1

ธรรมชาต

ทวาง

และสถานท

ช ย ย ศ อ ษ ฎ ว ร พ น ธ

ธรรมชาต

ทวาง

และสถานท

ช ย ย ศ อ ษ ฎ ว ร พ น ธ

ธรรมชาต ทวางและสถานท รวมบทความวาดวยสถาปตยกรรมญปน โดย ชยยศ อษฎวรพนธ พมพครงท 3 พฤศจกายน 2554 กรณาดาวนโหลดและเผยแพรตามอธยาศย

คำนำ ( ในการพมพคร งท 3 ) / คำนำ ( ในการพมพคร งท 1 แล ะ 2 ) 6

ความคด เร อง “สถานท ” ในวฒนธรรมญ ป น 21

“ เอ น ” พ นท เ ช อมตอ 35

สวนญ ป น : ธรรมชาต แล ะการตความ 57

โ ช ะอน : ห ว ใจของสถาปตยกรรมญ ป น 69

ญ ป นก บ เลอ คอรบ ซ เ ยร : การสร างสถาปตยกรรมญ ป นสม ย ใหม 87

วฒนธรรม ธรรมชาตและความหมายในงานสถาปตยกรรมของทาดาโอะ อนโด 105

ว หารแห งแสง : ปรากฏการณแห งสถานท 121

6

คำนำ (ในการตพมพครงท 3)

หนงสอเลมเลกๆ เลมนมโอกาสตพมพเปนครงทสามหลงจากผานการพมพครงแรกไป

กวาสบป ถงแมจะยนดแตผมกมความกงวลใจเลกๆ ในตวเนอหาของหนงสอ เพราะร

ดวาความคดของคนเมอผานไปในระยะเวลายาวนานขนาดนยอมจะมอะไรเปลยนแปลง

ไปไมมากกนอย โชคดทปญหาบางประการในตนฉบบทำใหผมมโอกาสไดตรวจทาน

เนอหาใหม กพบวาแมจะมสวนทความรไมลกมากพอ แตสวนทเปนพนฐานยงคงพอ

อานได โดยเฉพาะอยางยงสำหรบผเรมสนใจเรองญปนในวงการศลปะ ออกแบบและ

สถาปตยกรรม เพอจะปดจดออนบางอยางของหนงสอโดยเฉพาะอยางยงทาทไรเดยงสา

ผมจงตดสนใจเขยนคำนำสำหรบการพมพครงนขน โดยหวงวาคำนำนจะมลกษณะเปน

คำถามเพอกระตนใหคดตอมากกวาจะพยายามหาขอสรปทชดเจน

เมอหนงสอนตพมพออกมา ผมกพบวาตวเองสนใจในความเปนญปนในสถาปตยกรรม

รวมสมย กลาวอยางกวางๆ กหมายถงการทสถาปนกสมยใหมและรวมสมยนำลกษณะ

เฉพาะบางอยางของสถาปตยกรรมประเพณในประวตศาสตรมาตความเปนงานออกแบบ

สถาปตยกรรมรวมสมยตนเอง ความสนใจนสะทอนอยในบทความเกอบทงหมดและเขาใจ

วาไมใชความสนใจของผมคนเดยว ในการสอนหรอบรรยายทงอยางเปนทางการและ

ไมเปนทางการในสถาบนตางๆ หรอสำนกงานสถาปนกของเพอนๆ กมกจะมผถาม

คำถามใกลเคยงกน มความทรงจำวาเมอโตโย อโต (Toyo Ito) มาทำการบรรยายท

กรงเทพหลงจากจบโปรเจคททเมองบรจจ (Brugge Pavilion - ค.ศ. 2002) ใหมๆ ม

คนลกขนถามคำถามเดยวกนนดวย โชครายทจำไมไดวาคำตอบเปนอยางไร สวนตว

ผมเองความสนใจในหวขอนกนำมาสการศกษาและวจยสถาปตยกรรมของทาดาโอะ

อนโด และมบทวเคราะหอยางละเอยดพอสมควรอยในหนงสอทตพมพออกมาเมอพ.ศ.

2550

7

ความจรงกเปนอยางทรกน ในแงการเรยนรจากเอเซยในยคปจจบน (ในความหมายท

กวางสด) ญปนยงคงเปนแหลงทดทสด โดยเฉพาะในงานสรางสรรคสาขาตางๆ ท

เทยบเคยงหรอบางครงเหนอชนกวาตะวนตก อะไรเปนเหตททำใหคนญปนทำไดเชนนน

กญแจทจะทำความเขาใจอยทไหน มลกษณะอยางไร โดยเฉพาะอยางยงในฝงสถาปตย-

กรรมทเราสนใจกนอย

จะขอเรมดวยคำกลาวของนกประวตศาตรออกแบบและสถาปตยกรรมทานหนงคอโชอจ

อโนะอเอะ (Shoichi Inoue) เมอครงทไดรบมอบหมายใหเขยนบทความสนๆ เกยวกบ

พระราชนเวศนคะทสระ (Katsura Palace) เพอตพมพในหนงสอชอ 105 Key Words

for Understanding Japan นกประวตศาสตรสถาปตยกรรมทานนเกดสงสยขนมาวา

พระราชนเวศนทรบความสนใจนอยมากในสมยเอโดะกลบกลายมาเปนหนงในงานชน

สำคญของสถาปตยกรรมญปนไดอยางไร เขาจงลองศกษาประวตของการศกษาเกยวกบ

พระราชนเวศนแหงนและพบวาเพงเรมตนขนเมอตนศตวรรษท 20 นเอง ชวงเวลาดง

กลาวเปนชวงทสถาปตยกรรมญปนเผชญหนากบกระแสสถาปตยกรรมสมยใหมจาก

ตะวนตกไดสกพกใหญๆ หลงจากเปดประเทศ

ทศนะของการศกษาชวงเรมแรกเปนไปในทำนองวา กลมอาคารและสวนทนเปนงานออกแบบ

ทซบซอนและละเอยดออน พอเขาชวงทศวรรษท 1930 การศกษาใหผลกลายเปนวา

พระราชนเวศนแหงนเปนสนทรยภาพแบบญปนทเรยบงายแบบวะบ สะบ แตพอเปน

ทศนะแบบสถาปนกยคหลงสมยใหมอยาง อะระตะ อโสะซะค (Arata Isozaki เกด

ค.ศ.1931) การศกษาในชวงทศวรรษ 1980 กลายเปนวาคะทสระเปนสถาปตยกรรมท

แสดงออกแบบบารอกเปนอยางมาก

นอกจากนเคนโซะ ทงเงะ (Kenzo Tange ค.ศ.1913-2005) และคโช คโระคะวะ

(Kisho Kurokawa ค.ศ. 1934-2005) ตางกตความพระราชนเวศนแหงนแตกตางกนไป

8

คนละทศละทางหรอเรยกไดวาตางกตความสถาปตยกรรมแหงตนศตวรรษท 17 นเพอ

เปนจดยนของงานออกแบบตวเอง ขอสรปกคอการตความแตละแบบนอกจากจะสะทอน

ความสนใจของแตละคนยงสะทอนรสนยมแหงยคสมยดวย นอกจากนยงสรปในภาพ

รวมดวยวาอาคารกลมของพระราชนเวศนนมลกษณะทเออตอการตความทหลากหลาย

และเปนสากล

ประสาอะไรกบพระราชนเวศนเดยว มรดกสถาปตยกรรมอนหลากหลายและยาวนาน

ของประวตศาสตรญปนยอมตองถกตความกนอยางอตลด มผเตอนวาการอานงานสถา-

ปตยกรรมรวมสมยญปนวามลกษณะแบบ วะบ สะบ เปนหลกนนมแนวโนมวาจะหลง

ทางอยางกไมกลบ เพราะกระทงในงานประวตศาสตรเอง สนทรยภาพแบบนกถอ

กำเนดขนมาไดไมกรอยป และยงมดกรออนแกอยในแตละพนท แถมมมมองนยงเปน

ไอเดยทพฒนาขนจาก western gaze อกดวย นนคอ แรงกระทบจากกระแสสมยใหม

ตะวนตกกอใหเกดความพยายามสราง “ความเปนญปน” ขนมา ใชวาความเปนญปน

ในใจคนญปนกอนสมยใหมจะไมม แตทตองเนนในทนคอความเปนญปนทสรางขนเพอ

สายตาตะวนตก (ไมวาจะในแงมมใดกตาม) ตวอยางทเราพอจะรจกกนคอการเขยน

หนงสอ The Book of Tea โดย Kakuzo Okakura ตพมพเมอ ค.ศ.1906 เพออธบาย

มมหนงของ “ความเปนญปน” ประวตของหนงสอเลมนกนาสนใจเพราะเปนหนงสอท

เขยนขนเปนภาษาองกฤษกอนแลวจงแปลเปนภาษาญปนในภายหลง ใกลเคยงกนกบ

หนงสออกเลมหนงคอ Zen and Japanese Culture โดย Daisetz T. Suzuki ตพมพ

ครงแรกค.ศ. 1938

ยอนกลบไปเรองการตความของสถาปนกสมยใหม คำถามถดมาคอสถาปนกเหลานใช

เกณฑอะไรมาตความ ปจจยทางสงคมเศรษฐกจและวฒนธรรมประวตศาสตรนาจะเปน

หนงในนน นอกจากนทศนะทเปนทยอมรบกนโดยทวไปไมเฉพาะวงการสถาปตยกรรม

แตเปนวงการออกแบบสาขาอนๆ ดวยกคองานออกแบบในญปนตงแตหลงสงครามเปนตน

9

มาตอบโตกบกระแสสมยใหมจากตะวนตก การหวนกลบไปคนควาลกษณะเฉพาะแบบ

ตางๆ กอเกดเปนความเขาใจเกยวกบสถาปตยกรรมของตนเองอยางหลากหลาย

อนทจรงนกทฤษฎสถาปตยกรรมญปนคดวาคำวา architecture (หรออนๆ ในภาษา

ยโรปอนๆ) นนมคอนเสปตพนฐานทไมตรงกบอาคารประเภทตางๆ ในประวตศาสตร

ญปนนก หรอพดจากอกมมหนง คนญปนเองมองวาอาคารตางๆ ในประเทศตวเอง

อาจจะไมใชสถาปตยกรรมในทศนะคนตะวนตก ตวอยางทสดโตงกคอศาลเจาอเสะ (Ise

Jingu) ทประเพณการรอเพอสรางใหมทกรอบยสบปเปนตวอยางทแตกตางจาก archi-

tecture ทแสวงหาความถาวรแบบตะวนตก ความแตกตางนเองทเปนสงทตองคนหา

ควบคไปกบการกาวใหทน “ความเปนสมยใหม”

เปรยบเทยบใหเหนชดเจนขน ภาพเขยนทเรยกกนวาภาพญปนหรอนฮงกะ (Nihonga)

นนกเปนททราบกนดวาเกดขนในกระแสภาพเขยนตะวนตกทเขามาในประเทศอยาง

เชยวกราก สถาปตยกรรมแบบลกผสมตะวนตก-ญปนทเรยกวา Teikan-Heigo-Shiki

(เทยบเคยงไดกบพระทนงจกรมหาปราสาทในพระบรมมหาราชวงของเรา) กเปนความ

พยายามทจะผสมผสานกลมกลนกระแสทงสองเขากนใหได เมอเขาสตนศตวรรษท 20

นกเรยนหรอสถาปนกรนเยาวตางกทยอยไปรำเรยนสถาปตยกรรมทยโรปและทยอยกน

เขาทำงานในสำนกงานตางๆ เพอจะรอวนกลบมาเปนสถาปนกทมบทบาทในชวงตอมา

งานทเกดขนสวนหนงเปนสมยใหมเตมรปแบบในขณะทสวนหนงเปนการผสมผสาน

หรอความพยายามหาแนวทาง “ความเปนญปน” ออกสสายตาชาวโลกตะวนตก

สมมตวาเราพอจะเขาใจตรงกนระดบหนงวาสถาปตยกรรมตะวนตกคออะไร ทชวนให

คดกเปนเรองความเปนญปนนเอง การตความหลากหลายแบบในงานสถาปตยกรรม

ประเพณชนเดยวชวนใหขบคดวาเปนเพราะสถานะการณทางสงคมเศรษฐกจแตละชวง

มความแตกตางกน และทำใหเหนไดชดวา“ความเปนญปน” ไมมความแนนอน เปลยน

แปลงตลอดเวลา

10

อยางไรกตาม ไมใชวาสถาปนกจะตความตามอธยาศยของตนเองไดทงสน การสรางสรรค

งานสถาปตยกรรมในประเทศทแกวงอยางสดขวในชวงสงครามโลกครงทสองไมใชเรอง

งาย สถานะของความเปนประเทศเดยวในโลกทโดนระเบดปรมาณอยในใจของชาวญปน

ทกคน จากประเทศกระหายสงครามกลายมาเปนประเทศใฝสนตภาพในชวงเวลาไมกป

ตวอยางของประเดนนมาจากเคนโซะ ทงเงะอกครง การประกวดแบบและกอสราง

Hiroshima Peace Memorial เสรจในค.ศ. 1955 อาคารหลงนแสดงใหเหนแนวทาง

ของสถาปตยกรรมสมยใหมตะวนตกทงในแงการใชคอนกรตและโครงสรางเสาลอยยก

อาคารสองชนขนจากพน กลาวไดวานเปนอาคารสมยใหมยคแรกๆ ทดวยสายตาแบบ

เราๆ กตองยอมรบวาไมเหนความเปนญปนมากเทาใดนก (อโสะซะคบอกวาวธการ

แบงระยะชวงเสาของทอาคารนของทงเงะมาจากพระราชนเวศนคะทสระ กตองนบวา

ซอนความคดเอาไวมดชดทเดยว) อาคารสมยใหมทางความคดขนาดนขนาดนโผลพรวด

ออกมาหลงสงครามไดอยางไรเปนเรองนาประหลาดใจ

เพอทำความเขาใจอาคารหลงน ตองยอนมองดตวทงเงะเอง เวลากลาวถงประวตของ

สถาปนกทไดรบรางวลพรตซเกอรของญปนคนแรกน ผคนมกจะ “ขามๆ” งานออกแบบ

ชวงสงครามโลกครงทสองกลมหนงไป นนคอการประกวดแบบสองชน การประกวด

Greater East Asia Memorial Building ทตงอยเชงเขาฟจและ Japan Cultural

Center, Bangkok ทกรงเทพ งานทงสองชนนไมไดสรางเพราะเปนการประกวดตอน

สงครามใกลจบ ทงเงะใชรปแบบประเพณอยางตรงไปตรงมาตงแตศาลเจาอเสะ, พระ

ราชวงเกยวโตและพระราชนเวศนคะทสระ เรยกไดวาใชรปแบบประเพณกนเตมเหนยว

เหนไดวาจากสถาปนกททำงานในแบบคอนขางประเพณกลายมาเปนสถาปนกสมยใหม

มากๆ เงอนไขสำคญยอมเปนเรองการหลกหนหรอยกเลกความคดคลงชาตทนำญปนไป

สหายนะชวงสงคราม และบทบาทของทปรกษาอเมรกนทตอนนนมบทบาทปกครอง

ประเทศญปนอย แนนอนวาแบบทมลกษณะสถาปตยกรรมประเพณญปนยอมไมเขาตา

11

(บน) Hiroshima Peace Memorial (กลาง) Greater East Asia Memorial Building (ลาง) Japan Cultural Center, Bangkok ภาพทงสามมาจาก Arata Isozaki ดททายบทความ

12

กรรมการเปนธรรมดา ผลของการประกวดและกอสรางรวมถงการวพากษวจารณทตาม

มาสงผลตอพฒนาการสถาปตยกรรมญปนสมยใหมหลงสงครามโลกอยางมากมายโดย

ไมตองสงสย

ขอใหขอมลเพมเตมวาแนวความคดในการผนวก “ลกษณะญปน” เขากบสมยใหมไม

ไดหายไปไหน ในชวงใกลๆ นนมการประกวดใหญอกงานหนงคอ Congress Building,

Kyoto เมอค.ศ.1962-63 กมแบบประกวดทวางผงและใชรปทรงแบบประเพณอยพอ

สมควร แตไมไดรบรางวลเชนกน

ถาบรบททางสงคมเศรษฐกจมผลกระทบจรง ลองมาดวาเกดอะไรขนบางกบญปนในหา

หกสบปหลงค.ศ.1945 หลงสงครามจบลงดวยความยบเยนของประเทศ ญปนประกาศ

วาเราพนจากภาวะหลงครามแลวหลงจากผานไปสบป เมอ ค.ศ. 1956 อาศยอานสงส

จากสงครามเกาหลทสหรฐอเมรกาอาศยญปนเปนฐานการผลต บรษทอยางโตโยตา นสสน

กอาศยออเดอรจากสงครามครงนเองตงตวขนมาเปนผผลตรถยนตของโลก

เหตการณทางสงคมอนๆ กเชน ความเจบปวดของภาวะหลงสงครามการพจารณาคด

นกโทษสงคราม การตงฐานทพและการยดครองโดยอเมรกา รฐธรรมนญ (รางโดย

บรรดาทปรกษาชาวอเมรกน) มาตรา 9 ทหามมกองทพและการกลายพนธมาเปนกอง

กำลงปองกนตนเอง ฐานทพอเมรกนทสามารถสงเครองบนไปทำสงครามทไหนกไดโดย

ไมตองแจงรฐบาลญปนกอน อทธพลของวฒนธรรมอเมรกน สงของอปโภคบรโภคทไม

พอเพยง ฯลฯ

การหามแสดงละครเรองจชนกระหรอ 47 โรนน เนองจากมเนอหาปลกใจใหหวนหา

อดตและคานยมของการเสยชวตอยางมเกยรต (อนเปนเรองทยงตดตรงอยในความทรง

จำของทหารอเมรกนทเผชญหนากบทหารจากกองทพสมเดจพระจกรพรรดมาอยาง

13

โชกโชนในชวงสงคราม) เรองนเปนความคดเดยวกนกบนโยบายเซนเซอรเรองทเกยวกบ

ประเพณญปนเชนเรองหนงสอเรยน ตอนสงครามสงบใหมๆ ญปนยงไมมงบประมาณ

ผลตตำราเรยนไดจงมความจำเปนตองนำตำราทใชในชวงสงครามมาใชไปพลางๆ ตำรา

เรยนดงกลาวจะถกปายดวยหมกดำเปนชวงๆ เพอกนเอาสวนทไมตองการคอเนอหาเชดช

ชาตนยมทเนนมากในสมยสงครามออกไป ฯลฯ

การขยายตวของเศรษฐกจจากประเทศทไมมอาหารพอเพยงกลายเปนประเทศทผคนใช

อปกรณเครองใชไฟฟาประจำวนเรยกกนวาเปนยคสามสงศกดสทธในบานอนประกอบ

ดวย เครองซกผา ตเยน โทรทศนขาวดำ นบวาเทยบเคยงกบสงคมอเมรกนยค 1950

ได ชวตในเมองและการทำงานแบบสะระรมง (salary man) และครอบครวเดยว

ในทางสรางสรรคผลงานวรรณกรรมโดยยะสนะร คะวะบะตะและยคโอะ มชมะเรมต

พมพแพรหลาย หนงอยางราโชมอน (Akira Kurozawa 1950) กอดซลลา (เวอรชน

แรก 1954) การถามไถตนเองของสงคมญปนในระดบปรชญาเปนความหมายสำคญของ

งานสรางสรรคชดน ไมนบความทะเยอทะยานและการตงใจจรงทจะกลบมาเปนหนงใน

ชาตผนำของโลกผานการสรางสญลกษณอยาง Tokyo Tower (สงกวาหอไอเฟลนด

หนอยแตเบากวามาก)

เหตการณดงกลาวมผลกระทบตอกระบวนการกอสรางสถาปตยกรรมของสงคมญปน

อยางไร? เปนคำถามทหาคำตอบกนไมไดงายๆ

ญปนผงาดกลบมาในสงคมโลกอยางชดเจนอกครงในชวงทศวรรษ 1960 การเปนเจาภาพ

โอลมปกครงแรกในเอเซยเมอค.ศ. 1964 กบรถไฟชนคนเซนและเอกซโปโอซากา เมอ

ค.ศ.1970 ทำใหสถานะความเปนญปนชดเจนขน อาคารยมเนเซยมหลกทออกแบบโดย

เคนโซะ ทงเงะ สำหรบงานโอลมปกไดรบการยอมรบในระดบนานาชาตวาเปนงานทม

14

พลงสรางสรรคสง โดยการผนวกแนวคดวาดวยโครงสรางทชดเจนแบบศาลเจาชนโตเขา

กบความสามารถเชงวศวกรรม จนกลายเปนหนงในแนวทางททงเงะนำเสนอความเปน

ไดในการสรางสรรคสถาปตยกรรมรวมสมยโดยมรากฐานประเพณ (จนแมในปจจบน

ผมเองกยงรสกวาอาคารหลงนเปนหนงในงานสถาปตยกรรมสมยใหมของญปนทชอบ

มากทสดชนหนง)

การไดรบรางวลโนเบลสาขาวรรณกรรมของยะสนะร คะวะบะตะเมอค.ศ. 1968 ท

กรรมการสดดวา “for his narrative mastery, which with great sensibility

expresses the essence of the Japanese mind.” เปนเหมอนคำประกาศ

สนทรยภาพแบบญปนและคณคาตอสงคมโลก ตามมาดวยของศกดสทธในครอบครว

สามอยางของยคนคอ โทรทศนส เครองปรบอากาศและรถยนต ภาพยนตรโทรทศน

เรองอลตราแมนทปรากฏโฉมครงแรกเมอค.ศ.1966 มนษยจากดนแดนแหงแสงสวางม

ความหมายอยางไรในสงคมญปนอาจจะเปนสงทเรายงไมเขาใจนกจนกระทงทกวนน

ทแนๆมนเปนตวแทนของ “ความเปนญปน” รปแบบหนง จากประสบการณสวนตวท

ไดชมภาพยนตรชดนหลายเวอรชน พบวาการตอสกบสตวประหลาดของมนษยจากดาว

M78 กเปลยนแปลงไปตลอดระยะเวลากวาหาสบปทผานมา ภาพยนตรดงกลาวรวม

สมยกบแนวความคดเรอง Metabolist Movement ทถอกำเนดในชวงปลายทศวรรษ

1950 ในสถาปตยกรรมญปน นถอกนวาเปนครงแรกทสถาปนกญปนสรางกรอบทฤษฎ

สถาปตยกรรมของตนเองโดยไมไดพงแนวคดจากตะวนตก

อยางไรกตามชวงปลายทศวรรษนตอกบตนทศวรรษ 1970 “ความเปนญปน” แบบหลง

สงครามกมอนตองสะดดหยดลงเพราะเกดชดเหตการณททำใหสงคมญปนตองหนมา

ทบทวน “ความเปนญปน” ของตวเองอกครง ภาพยนตรทนำรองสถานะการณนเหนจะ

เปนงานของผกำกบชอมะสะค โคะบะยะช (Masaki Kobayashi) เรอง Harakiri

(1962) ทตงคำถามอยางรนแรงเกยวกบคานยมของความเปนญปนและเสยดสไดอยาง

15

สะใจ (ทานทสนใจเรองญปนไมสามารถพลาดภาพยนตรเรองน) ตามมาดวยการประทวง

ของนกศกษาทวประเทศทโฟกสอยทมหาวทยาลยโตเกยวเมอค.ศ. 1968 ตอดวยเหตการณ

ชอคโลกเมอยคโอะ มชมะ (Yukio Mishima) นกเขยนอาย 45 ป (ทวากนวาถาไมมคา

นยมแบบญปนแนวรกชาตกคงจะไดรางวลโนเบลเชนกน) และกองกำลงสวนตวของเขา

บกยดอาคารททำการกองกำลงปองกนตนเอง (ญปนไมมกองทพตามรฐธรรมนญทราง

โดยสหรฐอเมรกา) เมอวนท 25 พฤศจกายน ค.ศ. 1970 แลวกลาวคำปราศรยท

ระเบยงของอาคารเพอปลกใจเหลาทหาร จากนนจงทำการเสปปคหรอควานทองตาม

แบบฉบบบชโดทคอนขางนองเลอด คะวะบะตะซงเปนเพอนของมชมะเองกฆาตวตาย

ดวยการรมแกสเมอค.ศ. 1972 โดยทคนสวนหนงปกใจเชอวาเปนเพราะคานยมแบบ

ญปนประเพณทตดตวคะวะบะตะอย

นอกจากนชาวญปนทกำลงชนมนกบการขยายตวทางเศรษฐกจตองเผชญกบ “ปศาจจาก

อดต” ทตามมาหลอกหลอน ทหารญปนจากสงครามโลกครงท 2 สองคนทหลบหนอย

ในปาบนเกาะกวมและทฟลปปนสทยอยกลบมาญปนในค.ศ. 1972 และค.ศ. 1974 โดย

ทหารคนทกลบมาจากฟลปปนสรวาสงครามจบลงแลวเมอยสบเกาปกอน แตทยงหลบ

หน (และโจมตหมบานแถวนนเปนครงคราว) กเพราะคดวาตวเองเปน one-man

Japanese army และผบงคบบญชาโดยตรงยงไมไดสงใหเลกทำสงคราม เดอดรอน

ตองตดตอผบงคบบญชาเกามาออกคำสงใหออกจากปา ในขณะททหารอกคนหนงให

สมภาษณวาตนเองรสก “ละอาย” ทมชวตรอดจากสงครามได

สปรตของบคคลและชดเหตการณดงกลาวทำใหเกดการโตเถยงอยางเขมขนในสงคม

ญปน “ความเปนญปน” คออะไรแนและจดยนของมนอยตรงไหนในโลก ภายใตความ

กลวในระดบประเทศและระดบนานาชาตวากระแสลมชาตนยมจะพดหวน วงการออกแบบ

สถาปตยกรรมในชวงนเปนอยางไร ผมเองยงไมสามารถสรปอยางสนๆ แตขอสงเกต

พนฐานกคอ การนำเสนอความเปนญปนนนมลกษณะทเปนนามธรรมมากขน ทาดาโอะ

16

อนโด กเสนอการตความสถาปตยกรรมในฐานะพนททมนษยมประสบการณรวมกบ

ธรรมชาตเปนครงแรกๆ ในชวงน (Azuma House ค.ศ.1975-76) ในทางศลปะ เกด

กลม Monoha ทยอนกลบไปหาลกษณะของวสดทแทจรงกอนถกปรงแตงใหเปนศลปะ

เปนตน

อยางไรกตามพอเขายค 1980 ดจะเปนยครงเรองของทงธรกจการคาระดบโลกของญปน

และวงการสถาปตยกรรมกโดดเดน บรษทใหญๆ ของญปนรวมกนแลวมเงนเหมอนจะ

ซออะไรกไดในโลกน ตามมาดวยความสำเรจยงใหญของสถาปนกญปนในเวทระดบโลก

คอการทเคนโซะ ทงเงะไดรบรางวล พรตซเกอรในค.ศ. 1987 อกหกปใหหลง ฟมฮโคะ

มะค (Fumihiko Maki) สถาปนกทมรากฐานเดยวกนกบทงเงะคอเปนทงศษยเกาและ

อาจารยทโตไดกไดรบรางวลนเมอค.ศ. 1993

บรบทของโลกนานาชาตทมากกวาแคตะวนตกแบบในปจจบนสงผลใหการคนหาตวตน

“ความเปนญปน” เปลยนแปลงไปอยางไร เมอโลกเขาสทศวรรษท 1990 กระแส Cool

Japan ทเรมตนขนในประเทศสหรฐอเมรกาแลวแพรขยายไปแทบจะทวโลกชดเจนขน

จากทพอจะเหนเคาลางในชวงทศวรรษ 1980 ความเปนญปนในบรบทโลกกลายเปน

วฒนธรรมปอป มงงะ อะนเมะ เกมส ไปจนงานศลปะแบบทะคะช มระคะมและโยะช

โตะโมะ นะระ (Takashi Murakami, Yoshitomo Nara) ทมสถานะแทบจะเปน

ปอปสตารระดบโลก วงการสถาปตยกรรมเราเหนสถาปนกญปนออกไปทำงานออกแบบ

ระดบนานาชาตโดยทหลายทานบรรยายและทำงานสอนกนในสถาบนระดบโลกอยาง

แพรหลาย

บรบททางสงคมเศรษฐกจและปรากฏการณทางวฒนธรรมตางๆ ทยกตวอยางมานมผล

ตอสถาปตยกรรมหรอไม ตอบแบบกำปนทบดนกตองบอกวามแน แตมแบบไหน อยางไร

ผมเองกไมกลาตอบ

17

ความพยายามเขยนคำนำนเกดขนหลงเหตการณแผนดนไหวและสนามเมอเดอนมนา

คมประมาณเจดเดอน ผมคยกบสถาปนก นกออกแบบ ศลปนและครบาอาจารยเพอน

ฝงชาวญปน ไดความเหนตรงกนวา ตอจากนไปสถาปตยกรรมคงตองเปลยนวธคดกน

ครงใหญ โดยเฉพาะอยางยงในประเดนความสมพนธกบสภาพแวดลอมทางธรรมชาต

ญปนเปนชาตทสนใจเรองนอยแลว

ขอจบทายคำนำนดวยคำกลาวทใกลเคยงกบคำนำครงทหนง นนคอ คนไมวาจะในยค

สมยใดยอมตองใชรากฐานวฒนธรรมของตนเองมาปฏสมพนธกบสถานะการณปจจบน

เพอสรางงานสบตอไปในอนาคต ในฐานะประเทศทสภาพแวดลอมในดานตางๆ ม

ความผนผวนมากทสดประเทศหนงในโลก คนญปนดจะมวถแหงวฒนธรรมทจะทำเชน

ดงกลาวได และนนคอสงทเรานาจะเรยนร

ชยยศ อษฎวรพนธ

หวหน พฤศจกายน 2554

หนงสออางอง

Arata Isozaki, Japan-ness in Architecture Translated by Sabu Kohso, Edited by David B. Stewart (Cambridge, Massachusette: MIT Press 2006). James M. Vardaman, Contemporary Japanese History: since 1945 (Tokyo: IBC Publishing 2009). Inoue Shoichi Katsura Rikyu: The Katsura Imperial Villa in 105 Key Words for Understanding Japan (Tokyo: Corona Books, The Third Printing 2005).

18

คำนำ ( ในการตพ มพคร งท 1 แล ะ 2 )

หนงสอเลมนเปนการรวมบทความซงเขยนขนและตพมพในตางวาระมากอน ดงนนลกษณะ

ของบทความจะหลากหลายทงในแบบทเปนวชาการสำหรบผอานทตองการเนอหาคอน

ขางลกและบทความทมเนอหากวางๆ สำหรบผอานทวไป นอกเหนอจากวาเปนเรอง

เกยวกบสถาปตยกรรมญปนแลว ถาจะมสงใดทเชอมโยงเนอหาเหลานเขาดวยกน นาจะ

เปนเรองของคนและวฒนธรรม

วฒนธรรมนนเปนวถชวต ตงแตพนฐานเรองการกนอยหลบนอน ไปจนมมมองและ

ความคดทคนมตอเรองราวและสภาพแวดลอมของตวเอง คนไมเคยอยโดดเดยว การ

ดำรงอยของเขาผกพนกบบคคลและสงของแวดลอมอนอยางแยกไมออก เอกลกษณของ

คนแตละคนสรางขนมาในฐานะสวนหนงของระบบวฒนธรรมโดยรวมทสงสมมาใน

กระแสแหงอดตตอเนองมายงปจจบน และคนในปจจบนนเองทใชวถนนตความโลกของ

ตนเองแลวมสวนรวมผลกดนใหกระแสนนดำเนนตอไปในอนาคต

สถาปตยกรรมและงานศลปะในสาขาตางๆ เปนผลผลตของระบบดงกลาว กระบวนการ

สรางสรรคงานตองมรากฐานมาจากวฒนธรรมของตนเอง ผานระบบชาง ระบบความ

หมาย ระบบวธคด ระบบการออกแบบ ฯลฯ ปญหาของงานเหลานในทกยคสมยกคอจะ

กาวเดนอยางไรทจะสบตอกระแสวฒนธรรมจากอดตใหสงตอไปยงอนาคตใหได

กลาวในแงนเปนทยอมรบกนโดยทวไปวา ญปนเปนประเทศในเอเซยทสามารถสรางสถา-

ปตยกรรมรวมสมยใหสบตอรากฐานของตวเองในอดตไดอยางงดงาม อธบายอยางรวบ

ยอดกคอคนในปจจบนใชฐานวฒนธรรมทสงสมมาจากอดตมาตความสถานะการณของ

โลกแวดลอมปจจบนแลวสรางงานทจะเปนฐานสำหรบกาวตอไปในอนาคต

19

แมวาในปจจบนเราจะเหนอทธพลจากตะวนตกอยางเดนชดในงานสถาปตยกรรมรวม

สมยญปน แตสงนกไมใชแรงบนดาลใจเดยว กอนทจะตดตอกบชาตนอกเอเซยอยาง

เปนทางการ ญปนกไดรบความรจากภายนอกมาผสมผสานกบพนความคดของตนเอง

มาโดยตลอด กระแสวฒนธรรมจากจนระลอกแรกในสมยโบราณกอใหเกดการลงหลก

ปกฐานของวธคดแบบศาสนาพทธ ซงจะควบคไปกบชนโตอนเปนความเชอดงเดม การ

สรางอารยธรรมในระดบเมองซงทำใหการจดระดบความสมพนธระหวางคนในสงคม

ชดเจนและกอใหเกดวฒนธรรมชนชนสงทจะพฒนาและคอยๆ กลายเปนแมแบบรสนยม

ในดานตางๆ กมทมาจากแหลงดงกลาวนนเอง

ปรชญาศาสนาพทธแบบเซนซงเดนทางมาถงในระยะตอมากชวยสงเสรมใหชนชนทเกด

ใหมและทรงอำนาจเปนอยางสงเชนนกรบไดมสวนสรางวฒนธรรมแบบใหมเชน การจด

ดอกไม พธชา อนมผลไปถงสถาปตยกรรมซงพฒนาตอเนองจากยคกอน สงผลใหงาน

เหลานรบใชวถชวตและรสนยมไดละเอยดยงขน

จะเหนไดวากอนการเปดรบอารยธรรมตะวนตกนน วฒนธรรมญปนกไดปรบตวผสม

ผสานกบความคดทแตกตางมาแลวหลายชวงและคนพบวธการทจะกลนกรอง ใหกลาย

เปนวถแหงตนเอง ขอสรปกคอคนญปนพยายามใชฐานทางวฒนธรรมทสงสมในอดตจน

ปจจบนมารบมอกบแนวความคดใหมๆ ดวยความเขาใจทชดเจน ซงแนนอนยอมหมาย

ถงวาการศกษาทำความเขาใจ นนตองเขมขนเปนอยางมากเพอใหเปนรากฐานทหนก

แนนมนคง

คนและวฒนธรรมจงเปนกระดกสนหลงของสถาปตยกรรม บทความทรวบรวมอยใน

หนงสอเลมนแมจะมสวนทกลาวถงรปวตถของสถาปตยกรรมเปนอยางมาก แตความคด

หลกของหนงสอเลมนอยทความสนใจวาคน ไมวาจะในยคใด มฐานทางปรชญา วธคด

วธมอง วธตความโลกแวดลอมและคนแวดลอมอยางไร จงปรากฏเปนรปสถาปตยกรรม

20

ออกมาได ไมวาจะยคอดตทแนวคดตางๆ คอนขางเปนเอกภาพจนถงปจจบนทซบซอน

สบสน

ขอขอบพระคณกระทรวงการศกษาธการ รฐบาลญปน (มอนบโช) ทไดใหทนการศกษา

แกผเขยนตงแตปลายค.ศ.1988 ถงตน 1995 และอาจารยอนวทย เจรญศภกล คณะ

สถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ทชวยใหเสนทางการศกษาในประเทศญปน

ราบเรยบเปนอยางมาก ขอขอบพระคณอาจารยนะคะกะวะ ทะเคะช ภาควชาประวต-

ศาสตรสถาปตยกรรม มหาวทยาลยวาเซดะ ผซงเปนครสถาปตยกรรมญปนผใจด และ

ขอขอบคณคณมงคล พงศอนตรทชกชวนใหเขยนบทความบางบท รวมทงทำหนาท

บรรณาธการและสำนกพมพคอรปอเรชนโฟรดในการรวมเลมครงนดวย

ชยยศ อษฎวรพนธ

เมษายน 2543

21

ความคด เร อง “สถานท ” ในวฒนธรรมญ ป น

22

23

มะและทวาง

ในวงการศกษาสถาปตยกรรมทวไป การพดถงแนวคดเกยวกบ “ทวาง” (space) นนม

การยอมรบโดยพนฐานแลววา เปนทวางทมคณลกษณะแบบสามมต มตวตนสมบรณใน

ตวเอง วดไดโดยมาตรวดและหนวยทชดเจนทพฒนาขนในสถาปตยกรรมตะวนตกนบ

ตงแตสมยเรอเนสซองส บารอคและสรปรวบยอดในชวงสมยใหมเปนตนมา เหตผลนน

อาจกลาวอยางสรปไดวา เพราะสถาปตยกรรมตะวนตกซงรวมถงแนวทางการศกษาไดม

อทธพลไปทวโลก ตงแตชวงเรมตนสมยใหมในราวกลางศตวรรษท 19 ไปจนสนสด

สงครามโลกครงท 2 เหตนเองททำใหแนวความคดวาดวย “ทวาง” ถกสถาปนาขนทวโลก

วาเฉพาะกรณญปน อทธพลจากสถาปตยกรรมตะวนตกในชวงดงกลาวเขมขนไมนอย

หนาประเทศใดในภมภาคเอเซย แนนอนวาความคดเรองทวางยอมมอทธพลอยางลกซง

ตอการพฒนาสถาปตยกรรมหลงจากเปดประเทศ อยางไรกดหลงจากทศวรรษ 1960

เปนตนมาเกดการคนพบวาแนวคดเกยวกบทวางทรองรบดวยสถาปตยกรรมสมยใหมนน

ไมเพยงพอทจะทำใหการแสวงหาวถแหงการออกแบบพฒนาตอไปได จงมการทดลอง

ทฤษฎใหมสำหรบการออกแบบกนอยางหลากหลาย สอดคลองกบแนวทางการศกษา

เกยวกบสถาปตยกรรมประเพณดวยวธวทยาใหมๆ อนนำไปสขอสรปททำใหเขาใจ

คณลกษณะของสถาปตยกรรมทเปนรากฐานทางวฒนธรรมของตนเองไดแจมชดมากขน

นนกคอความคดทวา สถาปตยกรรมญปนนนไมใชสถาปตยกรรมแหงทวาง แตเปน

สถาปตยกรรมแหง “สถานท” (place) หรอในศพทภาษาญปนวา มะ นนเอง

มะกบคคง

ทวางในภาษาญปนนนใชคำศพทวาคคง (空間-kukan) ดงทกลาวแลวขางตนวาคำนม

แนวคดของคำวา space (หรอ espace หรอ raum) ของสถาปตยกรรมตะวนตก

รองรบอย ในแงของประวตคำ คคง กเปนศพททควงขนมาใหมเพอใหแปลแนวคดหลก

24

ของคำวา space ได ซงเปนความคดเกยวกบสถาปตยกรรมและทวางแบบตะวนตก

เปนททราบกนดในปจจบนวา การใชศพทคำนและการนำความคดวาดวย “ทวาง” แบบ

นไปศกษางานประเพณสงผลใหขอสรปเกยวกบสถาปตยกรรมญปนคลาดเคลอนไปเปน

อยางมาก เพราะมนไปสรปรวมความคดใหเนน แตองคประกอบของสถาปตยกรรม

เพยงอยางเดยว โดยมองวาทวางกเปนหนงในองคประกอบสถาปตยกรรมทสำคญทสด

ในอดตเมอคนญปนจะพดถงสถานท มคำกลางทใชกนทวไปกคอ มะ (間-ma) ซง

สงเกตไดวามนเปนตวอกษรเดยวกนกบคำวาคง ในคำวาคคงนนเอง (ตวอกษรคนจใน

ภาษาญปนทนำมาจากภาษาจนนนออกเสยงไดหลายแบบ) คำวามะ ถาแปลตรงตวกม

หลายความหมายเชน เวลา ชองวางระหวางเวลา ระยะจากจดสองจด ฯลฯ เมอมน

ผสมกบคนจตวอน กจะใหนยยะไดอกหลายแบบ

คำวามะเกดจากการผสมกนของหนวยความหมายสองตว คอตวทใหความหมายวาประต

(門) และตวทใหความหมายวาพระอาทตย (日) ซงหนวยทหมายถงพระอาทตยน ใน

อดตกอนทจะเปลยนแปลงมาเปนดงทเหนเปนตวอกษรทใหความหมายวาพระจนทร (月)

อนมลกษณะใกลเคยงกน แตไมวาจะเปนพระอาทตยหรอพระจนทร ความหมายของมะ

กคอลำแสงทสองผานประตเขามา ซงทำใหเราเขาถงความจรงทวา คณลกษณะของ

พนทนนเปลยนแปลงไปตามเวลาดวย ทงนโดยพนฐานแลว คนในทกวฒนธรรมนนรสก

และวดเวลาดวยแสงอาทตยหรอแสงจนทรอยแลว (วน-คน-ขน-แรม) และทสำคญกคอ

มนชใหเหนดานทเปนภววสย (objective) ของวตถและอตวสย (subjective) ของคนท

รบรความเปลยนแปลงของวตถในหวงเวลานนไปพรอมๆ กน

ดงนนแมวาพจนานกรมมกจะใหความหมายของ “มะ” วา “ทวาง” แตถาจะใหกน

ความใหครบ คำวา “มะ” จะตองแปลวา “สถานท” ซงใหนยยะรวมตงแตลกษณะพนท

ความเปลยนแปลงทเกดขนในเวลาและการรบรจนเกดความรสกของคน

25

ซงแนวคดนเองทเปนพนฐานของสถาปตยกรรมญปนทพฒนาตอเนองมาจากอดต ไมใช

แนวคดวาดวยทวางสมบรณ ไมวาจะเปนเหตบงเอญหรอไมกตาม การคนพบทางวชา

การนสอดคลองกบความพยายามทจะหาแนวทางทจะพฒนาสถาปตยกรรมหลงจากท

ยคสมยใหมและการตอบปญหาเรองทวางจบลง

มะกบสนทรยะ

ในการพฒนาทางสถาปตยกรรมและศลปะแขนงอนๆเชนวรรณกรรม ภาพเขยน การจด

สวน ใหความรสกทเกดขนตอคนทเกดจากผลของสถานทเอาไวหลายประการ แตละ

ประการมลกษณะเฉพาะตว ความงามทเกดขนจากสถานทในวฒนธรรมญปนเกดขนตอ

บคคลในลกษณะของการ มปฏกรยาโตตอบตอสถานทและเวลาของผใช วรรณกรรมเกา

ของญปนบนทกความรสกเหลานนเอาไวหลายประการ ตวอยางเชน

・ โมะโนะโนะอะวะเระ (mono no aware) แปลตรงตววา ความเศราสรอยของสรรพสง

ใหความหมายถงอารมณความรสกเกยวกบความงามของวตถทอาจจะผานไปหรอกำลง

ผานไป เชนสของดอกไมหรอใบไมทกำลงจะรวงหลน อารมณความรสกอนลกซงนเกดขน

ในฉบพลนทนทแบบหลกเลยงไมได ในวรรณคดเกาของญปนนนใหความหมายอะวะเระ

วา อารมณทเกดขนจากการไดยนเสยงเพรยกอนแสนจะเศราสรอยของสตวหรอนก ซง

เปนการใหความสำคญแกโสตสมผสหรอจกษ สมผสของทงความงามของการดำรงอยและ

การสญสลาย

ทงนเปนเรองทเกยวพนกบธรรมชาต หรอปรชญาของศาสนาพทธทวาดวยการกำเนดจาก

ธรรมชาตและกลบคนสจดเดมเมอถงเวลาดวย อารมณทเกดขนนนลกซงถงขนอาดร

(melancholy) เลยทเดยว

26

・มยะบ (miyabi) เปนความละเอยดออนทางอารมณตอวตถแวดลอมในแบบของคนใน

ราชสำนกในสมยเฮออน ความรสกทเกดขนกบการบานของดอกไม กลนของไมบาง

ชนดหรอกระทงสสนอนผสมผสานกลมกลนกนของผนผาซงแฝงไวดวยรสนยมอน

ประณตของชาววง ในความปรารถนาทจะแยกแยะกบรสนยมแบบชาวบาน และแสดง

ใหเหนออกมาเปนรปวตถทละเอยดซบซอนกวา

・ ยเกน (yugen) เมอเขาสสมยกลางซงเปนยคของนกรบและยคสมยแหงสงครามรสนยม

ความงามไดพฒนาตวเองไปในทางททำใหของเดมลกซงขนและเพมเตมความรสกใหมๆ

ยเกน เปนการแสดงออกแบบไมกระจาง มความลกลบอยในท อาจเทยบไดกบ Symbolism

ในศลปะหรอวรรณกรรมตะวนตก แตมแงมมทแตกตางออกไป

การกระตนหรอชแนะใหเหนสงทไมปรากฎเปนหวใจของยเกน ตวอยางเชนการชนชม

ทารำของตวละครโน นอกเหนอไปจากการชนชมในความงามของทวงทาทผานการฝกฝน

มาอยางเขมงวด การบงชถงบางสงบางอยางนอกเหนอจากนนเปนจดทผชมจะสมผสได

และดวยเหตทมนสมพนธกบคน จงไมมขอยตทางความคด ดวยเปนสงทตองสรางขน

มาในแตละปจเจกบคคล ดงนนยเกนทสงสดอาจจะแสดงออกดวยทารำทไมบงชถงอะไร

เลย ซงใหความหมายทเปดกวาง และลกซงทสด ตวอยางจากวรรณกรรมชวยบงช

ลกษณะของยเกนได

“...กเปนเชนทเรามองทองฟายามยำคำของฤดหนาวซงไรเสยงและสสน โดยทยงไมเขา

ใจวาทำไม แตเรากพบวานำตาไหลออกมา”

・สะบ (sabi) แมในปจจบนจะแปลวาคราบสนม แตในศพทดงเดมแปลวาแหงลง

มอาย ซงบงชเปนรปธรรมเชนคราบทเกดขนบนเครองใชไมสอย ในวรรณคดโบราณม

ประโยคทวา “มนเปนสถานทเกาแกซงหนกอนใหญถกตะไครนำปกคลมไปหมดและเขา

27

คดวาคงจะอภรมยทจะไปอาศย” ทำใหเหนวาสะบไมใชแคความเกาแกแตเปนความรน

รมยทเกดจากสรรพสงทมวย มความจดจางทเปลยนแปลงไปดวยกาลเวลาแตใหความ

รสกพเศษบางอยาง เชนเครองปนดนเผา ทแมวาเครองเคลอบใหมเปนมนเงาจะสะทอน

ใหเหนคณลกษณะหลายอยาง แตชนทเกาแลวผาน การใชสอย มคราบชนเกาะนน

ทำใหเกด “ความรสกงดงามอยางเรนลบทสงบนง” สนทรยะแบบสะบจะพบไดในพธชา

ทสงบเงยบ สมถะ เครองใชในพธ อาคารลวนแลวแตมรองรอยของเวลา

นอกจากนสะบยงชใหเหนถงความงาม และคณคาของความไมสมบรณพรอมหรอความ

ขาดแคลนทจะเปนมาตรวดความสมบรณอกทหนง “เราจะมองเพยงแตดอกไมทบาน

สะพรงภายใตแสงจนทรทกระจางเทานนหรอ เปลาหรอก แตการมองไปในสายฝน รอ

แสงจนทร ชกมลขนและไมสำเหนยกถงการผานไปของฤดใบไมผลจะกระตนความรสก

สวนลกไดดกวา ในสวนทเตมไปดวยดอกไมทแหงเหยวรวงหลนมอะไรใหดมากกวากง

ออนเยาวทกำลงจะมดอกไมผลบาน..... เปนความผดพลาดสำหรบผทบอกวา กงไมนท

ดอกและใบรวงหลนเหยวแหงหมดแลวไมมอะไรจะใหดอกตอไป”

ความรสกรกในดอกไมหรอใบไมทรวงหลน แสงจนทรทสลวไมกระจางเพราะเมฆและฝน

กงไมทไรใบ เปนความรสกทแตกตาง (แตไมตรงกนขาม) กบยเกน ตรงทสะบจะไมบงช

อะไรตอจากนน นอกจากนยงตางจากอะวะเระตรงทสะบชนชมและรกในใบไมทรวงหลน

สวนอะวะเระจะเปนความอาดรมากกวา บทกวไฮคอาจเปนอกหนงตวอยางทแสดงความ

รสกนไดด

kikunokaya กลนของเบญจมาศ

Nara ni wa furuki มอายขยในนะระ

hotoketachi เหลาพระพทธะเกา

28

ซงชใหเหนความรสกทหลากหลายของสะบ ทงฆานะสมผสและจกษสมผส นอกจากน

ตวอยางรปธรรมทพดกนเสมอกคอเมอคราวทมการปดทองครงใหมทศาลาทอง วดคนคะ

คจนน แมนกทองเทยวจะตนเตน ชนชมในความเปลงปลงอลงการสดใสทเกดขนจาก

ความแวววาวของทองทสะทอนกบแสง แตชาวเกยวโตกลบบอกวา “รออกสกสบป กวา

ทมนจะสะบ”

・ วะบ (wabi) วะบมสวนเกยวพนกบสะบอยางแยกไมออก บางครงมนกสลบทกน วะบ

อาจจะแปลวาความหยาบแบบเรยบงาย ซงกเปนความรสกทเกยวพนกบสะบ มองในเชง

สถาปตยกรรม วะบไดความรสกจากการผสมผสานระหวางรสนยมประณตแบบมยะบของ

ชาวราชสำนก กบรสนยมแบบชาวบานเชนการสรางบรรยากาศภายในอาคารดวยการใช

ไมทมรองรอยของตาไมหรอเปลอกไมและความคดโคงตามธรรมชาต

เหนไดชดวามนเปนการยอมรบในปรชญาทวาดวยความไมสมบรณพรอมแบบสะบเชนกน

โดยอางองถงความคดทวาการขาดหายไปนนอาจจะเปนระดบทไมมทงสงของและไมมตว

ตนหรออนตตาตามปรชญาพทธศาสนาดวย วะบใหความรสกเกยวกบลกษณะของความ

หยาบบางอยาง ทไมสมบรณ ดงนนมนจงกนความเลยไปยงรปทรงทเรยบงายและไม

ตองพยายามมากทจะใหรปทรงนนสำเรจขน เฉกเชนเดยวกบชวตสามญทเผชญอยกบ

ความขาดแคลนไมสมบรณตลอดเวลา เพยงแตไมใชเรองของวตถ ความรวย อำนาจ

หรอเรองสถานะสงคมแตเปนเรองเกยวกบจตภายในทเปนคณคาทสงสด เหนอเวลาหรอ

สถานะทางสงคม

การเขาสความสงบผานทางความรสกไมสมบรณพรอมแบบวะบน ในทางหนงกเปนดงท

เลาจอบอกวามนเปนการจดระเบยบสมดลยใหจกรวาล ความสงบ ความเงยบและ

ความเหงาเปนคณลกษณะประจำของวะบ

29

การแยกวะบออกจากสะบอยางชดเจนนนเปนไปไมได ดงทมผกลาววาเปนเชนเดยวกบ

ทจะพยายามอธบายผานภาษา อยางไรกด มบทกวทอาจจะชวยชใหเหนความแตกตาง

ของสองอารมณนได โดยทวากนวาบทแรกนนใหความรสกแบบวะบ สวนบททสองแบบ

สะบ

“ในพงหญาทขนบนกำแพง

จงหรดซอนตวอยราวกบถกละทง

จากสวนซงชมโชกไปดวยฝนแหงคมหนต

หญาโยโมงในสวน

เรมจะแหงจากดานลาง

คมหนตนนดำลก

สสนของมนเรมจดจาง

โดยไมรวาทำไม หวใจของฉนกเตมไปดวย

อาดรพนเทวษ”

อาคารพธชาแบบกระทอมหญา (โสอน-souan) ซงเปนการผสมผสานรปแบบสถาปตย-

กรรมแบบทเครงขรมมากอยางชนเดนและโชะอนเขากบลกษณะหยาบกระดางของเรอน

พนบานทำใหไดสนทรยะแบบใหม การเดนไปบน “โทะบอช” กอนหนทางเดนในสวน

ของอาคารชาแบบโระจ (roji) ผานอางนำหนทมคราบของตะไครจากความชน การผาน

เขาประตไปภายในของอาคารขนาดเลกและมแสงผานเขามาอยางจำกด อปกรณชาท

เรยบงาย ถวยชาทจบดวยคราบแหงกาลเวลา เหลานลวนใหความรสกแบบสะบและวะบ

ทงสน เมอความไมสมบรณพรอมผสมผสานกบความหยาบกระดางแบบทมเรองของกาล-

เวลามาเกยวของ นนคอความรสกของสะบและวะบ

นอกจากนยงมความรสกแบบชบย (shibui) ซงโดยศพทแลวหมายถงลกษณะทเขมขรม

30

เอาจรงเอาจง เมอผสมกบคำอนกจะไดความหมายเชน ชาทเขมขม รสนยมทเงยบสงบ

เอาจรงเอาจง เสยงทควบคมอยางด (โดยผานการฝกฝนมาอยางหนก)

ความรสกเกยวกบสถานทและศลปะอนๆ เชนวรรณกรรมทปรากฏในแนวคดรวบยอดผาน

คำศพทเหลานและรวมถงความรสกอนๆ ดวยสรางใหพนทในวฒนธรรมญปนนนตองการ

การมสวนรวมจากผใชอาคารหรอผสงเกตการณทงในเชงจนตนาการหรอความรสกกบ

พนทมากกวาจะเปนทวางสมบรณในตวเอง

มะ-สถาปตยกรรม

ในทางรปธรรม การเรมใชเสอตะตะมในอาคารเมอประมาณหกรอยปกอนทำใหการจด

ผงพนสมพนธกบลกษณะของเสอทเปนหนวยขนาด 1 x 2 สวนในตวเอง (โดยเฉลยคอ

ประมาณ 90 x 180 ซม. แตจะขนาดใหญหรอเลกกวาขนอยกบแตละทองถน) ความ

แปรเปลยนหลากหลายขนอยกบความตองการใชสอย สอดคลองไปกบบานเลอนภายใน

“ฟสมะ” ทสามารถถอดออก-เสยบเขาไดตามตองการ ทำใหพนทภายในมลกษณะ

เคลอนไหวตอเนองเปลยนแปลงไมแนนอน (flux) หรอทเรยกในพทธศาสนาวาอนจจง

คนญปนเรยกหองตางๆตามขนาดของเสอ (หองสเสอครง, หองหกเสอ ฯลฯ) มากกวา

จะเรยกตามการใชสอยแบบตะวนตก (หองนอน, หองรบแขก ฯลฯ) เปนตวชใหเหน

ความเลอนไหลของการใชสอยและความหมายของพนทซงตองการรบรและความรสก

ของคน ในการใชสอยจรง พนทหนงๆ ในอาคารญปนกตองรองรบหนาทหลายประการ

บานเลอนปดบงระหวางภายในกบภายนอกทเรยกวาโชจกสามารถถอดออกไดทงหมด

เชนกน นนทำใหการเชอมตอระหวางภายในกบภายนอกเปนไปอยางสมบรณ ผานพนท

เชอมตอ “เอน” (en) ซงจะทำหนาทหลายระดบ นอกจากนนยามทบานโชจปดหรอเปด

31

บางสวน มนทำหนาทกรองแสงทจดจาของโลกภายนอกเขามาภายในแตเพยงสลว เพอ

เปดโอกาสใหความมดทำปฏกรยากบแสงอยางระมดระวง สรางความรสกสนทรยในแบบ

ทกลาวมาแลว (ดในบทความ เอน: พนทเชอมตอ ในเลมน)

ลกษณะสองขวคอแรงดงระหวางธรรมชาตแวดลอมและสถาปตยกรรมทเปดตวออกส

สภาพเหลานนอยางจรงจง การรบรสวนรปทรงอนทรยผานกรอบรปทรงเรขาคณตของ

อาคาร รปทรงของไมทไมไดตดแตงใหเรยบกบเรขาคณตและหนวยแบบสดสวนของเสอ

ตะตะม ฯลฯ ลวนสรางอารมณความรสกเกยวกบสถานทในวฒนธรรมญปนใหผดแผก

แตกตางและมลกษณะเฉพาะวฒนธรรมของตนเอง

มะกบโพสตโมเดรน

เมอมองไปยงงานออกแบบสถาปตยกรรมในชวงสมยใหม สถาปนกญปนใหความสำคญ

อยางเตมทกบแนวคดเรองทวางของสถาปตยกรรมตะวนตก เสนทางเดนของสถาปตย-

กรรมประเพณ กบอทธพลตะวนตกแทบจะเปนเสนขนาน แมจะมมาพบกนบางกมกจะ

เปนการพบกนในแบบอาคารประเพณในรปคอนกรตซงไมไดเสนอแนวทางทจะทำให

ทำงานตอไปในอนาคตไดยาวนานเทาใดนก การสรปรวบยอดสญลกษณของญปนภายใต

แนวคดสมยใหมตะวนตกของเคนโซะ ทงเงะ (Kenzo Tange) ทอาคารยมเนเซยม

สำหรบโอลมปก 1964 เปนเสมอนจดจบของสถาปตยกรรมสมยใหม หลงจากนนทงทงเงะ

เองและบรรดาสถาปนกรนตอมาตองเผชญกบการคนหาอยางลำบากยากเขญเกยวกบ

ปรชญาและแนวทางทจะพฒนาสถาปตยกรรม

ปรชญาตะวนตกถกเชอเชญเขามามสวนรวมตอกระบวนการออกแบบสถาปตยกรรม

อยางเขมขน ซงชวงทศวรรษ 1960 นนจะเปนชวงทเหนไดชด แนวคดไมวาจะเปน

โครงสรางนยม (Structuralism) สญศาสตร (Semiotics ศาสตรวาดวยการสอความ

32

หมายทางวฒนธรรม) และศาสตรอนๆ ถกนำมาปรบใชตามตวอกษรกอใหเกดสถาปตย-

กรรมอกแนวทางหนงทสอดคลองกบกระแสโลกทกำลงเดนหนาเขาสยคหลงสมยใหม

ซงในเวลาเดยวกบทความเขาใจเกยวกบลกษณะของสถานทในสถาปตยกรรมประเพณ

เรมตนขนเชนกน และกลายเปนอกขวหนงของแรงบนดาลใจในการสรางสรรค

อะระตะ อโสะซะค (Arata Isozaki) นบไดวาเปนสถาปนกทมบทบาทสำคญในการนำ

เสนอแนวคดรวมทงกจกรรมตางๆ ททำใหโลกตะวนตกไดประจกษเกยวกบลกษณะเฉพาะ

ของสถานทในวฒนธรรมญปน สงผลใหชวงแหงความเปลยนแปลงนมความหมายสำคญ

ตอสถาปนกรนตอมาเปนอยางมาก ไมวาจะกจกรรมกบกลมเมตะโบลสมทมรากฐานมา

จากพทธศาสนาและงานออกแบบสวนตว

กจกรรมทสำคญทสดทนบไดวาเสนอออกมาถกทถกเวลากคอการจดนทรรศการวาดวย

มะ ทปารส (Ma: Espace-Temps du Japon) ในปลายป 1978 ตอตนป 1979 สงท

อโสะซะคเสนอแกสายตาตะวนตกในครงนคอความสลบซบซอนของความคดวาดวย

สถานทในวฒนธรรมญปน ซงเปนผลมาจากการศกษาเกยวกบพนทของเมองในประเทศ

ตวเอง โดยพนฐานกคอเขาไดแทนทความคดทวาดวยความเรยบงายของสถาปตยกรรม

แบบทพวกโมเดรนนสตอยางทงเงะมองงานประเพณของตวเองดวยความสลบซบซอนใน

หลกการและการเลนกบความหมายทซอนเงอน ซงผลของมนกคอทำใหคำวา มะ น

กลายเปนคำทมความหมายสบเนองกบสถาปตยกรรมในยคของตวเองหรอยค

โพสตโมเดรนได แทนการใชคำวา คคง หรอทวางทใหความเปนสากล แตไมมมตของ

บรบททางวฒนธรรม

ในนทรรศการครงน มะ ถกถายทอดออกมาเปนพนท 9 แบบ ซงแตละแบบแสดงแทน

ดวยสงของและการจดวางเพอสอความถงลกษณะแตละอยาง ซงรวมการนำเสนอความ

รสกของคนญปนเกยวกบสถานท-เวลาหรอสนทรยะแบบสะบและวะบดวย

33

เชนเดยวกนกบงานออกแบบของตวเอง อโสะซะคเนนทจะจบเอาลกษณะใดลกษณะหนง

ของสถานทในวฒนธรรมญปนออกมาถายทอดเปนงานสถาปตยกรรมททำใหความ

หมายของงานของเขาหลากหลายกวางานในยคสมยใหมเปนอนมากและสงผลใหเขาอย

ในแถวหนาของสถาปนกทมอทธพลทางความคดไปทวโลกจวบจนปจจบน

นอกจากน แนวคดของอโสะซะคยงเปดทางใหความเขาใจเกยวกบ มะ ในวฒนธรรม

ของญปนเองกลายมาเปนรากฐานในการพฒนาแนวคดแกสถาปนกรนตอมาอยางมาก

ดงจะเหนไดจากงานของทาดาโอะ อนโด (Tadao Ando) หรอทอทซโกะ ฮะเสะคะวะ

(Itsuko Hasekawa) เปนตน

แนนอนทวาความสำเรจของอโสะซะคนนมาจากการทเขาทำความเขาใจเกยวกบ

วฒนธรรมสถานทของตนเองเสยใหม กลาวในเชงการเมองมนสอดคลองกบกระแสการ

ใหความหมายใหม แกสถาปตยกรรมทจดพลโดย โรเบรต เวนทรและสมครพรรคพวก

โพสตโมเดรน อาจจะมองไดวาความสำเรจของอโสะซะคคอมสวนชวยทำใหความหมาย

ของสถาปตยกรรมสลบซบซอนและหลากหลายมากยงขน โดยการนำเสนอสวนทเปน

ทองถนนยมเขาไปและผลทตดตามมากคอการเขาสวงการนานาชาตของคนรนตอมา

โดยมรากฐานทางวฒนธรรมของตนเองเปนพนฐานและทำใหรากนกลายเปนของสวน

รวมไปดวยเลย

34

หนงสออางอง Gunter Nitschke. Ma-Place, Space, Void. in From Shinto to Ando: Studies in Architectural Anthropology in Japan. London, Academy Edition. 1993 William Theodore de Bary. Sources of Japanese Tradition. vol.1 chapter IX and XIV The Vocabulary of Japanese Aesthetics I and II. Columbia University Press. 1958 Chin Yu Chang. Japanese Spatial Conception. The Japan Architect. April and May 1984.

35

“ เอ น ” พ นท เ ช อมตอ

36

37

เอ น : พ นท เ ช อมตอ

โดย Gunter Nitschke แปลโดย ชยยศ อษฎวรพนธ

ในบรบทวฒนธรรมญปน คำวา เอน สอความหมายถงการเชอมตอ ตดตอในบรบทท

แตกตางกนสามแบบคอ

ในศลธรรมแบบพทธ เปนเรองของกฏแหงกรรมคอ สะพานจากเหตไปสผลในวงจรการ

กระทำของคน (ตวอยางเชน อน-เอน=กรรม)

ในความสมพนธทางสงคมสอถงขอผกมดระหวางปจเจกชนทแตกตางกน (ตวอยางเชน

เอน-มสบ=ขอผกมดของความรก)

และในสถาปตยกรรมเปนการเปลยนผานจากภายในสภายนอก จากอาคารสธรรมชาต

จากสวนตวสสาธารณะ (ตวอยางเชน เอน-กะวะ=ระเบยง)

ในบรบททงสาม เอน สอนยถงการตดตอและ/หรอการแยกจาก ซงไมใชดานใดดาน

หนงเพยงอยางเดยว แตเปนสองดานในเวลาเดยวกน จรงๆ แลวการใชคำวาเอน ชให

เหนการตความทผสมผสานอยางลกลำถงการคงอยของพวกมนษย โครงสรางทางสงคม

ของพวกเขาและวตถทางสถาปตยกรรมซงไมไดดำรงอยอยางอสระหรอขนอยตอกน

อยางธรรมดา แตจะดำรงอยในลกษณะประสานสมพนธระหวางกน เปนสวนหนงของ

กนและกน

หนงในลกษณะของสถาปตยกรรมแบบประเพณญปนทงในชนบทและในเมองกคอ

หลงคามชายคาซงเปนตวกำหนดขอบเขตของอาคารและ/หรอเปนตวทำใหขอบเขตของ

อาคารพราเลอน และใหความสงแกโนะค-ชตะ แปลตามตววา หวงอากาศใตชายคาซง

เปนทวางสำหรบเชอมตอของภมอากาศ การเชอมตอทางสายตาและการเชอมตอทาง

38

อาคารในเมอง แบบประเพณแบบ “บานราน” มลไมรวก, มานผาและบานไมขด เปนตวบง ชระดบอนหลากหลายของความเปด และ/หรอความปด สถนนจาก Meisho-Zu-e สมดคมอประกอบภาพของสถานทสำคญ อายตนศตวรรษท 19 สมบตของ Gunter Nitschke

39

สงคม จนกระทงถงการเขามาของแบบและวธการของอาคารแบบสถาปตยกรรมตะวน

ตกในชวงปลายศตวรรษท 19 สถาปตยกรรมในเมองของญปนจะเปนอาคารซงโดยพน

ฐานกคอ อาคารโครงสรางไมหนงชน หนงชนครงและสองชน และแสดงใหเหนรปทรง

พนฐานเพยงแคสองแบบอนเนองมาจากการจดการกบพนทเชอมตอทแตกตางกนคอ

อเอะ-มเสะ แปลวารปทรงแบบ บาน-ราน ซงรวมเอาพนทอยอาศยและพนททำงานเอา

ไวในจดเดยวกนและเปนแบบทอาคารหนหนาเขาสถนนโดยตรง อเอะ-นวะ แปลวา

แผนผงแบบบาน-สวน ซงอาคารทอยอาศยแทๆ ถกวางลงไปในสวนและจะมากหรอนอย

ทถกปดดวยกำแพงทบ รวกงโปรงหรอรวเตยๆ จากถนน

อาคารทงสองแบบนกไดถกพฒนาอปกรณตางๆ อยางสมบรณเพอทจะสามารถใหความ

สะดวก และ/หรอปองกนการเปลยนผานจากอาณาเขตสวนตวกบสาธารณะเพออนญาต

และ/หรอจำกดการกรองแสง อากาศและลม และชวยและ/หรอขดขวางการเหน

โอะชะยะ-เรอนนำชาของยานบนเทงชนสงทกอง-ชมบะช ในใจกลางเกยวโต (ขน

ทะเบยนเปนเขตอนรกษในป 1976) ยงคงแสดงใหเหนถงการทพนทเชอมตอถกจดการ

โดยบานในเมองแบบประเพณ อเอะ-มเสะ หรอบาน-ราน รปแบบอนๆ เกดขนในบรเวณ

น สวนของบานจะถกสงวนเอาไวสำหรบการคาปลกและการคาหตถกรรมบางประเภท

หรอภายในเมองทมขนาดและการใชสอยตางจากเกยวโตเชน เมองในเขตปราสาท เขต

สถานหรอเขตวด นอกเหนอจากทจะแตกตางกนในความสงและความประณตของการ

ออกแบบรปดานหนาแลว สงท มะจยะ-ทาวนเฮาส แบบญปนมเหมอนกนคออาคารจะ

หนหนาสถนนและดงนนสามารถเปดสถนนอยางชดเจน แผนผงอาคารจะแคบทถนน

และลกเปนอยางมากและธรรมชาตถกจดวางไวกลางบาน (courtyard garden) ภายใน

อาคารเหลานน ความเคลอนไหวของถนนภายนอกบานกจะกลายเปนสวนหนงของชวต

ภายใน ดงทแสดงใหเหนชดเจนในภาพพมพแกะไมบางชนในศตวรรษท 19

40

(บน) แผนผงของเขตอนรกษกอง ชมบาช คดลอกจาก Keiichiro Mogi, Tokyo Art University, ตนทศวรรษท 1960 (ลาง) รปตดของเอนของอาคาร สองชนแบบบาน-รานในเมอง A โชจกงโปรง B บานกระจกใส C บานกนฝนทบ D กลองเกบบานกนฝน E มลไมไผแขวน F บานประตเลอน G รวไมไผขดแตะ H มานผาแยกชน (ขวา) โนะเรง มานผาแยกชน ปกปดและแสดงใหเหนภายใน โดยตราประจำตระกล และตวหนงสอสายมอ

41

ประวตศาสตรของยาน ฮะนะ-มะจ ซงแปลวาเมองดอกไมในเขตกอง ยอนหลงไปจนถง

สมยเอโดะเมอยงไมมการเสรฟแอลกอฮอลแตจะเสรฟเฉพาะนำชาในอาคารแบบทเรยก

วามส-ชะยะ แปลวาเรอนนำชา-นำ สำหรบนกแสวงบญทมาวดในเขตภเขาทศตะวนออก

ของเกยวโต ในค.ศ. 1712 เหลาเกอชากไดรบอนญาตใหความบนเทงกบโอชะ-ยะ เรอน

นำชา ซงในตอนนกไดเสรฟไวนททำจากขาวไดดวย ตงแตค.ศ. 1865 เขตนทงหมดถก

ไฟไหม อาคารโอชะยะสองชนทเราเหนในปจจบนสะทอนใหเหนรปเมองสมยเมจในปลาย

ศตวรรษท 19

หนาตางไมขดแตะทมความแตกตางเพยงเลกนอยในชวงเวลาทผานมานนเปนกำแพงท

ออกไปสถนน รองรบดวยคานยนของตวมนเองหรอยนออกมาแลวมขารองรบทระดบพน

ดน มนใหรมเงา การกรอง ใหแสงสวางและใหอากาศถายเทไปมาซงเปนสงจำเปนแก

ชวตในชวงฤดรอนระยะเวลาหลายเดอนของเมองเกยวโตซงรอนและชน ในทางปฏบต

42

(ซายบน/ลาง) บานไมของโอชายะ เรอนนำชาทเปนทงประตและหนา ตางของยานกอง ชมบาช (ขวา) ฉากของดอกไมและมลไมไผ มานสองทางของดานหนาของโอชะยะเรอนนำชาตามรมแมนำ

43

แลว มนปองกนการมองจากทองถนนเขาไปขางใน แนนอนวาการมองความเคลอนไหว

บนถนนจะงายดายเพยงแคเลอน โชจ-บานหนาตางกระดาษฝา ซงตงอยในระยะ 30-

50 ซ.ม.ดานหลงของหนาตางไมขดเพยงเบาๆ หลงคาเลกๆ เหนอบานหนาตางไมขดน

เพมการปองกนฝนและแดด เชนเดยวกบหลงคากวางใหญทยนออกมา

ประตทางเขาทเปนบานเลอนกเปนลกษณะเดยวกน แมวามนจะถกซอนอยดานหลงโนะ

เรง-มานผา แยกชนซงจะถกตวดขนเมอรานคาเรมตนทำธรกจ ทโนะเรงจะมลายพมพ

เปนเสนพกนและตราประจำตระกลของเจาของราน ดงนนโนะเรงทยาวมากนจะปกปด

และในเวลาเดยวกนกแสดงออกซงทวางภายในของมะจยะและการใชสอยเชนเดยวกบผา

คลมหนากบใบหนา

อปกรณตางๆ ทางสถาปตยกรรมของพนทเชอมตอทลก 60 ซ.ม.น บานไมขดตดตาย

44

และโนะเรงทพลวสะบดไปตามแรงลมจะทำหนาทแผนเยอทางเดยวสำหรบการมองเหน

แตเปนแผนเยอ สองทางสำหรบการระบายอากาศ โชจหรอบานไมกระดาษฝาเลอนได

หรอแปลตามตววา “แผงกน” และบานเลอนกรอบไมกรกระจกโปรงใสทเพมเขามาดาน

หลงบานไมในตนศตวรรษท 20 เพมการควบคมของทงสองหนาท

ราวไมบางเบาทชนสองและมลไมไผหรอไมรวกเรยกวา สดะเระ ซอนเอนกะวะหรอ

ระเบยงขนาดเลกปลอมทลอมรอบดวยบานกระจกเลอนดานนอกและบานกระจกโชจท

ดานในเอาไว บานเลอนปองกนฝนทเปนแผนทบสามารถเลอนออกมาจนเตมความยาวของ

หนาตาง และสามารถซอนกลองไมพเศษทดานใดดานหนงหรอทงสองดานของระเบยง

เมอไมไดใช ดงนนแผนเยอทงสระดบของการนำเขาไปสการระบายลม แสงและการมอง

เหน จงทำใหทชนบนของอาคารไดรบความเปลยนแปลงของการปองกนทางกายภาพ

และความปตสงสด ในบางเมอง ในเขตสถานแถวจงหวดนะงะโนะ ระเบยงทเราอธบาย

45

(บน) ทางเขาและรานขายของดานหลงไมขดเลอนไดอนแขงแรง ในมาจยะ-ทาวนเฮาส ในเขตอมาอ-โจะใกลๆ นารา (กลาง) พนดนทจะพบทนททดานหลงบานไม และโชจในทาวนเฮาสทฟจม เกยวโต (ลาง) โชจอนสงางามดานหลงของบานไมขดดานนอก ภายในสมยะของยานบนเทงในเขตชมบะระ เกยวโต (ซาย) ทาวนเฮาสในเขตมโรมาจในเกยวโต ทมบานหนาตางไมขดและโชจซงเอาออกชวคราวเวลามงานเทศกาล

46

อยนจะถกขยายจนเตมพนทดานหนาของ ชนลาง ทำใหเกดแผงสำหรบทวางเปดโลง

ดานนอกทระดบถนนและกมกจะเปนทแสดงสนคาสำหรบรานคาดวย

เปนทนาสนใจในบรบทนทกฎหมายอนรกษสำหรบมะจยะในเขตสงวนในความหมายของ

การควบคมการออกแบบและจะใหการสนบสนนทางการเงนสำหรบทวางเชอมตอทม

ความลก 3 ฟต นเทานน สำหรบทวางภายในแลว การใชการออกแบบและการเงนจะ

ถกทงไวเปนภาระของเจาของบานเอง

เมอมะจยะไดรวมเอาทงรานและททำงานเอาไวภายใตหลงคาเดยวกน บานเลอนไมขดท

ชนลาง กมกจะถกถอดออกไปเลยและทวางของถนนทงหมดกจะถกดงกลบเขามาสมเสะ

โนะมะ-ตวราน หรอในทางกลบกน ทกวนนทางเดนรมถนนหายไป ปจจบนทวางเชอม

ตอในความเปนจรงแลวเปนทวางทเงนและสนคาเปลยนมอกนนน ถกดดแปลงตอไปโดย

47

(ซาย) แสงทถกกรองผานแผนกงโปรงใส หลายชนมาสทวางทางเขา (ขวา) ลกษณะการใชสอยพนทเชอมตอจากภาพพมพแกะไม

48

49

(ซายบน) แผนผงของยานชะเกะ มาจ บานนกบวชในเขตศาลเจาคะมกะโมะในเกยวโต (ซายลาง) แผนผงและรปดานของบานนชมระ ในเขตชะเกะมาจ ซงคดลอกมาจากงานสำ-รวจของ The Research As-sociation for Preservation and Visual Rehabilitation โดย Prof.Koji Nishikawa มหาวทยาลยเกยวโตรายงานนจดพมพในชอ “Kamigamo” โดย The City Planning Depart-ment ของเมองเกยวโตในป 1973 (ขวาบน) คลอง กำแพง และประตใหการปองกนความเปนสวนตวไดเตมทของบานนชมระ (ขวากลาง) มมมองจากประตทางเขา ซงทพกอาศยจะซอนเขาไป (ขวาลาง) ทอาคารนเราจะพบเอน ได 2 แบบ แบบหนงคอทเปนแผนและตงขนอกหนงเปนหนอยในระดบพนสวน

50

(บน) ระดบแตกตางของตวขวางกนทางสายตา อากาศ และแสงในทงสองดานของเอนในบานพกอาศยแบบประเพณญปน (กลาง) บานเลอนกงโปรง โชจพบกนทมมระเบยงของบานนชมระ (ลาง) โนะคชตะ ทไวไลทโซน ภายใตชายคา เปนสวนหนงของทงทวางภายในและภายนอก

51

รปตดของเอนในอาคารชนเดยวของบานในเมองแบบ บาน-สวน A โชจกงโปรงใส B บานกระจกใส C บานทบกนฝน D กลองเกบบานกนฝน E มลไมไผหอย

การเปลยนแปลงทระดบ การจดการกบพนผวและความหลากหลายของฉากตงพนซงได

ขยายตวยาวตลอดความลกของหนารานและยนออกสทวางของถนน โดยโครงสรางของ

การโชวสนคาแบบรวมสมยอนหลากหลาย

ชะเคะ-มะจหรอบานนกบวช ในยานศาลเจาคะมกะโมะของเกยวโต (ขนทะเบยนเปน

เขตอนรกษเมอป 1988) ไดสรางรปแบบคลาสสคทเปนพนฐานอกแบบหนงของสถาปตย-

กรรมญปนคออเอะ-นวะ “บาน-สวน” ซงตวอยางอาคารแบบอนๆ คงจะแสดงใหเหน

มาตรฐานของทวางไดฟมเฟอยนอยกวา อาคารแบบนเปนอาคารสำหรบอยอาศยเพยง

อยางเดยว ชวตสวนตวถกปกปดจากถนนดวยกำแพงทบหรอรวกงโปรง แตกตางกบมะ

จยะ-ทาวนเฮาสทสวนถกจดวางลงไปในบาน แตนเปนวาบานถกจดวางลงไปในสวน

สวนไดแทนทถนนแลวกลายมาเปนองคประกอบของทวางภายใน

52

จนถงการฟนฟสมยเมจ เขตนมชะเคะ “บานนกบวช” มะจยะ “บานทาวนเฮาส” และ

โนะคะ “บานชาวนา” ตงผสมผสานอยขางเคยงกน บานนกบวช 40 หลงทยงคงอยใน

ทกวนนถกลอมรอบดวยกำแพงดนทาสขาวซงเจาะเปนชองประตไมตางๆ กน แมนำเลกๆ

ไหลผานขางถนนยงทำใหความเปนสวนตวกบสาธารณะแยกออกจากกน ยอดของตนไม

ทถกเลมอยางด รวทมหลงคาจวอยขางบนและแนวเสนโคงของหลงคาทยนออกมาจาก

แนวกำแพงไดกลายเปนรองรอยทางการมองเหน คณภาพและขนาดของบาน ซงมกจะม

รปดานหนาสองรป รปหนงคอทมองเหนจากถนนและอกหนงคอเมอผานประตไปแลว

ในบทความน ผมไมไดใหความสนใจในตวกนและตวบงสายตาทคขนานไปกบจดเปลยน

ระหวางถนนสอาคาร แตจะสนใจการวางตวของขอบอาคารซงกคอโครงสรางของทวาง

เชอมตอระหวาง สวนกบบาน-เอนกะวะ บางทการแปลคำนวาระเบยง (verandah)

อาจไมไดสอความชดเจนถงหนาทใชสอยและคณภาพของทวาง “เขตสเทา” ระหวาง

สวนกบบานน เชนเดยวกบทคำวา “หนาตาง” ไมไดแสดงใหเหนอาการเกอบโปรงใสของ

แผงกนและไมขดซงเปนรปดานหนาในกรณ ของมะจยะทเปดสแนวถนน

การเตมระเบยงซงเปนปรมณฑลทมหลงคาของตวเองเขาสอาคารหลกนนมเอกสารยนยน

วามอยในสถาปตยกรรมทพกอาศยของญปนทเกาแกทสดตงแตศตวรรษท 7 และ 8 ใน

ปจจบนบานญปนกยงวางตวลงไปในสวนและยงคงใชเสอตะตะมปพนหองเลกๆ เอน-ทวาง

เชอมตอแสดงใหเหนระดบอนหลากหลายของการทะลผานไดดวยตวขวางกน 4 ระดบคอ

・ โชจ บานเลอนเกอบโปรงแสงทขอบในสดของระเบยงซงบางครงอยรวมกบบานเลอน

หรอบานกระจก

・ ประตเลอนกระจกโปรงแสงทขอบนอกของระเบยงทลกประมาณหนงเมตร เปนสวนท

เพมขนมาในศตวรรษท 20

・ อะมะโดะ บานประตเลอนทบกนฝน ซงมรองเจาะสำหรบระบายอากาศ วางอยหนา

บานกระจกเลอน

53

・ สดะเระ มลไมไผหรอไมรวก ทำหนาทเปนตวกนแสงแดด แขวนเอาไวอยางอสระกบ

ขอบชายคา

องคประกอบทง 4 น ไมเพยงแตจะปรบไดโดยการเลอนหรอหมนมนเทานนแตยง

สามารถและบอยครงทจะเอาออกจนหมด โดยเฉพาะเมออยในสภาพอากาศทรอนและ

ชน ทเหนอไมคานขวางดานใน บนบานโชจจะมการเสรมหนาตางบานเลอนกระดาษเพอ

การระบายอากาศ หนาตางนลกประมาณ 1.80 เมตร

เอนซงประกอบไปดวยเยอโปรงทมระดบของความทบและความโปรงทมหลายระดบน

กไดแยกและ/หรอเชอมทอยอาศยเขาไปกบธรรมชาต บอยครงโดยการมองเหน เอนน

จะกลายเปนสวนหนงของสวน เมอบานเลอนเปดออกกไมมอะไรจะแยกระหวางคณกบ

สวนได ในทางปฏบตกเหมอนคณลอยอยเหนอพน ในอกดานหนงเอนกเปนสวนหนงของ

ทวางภายใน คณตองถอดรองเทากอนทจะขนไปและตวของทวางกจะถกปดวยเสอตะตะม

จนเกอบเตมพนท ความคลมเครอของเอนในฐานะของการยดครองทวางกเทากบความ

คลมเครอของมนในเรองแสงเหมอนกบทไวไลทโซน เกมการมองในทนกคอความหลาก

หลายของจดสดสายตาทจะจบลงทโชจ สดะเระ-มล หนทตงอยในสวน กำแพงสวน

หรอองคประกอบอนๆ ไกลตาออกไปทถกดงเขามาในทศนยภาพ

ในทางอนๆ ในระบบการวางผงเพมเตมของอาคารแบบประเพณของญปน เอนกยง

ทำหนาทเฉลยง (corridor) และทางเขาหลกสหองตางๆ จากหลกฐานภาพมวนใน

ประวตศาสตรยคแรกๆ ของญปน เราไดรวาเอนถกใชเพอชนชมสวนหรออากาศเยนฉำ

หรอเพอเสพรบพระจนทรเตมดวงในฤดหนาว

ในแผนผงแบบซกแซกอนมชอเสยงของพระราชวงคะทสระ เมอผงพนไดถกวางตวพลก

แพลงเขาไปในสวน แผนเยอเกอบโปรงในหลายระดบของเอนรวมตวเขากบมมตางๆ ของ

54

(บน) บานกนฝน, บานกระจก และบานโชจ รวมเขาเปนระนาบเดยว ในบานสำเรจรปสมยใหม (กลาง) ชอปปงอารเคด ทมทรงของทาวนเฮาส บานโชจถกยายบางสวนไปเปนสวนหลงคา (ลางซาย/ขวา) PROJECT MIZOE I โดย Hiromi Fujii ป 1980 เอนสม ย ใหม ท ม ระดบของแผงโปรงใสหลายระดบ ในทางลก ภาพถายโดย Shigeo Ogawa จากหนงสอ SHINKENCHIKU-THE JAPAN ARCHITECT No.11, 1988

55

อาคาร กอใหเกดความซบซอนแบบเรขาคณตทางสายตาและการเลนของเงาและแสงซง

ไมเคยเกดขนอกเลยในสถาปตยกรรมสมยใหมของญปน

อจฉรยภาพทางโครงสรางและความปตทางอารมณของเอนไดกลายมาเปนเหยอของ

ระบบปรบอากาศและมาตรฐานทวางสมยใหม ดวยเหตผลทงสองน ตวขวางกนพนฐาน

สามชนของเอนคอ อะมะโดะ บานเลอนกระจกและบานเลอนกระดาษโชจมกจะถก

รวมกนเปนระนาบเดยวของอาคารสมยใหม

ในงานออกแบบของฮโระม ฟจอ (Hiromi Fujii) เชน PROJECT MIZOE 1 การเลนกบเอน

และ “กำแพง” โปรงใสทมความลกไดคนพบการกำเนดใหมซงไมใชเพยงรปภาพเทานน

แตเปนในหลกการ ความสองสวางและความสงางามของสดสวนของอปกรณเอนและ

ความกวางของความเปนไปไดทจะเปลยนแปลงมมมอง แสงและการระบายอากาศ ด

เหมอนจะเปนสวนหนงของอดตแหง “สถาปตยกรรมทไรสถาปนก” ของญปน

ในอกแบบหนงของอาคาร บาน-ราน หรอมะจยะของสถาปตยกรรมแบบประเพณของ

ญปนและชะตากรรมของมนในปจจบน เหนไดชดวามนเปนเผาพนธของสถาปตยกรรม

ประเพณในเมองทใกลสญพนธทสด ในขณะทถนนยงคงไดรบหนาทใชสอยของเมองใน

จดเรมตนกลบมาในฐานะทวางสาธารณะของเมองอยางนอยทสดกในทกวนน จะดวยวธ

ใดกตาม โชจกไดถกยายไปอยบนหลงคาแลว ดวยการกอสรางใหมของอาคารสวนตว

และการกระทำใหมของแนวอาณาเขตในอดต มะจยะกคอยๆ หายไปชาๆ เหตผลของ

มนกคอ การทำงานและการอยอาศยในทเดยวกนกถกกดกรอนไปเรอยๆ จากการลดลง

ของผคนซงจรงๆ แลวเคยมชวตอยทใจกลางเมอง ตกกลางคน บานเลอนโลหะกไดจบ

ชวตของการเลนเงาทเคยเกดขนโดยตวคนขางในผานบานกระดาษกงโปรงใสและบานไม

ขดทไดเกดขนจากบานหนงสบานหนง

56

ทาดาโอะ อนโด (Tadao Ando) ทบาน Horiuchi House ออกแบบในป 1979 ไดสราง

การเลนของแสงและเงาทดานหนาขนมาอกครงดวยกำแพงกลาสบลอกทดานหนาของ

บาน มนใหแสงผานไดแตกใหความเปนสวนตวกบลานกลางบาน อนโดยนยนแลววาแม

เรนจงานไมขดของมะจยะ ทาวนเฮาสไดกลายเปนอดตไปแลว แตอจฉรยภาพของ

คณภาพทวางกยงรอดอยไดหรอแมแตจะดขนดวยซำ

All photographs unless otherwise mentioned are by the author. Drawings by

Benito Boari. ขอขอบคณอาจารยกนเธอร นตชเกทอนญาตใหแปลบทความและมอบ

ภาพทงหมดมาใหดวย และขอขอบคณคณกลพตร ยนตรศาสตรทรบภาระในการตดตอ

Horiuchi House โดย ทาดาโอะ อนโด ทโอซากา ค.ศ. 1977-79 บานไมขดแตะแบบประเพณถก นำมาสรางสรรคใหมในรปของกำแพงกลาสบลอค ทตงอยอยางอสระ (ภาพถายโดย ทาดาโอะ อนโด)

57

สวนญ ป น : ธรรมชาต แล ะการตความ

58

59

ถาจะเอยถงสวนทมชอเสยงในวฒนธรรมตางๆ หนงในบรรดาสวนทเปนทนยมของคน

ทวโลกกคอสวนญปน ทงนดวยเหตผลหลายประการเชน ลกษณะของความเปนภาพท

โดดเดน ความสวยงามของสสน ความสงบเงยบทสมผสไดแมผานทางภาพถาย ไป

จนถงลกษณะนามธรรมทเออตอการตความในหลายระดบ ลวนแลวแตทำใหสวนญปนม

ลกษณะเฉพาะตวและมคณสมบต ตางจากสวนอนๆ ทวไป แมกระทงสวนจนซงเปน

แหลงกำเนดของแรงบนดาลใจ

สภาพแวดลอมตามธรรมชาตของประเทศญปนมลกษณะเปนเกาะกลางทะเลจงมภเขา

เปนจำนวนมากสลบกบทราบขนาดเลก ลกษณะภมประเทศนทำใหการตงถนฐานของ

ชาวญปนตงแตอดตสมพนธกบองคประกอบสำคญคอทะเล ภเขาและปา ซงกคอ นำ

หนและตนไมนนเอง นอกจากนความเปลยนแปลงของฤดกาลทมลกษณะแตกตางอยาง

สดขวเชนอณหภมระหวางหนารอนกบหนาหนาว สภาพของตนไมทเตมไปดวยสสนของ

ฤดใบไมรวงกบขาวโพลนดวยหมะ ในฤดหนาวทำใหการรบรความเปลยนแปลงของ

สภาพธรรมชาตมความแหลมคมชดเจน และศาสนาพนฐานของชาวญปนคอชนโตนนก

ถอกำเนดมาจากลกษณะธรรมชาตน

ดวยความสมพนธแบบนเองททำใหคนญปนรกและดแลธรรมชาตเปนอยางด เมอจะเขา

หนาหนาว ตนไมบางประเภททออนแอจะถกหอลำตนดวยเปลอกไมหรอวสดตางๆ เพอ

ปองกนการกระทบกระเทอนจากความเยนหรอหมะ ซงจะเหนไดทวไปทงตามถนน ตาม

สวนสาธารณะหรอ ภายในสวนตามวด ยามฤดใบไมผลผคนกจะหลงไหลกนไปชมดอก

ซากระตามสวนสาธารณะหรอตามสวนอนเลองชอ ซงตนซากระบางตนอยในวฏจกร

แหงการชนชมนมากวารอยปแลว เมอถงฤดใบไมรวงประเทศทงประเทศจะเหมอนตก

อยในทะเลเพลงแหงสสนของใบไมทเปลยนจากสเขยวสดมาเปนสเหลองแดง ตนไมตาม

ทองถนนทถกปลกขนใหสเปนฉากตอเนองสมพนธ กบสสนของตนไมในธรรมชาตจรง

อยางแยกไมออก เพราะความสนใจทจะปลกและดแลตนไมมมาชานานจนบางครง

60

1. สวนทวดโคเมยวเซนจ เมองดะไซฟ จงหวดฟคโอะคะ องค-ประกอบสวนมองผานกรอบประต จากภายในอาคาร

ตนไมทถกปลกขนโดยมอมนษยกจะกลมกลนหายไปกบปาและภเขา เปนอนหนงอน

เดยวกน

องคประกอบในธรรมชาตทงหลายทมลกษณะพเศษเชน ภเขารปรางแปลกหรอมขนาดอน

โอฬาร เลยมาจนถงหนทมลกษณะเฉพาะตวทงรปราง ขนาดและลกษณะพนผว นำตก

ทมลกษณะเปนพเศษ ตนไมทมอายยนยาว ขนาดใหญหรอรปทรงแปลกแตกตางจะได

รบการนบถอในฐานะสงพเศษตามธรรมชาตและแสดงความนบถอหรอทำสงนนใหเปน

พเศษดวยการมดดวยเชอกจากฟางหรอกระดาษ ซงเปนหนงในพธกรรมอนเกาแกของ

ชนโตทตกทอดมาจนปจจบน เฉพาะในเรองของหนไดกลายมาเปนความสนใจประจำ

61

ชาตญปนตอเนองกนมาเปนเวลาอนยาวนาน ลกษณะสำคญของหนจะถกศกษาวเคราะห

เพอเขาใจในสาระทไมไดเปนเพยงเปลอกนอกแตลงลกถงเนอหาภายใน ในแบบปรชญา

เซน หรอพทธศาสนามหายานบางสาขานนยอมรบถงการดำรงอยของชวตและแกนแทหรอ

สาระในสงของตางๆ ไมวาจะเปนกอนหนหรอตนไม และเชอวามนมจตวญญาณของ

ตนเอง ซงสอดคลองกบแนวคดพนฐานของคนญปนอยแลวและยอมรบไดอยางสนทใจ

ดงนนคนญปนจงรบเอาดานดและดานรายของธรรมชาตเอาไวเปนสมบตของตวเอง

บานญปนกรดวยกระดาษบนโครงไมปองกนความหนาวเยนของฤดหนาวในทาง

กายภาพไมคอยได แตกมดานดททำใหสามารถสมผสและชนชมกบความงามของสวน

หรอธรรมชาตภายนอกทเปลยนแปลงไปจนงดงามแปลกตา เมอสามารถเหนหมะขาว

โพลนสะทอนแสงจนทรสเงนอยในความเงยบสงด ณ สภาพแวดลอมในลกษณะนเองท

การสรางสรรคศลปะ วรรณกรรมหรอการคดเชงปรชญาอบตขน ทงหมดนเพราะความ

คดทวาการรบรสภาพธรรมชาตนนตองรบรทงสอง ดานไดเปลยนความรสกตองทนทกข

ทรมานใหกลายเปนการรบรซงความงามทงในทางกายภาพและนามธรรมของมนไป

พรอมๆ กน (ภาพท 1)

การอาศยอยในธรรมชาตดวยแนวความคดเชนนกคอการเรมตนของการสรางตวตนท

สมพนธกบสภาพแวดลอม การปรบแตงเพอใหธรรมชาตบางสวนสอดคลองกบวถชวตก

คอการสรางสรรคสวนในความหมายระดบแรก เมอการรบวฒนธรรมจนดำเนนมาจน

ถงจดหนง การเลยนแบบธรรมชาตหรอการยอสวนสภาพแวดลอมเพอสรางโลกจำลอง

สวนตวขนจงกลายเปนสวนอยางเตมรปแบบเปนครงแรก สวนในระดบนเปนสวนหนง

ของอาณาบรเวณทชดเจนสอดคลองกบรปสถาปตยกรรมทอยรวมกน การรบรสวนกยง

เปนการเขาไปมสวนรวมในลกษณะเดยวกบสวนจนคอ การเดนชม การพายเรอเลน

เปนตน นบเปนสวนทมจดมงหมายเพอแสวงหาความเพลดเพลนและประสบการณกบ

สวนกเปนไปเพอจดมงหมายทางโลกเปนหลก

62

แนวคดนถกพฒนามาเปนการจดแตงธรรมชาตเพอใหกลายเปนสวน ในแงนลกษณะตาม

ธรรมชาตของแตละพนทหนงจะไดรบความเคารพอยางยงยวดเพอมองใหเขาใจอยาง

ถองแทถงจตวญญาณของพนทนน แลวปรงแตงดวยแนวความคดของมนษย ตวอยาง

สวนทวดไซโฮจ (ชอเลนวาโคะเคะเดระแปลวาวดตะไครนำ) ซงเปนการจดพนทตาม

ธรรมชาตใหมความหมายขนและปลอยใหธรรมชาตสรางความหมายของตวเองขนมา

สอดคลองกนกบความคดมนษย ตะไครนำของสวนนถกจงใจปลอยใหงอกเงยขนมาจน

กลายเปนลกษณะสำคญของสวนประสานกลมกลนกบการจดแตงลกษณะธารนำและ

กอนหนในแบบเกาะแกง (ภาพท 2)

63

2. สวนวดไซโฮจ ตะไครขนหนา เขยวฉำเปนองคประกอบสำคญของสวนเกดขนจากอากาศเมอง เกยวโตทมความชนสง (ซาย)

3. สวนหนและกรวดแหงแบบคะเระซนซย (ทวทศนแหง) วด เรยวอนจ ธรรมชาตถกตความเข า ส เ น อหานามธรรม เพ อแสดงออกมาเปนการจดทวทศนยอสวน (ขวา)

การตความธรรมชาตในระดบสงเกดขนเมอศาสนาพทธนกายเซนเขามามอทธพลตอ

ระบบความคดของชนชนสง การผสมผสานเขากบปรชญาดงเดมของชนโตทำใหสวน

กลายเปนเครองมอในการแสวงหาความหมายของโลกตอชวตในลกษณะนามธรรม สวน

ทรายแหงโดยเนอหาเปนการตความนามธรรมของธรรมชาตเพอมาปรงแตงเปนสวนขน

ตามปรชญาทคนยดถอ ตวอยางจากสวนทรายทวดเรยวอนจ ทเกยวโตเปนการนำเสนอ

นามธรรมของรปธรรม ทวางผานทางรปทรง จตผานทางกาย ทการคนหาความหมาย

จะสมพนธกบประสบการณของแตละคนมากกวาทจะมความหมายตายตว (ภาพท 3)

64

4. สวนชเซนโด เกยวโตมองผ านพ นท ภายในและกรอบระเบยง

เอกลกษณเฉพาะตวทพฒนามาจากองคประกอบตามธรรมชาตและปรชญาความคดตางๆ

ทำใหสวนญปนมลกษณะดงทปรากฏ ซงเมอมองจากมมมองของผชมกจะมลกษณะเดน

ทนาสนใจหลายประการดงน

สวนญปนเปนสวนทรบรผานกรอบของสถาปตยกรรมทกำหนดมมมองเฉพาะเอาไว สวน

จะเปนเสมอนหนงฉากทจะถกมองจากระเบยงของตวอาคารในวด มมมองสวนถกตกรอบ

ดานลางดวยระเบยงอาคารทสามารถนงไดและถกกำหนดกรอบดานบนดวยชายคาของ

อาคารเดยวกน ตวสวนซงแมจะเปนสวนทรายแบบแหงหรอสวนตามธรรมชาตจะเสมอน

ถกกำหนดดวยกรอบสามมตเอาไว การชนชมและครนคดตความจะกระทำผานจดนเปน

65

5. สวนกรวดแหงทคณะซยโฮอน วดไดโตะคจ เกยวโต มองผานกรอบระเบยงซงเปนตวกำหนดกรอบการรบภาพทสำคญ

หลก ซงระเบยงนถอเปนพนทเชอมตอระหวางภายในกบภายนอกของสถาปตยกรรม

(ภาพท 4)

พนทเชอมตอระหวางภายในภายนอกทปรากฏชดในสถาปตยกรรมญปนนนมความ

หมายพเศษ ลกษณะของการใชทวางแบบนเปนลกษณะเดนทปรากฏทวไปทงในสถา-

ปตยกรรมศาสนาและอาคารทพกอาศยในยคหลงจากทการลงไปเดนชมสวนดวยตวเอง

หมดไป ในการพจารณาจากจดทสมพนธกบสวนนน พนทเชอมตอนเองทคนจะได

เขาไปมสวนรวมกบสวนโดยผานทงการมองและการสมผสเชงประสบการณทจดกำหนด

ในเมอพนทเปนการเชอมระหวางภายในกบภายนอก คนทเขาไปอย ณ จดนนจงกลาย

66

เปนจดเชอมตอของความงามและความหมายของสวนและอาคารทไหลเวยนผานจดรวม

ทตวผสมผส ณ เวลาหนง (ภาพท 5) ในอกดานหนงสวนจะถกมองผานหองในอาคาร

ซงไมวาจะเปนสวนแบบธรรมชาตหรอแบบสวนทรายแหงจะถกสมผสทางสายตาผานกรอบ

ขององคประกอบสถาปตยกรรมเชนกรอบของบานเลอนประต หองทใชทำกจกรรมตางๆ

จะสามารถเปดตรงเขาสสวนและเหนไดจากภายใน ลกษณะของการชนชมรปทรงธรรม

ชาตผานกรอบรปทรงเรขาคณตเปนลกษณะเดนประการหนงของสถาปตยกรรมญปน

ตวอาคารซงเปนพนฐานการคดแบบเรขาคณต (ตวอยางเชนการวางแผนผงดวยขนาดของ

เสอตะตะมซงเปนหนวยพนฐานรปสเหลยมผนผา) เปนกรอบในการชมสวนซงเปนรปทรง

ธรรมชาต

67

6. กอนหนทถกจดวางเรยงตวเปนทางเดน ในกรณทผงอาคารและสวนซบซอนและมทางเดนใหเลอกหลายทาง กอนหนเลกๆ ผกเชอกวางไวดานบนเปนความหมายของการหามผานเพอใหผมาเยอนสามารถทราบเสนทางทจะไปตอได

ในอกประเดนหนง การเขาสสวนแบบธรรมชาตหรอสวนทประกอบกบอาคารพธชงชา

จะตองผานทางเดนทสวนใหญจะเปนกอนหรอแผนหนทงทตดแตงรปหนาแลวและทเปน

รปรางธรรมชาตวางเรยงเปนจงหวะตางๆ กน ทางเดนในบางความหมายจะเปนเสมอน

เสนทางเพอเขาสสภาวะแหงจตทการเขาถงสภาวะจตอาจจะเปนไปในระหวางทางหรอ

ใหการเดนเขาสเปาหมายเปนองคประกอบสำคญ ทางเดนทกำหนดเสนทางเอาไวแลวจะ

สมพนธกบสภาพตนไมและทวทศนของสวน ระหวางทเดนอยในสวนเราจะไดสมผสกบมม

ตางๆ ของสวนทจงใจสรางขนมาเพอชนชมและเปนการสรางสมาธในระหวางการเดน

ในเชงสญลกษณมนกคอเสนทางหรอ “โด” นนเอง ในสมผสของคนญปน “โด” จะเปน

เสมอนเสนทางแหงการคนหาจตวญญาณของตวเอง (ชะโด-เสนทางของชา, เคนโด-เสน

68

ทางของดาบ ฯลฯ) การเดนผานเสนทางในสวนกคอการสงบสำรวมสมาธเพอเตรยมสภาพ

จตใจใหพรอมทเขาอาคารพธชาภายในสวนนนและเปนการเรมตนเขาสเสนทางนนเอง

(ภาพท 6)

การใชโสตสมผสกบธรรมชาตชวยเสรมความคดทวาดวยการทำสมาธ ความนงสงบใน

ภวงคแตมเสยงเปนครงคราวชวยกระตนเตอนความรสกสำนกกบความเปลยนแปลงของ

สภาพแวดลอม เสยงแมลงในหนารอนเปรยบเทยบใหเหนความตางของความสงบเงยบ

ของหมะขาวโพลนในฤดหนาว เสยงนำตกในสวนทสมผสโสตประสาทเปนสวนสำคญ

เทาๆ กบการเหนดวยสายตา เสยงกระบอกนำไมไผทรองรบนำจากธารภเขากระทบกบ

หนรองรบยามนำเตมเปนการสมผสมตของธรรมชาตและความเปลยนแปลงในเวลา

(ภาพท 7)

การรบรธรรมชาตในระดบตางๆ ทมพนฐานมาจากแนวคด ปรชญาและลกษณะทาง

วฒนธรรมแลวนำมาตความสรางเปนสวนขนทำใหสวนญปนมลกษณะเฉพาะของตนเอง

การแพรกระจายของวฒนธรรมการสรางสวนจากชนชนสงมาสชนชนสามญทำใหสวน

กลายเปนองคประกอบทสำคญของอาคารในประเทศญปนเสมอมาจนปจจบน ซงมการ

ตความปรชญาสวนออกเปนงานรวมสมยทนาสนใจจำนวนมาก หรอในอาคารทพก

อาศยทวไปทสวนเลกๆ หลงบานเปรยบเสมอน โลกสวนตวของแตละบคคล การตดแตง

ตนไมดแลสวนในวนทอากาศดนอกจากจะตอบสนองพนฐานความตองการเรองทวาง

ของคนทวไปแลว ยงเปนการชกนำคนเขาสหวงแหงสมาธซงคนจะเขาสมพนธกบสภาพ

ธรรมชาตทถกจำลองมาในโลกสวนตวอกทหนงนนเอง

69

7. ทอไมไผรองรบนำจากภเขาหรอนำตกเพอนำมาใชในอาคารกอใหเกดเสยงทสอดผสานไปกบความเงยบสงบของสวนทงบรเวณ

70

71

โ ช ะอ น : ห ว ใจของสถาปตยกรรมญ ป น

72

73

เมอเอยถงสถาปตยกรรมแบบประเพณญปน ชาวตะวนตกหรอคนไทยโดยทวไปมกจะนก

ถงหองสเหลยมปดวยเสอตะตะม มซมเวาลกเขาไปในผนงประดบดวยภาพลายมอ ภาพ

เขยนหรอเครองเคลอบดนเผา โดยทดานขางของซมเวานมกจะมชนวางสงของทลดหลน

ตางระดบกนและบานประตหรอหนาตางมกจะเปนกรอบไมสธรรมชาตมโครงไมซเลก

พาดขวางกนไปมาเปนระเบยบกรดวยกระดาษสขาวนวล หองดงกลาวนเราจะพบไดใน

บานญปนทเหนจากภาพยนตร จากภาพถาย จากประสบการณจรงๆ ทรานอาหารหรอ

สถานททเคยไปมา ตองนบวาเปนแบบของสถาปตยกรรมทนอกจากคนตางชาตจะคน

เคยแลว ชาวญปนกคนเคยมากทสด เพราะเปนแบบทใชกนตงแตพระราชวง วด ไปจน

กระทงบานและรานอาหารเลยทเดยว

อาคารแบบนมชอเรยกอยางเปนทางการวา โชะอน หรอ โชะอนทสคร (Shoin Tsukuri)1

ซงแปลวาอาคารแบบโชะอน ตวอาคารเปนการพฒนาตอเนองจากสถาปตยกรรมแบบ

ชนเดน ซงเปนอาคารของชนชนสงในสมยเฮออน (Heian period 782-1184 A.D.)

ลกษณะภายในของอาคารแบบชนเดนคอรปหองจะแบงดวยผนงและมลมวนไมไผ พนป

ดวยไมโดยมเสอหญาสำหรบปสวนตวเคลอนยายไปมาได เครองเรอนภายในแทบจะไมม

เลยยกเวนโตะและชนเลกๆ ทเคลอนยายไปมาไดเชนกน ในแงของพนทมการขยายหรอ

หดพนทภายในไดบางเนองจากใชทงฉากกนลอยตวและผนงทปดตาย สวนการเชอมตอ

ระหวางพนทภายในภายนอกนน สวนบนของบานประตเลอนขน-ลง สามารถเลอนไป

แขวนคาไวเพอใหเกดการเชอมตอระหวางพนททงสองอยางสมบรณแบบ สวนเสาทเปน

กรอบประตเปนเสากลม

ในแงของการใชสอย ชนเดนในระยะแรกไมมการแบงแยกพนทเดดขาด หองโถงใหญ

เปนพนทใชสอยเอนกประสงค แตเมอเวลาผานไป มการแบงพนททชดเจนมากขน โดย

เฉพาะอยางยงพนทใชสวนตวและพนทรวมออกจากกน ลกษณะของพนทในระยะนคอ

การทพนทหลก (Moya) ตรงกลางจะถกใชในเรองทเปนพธการทเปนทางการ ในขณะท

74

พนทโดยรอบ (Hisashi) จะเปนพนทใชสอยประจำวน เกดพนทสำคญขนมาทบรเวณทศ

เหนอ (Mago-Bisashi) ซงเปนจดกำเนดของอาคารแบบโชะอน

พนทสำคญทสดทเกดขนคอพนทรบแขก (Kaisho) ซงใชในพธการตางๆ ของชนชน

นกรบซงกาวเขาสอำนาจทางการเมองและการปกครองญปนมากขนเรอยๆ จากทแตเดม

จะเปนชนชนสงและราชวงศเทานน เหตการณนจะมความสมพนธเปนอยางมากกบพทธ

ศาสนานกายใหมในประเทศญปนคอนกายเซน ซงโดยเนอหาแลวนำเสนอวถทางทเนน

ในหลกการแสวงหาสวนบคคลอนถกอธยาศยพวกนกรบเปนอนมาก ดงนนอาคารแบบ

ชนเดนจงพฒนาตอเนองโดยไดรบอทธพลโดยตรงจากอาคารของพวกพระเซนเชนทอย

หรอกฏ

นอกจากการสอดใสองคประกอบทสำคญสำหรบอาคารแบบโชะอนคอซม โทะโคะโนะมะ

(Tokonoma) สำหรบแขวนภาพเขยนหรอวางเครองผนดนเผา ชนตางระดบ (Chigai-

dana) พนทสำหรบอานและเขยนหนงสอ ทสเคะโชะอน (Tsukeshoin) ซงเปนเสมอน

โตะเขยนหนงสอแบบ built-in และบานประตมการประดบตกแตง (Chodaigamae)

การใชบานเลอนกรกระดาษทเรยกวา โชจและฟสมะ การปพนหองดวยเสอตะตะม เปน

องคประกอบทสำคญในการเกดขนของสถาปตยกรรมแบบโชะอน ในแงของการชนชมสวน

ซงสวนทประกอบกบอาคารแบบชนเดนมกจะเปนการนงเรอในสระ เปลยนเปนการรบร

ผานจดทกำหนดไวจากสถาปตยกรรม โลกธรรมชาตทถกแทนคาดวยสวนไมไดถกชนชม

เพอการพกผอนหรอความสบายใจ แตเปนเสมอนวถทคนจะไดขดเกลาจตวญญาณของ

ตนเองมากกวา นอกจากนสวนเซนยงเปนทรกนวาไดพฒนาไปตนถงจดทเปนนามธรรม

ในตวเอง2

อาคารสำคญในชวงแหงการพฒนาการนคงจะเปนอาคารโทกโดแหงวดจโชจ (Jishoji-

Ginkakuji) (หรอกนคะคจ-วดศาลาเงน สรางปลายศตวรรษท 15 และซอมแซมใหอยใน

75

สภาพเดมในชวงป 1964) วดศาลาเงนนแตเดมเปนอาคารทพกตากอากาศสำหรบโชกน

โยะชมะสะ อะชคะงะ มากอนและเปลยนเปนวดในพทธศาสนาเมอโชกนถงแกกรรม

(แผนผงท 1)

มหลกฐานวาโชกนโยะชมะสะเคยชนชมภาพเขยน, เครองเคลอบดนเผาและอาจจะประ-

กอบพธชงชาซงเปนความนยมของชนชนสงในชวงนนในอาคารนดวย อาคารหลงนแม

จะมผงเปนรปสเหลยมจตรสในเสกลรวม (6.915 x 6.915 ม.) แตพนทภายในทแบงเปน

หองสหองมบานเลอนเปดถงกนไดนนมลกษณะการแบงทไมสมำเสมอ และการปพนดวย

เสอตะตะมทำใหขนาดของหองถกกำหนดดวยหนวยมาตรฐานของเสอ เชนหองโดจนไซ

มขนาดสเสอครง เปนตน ซงเปนลกษณะสำคญของอาคารแบบโชะอน (แผนผงท 1

ภาพท 1)

ในสวนของรปดานหนาทอาคารนเปนหนงในอาคารแรกๆ ทแสดงใหเหนรปดานหนา

แบบใชประตบานเลอนภายใตปกชายคาทยนออกมาและลกษณะการแบงสวนของบาน

ซาย แผนผงท 1 ขวา ภาพท 1

76

บน ภาพท 2 ซาย แผนผงท 2 ขวา แผนผงท 3

77

ประตตามสภาพของพนทภายใน ภายในหองทเรยกวาโดจนไซบรเวณทศตะวนออกเฉยง

เหนอของอาคารนนนบวาเปนสวนทสามารถชใหเหนพฒนาการชวงแรกของโชะอนไดด

ทสด

เมอมองหองนจากหองหกเสอ (rokujo no ma) เราจะเหนลกษณะการยกระดบพนของ

สวนทเปนหนาตางซงเปนวธการสรางพนทพเศษ พนทสำหรบอานหนงสอหรอใชสงของ

ซงวางอยบนชนในซมสงเทาผนงทอยตดกน แตเดมบรเวณอานหนงสอในอาคารแบบชน

เดนจะเปนการนำโตะตวเลกเขามาในหองเอนกประสงคเทานน การทำใหบรเวณนม

ความหมายเฉพาะตวเปนพเศษขนมาดวยการยกระดบและเปนสวนทยนออกไปจากผนง

อาคารปกต ซงการยนบางสวนของพนทอาคารออกนอกกรอบผงปกตจะทำใหพนทใน

สถาปตยกรรมญปนเปลยนแปลงไปมากและนบเปนพฒนาการกาวสำคญ

การสรางความหมายใหพนทแตกตางกนดวยการยกระดบพนเชนทหองโดจนไซนเปนจด

เรมตนของการใชลำดบศกด (hierarchy) ในพนทอกดวย บานหนาตางเลอนของบรเวณ

นสามารถรบแสงสวางเขามามาก-นอยดวยการเปดหรอปด ทงนเพราะแมวาจะปดหนา-

ตางเอาไว ความขาวนวลของกระดาษของบานโชจกยงทำหนาทกระจายแสงเขามาได

ด และอาจดกวาเปดหนาตางดวยในกรณแสงสวางอนจดจาของฤดรอน

การจดองคประกอบและการแบงสดสวนทเรยบงายแตตองการความพถพถนในการ

เลอกสรรหรอไตรตรองเปนอยางมากเพอใหผลทเกดขนสะทอนปรชญาทเนนความสงบ

การคนหาวถสวนตว ไดกลายเปนพนฐานของสถาปตยกรรมญปนตลอดมา (ภาพท 2)

พนทสวนนทพฒนาการถงจดสดอยทอาคารรบแขกทวดองโจะจหรอมอเดระ (Onjoji,

Miidera) สรางขนในชวงค.ศ. 1601 ซงนบวามแผนผง (แผนผงท 2 และแผนผงท 3) ท

ใกลเคยงกบในคมอชางกอสรางของตระกลเฮโนะอจทเรยกวาเอกสารโชเมอ 3 สดปลาย

78

ระเบยงทตอเนองจากประตกลางเปนสวนทยนออกมา เมอมองจากภายในจะพบวาพนท

นกคอบรเวณอานหนงสอ (Tsukeshoin) ทเปนลกษณะเดยวกบหองโดจนไซคอยนออกมา

จากผนง แตบรเวณอานหนงสอนจะกลายเปนพนทของตวเองอยางแทจรง มบานโชจ

เปดรบแสงตามแบบฉบบและมซมโทะโคะโนะมะอยขาง แทนทจะเปนซมตางระดบ

อยางไรกด ความสำคญของพนทนอยทการจดระเบยบอนเรยบงายแตสงางามตามแบบ

ฉบบของสถาปตยกรรมโชะอน

ในสวนของการประดบตกแตงพนทผนงหรอบานประต หองประชมขนาดใหญหรอ Joza

Ichi no Ma ประดบดวยภาพเขยนของคะโน มทสโนะบ (ค.ศ. 1561-1608) ซงเปนผ

สบทอดภาพเขยนแบบสกลคะโนจากบดา เออโตะค มทสโนะบ (ค.ศ. 1543-1590) ทำ

ใหพนทเปยมไปดวยความสงางาม (ภาพท 3) พระราชวงนโนะมะร ปราสาทนโจะโจะ

(สรางค.ศ. 1626) เปนตวอยางของโชะอนทพฒนาจนถงขนสงสด แผนผงทคอนขางซบ

ซอนมพนทตอเนองกนหลายชดทแบงแยกหนาทกนอยางชดเจน แตทกพนทหองจะวาง

องคประกอบสถาปตยกรรมแบบโชะอนเอาไวอยางเปนแบบแผน ตวอยางของโชะอนท

สำคญคอ โอฮโระมะ ซงเปนหองสำหรบพธการทเปนทางการประกอบดวยผนงหลกทม

ซมโทะโคะโนะมะ, ชนตางระดบ, พนทอานหนงสอทสเคะโชะอนและการยกระดบพน

หนงระดบทผนงหลกทมการตกแตงดวยภาพเขยน (แผนผงท 4 และภาพท 4)

79

ซาย ภาพท 3 บน แผนผงท 4 ลาง ภาพท 4

80

โชะอนทสำคญในชวงพฒนาการสงสดจนกลายเปนแบบแผนของสถาปตยกรรมมากกวา

เปนเพยงพนทหนงๆ นน มตวอยางทโชะอนของวดนชฮองกนจ ซงเปนหองประชม

ขนาดใหญและหองขนาดยอยอกจำนวนหนง ภายในหองใหญนมการยกระดบพนท

ปลายสดของผนงหลกซงเปนทนงของเจาอาวาส ผสบทอดและครอบครว ในขณะทพระ

รปอนๆ นงบนพนทลดระดบลงมา โดยทพนทสองขางขนาบพนทหลกเอาไวและองค

ประกอบสำคญอนๆ ของโชะอนอยางครบครน

พฒนาการขนตอไปของโชะอนเกดขนจากการไดรบอทธพลของสถาปตยกรรมสำหรบ

พธชา ปรมาจารยผกอตงพธชาอยาง มระตะ จโค ชงชา ในหองขนาดสเสอครงทเรยบ

งาย สวนทะเคะโนโจะโอ และเซนโนะรคว เปนผทำใหพธชงชาเขาสความเรยบงายกวา

เดม อาจารยชาทงสองทานนเองททำใหผนงแบบมรองรอยของความหยาบ ฝาเพดาน

ไมไผขดแตะ เสาทมรองรอยธรรมชาตไมไดขดเกลาและการเดนผานทางเดนในสวน

กลายเปนสวนหนงของสถาปตยกรรมและพธชา

อาคารพธแบบโซอน (กระทอมหญา) เปนอาคารขนาดเลกหลงคามงหญา ผนงฉาบไม

เรยบสนท เสาไมทคดโคงตามสภาพดงเดมและหนาตางขดแตะหลายขนาดสงอทธพลให

กบอาคารแบบโชะอนและเกดอาคารแบบทเรยกวาสคยะโชะอน (Sukiya-Shoin) ขนมา

นอกจากนในชวงถดไปนอาคารแบบโชะอนจะเรมลงสชนชนระดบลางของญปนมากขน

หลงจากทเปนสมบตของชนชนสงมานาน หองชาโบะเซน (สรางค.ศ. 1643 ถกไฟไหม

และสรางใหมแบบเดมหลงค.ศ. 1793) ทโคะโฮะอน ซงเปนคณะสาขาของวดไดโตะคจท

เกยวโตเปนตวอยางทดของการผสมผสานองคประกอบแบบโชะอนเชนไมทอดขนานดาน

บน เสาสเหลยมขนาบบานเลอน ซมโทะโคะโนะมะ ฯลฯ แตสวนทชใหเหนองคประกอบ

ของหองพธชาทชดเจนกคอการทำผนงชวงระเบยงดานบนเปนบานโชจในขณะทดานลาง

เปดโลงเอาไว ทำใหพนทภายในตอเนองกบภายนอกสวนอยางมนยยะสำคญ ผลของการ

จดระดบบานโชจเชนนทำใหการชมสวนเปนไปผานกรอบแหงสถาปตยกรรมตามแบบฉบบ

ของสวนเซนและหองพธชา (ภาพท 5)

81

ภาพท 5

82

พนทระเบยงทเปนพนทเชอมตอระหวางภายในกบภายนอกนไดรบความสำคญและ

พฒนาตอเนองมาและกลายเปนหนงในสวนสำคญทสดของสถาปตยกรรมญปนไป 4

การผสมเขามาขององคประกอบสำคญทเปลยนโฉมหนาและอารมณความรสกของทวาง

แบบโชะอนมตวอยางงดงามอยทอาคารฮองคะค วดนชฮองคนจ (แผนผงท 6 และภาพ

ท 6)

ตวอยางทถอกนวาเปนสดยอดของสถาปตยกรรมโชะอนแบบสคยะคอทพระราชวง

คะทสระทเกยวโต (Katsura Detached Palace) อาคารทสรางความประทบใจใหแก

สถาปนกชาวตางชาตและชาวญปนเองมานบไมถวนนสรางขนในชวงทศวรรษท 1620

กลมอาคารสรางซอนกนหลายยคจนกลายเปนดงปจจบนคอประกอบดวยกลมอาคาร

หลกสามกลมคอ โชะอนเกา โชะอนกลางและพระราชวงใหมทสามารถใชองคประกอบ

ของโชะอนแบบสคยะไดอยางงดงาม

ดวยฝมอชางทดเลศผสมผสานกบความใสใจในรายละเอยดทเรยบงายแตประณต ทำให

พระราชวงคะทสระเปนหนงในสถาปตยกรรมทดทสดของญปน พนทไมวาจะเปน อจ

โนะมะ ทโชะอนเกาทบานประตฟสมะประดบลวดลายเปนกรอบสองดานของพนเสอตะ

ตะมทอดตวไปยงชานชมจนทร หรอพนทยกระดบทพระราชวงใหมซงพนทอานหนงสอ

ทสเคะโชะอนอยภายใตบานโชะจทตกรอบดวยซมโคง สวนของชนตางระดบอนสลบซบ

ซอนนนเปนแบบทถกขนานนามวาชนคะทสระ (Katsura dana) ตามชอของพระราชวง

ในทศนะของคนญปนแลวชนตางระดบนเปนหนงในสามชนตางระดบทดทสดของ

ประเทศ (ภาพท 7, 8 และ 9)

นอกจากนการไปเขากบอาคารพนถนทเปนทพกอาศยของชนชนลางเชนชาวนาหรอพอคา

กกอใหเกดความเปลยนแปลงในรายละเอยด ซงการเผยแพรสชนชนลางทำใหสถาปตย-

83

บน แผนผงท 6 ลาง ภาพท 6

84

บน ภาพท 7 ซาย ภาพท 8 ขวา ภาพท 9

85

บน ภาพท 10 ลาง ภาพท 11

86

กรรมแบบโชะอนกลายเปนแบบทใชกนทวญปนและเปนสวนหนงของการสบเนองมาจน

ปจจบน การตอบสนองรสนยมและอดมคตของคนญปนไดเปนอยางดทำใหอาคารแบบ

โชะอนเปนอาคารทแสดงออกซงความเปนญปนไดชดเจนทสด (ภาพท 10 และ 11)

อางอง 1. บทความนและภาพทงหมดเปนการสรปมาจากหนงสอของนกประวตศาสตรสถาปตยกรรมญปน Fumio Hashimoto. Architecture in the Shoin Style: Japanese Feudal Residence. translated and adapted by H.Mack Morton. Kodansha International Ltd., and Shibundo, First Edition, Second Printing., 1984. ซงยงมรายละเอยดและตวอยางอาคารทนาสนใจอกมาก ผทสนใจอาจศกษาเพมเตมได 2. สวนญปนกบการตความหลายระดบดไดในหนงสอหลายเลมเชนมมมองจากสถาปนกอยาง Gunter Nitschke. The Architecture of Japanese Garden: Right Angle and Natural Form. Benedikt Taschen, 1991. ซงเปนดงชอหนงสอทวาสวนญปนนนเปนการผสมผสานระหวางรปทรงธรรมชาต และการรบรผานกรอบสถาปตย-กรรม 3. โชเมอ (Shomei) เปนเอกสารคมอชางแหงตระกลเฮะอโนะอจ(Heinouchi) รวบรวมเขยนขนในค.ศ. 1608 โดยมะสะโนะบ เฮะอโนะอจ เอกสารมตวอยางอาคารหลายประเภท สวนความคดหลกกคอสถาปตยกรรมสามารถบรรลถงสนทรยภาพโดยรวมไดดวยการแบงสดสวนทนำมาตราสวนหลกมาจากระยะชวงเสา สดสวนขององคประกอบอนๆ ของอาคารทงหลงจะขนอยกบการคำนวณทสมพนธกบระยะนทงหมด เชนเสนผาศนย กลางเสาจะเทากบ 1/10 ของระยะชวงเสา ไปจนกระทงรายละเอยดอนๆทงอาคาร 4. พนทเชอมตอทเปนระเบยงหรอเปนองคประกอบอนๆทเรยกวาเอน(En) นนมความสำคญอยางยงยวด รายละเอยดดในการตความของ Gunter Nitschke “En: Transaction Space” Daidalos Vol. 33, 15 September 1989. pp. 64-77 หรอในภาคภาษาไทยด “เอน: พนทเชอมตอ” แปลโดยชยยศ อษฎวรพนธ ในหนงสอเลมน

87

ญ ป นก บ เลอ คอรบ ซ เ ยร : การสร างสถาปตยกรรมญ ป นสม ย ใหม

88

89

ญปนเปนอกประเทศหนงซงมสวนเกยวของกบเลอ คอรบซเยรเปนอยางมาก ผทสนใจ

สถาปตยกรรมสมยใหมของญปนลวนทราบดวาสถาปนกคนสำคญในชวงนเชนคนโอะ

มาเอะคะวะ (Kunio Maekawa) มาจนกระทงเคนโซะ ทงเงะ (Kenzo Tange) กแสดง

ใหเหนอทธพลของสถาปนกผนอยางชดเจน ไมนบวาเลอ คอรบซเยรกเคยออกแบบและ

กอสรางพพธภณฑศลปะเอาไวในเมองหลวงดวย

การประเมนบทบาทของเลอ คอรบซเยรโดยนกวชาการในชวงเรวๆ นชใหเหนประเดน

สำคญวาการกอรางสรางสถาปตยกรรมสมยใหมของญปนนนเปนจงหวะสอดคลองกบ

กระบวนการเปลยนแปลงทางความคดของสถาปนกสวส - ฝรงเศสผนอยางใกลชดทสำคญ

ทสดกคอการเขาสเนอหาของสถาปตยกรรมสมยใหมทดำรงไวซงจตวญญาณแบบประเพณ

ทญปนประสบความสำเรจเปนอยางสงนน ระบบสถาปตยกรรมของเลอ คอรบซเยรมสวน

เกอหนนเปนอยางมาก ซงพฒนาการทางความคดนนตองยอนหลงไปดตงแตปลายศตวรรษ

ท 19

การเขามาของเรออเมรกนประมาณชวงกลางของศตวรรษท 19 และการเปดประเทศอก

ครง หลงจากปดไปในชวงระยะเวลายาวนาน ทำใหเกดกระแสความพยายามจะพฒนา

ประเทศใหเทาเทยมตะวนตกในหลายดาน เกดนโยบายระดบประเทศทจะสงคนญปนเดน

ทางไปยโรปและอเมรกาเพอแสวงหาแนวทางความรในสาขาตางๆ เชน ความรทางวทยา

ศาสตร ความรทางสงคมศาสตรอยางกฎหมาย ระบบการเมองและในสวนทสำคญมากๆ

อยางการปรบปรงระบบการศกษาเปนตน กระแสนไมใชเปนเพยงแตเพยงความพยายาม

จากฝายผปกครองเทานนแตลงไปถงระดบลางของสงคมเลยทเดยว รฐบรษของญปน

อยางยคโอะ ฟตะคะวะ (Yukio Futakawa) เดนทางดงานเปนระยะเวลายาวนานในชวง

ศตวรรษท 19 เมอกลบประเทศไดเขยนหนงสอเกยวกบการเดนทางและขอคดเหนซง

ขายไดหลายลานเลมและสงอทธพลไปทวประเทศ บทบาทของฟตะคะวะในฐานะหนงใน

คนสำคญทสดทกอตงมหาวทยาลยเคโอ (Keio University) (มหาวทยาลยเอกชนแหงแรก

90

ของญปนทเปนเลศในทางวชาการเคยงคกบสถานศกษารฐบาลอยางมหาวทยาลยโตเกยว

มาจนปจจบน) กเปนทยอมรบวาไดรบเอาวธคดมาจากตะวนตกอยไมนอย

ในสวนของสถาปตยกรรมกเชนกน มการสงออกสถาปนกไปศกษาในยโรปและนำเขา

สถาปนกและวศวกรหลายคนเพอเขามาทำงานในญปน หลกสตรของคณะสถาปตยกรรม

ศาสตรมหาวทยาลยโตเกยวอมพเรยลกนบไดวาเปนหลกสตรทมแนวทางปฏบตนยม

แบบเยอรมน สอดคลองกบลกษณะภมศาสตรของประเทศทตองเผชญกบแผนดนไหว

ตลอดเวลาทำใหอาคารตองตอบปญหาเรองความแขงแรงเปนลำดบแรกๆ การเรยนการ

สอนสถาปตยกรรมในประเทศญปนจงตองการความรเชงปฏบตการคอนขางสง

ถามองในเชงอดมคต การเสนอแบบอาคารทมความสำคญระดบประเทศอยาง Imperial

Diet Building ทงสองแบบซงสถาปนกเยอรมน Hermann Ende และ Wilhelm

Bockmann เสนอในค.ศ.1877 เปนตวอยางทนาสนใจ ในแบบแรกสถาปนกเสนออาคาร

ทอาจเรยกรวมๆ วาแบบผสมผสานของนโอคลาสสคตะวนตกโดยมยอดโดมทคอนขางสง

อยกลางปกอาคารสองดานแบบสมมาตร ในขณะทแบบทสองแมวาจะยงรกษาลกษณะ

สมมาตรเนนทแกนกลางเหมอนแบบแรก แตตวอาคารทงสามชนและสวนยอดถกปรบให

มลกษณะหลงคาแบบประเพณ (ภาพท 1 และ ภาพท 2)

นอกจากความพยายามประณประนอมดงเชนในกรณอาคาร Imperial Diet Building แลว

แนวโนมโดยทวไปจะเปนการนำเสนอและตอตานอยางแขงขนมากกวา สถาปตยกรรม

ประเพณถกเนนความสำคญขนมาในลกษณะคตรงขามกบอาคารตะวนตก การสงออก

อาคารจำลอง Phoenix Hall ซงเปนสถาปตยกรรมชนสำคญในชวงเฮออน (Heian period

ค.ศ. 782-1184) รวมทงอาคารพธชาไปรวมงาน World’s Columbian exposition ทชคาโก

ในค.ศ. 1893 ขณะทในประเทศมการกอสรางอาคารแบบตะวนตกอยางตอเนอง แสดง

ใหเหนวาการตอสของสถาปตยกรรมทงสองแนวทางเปน กระแสทเกดขนโดยทวไป

91

ในชวงตนศตวรรษท 20 ตองนบวาแฟรงค ลอยด ไรท เปนสถาปนกตะวนตกคนสำคญ

ทสดททำงานออกแบบในญปน แมวาจะไมไดตงสำนกงานถาวรในประเทศน ไรทกได

ทำการออกแบบโรงแรมอมพเรยล (Imperial Hotel) ทโตเกยวตงแตค.ศ. 1913 (สราง

เสรจ ค.ศ. 1923) ในบรรดาแนวทางสถาปตยกรรมสมยใหมจากโลกตะวนตกกตองนบ

วาแนวทางของไรทเขามาถงแผนดนญปนอยางเปนรปธรรมกอนงานใครๆ บรรดาผชวย

ของไรทหลายคนกเรมตนทำงานของตวเองในญปนตงแตโครงการนยงกอสรางไมเสรจ

เรยบรอยดดวยซำ (ภาพท 3 และ ภาพท 4)

(บน) ภาพท 1 (ลาง) ภาพท 2

(บน) ภาพท 3 (ลาง) ภาพท 4

93

(บน) ภาพท 5 (ซาย) ภาพท 6 (ขวา) ภาพท 7

94

ในสวนของสถาปนกทเคยเรยนทบาวเฮาสหรอเคยทำงานกบวอลเตอร โกรเปยสเปนการ

สวนตวในชวง ค.ศ. 1930-32 อยางอวะโอะ ยะมะวะค (Iwao Yamawaki) กไดทำการ

ออกแบบทเปนงานชนสำคญของญปนในชวงทศวรรษท 1930 มาแลวเชน Migishi House

ในงานชนนรปแบบสากล (International Style) ในแนวทางเยอรมนถกแสดงออกมา

อยางเดนชดทงในแงของการจดรปทวางและการใชวสดรวมถงสดวย งานสำคญอกชนหนง

นาจะเปน Togo House ทโตเกยว (ค.ศ. 1931) ในบานของศลปนทออกแบบโดยคคจ อช

โมะโตะ (Kikuji Ishimoto) (ภาพท 5 และ ภาพท 6) หลงนแมจะเปนการผสมผสาน

หลายแนวทาง แตทเดนชดทสดนาจะเปนการใชแผงกน (partition) รปครงวงกลมททำ

หนาทแบงรปทวางบรเวณโตะทานอาหารซงสงผลตอการจดรปทวางทงอาคาร ในแนวทาง

เดยวกนกบ Tugendhat House โดยมส วาน เดอ โรห ในค.ศ. 1930 (ภาพท 7)

ผลโดยสรปของสถาปตยกรรมแนวทางไรทและโกรเปยสเทาทมการประเมนกนออกมากคอ

วา แมจะมชวงเวลาเกอบยสบปในการปฏบตการจรงบนแผนดนน แตบทบาทในฐานะ

อทธพลโดยรวมตอการพฒนาสถาปตยกรรมญปนสมยใหมกลบนอยกวาทควรจะเปน ทงน

เหตผลอาจจะตองยอนกลบไปทจดตงตนทวาไมวาจะมแนวทางเปนสถาปตยกรรมตะวน

ตกในลกษณะใด ในกระแสหลกทางสงคมยงใหความสำคญกบสถาปตยกรรมประเพณอย

แอนโทนน เรยมอนด (Anthonin Raymond) ซงเปนผชวยคนสำคญของไรทในโครงการ

โรงแรมอมพเรยลไดแยกตวออกจากแนวทางของไรทอยางสนเชงแลวในชวงทศวรรษท

1930 ไมวาจะมองเรองความสมพนธสวนตววาเปนเหตผลสำคญหรอไมกตาม เรยมอนด

เปนคนแรกๆ ทวจารณวางานของไรททโรงแรมอมพเรยลนนนอกจากจะใชลวดลายตกแตง

พนผวซำกนเปนไวยากรณซงออกจะนาเบอแลว ยงไมมความสมพนธกบลกษณะทองถน

รวมถงสภาพภมอากาศอยางใดเลย การตอบปญหาของสถาปตยกรรมประเพณ (ใน

ความหมายกวางสดตงแตรปทรง การกอสราง ทาททคนมตออาคาร วฒนธรรม จต

วญญาณ ฯลฯ) จงนาจะเปนทางออกทดกวา

95

งานออกแบบของเรยมอนดเมอทำการตงสำนกงานของตวเองสวนใหญจงเปนการทดลอง

ผสมผสานแนวทางของสถาปตยกรรมตะวนตกใหเขากบสภาพแวดลอมและวฒนธรรม

รวมถงแนวทางสถาปตยกรรมญปนดวย ตวอยางในแบบนทสดขวนาจะเปนอาคาร Shiro

Akaboshi Cottage, Fujisawa (1931) ทคะนะกะวะ ซงรปทวางสมยใหมถกครอบดวย

หลงคาแบบบานพนถนญปนอยางตรงไปตรงมาและอาคาร Raymond House ซงอยท

เมองตากอากาศชอคะรอซะวะ (1933) ทแนวทางของเลอ คอรบซเยรในโครงการ House for

Mr.Errazuris (1930) ทชล ทผวผนงแบบทงรองรอยและหลงคากระเบองซงเลอ คอรบซ

เยรนำมาจากสถาปตยกรรมพนถนแบบอนเดยน (Andean) ถกนำมาถอดความเปลยน

วสดเปนไมและหญาแบบญปนแบบทเลอ คอรบซเยรกตองประหลาดใจ แมวาความ

พยายามของเรยมอนดจะไมอาจนบวาประสบความสำเรจสงสดโดยเฉพาะในประเดนท

วาดวยการหลอมรวมของสองแนวทาง แตอยางนอยมนกเปดแนวทางใหสถาปนกญปนท

จะไดทำงานตอมา (ภาพท 8 และภาพท 9)

(ซาย) ภาพท 8 (ขวา) ภาพท 9

96

ขอเทจจรงทวาสถาปตยกรรมแนวทางเลอ คอรบซเยรไดรบการนำไปปฏบตการมากกวา

สถาปนกมาสเตอรคนอนๆ ทงทลงหลกปกฐานคอนขางลาชากวางานคนอนนนสวนหนง

อาจจะโดยการทดลองในแบบแอนโทนน เรยมอนดนเอง ทงนยงไมนบงานชนยอยๆ ใน

แนวทางนอกหลายชน

กวาคนโอะ มาเอะคะวะ (Kunio Maekawa) ซงตองนบวาเปนสถาปนกญปนทออกแบบ

ในแนวทางของเลอ คอรบซเยรอยางชดเจนทสดจะเดนทางไปถงปารสเพอทำงานในออฟฟศ

ของมาสเตอรผนกค.ศ. 1928 แลว เมอกลบมาจากปารสทำงานพรอมกบแอนโทนน

เรยมอนดตงแตตนทศวรรษท 1930 จนประมาณ ค.ศ. 1935 พรอมกนไปกบเรมตน

ทำงานของตวเองดวยการแปลหนงสอทชอ L’art decoratif d’aujourd’hui (ภาษา

องกฤษชอ The Decorative Art Today) ในค.ศ. 1930 สงแบบประกวด First Mutual

Life Insurance Company ค.ศ. 1934 (ภาพท 10) ทตดตามแนวทางของเลอ คอรบซ

เยรในงาน League of Nations ทเจนวาในค.ศ. 1928 และ Centrosoyus ท

มอสโควในค.ศ. 1929 ตามลำดบ เปนตวอยางทชดเจนทสดของความกระตอรอรนทจะ

สรางสถาปตยกรรมสมยใหมดวยความพยายามกาวตามเลอ คอรบซเยรอยางกระชนชด

แตนาประหลาดใจวาทงททำงานกบเรยมอนด มะเอะคะวะกลบไมสนใจแนวทางประเพณ

เทาใดนกในงานยคกอนสงคราม

สถาปนกทสำคญอกคนหนง จนโซะ สะคะคระ (Junzo Sakakura) ออกแบบ Japan

Pavillion ในงาน Paris Exposition ในค.ศ. 1937 (ภาพท 11) ในแนวทางของ

สถาปตยกรรมทางเดนลาด (promenade architecture) ของเลอ คอรบซเยรโดยทตวเอง

กเคยอยทออฟฟศของสถาปนกสวส - ฝรงเศสตงแตค.ศ. 1931-1936 และมาสรปแนวทาง

ของตวเองไดชดเจนท Museum of Modern Art ทคะมะคระ (1951) (ภาพท 12) ท

ศพททางสถาปตยกรรมของเลอ คอรบซเยรอยางเสาลอย (piloti) ถกแปรความในเรอง

วสดและรองรบดวยหนรองรบเสาในแบบประเพณททำหนาหนาทลอมรอบทวางแบบเสร

97

ภาพท 10 ภาพท 11

98

(free plan) ทไดนำเสนอแนวทางผสมผสานในระดบหนงเชนเดยวกบสะคะคระ มะเอะคะวะ

ในยคหลงสงคราม กไดผสมผสานแนวคดนามธรรมของสถาปตยกรรมญปนเขากบแนวทาง

ของเลอ คอรบซเยรเชนงาน Tokyo Metropolitan Festival Hall ทโตเกยว (1961) (ภาพ

ท 13) ซงตงเผชญหนากบงานของเลอ คอรบซเยรเองคอ National Museum of Western

Art (1956) (ภาพท 14)

ถานบวาชวงกอนทศวรรษท 1930 จะเปนชวงทสถาปตยกรรมญปนเปนการตอสสองแนว

ทางคอตะวนตกกบประเพณ งานของมะเอะคะวะและสะคะคระเปนชวงทแนวสถาปตย-

กรรมสมยใหมไดรบการเนนความสำคญรวมทงเรมเหนความเปนไปไดทจะสราง

สถาปตยกรรมสมยใหมทมจตวญญาณแบบประเพณ หรอพดในทางกลบกนกคอสราง

สถาปตยกรรมญปนทมการแสดงออกแบบสมยใหม งานของเคนโซะ ทงเงะ ในชวงถด

มากจงนบวาเปนจดหลอมรวมสองแนวทางจนเปนหนงเดยว

แรงบนดาลใจในวยเดกตงแตเหนรปงานประกวด Palace of the Soviets ของเลอ

คอรบซเยรทออกแบบในค.ศ. 1931 เปนหนงในสงททำใหทงเงะสนใจทจะเปนสถาปนก

การเขาทำงานหลงเรยนจบกบมะเอะคะวะผสมผสานกบความตงใจทจะศกษางานทองถน

ภาพท 12

(บน) ภาพท 13 (ลาง) ภาพท 14

ของญปนโดยทมแรงบนดาลใจจากการดภาพพระราชวงคะทสระและพระราชวงหลวงซง

ถายโดยฮเดะโตะ คชดะ (Hideto Kishida) ซงเปนอาจารยของทงเงะทมหาวทยาลย

โตเกยว อทธพลจากนกวจารณวรรณกรรมและสนทรยศาสตรแนวโรแมนตค-ชาตนยม

อยางโยะคโระ ยะสดะ (Yokuro Yasuda) เปนตน รวมทงทงเงะเองกไดลงมอศกษา

สถาปตยกรรมประเพณเองจนมผลงานตพมพเปนหนงสอ นอกจากนนเหตการณสำคญ

คอการประกวดแบบศนยวฒนธรรมญปนในกรงเทพในค.ศ. 1942 (พ.ศ. 2485) (ดภาพ

ในบทนำในการพมพครงท 3) ซงในตอนนนไทยเปนสมพนธมตรกบญปนในชวงสงคราม

โลกครงท 2 อย งานของมะเอะคะวะซงไดท 2 และงานของทงเงะซงชนะการประกวด

ลวนเปนงานในแบบประเพณทเรยกวาชนเดนทสคร (Shinden Tsukuri แบบสถาปตย-

100

กรรมญปนของชนชนขนนางและเจานายในสมยเฮออน) แมวาโครงการนจะไมไดกอสราง

จรง แตกทำใหแนวทางสถาปตยกรรมแบบประเพณชดเจนขนอกครงหลงจากเลอนๆ ไป

ในชวงทศวรรษ 1930 และเปนเสมอนจดกาวสำหรบสถาปนกทจะเรมตนทำงานใหมหลง

จากสงครามผานไป

งานออกแบบผงรวมของโครงการสวนสนตภาพทฮโระชมะในชวงค.ศ. 1949-1955 โดยท

แนวคดของทงเงะเกยวกบโครงการนเปนผงเมองแบบไรศนยกลางซงมสวนหนงเชอมโยง

ไปถงผงเมองแบบปราสาทของญปน ในแนวคดทวาปราสาทแมจะเปนจดรวมสายตาของ

เมองแตในแงชวตจรงแลว กลบไมมสวนรวมตอการกระจายตวของชมชนและอาคารทง

หลายทรายลอมอยเลย อาคาร Atomic Memorial Museum ทอาจจะเปนหวใจของทง

โครงการนเปนอาคารในไวยากรณสมยใหมทชดเจน โดยการใชเสาลอยขนาดใหญรองรบ

อาคารทงหมดทลอยตวเหนอระดบพนหรอการแบงรปดานหนาดวยเสาแบงทางตงและม

แผงกนแดด (brise-soleil) ในแบบฉบบของเลอ คอรบซเยรดดแปลง (ดภาพในบทนำใน

ภาพท 15

101

การพมพครงท 3) ทงเงะมาถงจดสำคญในโครงการ National Olympic Stadium

โตเกยว ค.ศ. 1961-1964 ซงตองนบวาเปนผลรวมของการศกษาสถาปตยกรรมทงสอง

แนวทางคอตะวนตกและประเพณและอทธพลของการทดลองของสถาปนกกอนหนานน

(ภาพท 15)

การศกษาคนควาทางปรชญาทงตะวนตกและประเพณ (ทงเงะเคยเลาวาอานงานของ

เฟรเดอรค เฮเกล, มารตน ไฮเดกเกอร, องเดร ฌด, ปอล วาเลร, มารแซล พรสต มา

ตงแตสมยยงเปนโรนน-แสลงหมายถงนกเรยนทยงสอบเขามหาวทยาลยไมได รวมทงอาน

งานของนกวจารณวรรณกรรมประเพณดงทไดกลาวไปแลว) การพสจนตวของสถาปตย-

กรรมแนวเลอ คอรบซเยรโดยสถาปนกรนกอนหนาวาเออตอแนวทางทกำลงคนหา และ

ความมงมนคนหาเนอหาของสถาปตยกรรมในแนวทางประเพณทำใหทงเงะกลายเปน

จดรวมของงานทงสองกระแสและสรางผลงานทประสบความสำเรจอยางสงขนมาได

วลเลยม เคอรตส (William JR. Curtis) ในหนงสอชอ Modern Architecture since

1900 (Phaidon, 1994) บททวาดวย The Problem of Regional Identity เคยประเมน

งานบางชนในเมกซโกทไดรบอทธพลเลอ คอรบซเยรวาแมวาจะมการทำรายละเอยด

ตกแตงผนงเปนเรองราวแบบชาตนยมซงทำใหดเสมอนวาเปนการกลบไปหาเนอหาแบบ

ประเพณ แตโครงสรางทางความคดของอาคารยงเปนแบบเลอ คอรบซเยรอยางสนเชง

และการใชแนวทางนกตงใจเพอจะสะทอนใหเหนถงความคดกาวหนาแบบปญญาชน

ลกษณะแบบทองถนจงไมไดอยในฐานะทจะเปนเนอหาทางสถาปตยกรรมทหลอมรวม

กนไดกบสถาปตยกรรมสมยใหม

ในแงนสถาปตยกรรมญปนสมยใหมอาจจะเปนอกแนวทางหนง ดงทไดเสนอมาแลววา

การผสมผสานสองแนวทางแมวาจะถกละเลยในบางชวงสมย แตกเปนจดทถกสนใจทสด

มาโดยตลอด เมอมองจากมมนงานของเลอ คอรบซเยรมลกษณะแตกตางจากมาสเตอร

102

รวมสมยเชนแฟรงค ลอยด ไรท, วอลเตอร โกรเปยสและมส วาน เดอ โรหอยางเหนไดชด

ในบทความชอ The Mathematic of the Ideal Villa (ในหนงสอรวมบทความ The

Mathematic of the Ideal Villa and Other Essays. MIT Press, 1992) โคลน โรว

(Colin Rowe) ชใหเหนชดวางานของเลอ คอรบซเยรนนมพนฐานทางประวตศาสตรและ

วฒนธรรมทเดนชด การเปรยบเทยบ Villa Stein, Garches ของเลอ คอรบซเยร (ค.ศ.

1927) กบ Villa Malcontenta โดย Andrea Palladio (สมยเรอเนสซองส-บารอค) วา

ตางกมจดรวมกนในหลายประเดนสำคญเชนสดสวนของแผนผงและการจดรปทวาง

(แมวาจะมจดเนนตางกน) การใชเทคนคในการกอสรางในยคของตวเองใหตอบรบกบ

อดมคตของอาคาร ไปจนการแบงสดสวนของรปดานหนา พดใหงายขนกคอโรวเสนอวา

งานประวตศาสตรกบงานสมยใหมนนสามารถจดอยในขบวนแถวเดยวกนได (หลงจากท

ถกมองวาเปนการตดขาดจากกนมาชวงเวลาหนง) นอกจากนประวตศาสตรกยงสามารถ

เออตอแนวทางการออกแบบสมยใหมไดดวยซำ เลอ คอรบซเยรกเคยจดแถววหารพาร

เธนอนเคยงคกบรถยนตทเกรยวกราวมาแลวในหนงสอของตวเอง หรอกระทงการเดนทาง

ศกษาสถาปตยกรรมในแถบเมอดเตอรเรเนยนทมอทธพลตอความคดมาตลอดชวงอายขย

ในแงนสถาปตยกรรมสมยใหมแนวเลอ คอรบซเยรเออตอการคนหาสถาปตยกรรมญปน

รวมสมยมากกวางานใดๆ ในอกประเดนหนง Kenneth Frampton ในหนงสอ Studies

in Tectonic Culture (MIT Press, 1996) ชใหเหนวาระบบสถาปตยกรรมของมส วาน เดอ

โรหนนโครงสรางกบเนอหาของงาน (การแสดงออกซงรปทวางทเปนนามธรรม) เปนเนอ

เดยวกนอยางทสด ในขณะทงานของเลอ คอรบซเยรนนทดลองโครงสรางและระบบ

สถาปตยกรรมรปแบบตางๆ เพอใหสามารถแสดงออกเนอหาสถาปตยกรรมทเปนสญลกษณ

หรอปรชญาทตางออกไปจากตวเนอหาโครงสรางและระบบกได เมอกลบมามองทญปน

ลกษณะนจงสนบสนนแนวทางการสอดประสานเนอหาของงานสถาปตยกรรมประเพณเขา

กบเนอหาของสมยใหมอยางทสด

103

งาน National Olympic Stadium ทโตเกยวของทงเงะจงสอดประสานระบบ

สถาปตยกรรมภายใตโครงสรางแบบ Hyperbolic Parabola (โครงสรางแขวนบนลวด

สลงเพอใหเกดรปทวางหรอรปอาคารในแบบทเสมอนตดออกมาจากรปกรวยใน

เรขาคณต) ทเลอ คอรบซเยรทดลองเอาไวรวมกบ Iannis Xenakis ในงาน Philips

Pavilion, Brussels World’s Fair (ค.ศ. 1958) (ภาพท 16) เขากบปรชญาและ

สถาปตยกรรมประเพณไดอยางลงตวสมบรณ ประเดนหลกทงสองประเดนคอเรองปจจย

ทางวฒนธรรม ประวตศาสตร และระบบโครงสรางกบระบบความหมายในสถาปตยกรรม

ชวยทำความเขาใจในเนอหาของงานสถาปตยกรรมสมยใหมในญปน ซงมประวตศาสตร

รวมมากบการคนหาระบบสถาปตยกรรมของเลอ คอรบซเยรมากกวางานของสถาปนก

อน สถาปตยกรรมญปนสมยใหมในยคของทงเงะจงผสมผสานเนอหาของงานประเพณ

และจตวญญาณแบบสมยใหมสากลเขากนไดอยางแนบเนยนในชวงเวลาทแนวทาง

สถาปตยกรรมกำลงจะกาวเขาสยคหลงสมยใหมพอด

งานของอะระตะ อโสะซะค (Arata Isozaki) ทอาจจะเรยกวาเปนสถาปนกยคหลงสมย

ใหมคนแรกๆ ของญปนจงมแนวทางการตความมาสเตอรทมอทธพลอยางสงตอสถาปนก

ภาพท 16

104

รนกอนไปอกแนวหนง การผสมผสานแนวทางประเพณและจตวญญาณสมยใหมแมยง

คงอยแตกไมไดถกเนนใหเปนเอก ตวอยางการใชความคดเรอง urban core ทเสนอกน

ในทประชม CIAM เมอค.ศ. 1951 โดยบรรดาสถาปนกสมยใหมแนวหนาทงหลายรวม

ทงเลอ คอรบซเยรเองดวยมาใชพรอมๆกบความคดอกหลายแนวทางเพอคนหาเนอหาท

หลากหลายมากกวาความพยายามทจะสรางเอกภาพในงานสถาปตยกรรม อโสะซะคจง

ใชความคดแบบโครงสรางนยมและปรชญาหลายรปแบบเปนพนฐานของงานสถาปตย-

กรรมควบคมากบระบบความคดของสถาปตยกรรมสมยใหมแบบเลอ คอรบซเยรดวย

ในปจจบนบทความชอ Le Corbusier Rendered into Line Drawing (JA. 14 summer

1994/2 pp.6-9) โดยโตโย อโต (Toyo Ito) ตความวาถางานของเลอ คอรบซเยรเสนอ

สถาปตยกรรมทจะใหรางกายมนษยมสวนรวมกบยคเครองจกรแลวละก ตวเขาเองก

พยายามทจะเสนอสถาปตยกรรมทรางกายมนษยจะสมพนธกบยคอเลคโทรนคส ซงเปน

การตความในอกลกษณะหนงเชนกน กลาวเฉพาะสถาปตยกรรมในยคสมยใหม ความ

หมายของคำวาสถาปตยกรรมญปนสมยใหมจงมนยยะเปนพเศษ การคนหาตวตนของ

สถาปตยกรรมตนเองผานการอางองกบขบวนแถวของสถาปตยกรรมสมยใหมในโลก

ตะวนตกเปนกจกรรมทใชเวลายาวนานและผานการพสจนหลายระดบจนกระทงหลอม

รวมเขาเปนอนหนงอนเดยวกนได กอนทจะเปลยนแนวทางไปเมอเขาสชวงหลงสมยใหม

ความสอดคลองในชวงเวลาในประวตศาสตรของสถาปตยกรรมแนวเลอ คอรบซเยรกบ

สถาปตยกรรมญปนสมยใหมจงเปนเรองทเปดเผยใหเหนความพยายามทจะสราง

สถาปตยกรรมประจำชาตทมลกษณะทองถนในขณะเดยวกนกตองแสดงสปรตสมยใหม

ออกมาไดดวย ซงในแงนงานของเลอ คอรบซเยรเออตอการปรบตวมากกวางานของ

มาสเตอรรวมสมยทงทเขามามบทบาทอยในชวงเวลาเดยวกน

ภาพและเนอหาในบทความนมาจากหนงสอของ David B. Stewart. The Making of a Modern Japanese Architecture 1868 to the Present. Kodansha International Tokyo, 1987)

105

วฒนธรรม ธรรมชาตและความหมายในงานสถาปตยกรรมของทาดาโอะ อนโด

106

107

โดยทวไปงานสถาปตยกรรมของทาดาโอะ อนโด (Tadao Ando) จะถกรบรถงคณภาพ

ในเชงความสมพนธระหวางสถาปตยกรรมกบธรรมชาตอยเสมอ นอกจากคอนกรตเปลอย

ผวทมลกษณะเฉพาะตวเหนไดชดแลว แสงสวางทสองผานเขามาในอาคารในแบบตางๆ

กเปนเรองทไดรบการชนชม ถาจะกลาวแบบสรปออกมาเปนแนวคด คอนกรตเปลอยผว

กเปนการแสดงออกของวสดในองคประกอบสถาปตยกรรมพนฐานเชนผนง พน เพดาน

สวนบทบาทของแสงนนกเปนการสรางความสมพนธระหวางสถาปตยกรรมกบธรรมชาต

ดงนนงานของสถาปนกญปนผนโดยเฉพาะงานในชวงแรกนนจะเปนการสรางความ

หมายของสถาปตยกรรมโดยการตความเกยวกบหวขอทงสองน 1

ธรรมชาต -สถาปตยกรรม

ในประเดนทวาดวยความสมพนธระหวางสถาปตยกรรมกบธรรมชาตนน ธรรมชาตใน

ความเหนของอนโดคอนขางจะตางกบความหมายโดยทวๆ ไป (ของคนทวไปหรอของ

สถาปนกคนอนๆ) อยมากพอสมควร โดยพนฐานทอนโดมชวตอยในเมองอนตกอยใน

ความเสยหายอยางหนกจากผลของสงครามโลกครงท 2 อยางโอซากา อนโดเหนวา

ความพยายามทจะฟนฟประเทศอยางรบเรงทำใหคนตองเขามากระจกตวทำงานในเมอง

ซงแมจะเปนเรองปกตสำหรบสงคมอตสาหกรรมทวไป แตในญปนสถานะการณนทำให

โครงสรางสงคมแบบทเปนอยตองสญสลายไปเปนจำนวนมาก ซงโครงสรางสงคมทวาน

กคอโครงสรางแบบกสกรรมหรอการประมงทเปนหวใจพนฐานสำหรบชาวญปนมากอน

มองในแงน เมองในฐานะแหลงรวมทอยอาศยและเปนตวเชอมระหวางมนษยกบสภาพ

แวดลอมตามธรรมชาตจงเปนสงทอนโดพยายามจะหลกเลยง งานสถาปตยกรรมโดย

เฉพาะบานจงตองถกตความใหเปนพนทเพอปดตวเองออกจากสภาพอนสบสนวนวายน

ใหได เมอทำการปดตวเองจากความสบสนนแลวจงคอยสรางโลกสวนตวขนมา

108

นอกจากนในมมมองทวาดวยความสมพนธระหวางเมองกบธรรมชาตซงดเหมอนวาเมอง

และสถาปตยกรรมจะเปนสงททำใหมนษยแยกหางออกจากสภาพแวดลอมตาม

ธรรมชาตมากขนทกท นบวาความหมายระหวางทอยอาศย-ธรรมชาต (สงทมนษยสราง

ขน-สงทมอยตามสภาพแวดลอม) จะขาดหายไปหรอมชองหางทถางมากขนเรอยๆ ทง

ทความหมายดงเดมเปนไปในทางตรงกนขาม

การนำกลบมาของตนไมในเมองหรอในบานกคอการพยายามรอฟนความสมพนธระหวาง

มนษยกบธรรมชาตในระดบของความหมายหรอสญลกษณ แมวาสวนสาธารณะขนาดใหญ

ของบางเมองในญปนหรอในยโรปจะมสภาพคลายปาตามธรรมชาต แตไมวาอยางไรกตาม

มนกเปนเพยงสงทมนษยสรางขนและเปนเพยงในระดบของสญลกษณเทานนทมนษยเสพย

มนเปนคนละเรองกบการใหความหมายของการอยรวมกบสภาพแวดลอมตามธรรมชาต

จรงๆ ยงเมอมองในระดบของการปลกตนไมในบานยงแลวใหญ ตนไมจรงๆ ทลงดน

ตนไมในกระถาง ดอกไมในแจกน ตนไมเทยม ดอกไมเทยม มนเปนสญลกษณของ

ธรรมชาตทตอกยำวามนษยไมไดอยรวมกบธรรมชาต หากแตอยหางจากธรรมชาตในระยะ

ทหางไกลจนไมสามารถเออมถงได ในความเหนของอนโด ความหมายของธรรมชาตใน

ลกษณะนจงเปนความหมายทถกทำใหเสยไป 2 โลกสวนตวทสรางขนจงควรทจะปดตว

เองออกจากความหมายเหลานเพอเปดรบธรรมชาตในดานทบรสทธมากกวา

ธรรมชาต -วฒนธรรม

สถาปตยกรรมประเพณของญปนนนโดยพนฐานแลวเปนการตความในหวขอทวาดวยการ

อยรวมกบธรรมชาตดวยวถทางวฒนธรรมในรปแบบหรอวธตางๆ อยแลว วถชวตของชาว

ญปนนนเปนทนาสนใจสำหรบสายตาของชาวตางชาตโดยเฉพาะชาวตะวนตก เนองดวย

วธการมองโลกและอยรวมทแตกตาง ในขณะทสถาปตยกรรมตะวนตกเนนทการปกปอง

มนษยออกจากสภาพแวดลอมตามธรรมชาตททารณ 3 สถาปตยกรรมญปนกลบใครครวญ

109

ทจะยอมรบและเสพยสงทเกดขนในแงความรสกพนฐานเชนความรอน ความหนาว ความ

เปลยนแปลงรปแบบตางๆ แลวนำมาปรงแตงใหกลายเปนความรสกแหงความงดงามและ

ความเขาใจธรรมชาตในแงมมของตนเอง

อาศยพนฐานนเองทอนโดนำมาตงคำถามตอความคดทวาดวยการปกปองตวเองออกจาก

สภาพธรรมชาตของสถาปตยกรรมตะวนตก ความสะดวกทเกดขนจากสถาปตยกรรมจง

เปนสงทควรขบคดพจารณาอกครงมากกวาทจะเปนเพยงเงอนไขในเชงหนาทใชสอยท

ตองเอาชนะ ในเมอวถชวตทมความเขาใจธรรมชาตเปนพนฐานนมองในอกดานหนงนา

จะเปนวถทใหความหมายกบมนษยไดหลากหลายกวาดวยซำ

การเปดตวสถาปตยกรรมออกสธรรมชาตทไมถกทำใหเสยความหมายไปดวยการตง

คำถามในระดบของวฒนธรรมนเองทอนโดใชเปนพนฐานในการสรางสถาปตยกรรม ยก

ตวอยางงานชนแรกๆ เชนเรอนแถวทสมโยะช (Row House at Sumiyoshi - Azuma

House) ตวอาคารของเรอนแถวนวางตวแทรกอยในแนวของเรอนแถวขนาดเลกแบบดง

เดม ขนาดของอาคารไมใหญเกนอาคารเกาโดยรอบ แตทแปลกตาและโดดเดนกคอรป

ดานหนาของอาคารทเปนคอนกรตปดทบซงถกแบงออกเปนสองสวนบน-ลางแสดงถง

การแบงพนทภายในออกเปนสองชน สวนของชนลางเปดเปนประตทางเขาซงเปนทางเชอม

ตอเพยงหนงเดยวกบโลกภายนอก โดยนยยะทวาทางเขานจรงๆ แลวเปนการปดตวจาก

โลกภายนอก (เมองอนสบสน) มากกวาทจะเปนตวเชอมระหวางภายนอก-ภายใน

แผนผงของอาคารแบงออกเปนสามชวง ชวงทเปนพนทใชสอยคอชวงหนากบชวงทายซง

แบงเปนชนลางและชนบน พนทตรงกลางเปดเปนคอรตโลงตลอดไมมหลงคาคลม ดงนน

บานหลงนจงประกอบไปดวยทวางสกอนทไมเชอมตอกน บนไดทรมคอรตกเพอเชอมชน

หนงและชนสอง สะพานเหนอบนไดกลางพนทคอรตกเพอเชอมทวางสองชนใหตอถงกน

110

เรอนแถวทสมโยะช

111

มองในแงความสะดวกแบบตะวนตกแลว อาคารหลงนไมสะดวกเปนอยางยง การอยอาศย

ในพนททงสบลอกนไมวาคนในบานจะเปลยนพนทจากทใดสทใดกตองเดนผานคอรต

กลางนทงสน แตความไมสะดวกนเองทอนโดใชตงคำถามกบวถสถาปตยกรรมและวถแหง

ธรรมชาตดวยวถแหงชวตหรอวถแหงวฒนธรรม

การเดนผานคอรตกลางนทำใหคนตองรบรสภาพแวดลอมทางธรรมชาตไปตลอดเวลา

ความเปลยนแปลงในสฤดของญปนเปนสงทคอรตนพยายามจะสมผส ไมวาฝนจะตก แดด

จะออก ลมจะพด หมะจะปลว ฯลฯ ลวนเปนสงทจะตองเผชญ

การเดนทางผานสภาพแวดลอมทางธรรมชาตเพอไปมกจกรรม ณ พนทใดพนทหนงเปน

เรองอนคนเคยสำหรบคนญปน การเดนฝาลมหนาวไปยสบนาทถงครงชวโมงเพอไปอาบ

นำยงทอาบนำสาธารณะทเรยกวาไปเซนโตนนไมใชเรองยากลำบากหรอไมสะดวก แตเปน

เรองของความคนเคย 4 และเมอคนเคยกนำมาซงความเพลดเพลน การเดนผานคอรต

กลางเมอตองการเปลยนตำแหนงของคนในพนททงสบลอกจงเปนการรบรธรรมชาตใน

ความหมายอนแทจรง ธรรมชาตทไมถกทำใหเสยไปโดยสญลกษณธรรมชาตจอมปลอม

ธรรมชาต -วฒนธรรม-องคปร ะกอบสถาปตยกรรม

ในสภาพพนทภายในของเรอนแถวสมโยะชน แสงทไดรบจากคอรตกลางจงสองผานเขา

มาเพอทำหนาทเปนตวบอกเวลาทเปลยนแปลงไปในพนท เชนเดยวกบงานชนอนๆ เชน

บานโคะชโน (Koshino House สรางเสรจค.ศ. 1980 ตอเตม ค.ศ. 1984) วหารบนภเขา

โรคโคะ (Chapel on Mt. Rokko สรางเสรจค.ศ. 1986) และวหารแหงแสง (Church of

the Light สรางเสรจ ค.ศ. 1989)

ดงนนผนงคอนกรตของอนโดจงทำหนาทเปนฉากเพอรบแสงมากกวาทจะแสดงออกใน

112

บานโคชโน

114

วหารบนภเขาโรคโคะ

115

ลกษณะขององคประกอบพนฐานของผนงหรอการเปนโครงสราง เพอใหบรรลจดมงหมาย

น ผนงและวสดทใชจะตองมความหมายตดตวนอยทสด ตวอยางของวสดทมความหมาย

ตดตวชดเจนกเชนบรรดาผนงทาสตางๆ ซงสทปรากฏออกมานจะเปนตวกำหนดความ

หมายของผนงตอการรบรของคนไปดวย เชนผนงสไขไกจะมความหมายทอบอน (ผาน

ทางความรสก) ผนงสนำเงนจะใหความหมายทเยนกวา เชนเดยวกนกบในกรณผนงเหลก

หรอไมซงใหความหมายทหลากหลายแตกตางกนออกไป

มองในแงน ผนงคอนกรตในชวงเวลาทศวรรษท 1980 และ 1990 กตองนบวาเปนผนงทม

ความหมายตดตวนอยทสด การเปรยบเทยบกบงานของเลอ คอรบซเยร ซงเนนคอนกรต

เปลอยเชนกนอาจจะทำใหความคดชดเจนขน

ในชวงเวลาตนศตวรรษท 20 ทสถาปนกผนทำงานอย คอนกรตผสมเปนวสดสำหรบการ

กอสรางอาคารทคอนขางใหม ปฏเสธไมไดเลยวาวสดชนดนมความหมายของการผลตตาม

ระบบอตสาหกรรมตดอย ซงระบบทวานกมความหมายของคณภาพสำหรบคนหมมากตด

อยอกมตหนง สำหรบสถาปนกอยางเลอ คอรบซเยร ซงพยายามเอาชนะความตางของ

มนษยดวยวธตางๆ นน 5 คอนกรตยอมเปนวสดทสามารถแสดงออกไดดทสด ดงนน

การใชคอนกรตของสถาปนกสวส - ฝรงเศสผนจงตองพยายามใหคอนกรตแสดงตวออก

มาไดมากทสด รปทรงทมคณลกษณะทางประตมากรรมจงจำเปนตองถกเลอกขนมารอง

รบ 6

สำหรบในชวงเวลาของอนโด คอนกรตเปลอยเปนวสดทดาษดนเสยแลว ประเดนทาง

ความคดเกยวกบอตสาหกรรมและความเปนสากลกเปลยนไปหรอคอนขางจะจางหายไป

แลว การใชคอนกรตเปลอยในความคดทวามนเปนวสดทมความหมายตดตวนอยทสดคอ

คอนขางเปนกลางนนเปนเรองทเขาใจไดในบรบทของทศวรรษท 1980 และ 1990 มองใน

แงทคอนกรตกลายเปนองคประกอบสถาปตยกรรมพนฐานเชนผนงนน ในขณะทเลอ คอรบ

116

ซเยรพยายามใหผนงแสดงออกซงความเปนผนงมากทสดและคอนกรตกตองแสดงออก

ซงความเปนคอนกรตใหมากทสด อนโดกลบใหผนงแสดงออกซงความเปนผนงใหนอยทสด

ในแงนผนงไดกลายเปนฉากทจะใชรบธรรมชาตซงกคอแสงและเวลาทเปลยนผานไปก

สามารถแสดงออกมาบนฉาก และคอนกรตซอนความเปนตวเองอยภายใตฉากน เรยก

วาวสดของผนงถกทำใหมคณลกษณะของวสดนอยทสด (dematerialized)

องคปร ะกอบสถาปตยกรรมและวฒนธรรม

นอกจากน คอรตกลางหรอลานในฐานะทเปนพนทเชอมตอของบานเชนทเรอนแถวสมโยะช

เมอกลายมาเปนพนทในโครงการใหญเชนโครงการทพกอาศยโรคโคะ (Rokko Housing

วหารแหงแสง

117

โครงการท 1 เสรจ ค.ศ. 1983) การเชอมตอกบธรรมชาตผานทางองคประกอบ

สถาปตยกรรมกไดพฒนาใหเปนบนไดและชานพก

ในโครงการทพกอาศยทเปนอาคารสงน อนโดแบงความสงออกเปนสองชวง แตละชวง

แยกลฟทออกจากกน และการเขาถงหองพกของตวเองจะไมสะดวกเทากบการใชบนได

เชนเดยวกนทบนไดนเปดโลงออกสสภาพธรรมชาต แดด ลม ฝน หมะ แนนอนวาการ

เดนขนบนไดทไดรบการคำนวณและออกแบบเพอใหรบแงมมทางสายตาเกยวกบ

ธรรมชาตโดยรอบทงตวภเขาและแสงแดดยอมเตมไปดวยความเพลดเพลนในฐานะ

สถาปตยกรรม-ธรรมชาต นอกเหนอไปจากนน การเดนขนบนไดยงอาจนำมาซงการ

พบปะสงสรรคกบเพอนบานรวมชมชน ซงในกรณน อนโดเปรยบเทยบเมองในยโรปทมก

โครงการทพกอาศยแหงโรคโคะ

118

จะมพลาซาเปนตวเชอมตอถนนและชมชน ในขณะทในอดตของเมองในญปนนน ผคน

พบปะสงสรรคกนบนถนน จงไมแปลกทจะใชบนไดซงเปนทางสญจรใหกลายมาเปนพนท

ของชมชนดวย

ณ จดน ความสะดวกจากการไดขนลฟท ความสะดวกจากการไมตองถกแดด ฝน ลม

ฯลฯ ถกตงคำถามอกครง เชนเดยวกนกบการตงคำถามกอนหนาน อนโดไดกระตนให

เราฉกคดขนมาวา ความหมายของสถาปตยกรรมคงจะไมไดมเพยงหนงเดยว การตง

คำถามบนพนฐานวฒนธรรมของตนเอง(แนนอนวาแตกตางกบวถแหงตะวนตกหรอวถ

แหงโลกาภวฒนทครอบงำโลกใบนอย) อาจจะเปนวธหนงทจะนำมาซงคำตอบทนาพง

พอใจสำหรบวถชวตในแตละวฒนธรรม

สถาปตยกรรมในทศนะของอนโดจงเปนเรองของความหมายทมนษยสรางโลกของตวเอง

ขนมาสมพนธกบโลกธรรมชาต แตโลกธรรมชาตนนตองสมพนธกบวถแหงวฒนธรรมอยาง

แนนแฟนเพอใหสถาปตยกรรมดำรงความหมายทสมพนธกบวถชวตอยางหลากหลายและ

ลกซงทสด

119

อางอง 1 บทความนไดความคดพนฐานมาจากงานเขยนเชงแนะนำของ Kenneth Frampton ซงผทสนใจความโดยละเอยดอาจหาดไดใน “The Work of Tadao Ando” in GA ARCHITECT 8: TADAO ANDO pp. 8-29 A.D.A.Edita, Tokyo, 1987. สวนประเดนทแตกตางออกไปหรอเพมเตมขนมานนเปนของผเขยนเอง 2 นาสงเกตวาสถาปนกรวมสมยเชนอทสโคะ ฮะเสะคะวะ (Itsuko Hasekawa) กมความเหนทใกลเคยงกน แตมการตความทแตกตางออกไป ทงนสถาปตยกรรมแบบประเพณญปนกเปนการตความเรองการอยรวมกบธรรมชาตในลกษณะตางๆ อยแลว ความสนใจเกยวกบรอยตอระหวางสถาปตยกรรม-ธรรมชาตของสถาปนกรวมสมยจงไมใชเรองนาแปลกใจ แตการตความของ ฮะเสะคะวะและอนโดนนนาสนใจตรงทวาการตงคำถามทมมมมองใหมและคมคายตอการขบคดตอนนตองอาศยความเขาใจรากฐานทางวฒนธรรมของตนเองทลกซง ไมผวเผน 3 ในทนเปนการอธบายภาพโดยรวมมากกวาทจะลงรายละเอยดเฉพาะกรณ เปนจรงทวาสถาปตยกรรมตะวนตกไมไดเปนในลกษณะทวานทงหมดเชนเดยวกนกบสถาปตยกรรมญปน แตคงจะปฏเสธไมไดวาในระดบโลกทศนแลวเปนเชนนนจรงๆ 4 ความจรงคนโรมนโบราณหรอคนฮงการปจจบน(และคงมอกหลายชาต) กเดนทางไปอาบนำในทอาบนำสาธารณะเชนกน และการเดนทางแบบนเปนเชนดยวกบชาวญปนคอเปนเรองเกนเลยไปจากความคดเรองสะดวกหรอไมสะดวก มจดมงหมายทยงสำคญกวาความคดพนๆ เหลานน หองอาบนำในบานและความสะดวกทเกดขนจากพนทนอาจจะเปนความคดทมอายไมเกาแกเทาใดนก 5 ตวอยางเชนระบบโมดเลอรทเอาชนะความตางทงเรองชาตพนธและวฒนธรรมดวยระบบสากลสำหรบชนทกหมเหลา 6 ดงททราบกนดอยแลววางานในชวงหลงของเลอ คอรบซเยรคอนขางจะละเลยประเดนนไปแสดงออกในอกแบบหนง ทงนกดวยสภาพสงคม-วฒนธรรมทตางออกไปนนเอง งานทพดถงในบทความนจงเปนงานในชวงทมโนทศนเกยวกบอตสาหกรรมและความเปนสากลเบงบานอยางเตมท

120

121

ว หารแห งแสง : ปรากฏการณแห งสถานท

122

123

...ความงามของหองแบบญปนขนอยกบเงาสลวในลกษณะตางๆเชนหองงามขนไดเมอ

เงาทบกระทบซอนบนเงาทจางกวาโดยมตองอาศยสงอนใดอก...แสงออนๆจากสวน

สามารถเลดลอดผานประตบกระดาษเขามาในหองไดแตเพยงเลกนอยและแสงเรองๆ น

เองทสรางมนตรเสนหแกหองในความรสกของเรา เราใชสออนสำหรบสวนทเปนผนง เพอ

ใหลำแสงอนแบบบางเศราสรอยทอดระทวยทอดลงบนผนงอยางสงบนงสมบรณ...

จนจโร ทานซาก เยรเงาสลว แปลโดยสวรรณา วงศไวศยวรรณ สนพ.มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร 2528 น. 58-59

หนงสอขนาดสนของทานซากเปนจดเรมตนทดสำหรบการทำความเขาใจปรากฏการณ

แหงสถาปตยกรรมของทาดาโอะ อนโด โดยเฉพาะอยางยงในประเดนทวาดวยแสงกบ

สถาปตยกรรม ความเหนของอนโดทมตอแสงซงตองยำในทนวาเปนแสงธรรมชาตเปนไป

ในแบบทพยายามคนหาบทบาทของแสงทมตอประสบการณของมนษย เปนททราบกนด

วาการสะทอนของแสงจากวตถเปนตวการททำใหเกดการมองเหน นนกคอปรากฏการณ

124

125

ของแสงทมตอวตถบนโลกและแสงนเองทเปนตวเชอมโยงกอใหเกดความสมพนธระหวาง

วตถตางๆ

แสงเปนตนกำเนดของการดำรงอยทงมวล ยามทสมผสกบพนผวของสงตางๆ แสงจะให

เสนรอบนอก รวบรวมเงาทดานหลงและสรางความลก วตถถกทำใหปรากฏระหวาง

ขอบเขตของแสงและความมดแลวไดรบรปทรงของตวเอง คนพบปฏสมพนธระหวางกน

และเชอมตอไปไมมทสนสด แสงใหอสระแกสงตางๆ แตในขณะเดยวกนกสรางความ

สมพนธระหวางกนขนมาดวย เราอาจจะพดไดวาแสงยกระดบความโดดเดยวใหแตกตาง

ภายในบรบทความสมพนธของตวเอง แสงเปนผสรางสรรคความสมพนธซงสรางโลกขน

มา แมจะไมตองสงสยเลยวาจดกำเนดของการดำรงอยมาจากแหลงทอยนง แตภายใต

อาการสนไหวเปลยนแปลงทไมจบสนของแสงนเองทโลกถกคนพบอกครง...

126

เมอแสงมาสมพนธกบการดำรงอยของมนษย แนนอนวาตองเปนไปผานสงทมนษยอาศย

ซงกคอสถาปตยกรรม แสงยอมเปนองคประกอบทสำคญในกระบวนการกอรปสถาปตย-

กรรมเชนเดยวกบองคประกอบอนๆ ไมวาจะเปนเสา ผนง เพดาน พน

...สถาปตยกรรมซงพยายามทจะตดเฉอนบางสวนของแสงซงปรากฏอยทกหนทกแหง

และจบใหมนสถตยอยในทกำหนด สถาปตยกรรมซงไดพยายามมาตลอดทจะวางกบดก

อยางระมดระวงทจะไมใหความมชวตชวาของมนเสยหายไป ไมใชสถาปตยกรรมหรอก

ละหรอททำใหศกยภาพของแสงบรสทธขนและนำมนมาสสำนกของเรา แสงมอบรปทรง

ใหมๆ แกสงซงดำรงอยแลวและใหความสมพนธระหวางกนในทกๆ ขณะและสถาปตย-

กรรมผนกแสงใหกลายเปนการดำรงอยอนรดกม การสรางสรรคทวางในสถาปตยกรรม

โดยพนฐานกคอการทำใหพลงของแสงกระชบและบรสทธนนเอง...

แตมนษยไมเคยอยอยางโดดเดยว การรวมตวกนเปนชมชน กอใหเกดแบบแผนการดำรง

ชวตหรอวฒนธรรม ซงแตละมมโลกกตองยอมมแบบแผนทแตกตางกนออกไป แสง จะม

ความหมายตอคนทแตกตางกนกตองดวยการกำกบของวฒนธรรมนเอง ตวตนของอนโด

ยอมตองประกอบขนจากประสบการณในชวตกบวถแหงวฒนธรรมญปนซงความแตกตาง

อยางชดเจนเมอเปรยบเทยบกบตะวนตกและกลายมาเปนจดยนในการพจารณาปรากฏการณ

ของสถาปตยกรรมทวไปและสภาวะการณของสถาปตยกรรมรวมสมย

...การรบรเกยวกบความสมพนธระหวางสถาปตยกรรมกบแสงบางทอาจจะไมไดสรางขน

จากความคด แตเปนการสรางขนจากประสบการณแหงทวางทขดรอยลงไปในกายภาพ

ของการดำรงอยของผมเอง เมอพดเกยวกบประสบการณแหงสถาปตยกรรมญปนเชน

อาคารชา ซงทวางถกแบงแยกดวยเพยงกระดาษทถกขงตงบนโครงไมเบาบาง เมอแสง

ผานแผงกนเหลาน มนจะกระจายตวอยางเงยบสงบผสมกลมกลนไปกบความมด สราง

ทวางซงรบรไดโดยเอกรงค ดงนน โดยวถแหงเทคนควทยาอนละเอยดออนน สถาปตย-

127

กรรมโดยประเพณจงเปนความพยายามทจะแยกแสงออกเปนสวนๆ ความเปลยนแปลง

อนลกลำทเกดขนบนระดบของความไมแนนอนของพลงงานทำใหทวางซงเกอบจะไมอย

ในการรบรเกดมตวตนขนมา...

สถาปตยกรรมทเปนผลผลตของวฒนธรรมกตองมลกษณะแตกตางกนออกไป ความคด

เกยวกบสถาปตยกรรมของตะวนตกนนเปนการแบงแยกภายในกบภายนอกออกจากกน

อยางชดเจน นนทำใหแสงจากภายนอกทสองผานเขามาภายในผานทางชองทเจาะขนม

ความจดจา ชดเจน สอดลอดเขาไปแยกทวางภายในออกเปนสวนๆ รปทรงของทวาง

รปทรงของแสงและรปทรงของความมดทเกดขนจากการกอลอมผนงกถกแยกออกจาก

กนอยางชดเจนเชนกน

...สถาปตยกรรมตะวนตกเคยใชผนงหนทเปนมวลหนกเพอแยกภายในออกจากภายนอก

หนาตางบนผนงหนามากจนเหมอนกบเปนการปฏเสธโลกภายนอกนนเลกและกอสราง

อยางเอาจรงเอาจง หนาตางในลกษณะนใหแสงทจดจามากจนดเหมอนวามนจะเปนสวน

หนงของรางกายของแสงเสยเองมากกวาทจะปลอยใหแสงผานเขามาเฉยๆ มนอาจจะ

แสดงใหเหนถงความตองการพนฐานของมนษยทจะสถาปนาความมดเพอรองรบแสง

128

129

สวาง ความเจดจาของลำแสงทะลวงเขามาในความเงยบอนลกลำของความมดเปนสดสวน

กบการปลกเราสจดสงสด หนาตางจงไมไดถกสรางขนเพอความเจรญตาแตเพอการสอด

เขามาของแสงอยางไรตวกลาง และแสงทเจาะเขามาภายในสถาปตยกรรมกอใหเกดท

วางซงกอสรางเปนมวลแนนหนาและมนคง ชองเปดทกอสรางอยางเอาจรงเอาจงจบการ

เคลอนไหวของแสงสวางอยางเฉยบคม ทวางถกถากออกโดยลำแสงซงเจาะเขามาใน

ความมดเชนเดยวกบการสรางประตมากรรม และลกษณะของทวางทปรากฏกจะเปลยน

แปลงไปทกขณะตอเนอง

แมวาสถาปตยกรรมสมยใหมจะกาวหนาในทางเทคนควทยาการกอสรางและทำใหผนง

กลายเปนสวนทรบแสงไดทงหมดโดยไมตองรบนำหนกอกตอไป แตในอกดานหนงมนกลบ

ทำรายความหมายดงเดมทแสงสวางเคยจบคกบความมดมากอนไปเสยสน ลกษณะทเปน

อนหนงอนเดยวกนของแสงในสถาปตยกรรมสมยใหมกคอการทมนกระจายไปทวและ

หยดนงไมเปลยนแปลงสมพนธกบความเคลอนไหวทเกดขนภายนอก

...ในยคสมยใหม สถาปตยกรรมปลดปลอยหนาตางจากขอจำกดทางโครงสรางและเปด

โอกาสใหมนมขนาดใดกได แตแทนทจะทำใหแสงมอสระเสรภายในสถาปตยกรรม ความ

มชวตชวาของมนกลบถกอนญาตใหกระจดกระจายและหลงทางไป สถาปตยกรรมสมย

ใหมสรางโลกทโปรงใสจนเกนไป โลกแหงแสงทเปนหนงเดยวสองสวางจนไมมอะไรเหลอ

และความมดสญสลายไปดวย โลกแหงแสงสวางทกระจายตวเปนรศมหมายถงความลก

ของทวางเชนเดยวกบความมดถงทสด...

แสงทมความสมพนธกบสภาพแวดลอมทเราสรางขนจงควรจะมความหมายมากกวาแค

เพยงสองสวางใหเราเหนสงของและดำเนนชวตไปได แตมนควรจะเปนตวเชอมตอสราง

ความหมายสมพนธกบเวลาทงปและในแตละวน และนเองททำใหแสงเปนปรากฏการณ

สมพนธกบทวางทมนษยสรางขนและทำใหมนษยรบรถงการดำรงอยของตวเองทเชอม

130

โยงมปฏสมพนธกบสภาพแวดลอม

...สำหรบคนโบราณแสงทำหนาทเสมอนมาตรวดของเวลา ลำแสงเปยมพลงของดวง

อาทตยทอยหางออกไปไดใหรปทรงพนฐานแกความรสกถงทวางของมนษยโดยความ

แตกตางในเรองทศทาง มมของแสงและความเขมขน ซงกขนอยกบสถานท ฤดกาลและ

เวลาของแตละวนใหรปทรงพนฐานแกความรสกถงทวางของมนษย แสงนทสองผานชอง

วางของสงกอสรางเขามาภายในทำใหมนษยทอาศยอยภายในเขาใจถงการดำรงอยของ

ตวเองทสมพนธกบสงแวดลอมโดยรอบ...

นอกจากนแสงไฟฟาทประดษฐขนอยางมากมายโดยอาศยความชวยเหลอของเทคโนโลย

ยงทำใหความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตขาดหายไป โดยเฉพาะอยางยงในเรอง

ของเวลา แสงสวางทสรางขนนตอบสนองความตองการทไมมทสนสดเรองความสวางได

ดจนมนษยอาจจะลมเรองความมดไปบางขณะกได

...ในสถาปตยกรรมทงญปนและตะวนตกตงแตสมยกลางมาจนยคกอนสมยใหม แสง

ตองการการดแลอยางระมดระวงเพอจะตอบเรองความแตกตางของสงทตองพจารณา

ผลของมนกคอคนทอยภายในสถาปตยกรรมสามารถสำเหนยกถงความสมพนธทเชอม

ระหวางมนษยกบธรรมชาต การขยายตวของศกยภาพทางเทคโนโลยในทกวนนทำใหการ

สรางแสงในสถาปตยกรรมเปนไปอยางงายดายและทำใหความรสกสมผสขาดหายไป ซง

ผลกคอคนไมรสกถงลกษณะเฉพาะของสถานทอกตอไป ซงแนนอนวาดวยแสงทประดษฐ

ขนนทำใหใหคนไมไดสำนกถงความสมพนธของตวเองกบธรรมชาตดวยซำ...

ถายคสมยใหมในชวงตนศตวรรษท 20 นเปนยคแหงการสรางสรรคทวางทเปนหนงเดยว

ไมแบงแยก เปนสากลขามขอจำกดทางสงคมวฒนธรรม ยคหลงสมยใหมในปลาย

ศตวรรษกลบบอกวาสถาปตยกรรมตองรบใชวถชวตสวนบคคล “ทวาง” (space) อน

131

วางเปลาเมอผานการดำรงอยของมนษยทปรงแตงขนเพอใหการอยอาศยสอดคลองกบ

วถแหงชวต จงกลายเปน “สถานท” (place) ทเตมเปยมไปดวยความหมายตอคน

สถาปตยกรรมแหงสถานทจงเปนตวบงบอกอตลกษณของคนทอาศยในสถานทนนๆ วถ

วฒนธรรมซงเปนพนฐานของชวตจงเปนเรองสำคญของกระบวนการสรางสรรค

สถาปตยกรรมในยคปจจบน สถาปตยกรรมในทศนะของอนโดจงไมใชการสราง “ทวาง”

แตเปนการสราง “สถานท” นนเอง

“สถานท” สมพนธกบ “เวลา” กคอการยอนกลบไปสำรวจตวตนดงเดมของมนษยอก

ครงวาเขาไดดำรงอยภายใตอทธพลของแสงในฐานะมาตรวดของเวลามาอยางไร

กระบวนการสรางสภาพแวดลอมเพอมารองรบวถชวตของพวกเขามทมาทไปอยางไร

...ดวยเหตนเองทผมเหนบทบาทดานลกของแสงธรรมชาตทสอสารกบเราทจดตางๆ

ของสภาพแวดลอมทเราสรางขนดวยความเปนเนอเดยวกนอนพเศษเฉพาะของ “สถานท”

กบ “เวลา” โดยการใหความสำคญกบรายละเอยดและเปาหมายทชดเจน ผมพยายาม

นำแสงสภายในเพอใหมนสอสารถงทวางทมความลกและสรางสถานทซงปลกเราอยาง

ซาบซาน...

โดยแนวคดทวาพลงสรางสรรคของคตรงขามทตองอยรวมกนเชนหยนและหยางทำให

เหนไดวา ความมดนนดำรงความสำคญอยรวมกบแสงสวาง ขาดเสยซงความมด แสงไหน

เลยจะมความสำคญถงเพยงน และถาความสำคญของสองสงนมเทากน การพจารณา

ใหเหนความหมายอยางชดเจนจงจำเปนจะตองเพงพจารณาไปทขอบเขต (boundary) ท

แยกแยะสองสงนออกจากกน หรอในอกทางหนงขอบเขตทสองสงนมามสวนสมพนธ สอด

ประสานกลมกลนมปฏสมพนธซงกนและกน ซงการจะแยกแยะหรอผสมผสานกมรากฐาน

มาจากวถแหงวฒนธรรมดงกลาว

132

...แสงเพยงอยางเดยวสรางแสงไมได ความมดจงทำใหแสงกลายเปนแสงทเปยมไปดวย

พลงและศกดศร ความมดซงจดประกายความสกสวางและปลดปลอยพลงของแสงเปน

สวนหนงของแสงมาแตกำเนด แตความเตมอมและความลกของความมดไดหายไปจาก

จตสำนกของเรา ความแตกตางอนซบซอนของการสะทอนไปมาของคณลกษณะทวางท

แสงและความมดไดใหกำเนดขนมากเกอบจะถกลมไปแลว ทกวนนเพราะทวางถกหลอ

ขนโดยแสงทเปนหนงเดยว ผมจงผกพนทจะตดตามปฏสมพนธระหวางแสงกบความมด

แสงสวางซงงดงามในความมดนนเฉกเชนอญมณทเราหอหมเปนรปขนในมอ แสงซงทำให

ความมดมพนทภายในเจาะสมผสรางกายของเรา ขยายชวตเขาส “สถานท” ทวางถก

สรางขนแบบนนเองทผมพยายามคนหา ตวอยางเชนวหารแหงแสง ทนผมเตรยมกลอง

ผนงคอนกรตหนาลอมรอบเพอ “สรางความมด” แลวผมกตดชองลงไปในผนง อนญาตให

แสงสอดลอดเขาไปภายใตสถานะการณทควบคมอยางเขมงวด ณ ชวขณะนน แสงสราง

รอยแยกในความมดอยางเฉยบคม กำแพง พน เพดาน รบเอาแสงเขาไปปลดปลอยการ

ดำรงอยของแตละองคประกอบออกมา เมอมนสะทอนไปกลบในเวลาเดยวกน แสงสะทอน

ไปมานเรมตนสรางความสมพนธระหวางองคประกอบเหลาน ทวางกำเนดขน ทงนโดย

ความเปลยนแปลงทเพมขนในการนำเขามาแตละมมของแสงทผานเขามา การดำรงอยของ

สงตางๆ และความสมพนธของมนถกสรางขนอกครง พดอกอยางหนงทวางไมเคยเรมท

จะบรรลภาวะสมบรณแตมนจะถกสรางใหมอยางตอเนอง ดงนนในสถานทซงเกดใหม

ไมมวนจบสนนเองทคนจะสามารถกระตนความนยแหงชวตทกองสะทอนออกมา

สถาปตยกรรมจะตองเปนพนททชวตชวาของจตวญญาณสามารถปลดปลอยมนษย

ภายในบรบทของชวตประจำวน แสงนกคอสงซงปลกสถาปตยกรรมสชวตและสอความ

ดวยพลง

ปรากฏการณของแสงกบวฒนธรรมและแนวทางการดำรงอยของคนในสถานทและวถ

วฒนธรรมจงเปนหวใจของกระบวนการสรางงานของทาดาโอะ อนโด องคประกอบ

133

สถาปตยกรรมของเขาจงขยายความออกจากพนฐานเชนผนง พน เพดาน ไปยงองค

ประกอบแวดลอมทงแสงและความมดทเปนสวนสำคญทจะสราง “ทวาง” ใหกลายเปน

“สถานท” ขนมา ตวตนของเราเคยเปนใคร ดำรงอยอยางไรและจะกลายไปเปนอะไร

ขนอยกบกระบวนการสรางความหมายสมพนธกบสภาพแวดลอมของวถชวตเรานเอง ขอเขยนของทาดาโอะ อนโดเรอง แสง(LIGHT) ทแปลและตพมพดวยตวเอยงทงหมดนมาจาก Francesco Dal Co. TADAO ANDO: COMPLETE WORKS. Phaidon Press 1995, pp. 470-471

134

วาระการตพมพ ความคดเรองสถานทในวฒนธรรมญปน ตพมพครงแรกในหนงสอเลมน เอน: พนทเชอมตอ TIDA กนยายน-พฤศจกายน 1995 สวนญปน: ธรรมชาตและการตความ สารคด พฤศจกายน 1999 โชะอน: หวใจของสถาปตยกรรมญปน AP+ มกราคม-มนาคม 1999 ญปนกบเลอ คอรบซเยร: การสรางสถาปตยกรรมญปนสมยใหม อาษา พฤษภาคม 1999 วฒนธรรม ธรรมชาตและความหมายในสถาปตยกรรมของทาดาโอะ อนโด AP+ มถนายน-สงหาคม 1998 วหารแหงแสง: ปรากฏการณแหงสถานท art4d พฤศจกายน 1999