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ชอวาความทไมออทงหลายเหลานเปนไมมรเดยวนน เปนการอธษฐานอนมในกาลกอนของเราเองครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวาผเสอนาในครงนน ไดเปนพระเทวทต ในบดนวานรแปดหมนในครงนน ไดเปนพทธบรษทในบดน สวนพระยากระบผฉลาดในอบายในครงนน ไดเปนเราแล. จบนฬปานชาดกท ๑๐ จบศลวรรคท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 278 รวมชาดกทมในวรรคท คอ ๑. ลกขณชาดก ๒. นโครธมคชาดก ๓. กณฑนชาดก๔. วาตมคชาดก ๕. ขราทยชาดก ๖. ตปลลตถมคชาดก๗. มาลตชาดก ๘. มตกภตตชาดก ๙. อายาจตภตตชาดก๑๐. นฬปานชาดก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 279 ๓. กรงควรรค

๑. กรงคมคชาดก

วาดวยกวางกรงคะ

[๒๑] ดกอนไมระรน การททานปลอยผลใหตกกลง มานน เราเปนกวางรแลว เราจะไปสไมมะรนตนอน เพราะเราไมชอบใจผลของทาน. จบกรงคมคชาดกท ๑

๓. อรรถกถากรงควรรค

๑. อรรกถากรงคมคชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเวฬวน ทรงปรารภพระเทวทตจงตรสพระธรรมเทศนาน คาเรมตนวา าตเมต กรงคสส ดงน ความพศดารวา สมยหนง ภกษทงหลายนงประชมกนในโรงธรรมสภานงกลาวโทษของพระเทวทตวา ดกอนอาวโสทงหลาย พระเทวทตประกอบนายขมงธน เพอตองการปลงพระชนมพระตถาคตกลงศลา ปลอยชางธนปาลกะตะเกยกตะกายเพอจะปลงพระชนมของพระทศพล แมในกาลทงปวง. พระ-ศาสดาเสดจมาแลวประทบนงบนอาสนะทตกแตงไวแลว ตรสถามวา ภกษทงหลายบดน พวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ? ภกษทงหลายกราบ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 280ทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคทงหลายนงสนทนากนดวยเรองการกลาวโทษของพระเทวทตวา พระเทวทตตะเกยกตะกายเพอปลงพระชนมของพระ-องค. พระศาสดาตรสวา ภกษทงหลาย พระเทวทตตะเกยกตะกายเพอจะฆาเราในบดน เทานนหามได แมในกาลกอนกตะเกยกตะกายเหมอนกน กแตวาไมสามารถจะฆาเราได แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในพระนครพาราณสเปนกวางเคยวกนผลาผลทงหลายในราวปาแหงหนง. ในคราวหนา กวางนนกนผลมะรนทตน มะรนอนมผลสะพรง. ลาดบนน มพรานนงหางชาวบานคนหนงพจารณารอยเทาเนอทงหลายแลว จงผกหางบนตนไมแลวนงบนหางนน เอาหอกแทงพวกเนอทมากนผลไม แลวขายเนอของเนอเหลานนเลยงชวต วนหนงพรานนน เหนรอยเทาของพระโพธสตวทโคนตนไมนน จงผกหางบนตนมะรนนนแลว บรโภคอาหารแตเชาตร แลวถอหอกเขาปาขนไปยงตนไมนนแลวนงหาง. ฝายพระโพธสตวกออกจากทอยแตเชาตรมาดวยหวงวาจกกนผลมะรนแตไมไดผลนผลนเขาไปทโคนตนไมนน คดวา บางคราวพวกพรานนงหางจะผกหางบนตนไม อนตรายเหนปานน มไหมหนอ จงไดยนพจารณาอยแตภายนอกฝายนายพรานรวาพระโพธสตวไมมา นงอยบนหางนนแหละ โยนผลมะรนใหตกลงลางหนาพระโพธสตวนน. พระโพธสตวคดวา ผลเหลานมาตกลงขางหนาเรา เบองบนตนไมนน มนายพรานหรอหนอ เมอแลดบอย ๆ กเหนนายพรานแตทาเปนไมเหนพดวา ตนไมผเจรญ เมอกอนทานใหผลไมทงหลายตกลงตรง ๆ เหมอนเขยาผลทหอยอยฉะนน บดนทานละทงรกขธรรมเสยแลว เมอทานละทงรกขธรรมเสยอยางน เราจกเขาไปยงโคนตนไมแมตนอน แสวงหาอาหารของเรา แลวจงกลาวคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 281 แนะไมมะรน การททานปลอยผลไมไหกลงมา นน เราผเปนกวางรแลว เราจะไปสไมนะรนตนอน เพราะเราไมชอบใจผลของทาน. บรรดาบทเหลานน บทวา าต ไดแก ปรากฏ คอเกดแลว.บทวา เอต โยควา กรรมน. บทวา กรงคสส แปลวา เนอชนดกวาง.บทวา ย ตว เสปณณ เสยยส ความวา ดกอนตนไมมะรนผเจรญการททานปลอยใหผลกลงตกลงขางหนา คอไดเปนผมผลกระจายมานน ทงหมดเกดเปนสงลามกสาหรบเนอกวาง. ดวยบทวา น เม เต รจจเต น กวางกลาววา เราไมชอบใจผลของทานผใหผลอยอยางน ทานจงหยดเถดเราจกไปทอน ดงน ไดไปแลว. ลาดบนน นายพรานทงทนงอยบนหางนนแล พงหอกไปเพอพระ-โพธสตวนนแลวกลาววา ทานจงไปเถด บดนเราเปนคนผดหวงทาน. พระ-โพธสตวหนกลบมายนกลาววา บรษผเจรญ แมบดนทานผดหวงเรากจรง แตถงกระนนทานจะไมผดหวงมหานรก ๘ ขม อสสทนรก ๑๖ ขม และกรรมกรณทงหลายมการจองจา ๕ ประการเปนตน กแหละครนกลาวอยางนแลวกไดไปตามชอบใจ ฝายนายพรานลงมาแลวไปตามความชอบใจ. แมพระศาสดากตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เทวทตตะเกยกตะกายเพอจะฆาเราในบดน เทานนกหามได แมในกาลกอน กตะเกยกตะกายแลวเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบอนสนธแลวทรงประชมชาดกวา นายพรานนงหางในครงนนไดเปนเทวทต สวนกวางในครงนนไดเปนเราแล. จบกรงคมคชาดกท ๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 282 ๒. กกกรชาดก

วาดวยสนขทถกฆา

[๒๒] สนขเหลาไดอนบคคลเลยงไวในราชสกล เจรญ ในราชสกล สมบรณดวยสสนและกาลง สนขเหลาน นนไมถกฆา พวกเรากลบถกฆา นชอวาการฆาโดย ไมแปลกกนกหาไม กลบชอวาการฆาแตสนขทงหลาย ททรพล. จบกกกรชาดกท ๒

๒. อรรถกถากกกรชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภการประพฤต ประโยชนแกพระญาต จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา เย กกกรา ดงน. การประพฤตประโยชนแกพระญาตนน จกมแจงในภททสาลชาดกทวาทสนบาต. กพระศาสดาทรงตงเรองนแลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสพระโพธสตวทรงอาศยกรรมเหนปานนน บงเกดในกาเนดสนข หอมลอมดวยสนข มใชนอยอยในสสานใหญ. อยมาวนหนง พระราชาเสดจขนทรงรถเทยมมาสนธพขาว ประดบดวยเครองประดบทงปวง เสดจไปยงพระอทยานทรงเลนในพระอทยานนน ตลอดสวนภาคกลางวน เมอพระอาทตยอสดง จง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 283เสดจเขาพระนคร ราชบรษทงหลายวางสายเชอกหนงรถนนตามทผกไวนน แหละทพระลานหลวง เนอฝนตกตอนกลางคน รถนนกเปยกฝน. พวกสนข ทเลยงไวในราชตระกลลงจากปราสาทชนบน กดกนหนงและชะเนาะของรถนน.วนรงขน พวกราชบรษจงกราบทลพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ สนขทงหลายเขาไปทางทอนา กดกนหนงและชะเนาะของรถนนพระเจาขา. พระราชาทรงกรวสนข จงตรสวา พวกทานจงฆาพวกสนขในททไดเหนแลว ๆ. ตงแตนนมาความพนาศใหญหลวงจงเกดขนแกพวกสนข. สนขเหลานน เมอถกฆาในททพบเหนจงหนไปปาชา ไดพากนไปยงสานกของพระโพธสตว. พระโพธสตวถามวา ทานทงหลายเปนอนมากพากนมาประชม เหตอะไรหนอ ? สนขเหลานนกลาววา พระราชาทรงกรววา นยวา สนขกนหนงและชะเนาะของรถภายในพระราชวง จงทรงสงใหฆาสนข สนขเปนอนมากพนาศ มหาภตเกดขนแลวพระโพธสตวคดวาในททมการอารกขา สนขทงหลายในภายนอก ยอมไมมโอกาส กรรมนจกเปนกรรมของพวกสนขเลยงในภายในพระราชนเวศนนนเอง กภยอะไร ๆ ยอมไมมแกพวกโจร สวนพวกทไมใชโจรกลบไดความตายถากระไร เราจะแสดงพวกโจรแกพระราชาแลวไหทานชวตแกหมญาต. พระ-โพธสตวนน ปลอบโยนญาตทงหลายใหเบาใจแลวกลาววา ทานทงหลายอยากลว เราจกนาความไมมภยมาใหแกทานทงหลาย พวกทานจงอยทนแหละจนกวาเราจะไดเฝาพระราชา แลวราพงถงบารม กระทาเมตตาภาวนาใหเปนปเรจารกไปในเบองหนาแลวอธษฐานวา ใคร ๆ อยาไดสามารถขวางกอนดนหรอไมคอนเบองบนเรา ผเดยวเทานน เขาไปภายในพระนคร. ครงนน แมสตวตวหนงเหนพระโพธสตวแลวชอวา โกรธแลวแลด มไดม. ฝายพระราชาทรงสงฆาสนขแลวประทบนงในทวนจฉยดวยพระองคเอง พระโพธสตวไปในทวนจฉยนนนนแล แลววงเขาไปภายใตอาสนของพระราชา. ลาดบนน พวก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 284ราชบรษเรมเพอจะนาพระโพธสตวนนออกมา แตพระราชาทรงหามไวพระโพธสตวนนพกอยหนอยหนงแลวออกจากภายใตอาสน ถวายบงคมพระราชาแลวทลถามวา ไดยนวา พระองคทรงใหฆาสนขจรงหรอพระเจาขา.พระราชาตรสวา เออ เราใหฆา. พระโพธสตวทลถามวา ขาแตพระจอมคนสนขเหลานน มความผดอะไร ? พระราชาตรสวา สนขทงหลายมนกนหนงหมและชะเนาะแหงรถของเรา พระโพธสตวทลถามวา. พระองคทรงรจก สนขตวทกนแลวหรอ. พระราชาตรสวา ไมร พระโพธสตวทลวา ขาแตสมมตเทพการไมทรงทราบโดยถองแทวา โจรทกนหนงชอน แลวทรงใหฆาในททไดพบเหนทนท ไมสมควร พระเจาขา. พระราชาตรสวา เพราะพวกสนขมกกดกนหนงหมรถ เราจงสงฆาสนขวา พวกทานจงฆาสนขทไดพบเหนทงหมดเลย.พระโพธสตวทลวา กมนษยทงหลายเหลานน ฆาสนขทงหมดทเดยวหรอ หรอวาสนข แมไมไดความตายกมอย. พระราชาตรสวาม. สนขเลยงในสาหนกของเราไมไดการถกฆาตาย. พระมหาสตวทลวา ขาแตมหาราชพระองคไดตรสในบดนทเดยววา เพราะพวกสนขมกกดกนหนงหมรถ เราจงสงฆาสนขวา พวกทานจงฆาสนขทกตวทไดพบเหน แตบดนพระองคตรสวา สนขเลยงในตาหนกของเราไมไดการถกฆาตาย เมอเปนอยางนน พระองคยอมลอคตเชนฉนทาคต เปนตน. กชอวาการลอคตไมสมควร และไมเปน (ทศพธ) ราชธรรม ธรรมดาพระราชาผแสวงหาเหตและมใชเหต เปนเชนกบตาชงจงจะควร. บดนสนขเลยงในราชสกลไมไดการคาย สนขททรพลเทานนจงจะได เมอเปนเชนนน อนนไมเปนการฆาสนขทกตว แตอนนชอวาเปนการฆาสนขททรพลกแหละครน ทลอยางนแลว จงเปลงเสยงอน ไพเราะกราบทลวา ขาแตมหาราชสงทพระองคทรงกระทานนไมเปนธรรม เมอจะแสดงธรรมแกพระราชา จงกลาวคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 285 สนขเหลาใดอนบคคลเลยงไวในราชสกลเจรญ ในราชสกล สมบรณดวยสสนและกาลง สนขเหลาน นนไมถกฆา พวกเรากลบถกฆาโดยไมแปลกกน หา มได กลบชอวาการฆาแตสนขทงหลายททรพล. บรรดาบทเหลานน บทวา เย กกกรา ไดแก สนขเหลาใด.เหมอนอยางวา ปสสาวะแมยงมนาอนกเรยกวามตรเนา สนขจงจอกแมเกดในวนนนกเรยกวา สนขจงจอกแก เถาหวดวนแมยงออนกเรยกวาเถาหวเนา กายแมจะมสเหมอนทองกเรยกวากายเปอยเนา ฉนใด สนขแมมอาย ๑๐๐ ป กเรยกวา กกกระ ลกสนข ฉนนนเหมอนกน. เพราะฉะนน สนขเหลานนแกแตสมบรณดวยกาลงกาย กเรยกวา กกกระเหมอนกน. บทวา วฑฒาแปลวา เจรญเตบโต. บทวา โถเลยยถา ไดแก เกดแลว มแลว เจรญแลวในราชสกล. บทวา วณณพลปปนนา ไดแก สมบรณดวยสรางกายและกาลงกาย. บทวา เตเม น วชณา ความวา สนขเหลานนนมเจาของมการอารกขา จงไมถกฆา. บทวา มยมสส วชณา ความวา เราทงหลายไมมเจาของไมมการอารกขา เปนสนขทถกฆา. บทวา นาย สฆจจา ความวา เมอเปนอยางนน อนนยอมไมชอวามการฆาโดยไมแปลกกน. บทวาทพพลฆาตกาย ความวา สวนอนนยอมชอวาเปนการฆาอนทรพล เพราะฆาเฉพาะสนขทรพลทงหลาย. อธบายวา ธรรมดาพระราชาทงหลายควรขมพวกโจร พวกทไมเปนโจรไมควรขม แตในเหตการณน โทษอะไร ๆ ไมมแกพวกโจร พวกทไมใชโจรกลบไดความตาย โอ! ในโลกน สงทไมควรยอมเปนไป โอ! เธอธรรมยอมเปนไป. พระราชาไดทรงสดบคาของพระโพธสตวแลวจงตรสวา ดกอนบณฑต กทานรหรอวา สนขชอโนนกนหนงหมรถ. พระโพธสตวกลาววา รพระเจาขา.พระราชาตรสวา สนขพวกไหนกน. พระโพธสตวทลวา พวกสนขเลยงทอยในตาหนกของพระองคกนพระเจาขา. พระราชาตรสวา ทานตอง (พสจน)

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 286รวา สนขเหลานนกนอยางไร. พระโพธสตวทลวา ขาพระบาทจกแสดงความท สนขเหลานนกน. พระราชาตรสวา จงแสดงเถดบณฑต. พระโพธสตวทลวาพระองคจงใหนาพวกสนขเลยงในตาหนกของพระองคมา แลวใหนาเปรยงและหญาแพรกมาหนอยหนง. พระราชาไดทรงการทาอยางนน. ลาดบนนพระโพธสตวใหขยาหญากบเปรยงแลวทลกะพระราชานนวา ขอพระองคจงใหสนข เหลานนดม พระราชาทรงใหทาอยางนนแลวใหดม สนขทงหลายทดมแลว ๆ กถายออกมาพรอมกบหนงทงหลาย พระราชาทรงดพระทยวาเหมอนพยากรณของพระสพพญพทธเจา จงไดทรงทาการบชาพระโพธสตวดวยเศวตฉตรพระโพธสตวจงแสดงธรรมแกพระราชา ดวยคาถาวาดวยการประพฤตธรรม๑๐ ประการ อนมาในเตสกณชาดก มอาทวา ขาแตมหาราชผบรมกษตรยพระองคจงประพฤตธรรมในพระชนกและชนนดงน แลวทลวา ขาแตมหาราชจาเดมแตนไป พระองคจงเปนผไมประมาท แลวใหพระราชาดารงอยในศล ๕จงไดถวายคนเศวตฉตรแดพระราชา. พระราชาไดทรงสดบธรรมกถาของพระ-มหาสตวแลวทรงใหอภยแกสตวทงปวง ทรงเรมตงนตยภยเชนกบโภชนะของพระองคแกสนข ทงปวงมพระโพธสตวเปนตน ทรงตงอยในโอวาทของพระโพธ-สตวทรงการทาบญมทานเปนตนตลอดชวพระชนมาย สวรรคตแลวเสดจอบต ในเทวโลก กกกโรวาทไดดาเนนไปถงหมนป ฝายพระโพธสตวดารงอยตราบชวอายแลวไดไปตามยถากรรม. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตประพฤตประโยชนแกพระญาตทงหลาย ในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอนกไดประพฤต แลวเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวา พระราชาในกาลนน ไดเปนพระอานนท บรษททเหลอนอกน ไดเปนพทธบรษท สวนกกกรบณฑตคอเราแล. จบกกกรชาดกท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 287 ๓. โภชาชานยชาดก

วาดวยมาสนธพอาชาไนย

[๒๓] ดกอนนายสารถ มาสนธพอาชาไนยถก ลกศรแทงแลว แมนอนตะแคงอยางเดยว ยง ประเสรฐกวามากระจอก ทานจงประกอบฉนออกรบ อกเถด. จบโภชาชานยชาดกท ๓

๓. อรรถกถาโภชาชานยชาดก

พระศาสดาเมอประทบ อยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษผละความเพยรรปหนง จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา อป ปสเสน เสมาโน ดงน. ความพศดารวา สมยนน พระศาสดาตรสเรยกภกษนนมาแลวตรสวาดกอนภกษ บณฑตทงหลายแมในกาลกอน ไดการทาความเพยรแมในทอนมใชทอย แมไดรบบาดเจบกไมละความเพยร ดงนแลว ทรงนาอดต นทานมาวา ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบต อยในนครพาราณส พระโพธสตวบงเกดในตระกลมาสนธพชอ โภชาชานยะ สมบรณดวยอาการทงปวง ไดเปนมามงคลของพระเจาพาราณส พระโพธสตวนนบรโภคโภชนะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 288ขาวสาลมกลนหอมอนเกบไว ๓ ป ถงพรอมดวยรสเลศตางๆ ในถาดทองอนม ราคาแสนหนง ยนอยในภาคพนอนไลทาดวยของหอมมกาเนด ๔ ประการเทานน สถานทยนนนวงดวยมานผากมพลแดง เบองบนดาดเพดานผาอนวจตรดวยดาวทอง หอยพวงของหอมและพวงดอกไม ตามประทปนาหอม กขนชอวาพระราชาทงหลายผไมปรารถนาราชสมบตในนครพาราณส ยอมไมมคราวหนง พระราชา ๗ พระองคพากนลอมนครพาราณส ทรงสงหนงสอแกพระเจาพาราณสวา จะใหราชสมบตแกเราทงหลายหรอจะรบ. พระเจาพาราณสใหประชมอามาตยทงหลายแลวตรสบอกขาวนน แลวตรสถามวา ดกอนพอทงหลาย บดน พวกเราจะกระทาอยางไร ? อามาตยทงหลายกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ เบองตนพระองคยงไมตองออกรบกอน พระองคจงสงทหารมาชอโนนใหกระทาการรบ เมอทหารมานนไมสามารถขาพระบาททงหลายจกรในภายหลง. พระราชารบสงใหเรยกทหารมานนมาแลวตรสวา ดกอนพอ เธอจกอาจการทาการรบกบพระราชา ๗ องคหรอไม. นายทหารมากราบทลวาขาแตสนมตเทพ ถาขาพระบาทไดมาสนธพชอโภชาชานยะไซร พระราชา ๗พระองคจงยกไว ขาพระบาทจกอาจรบกบพระราชาทวทงชมพทวป. พระราชาตรสวา ดกอนพอ มาสนธพโภชาชานยะ หรอมาอนกชางเถด. นายทหารมานนรบพระดารสแลว ถวายบงคมพระราชาลงจากปราสาท ใหนามาสนธพโภชา-ชานยะมา แมคนกผกสอดเกราะทกอยาง เหนบพระขรรค ขนหลงมาสนธพตวประเสรฐ ออกจากพระนครไปประดจฟาแลบ ทาลายกองพลท ๑ จบเปนพระราชาไดองคหนง พามามอบใหแกพลในนครแลวกลบไปอก ทาลายกองพลท ๒ กองพลท ๓ กเหมอนกน จบเปนพระราชาได ๕ องค อยางนดวยประการฉะน แลวทาลายกองพลท ๖ ในคราวจบพระราชาองคท ๖ มาสนธพโภชาชานยะไดรบบาดเจบ เลอดไหล เวทนากลาเปนไป นายทหารมา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 289นนรวามาสนธพนนไดรบบาดเจบ จงใหมาสนธพโภชาชานยะนอนทประต พระราชวง เรมทาเกราะใหหลวมเพอจะผกเกราะมาตวอน พระโพธสตวทงท นอนทางขางททความผาสกมาก ลมตาขนเหนนายทหารมา (ทาอยางนน) จงคดวา นายทหารมานจะหมเกราะมาตวอน และมาตวนจกไมสามารถทาลายกองพลท ๗ จบพระราชาองคท ๗ ได และกรรมทเราทาไวแลวจกพนาศหมดแมนายทหารมาซงไมมผเปรยบกจกพนาศ แมพระราชากจกตกอยในเงอมมอของพระราชาอน เวนเราเสยมาอนชอวาสามารถเพอทาลายกองพลท ๗ แลวจบพระราชาองคท ๗ ไดยอมไมม ทง ๆ ทนอนอยนนแล ใหเรยกนายทหารมามาแลวกลาววา ดกอนนายทหารนาผสหาย เวนเราเสย ชอวามาอนผสามารถเพอทาลายกองพลท ๗ แลวจบพระราชาองคท ๗ ไดยอมไมม เราจกไมทากรรมทเรากระทาแลว ใหเสยหาย ทานจงใหเราแลลกขนแลว ผกเกราะเถดครนกลาวแลวจงกลาวคาถานวา มาสนธพอาชาไนยถกลกศรแทงแลว แมนอน ตะแคงอยขางเดยว กยงประเสรฐกวานากระจอก ด กอนนายสาร ทานจงประกอบฉนออกรบเถด. บรรดาบทเหลานน บทวา อป ปสเสน เสมาโน ไดแก แมนอนโดยขางๆ เดยว. บทวา สลเลภ สลลลกโต ความวา เปนผแมถกศรทงหลายแลว. บทวา เสยโยว วฬวา โภชโฌ ความวา มากระจอกซงไมไดเกดในตระกลมา มาสนธพ ชอวา วฬวะ มาโภชาชานยสนธพชอวา โภชฌะ ดงนน มาโภชาชานยสนธพนนแหละ แมถกลกศรแทงแลวกยงประเสรฐคอเลศ อดม กวามากระจอกนน. ดวยบทวา ยช มเวสารถ น พระโพธสตวกลาววา เพราะเหตทเราแล แมจะไปดวยอาการอยางนกยงประเสรฐกวา ฉะนน ทานจงประกอบเราเถด อยาประกอบมาตวอนเลย.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 290 นายทหารมาพยงพระโพธสตวใหลกขนพนแผลแลว ผกสอดเรยบรอยนงบนหลงของพระโพธสตวนน ทาลายกองพลท ๗ จบเปนพระราชาองคท ๗แลวมอบ ใหแกพลของพระราชา คนทงหลายนาแมพระโพธสตวมายงประตพระราชวง พระราชาเสดจออกเพอทอดพระเนตรพระโพธสตวนน พระมหา-สตวทลพระราชาวา ขาแตมหาราช พระองคอยาทรงฆาพระราชาทง ๗ เลยจงใหกระทาสบถแลวปลอยไป พระองคจงประทานยศทจะพงประทานแกขา-พระบาทและนายทหารมา ใหเฉพาะแกนายทหารมาเทานน การจบพระราชา๗ องคไดแลว ทาทหารผกระทาการรบใหพนาศยอมไมควร แมพระองคกจงทรงบาเพญทาน รกษาศล ทรงครองราชสมบตโดยธรรม เมอพระโพธสตวใหโอวาทแกพระราชาอยางนแลว คนทงหลายจงถอดเกราะของพระโพธสตวออกเมอเกราะสกวาถกถอดออกเทานน พระโพธสตวนนดบไปแลว. พระราชาทรงใหทาฌาปนกจสรระของพระโพธสตวนน ไดประทานยศใหญแกนายทหารมาทรงใหพระราชาทง ๗ พระองค ทรงกระทาสบถเพอไมประทษรายพระองคอกแลวทรงสงไปยงทของตน ทรงครองราชสมบตโดยธรรม โดยสมาเสมอ ในเวลาสดสนพระชนมาย ไดเสดจไปตามยถากรรม. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย บณฑตทงหลายในปางกอนไดกระทาความเพยรแมในทอนมใชบอเกดอยางน แมไดรบบาดเจบเหนปานน กไมละความเพยร สวนเธอบวชในศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกขเหนปานน เพราะเหตไร จงละความเพยรเสย แลวทรงประกาศสจจะทง ๔ในเวลาจบสจจะ ภกษผละความเพยรตงอยในพระอรหตผล ฝายพระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวา พระราชาในครงนน ไดเปนพระอานนท นายทหารมาในครงนน ไดเปนพระสารบตร สวนโภชาชานยสนธพในครงนน ไดเปนเราแล. จบโภชาชานยชาดกท ๓

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 291 ๔. อาชญญชาดก

วาดวยมาอาชาไนยกบมากระจอก

[๒๔] ไมวาเมอใด ทใด ขณะใด ณ ทใด ๆ ณ เวลา ใด ๆ มาอาชาไนยใชกาลงความเรว มากระจอก ยอมถอยหน. จบอาชญญชาดกท ๔

๔. อรรถกถาอาชญญชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษผละความเพยรเหมอนกน จงตรสธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา ยทา ยทา ดงน. กพระศาสดาตรสเรยกภกษนนมาแลวตรสวา ดกอนภกษ บณฑตทงหลายในปางกอน เปนผแมไดการประหารทงในทอนมใชบอเกด กไดกระทาความเพยร แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสพระราชา ๗ องคพากนลอมพระนครไว โดยนยมในเรองกอนนนแหละ.ลาดบนน นกรบประจารถคนหนง เทยมรถมมาสนธพพนอง ๒ ตวออกจากพระนคร ทาลายกองพล ๖ กองพล ไดจบพระราชา ๖ องคไว. ขณะนน มาผพไดรบบาดเจบ. สารถจงสงรถมายงประตพระราชวง ปลดมาผพชายออก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 292จากรถ ทาเกราะใหหลวม แลวใหนอนตะแคงขางหนง เรมจะสวมเกราะมา ตวอน. พระโพธสตวเหนดงนน จงคดโดยนยเรองกอนนนแหละ แลวใหเรยกสารถมา ทงทนอนอยนนแลไดกลาวคาถานวา ไมวาเมอใด ทใด ขณะใด ณ ทใด ๆ ณ เวลา ใด ๆ นาอาชาไนยใชกาลงความเรว มากระจอกยอม ถอยหน. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา ยทา ไดแก ในกาลใด ๆ ในบรรดาเวลาเชาเปนตน. บทวา ยตถ ไดแก ในทใด คอในหนทาง หรอในสนามรบ. บทวา ยทา คอ ในขณะใด. บทวา ยตถ ยตถ ไดแกในสนามรบเปนอนมาก เชนกองพล ๗ กอง. บทวา ยทา ยทา ไดแกในกาลใด ๆ คอ ในกาลทไดรบบาดเจบหรอไมไดรบ. บทวา อาชาไนยกรเต เวค ความวา มาอาชาไนย คอ มาสนธพตวประเสรฐ ผมสภาวะรทวถงเหตทจตของสารถชอบ ใชกาลงความเรว คอพยายาม ปรารภความเพยร.บทวา หายนต ตตถ วาฬวา ความวา เมอมาอาชาไนยนนใชกาลงความเรว มากระจอกกลาวคอมาตวเมยนอกนยอมถอยหน คอ ยอมลาถอยไปเพราะฉะนน ทานจงเทยมเฉพาะเราเทานนในรถคนน. สารถประคองพระโพธสตวไหลกขน เทยมแลวทาลายกองพลท ๗ พาเอาพระราชาองคท ๗ มา. ขบรถมายงประตพระราชวงแลวปลดมาสนธพ. พระ-โพธสตวนอนตะแคงขางหนง ถวายโอวาทแกพระราชาโดยนยเรองกอนนนแลแลวดบไป. พระราชารบสงใหกระทาฌาปนกจสรระของพระโพธสตวนน แลวกระทาสมมานะแกสารถประจารถ ทรงครองราชสมบตโดยธรรม โดยเสมอเสดจไปตามยถากรรม.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 293 พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ทรงประกาศสจจะในเวลาจบสจจะ ภกษนนตงอยในพระโสดาปตตผล. พระศาสดาทรงประชมชาดกวา พระราชาในกาลนน ไดเปนพระอานนทเถระ สารถไดเปนพระสารบตร สวนมาไดเปนเราคอพระสมมาสมพทธเจาแล. จบอาชญญชาดกท ๔

๕. ตตถชาดก

วาดวยการเบอเพราะซาซาก

[๒๕] ดกอนนายสารถ ทานจงยงมาใหอาบ และดมนาททาโนนบาง ทานบาง แมขาวปายาสท บรโภคบอยครง คนกยงอมได. จบ ตตถชาดกท ๕

๕. อรรถกถาตฏฐชาดก๑

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภภกษผเคยเปนชางทองรปหนง ซงเปนสทธวหารกของพระธรรมเสนาบด จงตรสพระ-ธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา อมเห ตฏเห ดงน.๑. บาลเปน ตตถชาดก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 294 กอาสยานสยญาณยอมมแกพระพทธเจาทงหลายเทานน ยอมไมมแก คนอน เพราะฉะนน พระธรรมเสนาบดจงไมรอาสยะคออธยาศย และอนสยคอกเลสอนเนองอยในสนดานของสทธวหารก เพราะความทคนไมมอาสยานสยญาณ จงบอกเฉพาะอสภกรรมฐานเทานน อสภกรรมฐานนนไมเปนสปปายะแกสทธวหารกนน. เพราะเหตไร เพราะไดยนวา สทธวหารกของพระธรรมเสนาบดนน ถอปฏสนธในเรอนของชางทองเทานน ถง ๕๐๐ ชาต เมอเปนเชนนน อสภกรรมฐานจงไมเปนสปปายะแกสทธวหารกนน เพราะเปนผเคยชนตอการเหนทองคาบรสทธเทานน เปนเวลานาน สทธวหารกนน ไมอาจทาแมมาตรวานมตใหเกดขนในกรรมฐานนน ใหเวลาสนไป ๔ เดอน. พระธรรมเสนาบดเมอไมอาจใหพระอรหตแกสทธวหารกของตน จงคดวา ภกษนจกเปนพทธเวไนยแนนอน เราจกนาไปยงสานกของพระตถาคต จงพาสทธ-วหารกนน ไปยงสานกของพระศาสดาดวยตนเอง แตเชาตร. พระศาสดาตรสถามวา สารบตร เธอพาภกษรปหนงมาหรอหนอ. พระสารบตรกราบทลวาขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไดใหกรรมฐานแกภกษน แกภกษนไมอาจทาแมมาตรวานมตใหเกดขน โดยเวลา ๔ เดอน ขาพระองคนนคดวา ภกษนจกเปนพทธเวไนยผทพระพทธเจาจะพงทรงแนะนา จงไดพามายงสานกของพระองค พระเจาขา. พระศาสดาตรสถามวา สารบตร เธอใหกรรมฐานชนดไหนแกสทธวหารกของเธอ ? พระสารบตรกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคใหอสภกรรมฐาน พระเจาขา. พระศาสดาตรสวาสารบตร เธอไมมญาณเครองรอธยาศยและอนสยของสตวทงหลาย เธอไปกอนเถด เวลาเยนเธอมา พงพาสทธวหารกของเธอมาดวย. พระศาสดาทรงสงพระเถระไปอยางนแลว ไดใหผานงและจวรอนนาชอบใจแกภกษนนแลวทรงพาภกษนนเขาไปบณฑบาตยงบาน ใหของเคยวของฉนอนประณต

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 295แวดลอมดวยภกษสงฆหมใหญกลบ มายงพระวหารอก ทรงยงเวลาสวนกลางวนใหสนไปในพระคนธกฎ พอเวลาเยน ทรงพาภกษนนเทยวจารกไปในวหารแลวทรงนรมตสระโบกขรณสระหนงในอมพวน แลวทรงนรมตกอปทมใหญในสระโบกขรณนน และทรงนรมตดอกปทมใหญดอกหนงในกอปทมแมนน แลวรบสงใหนงลงดวยพระดารสวา ภกษ เธอจงนงแลดดอกปทมน แลวเสดจเขาพระคนธกฎ. ภกษนนแลดดอกปทมนนบอย ๆ. พระผมพระภาคเจาทรงใหดอกปทมนนเหยว. ดอกปทมนน เมอภกษนนแลดอยนนแหละไดเหยวเปลยนสไป กเมอเปนเชนนน กลบของดอกปทมนนกรวงไปตงแตรอบนอก ไดรวงไปหมดโดยครเดยว. แตนน เกสรกรวงไปเหลออยแตผกบว. ภกษนน เหนอยตงนนจงคดวา ดอกปทมนไดงดงามนาดอยเดยวน เมอเปนเชนนน สของมนกแปรไป กลบและเกสรรวงไป ตงอยแตเพยงผกบวเทานน ความชราถงแกดอกปทมชอเหนปานน อยางไรจกไมถงรางกายของเรา สงขาร ทงหลายไมเทยงหนอ จงเรมเจรญวปสสนา พระ-ศาสดาทรงทราบวา จตของภกษนน ขนสวปสสนาแลว ประทบอยในพระคนธฎนนแล ทรงเปลงโอภาสแสงสวางไป แลวตรสพระคาถานวา เธอจงตดความสเนหาของตนเสย เหมอนคน ตดดอกโกมทอนเกดในสารทกาล เธอจงพอกพนทาง แหงความสงบ เพราะพระนพพาน ตถาคตแสดงไว แลว. ในเวลาจบคาถา ภกษนนบรรลพระอรหตแลวคดวา เราเปนผพนแลวหนอจากภพทงปวง จงเปลงอทานดวยคาถาทงหลายมอาทวา เรานน มธรรมเครองอยอนอยจบแลว มฉนทะ ในใจบรบรณแลว มอาสวะสนไปแลว ทรงไวซง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 296 รางกายครงสดทาย มศลบรสทธ มอนทรยตงมน ดวยด ทสดพนแลว เหมอนพระจนทรพนจากปาก ของราหฉะนน เราบรรเทามลทนทงปวงอนกระทา ความมด ซงมดมนอนธถารเพราะโมหะไดเดดขาด เหมอนพระอาทตยมรศมตงพน ผสรางแสงสวาง ทา ความโซตชวงดวยแสงสวางในทองฟาฉะนน.กแหละครนเปลงอทานแลว จงมาถวายบงคมพระผมพระภาคเจา ฝายพระเถระกมาถวายบงคมพระศาสดาแลวไดพาสทธวหารกของตนไป. ขาวนเกดปรากฏในระหวางภกษทงหลาย. ภกษทงหลายนงพรรณนาพระคณของพระทศพลอยในโรงธรรมสภาวา อาวโสทงหลาย พระสารบตรเถระไมรอธยาศยของสทธวหารกของตน เพราะไมมอาสยานสยญาณ แตพระศาสดาทรงทราบ ไดประทานพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาแกภกษนน โดยวนเดยวเทานน โอ! ชอวาพระพทธเจาทงหลายทรงมอานภาพมาก พระศาสดาเสดจมาแลวประทบนงบนอาสนะทปลาดแลวตรสถามวา ภกษทงหลาย บดนพวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไร ? ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจาพวกขาพระองคนงสนทนากนดวยเรองอนหามได แตนงสนทนากนดวยเรองพระญาณเครองรอธยาศย และอนสยแหง สทธวหารกของพระธรรม เสนาบดเฉพาะของพระองคเทานน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ขอนไมนาอศจรรย บดน เรานนเปนพระพทธเจาแลว ยอมรอธยาศยของภกษนนแมในกาลกอน เรากรอธยาศยของภกษนนเหมอนกน แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสในกาลนน พระโพธสตวอนศาสนอรรถและธรรมกะพระราชาพระองคนน. ใน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 297กาลนน พวกคนเลยงมาใหมากระจอกขาเขยกอาบกอนกวามาอน ณ ทาทมา มงคลของพระราชาอาบ. มามงคลถกใหลงทาทมากระจอกอาบ จงเกลยดไมปรารถนาจะลง คนเลยงมามากราบทลแดพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ มามงคลไมปรารถนาจะลงทานา พระเจาขา. พระราชาทรงสงพระโพธสตวไปวาดกอนบณฑต ทานจงไป จงรวา เพราะเหตไร มาถกเขาใหลงทานาจงไมลง. พระโพธสตวทลรบพระบญชาแลวไปยงฝงแมนา ตรวจดมากรวามาไมมโรค จงใครครวญวา เพราะเหตไรหนอ มานจงไมลงทาน จงคดวา มาอนจกถกอาบททานกอน ดวยเหตนน มานนเหนจะรงเกยจจงไมลงทา แลวถามพวกคนเลยงมาวา ทานผเจรญ ททานทานทงหลายใหมาอะไรอาบกอน พวกคนเลยงมากลาววา ขาแตนายใหมากระจอกอาบกอนกวามาอน. พระโพธสตวรอธยาศยของมานนวา มานรงเกยจจงไมปรารถนาจะอาบททาน เพราะตนเปนสตวม (คณ) สมบต การใหมานอาบในทาอน จงจะควร จงกลาววาทานผเลยงมาผเจรญ แมขาวปายาสทปรงดวยเนยใส นาผง และนาออยเมอบคคลบรโภคบอย ๆ กอน ยอมมความเบอ มานอาบททานใหลายครงเบองตน พวกทานจงใหมานน ลงยงทาแมอน แลวใหอาบและดม จงกลาวคาถานวา ดกอนนายสารถ ทานจงยงมาใหอาบและดมท ทาโนนทานบาง แมขาวปายาสทบรโภคบอยครง คน ยอมอมได. บรรดาบทเหลานน บทวา อมเห แยกศพทออกเปนอเห อเห แปลวา อน ๆ. บทวา ปาเยห (แปลวาจงใหดม) นเปนหวขอเทศนา อธบายวา จงใหอาบและใหดม. บทวา อจจาสนสส น เปนฉฏฐวภตใชในอรรถแหงตตยาวภต อธบายวา กนยง คอบรโภคยง.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 298บทวา ปายาสสสป ตปปต ความวา ยอมอมคอเปนผอม เปนผทเขา เลยงดอมแลว แมดวยขาวมธปายาสทปรงดวยเนยใสเปนตน ยอมไมถงความเปนผตองการบรโภคอก เพราะฉะนนมาแมนกจกถงความพอ เพราะการอาบประจาททาน ทานจงใหอาบททาอนเถด. คนเลยงมาเหลานน ไดฟงคาของพระโพธสตวนนแลว จงใหมาลงทาอน ใหดมและใหอาบ ในเวลาทมาดมนาแลวอาบ พระโพธสตวไดมายงสานกของพระราชา. พระราชาตรสถามวา ดกอนพอ มาอาบและดมแลวหรอพระโพธสตวกราบทลวา พระเจาขา ขาแตสมมตเทพ. พระราชาตรสถามวาทแรก เพราะเหตไร มาจงไมปรารถนา? พระโพธสตวกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ เพราะเหตชอแมน แลวกราบทลเหตทงปวง พระราชาตรสวา โอ! ทานบณฑตยอมรอธยาศยชอแมของสตวดรจฉานเหนปานน แลวประทานยศใหญแกพระโพธสตว ในเวลาสนอาย ไดเสดจไปตามยถากรรมแลว ฝายพระโพธสตวกไปตามยถากรรมเหมอนกน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลายเรารอธยาศยของภกษนในบดน เทานน หามได แมในกาลกอนกรเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวา มานงคลในกาลนน.ไดเปนภกษรปน พระราชาในกาลนน ไดเปนพระอานนท สวนอามาตยผเปนบณฑตในกาลนน ไดเปนเราตถาคตแล. จบตฏฐชาดกท ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 299 ๖. มหลามขชาดก

วาดวยการเสยมสอน

[๒๖] พระยาชางชอมหลามข ไดเทยวทบตคน เพราะไดคาของพวกโจรมากอน พระยาชางผอดมตง อยในคณทงปวง เพราะไดฟงคาของทานผสารวมด แลว. จบมหลามขชาดกท ๖

๖. อรรถกถามหลามขชาดก

พระศาสดาเมอประทบ อยในพระวหารเวฬวน ทรงปรารภพระเทวทต จงตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา โปราณโจราน วโจ นสมมดงน ความพศดารวา พระเทวทตทาใหอชาตศตรกมารเลอมใสแลว ยงลาภสกการะใหเกดขน อชาตศตรกมารใหสรางวหารทตาบลคยาสสะเพอพระ-เทวทต แลวนาไปเฉพาะโภชนะขาวสาลมกลนหอมซงเกบไว ๓ ป วนละ ๕๐๐ สารบ โดยรสเลศตางๆ เพราะอาศยลาภสกการะ. บรวารของพระเทวทตจงใหญขน พระเทวทตพรอมทงบรวารอยในวหารนนแหละ. สมยนน มสหาย ๒คนผเปนชาวเมองราชคฤห ในสองสหายนน คนหนงบวชในสานกของพระ-ศาสดา คนหนงบวชในสานกของพระเทวทต สหายทงสองนนยอมเหนกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 300และกนแมในทนนๆ แมไปวหารกยงเหนกน อยมาวนหนง ภกษผเปนนสต ของพระเทวทตกลาวกะภกษนอกนวา ผมอาย ทานจะเทยวบณฑบาตมเหงอไหลอยทกวน ๆ ทาไม ทานนงในวหารทตาบลคยาสสะเทานน จะไดบรโภคโภชนะดดวยรสเลศตางๆ ขาวปายาสเหนปานนไมมในวหารน ทานจะมวเสวยทกขอยทาไม ประโยชนอะไรแกทานการมายงคยาสสะแตเชาตรแลวดมขาวยาคพรอมดวยแกงออม เคยวของควรเคยว ๑๘ ชนด แลวบรโภคโภชนะดดวยรสเลศตาง ๆ ไมควรหรอ ภกษนนถกพดบอย ๆ เปนผประสงคจะไป จาเดมแตนน จงไปยงคยาสสะบรโภคแลวกมายงพระเวฬวนตอเมอเวลาสาย ภกษนนไมอาจปกปดไวไดตลอดไป ไมชานก ขาวกปรากฏวา ภกษนนไปคยาสสะบรโภคภตทเขาอปฏฐากพระเทวทต. ลาดบนน สหายทงหลายพากนถามภกษนน วาผมอาย ไดยนวา ทานบรโภคภตทเขาอปฏฐากแกพระเทวทตจรงหรอ ?ภกษนน กลาววา ใครกลาวอยางน สหายเหลานนกลาววา คนโนนและคนโนนกลาว ภกษนนกลาววา ผมอายทงหลาย ผมไปยงคยาสสะบรโภคจรงแตพระเทวทตไมไดใหภตแกผม คนอน ๆ ให. ภกษผสหายกลาววา ผมอายพระเทวทตเปนเสยนหนามตอพระพทธเจา เปนผทศล ยงพระเจาอชาตศตรใหเลอมใส แลวยงลาภสกการะใหเกดแกคนโดยไมชอบธรรม ทานบวชในศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกขเหนปานน แลวบรโภคโภชนะอนเกดขนแกพระเทวทตโดยไมชอบธรรมเลย มาเถอะ เราทงหลายจกนาทานไปยงสานกของพระศาสดา แลวพาภกษนนมายงโรงธรรมสภา พระศาสดาพอทรงเหนภกษนนเทานนจงตรสถามวา ภกษทงหลาย พวกเธอพาภกษน ผไมปรารถนา มาแลวหรอ ? ภกษทงหลายกราบทลวา พระเจาขา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษนบวชในสานกของพระองค แลวบรโภคโภชนะอนเกดขนแกพระเทวทต โดยไมชอบธรรม พระศาสดาตรสถามวา ดกอนภกษ ไดยนวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 301เธอบรโภคโภชนะอนเกดแกพระเทวทต โดยไมชอบธรรมจรงหรอ ? ภกษนนกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พระเทวทต ไมไดใหภตแกขาพระองคคนอน ๆ ใหแกขาพระองค ขาพระองคจงบรโภคภตนน พระศาสดาตรสวาภกษ เธออยากระทาการหลกเลยงในเรองน พระเทวทตเปนผไมมอาจาระเปนผทศล เธอบวชในศาสนานแลว คบหาศาสนาของเราอยนนแล ยงบรโภคภตของพระเทวทตไดอยางไรเลา เธอมปกตคบหาอยแมเปนนคยกาล กยงคบหาพวกคนทเหนแลว ๆ ครนตรสแลวจงทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตอยในนครพาราณสพระโพธสตวไดเปนอามาตยของพระเจาพรหมทตนน ในกาลนน ชางมงคลของพระเจาพรหมทตชอวามหลามข เปนชางมศล สมบรณดวยอาจาระมารยาทไมเบยดเบยนใครๆ อยมาวนหนง โจรทงหลายมา ณ ทใกลโรงชางนน ในลาดบกาลอนเปนสวนราตร นงปรกษาการลกอยในทไมไกลชางนนวาตองทาลายอโมงคอยางน ตองกระทาการตดชองยองเบาอยางน การกระทาอโมงคและการตดชองยองเบาใหปราศจากรกชฏ ใหปราศจากพมไม เชนกบหนทางเชนกบทานา แลวลกเอาสงของไปจงจะควร บคคลผเมอจะลก ตองฆา และตองประหารแลวจงลก เมอเปนอยางน ชอวาผสามารถเพอจะลกขน (ตอส)จกไมม อนธรรมดาวา โจรตองเปนผไมประกอบดวยศลและอาจาระตองเปนคนกกขฬะ หยาบชา ปาเถอน ครนปรกษากนอยางนแลว จงใหกนและกนเรยนเอาแลวไดพากนไป พวกโจรพากนมาปรกษาในทนน โดยนยนนนแหละหลายวน คอ แมในวนรงขน แมในวนรงขน. ชางไดฟงคาของโจรเหลานนสาคญวา ใหเราสาเหนยก จงคดวาบดน เราตองเปนผกกขฬะ หยาบชา.ปาเถอน จงไดเปนผเหนปานนน เอางวงจบคนเลยงชางผมาแตเชาตรฟาดท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 302พนดนใหตาย ฆาคนทมาแลว ๆ คอ แมคนหนงๆ พวกราชบรษจงกราบทล แดพระราชาวา ชางมหลามขเปนบา ฆาคนทพบเหนแลว ๆ พระเจาขา. พระราชาทรงสงพระโพธสตวไปดวยพระดารสวา ดกอนบณฑต เธอจงไป จงรวา ชางนน ดราย เพราะเหตไร. พระโพธสตวไปแลวรวาชางนนไมมโรคในรางกายจงคดวา เพราะเหตไรหนอ ชางนจงเกดเปนชางดราย เมอใครครวญไปจงสนนษฐานวา ชางนไดฟงคาของใครๆ ในทไมไกล สาคญวาคนเหลานใหเราสาเหนยก จงเปนชางดรายแนนอนจงถามพวกคนเลยงชางวาคนบางพวกเคยกลาวคาอะไรในตอนกลางคน ณ ทใกลชาง มอยหรอหนอ ? พวกคนเลยงชางกลาววา ขอรบ นาย พวกโจรพากนมากลาว. พระโพธสตวจงไปกราบทลแดพระราชาวา ขาแตสมมตเทพ ความพการไมมในรางกายแหงชางของหลวงชางนนเกดเปนชางดราย เพราะไดพงถอยคาของพวกโจรพะยะคะ. พระราชาตรสถามวา บดนควรจะทาอยางไร ? พระโพธสตวกราบทลวา นมนตสมณ-พราหมณผมศลใหนงในโรงชางแลวกลาวถงศลและอาจาระ จงจะควรพะยะคะพระราชาตรสวา จงการทาอยางนนเถด พอ. พระโพธสตวจงนมนตสมณ-พราหมณทงหลายผมศลไหนงในโรงชางแลวกลาววา ทานผเจรญ ขอทานทงหลายจงกลาวศลกถาวาดวยเรองศล สมณพราหมณเหลานนนงในทไมไกลชาง พากนกลาวศลกถาวา ไมพงปรามาสจบตอง ไมพงดาใคร ๆ ควรเปนผเพยบพรอมดวยศลและอาจาระ เปนผประกอบดวยขนต เมตตา และความเอนด ชางนนไดฟงดงนนคดวา สมณพราหมณเหลานใหเราศกษาสาเหนยกจาเดมแตบดนไป เราควรเปนผมศล แลวไดเปนผมศลแลวหรอ ? พระโพธ-สตวกราบทลวา พระเจาขา ขาแตสมมตเทพ พระราชาตรสวา ชางดรายชอเหนปานน อาศยบณฑตทงหลายจงตงอยในธรรมอนเปนของเกาได แลวไดกลาวคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 303 พระยาชางชอมหลามขไดเทยวทบตคนเพราะ ไดฟงคาของพวกโจรมากอน พระยาชางผอดมตงอย ในคณทงปวงกเพราะไดฟงคาของทานผสารวมดแลว. กเพราะไดฟงคาของทานผสารวมดแลว บรรดาบทเหลานน บทวาโปราณโจราน ไดแกพวกโจรรนเกากอน บทวา นสมม ไดแก เพราะฟง อธบายวา เพราะไดฟงคาของพวกโจรมากอน. บทวา มหลามโขแปลวา มหนาเชนกบหนาชางพง อกอยางหนง. ชางพงเมอแลดขางหนาจงจะงาม แลดขางหลงไมงามฉนใด ชางแมนนกฉนนน เมอแลดขางหนาจงจะงาม เพราะฉะนน ชนทงหลายจงตงชอชางนนวา มหลามข. บทวาโปถยมานจาร ความวา เทยวตดตามโบยอย คอ ฆาอย อกอยางหนงพระบาลกอยางนแหละ. บทวา สสตาน ไดแก ผสารวมดวยด คอมศล. บทวา คชตตโม ไดแก ชางอดม คอ ชางมงคล. บทวาสพพคเณส อฏ ไดแก ตงอยเฉพาะในคณเกาทงปวง. พระราชาทรงพระดารวา พระโพธสตวรอธยาศยแมของสตวดรจ-ฉานทงหลาย จงไดพระราชทานยศใหญให พระราชานนทรงดารงอยตราบชวพระชนมาย ไดไปตามยถากรรมพรอมกบพระโพธสตว. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ แมในกาลกอน เธอกคบหาคนทพบเหนแลว ๆ เหมอนกน เพราะไดฟงถอยคาของสมณพราหมณผตงอยในธรรมจงไดคบหาทานผตงอยในธรรม ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวา ชางมหลามขในครงนน ไดเปนภกษผซองเสพฝายตรงขามในบดน พระราชาในครงนน ไดเปนพระ-อานนท ในบดน สวนอามาตยในครงนน ไดเปนเราคอพระสมมา-สมพทธเจาแล. จบมหลามขชาดกท ๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 304 ๗. อภณหชาดก

วาดวยการเหนกนบอย ๆ

[๒๗] พระยาชางไมสามารถจะรบเอาคาขาว ไมสามารถจะรบเอากอนขาว ไมสามารถจะรบเอาหญา ทงหลาย ไมสามารถจะขดสกาย ขาพระบาทสาคญ วา พระยาชางตวประเสรฐ ไดทาความรกใครในสนข เพราะไดเหนกนเนอง ๆ. จบอภณหชาดกท ๗

๗. อรรถกถาอภณหชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภอบาสกคนหนงกบพระเถระแก จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา นาล กพลปทาตเว ดงน. ไดยนวา ในนครสาวตถมสหาย ๒ คน บรรดาสหายทงสองนนคนหนงบวชแลวไดไปยงเรอนของสหายนอกนทกวน สหายนนไดถวายภกษาแกภกษผสหายนน แมตนเองกบรโภคแลว ไดไปวหารพรอมกบภกษผสหายนนนนแหละ นงสนทนาปราศยอยจนพระอาทตยอสดง จงกลบเขาเมอง.ฝายภกษผสหายนอกนกตามสหายนนไปจนถงประตเมองแลวกกลบ. ความคนเคยของสหายทงสองนน เกดปรากฏในระหวางภกษทงหลาย. อยมาวนหนงภกษทงหลายนงกลาวถงความคนเคยของสหายทงสองนน ในโรงธรรมสภา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 305พระศาสดาเสดจมาแลวตรสถามวา ภกษทงหลายบดน พวกเธอนงสนทนา กนดวยกถาเรองอะไรหนอ ? ภกษเหลานนกราบทลวา ดวยกถาเรองชอน พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา ภกษทงหลาย สหายทงสองนเปนผคนเคยกนแตในบดน เทานน หามได แมในกาลกอน กไดเปนผคนเคยกนเหมอนกนแลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน. ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสในกาลนน พระโพธสตวไดเปนอามาตยของพระเจาพรหมทตนน. ในกาลนน สนขตวหนงไปยงโรงชางมงคลกนเมลดขาวสกแหงภตทตกอยในททชางมงคลบรโภค สนขนนเตบโตดวยโภชนะนนนนแล จงเกดความคนเคยกบชางมงคลบรโภคอยในสานกของชางมงคลนนเอง. สตวแมทงสองไมอาจเปนไปเวนจากกน. ชางนน เอางวงจบสนขนนไสไปไสมาเลน ยกขนวางบนกระพองบาง.อยมาวนหนง มนษยชาวบานคนหนงใหมลคาแกคนเลยงชาง แลวไดพาเอาสนขนนไปบานของตน ตงแตนน ชางนนเนอไมเหนสนขกไมกน ไมดมไมอาบ พวกคนเลยงชางจงกราบทลเรองนนแกพระราชา พระราชาทรงสงพระโพธสตวไปดวยพระดารสวา บณฑต ทานจงไป จงรวา เพราะเหตไรชางจงกระทาอยางนน พระโพธสตวไปยงโรงชาง รวาชางเสยใจ คดวาโรคไมปรากฏในทงกายของชางน กความสนทสนมฐานมตรกบใครๆ จะพงมแกชางนน ชางนน เหนจะไมเหนมตรนน จงถกความโศกครอบงา ครนคดแลว จงถามพวกคนเลยงชางวา ความคนเคยกบใครๆ ของชางน มอยหรอ ?พวกคนเลยงชางกลาววา มจะนาย ชางนถงความคนเคยกนมากกบสนขตวหนงพระโพธสตวถามวา บดน สนขตวนนอยทไหน ? พวกคนเลยงชางกลาววาถกมนษยคนหนงนาไป พระโพธสตวถามวา กทเปนทอยอาศยของมนษยคน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 306นน พวกทานรจกไหม ? พวกคนเลยงชางกลาววา ไมรจกดอกนาย. พระ- โพธสตวไดไปยงสานกของพระราชาแลวกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ อาพาธไร ๆ ของชางไมม แตชางนนมความคนเคยอยางแรงกลากบสนขตวหนงชางนนเหนจะไมเหนสนขนนจงไมบรโภค แลวกลาวคาถานวา พระยาชางไมสามารถจะรบเอาคาขาว ไม สามารถจะรบเอากอนขาว ไมสามารถจะรบเอาหญา ไมสามารถจะขดสกาย ขาพระบาทมาสาคญวา พระยา ชางตวประเสรฐไดทาความรกใครในสนข เพราะได เหนกนเนอง ๆ. บรรดาบทเหลๆนน บทวา นาล แปลวา ไมสามารถ. บทวากพล ไดแก คาขาวทใหเฉพาะทแรก ในเวลาบรโภค. บทวา ปทาตเวแปลวา เพอรบเอา. พงทราบการลบ อา อกษร เนองดวยวธสนธการเชอมศพท. อธบายวา เพอถอเอา. บทวา น ปณฑ ไดแก ไมสามารถเพอรบเอาแมกอนภตทเขาปนให. บทวา ห กเส ไดแก ไมสามารถรบเอาแมหญาทงหลายทเขาใหกน. บทวา น ฆ สต ความวา ใหอาบอยกไมสามารถจะขดสแมรางกาย. พระโพธสตวกราบทลแดพระะราชาถงเหตทงปวงทชานน ไมสามารถจะกระทา อยางนแลว เมอจะกราบทลถงเหตทตนกาหนด ในเพราะชางนน ไมสามารถ จงกราบทลคามอาทวา มาม ขาพระบาทสาคญวา ดงน. พระราชาทรงสดบคาของพระโพธสตวนนแลว จงตรสถามวา ดกอนบณฑต บดนควรกระทาอยางไร ? พระโพธสตวกราบทลวา ขาแตสมมตเทพไดยนวา มนษยผหนงพาเอาสนข ผเปนสหายของชางมงคลแหงขาพระบาท

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 307ทงหลายไป ขอพระองคจงใหคนเทยวตกลองประกาศวา ชนทงหลายแมเหนสนขนน ในเรอนของคนใด คนนนจะมสนไหมชอน ดงน พระเจาขา.พระราชาทรงใหกระทาอยางนน. บรษนน ไดสดบขาวนนจงปลอยสนข สนขนนรบไปไดไปยงสานกของชางทเดยว. ชางเอางวงจบสนขนน วางบนกระพองรองไหราไรแลวเอาลงจากกระพอง เมอสนขนนบรโภค คนจงบรโภคภายหลงพระราชาทรงพระดารวา พระโพธสตวรอธยาศยของสตวดรจฉาน จงไดประทานยศใหญแกพระโพธสตว. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษสองรปนเปนผคนเคยกนในบดนเทานน หามได แมในกาลกอนกไดเปนผคนเคยกนมาแลว ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ทรงเปลยนแสดงดวยกถาวาดวยสจจะ ๔ทรงสบอนสนธ แลวทรงประชมชาดก. ชอวาการเปลยนมาแสดงกถาวาดวยสจจะ ๔ น ยอมมแมทกชาดกทเดยว แตเราทงหลายจกแสดงการเปลยนกลบมาแสดงกถาวาดวยอรยสจ ๔ เฉพาะในชาดกทปรากฏอานสงสแกบคคลนน เทานนแล. สนขในกาลนน ไดเปนอบาสกในบดน ชางในกาลนน ไดเปนพระเถระแตในบดน พระราชาในกาลนน ไดเปนพระอานนทในบดน สวนบณฑตผเปนอามาตยไดเปนเราแล. จบอภณหชาดกท ๗

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 308 ๘. นนทวสาลชาดก

วาดวยการพดด

[๒๘] บคคลพงกลาวแตคาทนาพอใจเทานน ไม พงกลาวคาทไมนาพอใจในกาลไหน ณ เมอพราหมณ กลาวคานาพอใจ คนนนทวสาลไดลากเอาภาระอน หนกไปได ทาพราหมณผนนไหไดทรพยดวย ตนเอง เปนผปลมใจเพราะการชวยเหลอนนดวย. จบนนทวสาลชาดกท ๘

๘. อรรถกถานนทวสาลชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภการพดเสยดแทงใหเจบใจ ของพวกภกษฉพพคคย จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา มนเมว ภาเสยย ดงน. ความพศดารวา สมยนน พวกภกษฉพพคคยเมอกระทาการทะเลาะยอมข ยอมตะเพด ยอมทมแทง ยอมดาดวยเรองสาหรบดา ๑๐ ประการภกษทงหลายจงกราบทลแดพระผมพระภาคเจา พระผมพระภาคเจารบสงใหเรยกภกษฉพพคคยมาแลวตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวาพวกเธอกระทาการทะเลาะจรงหรอ ? เมอพวกภกษฉพพคคยกราบทลวา จรง พระเจาขา จงทรงตเตยนแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ชอวาวาจาหยาบกระทา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 309แตความฉบหายให ไมเปนทพอใจแมแหงสตวดรจฉาน แมในกาลกอน สตวดรจฉานตวหนง ยอมยงคนผรองเรยกตนดวยคาหยาบใหพายแพดวยทรพยพนหนง แลวจงทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน. ในอดตกาล มพระราชาพระนามวาคนธาระ ครองราชสมบตอยในเมองตกกศลา แควนคนธาระ พระโพธสตวบงเกดในกาเนดโค. ครงในกาลทพระโพธสตวเปนลกโคหนมนงเอง พราหมณคนหนงไดพระโพธสตวนนจากสานกของทายกผใหทกษณา ตงชอวานนทวสาล แลวตงไวในฐานะบตรรกใครมาก ใหขาวยาคและภตเปนตนบารงเลยงแลว. พระโพธสตวเจรญวยแลว คดวา พราหมณนปรนนบตเราไดโดยยาก ชอวาโคอนผมธระเสมอเชนกบเรา ยอมไมมในชมพทวปทงสน ถากระไร เราพงแสดงกาลงของตนแลวพงใหคาเลยงดแกพราหมณ. วนหนง พระโพธสตวนนกลาวกะพราหมณวา พราหมณทานจงไป จงเขาไปหาโควนทกเศรษฐนน แลวกลาววา โคพลพทของเรายงเกวยนรอยเลมซงผกตด ๆ กนใหเคลอนไปได ทานจงกระทาการเดมพนดวยทรพยพนกหาปณะพราหมณนน จงไปยงสานกของเศรษฐสงสนทนาขนวา ในนครนโคของใครเพยบพรอมดวยเรยวแรง. ลาดบนนเศรษฐจงกลาวกะพราหมณนนวา ของตนโนนและของตนโนน แลวกลาววากทวทงนครโคชอวาเชนกบดวยโคทงหลายของเรา ยอมไมม. พราหมณกลาววา โคของเราตวหนงสามารถใหเกวยนรอยเลมผกตด ๆ กนเคลอนไปได มอย. เศรษฐกลาววา คฤหบด โคเหนปานนจะมแตไหน. พราหมณกลาววาอยในเรอนของเรา. เศรษฐกลาววา ถาอยางนน ทานจงการทาเดมพน.พราหมณกลาววา ดละ ขาพเจาจะทา แลวไดกระทาเดมพนดวยทรพยพนกหาปณะ พราหมณนนยงเกวยนรอยเลมใหเตมดวยทราย กรวด และหนเปนตน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 310แลวจอดไวตามลาดบกน แลวผกเกวยนทกเลมเขาดวยกนดวยเชอกสาหรบผกเพลาแลวใหโคนนทวสาลอาบนาแลว เจมดวยของหอม ประดบพวงมาลาทคอแลวเทยมเฉพาะตวเทานนททบเกวยนเลมแรก ตนเองนงททบเกวยน เงอปฏกขนแลวกลาววา เจาโคโกง จงลากไป เจาโคโกง จงนาไป. พระโพธสตวคดวา พราหมณนรองเรยกเราผไมโกง ดวยวาทะวาโกง จงไดยนทาเทาทง ๔ใหนง เหมอนเสา. ทนใดนน เศรษฐจงใหพราหมณนาทรพยพนกหาปณะมา.พราหมณแพ (พนน) ดวยทรพยพนกหาปณะ จงปลดโคแลวไปเรอนถกความโศกครองงา จงไดนอน. โคนนทวสาลเทยวไปแลวกลบมา เหนพราหมณถกความโศกครองงา จงเขาไปหาแลวกลาววา พราหมณ ทานนอนหลบหรอ.พราหมณกลาววาเราแพพนนดวยทรพยพนกหาปณะ จะมความหลบมาแตไหน.โคนนทวสาลกลาววา ทานพราหมณ ฉนอยในเรอนของทานมาตลอดกาลมประมาณเทาน เคยทาภาชนะอะไร ๆ แตก เคยเหยยบใคร ๆ หรอเคยถายอจจาระ ปสสาวะ ในทอนไมควร มอยหรอ. พราหมณกลาววา ไมมดอกพอ.ลาดบนน โคนนทวสาลกลาววา เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร ทานจงเรยกฉนดวยวาทะวาโคโกง นนเปนโทษของทานเทานนโทษของฉนไมม ทานจงไปจงทาเดมพนดวยทรพย ๒,๐๐๐ กหาปณะกบเศรษฐนน ขออยางเดยวทานอยาเรยกฉนผไมโกง ดวยวาทะวาโคโกง พราหมณไดฟงคาของโคนนทวสาลนนแลว ปการทาเดมพนดวยทรพย ๒,๐๐๐ กหาปณะแลวผกเกวยนรอยเลมตดกนโดยนยอนมแลวในกอน ประดบโคนนทวสาลแลวเทยมเกวยนเลมแรกเขาททบเกวยน. ถามวา เทยมอยางไร ? ตอบวา พราหมณผกแอกใหแนนททบเกวยนแลว เทยมโคนนทวสาลเขาทปลายแอกขางหนงแลวเอาเชอกททบเกวยนพนปลายแอกขางหนงแลวใสไมคายนปลายแอก เพลา และเชงเกวยนเอาเชอกนนผกใหแนนแลวจอดไว กเมอกระทาอยางน แอกยอมไมเคลอนไปทางโนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 311ทางน โคตวเดยวเทานน อาจลากไปได ลาดบนน พราหมณนงบนทบเกวยนลบหลงโคนนทวสาลนนพลางกลาววา โคผเจรญ พอจงไป โคผเสรญ พอจงลากไป. พระโพธสตวลากเกวยนรอยเลมทผกตดกน ดวยกาลงแรงครงเดยวเทานน ใหเกวยนเลมทตงอยขางหลงไปตงอยในทของเกวยนซงตงอยขางหนาโควนทกเศรษฐแพแลวไดใหทรพย ๒,๐๐๐ กหาปณะแกพรหมณ มนษยแมอน ๆ กไดใหทรพยเปนอนมากแกพระโพธสตว ทรพยทงหมดนน ไดเปนของพราหมณทงนน พราหมณนนอาศยพระโพธสตวจงไดทรพยเปนอนมากดวยประการอยางน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ชอวาคาหยาบไมเปนทชอบใจของใคร ๆ แลวทรงตเตยนพวกภกษฉพพคคยแลวทรงบญญตสกขาบท เปนพระผตรสรพรอมเฉพาะแลว จงตรสพระคาถานวา บคคลพงกลาวแตคาทนาพอใจเทานน ไมพง กลาวคาทไมนาพอใจ ในกาลไหน ๆ เมอพราหมณ กลาวคาทนาพอใจโคนนทวสาลไดลากเอาภาระหนก ไปได ทาพราหมณผนนใหไดทรพยดวย ตนเองก เปนผปลมใจเพราะการชวยเหลอนนดวย. บรรดาบทเหลานน บทวา มนเมว ภาเสยย ความวา บคคลเมอจะกลาวกบคนอน พงกลาวเฉพาะปยวาจาอนออนหวานออนโยนเปนทนาพอใจไพเราะเวนจากโทษ ๔ ประการ. บทวา ครภาร อททธร ความวาโคนนทวสาล เมอพราหมณกลาวคาทไมนาพอใจ กไมลากภาระ เมอพราหมณกลาวคาเปนทรก นาพอใจในภายหลง จงลากภาระหนกไปใหถง. ก ท อกษรในบทวา อททธร นนในคาถาน เปนอกษรทาการเชอมบท โดยการเชอมพยญชนะแล.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 312 พระศาสดาครน ทรงนาพระธรรมเทศนานวา มนเมว ภาเสยย มาดวยประการฉะนแลว จงทรงประชมชาดกวา พราหมณในกาลนน ไดเปนพระอานนท สวนโคนนทวสาล ไดเปนเราคอพระสมมาสม-พทธเจาแล. จบนนทวสาลชาดกท ๘

๙. กณหชาดก

วาดวยผเอาการเอางาน

[๒๙] ในทใด ๆ มธระหนก ในทใดมทางลม ลก ชนทงหลายกเทยมโคดาในกาลนนทเดยว โคดา นนกนาเอาธระนนไปไดโดยแท. จบกณชาดกท ๙

๙. อรรถกถากณหชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภยมกปาฏ-หารยจงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา ยโต ยโต คร ธร ดงน. ยมกปาฏหารยนนพรอมกบการเสดจลงจากเทวโลก จกมแจงในสรภงคชาดก เตรสนบาต. กเนอพระสมมาสมพทธเจาทรงกระทายมก-ปาฏหารยแลวเสดจอยในเทวโลก ในวนมหาปวารณา เสดจลงทประตเมอง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 313สงกสสะ แลวเสดจเขาไปยงพระเชตวนมหาวหารพรอมดวยบรวารใหญ ภกษ ทงหลายประชมกนในโรงธรรมสภานงกลาวถงพระคณของพระศาสดาวา อาวโส ทงหลาย ชอวาพระตถาคต มธระไมมผเสมอ คนอนชอวาผสามารถเพอจะนาเอาธระทพระตถาคตนาไปแลว ยอมไมม ครทง ๖ กลาววา พวกเราเทานนจกกระทาปาฏหารย พวกเราเทานนจกกระทาปาฏหารย แมปาฏหารยอยางหนงกไมไดทา นาอศจรรย พระศาสดาทรงมธระไมมผเสมอ พระศาสดาเสดจมาแลวตรสถามวา ดกอนภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ? ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พวกขาพระองคนงสนทนากนดวยเรองอน หามได นงสนทนากนดวยเรองพระคณเฉพาะของพระองคชอเหนปานน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ใคร ๆ จกนาไปซงธระทเรานาไปแลว ในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอน เขาแมบงเกดในกาเนดเดยรจฉาน กไมไดใครๆ ผมธระเสมอกบในแลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบต ในนครพาราณสพระโพธสตวถอปฏสนธในกาเนดโค ครนในเวลาทยงเปนลกโคหนมนนแลเจาของทงหลายอยในเรอนของหญงแกคนหนง กาหนดคาเชาทอยอาศยจงไดใหลกโคนน หญงแกนนปฏบตลกโคหนมนนดวยขาวยาคและภตเปนตน ตงไวในฐานะบตรใหเตบโตแลว ลกโคนน ปรากฏชอวา อยยกากาฬกะ. กโคนนเจรญวยแลว เปนผมสเหมอนดอกอญชน เทยวไปกบโคบาน ไดเปนผถงพรอมดวยศลและอาจาระ พวกเดกชาวบานนบทเขาบาง ทหบาง ทตอบางโหนบาง จบทหางเลนบาง ดงมาบาง นงบนหลงบาง. วนหนง โคนน คดวามารดาของเรายากจน ตงเราไวในฐานเปนบตร เลยงดนาโดยลาลาก ถากระไร

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 314เราทาการรบจาง ปลดเปลองมารดาน ใหพนจากความยากจน จาเดมแตนน โคนนเทยวทาการรบจาง อยมาวนหนง บตรพอคาเกวยนคนหนงมเกวยน ๕๐๐ เลมไปประจวบ เอาทาทไมราบเรยบ โคทงหลายของพอคาเกวยนนน ไมสามารถจะยงเกวยนทงหลายใหขามขนได โคทงหลายในเกวยน ๕๐๐ เลม ทเจาของเอาแอกมาเทยมตอๆ กน กไมไดอาจเพอจะใหเกวยนแมเลมเดยวขามขนไปได ฝายพระ-โพธสตวกบพวกโคชาวบาน เทยวไป ณ ทใกลทา. ฝายบตรพอคาเกวยน กเปนผรสตรโค ? เขาใครครวญอยวา ในระหวางโคเหลาน โคอสภอาชาไนยผสามารถยงเกวยนเหลานใหขามพน มอยหรอหนอ. ไดเหนพระโพธสตวแลวคดวา นโคอาชาไนยจกอาจยงเกวยนทงหลายของเราใหขามพนได ใครหนอเปนเจาของโคตวน จงถามพวกคนเลยงโควา ทานผเจรญ ใครหนอเปนเจาของโคตวน เราจกเทยมโคนในเกวยนทงหลาย เมอเกวยนทงหลายอนโคนใหขามขนได จกใหคาจาง. พวกคนเลยงโคเหลานนกลาววาทานทงหลายจงจบมนเทยมเถด เจาของโคตวน ในทน ไมม. บตรพอคาเกวยนนน จงเอาเชอกผกพระโพธสตวนน ทจมกแลวดงไมไดอาจแมจะใหเคลอนไหวได. ไดยนวาพระโพธสตวไมไดไปดวยคดวา เมอบอกคาจางเราจกไป. บตรพอคาเกวยนรความประสงคของพระโพธสตวนนจงกลาววา นาย เมอทานใหเกวยน ๕๐๐เลม ขามขนแลว เราจกเกบเกวยนละ ๒ กหาปณะใหเปนคาจาง แลวจกให๑,๐๐๐ กหาปณะ. ในกาลนน พระโพธสตวไดเดนไปเองทเดยว ลาดบนนบรษทงหลายจงเทยมพระโพธสตวนน ทเกวยนทงหลาย. ทนน พระโพธสตวยกเกวยนนนขนโดยกาลงแรงครงเดยวเทานน ใหเกวยนไปตงอยบนบก ยงเกวยนทงหมดใหขามขนโดยอบายน บตรพอคาเกรยนเกบกหาปณะหนงตอเกวยนเลมหนง ๆ กระทาทรพย ๕๐๐ กหาปณะใหเปนหอมภณฑะแลวฝกทคอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 315ของพระโพธสตวนน พระโพธสตวนนคดวา บตรพอคาเกวยนนไมใหคาจางแกเราตามทกาหนดไว บดน เราจกไมใหบตรพอเกวยนนนไป จงไดไปยนขวางทางขางหนาเกวยนเลมแรกสด คนทงหลายแมจะพยายามเพอใหหลกไปกไมไดอาจเพอจะใหพระโพธสตวนนหลกไป. บตรพอคาเกวยนคดวา โคนเหนจะรวาคาจางของตนหยอนไป จงเกบ ๒ กหาปณะในเกวยนเลมหนงๆ ผกทรพย ๑,๐๐๐ กหาปณะใหเปนหอมภณฑะแลวคลองทคอ โดยกลาววา นเปนคาจางในการยงเกวยนใหขามขนของทาน. พระโพธสตวนนพาเอาหอทรพยพนหนงไดไปยงสานกของมารดา พวกเดกชาวบานไดไปยงสานกของพระโพธสตวดวยคดกนวา นชออะไรทคอของโคอยยกากาฬกะ. พระโพธสตวนนถกเดกชาวบานตดตาม จงหนไปไกลไดไปยงสานกของมารดา. กเพราะใหเกวยน ๕๐๐เลมขามขน จงปรากฏเปนผเหนดเหนอยมตาทงสองขางแดง. ยายเหนถงทรพย๑,๐๐๐ ทคอของพระโพธสตวนนจงกลาววา พอ น เจาไดมา ณ ทไหน แลวถามพวกเดกชาวบาน ไดฟงเนอความนนแลวจงกลาววา พอ เราตองการเลยงชวตดวยคาจางทเจาไดมาหรอ เพราะเหตไร เจาจงเสวยทกขเหนปานนจงใหพระโพธสตวอาบนาอน เอานามนทาทวรางกาย ใหดมนา ใหบรโภคโภชนะอนเปนสปปายะ. ในเวลาสนชวต ไดไปตามยถากรรมพรอมกบ พระ-โพธสตว ฝายพระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตเปนผมธระไมสมาเสมอ ในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอนกเปนผมธระไมสมาเสมอเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงสบตออนสนธ เปนพระผตรสรพรอมเฉพาะแลว ตรสพระคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 316 ในทใด ๆ มธระหนก ในทใดมรองทางลมลก ในกาลนน ชนทงหลายยอมเทยมโคดาทเดยว โคดา นนกนาเอาธระนนไปไดโดยแท. บรรดาบทเหลานน บทวา ยโต ยโต คร ธร ความวา ในทใด ๆ มธระหนก คอหยาบ โคพลพทอน ๆ ไมอาจยกขนได. บทวายโต คมภรวตตน ความวา ชอวา วตตน ทาง เพราะเปนทไปของคน.คาวา วตตน เปนชอของหนทาง. อธบายวา ในทใดมหนทาง ชอวาลกเพราะมนาและโคลนมาก หรอเพราะความเปนทางขรขระและชน. ศพทวาอสส ในบทวา ตทาสส กณห ยชนต น เปนเพยงนบาต. อธบายวา ในกาลนน ยอมเทยมโคคา ทานกลาวคาอธบายไววา ในกาลใดมธระหนก และมหนทางลก ในกาลนน ชนทงหลายจงเอาโคพลพทตวอนออกไปแลว เทยมโคคาเทานน. ศพทวา อสส แมในบทวา สวาสส ต วหเตธร กเปนศพทนบาตเหมอนกน. อธบายวา โคดานนยอมนาธระนนไป. พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ดกอนภกษทงหลาย ในกาลนนโคดาเทานนนาธระนนไป ดงน ดวยประการอยางนแลว ทรงสบตออนสนธประชมชาดกวา หญงแตในครงนน ไดเปนนางอบลวรรณา สวนโคอยยกากาฬกะไดเปนเราแล. จบกณหชาดกท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 317 ๑๐. มณกชาดก ดวยลกษณะของผมอายยน

[๓๐] ทานอยารษยาหมมณกะเลย มนกนอาหาร อนเปนเหตใหเดอดรอนทานจงเปนผมความขวนขวาย นอย กนแตแกลบเถด นเปนลกษณะแตงความเปน ผมอายยน. จบมณกชาดกท ๑๐ จบกรงควรรค

๑๐. อรรถกถามณกชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภการประเลาประโลมของเดกหญงอวน จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา มามณกสส ดงน. เรองการประเลาประโลมนน จกมแจงในจลลนารทกสสปชาดกเตรสนบาต. กพระศาสดาตรสถามภกษนนวา ดกอนภกษ ไดยนวา เธอเปนผกระสนจะสกจรงหรอ ? ภกษนนทลวา พระเจาขา ขาแตพระองคผเจรญพระศาสดาตรสถามวา เพราะอาศยอะไร ? ภกษนนกราบทลวา เพราะอาศยการประเลาประโลมของเดกหญงอวน พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ เดกหญงอวนนนการทาความพนาศแกเธอในบดนเทานนกหามได แมในกาลกอน ในวนววาหของเดกหญงอวนน เธอกถงความสนชวต ถงความเปนแกงออมของมหาชน แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสพระโพธสตวบงเกดในกาเนดโคในบานของกฎมพคนหนงในหม บานแหงหนง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 318โดยมชอวา มหาโลหต ฝายนองชายของพระโพธสตว ไดเปนผชอวาจฬโลหต ธระการงานในตระกลนนนนแล ยอมดาเนนไปไดเพราะอาศยโค๒ ตวพนองนนนนเอง กในตระกลนน มเดกหญงคนหนง. กลบตรชาวเมองคนหนง ขอเดกหญงนนเพอบตรของตน. บดามารดาของเดกหญงนน ใหขาวยาคและภตเลยงดสกรชอวา มณกะ ดวยหวงวาแกงออมจกมเพอแขกทงหลายผมาในวนววาหของเดกหญง โคจฬโลหตเหนดงนนจงถามพชายวา ธระการงานในตระกลนเมอจะดาเนนไป กอาศยเราพนองทงสองจงดาเนนไปได แตคนเหลาน ใหเฉพาะแตหญาและใบไมแกพวกเรา กลบปรนเปรอสกรดวยขาวยาคและภต ดวยเหตไรหนอ สกรนจงไดยาคและภตนน. ลาดบนน โคผพจงกลาวแกโดยจฬโลหตผนองวา ดกอนพอจฬโลหต เจาอยารษยาโภชนะของสกรนนเลย สกรนกาลงบรโภคภตเปนเหตตาย ในวนววาหของกมารกาสกรนจกเปนแกงออมสาหรบแขกผมา เพราะเหตนน ชนเหลานนจงเลยงดสกรน โดยลวงไป ๒-๓ วน แตนไปคนทงหลายจกพากนมา เมอเปนอยางนนเจาจกไดเหนสกรนนถกจบทเทาทงหลายดงออกมาจากใตเตยง ถกเขาฆาการทาแกงและกบขาวเพอแขกทงหลาย แลวกลาวคาถานวา ทานอยารษยาหมมณกะเลย มนกนอาหารอน เปนเหตใหเดอดรอน ทานจงเปนผมความขวนขวาย นอย กนแตแกลบเถด นเปนลกษณะแหงความเปน ผมอายยน. บรรดาบทเหลานน บทวา มา มณกสส ปหย ความวา ทานอยายงความรษยาใหเกดขนในโภชนะของหมมณกะ คออยารษยาตอหมมณกะวา หมนบรโภคโภชนะด ไดแก อยาปรารถนาเปนอยางหมมณกะวา เมอไรหนอ แมเรากจะมความสขอยางน เพราะหมมณกะนบรโภคอาหารอนเปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 319เหตเดอดรอน. บทวา อาตรนนาน ไดแก โภชนะเปนเหตใหตาย. บทวาอปโปสสโก ภสงขาท ความวา ทานจงเปนผมความขวนขวายนอยในโภชนะของหมมณกะนน จงบรโภคแกลบทตนไดเถด. บทวา เอต ทฆา-ยลกขณ ความวา นเปนเหตแหงความเปนผมอายยน. แตนน ไมนานนก คนเหลานนกพากนมา. ฆาหมมณกะแลวแทงโดยประการตาง ๆ. พระโพธสตวกลาวกะโคจฬโลหตวา พอ เจาเหนหมมณกะแลวหรอ. โคจฬโลหตกลาววา ขาแตพ ผลแหงการบรโภคของหมมณกะฉนเหนแลว ของสกวาหญา ใบไม และแกลบเทานน ของพวกเราอดม ไมมโทษ และเปนลกษณะแหงความเปนผมอายยน กวาภตของหมมณกะโดยรอยเทาพนเทา. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ แมในกาลกอน เธอกอาศยกมารกานถงความสนชวต แลวถงความเปนแกงออมของมหาชน ดวยประการอยางน แล. ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงประกาศสจจะทงหลาย.ในเวลาจบสจจะ ภกษผกระสนอยากสก ดารงอยในโสดาปตตผล. แมพระศาสดากทรงสบอนสนธ แลวทรงประชมชาดกวา มณกสกรในครงนนไดเปนภกษผกระสนจะสก กมารกานแหละ ไดเปนกมารกาอวนโคจฬโลหต ไดเปนพระอานนท สวนโคมหาโลกหต ไดเปนเราแล. จบมณชาดกท ๑๐ จบกรงควรรคท ๓

รวมชาดกทมในวรรคน คอ ๑. กรงคมคชาดก ๒. กกกรชาดก ๓. โภชาชานยชาดก๓. อาชญญชาดก ๕. ตตถชาดก ๖. มหฬามขชาดก ๗. อภณหชาดก๘. นนทวสาลชาดก ๙. กณหชาดก ๑๐. มณกชาดก.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 320 ๔. กลาวกวรรค

๑. กลาวกชาดก

วาดวยการเสยสละ

[๓๑] ดกอนมาตลเทพบตร ทตนงวมลกนกครฑ จบอย ทานจงหนหนารถกลบ เรายอมสละชวตให อสร ลกนกครฑเหลานอยาไดแหลกรานเสยเลย. จบ กลาวกชาดกท ๑

๔. อรรถกถากลาวกวรรค

๑. กลาวกชาดก

พระศาสดาเมอประทบอย ในพระเชตวนมหาวหาร ทรงปรารภภกษผดมนาทไมไดกรอง จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา กลาวกาดงน. ไดยนวา ภกษหนมสองสหาย จากเมองสาวตถไปยงชนบท อยในทผาสกแหงหนงตามอธยาศย แลวคดวา จกเฝาพระสมมาสมพทธเจา จงออกจากชนบทนน มงหนาไปยงพระเชตวน อก. กภกษรปหนงมเครองกรองนา สวนรปหนงไมม แมภกษทงสองรปกรวมกนกรองนาดมแลวจงดม.วนหนง ภกษทงสองรปนนไดทาการววาทโตเถยงกน. ภกษผเปนเจาของ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 321เครองกรองนาไมใหเครองกรองนาแกภกษนอกน กรองนาดมเฉพาะตนเองแลวดม สวนภกษนอกนไมไดเครองกรองนา เมอไมอาจอดกลนความกระหายจงดมนาดมทไมไดกรอง ภกษแมทงสองนน มาถงพระเชตวนวหารโดยลาดบถวายบงคมพระศาสดาแลวนง. พระศาสดาทรงตรสสมโมทนยกถาแลวตรสถามวา พวกเธอมาจากไหน ? ภกษทงสองนนกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญพวกขาพระองคอยในบานแหงหนงในโกศลชนบท ออกจากบานนนมา เพอจะเฝาพระองค. พระศาสดาตรสถามวา พวกเธอเปนผสมครสมานพากนมาแลวแลหรอ ? ภกษผไมกรองนากราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษน กระทาการววาทโตเถยงกนกบขาพระองคในระหวางทาง แลวไมใหเครองกรองนา พระเจาขา. ภกษนอกนกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษน ไมกรองนาเลย รอย ดมนามตวสตว. พระศาสดาตรสถามวา ดกอนภกษไดยนวา เธอรอย ดมนามตวสตวจรงหรอ ? ภกษนน กราบทลวา พระเจาขาขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคดมนาไมไดกรอง พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษบณฑตทงหลายในปางกอน ครองราชสมบตในเทพนครพายแพในการรบ เมอจะหนไปทางหลงสมทร จงคดวา เราจกไมทาการฆาสตว เพราะอาศยความเปนใหญ ไดสละยศใหญใหชวตแกลกนกครฑ จงใหกลบรถกอน แลวทรงนาอดตนทานมาวา ในอดตกาล พระเจามคธราชพระองคหนง ครองราชสมบตอยในนครราชคฤห แควนมคธ ในกาลนน พระโพธสตวบงเกดเปนบตรของตระกลใหญในบานมจลคามนนนนแหละ เหมอนอยางในบดน ทาวสกกะบงเกดในบานมจลคาม แควนมคธ ในอตภาพกอนฉะนน กในวนตงชอพระโพธสตวนน ญาตทงหลายไดตงชอวา มฆกมาร. มฆกมารนนเจรญวยแลวปรากฏชอวา มฆมาณพ. ลาดบนน บดามารดาของมฆมาณพนนนาเอานางทารกา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 322มาจากตระกลทมชาตเสมอกน มฆมาณพนนเจรญดวยบตรและธดาทงหลายไดเปนทานบด รกษาศล ๕. กในบานนน มอย ๓๐ ตระกลเทานน และวนหนงตนในตระกลทง ๓๐ ตระกลนน ยนอยกลางบาน ทาการงานในบานพระโพธสตวเอาเทาทงสองกวาดฝนในททยนอย กระทาประเทศทนนใหนารนรมยยนอยแลว. ครงนน คนอนผหนงมายนในทนน. พระโพธสตวจงกระทาทอนอกใหนารนรมยแลวไดยนอย. แมในทนน คนอนกมายนเสย.พระโพธสตวไดกระทาทอน ๆ แมอกใหนารนรมย รวมความวา ไดกระทาททยนใหนารนรมณแมแกคนทงปวง สมยตอมาใหสรางปะราลงในทนน แมปะรากใหรอออกเสยแลวใหสรางศาลา ปอาสนะแผนกระดานในศาลานน แลวตงตมนาดมไว สมยตอมา ชน ๓๒ คนแมเหลานน ไดมฉนทะเสมอกน กบพระโพธสตว. พระโพธสตวจงใหชน ๓๒ คนนนตงอยในศล ๕ ตงแตนนไป กเทยวทาบญทงหลายพรอมกบคนเหลานน. ชนแมเหลานน เมอกระทาบญกบ พระโพธสตวนนนนแล จงลกขนแตเชามด ถอมด ขวาน และสากเอาสากทบดนใหแตก ในหนทางใหญ ๔ แพรงเปนตน แลวกลงไป นาเอาตนไมทกระทบเพลารถทงหลายออกไป กระทาทขรขระใหเรยบ ทอดสะพานขดสระโบกขรณ สรางศาลา ใหทาน รกษาศล โดยมาก ชาวบานทงสนตงอยในโอวาทของพระโพธสตวแลวรกษาศล ดวยประการอยางน. ลาดบนนนายบานของชนเหลานนคดวา ในกาลกอน เมอคนเหลานนดมสรา กระทาปาณาตบาตเปนตน เรายงไดทรพย ดวยอานาจกหาปณะคาตม (สรา) เปนตนและดวยอานาจพลคาสนไหม แตบดน มฆมาณพใหรกษาศล ไมใหชนเหลานน กระทาปาณาตบาตเปนตน อนง บดน จกใหเราทงหลายรกษาศล ๕จงโกรธเจาไปเฝาพระราชาแลวกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ พวกโจรเปนอนมากเทยวกระทาการฆาชาวบานเปนตน. พระราชาไดทรงสดบคาของนาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 323บานนน จงรบสงวา ทานจงไปนาคนเหลานนมา นายบานนนจงไปจองจาชนเหลานนทงหมดแลวนามา กราบทลแดพระราชาวา ขาแตสมมตเทพพวกคนทขาพระบาทนามาน เปนโจร พระเจาขา. ลาดบนน พระราชาไมทรงชาระกรรมของชนเหลานนเลย รบสงวา ทานทงหลายจงใหชางเหยยบชนเหลานน. แตนน ราชบรษจงใหชนเหลานน แมทงหมดใหนอนทพระลานหลวงแลวนาชางมา. พระโพธสตวไดใหโอวาทแกชนเหลานนวา ทานทงหลายจงราพงถงศล จงเจรญเมตตาในคนผการทาการสอเสยด ในพระราชา ในชางและในรางกายของตน ใหเปนเชนเดยวกน ชนเหลานนไดกระทาอยางนน.ลาดบนน ราชบรษทงหลายจงนาชางเขาไป เพอตองการใหเหยยบชนเหลานนชางนน แมจะถกคนนาเขาไป กไมเขาไป รองเสยงลนแลวหนไป. ลาดบนนจงนาชางเชอกอน ๆ มา. ชางแมเหลานนกหนไปอยางนนเหมอนกน. พระ-ราชาตรสวา จกมโอสถบางอยางอยในมอของชนเหลาน พวกทานจงคนด.พวกราชบรษตรวจคนดแลวกไมเหน จงกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ไมมพระเจาขา. พระราชาตรสวา ถาอยางนน ชนเหลานนจกรายมนตอะไร ๆพวกทานจงถามพวกเขาดวา มนตสาหรบรายของทานทงหลายมอยหรอ ?ราชบรษทงหลายจงไดถาม พระโพธสตวจงกลาววา ม. ราชบรษทงหลายกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ นยวามมนตสาหรบราย พะยะคะ พระราชารบสงใหเรยกชนเหลานน แมทงหมดมาแลวตรสวา ทานทงหลายจงบอกมนตท.ทานทงหลายร. พระโพธสตวไดกราบทลวา ขาแตสมมตเทพ ชอวามนตของขาพระองคทงหลายอยางอนไมม แตขาพระองคทงหลาย เปนคนประมาณ๓๓ คน ไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมประพฤตผดในกาม ไมกลาวคาเทจไมดมนาเนา เจรญเมตตา ใหทาน กระทาทางใหสมาเสมอ ขดสระโบกขรณสรางศาลา นเปนมนต เปนเครองปองกน เปนความเจรญ ของขาพระองค

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 324ทงหลาย. พระราชาทรงเลอมใสตอชนเหลานน ไดทรงใหสมบตในเรอนทงหมดของนายบานผกระทาการสอเสยด และไดทรงใหนายบานนน ใหเปนทาสของชนเหลานน ทงไดทรงใหชางและบานแกชนเหลานนเหมอนกน. จาเดมแตนน ชนเหลานน กระทาบญทงหลายตามความชอบใจ คดวา จกสรางศาลาใหญในทาง ๔ แพรง จงใหเรยกชางไมมาแลวเรมสรางศาลา แตวาไมไดใหมาตคามทงหลายมสวนบญในศาลานน เพราะไมมความพอใจในมาตคามทงหลาย. กสมยนน ในเรอนของพระโพธสตวมสตร ๔ คน คอ นางสธรรมานางสจตรา นางสนนทา และนางสชาดา บรรดาสตรเหลานน นางสธรรมาเปนอนเดยวกนกบชางไม กลาววา พชาง ทานจงทาฉนใหเปนใหญในศาลาน ดงนแลวไดใหสนบน ชางไมนนรบคาแลว ยงไมชอฟาใหแหงกอนทเดยวแลวถากเจาะทาชอฟาใหเสรจแลวจะยกชอฟา จงกลาววา ตายจรง เจานายทงหลาย ขาพเจาไมไดระลกถงสงของอยางหนง. ชนเหลานน ถามวา ทานผเจรญของชออะไร. ชางไมกลาววา การไดชอฟาจงจะควร. ชนเหลานน กลาววาชางเถด เราจกนามาใหชางไมกลาววา พวกเราไมอาจทาดวยไมทตดในเดยวน จะตองไดชอฟาทเขาตดไวกอนแลวถากเจาะทาสาเรจแลว จงจะควร, ชนเหลานนกลาววา บดน จะทาอยางไร ชางไมกลาววา ถาชอฟาสาหรบขายทเขาทาไวเสรจแลวเกบไวในเรอนของใครๆ มอยทานตองหาชอฟาอนนน ชนเหลานนเมอแสวงหาไดพบในเรอนของนางสธรรมา ไมไดดวยมลคา แตเมอนางสธรรมากลาววา ถาทานทงหลายจะกระทาขาพเจาใหมสวนบญดวย ขาพเจาจงจกให จงพากนกลาววา พวกเราจะไมใหสวนบญแกมาตคามทงหลาย.ลาดบนน ชางไมจงกลาวกะชนเหลานนวา เจานายทานทงหลายพดอะไร ชอวาททเวนจากมาตคามทอน ยอมไมมเวนพรหมโลก ทานทงหลายจงถอเอา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 325ชอฟาเถด เมอเปนเชนนน การงานทงหลายของพวกเราจกถงความสาเรจชนเหลานน กลาววา ดละ แลว ถอเอาชอฟายงศาลาใหสาเรจแลวปแผนกระดานสาหรบนง ตงตมนาดม เรมตงยาคและภตเปนตนเปนประจา ลอมศาลาดวยกาแพง ประกอบประต เกลยทรายภายในกาแพงปลกแถวตนตาลภายนอกกาแพง ฝายนางสจตราใหกระทาอทยานในทนน ไมมคาทจะพดวา ตนไมทมดอกและไมทมผล ชอโนน ไมมในอทยานนน ฝายฉางสนนทาใหกระทาสระโบกขรณในทนน เหมอนกน ใหดารดาษดวยปทม ๕ ส นารนรมย นางสชาดาไมไดกระทาอะไร ? พระโพธสตวบาเพญวตรบท ๗ เหลาน คอ การบารงมารดา ๑ การบารงบดา ๑ การกระทาความออนนอมถอมตนแกคนผเปนใหในตระกล ๑ การกลาววาจาสตย ๑ วาจาไมหยาบ ๑ วาจาไมสอเสยด ๑และการนาไปใหพนาศซงความตระหน ๑ ถงความเปนผควรสรรเสรญ อยางนวา เทพทงหลายชนดาวดงสกลาวนรชน ผเปนคน พอเลยงบดามารดา ผมปรกตออนนอมตอผเจรญทสด ในตระกล ผกลาววาจากลมเกลยงออนหวาน ผละ คาสอเสยด ผประกอบในการทาความตระหนให พนาศ ผมคาสจ ครอบงาความโกรธไดนนแล วาเปน สปบรษ.ในเวลาสนชวต บงเกดเปนทาวสกกเทวราช ในภพดาวดงส สหายของพระโพธสตวนน ทงหมดพากนบงเกดในภพดาวดงสนนเหมอนกน. ในกาลนน อสรทงหลายอยอาศยในภพดาวดงส ทาวสกกเทวราชทรงดารวา เราทงหลายจะประโยชนอะไรดวยราชสมบตอนเปนสาธารณะทวไปแก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 326คนอน จงใหพวกอสรดมนาดมอนเปนทพย แลวใหจบพวกอสรผเมาแลวทเทา แลวโยนลงไปทเชงเขาสเนร. พวกอสรเหลานน ยอมภงภพอสรนนแล. ชอวาภพอสรมขนาดเทาดาวดงสเทวโลกอย ณ พนภายใตเขาสเนร ในภพอสรนนไดมตนไมตงอยชวกป ชอวาตนจตตปาตล (แคฝอย) เหมอนตนปารฉตตกะของเหลาเทพ. เมอตนจตตปาตลบาน พวกอสรเหลานนกรวานไมใชเทวโลกของพวกเรา เพราะวาในเทวโลกตนปารฉตตกะยอมบาน. ลาดบนน พวกอสรเหลานนจงกลาววา ทาวสกกะแกทาพวกเราใหมาแลวโยนลงหลงมหาสมทรยดเทพนครของพวกเรา เราทงหลายนนจกรบกบทาวสกกะแกนน แลวยดเอาเทพนครของพวกเราเทานนคนมา จงลกขนเทยวสญจรไปตามเขาสเนร เหมอนมดแดงไตเสาฉะนน. ทาวสกกะทรงสดบวา พวกอสรขนมา จงเหาะขนเฉพาะ.หลงสมทรรบอยถกพวกอสรเหลานน ใหพายแพจงเรมหนไปสดมหาสมทรดานทศเหนอ ดวยเวชยนตรถมประมาณ ๑๕๐ โยชน ลาดบนนรถของทาวสกกะนนแลนไปบนหลงสมทรดวยความเรว จงแลนเขาไปยงปาไมงว ทาลายปาไมงวในหนทางททาวสกกะนนเสดจไป เหมอนทาลายปาไมออ ขาดตกลงไปบนหลงสมทร พวกลกนกครฑพลดตกลงบนหลงมหาสมทรพากนรองเสยงขรมทาวสกกะตรสถามมาตลสารถวา มาตลผสหายนนเสยงอะไร เสยงรองนากรณายงนกเปนไปอย ? พระมาตลทลวา ขาแตเทพ เมอปาไมงวแหลกไปดวยกาลงความเรวแหงรถของพระองคแลวตกลงไป พวกลกนกครฑถกมรณภยคกคาม จงพากนรองเปนเสยงเดยวกน. พระมหาสตวตรสวา ดกอนมาตลผสหายลกนกครฑเหลาน จงอยาลาบากเหตอาศยเราเลย เราจะไมอาศยความเปนใหญกระทากรรมคอการฆาสตว กเพอประโยชนแกลกนกครฑนน เราจกสละชวตใหแกพวกอสร ทานจงกลบรถนนแลวตรสพระคาถานวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 327 ดกอนมาตลเทพบตร ทตนงวมลกนกครฑจบ อย ทานจงหนหนารถกลบ เรายอมสละชวตใหพวก อสร ลกนกครฑเหลาน อยาแหลกรานเสยเลย. บรรดาบทเหลานน บทวา กลาวกา ไดแกพวกลกนกครฑนนแหละ ทาวสกกะตรสเรยกนายสารถวา มาตล ดวยบทวา สมพลสม น ทานแสดงวา ทานจงด ลกนกครฑเหลานจบหอยอยทตนงว. บทวาอสามเขน ปรวชชยสส ความวา ทานจงงดเวนลกนกครฑเหลานน โดยประการทพวกมนไมเดอดรอน ดวยดานหนางอนรถนเสย. บทวา กามจชาม อสเรส ปาณ ความวา ถาเมอเราสละชวตใหแกพวกอสร ความปลอดภยกจะมแกลกนกครฑเหลานน เราจะสละโดยแท คอจะสละชวตของเราใหพวกอสรโดยแททเดยว. บทวา มายเม ทชา วกลาวา อเหสความวา กนกเหลานน คอ กลกนกครฑเหลาน ชอวาอยพลดพรากจากรงเพราะรงถกขจดแหลกรานคออยาโยนทกขของพวกเราลงเบองบนลกนกครฑเหลานน ทานจงกลบรถ. พระมาตลสารถไดฟงคาของทาวสกกะนนแลว จงกลบรถหนหนามงไปยงเทวโลก โดยหนทางอนฝายพวกอสรพอเหนทาวสกกะกลบรถเทานนคดวาทาวสกกะจากจกรวาลแมอนพากนมาเปนแน รถจกกลบเพราะไดกาลงพล เปนผกลวตอมรณภย จงพากนหนเขาไปยงภพอสรตามเดม. ฝายทาวสกกะกเสดจเขายงเทพนคร แวดลอมดวยหมเทพในเทวโลกทงสอง ไดประทบยนอยในทามกลางนคร. ขณะนน เวชยนตปราสาทสงพนโยชน ชาแรกปฐพผดขนเพราะปราสาทผดขนในตอนสดทายแหงชยชนะ เทพทงหลายจงขนานนามปราสาทนน วาเวชยนตะ ลาดบนน ทาวสกกะทรงตงอารกขาในท ๕ แหงกเพอตองการไมใหพวกอสรกลบนาอกซงทานหมายกลาวไววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 328 ในระหวางอยชฌบตรทงสอง ทาวสกกะทรงตง การรกษาอยางแขงแรงไว ๕ แหง นาค ๑ ครฑ ๑ กมภณฑ ๑ ยกษ ๑ ทาวมหาราชทงส ๑. แมนครทงสอง คอ เทพนคร และอสรนครกชอวา อยทธประเพราะใครๆ ไมอาจยดไดดวยการรบ เพราะวา ในกาลใด พวกอสรมกาลงในกาลนนเมอพวกเทวดาหนเขาเทพนครแลวปดประตไวแมพวกอสรตงแสนกไมอาจทาอะไรได ในกาลใดพวกเทวดามกาลง ในกาลนน เมอพวกอสรหนไปปดประตอสรนครเสย พวกเทวดาแมทงแสนกไมอาจทาอะไรได ดงนนนครทงสองนจงชอวา อยชฌประ เมองทใคร ๆ รบไมได. ระหวางนครทงสองนน ทาวสกกะทรงตงการรกษาไวในฐานะ ๕ ประการมนาคเปนตนเหลานน บรรดาฐานะ ๕ ประการนน ทานถอเอานาคดวยศพทวา อรคะนาคเหลานน มกาลงในนา เพราะฉะนน นาคเหลานนจงมการอารกขา ทเฉลยงท ๑ แหงนครทงสอง ทานถอเอาครฑดวยศพทวา กโรต ไดยนวาครฑเหลานนมปานะและโภชนะ ชอวา กโรต ครฑเหลานนจงไดนามตามปานะและโภชนะนน ครฑเหลานนมการอารกขาทเฉลยงท ๒ ของนครทงสองทานถอเอากมภณฑดวยศพทวา ปยสส หาร. ไดยนวา พวกกมภณฑเหลานน คอ ทานพ (อสรสามญ) และรากษส (ผเสอนา) พวกกมภณฑเหลานนมการอารกขาทเฉลยงท ๓ แหงนครทงสอง ทานถอเอาพวกยกษดวยศพทวา มทนยต ไดยนวายกษเหลานน มปรกตเทยวไปไมสมาเสมอ เปนนกรบ ยกษเหลานนมการอารกขาทเฉลยงท ๔ แหงนครทงสอง ทานกลาวถงทาวมหาราชทง ๔ ดวยบทวา จตโร จ มหนตา น. ทาวมหาราชทง ๔นนมการอารกขาทเฉลยงท ๕ แหงนครทงสอง เพราะฉะนน ถาพวกอสรโกรธ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 329มจตขนมว เขาไปยงเทพบร บรรดานกรบ ๕ ประเภท พวกนาคจะตงปองกนเขาปรภณฑลกแรกนน อารกขาทเหลอในฐานะทเหลอกอยางนน. กเมอทาวสกกะจอมเทพทรงตงอารกขาในท ๕ แหงเหลานแลว เสวยทพยสมบตอย นางสธรรมาจตมาบงเกดเปนบาทบรจารกาของทาวสกกะนน แหละ กเทวสภาชอวาสธรรมามประมาณ ๕๐๐ โยชน ซงเปนทททาวสกกะจอมเทพประทบนงบนบลลงกทองขนาดหนงโยชนภายใตเศวตฉตรทพยทรงกระทากจทจะพงกระทาแกเทวดาและมนษย ไดเกดขนแกนางสธรรมา เพราะผลวบากทใหชอฟา. ฝายนางสจตรากจตมาบงเกดเปนบาทบรจารกาของทาวสกกะนนเหมอนกน และอทยานชอวาจตรลดาวนกเกดขนแกนางสจตรานนเพราะผลวบากของการกระทาอทยาน. ฝายนางสนนทากจตมาบงเกดเปนบาทบรจารกาของทาวสกกะนนเหมอนกน และสระโบกขรณชอวานนทากเกดขนแกนางสนนทานน เพราะผลวบากของการขดสระโบกขรณ. สวนนางสชาดาบงเกดเปนนางนกยางอยทชอกเขาในปาแหงหนง เพราะไมไดกระทากศลกรรมไว ทาวสกกะทรงพระราพงวา นางสชาดาไมปรากฏนางบงเกด ณ ทไหนหนอ ครนทรงเหนนางสชาดานน จงเสดจไปทซอกเขานน พานางมายงเทวโลก ทรงแสดงเทพนครอนนารนรมย เทวสภาชอสธรรมา สวนจตรลดาวน และนนทาโบกขรณแกนาง แลวทรงโอวาทนางวาหญงเหลานไดกระทากศลไวจงมาบงเกดเปนบาทบรจารกาของเรา สวนเธอไมไดกระทากศลไวจงบงเกดในกาเนดดรจฉาน ตงแตนไป เธอจงรกษาศลนางนกยางนน กรกษาศลตงแตกาลนน โดยลวงไป ๒-๓ วน ทาวสกกะทรงดารวา นางนกยางอาจรกษาศลหรอหนอ จงเสดจไป แปลงรปเปนปลานอนหงายอยางหนา นางนกยางนน สาคญวาปลาตายจงไดคาบทหว ปลา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 330กระดกหาง ลาดบนน นางนกยางนนจงปลอยปลานน ดวยสาคญวา เหนจะเปนปลามชวตอย ทาวสกกะตรสวา สาธ สาธ เธออาจรกษาศลได แลวไดเสดจไปยงเทวโลก นางนกยางนน จตจากอตภาพนน มาบงเกดในเรอนของนายชางหมอ ในนครพาราณส. ทาวสกกะทรงพระดารวา นางนกยางบงเกด ณ ทไหนหนอ ทรงรวาเกดในตระกลชางหมอ จงทรงเอาฟกทองคาบรรทกเตมยานนอย แปลงเพศเปนคนแกนงอยกลางบานปาวรองวา ทานทงหลายจงรบเอาฟกเหลอง คนทงหลายมากลาววา ขาแตพอ ทานจงใหทาวสกกะตรสวา เราใหแกคนทงหลายผรกษาศล ทานทงหลายจงรกษาศล คนทงหลายกลาววาขนชอวาศล พวกเราไมรจก ทานจงใหดวยมลคา. ทาวสกกะตรสวา เราไมตองการมลคา เราจะใหเฉพาะแกผรกษาศลเทานน. คนทงหลายกลาววา นฟกเหลองอะไรกนหนอ แลวกหลกไป. นางสชาดาไดฟงขาวนนแลวคดวา เขาจกนามาเพอเราจงไปพดวา ขาแตพอ ทานจงใหเถด. ทาวสกกะตรสวา แม เธอรกษาศลแลวหรอ นางสชาดากลาววา จะ ฉน รกษาศล. ทาวสกกะตรสวา สงนเรานามาเพอประโยชนแกเจาเทานน แลววางไวทประตบานพรอมกบยานนอยแลวหลกไป. ฝายนางสชาดานน รกษาศลจนตลอดชวอาย จตจากอตภาพนนไปบงเกดเปนบดาของจอมอสรนามวาเวปจตต ไดเปนผมรปรางงดงามดวยอาน-สงสแหงศล ในเวลาธดานนเจรญวยแลว ทาวเวปจตตนนดารวา ธดาของเราจงเลอกสามตามความชอบใจของตน จงใหพวกอสรประชมกน. ทาวสกกะทรงตรวจดวา นางสชาดานนบงเกด ณ ทไหนหนอ ครนทรงทราบวานางเกดในภพอสรนนจงทรงดารวา นางสชาดาเมอจะเลอกเอาสามตามทใจชอบ จกเลอก

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 331เอาเรา จงทรงนรมตเพศเปนอสรแลวไดไปในทประชมนน. ญาตทงหลายประดบประดานางสชาดาแลวนามายงทประชมพลางกลาววา เจาจงเลอกเอาสามทใจชอบ นางตรวจดอย แลเหนทาวสกกะ. ดวยอานาจความรกอนมในกาลกอน จงไดเลอกเอาวา ทานผนเปนสามของเรา. ทาวสกกะจงทรงนานางมายงเทพนคร ทรงกระทาใหเปนใหญกวานางฟอนจานวน ๒๕๐๐ โกฏ ทรงดารงอยตลอดชวพระชนมาย แลวเสดจไปตามยถากรรม. พระศาสดาครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลวตรสวา ดกอนภกษบณฑตทงหลายในปางกอนครองราชสมบตในเทวโลก ถงจะสละชวตของตนกไมกระทาปาณาตบาต ดวยประการอยางน ชอวาเธอบวชในศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกขเหนปานนเหตไรจกดมนามตวสตวอนมไดกรองเลา จงทรงตเตยนภกษนน แลวทรงสบอนสนธ ประชมชาดกวา มาตลสารถในครงนนไดเปนพระอานนทในบดน สวนทาวสกกะในครงนนไดเปนเราแล. จบกลาวาชาดกท ๑

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 332 ๒. นจจชาดก

เหตทยงไมใหลกสาว

[๓๒] เสยงของทานกเพราะ หลงของทานกงาม คอ ของทานกเปรยบดงสแกวไพฑรย และหางของทานก ยาวตงวา เราจะไมไหลกสาวของเราแกทาน เพราะการ ราแพนหาง. จบนจจชาดกท ๒

๒. อรรถกถานจจชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภภกษผมภณฑะมากรปหนง จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา รท มนดงน. เรองเปนเชนกบเรองทกลาวไวในเทวธรรมชาดกในหนหลงนนแหละ.พระศาสดาตรสถามภกษนนวา ดกอนภกษ ไดยนวาเธอเปนผมภณฑะมากจรงหรอ ? ภกษนนกราบทลวา พระเจาขา ขาแตพระองคผเจรญ. พระ-ศาสดาตรสถามวา เพราะเหตไร เธอจงเปนผมภณฑะมาก ? ภกษนนพอไดฟงพระดารสมประมาณเทานกโกรธจงทงผานง ผาหม คดวา บดน เราจกเทยวไปโดยทานองนแล แลวไดยนเปนคนเปลอยอย ณ เบองพระพกตร.คนทงหลายพากนกลาววา นาตาหน นาตาหน. ภกษนนหลบไปจากทนน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 333แหละ แลวเวยนมาเพอความเปนคนเลว (คอสก). ภกษทงหลายนงประชม กนในโรงธรรมสภา พากนกลาวโทษของภกษนนวา กระทากรรมเหนปานนเบองพระพกตรชอของพระศาสดา. พระศาสดาเสดจมาแลวตรสถามวา ภกษทงหลาย บดนพวกเธอนงสนทนากนเรองอะไรหนอ ? ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ กชอภกษนนละหรและโอตตปปะ เปนคนเปลอยเหมอนเดกชาวบานในทามกลางบรษท ๔ เบองหนาพระองค ผอนคนทงหลายรงเกยจอย จงเวยนมาเพอความเปนคนเลว เสอมจากพระศาสนา ดงนนขาพระองคทงหลายจง นงประชมกนดวยการกลาวโทษมใชคณของภกษนน.พระศาสดาตรสวา ภกษทงหลาย ภกษนนเสอมจากศาสนาคอพระรตนะในบดนเทานนหามได แมในกาลกอน กเปนผเสอมแลวจากอตถรตนะเหมอนกน แลวทรงนาอดตนทานมาวา ในอดตกาลครงปฐมกป สตว ๔ เทาทงหลายไดตงราชสหใหเปนราชาพวกปลาตงปลาอานนทใหเปนราชา พวกนกไดตงสวรรณหงสใหเปนราชา. กธดาของพระยาสวรรณหงสนนนนแล เปนลกหงสมรปงาม พระยาสวรรณหงสนนไดใหพรแกธดานน. ธดานนขอ (เลอก) สามตามชอบใจของตน. พระยาหงสใหพรแกธดานน แลวใหนกทงปวงในปาหมพานตประชมกน หมนกนานาชนดมหงสและนกยงเปนตน มาพรอมกนแลว ประชมกนทพนหนใหญแหงหนงพระยาหงสเรยกธดามาวา จงมาเลอกเอาสามตามชอบใจของตน. ธดานนตรวจดหมนก ไดเหนนกยงมคอดงสแกวมณ มหางงามวจตรจงบอกวา นกนจงเปนสามของดฉน. หมนกทงหลายจงเขาไปหานกยงแลวพดวา ทานนกยงผสหาย ราชธดานเมอจะพอใจสามในทามกลางพวกนกมประมาณเทาน ไดยงความพอใจใหเกดขนในทาน. นกยงคดวา แมวนนพวกนกกยงไมเหนกาลงของเรากอน จงทาลายหรโอตตปปะเพราะความดใจยงนก เบองตน ไดเหยยดปกออกเรมจะราแพนในทามกลางหมใหญ ไดเปนผราแพน (อยางเตมท) ไมม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 334เงอนงาปดบงไวเลย. พระยาสวรรณหงสละอายกลาววา นกยงน ไมมหรอนมสมฏฐานตงขนภายในเลย โอตตปปะอนมสมฏฐานดงขนในภายนอกจะมไดอยางไร เราจกไมใหธดาของเราแกนกยงนนผทาลายหรโอตตปปะ แลวกลาวคาถานในทามกลางหมนกวา เสยงของทานกเพราะ หลงของทานกงาม คอ ของทานกเปรยบดงสแกวไพฑรย และหางของทาน กยาวตงวา เราจะไมใหลกสาวของเราแกทาน เพราะการราแพนทาง. บทวา รท มน ในคาถานน ทานแปลง ต อกษร เปน ทอกษร. อธบายวา เสยงเปนทนาจบใจคอเสยงรองไพเราะ. บทวา รจรา จปฏ ความวา แมหลงของทานกวจตรงดงาม. บทวา เวฬรยวณปฏภาแปลวา เชนกบสแกวไพฑรย. บทวา พยามมตตาน แปลวา มประมาณ๑ วา. บทวา เปกขณาน ไดแก กาหาง. บทวา นจเจน เต ธตรโน ททาม ความวา พระยาหงสกลาววา เราจะไมใหธดาของเราแกทานผไมมความละอายเหนปานน เพราะทานทาลายหรโอตตปปะแกวราแพนนนแหละแลวไดใหธดาแกลกหงสผเปนหลานของตน ในทามกลางบรษทนนนนเอง. นกยงไมไดธดาหงสกละอายจงบนหนไป. ฝายพระยาหงสกไปยงทอยของตนนนแล. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษนทาลายหรโอตตปปะแลวเสอมจากศาสนาคอรตนะ ในบดนเทานน หามได แมในกาลกอนกเปนผเสอมแลว แมจากรตนะคอหญงเหมอนกน พระองคครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงสบอนสนธประชมชาดกวา นกยงในครงนน ไดเปนภกขผมภณฑะมาก สวนพระยาหงสในครงนนไดเปนเราตลาคตแล. จบนจจชาดกท ๒

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 335 ๓. สมโมทมานชาดก

วาดวยพนาศเพราะทะเลาะกน

[๓๓] นกทงหลายพรอมเพรยงกนพาเอาขายไป เมอ ใด พวกมนทะเลาะกน เมอนน พวกมนจกตกอยใน อานาจของเรา. จบสมโมทมานชาดกท ๓

๓. อรรถกถาสมโมทมานชาดก

พระศาสดาเมอเสดจเขาไปอาศยพระนครสาวตถ ประทบอยในนโครธาราม ทรงปรารภการทะเลาะกนแหงพระญาต จงตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา สมโมทมานา ดงน การทะเลาะแหงพระญาตนน จกมแจงในกณาลชาดก. กในกาลนนพระศาสดาตรสเรยกพระญาตทงหลายมาแลวตรสวา มหาบพตรทงหลาย ชอวาการทะเลาะกน และกนแหงพระญาตทงหลาย ไมสมควร จรงอย ในกาลกอนในเวลาสามคคกน แมสตวดรจฉานทงหลายกครอบงาปจจามตร ถงความสวสด ในกาลใดถงการววาทกน ในกาลนนกถงความพนาศใหญหลวงผอนราชตระกลแหงพระญาตทงหลายทลออนวอนแลว จงทรงนาอดตนทานมาดงตอไปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 336 ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสพระโพธสตวบงเกดในกาเนดนกกระจาบมนกกระจาบหลายพนเปนบรวารอยในปา. ในกาลนนพรานลานกกระจาบคนหนง ไปยงทอยของนกกระจาบเหลานนทาเสยงรองเหมอนนกกระจาบ รวานกกระจาบเหลานนประชมกนแลว จงทอดตาขายไปขางบนนกกระจาบเหลานน แลวกดทชายรอบ ๆ กระทาใหนกกระจาบทงหมดมารวมกน แลวบรรจเตมกระเขาไปเรอน ขายนกกระจาบเหลานนเลยงชพดวยมลคานน. อยมาวนหนง พระโพธสตวกลาวกะนกกระจาบเหลานน วานายพรานนกนทาพวกญาตของเราทงหลายใหถงความพนาศ เรารอบายอยางหนงอนเปนเหตใหนายพรานนกนนไมอาจจบพวกเรา จาเดมแตบดนไปเมอนายพรานนกนสกวาทอดขายลงเบองบนพวกเรา ทานทงหลายแตละตว จงสอดหวเขาในตาของตาขายตาหนง ๆ พากนยกตาขายขนแลวพาบนไปยงททตองการแลวพาดลงบนพมไมมหนาม เมอเปนอยางนน พวกเราจกหนไปทางสวนเบองลางโดยทนน. นกกระจาบเหลานนทงหมดพากนรบคาแลว ในวนท ๒ เมอพรานนกทอดขายลงเบองบน กพากนยกขายขนโดยนยทพระโพธสตวกลาวแลวนนแหละแลวพาดลงบนพมไมมหนามแหงหนง สวนตนเองหนไปทางนน ๆโดยสวนเบองลาง. เมอพรานนกมวปลดขายจากพมไมอยนนแหละ กเปนเวลาพลบคา. นายพรานนกนนจงไดเปนผมมอเปลากลบไป. แมจาเดมแตวนรงขนนกกระจาบเหลานนกกระทาอยางนนนนแหละ. ฝายนายพรานนกนนเมอปลดเฉพาะขายอย จนกระทงพระอาทตยอสดง ไมไดอะไร ๆ เปนผมมอเปลาไปบาน. ลาดบนน ภรรยาของเขาโกรธพดวา ทานกลบมามอเปลาทกวน ๆ เหนจะมทททานจะตองเลยงดขางนอกแมแหงอน. นายพรานนกกลาววา นางผเจรญ เราไมมททจะเลยงดแหงอน กอนงแล นกกระจาบเหลานนมนพรอมเพรยงกนเทยวไป มนพากนเอาขาย สกวาพอเราเหวยงลง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 337ไปพาดบนพมไมมหนาม แตพวกมนจะไมราเรงอยไดตลอดกาลทงปวงดอก เจาอยาเสยใจ เมอใด พวกมนถงการววาทกน เมอนนเราจกพาเอาพวกมนทงหมดมา ทาหนาของเธอใหชนบานเถด แลวกลาวคาถานแกภรรยาวา นกระจาบทงหลายราเรงบนเทงใจพาเอาขายไป เมอใดพวกมนทะเลาะกน เมอนน พวกมนจกตกอยใน อานาจของเรา. บรรดาบทเหลานน บทวา ยทา เต ววทสสนต ความวา ในกาลใด นกกระจาบเหลานนมลทธตาง ๆ กน มการยดถอตาง ๆ กน จกววาทกน คอจกทาการทะเลาะกน. บทวา ตทา เอหนต เม วส ความวาในกาลนนนกกระจาบเหลานนแมทงหมด จกนาสอานาจของเรา เมอเปนเชนนน เราจกบนกกระจาบเหลานนมา ทาใบหนาของเธอใหเบกบานไวนายพรานนกปลอบโยนภรรยาดวยประการดงกลาวมาฉะน โดยลวงไป ๒-๓ วน นกกระจาบตวหนงเมอจะลงยงภาคพนทหากนไมไดกาหนด จงไดเหยยบหวของนกกระจาบตวอน. นกกระจาบตวทถกเหยยบหวโกรธวา ใครเหยยบหวเรา เมอนกกระจาบตวนนแมจะพดวา เราไมไดกาหนดจงไดเหยยบ ทานอยาโกรธเลย กยงโกรธอยนนแหละ. นกกระจาบเหลานน เมอพากนกลาวอยซา ๆ ซาก ๆ จงกระทาการทะเลาะกนวา เหนจะทานเทานนกระมง ยกขายขนได. เมอนกกระจาบเหลานนทะเลาะกน พระโพธสตวคดวา ขนชอวาการทะเลาะกนยอมไมมความปลอดภย บดนแหละ-นกกระจาบเหลานนจกไมยกขาย แตนนจกพากนถงความพนาศใหญหลวงนายพรานนกจกไดโอกาส เราไมอาจอยในทน. พระโพธสตวนนจงพาบรษทของตนไปอยทอน. ฝายนายพรานนก พอลวงไป ๒-๓ วน กมาแลวรองเหมอนเสยงนกกระจาบ ซดขายไปเบองบนของนกกระจาบเหลานนผมาประชม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 338กน. ลาดบนน นกกระจาบตวหนงพดวา เขาวา เมอทานยกขายขนเทานนขนบนหวจงรวง บดน ทานจงยกขน. นกกระจาบอกตวหนงพดวา ขาววาเมอทานมวแตยกขายขน (จน) ขนปกทงสองขางรวงไป บดนทานจงยกขน.ดงนน เมอนกกระจาบเหลานน มวแตพดวา ทานจงยกขน ทานจงขน นายพรานนกมารวบเอาขาย ใหนกกระจาบเหลานนทงหมดมารวมกนแลวใสเตมกระเชา ไดไปเรอน ทาใหภรรยาราเรงใจ. พระศาสดาตรสวา ดกอนมหาบพตรทงหลาย ชอวาความทะเลาะแหงพระญาตทงหลายไมควรอยางน เพราะความทะเลาะเปนมลเหตแหงความพนาศถายเดยว แลวทรงนาพระธรรมเทศนานมาสบตออนสนธกนแลว ทรงประชมชาดกวา นกกระจาบตวทไมเปนบณฑตในครงนน ไดเปนพระ-เทวทต สวนนกกระจาบตวทเปนบณฑตในครงนน ไดเปนเราแล. จบสมโมทมานชาดกท ๓

๔. มจฉาชาดก

วาดวยความหงหวง

[๓๔] ความเยน ความรอน และการตดอยใน แห ไมไดเบยดเบยนเราใหไดรบทกขเลย แตขอท นางปลาสาคญวา เราไปหลงนางปลาตวอนนนแหละ เบยดเบยนเราใหไดรบทกข. จบมจฉาชาดกท ๔

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 339 ๔. อรรถกถามจฉาชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภการประเลาประโลมของภรรยาเกา จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา น ม สตน ม อณห ดงน. ความพศดารวา ในกาลนน พระศาสดาตรสถามภกษนนวา ดกอนภกษ ไดยนวาเธอเปนผกระสนจะสกจรงหรอ ? ภกษนนกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา จรง พระเจาขา. พระศาสดาตรสถามวา เพราะเหตไรเธอจงเปนผกระสนจะสก? ภกษนนกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภรรยาเกาของขาพระองคเปนผมรสมออรอย ขาพระองคไมอาจละนาง พระเจาขา.ลาดบนน พระศาสดาไดตรสกะภกษนนวา ดกอนภกษหญงนนเปนผกระทาความฉบหายแกเธอ แมในกาลกอน เธอเมอจะถงความตายกเพราะอาศยหญงนน แตพนจากความตายเพราะอาศยเรา แลวทรงนาเรองอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสพระโพธสตวไดเปนปโรหตของพระเจาพรหมทตนน ในกาลนน พวกชาวประมงไดทอดแหอยในแมนา ครงนน มปลาใหญตวหนงมาเลนอยกบนางปลาของตนดวยความยนด. นางปลานนวายไปขางหนาของปลาใหญนน ไดกลนแห จงเลยงแหไป. สวนปลาใหญนนตดในกามเปนปลาโลเล ไดเขาไปยงทองแหนนเอง. พวกชาวประมงรวาปลาใหญนนเขาไปตดแห จงยกแหขนจบเอาปลา ไมฆา โยนไปบนหลงทราย คดวาจกปงปลานนกน จงกอไฟถานเสยมไมแหลม ปลาคราครวญอยวา การยางบนถานไฟหรอการเสยบดวยไม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 340แหลมนน กหรอทกขออยางอน จะไมทาไหเราลาบาก แตขอทนางปลานน ถงความโทมนสในเราวา ปลาใหญนน ไดไปหานางปลาตวอนดวยความยนดเปนแนนนเทานน เบยดเบยนเรา จงกลาวคาถานวา ความเยน ความรอน และการตดอยในแห ไมไดเบยดเบยนเราใหไดรบทกขเลย แตขอทนางปลา สาคญวา เราไปหลงนางปลาตวอนนนแหละ เบยด- เบยนเราใหไดรบทกข. บรรดาบทเหลานน บทวา น ม สต น ม อณห ความวาปลาทงหลายยอมมความหนาว ในเวลาถกนาออกไปจากนา เมอความหนาวนนปราศจากไป ความรอนยอมม. ปลาหมายเอาความหนาวและความรอนแมทงสองนน จงคราครวญวา ความหนาว ความรอน ยอมไมเบยดเบยนเรา.ปลาหมายเอาความทกขซงมการปงบนถานไฟทจกมขนแมนน จงคราครวญวาความรอนจะไมเบยดเบยนเรา. ดวยบทวา น ม ชาลสม พาธน น ปลายอมคราครวญวา การทไดคดอยในแหแมนน กไมเบยดเบยนเรา. ในบทวายจ ม ดงนเปนตนไป มประมวลความดงตอไปน. นางปลานนไมรวาเราผตดอยในแหถกพวกประมงเหลานนจบเอาไป เมอไมเหนเรากจะคดวาบดนปลาใหญนนจกตดนางปลาตวอนดวยความยนดในกาม การทนางปลานนผถงความโทมนสคดดงนน ยอมเบยดเบยนเรา เพราะเหตนน ปลาใหญนน จงนอนคราครวญอยบนหลงทราย. สมยนน ปโรหตอนทาสแวดลอมมายงฝงแมนาเพอจะอาบนา กปโรหตนน เปนผรเสยงรองของสตวทกชนด. ดวยเหตนน ปโรหตนน ไดฟงปลาคราครวญจงคดวา ปลานคราครวญเพราะกเลส กปลานมจตกระสบกระสายอยางน ตายไป จกบงเกดในนรกเทานน เราจกเปนทพงอาศยของปลาน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 341ปโรหตนนจงไปหาพวกชาวประมงแลวกลาววา ทานผเจรญทงหลาย พวกทาน ไมใหปลาเราเพอทากบขาว แมสกวน. ชาวประมงทงหลายกลาววา นายทานพดอะไร ทานจงเลอกเอาปลาททานชอบใจไปเถด. ปโรหตกลาววา เราไมมการงานกบผอน พวกทานจงใหเฉพาะปลาตวนเทานน. พวกชาวประมงกลาววา เอาไปเถอะนาย. พระโพธสตวเอามอทงสองจบปลานนไปนงทฝงแมนากลาวสอนวา ปลาผเจรญ วนน ถาเราไมเหนเจา เจาจะตองถงแกความตาย ตงแตบดนไป เจาอยาไดตกอยในอานาจของกเลสเลย แลวปลอยไปในนา ในเองเขาไปยงนคร. พระศาสดาครน ทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ทรงประกาศสจจะทงหลาย. ในเวลาจบสจจะ ภกษผกระสนจะสกตงอยในโสดาปตตผล. ฝายพระศาสดาไดทรงสบอนสนธประชมชาดกวา นางปลาในครงนน ไดเปนภรรยาเกาในบดน ปลาในครงนน ไดเปนภกษผกระสนในบดนสวนปโรหตในครงนน ไดเปนเราเองแล. จบมจฉชาดกท ๔

๕. วฏฏกชาดก

วาดวยความจรง

[๓๕] ปกของเรามอย แตกบนไมได เทา ทงสองของเรากมอย แตกเดนไมได มารดาและบดา ของเราออกไปทาอาหาร ดกอนไฟ ทานจงถอยกลบ ไปเสย. จบวฏฏกชาดกท ๕

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 342 ๕. อรรถกถาวฏฏกชาดก

พระศาสดาเมอเสดจเทยวจารกไปในมคธชนบททงหลาย ทรงปรารภการดบไฟปา จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา สนต ปกขา ดงน. ความพศดารวา สมยหนง พระศาสดาเมอเสดจเทยวจารกไปในมคธชนบททงหลาย ไดเสดจเทยวบณฑบาตในหมบานชาวมคธแหงหนง เสดจกลบจากบณฑบาตภายหลงภต อนหมภกษสงฆแวดลอม เสดจดาเนนสทาง.สมยนน ไฟปาเปนอนมากตงขน ภกษเปนอนมากเหนทงขางหนาและขางหลง ไฟแมนนแล มควนเปนกลมเดยว มเปลวเปนกลมเดยว กาลงลกลามมาอยทเดยว บรรดาภกษเหลานน ภกษปถชนพวกหนงกลวตอมรณภย กลาววาพวกเราจะจดไฟตดทางไฟ ไฟทไหมมาจกไมไหมทวมทบททไฟนนไหมแลวจงนาหนเหลกไฟออกมาจดไฟ. ภกษอกพวกหนงกลาววา ทานผมอาย พวกทานกระทากรรมชออะไร พวกทานไมเหนพระสมมาสมพทธเจาผเปนบคคลผเลศในโลกพรอมทงเทวโลก ผเสดจไปพรอมกบในนนเอง เหมอนคนไมเหนดวงจนทรลอยเดนอยในทองฟา ไมเหนดวงอาทตยประดบ ดวยรศมตงพนกาลงขนจากโลกธาตดานทศตะวนออก เหมอนคนยนอยทรมฝงทะเลไมเหนทะเลเหมอนคนยนพงเขาสเนรไมเหนเขาสเนรฉะนน พากนพดวา จะจดไฟตดทางไฟชอวา พระกาลงของพระพทธเจา พวกทานไมร มาเถดทาน พวกเราจกไปยงสานกของพระศาสดา. ภกษเหลานนเมอไปทงขางหนาและขางหลง แมทงหมดไดรวมกนไปยงสานกของพระทศพล พระศาสดามภกษหมใหญเปนบรวารไดประทบยนอย ณ ประเทศแหงหนง ไฟปาไหมเสยงดงมาเหมอนจะทวมทบครน มาถงททพระตถาคตประทบยน พอถงทประมาณ ๑๖ กรส รอบประเทศ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 343นนกดบไป เหมอนคบไฟทเขาจมลงในนาฉะนน ไมอาจทวมทบทประมาณ ๓๒ กรส โดยการแลบเขาไป. ภกษทงหลายพากนกลาวคณของพระศาสดาวานาอศจรรย ชอวาพระคณของพระพทธเจาทงหลาย กชอวา ไฟนไมมจตใจยงไมอาจทวมทบททพระพทธเจาประทบ ยน ยอมดบไป เหมอนคบเพลงหญาดบดวยนาฉะนน นาอศจรรย ชอวาอานภาพของพระพทธเจาทงหลาย. พระศาสดาไดทรงสดบถอยคาของภกษเหลานนแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลายขอทไฟนถงภมประเทศนแลวดบไป เปนกาลงของเราในบดนเทานน หามไดกขอนเปนกาลงแหงสจจะอนมในกอนของเรา ดวยวาในประเทศทน ไฟจกไมลกโพลงตลอดกปน แมทงสน นชอวาปาฏหารยตงอยตลอดกป. ลาดบนนทานพระอานนทปลาดสงฆาฏ ๔ ชน เพอตองการเปนทประทบนงของพระ-ศาสดา พระศาสดาประทบนงขดสมาธ ฝายภกษสงฆกถวายบงคมพระตถาคต แลวนงแวดลอมอย. ลาดบนน พระศาสดาอนภกษทงหลายทลออนวอนวาขาแตพระองคผเจรญ เรองนปรากฏแลวแกขาพระองคทงหลายกอน สวนเรองอดตยงสลบ ขอพระองคโปรดกระทาเรองอดตนน ใหปรากฏแกขาพระองคทงหลาย จงทรงนาเรองอดตมา ดงตอไปน ในอดตกาล ในประเทศนนนนแหละในแควนมคธ พระโพธสตวถอปฏสนธในกาเนดนกคม เกดจากตองมารดา ในเวลาทาลายกะเปาะฟองไขออกมา ไดเปนลกนกคมมตวประมาณเทาดมเกวยนบรรทกสนคาขนาดใหญ. ลาดบนน บดามารดาใหพระโพธสตวนนนอนในรง แลวนาอาหารมาเลยงดดวยจะงอยปาก. พระโพธสตวนน ไมมกาลงทจะเหยยดปกออกบนไปในอากาศ หรอไมมกาลงทจะยกเทาเดนไปบนทตอน และไฟปายอมไหมประเทศนนทกป ๆ. สมยแมนน ไฟปานนกไหมประเทศนน เสยงดงลน.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 344หมนกพากนออกจากรงของตน ๆ ตางกลวตอมรณภยสงเสยงรองหนไป. บดา มารดาแมของพระโพธสตวกกลวตอมรณภย จงทงพระโพธสตวหนไป พระ-โพธสตวนอนอยในรงนนเอง ชะเงอคอแลเหนไฟปากาลงไหมตลบมา จงคดวา ถาเราจะพงมกาลงทจะเหยยดปกออกบนไปในอากาศไซร เรากจะพงโบยบนไปทอน ถาเราจะพงมกาลงทจะยกเทาเดนไปบนบกไดไซร เรากจะยางเทาไปทอนเสย ฝายบดามารดาของเรากกลวแตมรณภย ทงเราไวแตผเดยว เมอจะปองกนตน จงไดหนไป. บดน ทพงอนของเราไมม เราไมมทตานทานไมมทพง วนน เราจะทาอยางไรหนอ จงจะควร. ลาดบนน พระโพธสตวนนไดมความคดอยางนวา ชอวาคณแหงศล ยอมมอยในโลกน ชอวาคณแหงสจจะกยอมม ในอดตกาล ชอวาพระสพพญพทธเจาทงหลายผทรงบาเพญบารมทงหลายประทบนงทพนตนโพธ ไดตรสรพรอมยงแลว ทรงเพยบพรอมดวยศล สมาธ ปญญา วมตต และวมตตญาณทสสนะ ทรงประกอบดวยสจจะ ความเอนด ความกรณา และขนต ยอมมอย และคณของพระธรรมทงหลายทพระสพพญญพทธเจาทงหลายนน ทรงรแจงแลวยอมมอย เออกความสจอยางหนงยอมมอยในเราแท สภาวธรรมอยางหนงยอมมปรากฏอย เพราะฉะนน เราจะราลกถงอดตพระพทธเจาทงหลาย และคณทงหลายทอดตพระพทธเจาเหลานนรแจงแลว ถอเอาสภาวธรรมคอสจจะซงมอยในเรา กระทาสจกรยาใหไฟถอยกลบไป กระทาความปลอดภยแกตนและหมนกทเหลอในวนน ยอมควร. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา คณแหงศลมอยในโลก ความสตว ความสะอาด และความเอนด มอยในโลก ดวยความสจนน ขาพเจาจกทาสจกรยาอนยอดเยยม ขาพเจาพจารณา กาลงแหงธรรม ระลกถงพระชนเจาทงหลายในปาง กอน อาศยกาลงสจจะ ขอทาสจกรยา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 345 ลาดบนน พระโพธสตวระลกถงพระคณทงหลายของพระพทธเจาทงหลายผปรนพพานไปแลวในอดต แลวปรารภสภาวะคอสจจะซงมอยในคนเมอจะทาสจกรยา จงกลาวคาถานวา ปกของเรามอย แตกบนไมได เทาทงสองของ เรามอย แตกเดนไมได มารดาและบดาของเรา ออก ไปหาอาหาร ดกอนไฟ ทานจงถอยกลบไปเสย. บรรดาบทเหลานน บทวา สนต ปกขา อปตนา ความวา ชอวาปกทงสองของเรามอย คอ เกดมอยแตไมอาจบน คอไปทางอากาศดวยปกเหลานนได เหตนน จงชอวาบนไมได. บทวา สนต ปาทา อวจนาความวา แมเทาทงสองของเรากมอยแตไมอาจเดน คอไปโดยการยางเทาไปดวยเทาทงสองนน เพราะเหตนน จงชอวาเดนไมได. บทวา มาตา ปตาจ นกขนตา ความวา อนง แมมารดาบดาผจะนาเราไปทอนแมนนกออกไปแลวเพราะกลวตาย พระโพธสตวเรยกไฟวา ชาตเวทะ. จรงอย ไฟนน พอเกดกร คอปรากฏ เพราะฉะนน จงเรยกวา ชาตเวทะ เกดกร. ดวยบทวาปฏกกม น พระโพธสตวสงไฟวา จงถอยไป คอจงกลบไป. ดงนนพระมหาสตวนอนอยในรงนนแหละไดทาสจกรยาวา ถาความทปกทงสองของเราม ๑ ภาวะคอการเหยยดปกทงสองบนไปทางอากาศไมได ๑. ความทเทาทงสองม ๑ ภาวะคอการยกเทาทงสองนนเดนไปไมได ๑ ความทมารดาบดาทงเราไวในรงนนแหละแลวหนไป ๑ ทงหมดเปนตวสภาวะทงนน ดกอนไฟดวยคาสจน ทานจงกลบไปจากทน. พรอมกบสจกรยาของพระโพธสตวนน ไฟไดถอยกลบไปในทประมาณ๑๖ กรส กแหละเมอจะถอยไปกไหมไปยงทอนในปา ทงดบแลวในทนนเองเหมอนคบเพลงอนบคคลใหจมลงในนาฉะนน ดวยเหตนนทานจงกลาววา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 346 เมอเราทาสจจะ เปลวไฟอนรงเรองใหญหลกไป ๑๖ กรสพรอมดวยคาสตย ประหนงเปลวไฟอนตกถง นากดบไปฉะนน สงไรเสมอดวยสจจะของเราไมม นเปนสจบารม ของเรา ดงน. กสถานทนนน เกดเปนปาฏหารยชอวาตงอยชวกป เพราะไฟจะไมไหม ในกปนแมทงสน. พระโพธสตวครน ทาสจกรยาอยางนแลว ในเวลาสนชวตไดไปตามยถากรรม. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย การทไฟไมไหมสถานทน เปนกาลงของเราในบดน หามได กกาลงนนเปนของเกา เปนสจพลงของเราเองในครงเปนลกนกคม ดงน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงประกาศสจจะทงหลาย ในเวลาจบสจจะ บางพวกไดเปนพระโสดาบน บางพวกไดเปนพระสกทาคาม บางพวกไดเปนพระอนาคามบางพวกบรรลพระอรหต ฝายพระศาสดากทรงสบอนสนธ ประชมชาดกวามารดาบดาในครงนนคงเปนมารดาบดาอยตามเดมในบดน สวนพระยานคม ไดเปนเราเองแล. จบวฏฏกชาดกท ๕

๖. สกณชาดก

วาดวยทพงใหโทษ

[๓๖] นกทงหลายอาศยตนไมได ตนไมนน ยอมทงไฟลงมา นกทงหลายจงพากนหนไปอยเสยท อนเถด ภยเกดจากทพงของพวกเราแลว จบสกณชาดกท ๖

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 347 ๖. อรรถกถาสกณชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษผถกไฟไหมบรรณศาลา จงตรสพระธรรมเทศนานมคาเรมตนวา ยนนสสตา ดงน. ไดยนวา ภกษนน เรยนพระกรรมฐานในสานกของพระศาสดา แลวออกจากพระเชตวนวหารเขาไปอาศยปจจนตคามแหงหนงในโกศลชนบท อย ในเสนาสนะปาแหงหนง. ลาดบนน บรรณศาลาของภกษนน ถกไฟไหม ในเดอนแรกนนเอง ภกษนนคดวา บรรณศาลาของเราถกไฟไหมเสยแลว เราจกอยลาบาก จงบอกแกคนทงหลาย คนทงหลายอางการงานนน ๆ อยางนวาบดน นาของพวกเราแหง พวกเราระบายนาเขานาแลวจกทาให เมอระบายนาเขานาแลวหวานพช เมอหวานพชแลวทารว เมอทารวแลวสางพช เกบเกยวนวด ดงนใหกาลเวลาลวงเลยไป ๓ เดอน ภกษนนอยลาบากในทแจงตลอด เดอน จงไมอาจเจรญกรรมฐานยงคณวเศษใหบงเกด กครนปวารณาแลวกไปยงสานกของพระศาสดา ถวายบงคมแลวนง ณ สวนขางหนง พระศาสดาทรงทาปฏสนถารกบภกษนน แลวตรสถามวา ดกอนภกษเธออยจาพรรษาโดยสะดวกหรอ ? กรรมฐานของเธอถงทสดแลวหรอ ? ภกษนนกราบทลเรองราวนนแลวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ กรรมฐานของขาพระองคไมถงทสด เพราะไมมเสนาสนะอนเปนสปปายะ พระศาสดาตรสวาดกอนภกษ ในกาลกอน แมสตวเดยรจฉานทงหลายกยงรทอนเปนสปปายะและไมเปนสปปายะของตน เพราะเหตไร เธอจงไมร แลวทรงนาอดตนทานมาดงตอไปน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 348 ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณส พระโพธสตวบงเกดในกาเนดนก อนหมนกหอมลอม อาศยตนไมใหอนสมบรณดวยกงและคาคบอยในราวปา ครนวนหนง จรณตกในทกงทงหลายของตนไมนนเสยดสกนไปนา ควนเกดขน พระโพธสตวเหนดงนนจงคดวา กงทงสองนเมอเสยดสกนอยอยางนจกเกดไฟ ไฟนนตกลงไปตดใบไมเกา ๆ จาเดมแตนนไฟจกเผาตนไมแมน พวกเราไมอาจอยในทน พวกเราหนจากทนไปอยทอน จงจะควร พระโพธสตวจงกลาวคาถานแกหมนกวา นกทงหลายอาศยตนไมใด ตนไมนนยอมทงไฟ ลงมา นกทงหลายจงพากนหนไปอยเสยทอนเกด ภย เกดจากทพงของเราแลว. บรรดาบทเหลานน บทวา ชคตรห ความวา ปฐพเรยกวา ชคตตนไมเรยกวา ชคตรหะ เพราะตนไมเกดทปฐพนน. บทวา วหงคมา ความวาอากาศเรยกวหะ นกทงหลายเรยกวา วหงคมะ เพราะไปในอากาศนน. บทวาทสา ภชถ ความวา ทานทงหลายเมอจะละตนไมนหนไปจากทน จงไปยงทศทง ๔. พระโพธสตวเรยกนกทงหลายวา วงถงคา เพราะวา นกเหลานนกระทาคอซงไปตรงใหคดในบางครง เพราะฉะนนจง เรยกวา วงกงคา.อกอยางหนง ชอวา วงถงคา เพราะวงกะคอปกทงหลายเกดทขางทงสองของนกเหลานน ดงนกม. บทวา ชาต สรณโต ภย ความวา ภยบงเกดจากตนไมอนเปนทพงอาศยของพวกเรานนแล มาเถดพวกเราพากนไปทอน. นกทงหลายทเปนบณฑตกระทาตามคาของพระโพธสตว พากนบนขนพรอมกนกบพระโพธสตวนนไปอยทอนสวนนกทงหลายทไมเปนบณฑตพากนกลาวอยางนวา พระโพธสตวนเหนวามจระเขในนาเพยงหยดเดยว จงไมเธอถอคาของพระโพธสตวนน คงอยในทนนนนเอง แคนนไมนานนก ไฟบงเกด

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 349ขนจบตดตนไมนนแหละ ตามอาการทพระโพธสตวคดแลวนนแล เมอควน และเปลวไฟตงขน นกทงหลาย (มตา) มมวเพราะควน จงไมอาจไปทไหนได พากนตกลงในไฟถงความพนาศ. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษ ในกาลกอนแมสตวดรจฉานทงหลายอยบนยอดไม กยงรความสบายและไมสบายของตนอยางน เพราะเหตไร เธอจงไมรดงน. ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลวจงทรงประกาศสจจะทงหลายในเวลาจบสจจะ ภกษนนตงอยในโสดาปตตผล ฝายพระศาสดากทรงสบอนสนธประชมชาดกวา นกทงหลายททาตามคาของพระโพธสตว ในครงนน ไดเปนพทธบรษทในบดน สวนนกผเปนบณฑต ไดเปนเราเองแล. จบสกณชาดกท ๖

๗. ตตตรชาดก

วาดวยผมความออนนอม

[๓๗] นรชนเหลาใด ฉลาดในธรรม ยอมนอบนอม คนผเจรญ นรชนเหลานนเปนผไดรบความสรรเสรญ ในปจจบนน และมสคตเปนทไปในเบองหนา. จบตตตรชาดกท ๗

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 350 ๗. อรรถกถกาตตตรชาดก

พระศาสดาเมอเสดจไปยงนครสาวตถทรงปรารภการหามเสนาสนะพระสารบตร จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา เย วฑฒมปจายนตดงน. ความพศดารวา เมอทานอนาถบณฑกเศรษฐ สรางวหารเสรจแลวสงทตไป (นมนต) พระศาสดาเสดจออกจากนครราชคฤห ถงนครเวสาลประทบอยในนครเวสาลนน ตามความพอพระทย แลวทรงพระดารวา จกไปนครสาวตถ จงเสดจดาเนนไปตามทาง. สมยนน อนเตวาสกทงหลายของภกษฉพพคคยพากนลวงหนาไป เมอพระเถระทงหลายยงไมไดจบจองเสนาสนะเลยพากนหวงเสนาสนะดวยการพดวา เสนาสนะนจกเปนของอปชฌายของพวกเราเสนาสนะนจกเปนของอาจารยของพวกเรา เสนาสนะนจกเปนของพวกเราเทานน. พระเถระทงหลายทมาภายหลง ยอมไมไดเสนาสนะ อนเตวาสกทงหลายแมของพระสารบตรเถระพากนแสวงหาเสนาสนะเพอพระเถระ กไมได. พระ-เถระเมอไมไดเสนาสนะจงยบยงอย ดวยการนงและการเดนจงกรม ทโคนไมแหงหนง ในทไมไกลเสนาสนะของพระศาสดานนเอง. ในเวลาใกลรง พระ-ศาสดาเสดจออกมาทรงพระกาสะ (ไอ) พระเถระกไอขน. พระศาสดาตรสถามวา นนใคร ? พระสารบตรกราบทลวา ขาพระองคสารบตร พระเจาขา. พระศาสดาตรสถามวา สารบตร เธอทาอะไรอยในทนในเวลาน พระสาร-ครนจงกราบทลเรองราวนน. เมอพระศาสดาไดทรงสดบคาของพระสารบตรแลวทรงราพงวา เมอเรายงมชวตอยในบดน ภกษทงหลายยงไมเคารพไมยาเกรงกนและกนกอน เมอเราปรนพพานแลว ภกษทงหลายจกทาอยางไรกน

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 351หนอ ธรรมสงเวชกเกดขน. เมอราตรสวางแลว พระองคจงรบสงใหภกษ สงฆประชมกน แลวสอบถามภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ไดยนวาภกษฉพพคคยลวงหนาไปเกยดกนเสนาสนะ ของภกษทงหลายผเปนเถระจรงหรอ ? ภกษทงหลายกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา จรงพระเจาขาแตนน พระองคจงทรงตเตยนพระฉพพคคยแลวตรสธรรมกถา ตรสเรยกภกษทงหลายมาวา ดกอนภกษทงหลาย ใครหนอยอมควรแกอาสนะอนเลศ นาอนเลศ กอนขาวอนเลศ. ภกษบางพวกกราบทลวา ผบวชจากขตตยตระกล.บางพวกกราบทลวา ผบวชจากตระกลพราหมณ. บางพวกกราบทลวา ผบวชจากตระกลคฤหบด. ภกษอกพวกหนงกราบทลวา พระวนยธร พระธรรมกถกทานผไดปฐมฌาน ทานผไดทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน. อกพวกหนงกราบทลวา พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม พระอรหนต ทานผมวชชา ๓ ทานผมอภญญา ๖ ยอมควรแกอาสนะเลศ นาเลศ กอนขาวเลศ.ในเวลาทภกษทงหลายกลาวถงทานผควรแกอาสนะเลศเปนตน ตามความชอบใจของตน ๆ อยางนน พระศาสดาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ผถงอาสนะเลศเปนตนในศาสนาของเราจะตองเปนผบวชจากตระกลกษตรย หาเปนประ-มาณไม ผบวชจากตระกลพราหมณ ตระกลคฤหบด พระวนยธร พระนกพระสตร พระนกอภธรรม ทานผไดปฐมฌานเปนตน พระโสดาบน เปนตนหาเปนประมาณไม. ดกอนภกษทงหลาย โดยทแทในศาสนาน ควรกระทาการอภวาท การลกรบ อญชลกรรม สามจกรรม ตามผแกกวา ควรไดอาสนะเลศ นาเลศ กอนขาวเลศ ตามผทแกกวา นเปนประมาณในศาสนานเพราะฉะนน ภกษผแกกวาเปนผสมควรแกอาสนะเลศเปนตนเหลานน ดกอนภกษทงหลาย กบดนแล สารบตรอครสาวกของเรา ผประกาศธรรมจกรตามไดควรไดเสนาสนะตดกบเรา สารบตรนนเมอไมไดเสนาสนะ จงยบยงอยทโคนไม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 352ตลอดราตรน บดนแหละ เธอทงหลายไมเคารพ ไมยาเกรง มความประพฤตไมเปนสภาคกนอยางน เมอเวลาลวงไป ๆ จกกระทาชอวาอะไรอย. ลาดบนนเพอตองการจะประทานโอวาทแกภกษเหลานนจงตรสวา ดกอนภกษทงหลายในกาลกอน แมสตวดรจฉานทงหลาย กพากนคดวา กขอทพวกเราไมเคารพไมยาเกรง มความประพฤตไมเปนสภาคกนและกนนน ไมสมควรแกพวกเราบรรดาเราทงหลาย พวกเราจกรผทแกกวา แลวกระทาอภวาทเปนตนแกผแกกวานน จงพจารณากนอยางถถวนแลวรวา บรรดาเราทงหลาย ทานผนเปนผแกกวา จงกระทาอภวาทเปนตน แกผแกกวานน ยงทางไปเทวโลกใหเตมอยแลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน. ในอดตกาล มสหายทงสาม คอนกกระทา ลง ชาง อาศยตนไทรใหญตนหนงอยในหมวนประเทศ. สหายทงสามนน ไดเปนผไมเคารพ ไมยาเกรง มความประพฤตไมเปนสภาคกนและกน. ลาดบนน สหายทงสามนนไดมความคดดงนวา การทเราทงหลายอยกนอยางนไมสมควร ถากระไร พวกเราพงกระทาอภวาทเปนตน แกบรรดาพวกเราผแกกวาอย. สหายทงสามคดกนอยวา บรรดาพวกเรา กใครเลาเปนผทแกกวา วนหนงคดกนวา อบายนมอย จงทง ๓ สตว นงอยทโคนตนไทร นกกระทาและลงจงถามชางวา ดกอนชางผสหาย ทานรจกตนไทรน ตงแตกาลมประมาณเพยงไร ? ชางนนกลาววา ดกอนสหายทงหลาย ในเวลาเปนลกชางรนเราเดนทาพมตนไทรนไวในระหวางขาออน กแหละในเวลาทเรายนครอมอย ยอดของมนระทองเราเมอเปนอยางน เราจงรจกตนไทรน ตงแตเวลายงเปนพม. สหายแมทงสองจงถามลงโดยนยกอนนนแหละอก. ลงนนกลาววา สหายทงหลายเราเปนลกลงนงอยทภาคพน ไมตองชะเงอคอเลย เคยวกนหนอของไทรออนน เมอเปนอยางน เราจงรจกตนไทรน ตงแตเวลายงเปนตนเลก ๆ ลาดบนน สหาย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 353แมทงสองนอกนจงถามนกกระทา โดยนยกอนนนแหละ. นกกระทานนกลาววา สหายทงหลาย เมอกอน ตนไทรใหญไดมอยในทชอโนน เรากนผลของมนแลวถายอจจาระลงในทน แตนน ตนนจงเกดเปนอยางนน เราจงรจกตนไทรน ตงแตมนยงไมเกด เพราะฉะนน เราจงเปนผแกกวาทานทงหลายโดยกาเนด. เมอนกกระทากลาวอยางน ลงและชางจงกลาวกะนกกระทาผเปนบณฑตวา สหาย ทานเปนผแกกวาเราทงหลาย จาเดมแตนไป พวกเราจกกระทาสกการะ การเคารพ การนบถอ การไหว การบชา และการอภวาทการลกรบ อญชลกรรม สามจกรรม แกทาน และจกตงอยในโอวาทของทาน อนง ตงแตนไป ทานพงใหโอวาทและอนศาสนแกเราทงหลาย ตงแตนนมา นกกระทาไดใหโอวาทแกลงและชางเหลานนใหตงอยในศล แมในเองกสมาทานศล. สหายแมทงสามนนงอยในศล ๕ มความเคารพยาเกรงกนและกน มความประพฤตเปนสภาคกน ในเวลาสนชวต ไดเปนผมเทวโลกเปนทไปในเบองหนา. การสมาทานของสหายทงสามนน ไดชอวาตตตรพรหมจรรย พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย กชอวาสตวดรจฉานเหลานน ยงมความเคารพ มความยาเกรงกนและกนอย ฝายเธอทงหลายกบวชในพระธรรมวนยทเรากลาวดแลวอยางน เพราะเหตไร จงไมเคารพยาเกรงกนและกนอย ดกอนภกษทงหลาย ตงแตนไป เราอนญาตการอภวาท การลกรบการอญชลกรรม สามจกรรม ตามผทแกกวา อาสนะเลศ นาเลศ กอนขาวเลศ ตามผทแกกวา แกเธอทงหลาย ทงแตนไปผใหมกวาไมพงหามเสนาสนะผแกกวา ภกษใดหาม ภกษนนตองอาบตทกกฏดงน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาอยางนแลว ทรงเปนผตรสรพรอมเฉพาะแลว จงตรสพระคาถานวา นรชนเหลาใด ฉลาดในธรรม นอบนอมคนผ ใหญ นรชนเหลานน เปนผไดรบความสรรเสรญใน ปจจบนน และมสคตเปนทไปในเบองหนา.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 354 บรรดาบทเหลานน บทวา เย วฑฒมปจายนต ความวา ผใหญ ๓ จาพวก คอ ผใหญโดยชาต ๑ ผใหญโดยวย ๑ ผใหญโดยคณ ๑ บรรดาผใหญ ๓ พวกนน ผสมบรณดวยชาตชอวา ผใหญโดยชาต. ผตงอยในวยชอวาผใหญโดยวย ผสมบรณดวยคณ ชอวาผใหญโดยคณ. บรรดาผใหญ ๓พวกนน ผเจรญดวยวย สมบรณดวยคณ ทานประสงควา ผใหญในทน. บทวา อปจายนต ความวา บชาดวยกรรมคอการออนนอมตอทานผเจรญ. บทวา ธมมสส โกวทา ไดแก ผฉลาดในธรรมคอการประพฤตออนนอมตอผเจรญ. บทวา ทฏเ ธมเม ไดแก ในอตภาพนเอง. บทวาปาส สา แปลวา ควรแกการสรรเสรญ. บทวา สมปราโย จ สคคตความวา ชอวา เปนทไปในเบองหนา เพราะจะตองไปในเบองหนา คอ จะพงละโลกนไป ดวยวาโลกหนา ยอมเปนสคตของนรชนเหลานนทเดยว. กในทนมความหมายทประมวลมาดงน ดกอนภกษทงหลาย จะเปนกษตรยพราหมณ แพศย ศทร คฤหสถ บรรพชตหรอสตวดรจฉานกตาม สตวเหลาใดเหลาหนงเปนผเฉลยวฉลาดในธรรมคอการออนนอมตอผใหญ กระทาการนอบนอมตอผใหญโดยวยทงหลาย ผสมบรณดวยคณ สตวเหลานนยอมไดการสรรเสรญ คอพรรณนา ชมเชยในอตภาพนแหละวา เปนผออนนอมตอผเจรญทสด เพราะกายแตกไปแลว ยอมบงเกดในสวรรค. พระศาสดาตรสคณของธรรม คอการออนนอมตอผเจรญอยางนแลวทรงสบอนสนธประชมชาดกวา ชางผประเสรฐในกาลนน ไดเปนพระโมคคลลานะ ลงในกาลนน ไดเปนพระสารบตร สวนนก กระทาผเปนบณฑตในกาลนน ไดเปนเราเองแล. จบตตตรชาดกท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 355 ๘. พกชาดก

วาดวยผฉลาดแกมโกง

[๓๘] บคคลผใชปญญาหลอกลวงคนอนยอมไม ไดความสขเปนนตย เพราะผใชปญญาหลอกลวงคน อน ยอมประสบผลแหงบาปกรรมทตนทาไว เหมอน นกยางถกปหนบคอฉะนน. จบพกชาดกท ๘

๘. อรรถกถาพกชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระวหารเชตวน ทรงปรารภภกษผเจรญดวยจวรจงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา นาจจนต นกตปปโดงน. ไดยนวา ภกษผอยในพระเชตวนวหารรปหนง เปนผฉลาดในกรรมอยางใดอยางหนง มการคด การชด การจด และการเยบผาทจะพงทาในจวรภกษนนยอมเพมจวรดวยความเปนผฉลาดนน เพราะฉะนน จงปรากฏชอวาจวรวฑฒกะ ผเจรญดวยจวร. ถามวา กภกษนกระทาอยางไร ? ตอบวาภกษนเอาผาเกาทคราครามาแสดงหตถกรรมคอทาดวยมอ กระทาจวรสมผสไดด นาพอใจ ในเวลาเสรจการยอม ไดยอมดวยนาแปง ขดดวยหอยสงขกระทาใหขนเงาเปนทพอใจแลวเกบไว. ภกษทงหลายผไมรจกทาจวรกรรม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 356จงถอเอาผาสาฎกทงหลายใหม ๆ ไปยงสานกของภกษนน จงกลาววา พวกผมไมรจกทาจวร ขอทานจงทาจวรใหแกพวกผม. ภกษนนกลาววา ทานผมอายทงหลาย จวรเมอกระทายอมสาเรจชา จวรทเราทาไวเทานนมอย ทานทงหลายจงวางผาสาฎกเหลานนไว แลวจงถอเอาจวรททาไวแลวนนไปเถอะกลาวแลวจงนาออกมาใหด. ภกษเหลานนเหนวรรณสมบตของจวรนนเทานนไมรถงภายใน สาคญวา มนคงด จงใหผาสาฎกใหมทงหลายแกพระจวรวฑฒกะแลวถอเอาจวรนนไป. จวรนนอนภกษเหลานนซกดวยนารอนในเวลาเปอนเปรอะนดหนอย มนจงแสดงปรกตของตน. ททเกาคราคราปรากฏในทนน ๆภกษเหลานนตางมความวปฏสารเดอดรอนใจ ภกษนนเอาผาเกาลวงภกษทงหลายทมาแลว ๆ ดวยอาการอยางน จนปรากฏไปในททงปวง แมในบานแหงหนงกมพระจวรวฑฒกะรปหนง ลอลวงชาวโลก เหมอนพระจวรวฑฒกะรปนในพระเชตวนวหารฉะนน. ภกษทงหลายผเปนเพอนคบของภกษนน จงบอกวา ทานผเจรญ ไดยนวา พระจวรวฑฒกะรปหนงในพระเชตวน ลอลวงชาวโลกอยางน. ลาดบนน พระจวรวฑฒกะบานนอกนน ไดมความคดดงนวา เอาเถอะ เราจะลวงพระจวรวฑฒกะชาวกรงรปนน แลวกระทาจวรเกาใหเปนทนาพอใจยง แลวยอมอยางด ไดหมจวรนนไปยงพระเชตวนวหารฝายพระจวรวฑฒกะชาวกรง พอเหนจวรนนเทานนเกดความโลภอยากไดจงถามวา ทานผเจรญ จวรนทานทาเองหรอ ? พระจวรวฑฒกะบานนอกกลาววา ขอรบทานผมอาย ผมทาเอง. พระจวรวฑฒกะชาวกรงกลาววาทานผเจรญ ทานจงใหจวรผนนแกผมเถด ทานจกไดผนอน. พระจวรวฑฒกะบานนอกกลาววา ทานผมอาย พวกผมเปนพระบานนอก หาปจจยไดยาก ผมใหจวรผนนแกทานแลว ตวเองจกหมอะไร. พระจวรวฑฒกะชาวกรงกลาววา ทานผเจรญ ผาสาฎกใหม ๆ ในสานกของผมมอย ทานจง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 357ถอเอาผาสาฎกเหลานนกระทาจวรของทานเถด. พระจวรวฑฒกะบานนอก กลาววา ทานผมอาย ผมแสดงหตถกรรมในจวรน กเมอทานพดอยางนผมจะอาจทาไดอยางไร ทานจงถอเอาจวรผนนน แลวใหจวรททาดวยผาเกาแกพระจวรวฑฒกะชาวกรงนน แลวถอเอาผาสาฏกใหม ๆ ลวงพระจวรวฑฒกะชาวกรงนนแลวหลกไป. ฝายพระจวรวฑฒกะผอยในพระเชตวน กหมจวรนน พอลวงไป ๒-๓ วน จงซกดวยนารอน เหนวาเปนผาเกาคราครากละอาย.ความทพระจวรวฑฒกะชาวกรงนนถกลวง เกดปรากฏไปในทามกลางสงฆวาเขาวาพระจวรวฑฒกะผอยในพระเชตวน ถกพระจวรวฑฒกะบานนอกลวงเอาแลว. อยมาวนหนง ภกษทงหลายพากนนงกลาวเรองนน ในโรงธรรมสภาพระศาสดาเสดจมาแลวตรสถามวา ภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ ? ภกษเหลานนพากนกราบทลเรองนนใหทรงทราบ.พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย พระจวรวฑฒกะผอยในพระเชตวนยอมลอลวงภกษอนในบดนเทานน หามได แมในกาลกอน กลอลวงมาแลวเหมอนกน ฝายพระจวรวฑฒกะชาวบานนอก ไดลอลวงพระจวรวฑฒกะผอยในพระเชตวนรปน ในบดนเทานน กหามได แมในกาลกอน กไดลอลวงแลวเหมอนกน แลวทรงนาอดตนทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล พระโพธสตวบงเกดเปนรกขเทวดาอยทตนไมซงตงอาศยสระปทมแหงหนงอยในราวปาแหงหนง. ในกาลนน คราวฤดรอน นาในสระแหงหนงซงไมใหญนก ไดนอยลง แตในสระนนมปลาเปนอนมาก. ครงนนนกยางตวหนงเหนปลาทงหลายแลวคดวา เราจกลวงกนปลาเหลานน ดวยอบายสกอยาง จงไปนงคดอยทชายนา. ลาดบนน ปลาทงหลายเหนนกยางนน จงถามวา เจานาย ทานนงคดถงอะไรอยหรอ ? นกยางกลาววา เรานงคดถงพวกทาน. ปลาทงหลายถามวา เจานาย ทานคดถงเราอยางไร. นกยาง

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 358กลาววา เรานงคดถงพวกทานวา นาในสระนนอย ทเทยวกนอย และความ รอนมมาก บดน ปลาเหลานจกกระทาอยางไร. ลาดบนน พวกปลาจงกลาววา เจานาย พวกเราจะการทาอยางไร. นกยางกลาววา ถาทานทงหลายจะกระทาตามคาของเรา เราจะเอาจงอยปากคาบบรรดาพวกทานคราวละตว นาไปปลอยยงสระใหญแหงหนง ซงดารดาษดวยปทม ๕ ส. ปลาทงหลายกลาววา เจานาย ตงแตปฐมกปมา ชอวานกยางผคดดตอพวกปลา ยอมไมมทานประสงคจะกนบรรดาพวกเราทละตว พวกเราไมเชอทาน. นกยางกลาววาเราจกไมกน กถาพวกทานไมเชอเราวาสระนาม พวกทานจงสงปลาตวหนงไปดสระนาพรอมกบเรา. ปลาทงหลายเชอนกยางนน คดวา ปลาตวนสามารถทงทางนาและทางบก จงไดใหปลาทงใหญทงคาตวหนงไปดวยคาวา ทานจงเอาปลาตวนไป. นกยางนนดาบปลาตวนน นาไปปลอยในสระ แสดงสระทงหมดแลว นากลบมาปลอยในสานกของปลาเหลานน. ปลานนจงพรรณนาสมบตของสระแกปลาเหลานน. ปลาเหลานนไดฟงถอยคาของปลาตวนน เปนผอยากจะไป จงพากนกลาววา ดละ เจานาย ทานจงคาบพวกเราไป นกยางคาบปลาตวทงดาทงใหญตวแรกนนนนแหละ แลวนาไปยงฝงของสระนาแสดงสระนาใหเหนแลวชอนทตนกมซงเกดอยรมสระนา แลวสอดปลานนเขาในระหวางคาคบ จกดวยจะงอยปากใหตายแลวกนเนอ ทงกางใหตกลงทโคนตนไมแลวกลบไป พดวา ปลาตวนน เราปลอยไปแลว ปลาตวอนจงมา แลวคาบเอาทละตวโดยอบายนน กนปลาหมด กลบ มาอก แมปลาตวหนงกไมเหน. กในสระนมปเหลออยตวหนง นกยางเปนผอยากจะกนปแมตวนนจงกลาววา ปผเจรญ เรานาปลาทงหมดนน ไปปลอยในสระใหญอนดารดาษดวยปทม มาเถดทาน แมทานเรากจกนาไป. ปถามวา ทานเมอจะพาเราไปจกพาไปอยางไร ?. นกยางกลาววา เราจกคาบพาเอาไป. ปกลาววา ทานเมอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 359พาไปอยางน จกทาเราใหตกลงมา เราจกไมไปกบทาน. นกยางกลาววา อยากลวเลย เราจกคาบทานใหดแลวจงไป. ปคดวา ชอวาการคาบเอาปลาไปปลอยในสระ ยอมไมมแกนกยางน กถานกยางจกปลอยเราลงในสระ ขอนเปนการด หากจกไมปลอย เราจกตดคอนนเอาชวตเสย. ลาดบนน ปจงกลาวกะนกยางนนอยางนวา ดกอนนกยางผสหาย ทานจกไมอาจคาบเอาเราไปใหดได กเราคาบดวยจงจะเปนการคาบทด ถาเราจกไดเอากามคาบคอทานไซรเราจกกระทาคอของทานใหเปนของอนเราคาบดแลว จงจกไปกบทาน. นกยางนนคดแคจะลวงปนน หารไมวา ปนลวงเรา จงรบคาวาตกลง. ปจงเอากามทงสองของมนคาบคอนกยางนนไวแนน ประหนงคบดวยคมของชางทอง แลวกลาววา ทานจงไปเดยวน. นกยางนนนาปนนไปใหเหนสระแลวบายหนาไปทางตนกม. ปกลาววา ลง สระนอยขางโนน แตทานจะนาไปขางน. นกยางกลาววา เราเปนลงทนารก แตเจาไมไดเปนหลานเราเลยหนอแลวกลาววา เจาเหนจะทาความสาคญวา นกยางนเปนทาสของเรา พาเราเทยวไปอย เจาจงดกางปลาทโคนตนกมนน แมเจา เรากจกกนเสย เหมอนกนปลาทงหมดนน. ปกลาววา ปลาเหลานน ทานกนได เพราะความทตนเปนปลาโง แตเราจกไมใหทานกนเรา แตทานนนแหละจก ถงความพนาศดวยวา ทานไมรวาถกเราลวง เพราะความเปนคนโง เราแมทงสอง เมอจะตายกจกตายดวยกน เรานนจกตดศรษะของทานใหกระเดนลงบนภาคพนกลาวแลวจงเอากามปานประหนงคมหนบคอนกยางนน. นกยางนนอาปาก นาตาไหลออกจากนยนตาทงสองขาง ถกมรณภยคกคาม จงกลาววา ขาแตนายเราจกไมกนทาน ทานจงใหชวตเราเถด. ปกลาววา ถาเมอเปนอยางนนทานรอนลงแลวปลอยเราลงในสระ. นกยางนนหวนกลบ มารอนลงยงสระนนแหละแลววางปไวบนหลงเปอกตม ณ ทรมสระ. ปตดคอนกยางนนขาดจมลงไป

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 360ในนาเหมอนตดกานโกมทดวยกรรไกรฉะนน. เทวดาผสงอยทตนกมเหนความอศจรรยนน เมอจะใหสาธการทาปาใหบนลอลน จงกลาวคาถานดวยเสยงอนไพเราะวา บคคลผใชปญญาหลอกลวงผอน ยอมไมได ความสขเปนนตย เพราะผใชปญญาหลอกลวงคนอน ยอมประสบผลแหงบาปกรรมทตนทาไว เหมอนนก ยางถกปหนบคอฉะนน. บรรดาบทเหลานน บทวา นาจจนต นกตปปโ นกตยาสขเมธต ความวา การหลอกลวง เรยกวา นกต บคคลผมปญญาชอวานกต คอผมปญญาหลอกลวง ยอมไมถงความสขโดยสวนเดยว คอไมอาจดารงอย ในความสขนนแหละ ตลอดกาลเปนนตย เพราะการลวง คอการหลอกลวงนน แตวายอมถงแตความพนาศโดยสวนเดยวเทานน. บทวาอาราเธต แปลวา ยอมไดเฉพาะ อธบายวา บคคลผลามกมปญญาหลอกลวง คอ มปญญาอนสาเหนยกความเปนคนคดโกง ยอมไดเฉพาะคอยอมประสบผลแหงบาปทคนไดกระทาไว. ยอมประสบผลบาปอยางไร ? ยอม ประสบผลบาป เหมอนนกยางคอขาดเพราะปฉะนน อธบายวา บาปบคคลยอมประสบ คอ ยอมไดเฉพาะภยในปจจบนหรอในโลกหนา เพราะบาปทตนทาไว เหมอนนกยางถงการถกตดคอขาดเพราะปฉะนน. มหาสตวเมอจะประกาศเนอความน จงแสดงธรรมยงปาใหบนลอลน. พระศาสดาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษจวรวฑฒกะชาวกรงถกภกษจวระวฑฒกะชาวบานนอกนนนนแหละ ลวงเอาแลวในบดนเทานนหามได แมในอดตกาลกถกลวงมาแลวเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 361เทศนานมาสบตออนสนธแลว จงทรงประชมชาดกวา นกยางในครงนนไดเปนพระจวรวฑฒกะผอยในพระเชตวน ปในครงนนไดเปนพระจวรวฑฒกะชาวบานนอก สวนรกขเทวดาในครงนน ไดเปนเราเองแล. จบพกชาดกท ๘

๙. นนทชาดก

วาดวยการกลาวคาหยาบ

[๓๙] ทาสชอนนทกะเปนบตรของนางทาส ยน กลาวคาหยาบคายในทใด เรารวา ของแหงรตนะทง หลายและดอกไมทองนอยในทนน. จบนนทชาดกท ๙

๙. อรรถกถานนทชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหารทรงปรารภสทธวหารกของพระสารบตรเถระ จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา มเโสวณณมโย ราส ดงน. ไดยนวา ภกษนนเปนผวางาย อดทนตอถอยคา (ทสงสอน) กระทาอปการะแกพระเถระดวยอตสาหะเปนอนมาก ครนสมยหนง พระเถระทลลาพระศาสดาหลกจารกไปแลว ไดกลบมายงทกขณาครชนบท ในเวลาทพระเถระไปอยในทกขณาครชนบทนน ภกษนน เปนผถอตวจด ไมกระทาตามคา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 362ของพระเถระ กเมอพระเถระกลาววา ผมอาย เธอจงกระทากรรมชอน กได เปนฝายตรงขามตอพระเถระ พระเถระไมรอธยาศยของภกษนน พระเถระเทยวจารกไปในทกขณาครชนบทนน หวนกลบมายงพระเชตวนวหารอก ภกษนนกเปนเชนนนนนแลอก จาเดมแตพระเถระมายงพระเขตวนวหาร พระเถระจงกราบทลแตพระตถาคตวา ขาแตพระองคผเจรญ สทธวหารกรปหนงของขาพระองค ในทแหงหนงไดเปนเหมอนทาสทไถมาดวยทรพยหนงรอย แคในทแหงหนง เปนผถอตวจด เมอขาพระองคบอกวา จงกระทาสงชอน กลบทาตรงกนขาม พระศาสดาตรสวา สารบตร ภกษนเปนผมปกตอยางน ในบดนเทานน หามได แมในกาลกอนภกษนไปยงทหนง เปนเหมอนทาสท ไถมาดวยทรพยตงรอย แตไปยงอกทหนงกลบเปนฝายตรงขาม เปนศตร อนพระเถระทลออนวอนแลวจงทรงนาอด นทานมา ดงตอไปน ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตในนครพาราณสพระโพธสตวถอปฏสนธในตระกลกฎมพตระกลหนง กฎมพผสหายกนหนงของพระโพธสตวนนตนเองเปนคนแก แตภรรยาของกฎมพนนเปนหญงสาว นางอาศยกฎมพนนจงไดบตรชาย กฎมพนนคดวา หญงน เมอเราลวงไปแลวกจะไดบรษไร ๆ นนแหละ (เปนสาม) เพราะยงสาวอย จะทาทรพยของเรานใหพนาศ จะไมใหแกบตรของเรา ถากระไร เราจะฝงทรพยนไวในแผนดนเขาจงพาทาสในเรอนชอวา นายนนทะ ไปปา ฝงทรพยนไวในทแหงหนงแลวบอกแกนายนนทะนน โอวาทวา พอนนทะ ทรพยน เมอเราลวงไปแลว เธอพงบอกแกบตรของเรา อยาบรจาคทรพยของเรา ดงน แลวไดตายไป บตรของกฎมพนนเปนผเจรญโดยลาดบ. ลาดบนน มารดากลาวกะบตรชายนนวา ดกอนพอ บดาของเจาพานายนนททาสไปฝงทรพย เจาจงใหนาทรพยนนมารวบรวมทรพยสมบตไว วน หนง บตรนนกลาวกะทาสนนทะวา

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 363ลงทรพยไร ๆ ทบดาของฉนฝงไว มอยหรอ. นายนนททาสกลาววา ขอรบนาย.บตรถามวา ฝงไวทไหน. นนทะตอบวา ในปาจะนาย. บตรกลาววา ถาอยางนนพวกเราพากนไป แลวถอเอาจอบและตะกราไปยงทฝงทรพย แลวกลาววาทรพยอยทไหนละลง. นายนนทะขนยนขางบนทรพย อาศยทรพยทามานะใหเกดขน ดากมารวา เฮยเจาเจตกะลกทาส ทรพยในทนของเจาจกมมาแตไหน.กมารทาเปนไมไดยนคาหยาบของเขา กลาววา ถาอยางนน พวกเรากลบกนเถด แลวพานายนนทะนนกลบ. ลวงไป ๒-๓ วนไดไปอก นายนนทะกดาเหมอนอยางนนแหละ กมารไมกลาวคาหยาบกบเขาคดวา ทาสนไปดวยคดวาจกบอกทรพยจาเดมแตน แตครนไปแลวกลบดา เราไมรเหตในขอนนกฎมพผสหายของบดาเรามอยหนอ เราสอบถามกฎพนนแลวจกรได จงไปยงสานกของพระโพธสตว บอกเรองราวนนทงหมดแลวถามวา ขาแตพอเพราะเหตอะไรหนอ ? พระโพธสตวกลาววา ดกอนพอ นายนนทะยนดาเธอในทใด ทรพยอนเปนของบดาเธออยในทนนแหละ เพราะฉะนน ในกาลใดนายนนทะดาเธอ ในกาลนน เธอจงฉดนายนนทะนนมาดวยคาวา เฮยเจาทาสเจาจงมาดา แลวถอเอาจอบขดทาลายทนน นาเอาทรพยอนเปนของตระกลออกมาใหทาสยกนาเอาทรพยมา ครน กลาวแลวจงกลาวคาถานวา ทาสชอนายนนทะเปนบตรของนางทาสยน กลาวคาหยาบในทใด เรารวากองแหงรตนะทงหลาย และดอกไมทอง มอยในนน. บรรดาบทเหลานน บทวา มเ แปลวา เรารอยางน. บทวาโสวณณโย ความวา ชอวาสวรรณเพราะมสงาม สวรรณเหลานนคออะไร ?คอรตนะทงหลายมเงน แกวมณ ทองและแกวประพาฬ เปนตน. กในฐานะ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 364น ทานประสงคเอารตนะนทงหมดวา สวรรณ กองแหงรตนะเหลานนชอวาโสวณณยราส กองรตนะมสงาม. บทวา โสวณณมาลา จ ความวา เรายอมรวา และแมดอกไมทองอนเปนของแหงบดาเธอกมอยในทนเหมอนกน.บทวา นนทโก ยตย ทาโส ความวา ทาสชอวานนทะยนอยในทใด.บทวา อามชาโต ความวา บตรของทาสกลาวคอนางอามทาสเพราะเขาถงความเปนทาสดวยการกลาวอยางนวา จะ ฉนเปนทาสของทาน. บทวา โตถลลาน คชชต ความวา ทาสชอนนทะนนยนอยในทใด กลาวคาหยาบคอคาหยาบคาย ทรพยอนเปนของตระกลแหงเธอมอยในทนนแหละ เรารทรพยนนอยางน เพราะเหตนน พระโพธสตวจงบอกอบายเครองถอเอาทรพยแกกมาร. กมารไหวพระโพธสตวแลวไปเรอนพานายนนทะไปยงทฝงทรพยปฏบตตามทพระโพธสตวสงสอนแลว นาเอาทรพยนนมารวบรวมทรพยสมบตไว ตงอยในโอวาทของพระโพธสตว กระทาบญทงหลายมทาน เปนตน ในเวลาสนชวต ไดไปตามยถากรรม. พระศาสดาตรสวา แมในกาลกอนสทธวหารกของสารบตรน กเปนผมปกตอยางนเหมอนกน ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว จงทรงสบอนสนธประชมชาดกวา ทาสนนทะในครงนน ไดเปนสทธวหารกของพระสารบตร บตรของกฏพในครงนน ไดเปนพระสารบตร สวนกฎมพผบณฑตในครงนน ไดเปนเราเองแล. จบนนทชาดกท ๙

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 365 ๑๐. ขทรงคารชาดก

วาดวยผมจตมนคง

[๔๐] ขาพเจาจะตกนรก มเทาขนเบองบน มศรษะลง เบองลางกตาม ขาพเจาจกไมทากรรมอนไมประเสรฐ ขอนมนตทานรบกอนขาวเถด. จบขทรงคาชาดกท ๑๐ จบกลาวกวรรคท ๔

๑๐. อรรถกถาขทรงคารชาดก

พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวนวหาร ทรงปรารภทานของอนาถบณฑกเศรษฐ จงตรสพระธรรมเทศนาน มคาเรมตนวา นาม ปตามนรย ดงน. ความพศดารวา ทานอนาถบณฑกเศรษฐ ปรารภเฉพาะวหารเทานน เรยรายทรพย ๕๔ โกฏ ไวในพระพทธศาสนา มไดทาความสาคญในสงอนวาเปนรตนะนอกจากรตนะทง ๓ ใหเกดเลย เมอพระศาสดาประทบอยในพระเชตวนวหาร ยอมไปยงทบารงใหญ ๓ ครง ทกวน ตอนเชาตรไปครงหนง รบประทานอาหารเชาแลว ไปครงหนง เวลาเยนไปครงหนง ทบารงในระหวางแมแหงอนกมเหมอนกน. กเมอจะไปไมเคยมมอเปลาไป ดวยคดวาสามเณรหรอภกษหนมทงหลายจะพงแลดแมมอของเราดวยคดวา ทานเศรษฐ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 366ถออะไรมาหนอ เมอไปตอนเชา ใหคนถอขาวยาคไป รบประทานอาหารเชา แลวเมอจะไป ใหคนถอเอาเนยใส เนยขน นาผง และนาออยเปนตนไป เมอจะไปเวลาเยน ถอของหอม ดอกไม และผาไป. กเมอทานเศรษฐนน บรจาคอย อยางนทกวน ๆ ประมาณในการบรจาคยอมไมม. ฝายคนผอาศยการคาขายเลยงชพเปนอนมาก ทาหนงสอใหไวกบมอของทานเศรษฐ กเอาทรพยไปนบได ๑๘ โกฏ. ทานเศรษฐใหทวงเอาทรพยของตนเหลานนมา อนง ทรพย๑๘ โกฏ จานวนอน ซงเปนของประจาตระกลของทานเศรษฐนน ฝงไวทฝงแมนา เมอฝงแมนาถกนาในแมนาอจรวดเซาะพงทลายกเคลอนลงมหาสมทรไป. ตมโลหะ (ทบรรจทรพย) ตามทปดไวและประทบตราไวนน กกลงไปในทองทะเล. กในเรอนของทานเศรษฐนน ยงคงมนตยภตเปนประจาสาหรบภกษ ๕๐๐ รป. จรงอย เรอนของทานเศรษฐเปนเชนกบ สระโบกขรณทขดไวในหนทาง ๔ แพรงสาหรบภกษสงฆ ตงอยในฐานะบดามารดาของภกษทงปวงดวยเหตนน แมพระสมมาสมพทธเจากเสดจไปเรอนของทานเศรษฐนน ฝายพระมหาเถระทง ๘๐ องคกไปเหมอนกน. สวนภกษทงหลายทเหลอตางมา ๆไป ๆ หาประมาณมได. กเรอนนน ม ๗ ชน. ประดบดวยซมประต ๗ ซม มเทวดาผเปนมจฉาทฏฐองคหนง สงอยทซมประตท ๘ ของเรอนนน. เทวดานน เมอพระสมมาสมพทธเจาเสดจเจาเรอนและเสดจออกไป ไมอาจดารงอยในวมานของตน จบเอาทารกลงมายนอยเฉพาะบนภาคพน แมเมอพระมหาเถระทง ๘๐องค เขาไปและออกมา กกระทาเหมอนอยางนน. เทวดานนคดวา กเมอพระสมณโคดมและเหลาสาวกของพระสมณโคดมนน ยงคงเขาเรอนนอย ชอวาความสขของเรายอมไมม เราจกไมอาจลงมายนอยบนภาคพนตลอดกาลเปนนตยได เรากระทาโดยประการทพระสมณะเหลานเขามายงเรอนนไมได จงจะควร. อยมาวนหนง เทวดานนไปยงสานกของผเปนมหากมมนคกะ (ผ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 367อานวยการ) ผกาลงเขานอนแลวไดยนแผโอภาสสวางไสว และเมอทานผเปน มหากมมนคกะกลาววา ใครอยทน จงกลาววา เราเปนเทวดาผบงเกดอยทซมประตท ๔. มหากมมนตกะกลาววา ทานมาเพราะเหตอะไร. เทวดากลาววาทานไมเหนการกระทาของทานเศรษฐหรอ. ทานเศรษฐไมมองดกาลอนจะมมาภายหลงของตน นาทรพยออกถมเฉพาะพระสมณโคดมเทานนใหเตมบรบรณ ไมประกอบการคาขาย ไมรเรมการงาน ทานจงโอวาททานเศรษฐทานจงกระทาโดยประการททานเศรษฐจะทาการงานของตนและพระสมณโคดมพรอมทงสาวกจะไมเขามายงเรอนน. ลาดบนน ทานมหากมมนตกะนนไดกลาวกะเทวดานนวา ดกอนเทวดาพาล ทานเศรษฐเมอสละทรพย กสละในพระพทธศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกข ทานเศรษฐนน ถาจกจบเราทมวยผมเอาไปขาย เราจกไมกลาวอะไร ๆ เลย ทานจงไปเสยเถด. อกวนหนง เทวดานนเขาไปหาบตรชายคนใหญของทานเศรษฐ. แลวกลาวสอนเหมอนอยางนน.ฝายบตรชายทานเศรษฐกคกคามเทวดานน โดยนยอนมในกอนนนแหละ. แตเทวดานนไมอาจกลาวกบทานเศรษฐไดเลย. ฝายทานเศรษฐใหทานอยไมขาดสาย ไมกระทาการคาขาย เมอทรพยสมบตมนอย ทรพยกไดถงการหมดสนไป. ครงเมอทานเศรษฐนนถงความยากจนเขาโดยลาดบ ผาสาฎก ทนอนและภาชนะอนเปนเครองบรโภคใชสอยไมไดเปนเหมอนดงแตกอน. ทานเศรษฐแมจะเปนอยางน กยงคงใหทานแกภกษสงฆ แตไมอาจทาใหประณตแลวถวาย. ครนวนหนง พระศาสดาตรสถามเศรษฐนนผถวายบงคมแลวนงอยวา ดกอนคฤหบด กทานในตระกล ทานยงใหอยหรอ ?. เศรษฐนนกราบทลวา ยงใหอยพระเจาขา แตวาทานนนเศราหมอง เปนขาวปลายเกรยนมนาผกดองเปนทสอง. ลาดบนน พระศาสดาตรสกะเศรษฐนนวา คฤหบด ทานอยาทาจตใหยงยากวา เราใหทานเศราหมองเลย เพราะวา เมอจตประณตทานทถวายใหแกพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระสาวกทงหลาย ยอม

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 368ไมชอวาเศราหมอง. เพราะเหตไร. เพราะมผลมาก. กขอน ควรจะทราบอยางน วากเมอสามารถทาจตใหประณต ทานชอวาเศราหมอง ยอมไมม และวา เมอจตผองใสแลว ทกษณา การทาบญใน พระตถาคตสมพทธเจา หรอในสาวกของพระสม- พทธเจานน ชอวามประมาณนอย ยอมไมม. ไดยน มาวา การบาเรอในพระอโนมทสสพทธเจาทงหลาย มผลนอย ยอมไมม ทานจงเหนผลของกอนขาวกม มาสอนเศราหมองและไมเคมเถด. แมอกขอหนง พระศาสดาตรสวา ดกอนคฤหบด กอนอนทานเมอใหทานเศราหมอง ยงไดใหแกพระอรยบคคล ๘ จาพวก เราครงเปนเวลาม-พราหมณ ใหรตนะทง ๗ กระทาชมพทวปทงสน ใหไมตองทาไรไถนา ยงมหาทานใหเปนไปดจทาแมนาใหญทง ๕ สายใหเตมเปนหวงเดยวกน กไมไดใคร ๆ ผถงสรณะ ๓ หรอผรกษาศล ๕ ชอวาบคคลผควรแกทกษณา หาไดยากอยางน เพราะฉะนน ทานอยาไดทาจตใหยงยากวาทานของเราเศราหมองกแหละครนตรสอยางนแลว จงตรสเวลามสตร. ครงนนแล เทวดานนไมอาจกลาวกบเศรษฐในกาลททานเศรษฐยงเปนใหญ สาคญวา บดน เศรษฐนจกเชอถอคาของเรา เพราะเปนผตกยากในเวลาเทยงคนจงเขาไปยงหองอนเปนสร ไดแผแสงสวางยนอยในอากาศ.เศรษฐเหนดงนนจงกลาววา นนใคร. เทวดานนกลาววา ทานมหาเศรษฐขาพเจาเปนเทวดาผสงอยทซมประตท ๔. เศรษฐกลาววา ทานมาเพออะไร.เทวดากลาววา ขาพเจาประสงคจะกลาวโอวาททานจงไดมา. เศรษฐกลาววาถาอยางนน ทานจงกลาว. เทวดากลาววา มหาเศรษฐ ทานไมคดถงเวลาหลง ไมเหนแกบตรธดา เรยรายทรพยเปนอนมากลงในศาสนาของพระสมณ-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 369โคดม ทานนนเกดเปนคนยากไร เพราะอาศยพระสมณโคดม โดยสละทรพย เกนขอบเขต หรอโดยไมทาการคาขายและการงาน ทานถงแมจะเปนอยางนกยงไมปลอยพระสมณโคดม แมทกวนน สมณะเหลานนกยงเขาเรอนอยนนแหละทรพยทพวกสรณะเหลานนนาออกไปแลว ใคร ๆ ไมอาจใหนากลบมาได ยอมเปนอนถอเอาเลย กตงแตนไป ตวทานเองกอยาไดไปสานกของพระสมณโคดมทงอยาไดใหสาวกทงหลายของพระโคดมนน เขามายงเรอนน ทานแมใหพระ-สมณโคดมกลบไปแลว กอยาไดเหลยวแล จงกระทาคดฟองรองและการคาขายของตน รวบรวมทรพยสมบต. เศรษฐนน จงกลาวกะเทวดานนอยางนวานเปนโอวาทททานใหเราหรอ. เทวดากลาววา จะ นเปนโอวาท. ทานเศรษฐกลาววา เราอนพระทศพลทรงกระทาใหเปนผอนพวกเทวดาเชนทานตงรอยกด พนกด แสนกกด ไหหวนไหวไมไดและศรทธาของเราไมคลอนแคลนตงมนดแลวดจภเขาสเนร เราสละทรพยในรตนศาสนาอนเปนเครองนาออกจากทกข ทานพดคาอนไมควร ทานผไมมอาจาระ ทศล เปนกาลกณเหนปานนใหการประหารพระพทธศาสนา เราไมมกจคอการอยในเรอนเดยวกนกบทานทานจงรบออกจากเรอนของเราไปอยทอน. เทวดานนไดฟงคาของพระอรยสาวกผโสดาบน ไมอาจดารงอยได จงไปยงทอยของตนแลวเอามอจบทารกออกไปกแหละครนออกไปแลวไมไดทอยในทอน คดวา จกใหเศรษฐอดโทษแลวอยทซมประตนนนนแหละ จงไปยงสานกของเทวบตรผรกษาพระนคร ไหวเทวบตรนน แลวยนอย และอนเทวบตรผรกษาพระนครกลาววา ทานมาเพราะตองการอะไร จงกลาววา นาย ขาพเจาไมไดใครครวญ พดกบ ทานอนาถ-บณฑกเศรษฐ ทานอนาถบณฑกเศรษฐนนโกรธเรา ฉดคราเราออกจากทอยทานจงนาขาพเจาไปยงสานกของทานเศรษฐ ใหทานอดโทษแลวใหทอยแกขาพเจา. เทวบตรผรกษาพระนครถามวา กทานพดกะทานเศรษฐอยางไร ?

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 370เทวดานนกลาววา ขาแตนาย ขาพเจากลาวกะทานเศรษฐอยางนวา นาย ตงแตนทานอยากระทาการอปฏฐากพระพทธเจาและพระสงฆ ทานอยาใหพระสมณโคดมเขาไปในเรอน. เทวบตรผรกษาพระนครกลาววา ทานกลาวคาอนไมสมควร ทานใหการประหารในพระศาสนา เราไมอาจพาทานไปยงสานกของทานเศรษฐ. เทวดานนไมไดการชวยเหลอจากสานกของเทวบตรนน จงไดไปยงสานกของทาวมหาราชทง ๔ แมทาวมหาราชทง ๔ นนกปฏเสธเหมอนอยางนน จงเขาไปเฝาทาวสกกเทวราชกราบทลเรองราวนน แลวออนวอนอยางดวา ขาแตเทวราช ขาพระองคไมไดทอย จงทารกเปนคนอนาถาเทยวไป ขอพระองคจงยงเศรษฐใหใหทอยแกขาพระองค ดวยสรของพระองค.แมทาวสกกะนนกตรสกะเทวดานนวา ทานการทากรรมอนไมสมควร ทานใหการประหารในศาสนาของพระชนเจา แมเรากไมอาจกลาวกบเศรษฐ เหตอาศยทาน แตเราจะบอกอบายใหทานเศรษฐนนอดโทษแกทานสกอยางหนง.เทวดานนกราบทลวา สาธ ขาแตเทวะ ขอพระองคจงตรสบอก. ทาวสกกะตรสวา คนทงหลายทาหนงสอไวกบมอของทานเศรษฐ ถอเอาทรพยไปนบได๑๘ โกฏ มอย ทานจงแปลงเพศเปนคนเกบสวยของทานเศรษฐนน อยาใหใคร ๆ รจก ถอเอาหนงสอเหลานน อนพวกยกษหนม ๆ ๒-๓ คน หอมลอม มอหนงถอหนงสอ (สญญา) มอหนงถอเครองเขยน ไปเรอนของคนเหลานน ยนอยในทามกลางเรอน ทาคนเหลานน ใหสะดงกลวดวยอานภาพแหงยกษของตน แลวชาระเงน ๑๘ โกฏ ทาคลงเปลาของเศรษฐใหเตม ทรพยทฝงไวรมฝงแมนาอจรวดอกแหงหนง เมอฝงแมนาพงจงเลอนลงสสมทรมอยจงนาเอาทรพยแมนน มาดวยอานภาพของตนแลวทาคลงใหเตม ทรพยแมอกแหงหนงประมาณ ๑๘ โกฏ ไมมเจาของหวงแหนมอยในทชอโนน จงนาเอาทรพยแมนนมา ทาคลงเปลาใหเตม ทานจงทาคลงเปลาอนเตมดวยทรพย ๕๔โกฏนใหเปนทณฑกรรม แลวใหมหาเศรษฐอดโทษ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 371 เทวดานนรบคาของทาวสกกะนนวา ดละ ขาแตพระองคผประเสรฐ แลวนาทรพยทงหมดมาโดยนยดงกลาวแลวนนแหละ ในเวลาเทยงคน จงเขาไปหองอนประกอบดวยสรของเศรษฐ ไดแผแสงสวางยนอยในอากาศ เมอเศรษฐกลาววา นนใคร จงกลาววา ทานมหาเศรษฐ ขาพเจาเปนเทวดาซงสงสถต อยทซมประตท ๘ ของทาน ขาพเจาผหลงเพราะโมหะใหญ ไมรจกคณของพระพทธเจาทงหลายไดกลาวคาอะไรๆ กบทานในวนกอนๆ มอย ทานจงอดโทษนน แกขาพเจา ขาพเจานาทรพย ๕๔ โกฏ มาตามพระดารสของทาวสกกะเทวราช คอ ทรพย ๑๘ โกฏโดยชาระสะสางหนของทาน (และ) ทรพย ๑๘โกฏของตนผไมใชเจาของทรพย ในทนน ๆ กระทาทณฑกรรมโดยทาคลงวางเปลาใหเตม ทรพยทถงความสนไป เพราะปรารภ (การสราง) พระวหารเชตวน ขาพเจาไดรวบรวมมาทงหมด ขาพเจาเมอไมไดทอยยอมลาบากขาแตทานมหาเศรษฐ ทานอยาใสใจคาทขาพเจากลาวเพราะความไมร. จงอดโทษดวยเถด. ทานอนาถบณฑกเศรษฐไดฟงคาของเทวดานนแลวคดวา เทวดานกลาววา กขาพเจาไดทาทณฑกรรมแลว และปฏญญายอมรบรโทษของตนพระศาสดาจกทรงแนะนาเทวดานแลว ใหรจกคณของตน กเราจกแสดง(เทวดาน) แตพระสมมาสมพทธเจา. ลาดบนน ทานมหาเศรษฐจงกลาวกะเทวดานนวา ดกอนเทวดาผสหาย ถงแมทานจกใหเราอดโทษ จงใหอดโทษในสานกของพระศาสดา. เทวดานนกลาววา ดละ ขาพเจาจกกระทาอยางนนอนง ทานจงพาเราไปยงสานกของพระศาสดาเถด. มหาเศรษฐนนกลาววา ดละเมอราตรสวางแลว จงพาเทวดานน ไปยงสานกของพระศาสดาแตเชาตร แลวกราบทลกรรมทเทวดานนกระทาทงหมด แกพระตถาคต.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 372 พระศาสดาไดทรงสดบคาของทานมหาเศรษฐนน แลวจงตรสวา ดกอน คฤหบด แมบคคลผลามกในโลกน ยอมเหนกรรมอนเจรญ ตราบเทาทบาปยงไมใหผล กเมอใด บาปยอมใหผลแกบคคลผลามกนน เมอนน บคคลผลามกนนยอมเหนแตบาปเทานน ฝายบคคลผเจรญ ยอมเหนบาปทงหลายตราบเทาทกรรมอนเจรญยงไมใหผล กในกาลใด กรรมอนเจรญยอมใหผลแกบคคลผเจรญนน ในกาลนน บคคลผเจรญนน ยอมเหนแตกรรมอนเจรญเทานนแลวไดตรสคาถา ๒ คาถาในพระธรรมบทดงนวา แมบคคลผลามกยอมเหนธรรมอนเจรญตราบ เทาทกรรมอนลามกยงไมใหผล กในกาลใด ธรรม อนลามกยอมใหผล ในกาลนน บคคลผลามกนนยอม เหนกรรมอนลามกทงหลาย ฝายบคคลผเจรญยอมเหน กรรมอนลามก ตราบเทาทกรรมอนเจรญยงไมใหผล กในกาลใดกรรมอนเจรญยอมใหผล ในกาลนน บคคล ผเจรญนน ยอมเหนกรรมอนเจรญทงหลาย. กแหละในเวลาจบคาถาเหลาน เทวดานนตงอยแลวในโสดาปตตผล.เทวดานนหมอบลงทพระบาททงสองของพระศาสดาอนเรยรายดวยจกรใหพระ-ศาสดาทรงอดโทษวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคอนราคะยอมแลว อนโทสะประทษรายแลว หลงแลวดวยโมหะ มดมนเพราะอวชชาไมรคณทงหลายของพระองค ไดกลาวคาอนลามก ขอพระองคจงอดโทษคานนแกขาพระองคแลวยงมหาเศรษฐใหอดโทษ สมยนน ทานอนาถบณฑกเศรษฐกลาวคณของตนเบองพระพกตรของพระศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ เทวดานแมจะหามอยวา จงอยากระทาการอปฏฐากพระพทธเจาเปนตน กไมอาจหามพระองคได ขาพระองคแมถกเทวดานหามอยวา ไมควรใหทาน กไดใหอย

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 373นนแหละ ขาแตพระองคผเจรญ นคณของขาพระองคมใชหรอ. พระศาสดาตรสวา ดกอนคฤหบด ทานแลเปนพระอรยสาวกผโสดาบน มศรทธาไมหวนไหว มทสสนะอนหมดจด ความททานถกเทวดาผมศกดนอยนหามอยกหามไมได ไมนาอศจรรย กขอทบณฑตทงหลายในปางกอน เมอพระพทธเจายงไมอบตขน ดารงอยในญาณอนยงไมแกกลา ถกมารผเปนใหญในกามาวจรภพยนอยในอากาศ แสดงหลมถานเพลงลก ๘๐ ศอก โดยกลาววา ถาทานจกใหทานไซร ทานจกไหมในนรกน แลวหามวา ทานอยาไดใหทาน กไดยนอยในทามกลางผกดอกปทมใหทาน นนาอศจรรย อนทานอนาถบณฑกเศรษฐทลออนวอน จงทรงนาอดตนทานมา ดงตอไป. ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตครองราชสมบตอยในพระนครพาราณส พระโพธสตวบงเกดในตระกลเศรษฐในนครพาราณส อนญาตทงหลายใหเจรญพรอมดวยเครองอปกรณทงปวงมประการตาง ๆ ดจเทพกมาร ถงความเปนผรเดยงสาโดยลาดบ ในเวลามอาย ๑๖ ปเทานน กถงความสาเรจในศลปะทงปวง เมอบดาลวงไป พระโพธสตวนน ดารงอยในตาแหนงเศรษฐใหสรางโรงทาน ๖ แหง คอ ทประตเมองทง ๔ ประต ๔ โรงทาน ทามกลางพระนคร ๑ โรงทาน ทประตนเวศนของตน ๑ โรงทาน แลวใหมหา-ทาน รกษาศล รกษาอโบสถกรรม อยมาวนหนง ในเวลาอาหารเชา เมอคนใชนาเอาโภชนะอนเปนทชอบใจมรสเลศตาง ๆ เขาไปใหพระโพธสตว.พระปจเจกพทธเจาองคหนงเมอลวงไป๗ วน ไดออกจากนโรธสมาบต กาหนดเวลาภกขาจารแลวคดวา วนนเราไปยงประตเรอนของพาราณสเศรษฐ จงควร.จงเคยวไมชาระฟนชอนนาคลดา ลางหนาทสระอโนดาต ยนทพนมโนศลา นงแลว ผกรดประคด หมจวร ถอบาตรดนอนสาเรจดวยฤทธมาทางอากาศ พอคนใชนาภตเขาไปใหพระโพธสตวกไดยนอยทประตเรอน พระโพธสตวพอ

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 374เหนดงนนกลกจากอาสนะ แสดงอาการนอบนอมแลวแลดบรษผทาการงาน เมอ บรษผทาการงานกลาววา กระผมจะทาอะไร ขอรบนาย จงกลาววา ทานจงนาบาตรของพระผเปนเจามา. ทนใดนน มารผมบาปสนสะทานลกขนแลวคดวา พระปจเจกพทธเจาน ไมไดอาหารมา ๗ วนแลวจากวนนไป วนน เมอไมไดจกฉบหาย เราจกทาพระปกเจกพทธเจานใหพนาศ และจกทาอนตรายแกทานของเศรษฐ จงมาในขณะนนทนท แลวเนรมตหลมถานเพลงประมาณ ๘๐ ศอก ในระหวางวตถสถานทตง หลมถานเพลงนนเตมดวยถานเพลงไมตะเคยน ไฟลกโพลงมแสงโชตชวงปรากฏเหมอนอเวจมหานรก กครนเนรมตหลมถานเพลงนนแลวตนเองไดยนอยในอากาศ บรษผมาเพอจะรบบาตรเหนดงนนไดรบความกลวอยางใหญหลวงจงกลบไป. พระโพธสตวถามวา พอ เธอกลบมาแลวหรอ ?บรษนน กลาววา นาย หลมถานเพลงใหญนไฟตดโพลงมแสงโชตชวงมอยในระหวางสถานทตง เมอเปนเชนนน คนอนๆ ไปบาง รวมความวา คนผมาแลว ๆ แมทงหมด กถงซงความกลวรบหนไปโดยเรว. พระโพธสตวคดวา วนนวสวตดมารผประสงคจะทาอนตรายแกทานของเรา จกเปนผประกอบขน แตวสวตดมารนนยอมไมรวาเราเปนผอนรอยมาร พนมาร แมแสนมารใหหวนไหวไมได วนน เราจกรวาเราหรอมารมกาลงมาก มอานภาพมาก ครนคดแลว ตนเองจงถอเอาถาดภตตามทเขาตระ-เตรยมไวนนนนแหละออกไปจากเรอน ยนอยฝงของหลมถานเพลงแลวแลดอากาศ เหนมาร จงกลาววา ทานเปนใคร. มารกลาววา เราเปนมาร. พระโพธสตวถามวา หลมถานเพลงนทานเนรมตไวหรอ ? มารกลาววา เออ เราเนรมต. พระโพธสตวถามวาเพอตองการอะไร ? มารกลาววา เพอตองการทาอนตรายแกทานของทานและเพอตองการใหชวตของพระปจเจกพทธเจาพนาศ.

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 375พระโพธสตวกลาววา เราจกไมใหทานทาอนตรายทานของตน และจกไมให ทานทาอนตรายแกชวตของพระปจเจกพทธเจา วนน เราจกรวาเราหรอทานมกาลงมาก มอานภาพมาก จงยนทฝงหลมถานเพลงแลวกลาววา ขาแตพระปจเจกพทธเจาผเจรญ ขาพเจาแมจะมหวลง ตกไปในหลมถานเพลงแมน กจกไมหวนกลบหลง ขอทานจงรบโภชนะทขาพเจาถวายอยางเดยว แลวกลาวคาถานวา ขาพเจาจะตกนรก มเทาขนเบองบน มศรษะลง เบองลางกตาม ขาพเจาจกไมทาธรรมอนไมประเสรฐ ขอนมนตทานรบกอนขาวเถด. ในคาถานน มประมวลความดงตอไปนวา ทานผเจรญ ถาขาพเจาเมอจะถวายบณฑบาตแกทาน จะเปนผมศรษะลงเบองลาง มเทาขนเบองบนตกลงไปยงนรกนโดยแนแท แมถงอยางนน ขาพเจาจกไมกระทาการไมใหทานและการไมรกษาศลซงเรยกวา อนรยะ ไมประเสรฐ เพราะทานผประเสรฐไมกระทา แตผไมประเสรฐกระทานน ขอนมนตทานรบกอนขาวทขาพเจาถวายอยนเถด. กศพทวา หนท ในคาถาน เปนนบาตใชในอรรถแหงอปสรรค. พระโพธสตวครนกลาวอยางนแลว มการสมาทานอยางมนคง ถอถาดภตแลนไปทางเบองบนหลมถานเพลง ทนใดนนเอง มหาปทมดอกหนงบานเตมทเกดขนเปนชน ๆ จากพนหลมถานเพลงอนลก ๘๐ ศอก ผดขนรบเทาทงสองของพระโพธสตว แตนน เกสรมขนาดเทาทนานใหญผดขนตงอยเหนอศรษะของพระมหาสตวแลวรวงลงมาไดการทารางกายทงสนใหเปนเสมอนโปรยดวยละอองทอง พระโพธสตวนนยนอยทฝกดอกปทมยงโภชนะมรสเลศตาง ๆ ใหประดษฐานลงในบาตรของพระปจเจกพทธเจา พระปจเจก-

พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๑ - หนาท 376พทธเจานนรบโภชนะนนแลวกระทาอนโมทนา โยนบาตรขนในอากาศ เมอมหาชนเหนอยนนแล แมตนเองกเหาะขนสเวหาส ตรงไปปาหมพานตเหมอนเหยยบยากลบเมฆฝนมประการตาง ๆ ไปฉะนน. ฝายมารแพแลวกถงความโทมนสไปยงสถานทอยของในนนเอง สวนพระโพธสตวยนอยบนฝกดอกปทม แสดงธรรมแกมหาชน โดยพรรณนาถงทานและศล อนมหาชนแวดลอมเขาไปยงนเวศนของตน กระทาบญทงหลายมทานเปนตน ตลอดชวตแลวไปตามยถากรรม. พระศาสดาตรสวา ดกอนคฤหบด ขอททานผสมบรณดวยทสสนะอยางน อนเทวดาใหหวนไหวไมไดในบดน ไมนาอศจรรย สงทบณฑตทงหลายไดกระทาไวแมในกาลกอนเทานน นาอศจรรย ครนทรงนาพระธรรม-เทศนานมาแลวจงทรงสบอนสนธประชมชาดกวา พระปจเจกพทธเจาในกาลนนไดปรนพพานแลว ณ ทนงเอง สวนพาราณสเศรษฐผทามารใหพายแพยนอยบนฝกดอกปทมแลวถวายบณฑบาตแกพระปจเจกพทธเจาคอเราเองแล. จบขทรงคารชาดกท ๑๐ จบกลาวกวรรคท ๔๑

รวมชาดกทมในวรรคน คอ ๑. กลาวกชาดก ๒. นจจชาดก ๓. สมโมทมานชาดก ๔. มจฉ-ชาดก ๕. วฏฏกชาดก ๖. สกณชาดก ๗. ตตตรชาดก ๘. พกชาดก๙. นนทชาดก ๑๐. ขทรงคารชาดก๑. จบอรรถกถาชาดกภาค ๑ บาลเลมท ๒๗.