"Домбыра" - Ногайские народные эпосы

2

19. 03.93 г.

Ногай халк дестанлары Биринши китап

Йырларды йыйган, баспага аьзирлеген, йыйынтыкты туьзген,

кирис соьзин эм соьзлигин язган Ашим Сикалиев (Шейхалиев)

КАРАШАЙ.ШЕРКЕШ РЕСПУБЛИКАЛЫК КИТАП БАСПАСЫ

ЧЕРКЕССК 1993

Ярастырган суьвретши Ю. Б. К АР АСОВ

Карашай-Шеркеш республикалык китап баспасы, 1993

3

Оглавление

УЗАК ОЬМИРЛЕРДИНЪ ЯН ТЕПТИРГЕН ШААТЫ ............ 4

(Кирис соьз) .................................................................................. 4

Айсылдынъ улы Ахмет .............................................................. 15

Эдиге ........................................................................................... 42

Копланлы баьтир ........................................................................ 86

Шора баьтир ............................................................................. 124

Аьдил-Солтан ........................................................................... 178

Соьзлик ..................................................................................... 206

4

УЗАК ОЬМИРЛЕРДИНЪ ЯН ТЕПТИРГЕН ШААТЫ

(Кирис соьз)

Буьгуьнги куьнде кыралымызда яшайтаган ногайлар мекан туткан

ерлерине коьре баьленше кесекке боьлинедилер. Олардынъ ишинде

бар: кобан ногай, куьми ногай (Канглы авылы), ашыкулак ногай

(Ставрополь крайынынъ Нефтекум районы), дагыстан ногай

(Дагыстан АССР-дынъ Ногай, Тарумов, Кизляр, Бабаюрт

районлары), каргалык ногай (Шешен-Ингуш АССРдынъ Шелков

районы). Кавказдынъ тысында аштархан эм кырым ногайлары

белгили.

Совет Союзында, 1989-ншы йылдагы санав ман, 6 мынъ ногай

язылган.

Ногайлардынъ айырым кесеклери Румынияда добруджа ногайлары

— 25 мынъга ювык), Болгаияда (3 мынъга ювык), Афганистанда (2

мынъа ювык) турадылар. Добруджа ногайлары бу уьнге дери де

ногай тилин эм ногайдынъ бай ольклорын саклаганлар.

XVIII—XIX-ншы оьмирлерде Турдияга коьшен юзлеген мынъ

ногайлар соьле туьрклер арасында ногай тилин эм миллет сезимин

йойганлар демеге болаяк.

Соьлеги ногайлар — XIV—XVII оьмирлерде Эртиш сувы ман

Дунай сувынынъ эки арасын бийлеп, Уллы Ногай, Киши Ногай,

Аштархан деген ханлыкларды, Борахан, Туьмен, Етисан, Буд жак

ордаларын кураган ногай халкынынъ азгана кесеги.

5

* * *

Мен оьзим кобан ногайларынынъ энъ уьйкен авылы, аьвелде эл

шувлаткан коьп сабантойлар, атшабыслар, куьреслер болатаган,

йыравлар эм домбырашылар йыйылып, базлас (кезбе, айтыс)

озгаратаган Икон-Халк (аьвелги Тохтамыс) авылында тувганман.

Сосы Икон-Халк авылында окыган эди ногай халкынынъ атаклы

улы, ялынлы революционер, граждан кавгасынынъ фронтларында

коьп йигитлик коьрсеткен башкир дивизиясынынъ басшысы,

Башкир АССР-дынъ биринши военкомы, Карашай-Шеркеш еринде

Совет властин кураганлардынъ бириси Ахлав Ахлов.

Сосы Икон-Халк авылында тувып оьскен эди халкымыздынъ

айтувлы улы, Совет Союзынынъ Баьтири, Александр Матросовтай

оьз элининъ наьсиби уьшин коькиреги мен душпан дзотын япкан

Калмурза Кумуков.

Мине халкымыздынъ бизим оьмирдеги баьтирлерининъ тек экеви.

Икон-Халк авылында тувып, канат байлаганлар халкымыздынъ

белгили йыршылары, Дагыстаннынъ халк артисткасы Асият

Конъырат кызы эм Мурат Сеит улы.

Ондай аьдемлеримиз Кобаннан Эдил сувына дейим созылган ногай

авыллардынъ эм сондай болып Манан (Дунай) сувы бойларындагы

кайсы ногай авылларында да бар.

Мен коьбисинше Икон-Халктагы нагашатам Ашав (Асанхан)

Кумуковтынъ колында тербиялангаман. Нагашатам ногай

фольклорын терен билетаган эди. Онынъ аркалдасы (эки аданас

балалары). Ажи-Исхак Кумуков Кобанда аты айтылган йырав эм

бахшы эди.

Нагашатамнынъ берекетли уьйининъ ат байлавышыннан ат

уьзилмейтаган эди. Ол затка акайымнынъ Кобан бойында мине

деген уста эмшилердинъ бириси болып, коьп ногай, шеркеш, абаза

эм орыс аьдемлерин оьлимнен куткарганлыгы да себеп болган.

Карт атамнынъ уьйине йыравлар, домбырашылар, таварыхшылар,

окувы, терен билими болган картлар, оларды тынъламага

суьйгенлер йыйылатаган эдилер.

6

Солардынъ ишинде бала ясымнан баслап, бу куьниме дери коьз

алдымда турадылар Минвод каласынынъ касындагы Канглы

авылындагы Арслан йыравдан окып, онынъ репертуарын

буьтинлей алган Ажи-Исхак Кумуков, сондай болып Бекмурза

Уйсунов, Абдул-Керим Агайгельдиев, Ахмеджан Кумуков,

коьктеги коьп юлдызлардынъ атларын эм солар ман байланыслы

энъгимелерди (легендаларды) билетаган Исмаил Булгаров, Умар

Туркменов эм онынъ улы Кылыш-Керей эм баскалар.

Кишкей бала болып, орындыкта ятып, юрканнынъ астыннан

басымды шыгарып тынълап турган мага булардынъ йырлары,

таварыхлары, хабарлары, шерткен домбыралары, олардынъ окыган

ногайдынъ бурынгы тептерлери эм китаплери меним баслапкы

университетим болды...

Эсимде, буьгуьнгидей эсимде... Он бир, он эки ясларымда болар

эдим. Нагашатам каранъа намаздан турып, атты егип, оьрешеди

толтырып пишен салып, Кара йылгага, шеркеш авылы Бесленей

мажага пишен шалмага йоьнейди. Коьпирден оьткенлей, телбегиди

мага береди:

— Маь, айда, балам. Коркыстып айда. Мен бираз толгайым. Сен

тынъла: «Эр шырагы эки коьз, эл байлыгы эски соьз» деген.

Кулагынъда калсын. Сенинъ нагаш бетинъдеги кырк атанъды

казып карасанъ да — я йырав, я таварыхшы. Ким биледи, бир

тартпасанъ, бир тартып олтырарсынъ нагашларынъа.

Тавдан аккан ак булак

Сувын куяр денъизге,

Неше малы болса да

Бай куванар эгизге.

Яманнан яхшы ул тувса,

Яхшыдан яман ул тувса,

Ахыр-аьвел

Тартпай калмас, негизге,—

7

деп Шал-Кийиз йырав босына айткан болмас. Ал, аьше, тынъла.

Ким биледи, кереккен куьни де болар. «Керекпести йыймасанъ,

кереккенди таппассынъ...».

Сосы соьзлерди айтты да нагашатам оьрешедеги пишенге янтайып,

йырлап баслады...

Соннан бери коьп йыллар озды. Аз санлы халклар да оьз

культураларына уьйкен эс беруьвлери аркалы муннан кырк йыл

артта, колымнан калын блокнот туьсирмей, козгавсыз яткан

куллыкты колга алдык.

88

* * *

Уллы заман уллы халк адабиятына да уьйкен талаплар салады.

Уллы талап уллы идея ман уьйкен йигер тувдырады.

Тарихта болган аьр бир культуралык коьтерилис каьйтип те болсын

аьвелгилик пен байланысты беркитеди. Аьвелгиди тешкерип

шыгув, бурынгы культурады буьгуьнги яшавга кайтарып, оны

баалап саклав — ол янъылыкты шет кагув тувыл. Ол

бурынгылыкты, оьз тамырларынъды янъыша анълав, ол оьзинъди

аьвелги мен келеектегин байланыстырувшы коьпир деп санав.

Ногай халкы оьзининъ коьп юз йыллык оьмирининъ ишинде узак

йол оьткен. Аьвелги йол бизим халктынъ эм тагы да бир неше

конъысы халклардынъ эсинде, яшавында, культурасында теран эм

соьнмеслик ыз калдырган. Сосы йолга коьз тасласанъ, онынъ

кенъиннен эсе тары коьп, тегисиннен эсе тиги коьп, туврасыннан

эсе айланшыгы коьп тайгак эм батпаклы экени коьринеди. Бу йол

бизим халк уыпин шынтысы ман да ала-согыслы, кан тоьгисли, ала

сыйтлы трагедиялык йол эди.

Октябрь революциясынынъ енъуьви мен бирге тамам абдыраган

ногай халкынынъ йыгылмага еткен коьлиги мен кыйрамага еткен

арбасы туьзеле коймады. Ярык яшавга даьмеленген халкымыз оьз

автономиясын алаялмады.

Оьзининъ эпсиз кыйынлы, аз мыратлы яшавыиа да карамай, бизим

халк бай эм эл сукландырган фольклорын эм литературасын

тувдырган. «Шебер литература ямагат яшавдынъ бияласы»,—деген

В. Белинский, а М. Горький болса литературады «...заманнынъ

коьзи эм кулагы» деп санаган. Дурысында да ногайдынъ бай

эпосында эм бурынгы литературасында халк яшавынынъ аьр бир

ягы: онынъ куллыгы, кылыгы, куьреси, мутылган аьдетлери тап

бир биялада коьрингендей болып коьринеди. Сонысы ман биргелей

бизим баьтир йырларымыз бан ашыклык дестанларымызда

ногайдынъ миллет сезими, аьвелдеги иигитлиги боьтен де бек

коьзге тиеди.

Поэзияды ак коьнъили мен суьйген аьдем аьр бир янъы, яхшы

язылган китапка, аьр бир зехенли поэмага, хабарга, бир де болмаса,

99

оьткир тилли ятлавга, коьтере болмаса, яхшы айтылган бир авыз

соьзге де аягы ер баспай, тоьбеси коькке етип куванады. А бизим

эпос болса, акыйкат поэзиядынъ шибжий-майы эм тузы.

Ногайдынъ баьтир йырларында эм дестанларында шынты

поэзиядынъ зылый оьзи оьз ягаларыннан тасып шыгып, артыгы

мынан актарылып агып турады.

Ногайдынъ бурынгы йырларын мен бебей ясымнан бери эситип

келеятырман. Ама эситкенлеримди язып, тек 1956—57 йылларда

басладым. Бизим борышымыз — халк байлыгын халк арасыннан

йыйып алып, халктынъ оьзине беруьв. Халктан йыйып алув

куллыгында биз бираз кешиккенмиз. Коьп затлар туых карадан

мутылган.

1956—1965 йылларда биз Икон-Халк авылындагы Ажи-Исхак

Кумуковтан, Бекмурза Исуновтан (Уйсун), Магомет-Али

Баисовтан, Халил Наймановтан, Вилял Наймановтан, Хан-Герей

Джемакуловтан, Маржан Каплан кызы Оикалиевадан

(Шейхалиева), Ахмеджан Кумуковтан, Ажбекбер Джемакуловтан,

Кылыш-Керей Туркменовтан; Адил-Халк авылындагы Адемей

Мижевтен, Харун Дюрменовтан эм баскалардан коьп

йырларымызды эм эски тептерлерди язып алдык. Олардынъ

ишинде когай халкынынъ сосындай баьтир йырлары эм ашыклык

дестанлары бар. Олар — «Айсылдынъ улы баьтир Ахмет»,

«Копланлы баьтир», «Эдиге», Муса-бий», «Мамай», «Манаты»,

«Манат улы Туякбай», «Эр Таргыл», «Казан улы Эр Таргыл»,

«Шора», «Адил-Солтан», «Эр Куьсеп», «Эр Косай», «Карасай-

Казый», «Эр Шобан», «Азавчур», «Эр Коькше», «Камбар», «Боз-

йигит», «Козы-Коьрпеш пен Баян-Слув», «Тахир мен Зухра»,

«Коьрогул», «Карайдар ман Кызыл-Гуьл» эм баскалар. Он бестен

артык' тарих йырларын мунда ж>спайман. Булардан баска болып

сол йыляарда ногайдынъ XIII—XIX-ншы юз йыллыклярда ятаган

онлаган поэтлериниръ коьп ятльвлары эм поэмалары табылдылар.

Бу айлак уьйкен байлык. Бизим халктынъ оьктёмлиги. Ама ол

йырларымыз буьгуьнге дейим де толысынша, баспадан шыккан

йок. Олардынъ баьриси де орысшага коьширилип, халклар

ара.сына таралмаган. Кыскасы, ол йырлар эм ятлавлар бизим

халкта йоктай болып турады.

1010

А туврасын айтаяк болсак, бизим халктынъ дуныяга эндирген сосы

айтылган эм тагы да айтылмаган коьп уьйкен эм кишкей йырлары

яттан эм язылган кебинде казахлар, каракалпаклар, оьзбеклер,

татарлар, башкирлер арасында яйылган.

Бизим халк буьгуьнги куьнде аз санлы болтан уьшин аьвелде коьп

санлы, сол замандагы оьзбек, татар эм казах халкларыннан коьп

болмаса, аз болмаган халк эди. Солды да, ногайдынъ бурынгы

культурасы, боьтен де фольклоры (онынъ ишинде эпос та болып)

эм литературасы Орта Азиядынъ туьрк халкларынынъ бурынгы

культурасыннан ярлы тувыл эди. Ама, оькинишке, ногайдынъ

бурынгы культурасынынъ коьп заты бизге етпей йойтылды. Ама

буьгуьн де бизим халк бай эпоска эм революциядан алдынгы

литературага ие.

* * *

Бурыннан бери ногайлар конъысы халкларга йырга, соьзге уста

халк деп танылганлар.

Ногайдынъ бурынгы дестанлары мыннан бес юз йыл бурын

шыгарылып эм йырланып басланганындай болып, сол замандагы

окувы болган ногайлар ол дестанларды кагыт бетине де язып

барганлар. Дестанлар эм XIV—XVIII-нши оьмирлерде яшаган

ногай шаьйделердинъ (поэтлердинъ) язган шыгармалары колязба

йыйынтыкларга киргистилип, халк арасында колдан колга авысып

юргенлер. Тек бизге ол оьмирлердеги фольклор йыювшылардынъ

атлары белгисиз.

Бизге тек XIX-ншы оьмирде яшап, ногай халкынынъ фольклорын,

эпос байлыгын язып алган А. Шараповтынъ, А. Архиповтынъ, М.

Османовтынъ, Н. Семеновтынъ, Ч. Валихановтынъ, В. Радловтынъ,

ХХ-ншы оьмирдинъ басында яшаган Г. Ананьевтинъ, П.

Фалевтынъ эм баскалардынъ атлары эм баспалаган затлары

белгили.

Сосы айтылган аьлимлердинъ оьзлери де ногайлар арасында

фольклор йыйып юргенде, окувы болган ногайлардынъ,

йыравлардынъ, мугалимлердинъ (окытувшылардынъ) колларында

ногайша язылган коьп колязба йыйынтыкларын коьргенлерин

айтадылар. Ол затка ХХ-ншы оьмирдинъ басыннан алып

1111

ногайдынъ фольклорына сав яшавын багыслаган

ярыкландырувшымыз Абдул-Хамид Джанибековтынъ соьзлери де

шаат. Мен оьзим де халкымыздынъ поэзиясын йыйып юргенде,

арап аьрифи мен язылган коьп ногай колязбаларын коьргемен.

Ногай халкынынъ революциядан бурын баспаланган эпослык

поэзиясына сол замандагы Ч. Ч. Валиханов, академиклер В. В.

Бартольд, А. Н. Самойлович, профессор П. А. Фалсв, совет

заманында академик В. М. Жирмунский дегендей атаклы аьлимлер

йогары белги берип, ногайдынъ эпосынынъ байлыгын, терен

маьнелигин, халктынъ тарихын тергевде илми баалыгын

белгилегенлер.

Шынтылай да, халкымыздынъ эпосында ногайлардынъ XIII—

XVII-нши оьмирлердеги кайнаган политикалык, ямагатшылык эм

культуралык яшавы оьз орнын алган. Ногай халкынынъ эпослык

поэзиясын баьтир йырлары эм ашыклык дестанлары курайдылар.

Олардынъ курамына баьтирлердинъ эм олардынъ суьйген

кызларынынъ атлары ман аталган онлаган поэмалар (дестанлар)

киредилер.

Баьтир йырларында коьбисинше соьз эр йигитлердинъ баьтирлиги,

ногай элин, ногай халкын

тыскы эм ишки душпанлардан саклав, байлар ман, мырзалар ман,

ханлар ман ярлы йигитлердинъ савытлы куьреслери акында

йырланады, айтылады. Ашыклык дестанларында болса ашык

болган яс пан кыздынъ оьз суьйимлери, наьсиплери уьшин куьреси

суьвретленеди.

Бизим бурынгы дестанлардынъ ишинде баьтир йырлары коьлем.

Буьгуьнги куьнде олардынъ саны йырмадан артады. Юз йыллап

ногай халкынынъ авызыннан туьспей йырланып келген баьтир

йырларынынъ санына «Айсылдынъ улы баьтир Ахмет»,

«Копланлы баьтир», «Эдиге», «Муса-бий», «Мамай», «Карасай-

Казый», «Манаты», «Манаты улы Туякбай», «Эр-Таргыл», «Казан

улы Эр Таргыл», «Шора баьтир», «АьдилСолтан», «Ногайдынъ

кырк баьтири», «Эр Куьсеп», «Эр Косай», «Эр Шобан», «Эр

Коькше», «Эр Сайын», «Камбар баьтир», «Курманбек», «Елкилдек

баьтир» эм тагы да баскалар киредилер.

1212

Ногайдынъ баьтир йырларында расатаган коьплеген тарихлык

фактлар, тарихте белгили согыслар, политикалык аьрекетши

аьдемлердинъ атлары, сондай болып калалар, шахарлар, ер — сув,

коьл, денъиз, тав, ырув эм конъысы халклардынъ атлары буьгуьнги

тергевши аьлимлерге йырлардынъ кашан, кайсы ерде

шыкканларын билмеге ярдамласадылар.

Ногай баьтир йырларында коьбисинше ногай маьмлекетлерининъ

(государстволарынынъ) яшавында шынтылай да болган затлар

суьвретленеди.

«Кара халк алдына салган уллы эм огырлы мырадын толтырар

уьшин, куыпли козгалыска коьтерилип, халк куваты ман яшавда

уллы туьрленислер болган заманда уллы халк поэзиясы тувады»—

деп язган Н. Г. Чернышевский.

Ногай халкынынъ тарихында сондай куынли козгалыслар XIII-нши

оьмирде ногай ырувларына монголлар шапкынлык эткенде, XIV-

нши оьмирде ногай ырувлары байыры оьз государствосын кураяк

болып Алтын Ордадынъ ханлары ман ягаласканда, XVI-ншы

оьмирде кара халк такка таласкан ногай мырзалары ман онлаган

йыллар куьрескенде, XVII-нши оьмирде ногай халкы басып келген

джунгар ханлары ман юз йыллык кан сасыган кавга эткенде

болганлар.

Ногай эпосы XIV—XVII юз йыллыкларда, ногай халкы, онынъ оьз

ногай маьмлекети, ногайлар арасында терен тамырласкан

феодаллык ямагатшылыгы йогары оьлшемге еткен заманларда

калиплескен. Соннан себеп, кайсы ногай дестанын тынъласанъ да,

онынъ аьрекетшилери, баьтирлери оьзлерин «ногаймыз» дейди, оьз

халкын «ногайым» дейди, оьз кыралын «Ногай эли» дейди.

Ногай дестанларында ярлылар ман байлар арасында келиспеслик

куьшли куьрес бардырылганы коьринеди.

Баьтир йырларымызда тек кавгалар тувылтта, ногай халкынынъ сол

замандагы ямагат туьзилиси, яшав турмысы, куллык аьрекети,

аьдетлери эм коьнъилиндеги ойлары оьз орнын тапканлар.

Эгер «Айсылдынъ улы баьтир Ахмет» йырында Айсыл, Ахмет

дегендей ярлылар XIV-нши оьмирдинъ ортасында тек оьзлерининъ

1313

эркинлиги уьшин Яныбек хан ман куьресе болса, «Эдиге» йырында

бас баьтирлер Тохтамыс хан Алтын ордады боьлип,

Ногай Ордасын курув уьшин согысадылар.

Дестанлардынъ энъ коьлем туьркиминде ярлы баьтирлердинъ

кайтип ханлардынъ, мырзалардынъ зорлыгына карсы шыгып, олар

май кан тоьгискенлери акында айтылады. Ондайлардынъ санына

«Айсылдынъ улы Ахмет», «Эр Таргыл», «Копланлы баьтир»,

«Ногайдынъ кырк баьтири», «Шора баьтир», «Эр Косай» эм т. б.

киредилер.

XVI-ншы оьмирде Ногай ордасынынъ ханы Муса оьлгенде, онынъ

эки пишесиннен тувган он эки улынынъ кишкейи Исмаил такка

таласып, агаларын оьлтирип, ордага ойран салып, ногай

мырзаларын бири бириси мен явластырады. Мусадынъ уллары оьз

ара кавга этип, халкты да, ногай кыралын да боьлгишлеп, тонап

таьвескенлер. Сол явласувлардан сонъ Эртиштен Мананга (Дунай)

созылган бирлескен ногай маьмлекети Уллы Ногай, Кишик Ногай,

Етисан, Буджак, Аккерман, Борахан, Туьмен деген ханлыкларга

боьлинеди.

Ногай халкына кара кайгы, азаплы яшав, ашлык, энъ сонъында

миллионлаган халкты кырган оьлет эпидемиясын аькелген сол

казалы, сыйтлы заманларда «Мамай», «Ормамбет», «Ногайдынъ

кырк баьтири», «Карасай-Казый» деген дестанлар дуныяга

энедилер.

«Боьлингенди боьри ер, айырылганды аюв ер» дегенге усап,

боьлинип, шашылып турган ногайларга XVII-нши оьмирде

куьнтувардан кылышын суьйреп джунгар ханлары келеди.

Джунгар ханлары ман юз йылга созылган (XVII оьмир) согысларда

Уллы Ногай душпанды артына кайтарып болмады. «Эй, ногайым,

ногайым, кетти сенинъ онъайынъ»,— деп сол заманда айтылган

болса ярайды. Джунгарлар тек Кобан Ногайга келгенде енъилип эм

арт тайып баслайдылар.

Ногай элин басып келген тыскы душпанлар ман куьреске

багысланган ногай баьтир йырларынынъ ишине «Манаты»,

«Копланлы баьтир», «Эр Таргыл», «Ногайдынъ кырк баьтири», «Эр

Куьсеп» эм тагы да баскалар киредилер.

1414

Кайсы дестанды алып карасанъ да, баьтирлер куры тыстан келген

душпан ман куьресип калмай, ногай халкынынъ оьзининъ саткын,

коркак, ама намарт ханлары ман да дайым куьреседилер: Ахмет-

Яныбек хан ман, Кубугул-Тохтамыс хан ман, Копланлы-Алшагыр

ман, Таргыл-Кандаза ман, Шора-Алибий мен, Куьсеп-Сидак бий

мен.

Йырлар — халкымыздынъ культура байлыгы, онынъ узак

оьмирининъ янлы шааты. Эгер соьле оьсип баратаган

литературамыз халкка бай емисин беретаган терек болса,

ногайдынъ фольклоры, боьтен де йыр казнасы, ол теректинъ ян

берген топырагы, шайкаган бесиги, эмгисткен анасы.

йыйынтыкка кирген дестанларды орынластырганда, биз

хронологиялык йорыкты тутканмыз. Белгилисинше, соьлеги ногай

тили бир неше диалектлерге боьлинеди. Диалектлердинъ

баскалыгын айтпаганда да, бир ок авылда ятаган ногайлардынъ

тилинде де коьзге илингендей баскалык болады.

Буьгуьнги кобан ногайларынынъ тилинде бурынгы ногай тилининъ

коьп нышанлары мутылган. Ол нышанлар дестанларымызда

сакланган. Китапке кирген аьр йырдынъ оьз тилин, соьзди айтув

йосыгын саклар мырат пан бнз текстлерди туьрли источниклерде

калай айтылган эм язылган болса, солай калдырдык (адам — аьдем,

бага — баа — баьа, шагат — шаат — шаьат, Крым — Кырым эм

сондай баскалар). Заман етсе, ол затлар тилимиздинъ аьвелгиеия

билмеге ярдамласаяклар.

Соны ман, эки китаптен куралган «Домбыра» йыйынтыгы йолга

шыкты. Иолавшы йолда калмае...

Ашим Имам-Мазем улы Шейх-Али (Сикалиев).

Айсылдынъ улы Ахмет

Мынадан коьп йыллар алдын Айсыл деп бир ярлы йигит болган.

Йигиттинъ йигити болса да бу оьзи оькирген ярлы болыпты. Вир

яман уьйи мен бир атыннан баска эш бир шийи де болмапты.

Пишеси Таьвкеем де ярлылардан эди.

Айсыл бай кавымын бир де суьймеген эм болганынша еткере

барган. Байлар да муны коьрип калмаганлар. Соннан себеп Айсыл

солтанлар ман мырзалардынъ зорлыкларын коьтере алмай тамам

яныннан тойып, «ярлылыкты коймайык, йигитликти йоймайык»

деп абрек болып шыгып тавга кетип барады.

Айсылдынъ энъ бек суьймегени Янбек-хан болган.

Сол кетуьв мен кетип, Айсыл ети йылга шеки авылына кайтпай

ханнынъ малый, асын ашап тавда яшап турады. Ети йыл кеткеннен

сонъ ол бир кешелердинъ кешесинде ясыртын ман пишесине келип

бир кеше конып кетеди. Сол заманда Таьвкеем авыр аяклы болады.

Заманы келгенде аьвлетли болады. Ога Ахмет деп атайды. Ахмет

дуныяга энгеннек сонъ, Айсыл кешелер мен келип, оьзининъ

болган бес эшкисин сойып, той этип кетеди.

Сол кетуьвден кетип Айсыл, улы он бир ясына шыккышай, кайтпай

тавда яшайды. Ахмет те он бир ясына шыкканшай бир якка да

шыкпай анасынынъ колында яшайды. Он бир ясына келгенде ол

орамга шыгып, балаларга карысып баслайды.

Ахмет бир кесек куьнлерден сонъ балалардынъ куьнин коьрсетпей

баслаган. Эгер асык ойнап, асыгын муттырса, бергеннен тилеп

алып, бермегеннен зор ман тартып алып турган.

Ахметтинъ ол кылыклары Янбек-ханга еткен. Таьвкеем ашувлы

болган ханнан коркып, улын алып, авылдан шыгып кетип шахар-

шахарды кыдырып яшайды.

Суьйтип Таьвкеем улы ман бес йылды кыдырып яшайды. Ахмет

десенъ де он алты ясына шыгады. Ол бир куьн анасына айтады:

- Анам, сосы бизим уьйимиз бар болыр деймен де? Кел энди

уьйимизге кайтайык...

– Уьйде не этеек? Меним уьйге бармага коьнъилим суьймейди,—

дейди анасы. Ол заманда Ахмет анасына каныгады:

– Неге суьймейди коьнъилинъ, анам, уьйге кайтпага? Соны мага

айташ,— дейди.

– Кой, энди де бираз мында турайык. Уьй кашпас, барырмыз

оьзек,— дейди Таьвкеем.

– Йок, анам! Мен энди он алты ясыма шыктым. Уьйде сен

айтканга коьре бизим эшкилеримиз де бар, оларды биз болмасак

ким караяк. Коркпа, анам, юр уьйге! — деп Ахмет анасына

тилейди.

Ол заманда Таьвкеем аьруьв Ахметтинъ йигерин йыкпас уьшин

оны ман бирге уьйлерине кайтады.

Таьвкеемнинъ конъысыларына калдырып кеткен бес эшкиси йырма

болган экен.

– «Салам алейкум!»— деп Ахмет соьлеги эшкилерди караган

аьдемге барады.

- Алейкум салам, Ахмет, йырма эшкинъ бар, баьри де сав! —

дейди соьлеги. Ол заманда Ахмет:

- Аьше, олардынъ онавы сага, онавы мага,— дейтте Ахмет он

эшкисин алдына салып, айдап уьйине кайтады. Бу уьйине келгенде

бир эшкиди соятта, анасына эт астырып емеге олтырады. Сонынъ

арасында анасына айтады: «Анам, мен эндиги он алты ясыма

келдим. Мен бу заманга шеки билмеймен, сосы меним атам барым

яде йогым? Бар болса ол кимди, кайдады?»

- Сенинъ атанъ бар. Болган уьшин, меним оннан хабарым аз эм

кайда экенин билмеймен. Оны билген болып авылда бир карт бар,

ол карт соьле уьйде йок. Асыкпа, сол карт келсе, шакырып

сорарсынъ,— деген явапты айтты анасы. Таьвкеем эки — уьш куьн

узайткысы келеди, неге десенъ, Айсыл сонъы кетуьвинде — мен

оьзим келмей, меним акымда улыма бир зат та айтпанъыз,

оьлмесем ол он алты ясына шыкканда келип оьзим коьрирмен,—

деп айтып кеткен эди. Соннан сонъ уьш куьн кетти. Уьшинши

куьннинъ кешесинде, дуьмбирдетип бирев Ахмет алардынъ эсик

алдына келди.

– Абай, абай, бирев келди,— дейди Ахмет уйклаган ериннен

уянып.

– Атанъды билетаган карт болыр,— дейди анасы, кене де

анълаткысы келмей. Сонынъ арасында Таьвкеем эйикти ашкан

заманда, савыты-садагы ман бирев кирип келетте, Ахметти

кушаклап, онъ коьзиннен уып кайтам оьбип, оьзи йылайды.

– Навыма, абай, меним атамды билетаган карт? — деп сорайды

Ахмет.

– Йок, яным, ол сенинъ атанъ,— дейди анасы.

Сол заманда Ахмет атасынынъ кайда эм неге юргенин, оьзи анасы

ман неге кыдырып юргенин сорайды.

– Соьле соьйлеспеге вакыт йок. Меним сага айтаягым мынадай:

шахарда меним Ер баьтир деген ювыгым бар. Сен сога барсанъ, ол

сага бир йол коьрсетер. Оны этпей меним сага айтаяк затым йок.

– Ал, аьше, яхшылык пан кал, йолынъ болсын! — деп Айсыл улын

кушаклап, оьбип, баягы туратаган ерине кетеди.

Ахмет атасы айтканды этер уынин деп, эртеси куьн йолланады.

Таьвкеем тогыз эшки мен уьйде калады. Сол затлар бола турган

вакытлардынъ арасында, калмык ханы Янбек-хан кавга этеегин

билдиреди. Янбек-хан оьз тарапында болган йигитлерди йыйып

баслайды. Йыя барып Янбек-хан, авылда болган аьпенди-

моллаларды тилек салып Айсылга да йибереди. Онынъ акмнда

хабарланып кутылган. Айсыл олардынъ келеятырганларын тоьстен

карап коьреди де атына иерин каплап минип, шавып алдыларына

шыгады. Тамам касларына келгенде Айсыл сорайды :

– Йылан шалма аьжилер, кайда барасынъыз? — деп.

Соьлегилердинъ ишиннен бирев айтады:

– Сага кайтсын деп Янбек-ханнынъ айткан тилегин алып келдик.

Ол заманда Айсыл:

– Эй, йылан шалма наьлетлер, окыганынъыз касым болгыр,

намыссызлар! — деп буларды кылышы ман туврап баслайды.

Ваьрининъ де куьлпараларын шыгарып, аьпенди-молла болмаган

бир бес аьдемнен баскасынынъ басларын кесип, арбага салып

болып, Айсыл булай айтады: — Йылан шалма болмасанъыз мен

ханга керек болганда тилек салып келдинъиз, меним ярлылыгымды

ога шеки коьрмегесиз, эндиги кегинъизди таптынъыз. Айда,

кайтып, Янбек-ханга соны айтынъыз! — дейди.

Сав калганлар аьпенди-молла кавымынынъ басларын арбага тиеп

авылга кайтадылар. Айсыл да атына минип, тавга кетеди. Сав

калганлар келип, болган затлар акында Янбек-ханга айтадылар.

Янбек-хан оны эситкенде мынъ атлы йигитлерди йыяды. Басында

Янбек-хан оьзи болып, сол аьскерди алып Айсылды ысламага

бараятырганда бир яска йолыгадылар. Ол яс огын бир уьйкен

уьйдей таска атып, куры бир тутам калдырып, таска киргистип

туры экен.

Янбек-ханнынъ аьскеринде алты териден боьрк кийип, алпыс

териден тон кийген бир пелван болган. Сол пелван ястан сорайды:

– Не зат этип турысынъ?

– Мына коьрип турган тасынъызга огымды атып киргисткен эдим,

эндиги соны сувырып алалмай турыман.

Ол явапты эситкенинде аьскерде болганлардынъ баьри де ханнынъ

буйрыгы ман кезуьвкезуьв окты тартып карадылар. Биревининъ де

куьши етпеди. Окты шыгаралмадылар.

– Эй, сиз болмаяклар! — деп зырылдап барып, окка пелван ябысты.

Тартты, тартты — болдыралмады. Ол заманда Янбек-хан яска

айтады:

– Йигит, сен аткан болсанъ, оьзинъ тартып алып кара!

Ахмет барады да бир кыйналмаганлай тартып окты шыгарады.

– Эндиги бир атып кара, йигит, сен бизди кыйнадынъ, йолдан да

калдырдынъ. Мен сага ыйнанмайман! — дейди хан, бек ашувлы

болып. Ахмет тагы да бир атып огыннан бир тутам калдырып,

таска киргистеди де, оьзи тартып шыгарады.

– Эндиги ыйнандым. Сен йигит кимнинъ ясы боларсынъ? — деп

сорайды хан. Яс бираз ойланып турады да, сонъында яныннан

шыгарып, бир шахарда бир ярлы картты атасы этип айтады.

– Аьне, йигит, сен кайда барасынъ? — деп яне сорайды хан.

– Окшыдан ок алдым, яйшыдан яй алдым,— деп яс баслаганлай,

хан онынъ соьзин боьлип сорайды:

– Ок пан яйды не этеек даьменъ бар?

– Карт атамнынъ мага бир айткан заты бар, соны толтыраяк

мырадым бар,— дейди яс.

– Атанъ байым яде ярлыма?

– Атам оькирген ярлы. Болган уьшин кезуьв мага келсе, алтын

аяктан сув ишеек болсам да билмеймен, хан,— дейди яс.

Ол яс Айсылдынъ улы Ахмет эди. Ахмет хан ман айырылысканнан

сонъ уьйине кайтады. Уьйине келип, бир эшкиди де сойып,

анасына эт астырып емеге олтирган заманда Айсыл кирип келеди.

– Не этип кайттынъ, балам?

– Мырадыма етип келдим, атам!

– Аьше, балам, калмык ханнан хабар келип Янбек-ханга кайгы

туьскен. Менде кайгы йок, сен бавырымдасынъ. Энди кара

халктынъ аьскери кайгы шегип, элиннен шыгып, яв ман согыспага

бара турады. Макул коьрсенъ, балам, кезуьв сага келген сонъ, сен

энди кара халктан айырылма. Огынъды, яйынъды алып, сен де сол

кавгага бар. Бизи мен калмык ханнынъ япсарында бир манъка

тоьбе бар. Сол тоьбеди сен бет багыс алдынъа алырсынъ. Эгер ок

пан атысып басласанъ, сага ок тиймес, сенинъ бир огынъ юз

аьдемди кырар,— дейди Айсыл улына.

Ахмет атасынынъ айтканын этип атланып, савыты-садагы ман

кавгага кетеди.

Ахмет атасынынъ айтканын этип, Манъка тоьбеде орынласады да,

сол калакта калмык ханынынъ аьскери мен согысып баслайды. Онъ

калакта Янбек-ханнынъ аьскери согысады. Бу ерде бек каты согыс

болады. Эки яктан атылган оклар ямгыр болып ява эди. Ахмет

баьтирлик коьрсеткени уьшин Янбек ога кызын береекке соьз

береди. Ахмет пен Янбек-ханнынъ кызы Шаарбек ашык эдилер.

Сонъалыкта калмык ханы Янбек-ханды даянтпады. Калмык

ханынынъ аьскери Янбек-ханнынъ аьскерин кан-сорпа этип,

артына кувды. Оьлгени оьлип калды, оьлмегенин Янбек-хан ман

Бугалы байдынъ улы Темир экеви алып, Ахметти де калдырып

кашып кеттилер.

Ахмет баягышылатып калмык ханнынъ аьскери мен оьзи ялгыз

согысып калды. Бугалы байдынъ улы Темир, кешелер мен

аьскердинъ алдына шыгып, шынатайына балавыз ябыстырады да,

шырак этип яндырып, ханнынъ кашып келеятырган аьскерин

саклап турады. Хан етип сораганда, Темир айтады:

– Шынатайымды шырак этип яндырып, аьскерди санап

оьткереекпен.

– Ах, йигит! Кызым Шаарбек сеники,— деп Янбек-хан суьйинеди.

* * *

Бир айга ювык заман кетеди. Калмык ханнынъ аьскери мен

согысып калган Ахмет ети ериннен яралы болады, кене де аьжет

этпейди. Бир айдан сонъ калмык аьскерин енъип, калмык ханнынъ

карагерин оьзи минип, алдына да уьш юз атты савыты-садагы ман

салып, айдап йоьнейди. Ол вакытларда Янбек-хан оьзининъ кызы

аьруьв Шаарбекти Бугалы байдынъ улы Темирге берип, аькетеек

алдында той этип турады. Ахмет мутылган. Ахметтинъ атасы

Айсыл «бу не сейирди, Ахметтен хабар-тебер йок», — деп

даяналмай тойга барады.

– Хан аьфенди, согыска бизден де бир яман кеткён эди, сонынъ бир

хабарын билмейсинъме? — деп сорайды Айсыл.

– Айсыл, хатеринъ калмасын, ол кадер аьскердинъ ишинде неше

бир сондай яман оьлип калды. Сенинъ яманынъ да бир ерде оьлип

калган болыр,— деп айтып Янбек-хан Айсылга бир аяк

баьрмаьжий береди. Айсыл баьрмаьжийди алмай:

– Тарт оьзинъ, ас иесине таьтли, — дейди ханга.

Хан Айсылдынъ коьзине карап, бираз токталып турады да

сонъында уьндемей тартты. Ога хан касында олтырганлар «бу не

аьжейипти, хан Айсылдынъ аягын тартты»,— деп сейир эттилер.

Хан баьрмаьжийди тартып болды да, аякты толтырып кайтарам

Айсылга берди.

Сол ерде Айсыл толгайды:

– Ана Эдил бастан булганды,

Тезден тынса ийги эди.

Анасыннан тоьл козылар айырылды,

Аналарын тезден тапса ийги эди.

Айсылдынъ баьтир Ахмет атланды,

Тостакай ман кан тоькпей,

Омырткасын ол буькпей,

Оьлимишли яман ишке ушырамай,

Бу языдан келген болса ийги эди.

Ога хан бозады турагалып тарттырады.

– Меним яманым оьлген болса, еннетли болсын, сав болса ол

келип, сосындай той куралганды алла берсин, — деп Айсыл аякты

босатып артына берди де, барып картлар арасына олтырды.

Айсылдынъ иш кайгысы шпийе сыймай, эки саьат карарын

аьдемлер мен олтырды, оннан сонъ Айсыл:

– Бир сыякка шыгып келмеге болырма экен? — деп ханнан сорады.

Айсыл шыгып кеткенде Янбек-хан картларга айтады:

– Оьмиримде буга меним сасым етпеди. «Куьйип оьлсин» деп

айткаман эм суьйтип оьлир. Аман кызымды онынъ улы Ахметке

береек болып айткан эдим. Энди Шаарбекти бакыл этип Темирге

беремен.

– Ай, хан аьфенди, терне эткесинъ, йигиттинъ акын емеге керек

тувыл эдинъ,— дейди картлардынъ Асан Кайгылы деген бириси эм

аякты алып толгайды:

– Усарма, янлар, усарма,

Эрге даьвлет яр болса,

Эки даьвлет бир келсе,

Аргымактынъ аягын Алтын мынан тагалап,

Куьмис пннен шегелеп,

Оьз арканы турганлай,

Ший йибек пен тусарма?

Хан туврасын айтарма?

Хан ярлыга кайтарма?

Элдинъ басы Янбек-хан,

Аьвелги соьзин умутып,

Айсылдынъ баьтир Ахмет келгенше,

Бугалы байдынъ улына,

Кан кустырып, ув каптырган

Бугасын баккан кулына,

Тас Темирдей намартка

Кызын берер усарма?

Сол ерде эсик бетте турган Ахметтинъ алал антлас тенъи Керей

оглы Кержанбай Асан Кайгылыдынъ колыннан аякты алып

йырлайды:

– Усайды, янлар, усайды.

Эрге даьвлет явганда,

Эки даьвлет келгенде,

Аргымактынъ аягын Алтын мынан тагалап,

Куьмис пинен шегелеп,

Оьз арканы турганлай Ший йибек пен тусайды.

Хан туврасын айтпайды,

Хан ярлыга кайтпайды.

Элдинъ басы биз ди деп,

Эки юзли Янбек

Аьвелги соьзин умутып,

Айсылдынъ баьтир

Ахмет келгенше,

Бугалы байдынъ улына,

Кан кустырып, ув каптырган

Бугасын баккан кулына,

Тас Темирдей намартка

Кызын берер усайды.

Ол заманда хан булай дейди:

- Мен кавга басланган заманда аьфендимоллады йыйып, «Айсыл

кайтсын» деп тилек салып йибергенимде, ол оларды «йылан

шалмалылар» деп кан-сорпа эткен, басларын кесип арбага тиеп

йиберген. Соннан себеп меним де коьреегим сосы экен деп

Шаарбекти онынъ улына бакыл этип бергеним йок. Сол соьз

арасында Айсылдынъ артыннан сыякка йиберилген эки аьдем

кирип келдилер.

- Неге кешиктинъиз? — дейди хан.

Биреви айтады:

- Айсыл бек кайгылы. Ол аттай болып кан сийди.

- A-а! Онынъ горек каны тысына шыкпаса да, кайгылык канын

сийген болса, аллага шуькир. Энди ол карт боьри коьп яшамас.

Бир кесектен сонъ шырайсыз, туьссиз мараз сыпатлы Айсыл келип:

- Берекет берсин, картлар. Меним энди олтыргандай аьлим йок.

Айып этпесенъиз, мен уьйге кайтайым, — деп, таягын алып уьйге

кайтады. Сыякка шыкканында Айсыл бир аттынъ киснегенин

эситеди. Сол ат киснеген котанга барса — Ахметтинъ тостакай

коьзли торы аты баганага байланып туры экен. Оны коьрген Айсыл

«Ахметтинъ оьлгени уьшин болып олыслап, аьлсизленип барып

доьмбекке олтырады.

- Коркпа, кызым, коркпа. Экиншиси сага да салам, уьшиншиси

Керей Оглы Кержанбайга да салам,— дейди Айсыл.

- Аьше, келининъ хайырлы болсын, атам, туьйнншигинъ шешилген

йок, Шаарбек Ахметке болмаса биревге де бараяк тувыл.

Соны айтып Юзим Шаарбекке йоьнейди.

Келсе, Шаарбектинъ касындагы кырк кыз баьри де уйклайды

экенлер. Тек Шаарбек ойланып олтыры экен.

Темирге ас болгышай, шарлактан ушып оьлирмен» деген ниетте

эди.

- Юзим, калай калтанъ келдинъ?

- Коьзелинъ кайда болса, коьнъилинъ сонда. Коьзелинънен сага

салам келди.

- Ахметтенме? — деп сорады ушып турып Шаарбек.

- Аьше!

- Аьше, сенинъ суьйинишинъе бир алтын берейиме, яде юз алтын

берейиме?

- Юз алтынды кайда салайым. Бир алтын берсенъ де болаяк.

- Аьруьв, аьше, бир алтын сага болсын. Ана калган токсан тогызын

атанъа берерсинъ.

Соны ман ол юзимге юз алтын береди. Шаарбек оннан баска болып

та бир туьйиншикти алып Юзимге береди де былай дейди:

- Мына туьйиншик шешилген йок. Энди шешилер куьни етти.

Энди ол шешилмесе, йол болмас. Сен сосы туьйиншикти аькетип,

Айсылдынъ пишеси, аьруьв Ахметтинъ анасы Таьвкеемге бер.

Ишинде болган затты алып, Таьвкеемди аьруьв этип кийиндир.

Мына куржын алтынды да колына бер.

Юзим Шаарбектинъ тилегин толтырып келеди. Сонда Шаарбек

айтады:

- Сен меним айтканымды эткен болсанъ, мен де сенинъ мырадынъа

етермен. Эндиги сен барып меним атама «бир — эки куьн токтап

турмасак болмайды, Шаарбек бираз авырсынады» — деп айт.

Шаарбек ваьдеди бираз узайткысы келеди. Ахмет келмей, Темир

алып кетер деп коркады. Юзим барып оны Шаарбектинъ атасына

айткан заманда, Янбек-хан ыйнанады эм таьвкешады эки куьнге

токтатады.

Юзим Кержанбайга барып:

- Антласынънан сага салам бар,— дейди.

- Ахметтенмен?

- Аьше.

- Сав бол, алейкум салам, мен антымдаман,— дейди Кержанбай.

Сол вакытларда танъды кара туман этип коькитип, иери эм ювени

мен, савыты-садагы ман, уьш юз атты алдына салып, айдап авылга

ювыклап бирев келе эди. Атларды Янбек-ханнынъ каралдысына

куйды. Оьзининъ мингени калмык ханнынъ Карагери эди. Ол

аьдем Айсылдынъ улы Ахмет эди.

Мунынъ келгенин коьргенде дуныя халкы йыйылды. Баьриси де

уьйкен сейирге каладылар. Бугалы байдынъ улы Темир бек яман

тоьмен болды. Темирдинъ тоьмен болганы каьдер Шаарбектинъ

коьнъили коьтерилди. Неге десе, ярлыдан болса да суьйген

Ахметин тапты.

– Шаарбектей аьруьвим

Калай барсам суьер деп.

Янбектей намартка

Калай атсам тиер деп.

Тувра барсам суьер деп,

Тувра атсам тиер деп,

Айсылдынъ баьтир Ахмет

Терезединъ тусына

Тувра келип токтады.

Яныбекти атпага

Огын, яйын онълады.

Отавында олтырган

Яныбек оны коьреди,

Эсин эки боьледи.

Коьрди болса не болды?

Койнына коркув толды.

Сол ерде Янбек-хан Ахметти коьрмегенсип, ога ярайык болып

былай йырлайды:

– Сагынаман, сактайман

Яста ойнаган еримди,

Коьрсем экен коьзим мен

Баьтир Ахмет эримди.

Сагынаман, сактайман

Оьз басымды калдырып

Оьз оьмирин терк этти.

Мен тилеймен бу куьнде

Сол баьтирим кайтсын деп.

Биздей болган оьксизге

Хасиетин айтсын деп,

Ахмет сынлы баьтириме

Ким айтпага болады

Сени кимик эрмен деп,

Мен ше буьгуьн айтаман

Арысландай Ахметти

Мынъ баьтирге бермен деп!

Сол ерде Ахмет терезеден уьйдинъ ишине карап йырлайды:

– Явларыма мен оьзим

Тувра карап барганман.

Явларымнынъ мен оьзим

Ярмай оьтин алганман.

Тувралыкка як болган,

Тувраганы яв болган,

Тувра турган эрлерге

Тувра салам бергенмен,

Тувып турган ай мынан

Тувра мында келгенмен.

Берши мага, Яныбек,

Оьз домбыранъ, коьрейим,

Сага соьзим айтайым,

Ялган айтсам оьлейим.

Домбырады колга алып,

Карт йыравга сый салып,

Бал аякты толтырып,

Ахмет былай толгайды,

Толгаганда бу дейди:

Бос аякты эр алмас,

Аяк болса — балсыз деп,

Бизи кимик эрлерди

Сизи кимик ханымыз

Оьз басына санамас,

Эр болса да малсыз деп.

Шаарбектей кызынънынъ

Тоьбе шашы бир колтык,

Билегиме мен оьзим

Орамасам оьлейим!

Бу ногайлы халкымнынъ

Сизи кимик хан мынан

Казаваты коьп болар,

Казаватта мен оьзим

Сондай болган халкымды

Коргамасам — оьлейим

Языда душпан келгендё,

Бизи кимик казак эр,

Биз оьзимиз савында

Кекелиннен берк ыслап,

Атым етсе — оьлейим!

Шаарбектей коьзелди,

Туьневгиси анавда

Калмык бийге сырт берип,

Уьйге кашкан сен минен

Тас Темирдей катынга

Катын этсем — оьлейим!

Каршыга кус — ийги кус,

Ушканнан сонъ анавда

Уясына карарма?

Ягаларды яв басса,

Карсы шыккан баьтирлер

Явдан намыс сорарма?

Янбек-хан айтты:

- Эй, коьмуьхлер, Ахметке ювык бол айтынъыз. Тез болып оны

мага аькелинъиз.

Хан олтырган уьйге Ахмет кирип йоьнеген заманда, буйрык болган

себепли, ханнынъ саклавшылары мунынъ савытын алаяк

боладылар. Ахмет биревин де ювытпай, ямышысы эм баслыгы ман,

огы ман, яйы ман ети капыдан оьтип ханнынъ оьзине салам берип

барды. Янбек-хан бек сахый этип мунынъ саламын алды да,

Ахметти эсик бетте тургыстып, аякка баьрмаьжий куйдырып

Ахметке берди:

- Кел, йигит, мынавын тарт,— деди.

- Меним йигит экенимди бирев де билген йок, сен оьзинъ тартсанъ,

сонъында мен тартарман,— деп Ахмет кабагын туьйди.

— Тартайым, йигит! — деп хан бир аяк баьрмаьжийди калдырмай

тартты.

Сонъында Ахмет аягын тартаятканда толгайды:

– Анадан кара тувганман,

Сабынлап ювсанъ ак болман.

Бугыршыннан катыман.

Боз агаштан бектен мен,

Булытка етсем шорт сынман.

Гуьрилдеген тогай ясынман.

Куьлсем тувган шувакпан,

Ойнасам ойран салырман,

Шамланеам шорт сынарман.

Кеше-куьндиз юргенмен

Сув бойында тогайман.

Бу языдынъ бойында

Заркылып юрген ногайман.

Оьз сыйымды берген карага,

Энип киер куьбемен,

Оьз сыйымды бермес тоьреге

Энип кирер ебемен.

Саклавым меним санды деп

Коьп мактанма Янбек-хан.

Саклавынъ сенинъ сан болсын,

Сан етпеген коьп болсын.

Сен саклавдан коьшерсинъ,

Аьдувленген тактан туьсерсинъ!

Тусынъда болган нартынъ корлама,

Тусынъда болган нартынъ корласанъ,

Хан тамгалы кара атынъды

Авызынъа йыгарман.

Кан ишер кайкы кара болатты

Канга бояп шыгарман.

Кувып келген нартынъды

Кувдай этип боьлермен.

Садактан шыккан коьп окты,

Орамынъа тоьгермен!


Кайырып бетин оьбермен,

Кагып колга аларман,

Ат ялына саларман.

Оьмирбектей, Баулыбектей улынъды

Ат куйрыкка тагарман!

Булкыншагынъ бурарман,

Бурып йолга саларман.

Кедегенъди кесермен,

Кесип шонтык этермен.

Элинъди эки боьлермен,

Элитип тавга ябарман.

Боьлик-шоьлик этермен,

Боьриккен койдай этермен,

Боьрктей кийип кетермен,

Боьздей ыслап йыртарман.

Бу айтканым этермен,

Мырадыма етермен.

Хан тамгалы кара атынъды

Авызынъа йыкпасам,

Кан ишер кайкы кара болатты

Канга бояп шыкпасам,

Кувып келген нартынъды

Кувдай этип боьлмесем,

Садактан шыккан коьп огым

Орамынъа тоькпесем,


Кайырып бетин оьппесем,

Кагып колга алмасам,

Ат ялына салмасам,

Оьмирбектей, Баулыбектей улынъды

Ат куйрыкка такпасам,

Булкыншагынъ бурмасам,

Бурып йолга салмасам,

Кедегенъди кеспесем,

Кесип шонтык этпесем,

Элинъди эки боьлмесем,

Элитип тавга яппасам,

Боьлик-шоьлик этпесем,

Боьриккен койдай этпесем,

Боьрктей кийип кетпесем,

Боьздей ыслап йыртпасам,

Бу айтканым этпесем,

Мырадыма етпесем,

Атам Айсыл, мен Ахмет,

Атамнан арам тувган болайым!

Хан апаты кетип буйырады:

– Тез болып бу йигитти тийисли ерге олтыртынъыз!

Соны ман ханнынъ ырыялары Ахметти аькетип сыйлы ерге

олтыртадылар. Ишип баслайдылар. Кешке дейим ишип, кеш болган

заманда Шаарбек касындагы кызлардынъ биревине бир безнебав

ман бир эски машпакты берип айтады:

– Мына безнебавды Айсылдынъ улы Ахметке, мына машпакты

Бугалы байдынъ улы Темирге берирсинъ! — деп.

Соны ман, машпакты аькетип Темирге бергенде, ол машпакты

алып манълайына бир салып, оннан сонъ артлы-артыннан уып

кайтам оьбип, койнына тыгады. Безнебавды алган Ахмет бир

кирпигин де какпаганлай астына салады да олтырады. Ырыялар

оны коьрип барады да Шаарбекке булай айтадылар:

– Бугалы байдынъ улы Темир кайдай орынлы, кайдай табиятлы яс.

Ол сенинъ машпагынъды бир манълайына басып, оннан сонъ уьш

кайтам оьбип, койнына салды. Ана ярлыдан тувган яман

коьргенсиз, карарсыз безнебавынъды астына салды да олтырды.

– Кайгырмас, ол бир зат та тувыл,— дейди Шаарбек.

Аксам болады. Сол заманда Шаарбек бир кыздан Ахметке алтын

бокша, Темирге биелей куржын йибереди.

Бу йол да баягылай болады: Темир куржынды оьбип, койнына

салады, Ахмет уьндемей алып, алтын бокшады астына басады.

Сорпа куллар тагы да Шаарбекке барып, Темирди мактап, Ахметти

яманлайдылар.

Шаарбек бу йол да:

– Хайыр, бир зат та тувыл,— дейди.

Туьн ортасы етти. Шаарбек яна бир йибереди. Темирге сактыяннан

этилген бир куржын, Ахметке атасынынъ буькленетаган он

кулашлы кылышын даьрий явлыкка орап кызлар алып барадылар.

Бу йол да баягындай болады. «Ярлы болган уьшин яманнынъ

юреги тавдай экен! Берген бергенинъди астына салып олтырады —

ер ютсын ол яманды. Темир коьрген аьдемнинъ баласы тувылма,

ога коьре ол алтындай, байхамбардынъ баласындай табиятлы»,—

дейдилер ырыялар. Ол заманда Шаарбек кызлардынъ баьрин де

тоьгерегине олтыртып, булай дейди:

– Мен сизге бир зат айтайым. Сиз аьруьв этип тынъланъыз. Бугалы

байдынъ улы Темирди бай деп, коьргеннинъ аьвлети, табиятлы,

орыилы деп мактадынъыз. Ол бай баласы болса да, онынъ басында

зере каьдир акылы йок. Мал деген — ол колдынъ кири. Авладагы

малдан пайда йок, баста акыл болмаса. Айсылдынъ аьруьв

Ахметин коьргенсиз, табиятсыз, ярлыдынъ баласы, малы йок деп

яманладынъыз. Ол малды не этсин, басында акылы болса, оьзи

алтын болса, кийгени боьрк болып, бувганы белбев болса? Мал ога

кайзаманда да табылар. Мени алган йигит кызтеке Темир эски

машпакты басына салгандай басына алмас, астына салыр. Шаарбек

кызлар ман эрискендей болып, тавкеша олтырган ердеги аьдемлер

де эрисип танъ аттырдылар.

– Йигит экенсинъ, Ахмет, Шаарбектинъ йибергенлерин астынъа

салып олтырып туврасын эттинъ! — деди Ахметке тойда

олтырганлардынъ биреви. Ахмет ол заманда айтады:

– Мен бир ярлы атадынъ баласыман. Солды да, меним йигитлигим

коьринмес, ярлылыгым коьринер!

Сонынъ арасында Кержанбай Ахметке янасып келип булай дейди:

– Ахмет, сага Шаарбек «олтырганы болаяк, сыякка да бир

шыксын» деп айтады. Ахмет сол саьатлей сыякка шыгады. Ахмет

шыкканда Шаарбек дуьрбеси мен карап, оны коьрип колы ман

котанды коьрсетеди. Оны Ахмет коьрип анълайды да тувра котанга

карап йоьнейди. Сонынъ арасында Кержанбай етип сорайды:

– Не этесинъ, Ахмет?

– Не этеегимди атшыга айтарман, сен антынъда болсанъ, саклык

тут.

– Мен антымдаман, Ахмет. Сен бир де коркпа, исинъди йигиттей

эт! — деп Кержанбай таяды. Соны ман Ахмет каралдыда болган

халкка айтады:

– Ал энди ямагат, савлык пан калынъыз, меним де бир анам бар,

соны коьрмеге бараман. Ахмет эсик алдында атын ойнатып,

толгайды:

– Аскар, Аскар, Аскар тав,

Сенсинъ меним бийигим.

Асылым кара киси эди,

Атагымды сен шыгардынъ, юйригим!

Асувлы казан, ягувлы от,

Ас келтирген юйригим,

Шагыл-шугыл тавлардан,

Шакал оьтпес йоллардан,

Камалаган коьлем явлардан,

Ян куткарган, юйригим.

Сыдырув арка, сыр сокпак,

Сыпырылып шапшы, юйригим!

Бетегели сылув тоьс,

Бек ювыршы, юйригим.

Аш арсландай йийренип,

Аш кийиктей кубарып,

Сарайдынъ алды тар сокпак,

Ян алып, ян бермеге бараман.

Аягынъды сайлап басшы, юйригим!

Алдынънан камыс кулак,

Сары сазлар ушыраса,

Артынънан камыс кимик

Авыр аьскер курсаса,

Тебингидинъ астыннан,

Сом юректинъ тусыннан,

Сырлы ебе айкасса,

Сыр билдирмес юйригим.

Сагынаман да сактайман

Ахсамнан сонъ ясыда

Яста ойнаган ойынымды,

Бийдайык кустай, сен айван,

Тыншаймага куьнинъ йок,

Сол кыркады мойнымды!

Ахметтинъ аты шарлакка бир де коьтерилалмайды. Ол заманда

Ахмет аты ман шарлакка янасып барып, ямышысынынъ этегин

яйып тутып:

– Каргы мында, Шаарбек! — деп кышкырады. Оны эситкен халк не

болганын билмей катады да калады.

– Муннан ушсам сага меним не пайдам бар? — дейди Шаарбек.

– Уш, болыр пайданъ!

Шаарбек туьйимшигин алып шарлактан атылып, булгалакланып

келип Ахметтинъ тутып турган ямышысына туьседи. Сол саьатлей

Ахмет Шаарбекти ямышысына орап, атка артына олтыртады. Энди

кетемиз дегенде, хан турган уьйден куьлки, эсирик давыс

эситиледи. Сонда:

– Баьтир Ахмет шамланды,

Кылышына кол салды.

Бийлер турган уллы уьйге

Терезеден йол салды,

Капылардан йол алды.

Юрип барып баьтир эр,

Янбектей намарттынъ

Басын кагып сонда алды.

Савлай турган уьйине,

Тоьреси мен бийине,

Каары яан кол салды,

Касары ман каьриби

Сонда калды суьйине.

Аьдемлер не болганын анъламай турган вакытта, Ахмет ябылып

турган ети капыдынъ экевиннен атын каргытты. Оны Айсыл

тоьбеден карап коьрди. Уьшиншисиннен каргыганда, Каргер

басыннан кадалып йыгылды. Сонда ок Айсыл шалт болып етип,

шал атты Ахметке берди. Ахмет шалга минип, капылардан каргып

йоьнейди. Эрек кетип токтап, Ахмет Шаарбектен сорайды:

– Энди мырадынъ неди?

Не болсам да сени мен болырман, йол алайык. Артынънан кувгын

етсе, кишкей кардашым Оьмирбек пен ога тете Бавлыбектен баска

ети кардашымнынъ да басларын кеспеге эркинлигинъ бар! Соны

ман олар йол алып йоьнейдилер. Сол затлар болган заманда

Кержанбай айт деп Янбек-ханнынъ атларынынъ айылларын оьткир

пышак пан кескишлеп шыгады. Ханнынъ аьскери кувгынлык этер

уьшин, атланмага барсалар, иерлери авып туьсип, оьзлери

йыгылып, бакырык-кышкырык болып, атлар да уьркип, уьйкен

кылыш-кыргын, аьлек-шелек болады.

Сонда Янбек-ханнынъ уллары Ахметтинъ артыннан Алшыннынъ

Алав баьтирин йибередилер. Кырк атлы ман. Бу бек куьшли баьтир

эди. Бир хыйлы заманнан сонъ Алшыннынъ Алав баьтири Ахмет

аларга етип баслайды. Шаарбек артына караса, кувып келеяткан

атлыды коьреди. Коьретте, коркып йылап баслайды. Сонда Ахмет

толгайды:

– Йыламашы, каьнышим,

Ат уьстинде ел кагып,

Коьзинъ сисер, янышым.

Сонда Шаарбек айтады:

Мен йыламай ким йылар,

Артымыздан Алав баьтир келеди.

Онъ колында огы бар,

Сол колында яйы бар

Каршылдатып атпага

Энди ювык келеди.

Астымызда найман тамга Куьрен ат,

Кабырга туьптен ок тийсе,

Кан шоркырап бек акса,

Бу каралды уллы йол,

Сулайып ерге йыгылса,

Кувып келген коьп яманга

Олжалыкка мен калсам,

Онда куьним не болар?

Онда Ахмет толгайды:

–Йыламашы, каьнышим,



Артымыздан Алав баьтир

Келсе де, Ол баьтирдннъ

Онъ колында ок болса,

Сол баьтирдинъ

Сол колында яй болса,


Энди ювык келсе де,

Астымызда найман тамга Куьрен ат,

Кабырга туьптен ок тийсе,

Кан шоркырап бек акса

Бу каралды уллы йол

Сулайып ерге йыгылмас.

Бир каралды кырып алгаман,

Бир каралды таптырар!

Онда Шаарбек айтады:

– Мен йыламай, ав баьтирим,

Ким йылар,

Артымыздан Алшыннын

Алав баьтир келеди.

Ол баьтирдинъ

Онъ колында огы бар,


Сол колында яйы бар,


Энди ювык келеди.

Нарт баласы эр оьзинъе

Куьбе бузып ок тийсе,

Оьпкеликтен ок шыкса,


Бу каралды уллы йол,

Сулайып ерге йыгылсанъ,

Артымыздан кувып келген

Коьп яманлы душпанга

Олжалыкка мен калсам,

Онда куьним не болар?

Онда Ахмет толгайды:

– Йыламашы, каьнышим,



Артымыздан Алшыннынъ

Алав баьтир келсе де.

Ол баьтирдинъ

Онъ колында ок болса,


Сол колында яй болса,


Энди ювык келсе де,

Нарт баласы оьзиме

Куьбе бузып ок тийсе,

Оьпкеликтен ок шыкса,


Сулайып ерге йыгылман.

Кевдемге биткен эки ийнимг

Кене болса билдирмен!

Мен юрмеген ер барма?

Сынаспаган эр барма?

Аскар, Аскар, Аскар тав,

Эригип анъга шыкканда,

Сенинъ атанъ Янбек-хан,

Бугылы тавга барганда,

Вугы анъшылап шыкканда,

Алдымыздан балалы

Вугы кашканда,

Алшыннынъ

Алав баьтир атканда,

Анасы тувыл баласын

Арт аякка сокканда,

Аксай берип кеткенде,

Виз оьзимиз атканда,

Баласы тувыл анасын,

Анасы тувыл бугасын,

Явырнынынъ

Коз куьзгисин бузганда,

Огым оьтип шыкканда,

Тав туьбинде казандай

Кара таска капканда,

Сенинъ атанъ Янбек-хан

Табан салып тартканда,

Табан салып алалмай

Ат куйрыкка такканда,

Болган баьтир йыйылып,

Тамашага бакканда,

Каралыкта коьп юрип,

Куын сынаскан эрмен мен!

Алав баьтир булардынъ артыннан биринши болып етип, Ахметке

кышкырады: «Токта, соьйлесейик». Ахмет токтайды. Алшыннынъ

Алав баьтири айтады: «Мен сени мен согыспаякпан. Мен ызыма

кайтаман. Сиз яхшы йолга барынъыз. Тек меним бас бармагымды

ок пан атып ярала. Ол болмаса мени оьлтирерлер», Ахмет атып

мунынъ бас бармагын яралайды. Алав баьтир кайтып кетеди.

Йолдасларын да кайтарады. Ахмет пен Шаарбек тав арасына,

Капшагай деген ерге барып турадылар. Вир аздан сонъ Янбек-

ханнынъ уьйкен улы Бердибек кырк аьскери мен Ахметти

оьлтирмеге келеди. Бир куьн каядынъ басында карап турган

Шаарбек оларды коьрип йылайды. Мунынъ йылаганын коьрип

Ахмет толгайды:

–Коьнъилинъ сенинъ, аьруьвим,

Неге тоьмен болады?

Кара шымдай коьзлеринъ

Неге яска толады?

Кайгы мынан заьр шегип,

Алганшыгым йылама,

Коьз ясты коьп тоьгип,

Хайран басым кыйнама.

Онда Шаарбек йылайды,

Иылаганда бу дейди:

Мен йыламай, ав баьтирим,

Ким йылар.

Алдымызга карайман,

Келе тура кырк атлы,

Кыркына да карайман,

Кыркысы да куватлы.

Мингенлери астында

Кара тавдынъ буланы,

Кырк атлыдынъ басында

Бизим атай уланы.

Онда Ахмет соьйлейди,

Соьйлегенде бу дейди:

Иыламашы, каьнышим,

Йылап меним янымды

Кыйнамашы, янышым.

Келе болса душпаным,

Яр ягалап келерлер,

Киси оьлтирсе тоьлерлер,

Визим колдан оьлерлер.

Куьзде биткен камысты

Ярып шыккан кабанман,

Келе болса кырк атлы,

Ялгыз оьзим тамамман.

Сонда баьтир турды дей,

Аьдирне, яйын курды дей,

Астындагы Куьрен атты

Кырк атлыга бурды дей,

Йолды бувып анавда

Былай айта турды дей:

Хан Янбек уланы,

Оьктем тувган Бердибек,

Бува келдинъ белди бек.

Келе болсанъ сабыр кел,

Бизим аткан буьгуьнде

Болат окка кабыл кел.

Кырк ноьгеринъ сенинъ бар.

Кырк ноьгеринъ болса да,

Меним де бар садакта

Эгевленген кырк огым.

Кырк да огым буьгуьнде

Кыркынъызга ялынсын.

Белимдеги кылышым

Кыл мойнынъа салынсын.

Сол заманда, сол шакта,

Айсылдынъ баьтир Ахмет

Аласа аттынъ басы деп

Сом юректинъ тусы деп,

Оьлер еринъ сосы деп,

Аьдирнесин кенъ яйып,

Салып огын атты дей.

Аьскер басы Бердибек

Доьрт буькленип ятты дей.

Кырк атлыга ок тийип

Кара канга батты дей.

Суьйтип Ахмет Шаарбекке, коска кайтып келеди. Сонынъ

арасында Ахмет Шаарбекти алып бир куьнлик йолга кетеди.

Экинши куьн хан аьскери аьзир болып, Ахметти ысламага ханнынъ

калган уллары йоьнейди. Ети куьн кетеди. Бир зат та йок. Сол ети

куьнди Ахмет пен Шаарбек тав арасында яшаганлар. Етинши куьн

эртеникте Шаарбек бир коьп аьскердинъ шанъ коькитип

келеятырганын дуьрбе мен коьрип, Ахметке билдиреди. Ахмет ол

аьскерди кувгын экенин билип, булай айтады:

— Сен коркпа, йигиттей болып, мында яшап тур. Мен ол

аьскердинъ алдына шыгайым эм сен айтканша сенинъ суьйген эки

кардашынънан баскалардынъ баьрисининъ де басларын кесейим.

Олар турып биздей ярлы йигитлерге яшав йок. Шаарбек калады.

Ахмет савытын-садагын, азыгын-туьлигин алып атланады да,

аьскердинъ алдына шыгады. Аьскер де каплай келип токтайды. [

Ахметти коьргенлей ханнынъ алты териден боьрки болып, алпыс

териден тоны болган баьтири Ахметке ок йибереди. Ок елди ярып,

сызгырыклап келип Ахметтинъ онъ кабыргасына кадалады. Ахмет

сол саьатлей окты алып таслайды да «ислер солай экен, аьше,

коьрейик» деп бир юз шаржан ерге дейим артына кайтып келип,

бир уьйкен тастынъ касында токтайды. Оны коьрген Янбек-

ханнынъ аьскери «Ахмет колайсыз яраланган, шалттан оьлер» деп

суьйинеди. Ахметтинъ ярасы енъил эди. Ок тек терисин тескен эди.

Ахмет тастынъ касына шатырын курып, согысып баслайды. Бас

деген огы ман алты териден боьрки болып, алпыс териден тоны

болганды оьлтиреди. Баска оклары ман артлы-артыннан

Шаарбектинъ калган алты кардашын йымараклады. Олар оьлген

сонъ, Шаарбектинъ берген ети кулашлы кылышты алып, атланып

аьскер ишине туьседи. Юз аьдемге ювыкты йыккан сонъ:

– Артта хата йок! — деп бир даваз эситеди. Токтала берип караса,

Кержанбайды таныйды. Кышкыратаган сол экен. Ахмет сол

саьатлей токтады. Аьскердинъ калганы да боьлинип барып,

уьймелесип токтады. Сол заманда Ахмет оларга айтады:

Мине буьгуьн баьринъиз де эркинли болдынъыз залымлыктан,

зорлыктан кутылдынъыз. Сиз ярлы аталардынъ балаларысынъыз.

Барынъыз, уьйинъизге кайтынъыз! Йолынъыз болсын. Мага да

тынышлык болсын. Меннен элге, карт атам ман анамга салам айта

барынъыз. Шаарбек те эркинли болды. Атасы Янбек-ханнынъ

зорлыгыннан кутылды. Мага яны авырган аьдем мени каьерден де

табар!

Соны айтып Ахмет Шаарбегине кайтып келеди. Сол ерде Шаарбек

айтты:

– Сени оьлип туьсимде коьрип туры эдим. Оьлмесем де туьсинъ ак.

Мен енъил яраланган эдим.

Соны ман Айсылдынъ улы аьруьв Ахмет суьйген Шаарбеги мен

кавышып онъып, оьсип яшап калады.

Эдиге

Бурын Тохтамыс хан деген бир хан болган. Шаьтемир хан деген де

бир хан болган экен. Тохтамыс хан ман Шаьтемир хан айырылмас

антлы дос болганлар.

Бир куьннинъ бир куьнинде Шаьтемир хан оьзининъ досы

Тохтамыс ханга конакка келеди. Сол заманларда Тохтамыс

ханнынъ анъ ыслайтаган мактавлы тукым лашын кусы болады.

Сонда Шаьтемир хан Тохтамыс ханнан баягы лашын кустынъ бир

шипийин тилейди:

– Оллахый, Тохтамыс, кусынънынъ бир шипийин (балапанын) мага

бермесенъ болмайды.

Сонда Тохтамыс хан Шаьтемир ханга айтады:

– Айырылаяк дос иеринънинъ арт касын тилер, деген бизим

ногайда. Шаьтемир, сен меним болган малымды, муьлкимди тилеп

келген болсанъ да, мен сеннен кызганмас эдим. Тек лашын

кусымнынъ шипийин берип болмайман.

Суьйтип Шаьтемир кеше Тохтамыс ханнынъ уьйинде ятады.

Эртеси куьн турганда, ас-сув ишкеянен сонъ кетеек болады. Сол

заманда Тохтамыс ханнынъ колында Шашлы Аьзиз деген бирев

болыпты экен.

Сонда Тохтамыс хан Шашлы Аьзизге айтады:

– Сен Шаьтемир ханды атландырып йибер.

Суьйтип Шашлы Аьзиз тыска шыкканда саркылдап куьледи. Сонда

Шаьтемир хан ашувланып сорайды:

– Хайыр, неге куьлдинъ?

– Бир зат та тувыл, бир зат эсиме келди,— дейди Шашлы Аьзиз.

Шаьтемир ханды атландырып, уьйкен йолга шыгараяк болып алып

бараятканда, саркылдап Шашлы Аьзиз тагы куьледи.

– Сен неге куьлеп калгансынъ? — дейди Шаьтемир хан,— меним

уьстимде-басымда коьрген затынъ барма?

– Йок, йок, оьзим былай эсиме бир зат келип куьлеймен! — дейди

Шашлы Аьзиз. Сонъ Шаьтемирди атка олтыртаятканда, тагы

куьледи.

– Сен, хайыр болсын, коьп куьлейсинъ. Коьп куьлеген бир йылар

деп айтылады халкта. Бир йылаяк мырадынъ бар болар. Сен

былайда неге хир-хир этип куьлейтаганынъды айтпасанъ, мен сени

йылатырман.

Сонда Шашлы Аьзиз айтады:

– Сен буьгуьн Тохтамыс ханнан бир шипий тилеп келгенсинъ. Ол

сага бермеди. Мен сол кусларга ас-сув берип тураман. Сен ол

кустынъ шипийин Тохтамыстан тилемей, меннен тилеген болсанъ

— мен берген болар эдим.

Сол заманда Шаьтемир хан кисесине колын сугып, бир кесек алтын

шыгарады:

– Ма, муны алып тур. Сен мага ол кустынъ шипийин еткерген куьн

мен сага бир тулык алтын берермен.

– Аьруьв аьше,— Шашлы Аьзиз калады. Шаьтемир хан кетеди.

Баягы кус йылда эки йымыртка йымырткалайтаган эди. Быйыл да

солай болады. Бир куьн Шашлы Аьзиз Тохтамыс ханга барып

айтады:

– Хан аьзирет, кус картайган болаяк. Йылда эки йымыртка

йымырткалайтаган эди, быйыл бирев йымырткалады.

Шашлы Аьзиздинъ бир ювыгы болады. Бир куьннинъ бир

куьнинде Шашлы Аьзиз сол досыннан эки йымырткадынъ

бирисин, ханнан ясырып, Шаьтемир ханга йибереди. Шаьтемир

ханга алып барады Шашлы Аьзиздинъ досы, Шаьтемир хан ога бир

тулык алтын берип, кайтарып йибереди.

Шаьтемир хан йымырткады коькистинъ астына салып шыгартады.

Ол балапан да етип, уьйкен кус болып торалады.

Бир куьннинъ бир куьнинде Шаьтемир хан Тохтамыс ханнынъ

мажасына анъшылап барады. Тохтамыс хан болса Шаьтемир

ханнынъ мажасына анъшылап шыгады.

Лашын куслары мынан экеви де анъшылап юргенде, экеви бири

бирисине расады. Токтап салам берип, аттан туьсип, соьйлесип

турганда, булардан узак болмай бир анъ кетеяткан болады. Сол

анъды коьрип, Тохтамыс ханнынъ лашыны да, Шаьтемир ханнынъ

лашыны да ушып шыгадылар. Бирге ушып шыкса да, анъга Шаь-

темир ханнынъ яс лашыны алдын етип, анъды басып ыслайды. Эки

хан да артларыннан кувып етедилер.

Сонда Тохтамыс ханнынъ юрегине шек келеди:

«Ярабби, эндиге дери меним кусыма еткен кус йок эди. Шаьтемир

бу кусты кимнен алды экен?»

Эки куска карасалар — баласы анасына усаган, анасы баласына

усаган, бирин-бириннен айырып болмайды. Экеви де юн аяклы.

Тохтамыс хан Шаьтемир ханга айтады:

– Меннен ясынъ кишкей, оьзинънинъ кусынъды айырып ал.

Шаьтемир аттан туьскен эди, эки кустан оьзиндикин айырып

болмады.

Тохтамыс хан айтады:

– Кусынъды айырып болмайтаган болсанъ, несилин айт, мен

айырып берейим.

– Оллахый,— дейди Шаьтемир хан,— меним кусымнынъ несили

сенинъ кусынънынъ несили. Эсинъде болса, баягында, мен сенинъ

кусынънынъ бир шипийин тилеп барган эдим. Сен бермеген эдинъ.

Сонда бир тулык алтын берип сенинъ кусынънынъ бир

йымырткасын алганман. Сол йымырткадан сосы кус шыккан.

Сонда Тохтамыс аттан туьсип, кусларды айырып, Шаьтемир

ханнынъ кусын оьзине береди. Ханлар аьр бириси де оьзининъ

уьйине кайтадылар.

Тохтамыс хан кайтып уьйине келип, Шашлы Аьзизди шакырады.

Ога айтады:

– Сен баягында мага: «кусынъыз картайган болаяк, бир йымыртка

йымырткалады» деп, биревин Шаьтемир ханга йиберген экенсинъ.

Ювыгынъ ман бир тулык алтынды да боьлискен экенсиз. Ол

йымырткадан шыккан шипий уьйкен кус болып, буьгуьн бизим

кустан алдын етип анъ ыслады.

Соны айтты да, Тохтамыс хан Шашлы Аьзиздинъ эрнин, бурнын,

кабагын-касын, кулагын кесип, аьдем карагысыз этип, бир котанга

таслап киртлейди. Кеше болганда, Шашлы Аьзиз котаннынъ бир

муьйисин бузып, шыгып кашады.

Кашып агашта ясырынып юрген заманда, буга бир албаслы кыз

йолыгады. Сонда Шашлы Аьзиз айтады:

– Келсенъ, мен сени хатынлыкка алайым.

Алсанъ, мен де барайым,— дейди албаслы кыз да.

– Ол кыйын тувыл эди,— дейди Шашлы Аьзиз,— тек былайда

бизге некеди ким кыяр?

– Ол былай болсын,— дейди албаслы,— коьлге сувга туьсип,

ювынмага барганда, сен меним этиме карама, мен сенинъ этинъе

карамайым. Сол болсын бизим некемиз. Эгер карасак — бизим

некемиз бузылды. Мен сага йок, сен мага йок.

Суьйтип, Шашлы Аьзиз албаслыды алып, бир хыйлы заман яшап

турады.

Куьнлердинъ бир куьнинде, коьлдинъ ягасында албаслы сувга

туьсип, Шашлы Аьзиз бир яман ямышысын ябынып, ятып

турганда, Аьзиз ямышыдынъ этегин ашып, албаслыга карайды.

Караса, албаслыдынъ этининъ аклыгыннан ишиндеги оьпке-

бавыры коьринеди.

Албаслы ювынып болган сонъ айтады:

– Сен соьле карадынъ мага. Бизим некемиз бузылды. Мен сага йок,

сен мага йок. Меним курсагымда сенинъ эр аьвлетинъ бар.

Баьленшакай куьнде мына теректинъ туьбине тасларман. Сен

йыйып аларсынъ.

Албаслы сол ерде йок болып кетеди.

Бир куьннинъ бир куьнинде Шашлы Аьзиз теректинъ туьбинде эр

бала тавып, ямышысынынъ этегине орап косына алып келеди.

Келген уьшин калдырмага да аьдеми йок, аьр куьн сайын Шашлы

Аьзиз балады орап этегине алып юреди.

–«Муны калай этпеге керек?»—деп ойланады.

Сол заманда Тохтамыс ханнынъ колында яшаган Янтемир деген

бир киси болган. Бир халкка савап этип юрген аьдем. Калай

этеегин билмей, Шашлы Аьзиз балады сол Янтемирге аькетеек бо-

лып йол шыгады. Йол шыгып бараятканда, мунынъ алдына ак шал

атка да минген, ак шалмасы да бар бир аьжи шыгады.

– Ассалам алейкум!

– Алейкум салам!

– Огыр кайда? Юрисинъ-турысынъ калай?

– Оллахый, меним юрисим былай-былай, сосы балады эмгистип

болмайман. Энди биревге аькетип берип, орынластырмасам

болмады. Иылайды, токтамайды.

– Йылаганы кыйын тувыл! — дейди шийх,— йылаган мынан бала

оьлмес. Бу бек яхшы бала экен. Бу бала бек акыллы болаяк. Халк

юритеек бала, ханлар мынан куьресеек бала. Хан тагына олтыраяк.

Муны бир аьруьв этип авызландырмага керек. Муны койга

авызландырмага керек. Сен былайда турып тур, мен муны

авызландырып болгандай кой алып келейим. Мен келгенше сен

баска затты эмдирип олтырма.

Суьйтип шийх кетеди, Шашлы Аьзиз бала мынан калады. Калган

уьшин бала йылайды. Даь келер йок, даь келер йок. Бу йоьнъкиди.

Шашлы Аьзиздинъ касына бир козлаган ийт келеди. Эмшеклери

дериткен. Баягы Аьзиз ары карады, бери карады. Йок шийх.

Болмаганда алды да балады ийтке эмгистти. Тойдырып алды. Ол да

балады тойдырып алып, ол да йылавын койып, ал энди йол алайым

дегенлей, алдына эки конъыр койды алып баягы шийх келди де

калды.

– Не эттинъ?

– Ийтке авызландырдым.

– Ай-вой! Терис эттинъ. Иылаган ман бала оьлмес эди. Сосы эки

конъыр койды эмип авызланган болса, ханлыкты да алар эди бу

бала, муннан калган оьркен де койдай ювас болып, бири бирине

яныплы, алал болар эди. Ханлыкты бала энди де алмага болар.

Болган уьшин ийттей тырнаклап кыйналып алар. Оннан калган

оьркен де бири бири мен ийттей ырылдасып, бири бириси мен

сыйыспай яшар! — деп шийх кетти де калды.

Шашлы Аьзиз балады. кешелер мен Янтемир деген аьдемге

аькеледи.

Янтемирдинъ он улы болган. Он биринши этип бу киси Шашлы

Аьзиздинъ улын асырамага алады. Шашлы Аьзиз оьзи ханга

коьринмей, кешелер мен кайтып кетеди.

Бир куьннинъ бир куьнинде Тохтамыс ханга барып бирев шагады:

– Янтемирдинъ колында Шашлы Аьзиздинъ улы бар деп. Шашлы

Аьзиз балады аькетип Янтемирге бергенде, баласына Эдиге деп

атады. Сонъында Янтемир ога Кубугул деп ат койды. Суьйтип

турганда Токтамыс хан Янтемирди шакыртады. Келеди Янтемир.

– Сенинъ колынъда Аьзиздинъ баласы барым?

– Бар.

– Мен оны оьлтирмеге керекпен. Аькел мында.

Янтемир уьйине кайтып келеди. Курткасына айтады:

– Былай-былай, хан Шашлы Аьзиздинъ ялгыз баласын оьлтиреек

болады. Ол бала бек йигит, акыллы болаякка усайды. Бизде он бала

бар. Кубугулдынъ орнына оьз балаларымыздынъ кайда бир осалын

берсек, калай коьресинъ?

– Мен оьзим де соны ойланып, калай айтаягымды билмей туры

эдим. Мен ога разы,— дейди куртка.

Суьйтип, Янтемир Кубугулды уьйинде калдырып, оьз улларынынъ

бирисин, ишиндеги осалын Тохтамыс ханга аькелип, «мине бу

Аьзиздинъ баласы» деп береди. Хан да басын кесип алады.

Соны ман Янтемирдинъ уллары тогыз, Кубугул ман он боладылар.

Балалар оьстилер. Оьсип йигит болганда, Янтемир агай оьзининъ

тогыз улын Тохтамыс ханга биревин кой бакпага берди, биревин

туье бакпага, биревин уьй куллыгына береди. Кубугулды йылкы

бакпага берди. Кубугул йылкы багып юреди.

Янтемир агайдынъ тогыз улы Тохтамыс ханга айдынъ басында бир

коьринип кететаган болган. Эдиге де ялгыз оьзи келип бир

коьринип кететаган болган.

Янтемирдинъ тогыз улы келип киргенде, хан бир зат та отпей

олтырады. Кубугул келип киргенде, хан уьш турып, уьш олтырады

экен.

Оны да ханнынъ бийкеси коьрип, тергеп турган болады.

Куьнлердинъ бир куьнинде ханнынъ курткасы айтады:

– Янтемирдинъ уллары келгенде, сен козгалмай олтырасынъ,

Кубугул келгенде, уьш турып, уьш олтырасынъ.

– Йок, турмайман! Эсигим меним эмен болганда, босагам болат

болганда, Эдиге меним нем эди? Эсигимдеги эт тувраган ийтим

тувылма эди? Мен ога неге тураман? Турмайман.

Нылкышылар тагы да бир келеек куьн, куртка ханнынъ этегин

миндерге тебен ийне мен туьйрейди. Тогыз ул келип кеткенде бир

зат та йок. Эдиге кирип келгенде, хан коьтерилип эди, тебен ийне

тартылды. Кубугул кеткеннен сонъ Тохтамыс хан курткасына

айтады:

– Сенинъ айтканынъ уьшин экен.

Кезуьвинде йылкышылар тагы да келгенде, хан буларга каты этип

ювырт уйытып береди. Тогызы касык пан ишип, таьвесип

кетедилер. Эдиге келгенде буга да ювырт бердилер. Эдиге ялпак

бекисин шыгарып, бас деп ювырттынъ уьстиндеги каймагын кесип

алып ишип, сонъ белиннен кылышын шешип алып, ювыртты

булгап, шарады коьтерип, ишип кетеди.

Ханнынъ курткасы айтады:

– Хан аьзирет, сен не эттинъ, ол не этти?

– Мен айттым, сенинъ басынъды былай кесермен, дедим. Ол

халкынъа былай булгав салып, халкынъды байырлап алып

кетермен, деди.

Соннан сонъ Тохтамыс хан Эдигединъ асылын-фасылын билеек

болып, астына уьйкен торы ат минип, ийнине ямышы илип, колына

камышы алып, уьйкен тоьбединъ уьстине минип толгайды:

Тохтамыс хан:

–Уьйкен тоьбе басында,

Уьйкен торы ат астында,

Яйылган уьйкен яй тартып,

Ягы туьги уьрпейип,

Хан иенъ

Былай айта турган куьн.

Мынънынъ Болат баьтири,

Кубугулдынъ асылын

Билемисинъ дей турды.

Кубугулдынъ асылы

Мен билмеймен, хан ием.

Уллы соьзден мен оьзим

Таксырлыман дей турды.

Найманнынъ Касай баьтири

Асылын аьдем билмеген,

Элге синъип юрмеген,


Бир толгашы дей турды.


Мен билмеймен, хан ием,



Купшактынъ Куба баьтири,







Кырктынъ Бухан баьтири,







Юздннъ Зухан баьтири,







Каьмбил улы Кер-Ямбай,

Кенъесинъ артык бий Ямбай,

Келимли ердинъ отысынъ,

Кер биединъ суьтисинъ,

Туьневгиси нартымсынъ,

Эндигиси сен меним,

Маслагатшы картымсынъ.


Сен билмесенъ, ким билер,


Сол заманда, сол шакта

Ботасы оьлген туьедей,

Бозлай берип,

Сонда Ямбай толгайды.

Кулыны оьлген биедей,

Кисней берип,

Сонда Ямбай толгайды.

Толгавында не дейди:

Юз де сексен яшаган,

Азув тиси босаган,

Атанънынъ сенинъ мынавда

Ак оьтпегин ашаган,

Сувсар боьркли, суп тонлы,

Сыбыра деген йырав бар,


Ол билмесе, ким билер?

Нагаш акам

Сыбыра йырав келгенше

Мен юманта турарман.

Нагаш акам

Сыбыра йырав келген сонъ.

Кол кавсырып, тиз буьгуьп,

Тиз астына боьрк салып,

Мен оьзим

Таьзим кылып турарман!

Алдына онынъ

Алты саклав миндирип,

Артына алты саклав тиздирип,

Арайыслап арыс салдырып,

Емхоьрден елкен кактырып,

Куьмистен куьпшек буьктирип,

Кербеттен кегей соктырып,

Кербестен тогын эттирип,

Тилегениы тенъ этип,

Арт ялкынын бек этип,

Арысыва

Алты кер ат ектирип,

Етегине

Ети торы ат еттирип,

Барып эди Сыбырага:

Арбага минер

Ол Сыбырадынъ аьли йок.

Ат ка минер

Ол Сыбырадынъ яны йок. Якларын

Орав мынан оратып,

Тислерин

Шыйратылган

Ший йибек пен тиздирип, Беллерин

Бота мынан бувдырып,

Аса таяк суьйретип,

Оьтирик, ялган айтмаска,

Ийман шаадетин эскертип,

Алты ат еккен кер ат пан

Алып келди Сыбырады.

Сыбыра йырав келген сонъ,

Хан Тохтамыс

Анда былай толгайды:

Юз де сексен яшаган,

Азув тисинъ босаган,

Аьр бувынынъ кавсаган,

Сыбырадай

Коьпти коьрген карт йырав,

Эдигединъ асылын

Бир толгашы деп эдим.

Сыбыра йырав козгалды,

Толгайым деп карады.

Айтпага авызы бармады,

Соьйлерге тили келмеди.

Аны коьрип Тохтамыс,

Уыпкил бастан

Ол Сыбырага ер берди,

Орталыктан онъ берди,

Уьш айланып соьз берди,

Уьш тостакай бал берди.

Сыбыра балды ишкен сонъ,

Бал буьйрекке туьскен сонъ,

Буьйрек балга бискен сонъ,

Басы-коьзи калтырап,

Авызы-бурны йыбырдап,

Сыбыра сонда толгайды.

Сыбыра:

– Ай, Тохтамыс, ай балам,

Ай астында бир коьл бар,

Нелер берсенъ еткисиз.

Басынъда сенинъ даьвлет бар,

Тепкилесенъ кеткисиз.

Берги улдынъ аргысы,

Аргы улдынъ бергиси,

Ортадагы эт елкели

Кус бурынлы, куьре коьали

Кубугулды сен буьгуьн,

Кувлай билмей кувлайсынъ,

Ахырысы буьгуьнде, ай,

Кубугулды, ай,

Кувлаган эрлер кутылмас, ай!

Янъы ханнан отыз хан,

Эски ханнан он бес хан,

Толайысы мынан Кырк бес хан.

Аны коьрип, мен оьзим,

Аннан калган карынъман.


Аннан да артык усайды.

Алшынъгыз деген хан болган,

Аны коьрип мен оьзим,


Аргы увылдынъ бириси,

Ишиндеги тириси,

Эт елкели, кус бурынлы



Батув хан деп хан болган,





Анав хан да, мынав хан,

Дуныядынъ

Бойын еген Кытай хан,

Бу дуныядан

Донъыз ашап оьткен хан.





Баба Туьклес дин ашкан,

Титиретип явга шабаган,

Палван солтан Берке хан.





Минарасы мынъ кулаш

Хан Суьйиндик болганда,





Зоьнъги бавы зылый алтын,

Терлиги шым алтын,

Иерининъ касы алтын,

Ювенининъ басы алтын,

Куйысканы куйма алтын,

Оьзибек деп хан болган.





Ямышысы яйма алтын,

Ямылганы баьри алтын,

Азбарына карасанъ,

Мынъ аргымак байлаган,

Шын-Машынды бийлеген,

Янбек деп хан болган.





Тебингеси темир алтын

Динибек деп хан болган,





Нардынъ бойын шорт кескен

Бердибек деп хан болган.





Боьденедей, боьридей,

Тек туьнегуьн ол оьзи

Калмык деген ерлерде

Шаган деген хан болган.





Тутам бойы тобылгы,

Сенинъ атанъ Тойкожа,

Тек туьневгиси куьнлерде

Тобылгыдан

Тогын йыйып, яй эткен.

Аны да коьрип мен оьзим,




Тойкожадынъ улы сен оьзинъ,

Томпак эрин, томпак бет,


Яланъ аяк, яланъ бас

Ювырып юрген яс эдинъ.

Алла оьзинъе бергенде,

Эндигиси буьгуьнде

Шагынъ келип, хан болдынъ,

Сени де коьрип турыман.

Оьлтиреегинъ билемен,

Оьлтирсенъ нем корайды?





Минарасы мынъ кулаш

Хан Суьйиндик болганда,





Зоьнъги бавы зылый алтын,

Терлиги шым алтын,



Куйысканы куйма алтын,

Оьзибек деп хан болган.







Азбарына карасанъ,

Мынъ аргымак байлаган,

Шын-Машынды бийлеген,

Янбек деп хан болган.





Тебингеси темир алтын

Динибек деп хан болган,





Нардынъ бойын щорт кескен

Бердибек деп хан болган.





Боьденедей, боьридей,

Тек туьнегуьн ол оьзи

Калмык деген ерлерде

Шаган деген хан болган.





Тутам бойы тобылгы,

Сенинъ атанъ Тойкожа,


Тобылгыдан

Тогын йыйып, яй эткен.

Аны да коьрип мен оьзим,




Тойкожадынъ улы сен оьзинъ,

Томпак эрин, томпак бет,


Яланъ аяк, яланъ бас

Ювырып юрген яс эдинъ,

Алла оьзинъе бергенде,


Шагынъ келип, хан болдынъ,

Сени де коьрип турыман.


Оьлтирсенъ нем корайды?

Калдырсанъ

Яным немге ярайды?

Оьлтирсенъ мени, хан ием,

Ахырет уьйге барарман,

Еннет тоьрин коьрермен,

Еннеттинъ

Туьз капысын ашарман,

Шейит кешкен боларман.

Аргы увылдынъ аргысы,

Берги увылдынъ бергиси,

Ортадагы эт елкели,

Кус бурынлы Кубугул,


Сеннен де артык усайды.

Яратканым

Сага ясав толтырып,

Ортасында оьзинъ олтырып,

Баьри эткенинъ кос этши

Ярылмалы-кырмалы

Тостаканын толтырып,

Хан ием, мага бал берши.

Кубугул колынъда юргенде

Халк, аьлемге шыгармай,

Дуныяга басын баламай,

Оьз суьйгенинъ эткен куьн.

Буьгуьнгиси буьгуьнде,

Суьйген куьнинъ кеткен куьн.

Энди меннен, хан ием,

Кубугулды не деп сорайсынъ?

Сыбыра йырав булай толгап токтады дейди. Сонда Токтамыс

Сыбыра йыравга айтады:

— Мен сага Кубугулды макта деп айтпайман. Асылын айт деп

айтаман.

Сонда Сыбыра Эдигеге карап толгайды.

Сыбыра:

–Ай, Кубугул, Кубугул,

Аркага минип карайман,

Асылынъды ким деп сорайман.

Тоьбеге минип карайман,

Тоьркининъди ким деп сорайман.

Эдиге:

–Ай, аксакал, аксакал,

Увыл, увыл десенъ де,

Сенинъ увылынъ мен тувыл.

Увыл, увыл дегенше,

Эдигедей мынавда

Эр дугашы

Мырза улым десенъ коьпме эди?

Ай, аксакал, аксакал,

Аркага минип карайсынъ,

Асылымды ким деп сорайсынъ?

Тоьбеге минип карайсынъ,

Тоьркинимди ким деп сорайсынъ.

Аркага минип карасанъ,

Асылымды ким деп сорасанъ,

Тоьбеге минип карасанъ,

Тоьркинимди ким деп сорасанъ,

Кимсинъ, кимсинъ дегенге

Кефеятпан дегенмен.

Кефеят кимсинъ дегенге

Баркаяман дегенмен.

Абубекир Саддыктан

Пайда болганман,

Актан уьлги алганман,

Нурдан пайда болганман.

Атасы, дейсинъ, Тойкожа,

Тойкожа увылы Тохтамыс,

Асылы Алшынъгыз деп

Мактанмасын.

Алшынъгыз болса не болгай?

Дугашы Махмун Карамет

Мен Варкаядынъ увылы

Шашлы Аьзиз увылыман.

Шашлы Аьзизден тувган

Шок ялгыз

Оьзинъмисинъ дегенге,

Тап оьзиммен дегенмен.

Сыбыра:

– Ай, Тохтамыс, ай балам,

Карт кисиде бет болмас,

Кув йиликте май болмас,

Курыган шоьпте даьм болмас,

Карт айткан соьз тутылмас.

Карт кисиде бет болса,

Кув йиликте май болса,

Курыган шоьпте даьм болса,

Карт айткан соьз саналса,

Кубугулды ша, сен балам,

Буьгуьнгиси буьгуьнде

Кувлай билмей кувлайсынъ.

Аргы увылдынъ бергиси,

Берги увылдынъ аргысы,

Ортадагы эт елкели,

Кус бурынлы Кубугулдынъ

Асылына карасам,

Актан уьлги алгандай,

Нурдан пайда болгандай.

Яй тартпага колы узын,

Мергин болар Кубугул.

Эрни юка, узын як,

Соьйлемеге сол куьнде

Шешен болар Кубугул.

Кубугулды ша сен буьгуьн

Кубугул деп кувлама,

Майтагым коьп деп дувлама.

Кубугулды ша сен буьгуьн

Кубугул деп кувласанъ,

Майтагым коьп деп зорласанъ,

Бир йылгысы

Япалак кустай ялпылдап,

Дувадак кустай токанълап,

Языда болар Кубугул.

Йыл айланып келгенде,

Йыл токсанлар оьткенде,

Кумга биткен куба тал,

Курык кесер Кубугул.

Кувалалы коьп йылкынъ

Кувып айдар Кубугул.

Кыйкувласкан коьп халкынъ

Кагып та алар Кубугул.

Элинъди сенинъ мынавда

Эки боьлер Кубугул.

Кува шыккан кисинъе

Кум каптырар Кубугул.

Касыклап йыйган коьп нартынъ

Шоьмишлеп тоьгер Кубугул.

Этеклеп йыйган коьп халкын

Эпли айдар Кубугул.

Сары алтын сенинъ тагынъды

Тартып алар Кубугул.

Куралайдай

Эки де коьзинъ кызартып,

Кувдай мойнынъ созылтып,


Элинънен сени айырып,

Омыртканъды кайырып,

Хайырынъды

Сенинъ деймен, хан нем,

Коьрер де бугай Кубугул.

Эт билеги сав алтын,

Соьйлегени мынъ алтын

Каныкедей аьруьвинъ,

Коьзикедей сылувынъ

Олжа этер Кубугул.

Тогыз керей бабасы,

Толы юрттынъ иеси

Тохтамыстай ханларды


Олтыргыстпай, тургыстпай,

Олтырып деймен мынавда

Сом юрегин тымгыстпай,

Туьзге кувар Кубугул.

Ай, Тохтамыс, Тохтамыс,

Бир айтаман — тынмайсынъ,

Коьп айтаман — коймайсынъ,

Мен не айтайым сизлерге?

Кув йиликте май болмас,

Курыган шоьпте даьм болмас,

Кубарган деймен мынавда

Мендей картта соьз болмас.


Оьлтирсенъ неге ярарман,

Калдырсанъ неге ярарман?

Кубугулды ша сен, балам,

Кувлай билмей кувлайсынъ.

Кубугулды кувласанъ,

Яшавымнынъ сонъында

Тувра соьзим айтаман:

Кубугулды

Кувлаган эрлер онъмаган

Сени кимик

Кызыл шашбав ханлардынъ

Актыгына

Етер бугай Кубугул.

Сол ерде Сыбыра йырав тыска шыгады.

Эдигединъ Янтемир агайдан тувган тогыз суьтлеси бар эди, бир

эмшекти эмген. Юз де сексен йыл яшаган Сыбыра йырав Эди-

гединъ сол тогыз суьтлесин шакырып айтады:

— Сиз тогызынъыз тогыз ерден юрип, тогыз пышак алып, ханнынъ

аьскерининъ атларынынь айылларын да, минер бетлериннен

зоьнъги бавларын да бираз калдырып кесинъиз. Хан Кубугулды

балга эсиртип, капаган. Кубугулдынъ атын да, савыт-садагын да

атынынъ уьстине артып, атты келеске аькелип, ханнынъ азбарына

байланъыз. Эеирик айыксыз болмас деп, айыкканда Кубугул

шыгарактан шыгып кашар. Сол заманга онынъ аты аьзир турсын.

Мен ога билдирермен.

Сол заманда Кубугулдынъ тогыз суьтлеси Сыбыра айткандай этип,

ханнынъ аьскерининъ айыл тартпыларын да, зоьнъги бавларын да

кесип, Эдигединъ атын да, савыт-садагын да аьзирлеп, аькелип

байлап коядылар. Сол заманда юз де сексен ясына келген Сыбыра

йырав уьйге кирип, Кубугулга толгап анълатты:

Сыбыра:

–Бал шапшакка Басар бугай Кубугул,

Шыгарактан шыгып,

Кашар бугай Кубугул.

Баьрин айтып каьйтейим,

Айтканым болсын буьгуьнде,

Кула туьзде, кув шоьлде

Коьп кыдырар Кубугул.

Сол соъзлерди эситкен Кубугул, сыбырады анълап, бал шапшакка

басып, шыгарактан атылып тыска шыгып, атына минип кашады.

Сонда Тохтамыс хан аьскерине буйрык береди, Кубугулдынъ

артыннан кувып етип, ыслап келсин деп.

Тохтамыс:

– Эй тогыз эр, тогыз эр,

Тогызынъ да бара коьр.

Алдап-сулдап Кубугулды

Касынъызга ала коьр.

Алдап-сулдап касынъа ал,

Касынъа ал да басын ал!

Болса да атка минемен деп ымтылган аьскершилер иерлердинъ

айыллары уьзилип, зоьнъги бавлары уьзилип, иерлер авып, аьскер

атка минип кувып болмады.

Сонда Сыбыра йырав айтады:

— Кой энди. Сиз оны яманлыкэтип кайтарып болмассыз. «Эдиге

элден шыкса, эбин Кудай келтнрер» деген атайлар. Сенинъ буьгуьн

сан мынъ аьскеринъ болса да, кырар ол. Сонда хан астындагы атын

берип, ийниндеги ямышысын берип, колындагы камышысын

берип, Эдигединъ артыннан Каьмбилдинъ увылы Кер Ямбайды

йибереди. Сонда Кер Ямбай Эдигединъ артыннан эртеннен кешке

дери кувып, ога етип, толгап туры:

Ямбай:

– Кайтсанъа, аьзиз, кайтсанъа,

Кайтып уьйинъ тапсанъа.

Эл аралап, юрт сайлап,

Занъырдаган

Уьйкен нарга шанъ байлап,

Хан иенъ сени шакырады, кайтсанъа!

Энегеси бийик боз орда,

Энип салам берсенъе.

Эрни юка шынъ аяк,

Хан иенъ бал береди — ишсенъе.

Этеги алтын, енъи алтын,

Хан иенъ тон береди — кийсенъе.



Тебингиси тенъ алтын,

Тебингени баьри алтын,



Кулагын биздей кадаган,

Кекелин кыздай тараган,

Асылы артык араптан

Хан иенъ ат береди — минсенъе.

Куйрыгы узын ак сунъкар

Кус береди — суьйсенъе.

Балдагы алтын айболат,

Хан иенъ кылыш береди — бувсанъа.

Бир шегеси мынъ кызылга битмеген,

Ханлардынъ айдаган малы етмеген.

Усталардынъ мынъ шоькиши туьтмеген,

Хан иенъ куьбе береди — кийсенъе.

Шорасыннан Шора боьлип береди,

Шора агасы болсанъа.

Байталыннан Байтал боьлип береди,

Байлап, кымыз ишсенъе.

Майтагыннан Майтак боьлип береди,

Тоьрешилик суьрсенъе.

Оьпкелеген соьзииъди

Оьзинъ барып айтсанъа.

Эдиге:

–Эдиге айтар эр айтар,

Эдигедей анавда

Эр дугашы бий айтар:

Эл аралап юрт сайлап,

Занъырдаган

Уьйкен нарга шанъ байлап,

Хан ием мени

Шакырса да мен барман,

Оьзим элден тайган сонъ.

Энегеси бийик боз орда,

Энип салам мен бермен,

Тоьбем кутсыз болган сонъ.

Эрни юка шынъ аяк,

Хан ием меним

Бал берсе де мен ишпен,

Эрним елкек болган сонъ.

Этеги алтын, еиъи алтын,


Тон берсе де мен киймен,

Ийним кутсыз болган сонъ.



Тебингиси тенъ алтын,

Тебингени баьри алтын,



Кулагын биздей кадаган,

Кекелин кыздай тараган,

Асылы артык араптан


Ат берсе де мен минмен,

Авым кутсыз болган сонъ.

Куйрыгы узын ак сунъкар

Кус берсе де мен суьймен.

Балдагы алтын айболат,


Кылыш берсе де мен бувман,

Белим кутсыз болган сонъ.

Бир шегеси мынъ кызылга битмеген,

Ханлардынъ

Айдаган малы етмеген,

Усталардынъ мынъ шоькисн туьтмеген,

Ягасы алтын,

Ак куьревке темир тон,


Куьбе берсе мен киймен,

Шаркым кутсыз болган сонъ.

Шорасыннан

Шора боьлип берсе де,

Шора aгасы мен болман,

Оьзим яман болган сонь.

Байталыннан

Байтал боьлип берсе де,

Байлап кымыз мен ишпен.

Майтагыннан

Майтак боьлип берсе де,

Тоьрешилик мен суьрмен,

Майтак сайлап шыккан сонъ.

Оьпкелеген соьзимди

Аткан огым айтпаса,

Авызым ман мен айтпан.

Каьмбилдинъ улы Кер Ямбай,

Ат бергеннинъ улысынъ,

Ас бергеннинъ кулысынъ,

Кери тилли ийт Ямбай,

Тарт тилинъди ийт Ямбай,

Тартпай тилинъди кесермен,

Танълайынъа мен сенинъ

Тал кыздырып басарман.

Явырнынънан

Ярмай оьтинъди аларман.

Хан иенъе айта бар:

Эр болып атка минген сонъ,

Бир йол алып юрген сонъ,

Хатын болып мен кайтпан.

Бу кетуьвден кетермен,

Шаьтемир ханга етермен.

Шаьтемир мага кол берсе,

Аллам ишиме онъ берсе,

Токтамыстай тиси кертик,

Тили муьлтис ханларды

Аягымнынъ астында

Бир маскара этермен.

Муннан аьри мактанман.

Мактандырсанъ сен мени,

Он эки тутам . ок тарткан,

Бурынгы оьткен эр Шынъгыз,

Эр Шынъгыздынъ

Оьзи минен тенънермен.

Карагайдан

Бийик биткен терекпен,

Басымнан

Давыл урса — тенъселмен.

Тохтамыстынъ тогыз эр,

Камышы тиер мойныньа,

Кан сыргалар койнынъа,

Шыдамассыз

Меним кылган ойыныма.

Мен мендирмен, мендирмен,

Менменликте мен оьзим

Тоба кылган эрдирмен.

Душман отын яндырман,

Дослар отын соьндирмен.

Кайт, кайт, Ямбай, кайт Ямбай,

Кайтып уьйинъди тап Ямбай,

Елкенли коьл тоьгерек,

Алдавлык соьзинъ не керек?

Сол ерде Каьмбилдинъ улы Кер Ямбай коркып, атынынъ басын

бурып, кери кайтып кетеди.

Ямбай кетип бараятырганда, Кубугулдынъ артыннан онынъ

Янтемир агайдан тувган тогыз суьтлеси тогыз атка да минип

шыкканлар.

Сонда Ямбай буларга питне береди:

— Эй, койынъыз соны. Сизге онда не бар? Яман мынан яман

болып, кашак пынан кашак болып. Хан сизди буьгуьн болмаса

танъла ыслар, танъла ысламаса бирсуьгуьн ыслар. Неше бир йыл

юреек ол кырда. Кайтынъыз артынъызга.

Эдигединъ тогыз суьтлеси Ямбайдынъ соьзин тынъламайдылар.

Эдигединъ артыннан кетедилер. Эдиге де буларды карап туры эди.

Бир заманда караса — тогыз суьтлеси келеятыр. Тогыз суьтлеси

касына келгенде, Эдиге буларга толгайды.

Эдиге:

– Эдиге айтар, эр айтар,



Сыдырув арка, сылув тоьс,

Сырттан толгай, тогызым.

Канъыган кара басыма

Каравыл шыккан, тогызым.

Ерге биткен елкекти

Азык эткен, тогызым.

Дувадактай токанълап,

Тезек йыйган, тогызым.

Эй, тогызым, тогызым,

Тогызымнынъ басын етермен,

Атынъ оьлсе — тоьлермен,

Калганынъды мен сизинъ

Кара киске боьлермен.

Оьлгенинъе не этермен?

Аьруьв ювып мен оьзим

Ак кебинлеп, коьмермен.

Бермен келши, тогызым,

Этсиресенъиз булан атарсыз,

Эрикпесенъ, тогызым,

Мени минен

Бир мыратка етерсиз.

Таьнъирим оьзи буйырса,

Тохтамыстынъ

Толы юртын мен алсам,

Толкысытып

Ака Эдилге кондырсам,

Сарайшыклай, хожалай

Увыл увылынъа калганша,

Емегинъ болсын, тогызым.

Аны алып, азсынсанъ,

Елке шашын оьрмеген,

Аьдем юзин коьрмеген,

Байлардынъ

Кара шашлы аьруьви

Сизге болсын, тогызым.

Болса — булай этермен,

Мырадынъызга етермен.

Болдырмаса таьнъирим,

Болмасына не этермен!

Толгавын битирип, тогызын да нертип, Эдиге арман карап юре

берди. Бир кесек куьнлер юрген сонъ, буларга тогыз баслы, бир

куйрыклы йылан расты. Эдиге «оьлтиринъиз» дегенде, йыланнынъ

тогыз басы тогыз якка тарткышай, тогыз кардаш йыланнынъ тогыз

басын кесип аладылар.

Эдиге алар тагы атланадылар. Тагы бир ерде буларга бир баслы,

тогыз куйрыклы йылан расады. Эдиге «оьлтиринъиз» дегенде,

тогыз кардаш кылышларын шыгаргышай, йыланнынъ басы инине

кирип кетеди, бастынъ артыннан куйрыклар да кетти.

Оьлтиралмадылар.

— Бизге де бир басшы керек,— деди Эдиге,— биз бир басшыга

бойсынып юрмесек, бизди баьриси енъер.

Сол ерде Эдигеди басшы этип айырадылар. Тагы атланды булар.

Бир заманда буларга бир атлы карсы келеди. Ол Кабарты алптан

кашкан экен. Кабарты алп Шаьтемир ханнынъ кызын алып

кетеятыр экен.

Эдиге Кабарты алптынъ артыннан кувып етип, кыздынъ коьмеги

мен Кабарты алпты енъип, кызды босатып, Шаьтемир ханга кызын

алып барады. Шаьтемир хан суьйинип, Эдигеди куьев этип, кырк

куьн той этеди.

Суьйтип яшап турганда, Эдиге Тохтамыстан оыпин алмага

кайтпага ойлайды. Шаьтемир хан муны йолдаслары ман кемеге

олтыртып йибереди.

Эдиге йолдаслары ман Тохтамыс ханнынъ ерине келеди. Ювык

келип, бир бийик тоьбеди сайлап, аз аьскерин тоьбединъ уьстйннен

: айдайды, эртеннен кешке дери. Тоьбединъ басы, карап турган

Тохтамыстынъ аьдемлерине, коьрине экен. Аьдемлер шавып

Тохтамыска кеяедилер:

Аьскери мен Эдиге келеятыр. Аьскерининъ коьплигиннен бир

тоьбединъ касыннан эртеннен кешке дери уьзилмей юрди.

Сонда Тохтамыс хан коркып, кашып кетеди. Тохтамыс Эдигеди

кувлаган заманда Янтемир агайдынъ колында Эдигединъ авыр

аяклы хатыны калыпты. Оннан да бир увыл бала тувыпты. Янтемир

ога Шах-Нурадил деп ат тагады. Нурадилге бес — алты йыл

толганда, Янтемир агай оны Тохтамыска уьй куллыкка береди.

Тохтамыс хан Нурадилге Болмасын деп ат тагады.

Энди Эдиге оьш алмага деп кайтып келгенде, Шах-Нурадил де

оьсип еткен яс болады, оьзи эки тазы ийтин иертип, Эдиге

алардынъ йолында анъшылап юрген болады. Нурадил бир кийикти

согып, йолавшыларга ашатады. Сол ерде атасы ман улы

танысадылар.

Тохтамыстынъ кашканын эситип, Эдиге артыннан куваяк болады,

Сонда Шах-Нурадил айтады:

– Йок, атай. Сен кувма, мен кувайым.

– Бар, балам, — дейди Эдиге увылына,— Тохтамыстай залым хан

меним атам, сенинъ бабанъ Шашлы Аьзизди, кустынъ бир

йымырткасын саткасынъ деп, эрнин-бурнын кести, эки Кулагын

кести, элден, аьдем ырувыннан кувыя, агашка, кырга — айван

ырувына косты. Каьрипликке калдырды. Оны ман да калмай, мени

эмшектеги бала болып асырамага алганы уьшин аталыгым

Янтемирдинъ ювырып юрген баласын оьлтирди. Вуьгуьнги куьнде

сен Тохтамыс ханды оьлтирип, залым ханнан оьшимизди алып

келсенъ, Тохтамыс ханнынъ эки кызы бар, Каныкедей аьруьв,

Коьзикедей сылув деп. Тохтамыстынъ ай десе — айы эди, куьн

десе — куьни эдилер. Сен экевин де оьзинъ хатынлыкка аларсынъ.

Соны ман Шах-Нурадил, атасына соьз берип, Тохтамыс ханды

кувып кетти.

Куьнлердинъ бир куьнинде, кашып бараяткан Тохтамыс Эдил

сувына етеди. Эдил сувын коьргенде, Тохтамыстынъ коьнъили

босап, аьвелги заманы эсине туьсип, Эдилге карап толгайды.

Тохтамыс:

– Элим-куьним Эдил сув,

Кирим-когым алган сув.

Айхай меним кара куьн,

Хан кашып, бийлер кувган куьн.

Куьнимиз булай болды деп,

Ханимлер деймен мынавда

Каптай кара кийген куьн.

Ат уьркип, иерлер сынган куьн,

Алтын таклар буьлген куьн.

Темир сувлык уьзилип,

Тизгин колга келген куьн.

Коьше турган эл коьрип,

Хан кашып, бийлер кувган куьн.

Хан ортада мунъайып,

Эки коьзин яс басып,

Танавларын шанъ басып,

Табанлары ер басып,

Булай айта турган куьн:

Аланъ, аланъ, аланъ юрт,

Аланълаган уьйкен юрт.

Атлап-шувлап халкым йыйылып,

Садагын салпы байлап,

Атам куьев болган юрт.

Биелей тастар салынып,

Анам келин болган юрт.

Сазандай куйрык таслатып,

Саф аргымак оьскен юрт.

Келин келген кепли юрт,

Йылгын яккан йыллы юрт.

Запырандай мынавда

Сары баллар сапырып,

Сабан тойга коьшкен юрт.

Ябагылы яс тайлак

Ярдай атан болган юрт.

Ятып калган бир токлы

Яйылып

Мынъ кой болган юрт.

Танам кашып

Сыйыр болган юрт.

Тайым кашып

Бие болган юрт.

Эдилимсинъ, Тенимсинъ,

Отынъ секер,

Сувынъ сербет еримсинъ.

Хан иенъ сенинъ буьгуьнде

Казак шыгып барады,

Хан иенъе буьгуьнде

Йолынъ болгай дермисинъ?

Яз эди — куьз болады, куьз эди — кыс болады, кыс эди — яз

болады. Тохтамыстынъ артыннан еталмайды. Куьнлердинъ бир

куьнинде, кыстынъ карлы куьнинде Эшкили-бай деп бир бай бар

эди. Эртен танъ аткан заманда сол Эшкилибайдынъ авылынынъ

касыннан аьдемлери минен кашып бараяткан Тохтамыс хан оьтеди.

Сол Эшкили-байдынъ бир еткен уьйкен кызы бар эди. Сол кыз

шарлактынъ басында карап турады.

Эшкили-бай сол куьн коьшеек болып туры экен.

– Атай, сен буьгуьн коьшпе,— дейди кызы,— коыпсенъ, Нурадилге

бизден сонъ каралды карсы келмес. Бу юрттан бизди таппаса,

йолыннан кайтса, ол йолда оьлип, сен онынъ канына каларсынъ.

Соны ман атасы коьшпейди. Кешединъ бир заманында Нурадил

келеди буларга. Келип аттан туьскенлей, тилсиз болып, талып

йыгылады. Уьсти-басы юка, яз кийимин кийген. Тохтамыска етеек

болып бул яз кийимин кыс кийимине авыстырмага да амалы

болмаган. Оьзи бузлаган. Сес-салам йок. Буга сав авыл йыйылып,

этпеген амаллары калмай, я йылытып, я эсин келтирип

болмадылар. Сонда биревлер айтады:

– Оны уьйкен кыздынъ койнына салмага керек.

Сол ерде соьлеги Эшкили-байдынъ кызы Нурадилди койнына алып

ятаяк болады.

Суьйтип, уьйкен юрканды да ябынып, койнына алады.

Кешединъ бир заманында Нурадилге бир аз ян келди. Ян келип,

эсин йыйганда, Нурадил ойланады: «Мен атамга ант этип

шыкканман. Бу кызга янъылып калмайым» деп, белиндеги

алдаспанын шешип, сувырып кыныннан алып, оьзи мен кыздынъ

арасына салады.

Эртен ерге ярык туьскенлей, Нурадил ушып турып, Тохтамысты

кувып кетеди.

Ахсамнынъ ахыры болган мезгилде, Эртиш басы Кара-агаш деген

ерде Тохтамыс хан, янында аталыгы Иолмагамбет пен Ямбай да

болып, энди Нурадил йолдан кайтты деп, ишип турылар. Сол

мезгилде уьстилерине Нурадил келип калады. Нурадил йорыкка

барып, Тохтамыстынъ аталыгы Йолмагамбеттинъ басын кесип

туьсирди. Сонынъ арасында Тохтамыс та кашты, Ямбай да кашты.

Ахсам мезгил. Нурадил Тохтамысты табалмады, Ямбайды тапты.

Кылышын сувырган эди Нурадил.

– Тохта, тохта, Нурадил,— дейди Ямбай,— сен мени оьлтирсенъ де

Тохтамыс ханды оьлтирип болмассынъ. Мени оьлтирмеске ант эт,

мен сага Тохтамыс ханды тавып берейим.

Сонда Нурадил кара киси эди. Каралыгы ман оьлтирмеекке

Ямбайга ант этти.

Виз булай эрек турып тураяк. Тохтамыс аталыгы Йолмагамбетти

кебинлеп коьмеек болып келер. Кетеек тувыл,— дейди Ямбай.

Тохтамыс болса барып Кызгыш коьлдинъ камысына тыгылган

экен. Сонда кызгыш куслар кышкырысып ушадылар. Сонда

Тохтамыс кызгыш кусларга карап толгайды.

Тохтамыс:

–Ай кызгыш кус, кызгыш кус,

Авазынъ сенинъ

Айлак яман заьрли кус.

Сени коьлден айырган,

Мени элден айырган

Эдиге улы Нурадил

Эш бермегир мырадын.

Садагын

Эш салмасын белине,

Саргайып деймен ол оьзи

Казак шыксын элиннен.

Коьп кышкырма, кызгыш кус,

Коьк йымыртканъ аларга,

Басынъа сенинъ анавда

Уллы кыйынлык саларга

Меним майтакларым йок.

Высылдама, коьк камыс,

Эдиге увылы, коьп майтак

Келип конса — соларсынъ.

Вуьлкилдеме, сом юрек,

Бир толгасам — тымарсынъ.

Толкысыма, ана Эдил, Токсаннынъ

Бири толса — катарсынъ.

Тыпыршыма, кубаша ат,

Бутынъ катса — юбарсынъ.

Сувсылдама, куба ел,

Алладан

Ызын келсе — тынарсынъ,

Буркысыма, куба шанъ,

Себелеп

Ямгыр явса — ятарсынъ.

Янымдагы йолдасым

Сыпсынъ-сыпсынъ этеди.

Яныма кыйын келгенде,

Мени койып кетеди.

Сыр билмеген янларга

Сырымды калай тоьгейим?

Сынавлы

Шынты юйрик юбады,

Сыналмаган ебеге

Калай барып минейим?

Хазирет алла бий Ялал,

Хан увылы мен оьзим,

Оьлмей колга тутылман.

Алладан

Тувра келген ажалдан

Елкектейин мен оьзим

Ерге синъсем — кутылман.

Суьйтип толгай-толгай, камыстан шыгып, аталыгы Йолмагамбетти

коьрип йылап туры эди, Нурадил атылып барып билегиннен

ыслайды.

– Тохта, Нурадил,— дейди Тохтамыс,— атанъ Эдиге болса, меним

канымды кешер эди. Сен кешпессинъ. Мага аталыгым

йолмагамбетти ак кебинлемеге кой.

Нурадил буга эркинлик береди. Тохтамыс аталыгын ак кебинлеп

коьмгеннен сонъ, Нурадил тагы кылышын шыгарып эди.

– Тохта, Нурадил,— дейди тагы Тохтамыс,— атанъ Эдиге болса,

мени кешер эди. Энди мага эки рахат намаз кылмага кой.

Кояды Нурадил. Тохтамыс намаз кылып болады.

– Энди,— дейди Тохтамыс,— меним оьзимнинъ яным оьзиме

аьзиз.— Кылышынъды сыкмел деген таска биле.

Нурадил кылышын таска кайрап, Тохтамыстынъ басын кесип

алады. Басын канжыгасына тагады, янына Ямбайды да иертип,

кери ызына кайтады. Кайтып, элге ювыклап келген мезгилде,

айтпага бир саьат болган ман, бир хыйыл заман кетип, баягы Ямбай

Эдигеге суьйинши айтпага деп, Нурадилден ызын алып, оьзи

Тохтамыс ханнынъ азбарына келип, ханнынъ эки де кызына

айтады:

Эдиге увылы Нурадил сизинъ атанъызды оьлтирип, басын алып

келеятыр. Ол сизди хатынлыкка алмага суьер. Сиз экевинъиз де

курсагынъызга кишкей ястык байлап шыгынъыз алдына.

Нурадилдинъ эки коьзи сизде болар. Сизге карап:

– Бу кимнен болган? — деп сораса:

– Кимнен болаяк эди. Он эки айдан бери бизим колымызда сенинъ

атанъ турады. Не болса да — атанънан болган! — деп айтарсыз. Ол

заманда Нурадил атасынынъ басын кесип алар.

Соны кызларга айтып, Ямбай Эдигеге барып, суьйинши тилейди.

Эдиге улынынъ алдына шыгады. Болса да, Нурадилдинъ алдына

бас деп кызлар шыгып, Ямбай уьйреткен явапты бередилер. Сонда

Нурадил Эдигеди, «муннан тай» деп, кувлайды. Сол заманда Эдиге

улына толгайды.

Эдиге:

–Уллы юма куьнинде

Дуныяга энгенмен.

Авызымды ашканда,

Ашхадуху ля илляга дегенмен.

Халктан уьлги алганман,

Нурдан белги алганман,

Араби китап колга алып,

Аьлимлерден

Бармай явап алганман.

Аьлимлердинъ айтканын

Мен айтайым дегенмен.

Куьлми ерде тувылман,

Яры коькте тувылман.

Куьрилдеген

Уьйкен коьктинъ астында

Кыдырлы яска йолыгып,

Кырк куьн тагат кылганман.

Сол тагаттынъ ишинде,

Шах Нурадил мырза улым,

Калмай уллы

Таьнъириден

Сени тилей турганман.

Ак кувдай мойны созылган,

Картайганда

Карт бабанъды кайда кувлайсынъ,

Шах Нурадил, мырза улым,

Кувлагандай мен не эттим?

Эдиге айтар, эр айтар,



Нурадил тувды дегенде,

Тув биелер сойгыздым.

Болды, болды дегенде,

Боз биелер сойгыздым.

Нурадилдинъ бесиги

Неден болар дегенде,

Карагайдан болар дегенмен.

Карагайдан бесик ясаттым,

Кайыннан бутак шыгарттым.

Астынъа камка яйдырттым,

Камка каты болады деп,

Кара киске боьлеттим.

Сени йоктан бар эттим,

Агалар ман

Бас костырып, тоьре эттим.

Каршыгадай кус эттим,

Кайын октай туьзеттим.

Аккувдай мойны созылган,

Картайганда карт бабанъды

Кайда кувлайсынъ?


Кувлагандай мен не этим.

Кавданлы ерге от берсем,

Отты кайдан отларсынъ?

Кара лашын катырсам,

Кусты кайдан суьерсинъ?

Кара аргымак катырсам,

Атты кайдан минерсинъ?

Аккан сувга кан куйсам,

Сувды кайдан ишерсинъ?


Картайганда карт бабанъды

Кайда кувлайсынъ?


Кайда барып онъарсынъ?

Сол ерде Эдиге улы шах

Нурадил толгайды.

Нурадил:

Эдиге увылы

Шах Нурадил бий айтар:

Кавданлы ерге от берсёнъ,

Отлардан

Отлар сайлап отларман.

Каралашын катырсанъ,

Кустан суыгькар суьермен.

Кара аргымак катырсанъ,

Аттан тулпар минермен.

Аккан сувга кан куйсанъ,

Сувды симирип ишермен.


Картайганда

Карт бабамды кувласам,

Алладынъ уьйи Бейтулла,

Уьш айланып

Тевбе этсем — ювыларман.

Эдиге:

– Эдиге айтар, эр айтар,



Эбим колай келгенде

Бугадынъ улы Темирди

Аягымнынъ астында

Аьйле минен оьлтирдим.

Эбим колай келгенде

Бир мезгилде

Бес мынъ киси оьлтирдим.

Саьрсемби куьннинъ ишинде,

Дуьйсемби куьннинъ туьнинде

Кувлаганынъ мен болсам,

Аьр душпанынъ алдынъда

Мендей кашсын, мырза улым.

Суьйтип, Эдиге айтып болып, ушып кетеди. Соны ман Шах

Нурадил хан болады. Баягы Каныкедей аьруьв, Коьзикедей

сылувды да алады.

Сол заманда Тохтамыс ханнынъ Кадырберди яс солтан деп увылы

болады. Эдигеден, Нурадилден атасынынъ оыпин алаяк болып

аьскери минен юреди.

Бир кере Кадырберди кырда Ямбайды ыслайды. Ямбай коркып,

буга алдавлык пан Нурадилди аькелмеге соьз береди. Нурадилди

аькелип, Кадырбердиге ыслатады.

Кадырберди Нурадилди бийда — сислерге олтыртып, оьзи

толгайды.

Кадырберди:

– Кадырберди яс солтан

Булай айтып толгайды:

Толгай, толгай турып ювырган,

Томавыз коьрсе — каргыган,

Томавызга токтамай,

Кырыннан каргып,

Тик туьскен,

Ол айваннынъ

Туягынынъ налыннан

Казандай кара таслар

Шик туьскен,

Толкысыган

Толы Кырым кыдырган,

Томага коьзли торымды

Аны неттинъ, Нурадил?

Томагалы айбалтам,


Бир шегеси

Мынъ алтынга битмеген,

Усталардынъ

Мынъ шоькиши туьтмеген,

Явырнынъа сыймаган,

Языда душпан колы

Тиймеген,

Ягасы алтын,

Ак куьревке, темир тон,


Он эки табан боз орда,

Босагасы болаттан,

Болатка алтын ялаткан,

Ялкынлары ярма ока,

Туьнъирлиги туьрме ока,

Ялкынлары ярайыс,

Доьрт те бавы арайыс,



Ойдан коьшкен он арбам,

Онавы да казна арба,

Арка авылдынъ

Артыннан коыикен алты арбам,

Алтавы да казна арбам.

Ак инген оьзге нар екпей,

Ак инген оьзге нар ексе,

Оьсес ерде ол айван

Адым ерге тарталмас,


Коьрингеннинъ коьзин оьлтирген,

Авылларга кирмеген,

Тийиссиз ерге басмаган,

Вуршаладан коьйлекли,

Бурнында

Дана куьмис алкалы,

Тамагынынъ астында

Куйма куьмис туьймели,

Каныкедей аьруьвди,

Коьзикедей сылувды


Тогыз ханнынъ кенжеси,

Толай майтак иеси,

Токтамыс атлы бабамды,


Нурадил:

– Эдиге улы

Шах Нурадил бий айтар:

Толгай, толгай ювырган,

Томавыз коьрсе каргыган,

Томавызга токтамай,

Кырыннан каргып, тик туьскен.

Ол айваннынъ

Туягынынъ налыннан

Казандай

Кара таслар шик туьскен.

Толкысыган

Толы Кырым кыдырган,

Томага коьзли торынъды,

Алла оьзиме бергенде,

Сол языдынъ бойында

Тонав этип мингенмен.

Томагалы айбалтанъ,



Карыма алып илгенмен.

Бир шегеси

Мынъ алтынга битмеген,

Усталардынъ

Мынъ шоькиши туьтмеген,

Ягасына языда

Душпан колы тиймеген.

Ягасы алтын

Ак куьревке темир тон,



Тонав этип кийгенмен.

Каслар, каслар, каслы орда


Босагасы болаттан,

Болчтка алтын ялаткан,

Ялкынлары ярма ока,

Туьнъирлиги туьрме ока,

Ялкынлары ярайыс,

Доьрт те бавы арайыс,



Алыстагым келсин деп,

Анъкыганым кансын деп,

Отка ягып кеткенмен.

Ойдан коьшкен он арбанъ,

Онавы да казна арбанъ,

Арка авылдынъ

Артыннан коьшкен алты арбанъ,

Алтавы да казна арба,

Ак ингеннен оьзге нар екпей,

Ак ингеннен оьзге нар ексе,

Оьсес ерде ол айван

Адым ерге тарталмас,


Арка авылдынъ астында

Тегин олжа эткенмен.

Коьрингеннинъ коьзин оьлтирген,

Тийиссиз ерге басмаган,

Авылларга кирмеген,

Бир коьрген киси

Бес коьрген,

Дестелеп шашын тараган,

Буршаладан коьйлекли,

Бурнында

Дана куьмис алкалы,

Тамагынынъ астында

Куйма куьмис туьймели,

Каныкедей сенинъ аьруьвинъ,

Коьзикедей сенинъ сылувынъ,



Хатын да этип алганман.

Тогыз ханнынъ кенжеси,

Толай майтак иеси,

Токтамыс атлы бабанъды

Эртиш басы

Кара агаш эллерге

Сонда суьрип еткенмен.

Еткен болсам, не эткенмен?

Сонда басын кескенмен.

Канжыгамнан калыр деп,

Атамга деймен мынавда

Соьзим ялган болыр деп,

Ак камкага оратып,

Мойныма

Аьйкел салып келгенмен.

Эдиге улы

Шах Нурадил мендирмен.

Сени кимик

Кызыл шашбав ханлардынъ,

Кайсысыннан кемдирмен.

Ак тенъизден ашшыман,

Арбалап

Секер сепсенъ — шоршыман.

Анадан кара тувганман,

Сабынлап ювсанъ агарман.

Вулытка етпей шорт сынман,

Саным тувыл бурнымнан

Вийда оьткерсенъ — кайгырман.

Узын огым, кенъ яйым

Тиймей туры колыма,

Узын огым, кенъ яйым

Тие койса колыма,

Ииберер эдим мен сени

Атанъ барган мынавда

Хан Тохтамыс йолына.

Сол заманда Кадырберди яс солтан окып, окувдынъ туьбине еткен

аьлим киси эди дейди. Нурадил кара киси эди дейди. Кара киси

болганнан себеп, Нурадил юрегиндегин тувра айтты.

«Кара кисидинъ акылы эки кара санында болыр» деп окыганы ч

бар эди Кадырбердидинъ. Нурадил оьзиннен коркпай, адаламай,

эткен затларын дурысыннан айтып бергенине разы болып, онынъ

эркине сукланып, Кадырберди муны оьлтирмеди. Бийда кагылган

олтыргыштан коьтерип алып, оьзининъ олтырган олтыргышына

олтыртты.

— Бир тувыл ети атамды оьлтирген болсанъ да, кештим,— деди

Кадырберди.

Соны ман Нурадил оьзининъ юртына кайтып, атасы Эдигеди де

излеп, уьйге кайтарып, Тохтамыстынъ кызлары мынан яшап, хан

болып калады.

Копланлы баьтир

Копланлы баьтир болган Алшанъыр ханнынъ колында. Ногай

баьтирлерининъ ишинде Копланлыдынъ уьйкен сыйы болган.

Копланлыдан ханлар, бийлер де тартынатаган болган. Тартынган

уьшин суьймегенлер. Копланлы баьтир Ногай элин душпанлардан

саклап турган. Болган ман да Копланлы ярлы халкка бир заманда

да хас болмаган, кайтарасына ханлардынъ эткен залымлыгына

карсы шыгып турган. Колыннан келген ерде бийлерге, мырзаларга

еткере барган. Бир хыйлы заман Копланлы Ногай элиннен кетип,

бийлер мен явласып, Крым ханнынъ колында да яшаган. Онда да

ханнынъ алдында тиз буькпеген. Бир йол Копланлы йолдаслары

ман баска халкка, кавгага бармага унамайды, хан ман эриседи.

Ногай бийлер олтырысып ой эткен,

Алшынъырды мырзалыкка коймага.

Намарт бийлер олтырысып ой эткен,

Ногай элден Копланлыды йоймага.

Шакыртып Копланлыды келтирген,

Ак кагытка хат язып

Копланлыга бердирген:

Бу кагытты паьлен ерге элтерсинъ,

Сен Копланлы биз айтканды этерсинъ!

Эр Копланлы алды сермеп колына,

Салды баьтир ол кагытты койнына.

Минди бедев белине куйысканын кыскартып,

Эки айылын ол баьтирим бек тартып.

Айдап туьсти паьлен деген йолына,

Алды баьтир куьмис ялав колына.

Елип келди берк каладынъ оьзине,

Верен калгыр ол капыдынъ казагы

Кулак аспай Копланлыдынъ соьзине.

Ол заманда ол баьтир Былай айтып соьйлейди:

Сен капышы капыларынъ ашсана,

Бет коьтерип яхшы соьзинъ айтсана,

Алгасав кагытым бар койнымда,

Алшанъырдынъ уллы аманат мойнымда.

Сол заманда капышы

Былай айтып соьйлейди:

Мен капышы капыларым ашпайман,

Бет коьтерип яхшы соьзин айтпайман,

Суье болсанъ капылардан кирмеге,

Кереклисинъ ат, савытынъ бермеге!

Капылардан савыт берип кирмен деп,

Сен айткандай болып мен ше юрмен деп,

Бу йолымнан кери ызыма кайтпан деп,

Эр соьзимди эки кере айтпан деп,

Эр Копланлы аттынъ басын бурды дей,

Капышыга эр кылышын урды дей,

Кулак салып хыйлы заман турды дей,

Берк каладынъ капысыннан кирди дей,

Паьлен деген ол каьдирли солтанга

Етип бдрып ол кагытын берди дей.

Ол кагытты алып окып караса:

Тута болса Копланлыды тутсын дей,

Аркасына юз камышы урсын дей,

Аргымагын онынъ алып сатсын дей,

Оьзин болса апыс уьйге атсын дей.

Сонда баьтир Копланлыды туттылар,

Аркасына юз камышы урдылар,

Аргымагын онынъ алып саттылар,

Оьзин байлап апыс уьйге аттылар.

Ол заманда, ол шакта Эр Копланлы былай айтып толгайды:

– Алганшыгым меним анавда,

Тенъ-досларым меним мынавда,

Билсе экен меним мынав ишимди,

Коьрсе экен аьлим меним туьсинде.

Алганшыгым меним анавда,

Тенъ-досларым меним мынавда

Калай билсин меним ишимди,

Калай коьрсин аьлим туьсинде.

Куьдиретли Танъири мени кор этти,

Алшанъырдай соьлтик мырза зор этти.

Аналардан арам тувган кантулык,

Кан ишкен мен тоймаган аш суьлик,

Мырзалар деген бу дуныяда бар эди,

Бизи минен оларга кенъ дуныя тар эди.

Буьгуьн болса мендей хайран эр,

Коьп тувганын бир коьрмеге заьр эди.

Кутсыз меним басым тас болды,

Энди бизге эл эркин калды деп,

Бассызлар элди бийлеп бас болды,

Эл ишинде яман-яхшы йыйылып,

Кара-кыпшак Копланлы,

Сиз билерсиз деген бизлерге

Эндигиси буьгуьнде,

Кан куйылгыр ыздан йос болды.

Алганшыгым меним бар эди,

Алдавымды оьзи тавып биле эди.

Иылгын йыйып от яккан,

Куьзет шыгып, ат баккан

Карамандай меним тенъим бар эди,

Кара аргымак сайлап мине эди.

Эндигиси буьгуьнде,

Каралдым меним бос калды,

Караган кара коьзим капалды,

Караманым бизге ат ойната келмесин,

Кара аргымак атына

Бизим уьшин авын керип минмесин.

Кара юзли кара Гавыр Алшанъыр

Карап турып ярык дуныя кара этти,

Давылдап янган шырагым тындырды,

Булытка еткен бой суьнъгим сындырды.

Эндигиси бу куьнде,

Данъкы элге шувланган,

Эл ишинде арсландай дувлаган,

Кара-кыпшак Копланлы былай болды деп,

Эл картлары йыйылып ой этсин,

Эл бийлери йыйылып той этсин.

Оьзимди оьз деп билгенлер,

Оьзиме оьз сыйымды бергенлер,

Бизди таппай «ах сени» деп туьйинсин.

Тоьсегинде тенъ ятпаган Алшанъыр Эл ишинде дувлаган,

Байы мынан мырзасын Бирге косып кувлаган

Эр Копланлы тас болды деп суьйинсин.

Айтарыма, алай янлар, келгенде,

Кызыл тилди такылдатып айтарман,

Танъири оьзиме бергенде

Бу йолымнан эл ишине кайтарман,

Танъири оьзиме йол берип,

Бу йолымнан эл ишине кайтканда,

Аналардан арам тувган Алшанъыр,

Сиздей болган намарт эрлерди

Коьтерип алып коьп суьйип,

Коькирегинъизге бир туьйип,

Ананъызды айдарман.

Болсын меним кара оьтпек ашавым,

Болсын меним каранъыда яшавым,

Эр йигитлер уьйде ту вар — кырда оьсер.

«Эр йигит» деген аты болган сонъ

Эренлер кыйынлык пан куьресер.

Копланлыды алдап йибергенлеринде уьйде онынъ пишеси

Карлыгаш калган эди. Копланлы кешиккенде, ол сорастырып

баслайды эм байын тутнакка капатканларын биледи. Сонда бир

куьн Карлыгаш тутнакка азык алып бараяткан арбашыларга:

«Копланлыга да азык ала барынъызтага»,— деп тилейди.

«Аькел!»—дейди арбашылар. Карлыгаш куьл мен карыстырып ун

ийлейтте, ишине болат эгев салып, оьтпек писиреди. Сол оьтпекти

аькетип арбашыларга береди. Арбашылар алып караса — оьтпекке

куьл карыстырылган. Буга сейирлери каладылар. Болса да ала

барадылар. Йолда арбашылар ашыгып оьтпекти йийик болып

аладылар, болса да еп болмайды.

Аькетип Копланлыга бередилер. Тутнакта яткан Копланлы

оьтпекти алып карайды — куьл карыстырылып ийленген. Сонда

баьтир мунъаяды. «Мени пишем куьлге санап йиберген болар» деп.

Сонда Копланлы ашувланып оьтпекти ортасыннан сындырып

таслайды. Тасласа ишиннен болат эгев шыгады.

— Эхе! — дейди Копланлы, — мунынъ маьнеси бар экен. Бизим

бийке болмаякты этпес.

Копланлы болат эгевди алып, аягындагы, колындагы бугавларды

кеседи, кешелер мен тутнак уьйдинъ терезесин кесип баслайды.

Сонъ шыгып кашады. Данъылыкка шыкканда бек пашман болады.

Астындагы аты йок. Оьзи яяв. Сол ерде коьнъили тоьмен болып

толгайды:

– Аналарга биз оьзимиз

Улан эдик, кыз эдик.

Иыйынлардынъ татувы эдик,

Тузы эдик.

Тийислиден бизге соьз тийсе,

Биз оны туьелейин коьтердик,

Тийиссизден бизге соьз тийсе,

Хан тоьрели уллы йыйын болса да,

Биз оны куьл-паралап буза эдик.

Ягаласкан куьнлерде

Макталган баьтирлерден оза эдик.

Дабыр бузып мал алдык,

Куьбе бузып ян алдык.


Ярлылык пан ялгызлык

Экеви бирге келип кавшадык.

Куьлтиредик биз оьзимиз коьк кимик,

Языда душпан йолыкса

Янар эдик ол куьнде

Ясыл ала от кимик,

Буьгуьн уьшин тураман

Янымда эр тувганым йок кимик,

Анадан ялгыз тувган нарт эдик.

Кел бери деп бизи минен,

Куьш сынаскан эрлерге

Коькиректен таймас дерт эдик.

Оларга соьз катпага кисим йок,

Айланам мага буьгуьн яв болды,

Астымдагы куьрен атым йойган сонъ,

Баьтиршилик пинен ишим йок.

Айланам суьйсе яв болсын,

Куватлы эки колым сав болсын.

Кабыргасы битев Куьрен ат,

Кыйынлы куьн сени кайдан табайым,

Сени кайдан тутып минейим?

Тарлыккан куьн ким уьйине кирейим?

Языда ялгыз юрген бир басым,

Танъирим болсын йолдасым.

Тасада ялгыз оьскен терекпен,

Ногай элге душпан келгенде

Эл коргавга керекпен,

Асылымды меним сораса,

Эдилден келген ногайман,

Кавгалы куьн карсы келгенде,

Душпаныма давыл кимик болгайман.

Ислеримиз келмеспе экен онъына,

Ислеримиз келе койса онъына,

Артымыздан яв аьскери шыкса да,

АлДымыздан яв аьскери шыкса да,

Душпаныма мен барарман кайгырмай,

Кылыщлар кылыш мынан урынса,

Кисинесип сол куьнде

Мен шыгарман айгырдай.

Суьйтип Копланлы кашып бир авылга барады. Уьсти-басы осал.

Карны аш. Бир ярлы курткага конак болып барады. Куртка да ая-

куье болады. Тапканын алдына салады.

–Элинъизде не хабар бар? — деп сорайды Копланлы курткадан.

– Не хабар болсын,— дейди куртка,— баска хабар йок. Тек бизим

байдынъ йылкысына бир ат косылган. Артыннан барса тебеди,

алдыннан барса тислейди. Минген аьдемди йыгады. Тек кайдан

келген ат экенин билмейдилер. Эш бир аьдем минип болмайды.

Авылдынъ байы куьн сайын йигитлерди шакырады, болса да бири

де минип болмайды. Эне сол хабар. Копланлы тынълап турады эм

суьйинеди. Сосы атты оьзининъ Куьрен атына усатады. Оны

Копланлы болмаса баска аьдем минип болмайтаган эди.

Эртеси куьн эртенъ мен Копланлы халк йыйылган ерге сол атка

карамага йоьнейди. Уьстине баягы курткадынъ картыннан калган

яман кийимлер киеди. Барса барсын, аьдемлер миналмай турган ат

Копланлыдынъ Куьрен аты экен. Копланлы ювык барганлай,

Куьрен ат пыскырып Копланлыды таныйды. Оьзи минген

мингенди ушырып йибереди. Сонда Копланлы айтады байга: «Мен

де бир минип карайым»,— дейди.

– Эй, сага кайда минмеге! — дейди бай,— сени касына да ювытпас.

Сендей кыдырма аьллаьвшинлер тувыл, мында баьтирлер

миналмай туры.

– Ыхтыяр сизики,—дейди Копланлы,— кене де бир ызын

берсенъиз яхшы эди. Биз де ат минген эр эдик. Йыгылсак кайда да

кылыш сеннен, бас меннен.

– Болсын,— деди бай,— янынънан тойган болсанъ коьрейик.

Тоьгеректегилер Копланлыга селеке этип куьлейдилер. Копланлы

Куьрен аттынъ касына барады, онынъ коьзлериннен оьбеди. Ат та

Копланлыдынъ бетиннен ялайды. Кырал сейир этип карап турады.

Сол ерде Куьрен ат тизлериннен шоьгип Копланлыды аркасына

миндиреди. Копланлы атына минип, атты арт аякларына

турагалдырып, оьнер коьрсетип баслайды.

Сонъ баьтир шатланып йырлайды:

– Аскар, Аскар, Аскар тав,

Сенсинъ меним бийигим,

Асылым кара киси эди,

Атагымды сен шыгардынъ, юйригим.

Аскардай бийик тавлардан,

Кобандай каты сувлардан,

Шакал оьтпес йоллардан,

Камалаган каты явлардан,

Ян куткарган, юйригим!

Азув тисинъ уьш эли,

Сувларда йылан муьшели,

Кабырганъда канатлым,

Аягынъды ойнап басшы юйригим.

Тогайдагы отавдай

Туягынъ сылув, юйригим.

Каккан казык секилли.

Аягынъ сылув, юйригим.

Язда пискен алмадай,

Коьзинъ сылув, юйригим.

Омыравынъ эсиктей,

Аякларынъ бесиктей,

Савырысынъ кара тоьбедей,

Санынъ кара куьпшектей.

Келепленген йибектей

Кекелинъ сылув юйригим.

Су вырылшапкан кылыштай

Куйрыгынъ сылув юйригим.

Яй тасындай яйнашы,

Сувлыкты гарш-гарш шайнашы,

Санап басып ойнашы,

Оьнеринъди коьрсетейим, юйригим!

Сол ерде йыйылганларды уьйкен сейирге калдырып, Копланлы

Куьрен атын ойнатып, бирден аьдемлер арасыннан шыгып кашады.

Артыннан кувгын туьседи. Болса да Куьрен аттынъ артыннан

бирев де етип болмайды. Болса да, бир ерде Куьрен ат арып

суьринеди. Арканда байланып, капалып турган атта не карув

болсын. Сол ерде Копланлы тоьсилдиргин босатып, куйысканын

алып, айылларын шешип, ару гымак атынынъ иерин алып, тысав

салып, отлатпага йибереди. Оьзи де касында ятып толгайды :

– Авызлыгын гарш-гарш шайнаган,

Камышы урса улак болып ойнаган,

Айым-куьним Куьрен ат,

Аягынъды терис бассанъ,

Оны мен арыклыктан коьремен.

Этеклер тозбай енъ тозса,

Оны мен ярлылыктан коьремен,

Ягама душпан колы коьп тийсе,

Оны мен ялгызлыктан коьремен.

Верен калгыр, ийт несилли мырзалар,

Ярлы ман деп мен сизлерден тартынман.

Отлаган отлагыма от салса.

От йибегин мен онынъ отларман,

Ишкен меним сувларыма кан косса,

Кан сербетин уртларман.

Колымдагы ез камышым шорт сынса,

Авлаклардан куба талды сермермен,

Минген меним Куьрен атым арыса,

Даладан тарлан тутып иерлермен.

Артымнан коьлем ийтлер тагылса,

Оларга мен тери тувыл, боьримен,

Ягаласкан куьн келсе,

Оларга тегин-олжа берилмен.

Ювынарман эки айыры тизимнен,

Атысырман тебен ийне коьзиннен.

Эменнен айыры шыккан бутакпан,

Талкыга салган мынан туьз болман,

Анадан ялгыз тувганман

Танъириге тилеген мен юз болман,

Анадан кара тувганман

Сабынлап ювган мынан ак болман.

Коьктеги кесек кара булытпан,

Уьстинъизге бир явмайын ашылман.

Мен оьзим ногай улан болган сонъ,

Душпаннынъ дабырын туьвел кашырман.

Аты да оьзи де бираз тыншайган сонъ Копланлы атланып,

Алшанъыр ханнан оыпин алар уыпин ярдам тилеп Батий улы Барак

ханга барады эм онынъ алдында йырлайды:

Эр Копланлы былай айтып толгайды:

– Эрмен де мен, эрмен де,

Эрмендеги куьзендей,

Ал тишлерим кезертип.

Эр улына мен оьзим,

Танъ яхшылык дермен де.

Мени яндай коьргенге,

Кос амалым, басым аяман.

Янымнан артык коьрермен.

Мени яндай коьрмеске

Досым бар деп мен оьзим

Сол намартка кирмем де.

Намарттынъ намартлыгын билгенде,

Елкесин бугадайын коьптирген,

Кылышын кызыл канга бояган,

Сынаспаган душпанга

Сырт бермеген эрмен мен.

Баскышлар мынан баскышлы,

Бу Крымнынъ капысы,

Кагытлар мынан яваплы

Бу Крымнынъ кадысы.

Васкышлар мынан баскышлы

Капысына мен оьзим

Баскыш та алмай барганман.

Кагытлар мынан яваплы,

Кадысына мен оьзим

Кагыт та алып киргенмен.

Киргешимде не эткенмен?

Аьризимди мен оьзим

Оьз авызым ман айтканман.

Аьризимди айтып биткен сонъ

Кажысам мени осал коьрер деп,

Кайтсам аьлим билер деп,

Кабагымды мен оьзим

Каты туьйип кайтканман.

Ол заманда, ол нгакта

Батий улы Барак хан

Былай айтып толгайды,

Толгайды да сорайды:

Айдынлы уллы Ногай улысынъ,

Туьневгиси Алшанъырдынъ кулысынъ,

Буьгуьнгиси, бу куьнде,

Не хыял ман юрисинъ?

Эр Копланлы былай айтып толгайды,

Алпыс майтак айдаган,

Атан коьрсе тислеген,

Туье ишинде кара бура биз эдик.

Токсан майтак айдаган,

Тобылгы коьрсе тислеген,

Йылкы ишинде коьк-ала айгыр биз эдик,

Корадан карап сарыккан,

Кой да кошкар биз эдик.

Авлакларда коьп йорткан,

Авызы канлы боьри биз эдик.

Алшанъыр ханда бес сиклав

Вес саклавдынъ басы эдим.

Ав алмаган каргага

Ав алдырган кус эдим.

Эртенъисинде мен оьзим

Ана Эдилдинъ бойында,

Вий Мамайдан атланып,

Кешкисинде мен оьзим

Бахша-Сарай анавда

Крым барып туьсе эдим.

Крымдагы ханлар мынан

Бийлердинъ,

Арасында мен оьзим

Тил юриткен киси эдим.

Алшанъыр ханга алдатып,

Алтын ,таклы ногай бийге кувлатып,

Аягыма болат бугав ургыстып,

Колыма куьмистен бугав салгыстып,

Куьмистен эткен бугавды

Таспа шаклы коьрмеген

Ясы Ногай ишинде

Эр Копланлы биз эдик.

Ватий улы Барак хан,

Бу куьнгиси хек сага

Бир тилекке келгенмен!

Сол ерде Копланлы Барак ханнан аьскер тилейди Алшанъырдан

оьшин алмага. Барак хан ярдам бермейди. Сонда Копланлы аьскер

тилеп ногайдынъ Мамай мырзасына бараяк болып йол шыгады.

Соны ман Копланлы кетип барады. Бара-бара астындагы ат та

арыйды. Кеше кырда калады. Копланлыдынъ янында азыгы

болады. Сиске эт кадап писирип турганда, мунынъ уьстине бир

онъмаган уьйкен зат келетте калады.

Келеди, бир зат та айтпайды, олтырып карап турады. Копланлы да

этин писирип еп болады. Ол онъмаган уьйкен зат та усынады. Ол

да алып ашайды. Сонда Копланлы сорайды:

– Сен ким боларсынъ? — деп. Ол зат айтады.

– Мен албаслыдынъ эркеги Арнаут деген болырман!

Суьерде Копланлы ман Арнаут соьйлеседилер. Арнаут сорайды:

– Сизинъ халк уйклаган заманда калай уйклайды?

– Бизим халк уйклаган заманда тыныс болмас! — дейди Копланлы.

Сонъ Копланлы ямышысын ябынып ятып уйклайды. Албаслыдынъ

эркеги Арнаут та ятады.

Кешединъ бир заманында Копланлы уянады. Уянып караса,

албаслыдынъ эркеги, эки коьзи шырак болып уйклайды. Сонда

Копланлы ойланады: сосы сизинъ халк уйкласа калай уйклайды

деп неге сораган экен бул. Суьйтеди де Копланлы барып бир

уьйкен туьбирди суьйреп аькелип, ямышыдынъ астына тыгып,

ямышыды кымтап ябады. Оьзи эрек кетип, ясырынып карап туры.

Бир заманда албаслыдынъ эркеги Арнаут уянады, турып тынълап

карайды. Ямышыдынъ астында яткан Копланлыды. Копланлыдан

тыныс шыкпайды. Ол Арнауттынъ бурнында болаты болган экен,

табаны тас болган экен. Сонда Арнаут узын болат бурнын тас

табанына аьри-бери суьйкеп кайрады дейди. Болат биз бурнын тас

табанына суьйкегенде ярк-ярк этип от шыкты дейди.

Бурнын кайраганнан сонъ албаслыдынъ эркеги эрек кететте, шавып

келип ямышыдынъ астындагы туьбирге урады. Ол ямышыдынъ

астындагын Копланлы деп билген. Урганда болат бурны уьйкен

туьбирге бир сары майга киргендей болып кирди дейди.

Карап турган Копланлы «Э-э-э»,— сенинъ мага этеегинъ сосы

экен» деп, шавып келип кылышы ман Арнауттынъ бурнына урды

дейди. Урып бурнын кесип туьсирди. Ол да акырын кашып кетти,

тас болды дейди.

Танъ атып Копланлы сол ерден кетеди. Бир неше куьн юреди. Тагы

аты арыйды. Бир кеше буны анъламастан бир коьп боьри келип

курсайды. Бул аьри этип, бери этип, боьрилерден кутылалмайды.

Ат уьркип, Копланлы ерге йыгылады. Куьрен ат боьрилерден

кашып кутылады. Копланлы оьзи узын кылышын шыгарып, аьри

сермей, бери серией юре береди. Сонда буга бийик терек карсы

келеди. Копланлы терекке тармасып минеди. Теректинъ басында

олтырады, боьрилер теректинъ тоьгерегине йыйылып, теректинъ

туьбин казады. Теректи йыгып болмайдылар. Бир ерде бир ийт

уьрди дейди. «Уав» деп ийт уьргенде, баягы боьрилердинъ баьри

де таркап кашып кеттилер. Сонъ кайтып келедилер. Ийт экинши

тагы уьрсе, боьрилер тагы таядылар. Суьйте-суьйте, танъ атады,

боьрилер кетип калынлыктынъ ишине ятадылар. Копланлы акырын

туьсет те, ийттинъ уьрген ягына юреди. Барса, бир коьп мал ман

бир ийт туры. Бул онъмаган бир уьйкен ийт экен. Копланлыды

коьргенлей ийттинъ иеси кышкырды дейди: «Эй! Каш, ясырын, бул

ийт сени ер, йыртар!»

Ийт болса Копланлыды коьргенде шавып келип ярбанълайды

дейди. Копланлы ийттинъ басыннан сыйпап, иесине айтады: «Бу

ийтти мага бер!»

–Бy ийт мени де, малымды да саклап турады! — дейди иеси. Ийт

болмаса мени боьри ер эди. Мени де, малымды да.

– Йок, бермесенъ болмайды,– деп ябысып Копланлы ийтти алды

дейди.

Копланлы ийтти алдына айдап баягы боьриге салды дейди. Боьри

де ийт те бир-бирине шавып, бир-бирине ябыстылар. Ябысканда

катты да калды.

– Эй булар катып неге калды, я козгалмай! — деп Копланлы барып

ийтеп караса, экеви де оьлген.

Эр Копланлы былай айтып толгайды:

– Батманлап батман, менимше,

Ием Мамай бал ишер,

Вас коьтермей бек ишер.

Баьтирлердинъ ишинде

Эш йокламай мени ше.

Мамай уьшин мен оьзим,

Нагашам Ормамбет бийди оьлтирип,

Урувыма авыр намыс келтирип,

Крымдагы тувганга

Канлышылай бараман...

Копланлы аттынъ басын етти дей,

Азбарыннан Мамайдынъ

Оьктем шыгып кетти дей.

Сонда баьтир бир тоьбеге етти дей.

Яманлайын ялдырган,

Оьктем баьтир ян-ягына карамас.

Ян-ягына караса,

Туьйтев-туьйтев шанъ келер,

Шанъ туьбине караса,

Элесленген анавда

Эки ясав тенъ келер.

Шалкая берип токтаса,

Шабыргана берип окталса,

Ясы авылдынъ ишинде

Орысбийдинъ улы

Бий Арсланбек эр келер.

Арсланнынъ айткан соьзи

Сол болды:

Валларга баллар актырып,

Балавызлы бал шыраклар яктырып,

Шакыра сени Мамай, кайтсана,

Мамайга коьнъил соьзинъ айтсана.

Баьтир уыиин анавда

Кенъ дуныя тар бугай.

Мамай уыиин юрегинъде

Яман хыял бар бугай.

Кишкенеден сени Мамай эследи,

Юрегинде Мамайдынъ

Оьпкелери болса да

Баьрин сага шешеди.

Данъкы элге шувлаган,

Эл ишинде арсландай дувлаган,

Баьтирим кайда барарсынъ?

Оьпке салып, кек салып

Былай кетип барасынъ.

Барсанъ аьбес этерсинъ,

Ят авылда, ят элде

Бир яманнынъ колыннан кетерсинъ.

Барсанъ солай барарсынъ.

Каарланып бармасанъ,

Арайна болган Мамайдынъ,

Атагы шыккан Ногайдынъ

Бир куьнине ярарсынъ.

Сол ерде Копланлы тилекти алып, Мамайга кайтады. Мамай буга

менде яшап кал деп тилейди. Заманы етсе Алшанъырга да

оьшинъди алмага барарсынъ дейди. Копланлы соны макул коьреди.

Суьйтип яшап турганда Ногай элин талтап Кызылбастынъ Касан

деген ханы келеди. Ногайдынъ картын, ясын калдырмай кырады,

малын тонайды. Ногайдынъ Сырлы-Каласын, Кумлы-Каласын

басып алады. Ногай бийлери Касаннан коркып ога элдинъ яртысын

береек боладылар. Элдеги энъ аьруьв атларды, энъ аьруьв

кызларды да Кызылбастынъ аьскерине олжалыкка береек

боладылар.

Сонда Копланлы баьтир тенъ-досларын, элдеги баьтирлерди

йыйып, былай йырлайды:

– Аргымак атлар сескенсе,

Ак денъиздинъ алдында ювсарма?

Уьйде баьтир коьп ятса,

Беллерин куьмис минен курсарма?

Ягалар басып яв келсе,

Баьтирлердинъ бувыны босарма?

Тав аралап йол салмай,

Тас аралап кос салмай,

Аркалардынъ бавырын кыдырмай,

Аргымак аьруьв атты арытпай,

Душпанга барып оьзинъ танытпай,

Баьтир эрлер какырмай,

Канлы коьбик туькирмей,

Оьлен тоьсеп эт емей,

Оьлимишли ишке ушыралмай,

Атадан баьтир тувган йигитлер,

Аталыкка кыйынлы куьн келгенде

Атандай ятып турса ярарма?

Эллерин басып яв келсе

Эрлердинъ бувынлары босарма?

Ерди, деймен, явын шылатар,

Явды, деймен, баьтир токтатар.

Йигитлер, деймен, явга сайланар,

Коркаклар, деймен, уьйде айланар.

Суьйтип Копланлы кызылбасларды кувмага атланады. Куьрен аты

да яхшы тыншайган, семирген. Сонда баьтир шатланып аргымагын

мактап йырлайды:

– Авызлыгын гарш-гарш

Шайнаган,

Камышы урса улак болып

Ойнаган,

Шагыр коьзли шал биединъ

Баласы.

Талшыккан куьн ол айваным

Сув ишпес.

Шабылувда онынъ артыннан

Ян етпес.

Кунанда эмген ол айваным,

Тайда эмген.

Эки анасын ол айваным,

Байыр эмген.

Кунанында куллар курык

Салмаган.

Доьненинде доьрт есирге

Бермеген.

Бес ясында бесев-алтав

Иерлеген.

Алтысында аьдем тилин

Анълаган.

Етисинде етип булан

Кайтарган.

Сегизинде селди бузып

Йол алган.

Тогызында дабыр бузый

Мал алган.

Онында ок йыландай

Атылган.

Он биринде Ана Эдилден

Катылган.

Вакайында кара канлар

Кайнаган.

Савырысында кынъыр кылыш

Ойнаган.

Эр Копланлы соьйлейди.

Соьйлегенде ол дейди:

Асылынъ тулпар ат болган сонъ,

Ушкан кустан калыспа.

Кырк куьншилик Касанга

Бир мезгилде етуьвге

Сендей атка алыспа?

Пул йибердим базардынъ

Камкасы ман боьзине.

Ян йолдасым Куьрен ат

Сал кулагынъ соьзиме.

Кырк куьншилик Касанды

Бир коьрсетши коьзиме!

Коьрсетпесенъ коьзиме,

Оьпкелермен оьзинъе.

Эр Копланлы алына,

Тобылгы саплы ялав ман,

Айландырып урады

Куьрен аттынъ санына.

Камышысы баьтирдинъ

Кылыш болып оьтеди

Аргымактынъ янына.

Янына калай оьтпесин,

Кара карга тояды

Саныннан аккан канына.

Санына ялав баткан сонъ,

Каны сувдай аккан сонъ,

Авызы-бурыны йыбырдап,

Куьрен атка тил битти.

Битти болса соьйледи,


Сув бойында битер тал,

Бедев атка битер ял.

Камышынъды урганда

Шыгаязды каьрип ян.

Баьтир тувган

Копланлы

Кызылбастынъ Касанга

Мундай неге болдынъ заьр?

Доьрт аягым тенъ йорга

Тизгин тартып сал йолга.

Кырк куьншилик Касанга

Бир мезгилде ет дейсинъ

Ушкан кусы болдымма?

Танъ кызарып атканда,

Танъ шолпаны.батканда

Ногайдынъ Сырлы-Каласын

Коьрсетейим коьзинъе,

Туьсирейим оьзине!

Былай айтып Куьрен ат

Атырандай авызын ашады.

Аягын енъил басады.

Бир тоьбединъ тозанын

Бир тоьбеге косады.

Сонда тулпар елийди.

Баьтир йолы кемийди.

Кулан юрмес ерлерДен,

Кувып оьтип барады,

Булан юрмес ерлерден,

Бувып оьтип барады,

Кийик юрмес ерлерден,

Кыйып оьтип барады.

Тулпар тувган Куьрен ат

Яй тасындай яйнайды,

Сувлыкты гарш-гарш шайнайды.

Табаны таска такылдап,

Азув тиси шакылдап,

Куйысканы шыпылдап,

Тоьсилдирик такылдап,

Каргып-шоршып барады.

Авызын керип ашады,

Ак коьбигин шашады.

Ойлы ерден оргыйды,

Кырлы ерден каргыйды.

Ат туягы кызган сонъ

Кувдай мойнын созады.

Табаны ерге тиймейди,

Тавды, тасты билмейди.

Ерде яткан тасларды

Саз балшыктай ийлейди.

Шабылувда янувар

Ушкан кустан озады. '

Тыныш таппай аяклар

Тебингилер тозады.

Танъ сес бергенде Куьрен ат кырк куьнлик йолды бир куьнде

оьтип, Касан тартып алган ногайдынъ Сырлы-Каласына етти

дейди.

Келсе келсин, мында дуныя мая бир Кызылбастынъ аьскери туры

экен. Сонда Копланлы яхшы аьзирленип, яв ман согыспага

шыгады.

– Баьтир тувган Копланлы

Яв аьскерге келди дей.

Коьп аьскерге келгенде,

Кырк мынъ аьскер кызылбас

Колына кара тув алып

Ол да шыкты алдына.

Баьтир тувган Копланлы

Ак билегин сыбанып,

Елип, етип келеди,

Явды коьрип куванып,

Сол заманда алдыннан

Кара каска ат минген,

Ат куйрыгын шорт туьйген,

Кенъ кушагын бек керген,

Алдындагын тешкерген,

Тери тонды терис кийген,

Кыска куьнде кырк шапкан,

Аьдирнесин бек тарткан,

Ногай десе ок аткан,

Кабагына кар каткан,

Кирпигине буз каткан,

Кылышына кан каткан,

Ети куьнде бир яткан,

Шыкты явдынъ баьтири.

Сувда болар коьп сазан,

Абыз айтар без азан,

Эр Копланлы келгенде

Коркпа бала, коркпа деп,

Алдыннан шыкты Эр Касан.

Шыкты болса соьйлейди,


Кимнинъ улы болгайсынъ?

Айтшы калай толгайсынъ?

Ясынъ кишкей коьрине,

Не этип юрген ногайсынъ?

Атанъ сенинъ ким деймен?

Ананъ сенинъ ким деймен?

Асылынъ сенинъ ким деймен?

Меним кимим сорасанъ,

Баьтир Касан мен деймен,

Излегеннм сен деймен,

Кагысайык кел деймен,

Туьсип атынъ бер деймен!

Эр Копланлы айтты дей,

Кара ерге карасам,

Шанъ етеди асыкка.

Атым тувыл, эшек бермен,

Сендей явыр сасыкка!

Ат алувды коьрсетейим

Мен еткенше асыкпа!

Мен еткенде касынъа,

Кылышым кесер мойнынъды,

Асыга болсанъ ювык кел,

Коьрсетейим ойынды!

Атамды калай сорайсынъ,

Сен тувылма атасыз?

Анамды калай сорайсынъ,

Сен тувылма анасыз?

Асылым калай сорайсынъ, .

Сен тувылма асылсыз?

Касан деген эрсинъ сен,

Аьдем этин ерсинъ сен.

Кара каска тулпардынъ

Аркасыннан туьсерсинъ.

Ерде аккан батпак сув

Ер бавырлап ишерсинъ.

Ногай элим яклаган

Сеннен акыл сорамас.

Давыл болып эсермен

Сага балшык аралас.

Ногайымнынъ аьскери

Яны шыкпай йыламас.

Не эткеним сорасанъ,

Излегеним кызылбас.

Элим суьрип келгесиз,

Эш биринъиз кутылмас.

Сонда оклар атылды,

Эки баьтир кажымай

Бири-бирине атылды.

Эки душпан бир-бирине

Шайтан болып ябысты,

Суьнъги минен салысты,

Ай-балта ман кагысты,

Кылыш мынан шабысты,

Арт бермейин турысты,

Тебингиге тер катып,

Какырганда кан татып,

Кылыш пынан кармасты,

Алдаспанман сермести,

Кылыш калды кайысып,

Суьнъги калды майысып,

Эрлер яннан туьнъилди,

Канлар деннен тоьгилди,

Аш куьзендей буьгилди.

Кабыргалар соьгилди.

Бир вакыты болганда

Касан деген намарт эр

Карув таппай соьгинди.

Артык тувган Копланлы

Аргымактай айванды

Арт аякка миндирди,

Касан деген оьктемди,

Ат коьтине миндирди.

Касан аттан кулады,

Ерге ятып йылады,

Янын тилей турады.

Баьтир тувган Копланлы

Бакырмага коймады,

Канжыгага басын илип

Васка явын сайлады.

Кырк мынъ атлы кызылбасты

Кырк кисидей коьрмеди.

Бугызланды, бувсанды,

Буздай темир курсанды,

Бувып келген душпанга

Бувып алып йол салды,

Ялгыз оьзи душпанды

Нойып кетип барады,

Койга кирген каскырдай

Сойып кетип барады,

Кой деп шоьгип тилегенди

Койып кетип барады.

Эркин юрген атларды,

Тизгининнен косаклап

Туьйип кетип барады.

Суьйтип Копланлы баьтир Ногайдынъ ериннен Кызылбас аьскерин

кувады, халкты босатады. Сырлы-Калады, Кумлы-Калады

босатады. Копланлы тагы да кайтып, Мамайдынъ колында яшап

турганда, Коьбекли деген шапкынлык этеди. Копланлы да атын

йылкыга йиберип ятып уйклап турган.

– Коьбекли мен аьскери

Ногайлыдынъ ерине

Атландылар бир кайта.

Узак куьннинъ ызында

Майтак Ногай элинде

Тыншаймага эл ята.

Эл коьмилди уйкыга.

Коьбекли мен аьскери

Етип келе йылкыга.

Коьбеклидинъ аьскери

Курсап малды алады,

Айдап йолга салады.

Малый, койын калдырмай,

Алып кетип барады.

Копланлыдынъ Куьрен ат

Йылкы ишинде юри экен.

Яв экенин билген сонъ

Кашаман деп туры экен.

Куьрен кашып барады.

Кайтараяк болганлар

Кайтаралмай калады.

Куьрен атка еталмай

Гавирлердинъ атлары

Басын ерге салады.

Танъ кызарып атканда,

Танъ шолпаны батканда,

Дем алмага азырак

Коьбекли мен аьскери,

Юхламага ятканда.

«Дамбыр-думбыр эситилди,

Яв аьскери сескенди.»

Бир заманда караса,

Атлы келё янаса.

Ат туягы такылдап

Ак савыты яркылдап,

«Тасла малды, кырсызлар!»

Деп явына бакырклап,

Баьтир тувган Койанды,

Етти сонда савдырап.

Коьбеклиге келеди,

Келди болса бу дейди:

Уялмаган Коьбекли,

Кырсызлыкка келдинъме?

Эл иесиз дединъме?

Ер иесиз дединъме?

Мал иесиз дединъме?

Ян иесиз дединъме?

Отарда яткан койымнынъ

Отарын бузган сейме эдинъ?

Оьристе яткан йылкымныяъ

Оьрисин бузган сейме эдинъ?

Тыныш яткан халкыма

Ок таслаган сенме эдинъ?

Коьк орайлы кырыма

От таслаган сенме эдинъ?

Баьтир болсанъ кайдасынъ?

Баьтирлеринъ бар болса,

Шыгар буьгуьн пайдасын,

Былай айтып Копланлы

Коьбеклиге шанышпага

Колайлады найзасын.

Эр Копланлы соьйлейди,


Уйклап яткан эрмвеинъ?

Сени оьлтирмей йиберсем,

Элинъе барып уялмай

Ногайлы баьтир йибермей,

Оьзим каштым дермисинъ?

Ювсап яткан йылкымды

Айдап кашкан эрмисинъ?

Коьбекли онда соьйлейди,


Атанъа налет ногайлы,

Ананъа налет ногайлы,

Атанъа налет кул-деди,

Айтар соьзим бул деди,

Таныдынъма сен деди,

Танытайым мен деди.


Менменликте бел бувган,

Олжа алувшы эрдирмен.

Алайым сенинъ янынъды,

Ишейим сувдай канынъды!

Коьбекли мен Копланлы

Пелван болып куьрести,

Теке болып тирести,

Айгыр болып шайкасты,

Кораз болып юлкысты,

Кошкар болып дуьгнсти.

Сунъкар болып ябысты,

Боьри болып кабысты.

Елигип келген кырсызга,

Копланлы огын атады.

Аткан огы тийген сонъ,

Сом юректинъ тусы деп,

Оьлер ерим сосы деп,

Коьбекли талып ятады.

Копланлы аттан туьскенше,

Талып яткан Коьбекли

Яткан ерде катады.

Калган явын кырган сонъ,

Элдинъ малын алган сонъ

Давлыбазын соктырып,

Аргымагын кактырып,

Копланлы элге кайтады.

Копланлы элге кайткан сонъ,

Эл картлары йыйылып,

Ян куткарган баьтирге,

Мал куткарган баьтирге,

Эл куткарган баьтирге

Разылыгын айтады.

Сонда баьтир куванып,

Халк ишинде йыбанып,

Куьрен аттынъ куйрыгын

Эки айырып оьреди.

Арайна болган Мамай

Эндигиси анавда,

Алшанъырдай намарттан

Баьтир кегин алсын деп,

Кырк баьтирин береди.

Алшанъыр ман кас болып,

Кырк атлыга бас болып,

Эр Копланлы алдыда,

Кырк баьтири артында,

Алшанъырдынъ юртына

Эр Копланлы йоьнеди.

Асувлы казан, ягувлы от,

Тас келтирген Куьрен ат.

Куьрен де атка кудай да аллам

Тил берген,

Тил бергенде не берген?

Алшы меним иеримди,

Авнайым да кувнайым.

Аркага биткен боз ювсан,

Арли-берли шайнайым.

Артымнан кара коьринсе,

Кекеллер кагып ойнайым.

Артымнан кара коьринсе,

Эдилден шувлаган кимик ойнайым.

Тебингенде темир капы

Бузбак — меннендир.

Конъыравлы суьнги колга алып

Кол яйпамак сеннендир!

Суьйтип Копланлы, Алшанъырдынъ ерине ювыклаганда ойланатта,

кырк атлысын белгили ерде калдырып, оьзи ялгыз барып карап ке-

леек болады. Суьйтетте Эр Копланлы аьллаьвшин кийимин кийнп

йоьнейди. Келе-келе, буга бир йылкышылар йолыгады. Копланлы

йылкышылардан хабар сорайды. «Эй, не хабар болсын элде,—

дейдилер йылкышылар,— Алшанъыр деген ханымыз бар. Тувра

этимизди еп, суьегимизге етти. Вир Копланлы баьтир бар эди. Оны

да тас этти. Ол да дуьмп болды. Копланлыдынъ пишеси Карлыгаш

пан анасына коьрсетпеген зыкысы калмады. Шашлары сыпыргыш,

коллары кесев болып калганлар. Алшанъыр Карлыгашты алаяк

болады деген хабар да юреди, тек ол кыскаяклы оны эш этпес»,—

дейдилер йылкышылар. Копланлы бул хабарларды эситип,

ашувланганнан тувра бугынады. Иоьнейди тага. Кеште оьзининъ

уьйине, Карлыгаш яшап калган уьйге келеди. Кагып эсикти

аштырады. Карлыгаш та уьйде туры экен. Эсикти ашады.

Копланлы сорайды:

– Конак аласызба?

– Калтанъ толым, толы тувылма? — деп сорайды Карлыгаш.

– Калтам бос! — дейди Копланлы.

– Ярлы конактан аллах айырмасын, бай конак бизге буйырмасын,

кир уьйге,— дейди Карлыгаш.

– Олай девинъ не? — деп сорайды Копланлы.

– Не болсын, конакта конак бар, коьнинъди сыдырган, конакта

конак бар наьсипке толтырган. Бай конак биздей ярлыга наьсип

аькелмес! — дейди Карлыгаш. Суьйтип Копланлы уьйге киреди.

Кирсе кирсин Карлыгаш эрин танымайды. Карлыгаш ас салады.

Копланлы ишеди, тояды. Болса да пишеси муны танымайды.

Копланлыдынъ аркасында бир уьйкен менъи бар эди дейди. Сонда

Копланлы айтады: «Эй, конакбай, савболгыр. Мен бир тиленип юр-

ген аьдем. Аркамда бир зат йыбырдай болыр деймен. Сен айып

этпесенъ, аркамды отка кыздырып, коьйлегимди каксана».

– Яхшы,— дейди Карлыгаш,— меним де Копланлы деп зрим бар

эди. Алшанъыр мырза йок этти. Ол да белки сендей болып бир ерде

юрген болыр. Ярлылыкта уят йок,— дейди Карлыгаш. Суьйтетте

бул конагын отка ювык аькелип, коьйлегин коьтерип, аркасын

кыздырады. Караса — конактынъ аркасында уьйкен менъи бар.

Сонда Карлыгаш йылап йибереди.

– Эй, не болды? — дейди Копланлы.— Хатеринъ калдыма?

– Йок, калмаган! — дейди Карлыгаш,— мен танымай юримен. Сен

меним эрим Копланлы экенсинътагы!

– Эй, не соьйлейсинъ? — дейди тагы да Копланлы билдирмеек

болып.

– Туврасын соьйлеймен. Мине арканъдагы менънен таныдым! —

дейди пишеси.

Суьерде байы ман пишеси кушакласадылар. Аьл сорасадылар.

Карлыгаш Алшанъырдынъ коьрсеткен кыйынлыкларын айтып

баслайды.

– Кайгырмас,— дейди Копланлы,— мен ога эртен коьрсетирмен

коьрсетеекти. Меним кырк атлым бар. Мен буьгеше кетермен.

Эртен мында аьскер минен етермен.Сага эртеникте Алшанъыр

келер, анавын эт, мынавын эт деп. Сен сонда меним келеегимди

билдирерсинъ.

– Аьруьв,— дейди Карлыгаш. Копланлы кеше ок кетеди

баьтирлерине. Эртеник болганда ханнынъ пишеси келеди

Карлыгашка:

– Эй, таьвке, сыйырларды сав, от як, казан ас! — деп. Сонда

Карлыгаш Алшанъырдынъ пишесине Копланлыдынъ келеегин

билдирип йырлайды.

– Копланлыдай баьтирдинъ алганы,

Карлыгаштай аьруьв бийкединъ

Оьзи де айтып толгайды,

Толгаганда

Былай да айтып толгайды:

Аналар кара коьринген

Эдил мекен, Тен мекен.

Эменшер мекен, тал мекен.

Тувар мекен, мал мекен.

Туман мекен, шанъ мекен.

Аналар кара коьринген,

Туман болса, шанъ болса,

Сол туманнынъ ишинде

Елп-елп эткен байраклы,

Ерди япкан аьскерли,

Коян кулак ат минген,

Конъыравлы суьнъги колга алган,

Онъ мыйыгын сыйпаган,

Меним ием анавда,

Эр Копланлы бармекен?

Меним ием анавда

Эр Копланлы бар болса,

Алшаптар аты озбаса,

Алшанъырдай ханлардынъ

Ак куьбесин бузбаса,

Алдавшыдай ханымды

Ат алдына салмаса,

Сондай болган эримди,

Мен кара бет, мен шая,

Ястыгымнынъ уьстинде,

Эрим бар деп мен оьзим,

Бир кушаклап суьйменде!

Сонда Алшанъырдынъ пишеси ашувланып, Карлыгашты аягы ман

тебеди эм айтады: «Сага ондай бай кайдан келген? Сенинъ

Копланлынъ сага тувылтта мага эр болмага тийисли эди. Сенинъ

Копланлынъ тутнакта шириген. Кабырдан шыгып ол энди

келмес»,— деп ханша куьлейди. Сол саьат эректен бир булыттай

шанъ коьтериледи эм кырк йигити мен Копланлы баьтир етеди.

Алшанъыр хан да, пишеси де кайда кирейиклерин билмейдилер.

Копланлыдынъ йигитлери тез огына ханнынъ турган сарайын-

марайын курсап аладылар.

Карлыгаш колына кылыш алып Копланлыдынъ алдына шыгады эм

байынынъ зоьнъисиннен ыслайды. Сол заманда Копланлы

пишесиннен сорайды: «Тоьбедеги кораздынъ басын алайыма,

тоьмендеги тавыктынъ басын кагып алайыма?» Сонда пишеси

айтады; «Тавыкка мен оьзим мага эткенди этермен артыгы мынан,

сен коразды сойматала!». Копланлы баьтир Алшанъыр ханды

каралдыдынъ иши мен бир этип, мысык шышканды кувгандай этип

кувалап ыслап, басын кагып алды дейди.

Копланлы йолдасларына кайтып келеятканда Карлыгаш та

ханнынъ пишесининъ басын таякка илип аькелип Копланлыдынъ

колына ыслатты дейди.

Сонда байы айтады: «Машалла, согымынъ бек семиз экен,

шаларлыгы дай коьринеди. Аьперим бийке, тилинъ мен кесип

билгендей, колынъ ман да кесип биледи экенсинъ».

Сол ерде Копланлыдынъ эски тенъи Караман да шавып етеди.

Алшанъырдынъ ягы болганларды кылыш пан кырып шыгадылар.

Сонъ Копланлы анасына барады. Сынъар улы Копланлы йок

болганда, анадынъ йылай-йылай эки коьзи кан баскан эди.

Копланлы келип кушаклаганда куртка улынынъ коьзин,

манълайын, бурнын, авызын, коллары ман ыслап-ыслап карады

дейди.

Суьйтип Копланлы баьтир Алшанъыр ханды енъип, коьп ногайды

онынъ залымлыгыннан куткарып, аьели мен онъып яшап

турадылар.

Сонийтип яшап турганда Алшанъырдынъ орнына калган ногай

мырза Крым ханы ман базласып шатраш ойнайды. Эгер ногай

мырзасы енъсе, Крым ханы буга кызын береди, эгер Крым ханы

енъсе, ногай мырзасы Токмак деген сувдынъ бойын береди.

Ойыннынъ ызында Крым ханы енъиледи. Болса да кызын бермеге

унамайды. Сол себепли Ногай мырзасы ман Крым ханы арасында

явласув басланады. Ногай мырзасы аьскери мен барып Крым

ханнынъ кызын ясыртын акашып алып келедилер. Арасы коьп

кетпей, Крым аьскери келип ногай мырзадынъ оьзин оьлтирип,

йылкысын айдап алып кетедилер.

Сонда ногай мырзалары аьскер йыйып, Крымга барып, Крым

ханнан оьш алып, йылкыды кери ызына кайтараяк боладылар.

Копланлы уьйде йок болады. Караман алар, затлар Копланлыды да

бирге аькетейик болып келедилер. Уьйде Копланлы йок, куры

ялгыз Карлыгаш. Карлыгашка Копланлыдынъ барганы макул

тувыл. Сол заманда оьлшемен куьнтувардан калмыклар согып ке-

леек болып туры экен. Карлыгаш тез болып Копланлыга атлы

йибереек болады эм сол атлыга былай йырлайды:

– Тилегим алса баьтирим,

Бул сеперге бармасын.

Коьп йылады дегейсинъ

Уьйдеги ялгыз йолдасынъ.

Аскар тавда беллик бар,

Ана Эдилде кенълик бар.

Биз арада тенълик бар.

Баьтириме салам де,

Соьлтик мырза малы уьшин

Халкты таслап болам де.

Бу соьзлерди эситип,

Копланлы барды курдаска,

Караман деген йолдаска.

Барганда ол дейди:

Сизинъ тилек алмайман,

Бу сеперге бармайман.

Бу олжадан алмайман.

Караман сонда соьйлейди,


Бу барганнан барсак биз,

Яв юрегин ярсак биз,

Крым ханын оьлтирип,

Берк каласын алсак биз.

Крымдагы аьруьвден

Койынга бирер салсак биз.

Онда калай этерсинъ?

Хатынга акыл салган сонъ,

Хатын соьзин алган сонъ,

Неше баьтир болсанъ да

Арсландай Копланлы

Сендей болган эрлерге

Хатын демей не дерсинъ?

Караманнынъ бу соьзин

Эр Копланлы эситкенде,

Тери тамды иектен,

Туьги шыкты билектен,

Каны кайнады юректен,

Алал тенъи болса да

Караманнынъ бу соьзи

Оьтип кетти суьектен.

Соьз суьектен оьткен сонъ,

Сом юрекке еткен сонъ,

Куьрен атка иер салды,

Алдаспанды колга алды,

Камышы басып бавырга,

Эпкини усап давылга,

Ашувланып, атланып,

Вугызланып, бувсанып.

Буздай темир курсанып,

Эр атланды Крымга!

Карлыгаш онда соьйлейди,


Аймак коьлден кув аттынъ,

Етке дери етиге,

Ойнап балык шыгады,

Аймак коьлдинъ шетине.

Кийсенъ кийим ярасар,

Ак камкадай этинъе

Танъири оьзи еткерсин

Ойга салган ниетинъе.

Оьзинъ сунъкар, биз карга,

Аттан туьсип келгенде,

Бас коьтерип карарга

Тартынаман бетинъе.

Ага-ининъ сенинъ йок,

Сага кыйын келгенде,

Мен дарманман дертинъе.

Кос кушактай явырын,

Кол-канатым, куйрыгым,

Сувдан шыккан суьйригим,

Сувырылып озган юйригим.

Бу дуныяда мунъдасым,

Аьр не ерде йолдасынъ,

Ак ястыкта сырласынъ,

Кудай коскан косагынъ

Бизи кимик бийкенъди

Энди кимге тапшырдынъ?

Эр Копланлы соьйлейди.


Йылкы ишинде аламан,

Тоьре тувыл караман,

Агам-иним меним йок,

Хайран болып каламан.

Атай мынан анайдынъ

Аьвлиеге ат айтып,

Корасанга кой айтып,

Шыбын янга себеп деп,

Тилеп алган баламан.

Терислик этти буьгуьн деп,

Оьпкелеме коьзел ян,

Буьгуьнгиси буьгуьнде,

Ойга салган ниетимди,

Таьнъири кабыл коьрмесе,

Кара ердинъ койнына

Ятаман деп бараман!

Ол заманда, ол шакта,

Даналардынъ данасы,

Копланлыдынъ анасы,

Былай айтып толгайды:

Кала коймас Куьрен ат,

Эш токтамас ярыстан,

Излегенде ол айван,

Яв излейди алыстан,

Кыста йылкы шыкпайды,

Коьлге биткен камыстан,

Сосы кеткен баламды

Оьз колынъа тапшырдым,

Али атлы арыслан!

Аязлы куьн айланган,

Булытлы куьн бурылган,

Алтын бесик таянган,

Тынысы шыкса уянган,

Алтыннан бесик ойдырып,

Ак торкага боьлеген,

Оьлгенде коьп аьвлетлерим

Баьри оьзи тоьлеген.

Кыставлы куьн келгенде,

Эл тилегин тилеген.

Кабыргам ездей кайыскан,

Коьтергенде бесиктен

Он кабыргам майыскан.

Тас эмшегим йибиткен,

Тар курсагым кенъейткен,

Балапан каздай иерткен,

Алсам колым талдырган,

Суьйсем мерим кандырган,

Ишимнен шыккан балдырган!

Энди кайда барарман?

Сени кайдан табарман?

Сол кетуьв мен Копланлы Крым ханнынъ аьскерининъ артыннан

кетип, сол согыста оьледи. Йолдаслары кайтып келип хабарын

айтадылар. Копланлыдынъ пишеси Карлыгаш тул калып, коьп

кыйынлыклар коьреди. Бир кере бу кырга шыгып, Копланлыдынъ

кеткен ягына карап толгайды :

Даьвлетим келген шагымда

Агала келин мен болдым,

Даьвлетим бастан тайганда

Каралы келин мен болдым.

Элде ием болганда

Онъ колыма каншы алдым.

Сол колыма камка алдым.

Пишуьвши эдим торкады,

Киювши эдим камкады.

Ием сеннен айырылып

Бек кыйналды кор басым,

Мен каьрипти термилтпей,

Келген болсанъ не бола,

Таьнъири коскан, йолдасым.

Патшаларды кулаттынъ,

Сексен пелван йылаттынъ,

Авызы канлы боьрилер,

Алшанъырдай тоьрелер,

Баьрисин бирге косып

Ерге йыгып сулайттынъ!

Оьз уьйимнинъ тиреви,

Оьз атамнынъ киеви,

Оьз анамнынъ эркеси,

Шанъ байлаган серкесй,

Алла язган язувым,

Атам коскан косагым,

Этиме кийген коьйлегим,

Эт касыган тырнагым,

Коьзимди ашып коьргеним,

Коьнъилим берип суьйгеним,

Кызлай барган байым-ав,

Коьнъили кувнак тайым-ав,

Сары майлы шайым-ав,

Ярык дуныядайым-ав,

Сени кайдан табарман,

Кайда карап табарман,

Мени неге калдырдынъ

Бу дуныяда куьймеге?

Ак каьлемпир коьйлегинъ

Кимге бердинъ киймеге?

Кос аргымак атынъды

Кимге бердинъ минмеге?

Сув тилесе бал берген,

Бек кушаклап оьпкенинъ,

Оьзинъ алган кутсызды,

Энди оьзинънен сонъратын

Кимге бердинъ суьймеге?

Куьндегиси кереклим,

Уьйинде алтын тереклим.

Толы ногай ишинде

Суьйгенимнен айырылып,

Йылай-сыктай олтырган

Мен экенмен эмбекли.

Мен ок кайдан билейим,

Оьз байымнынъ оьлерин,

Былай хабар келерин,

Кос мелтели шырагым,

Каьпилестен соьнерин.

Ахырында не коьрдим,

Сарала явлык салынып,

Эки коьзден кан агып,

Аш токыштай заркылып,

Куьзендей белим кысылып,

Бу дуныядынъ юзинде

Косагымнан айырылып,

Йылай-сыктай олтырган

Мен экенмен эмбекли.

Янган отка туьсирген,

Ялыным коькке шыгарган,

Не Янъылысым болды экен.

Неге булай болды экен?

Бу хайраным кеткен сонъ,

Ат табылмас демеймен,

Аркасы явыр табылар.

Суьйген байым кеткенъ сонъ,

Эр табылмас демеймен

Эрни елкек табылар.

Булытка еткен суьнги алган,

Бурынгыдан уьлги алган,

Бек кушаклап оьбискен,

Коьп тамаша коьрискен,

Оьз янымда тирегим,

Аьр не ерде керегим,

Коькиректе юрегим,

Ярык янган шырагым,

Кабыргамда канатым,

Табанымда туягым,

Сувда юзген суьйригнм,

Сувырылып озган юйригим,

Авызынъ-бурнынъ оймактай,

Айткан соьзинъ каймактай,

Артык суьйген байым-ав,

Сендей кайдан табарман?

Суьйтип Карлыгаш ялгыз оьзи Копланлыдынъ сыйтын этип

турганда, Ногай элин басып калмыклар келеди. Энди душпаннан

коршалавга уллыдынъ улы атланады, улсыздынъ оьзи атланады.

Карлыгаш та оьзин кыскаяклы экенин билдирмейик болып шашын

кеседи. Копланлыдынъ уьйде калган согыс кийимин киеди: ак

куьбесин ийнине киеди, тувлыгасын басына киеди, ак кнревкесин

оьнъшели этке киеди, айбалтасын белине тагады, найзасын колга

алады, белин тартып бувып, эрлер мен, баьтирлер мен бирге

душпанды кувмага атланады.

Шора баьтир

Ана-Эдил бойында яшаган бир ногай мырза анъшылап юргенде,

мунынъ анъшы ийти бирден йок болып кетеди. Бир заманда ийт

калынлыктынъ ишиннен шыгады, авызына бир зат тислеп. Мырза

шавып барып ийттинъ авызындагын алып караса — туьйиншик.

Туьйиншикти шешип караса — ул бала. Янъы тувган. Мырза

суьйинетте, муны уьйине ала келеди, таьвкелерине береди. Балады

Нарик деп атайдылар. Нарик мырзадынъ колында яшайды. Бул бек

оьседи. Ойнаганда оьзиндей балаларды енъеди. Мырзадынъ алты

улы болган. Нарик мырзадынъ алты улын корлайтаган болган.

Мырзадынъ уллары муны суьймейдилер.

Суьйтип Нарик уьйкен йигит болады. Кавгаларда, согысларда ол

коьп баьтирлик коьрсеткен. Мырза муны калай эсе де сыйлаган.

Сол заманда бир ярлыдынъ Менъли-Слув деп бек аьруьв, бек

акыллы кызы болган. Нарик экеви бир-бирлерине ашык болады.

Нарик те бек ярасыклы, куватлы, билимли, соьзге уста болган.

Нарик Менъли-Слувга уьйленеди. Яшап баслайды лар. Бир кере

Нарик уьйине кайтып келсе, уьйинде мырзадынъ уьйкен улы

турган болады. Экинши кере келгенде, тагы да мырзадынъ уьйкен

улы туры. Мырзадынъ улына Менъли-Слув бек яраган экен, оны

алаяк болады экен.

Менли-Слув муны уьйден «кет», деп кувып шыгаралмайды.

Уьшинши кере Нарик куллыктан кайтып келгенде, уьйинде сол

баягы мырзадынъ улы туры. Сонда Нарик даяна алмай, муны согып

оьлтиреди. Кевдесин тандырдынъ астын ка- зып коьмеди. Ал

мырзадынъ улы йок болган. Излейдилер, таппайдылар. Нариктинъ

оьлтиргенин бирев де билмейди. Суьйтип яшай бередилер. Бир

куьн мырза Нариктинъ авызыннан оьтип кетеяткан болады. Сол

заманда Менъли-Слув куьл тоьгип орамга шыгады. Мырза

Менъли-Слувдынъ аьруьвлигин коьргенде аттан талып

йыгылаязды.

– Сен кимнинъ кызысынъ? — деп сорайды мырза Менъли-

Слувдан.

– Мен кыз тувылман, мен хатынман! — дейди Менъли-Слув.

– Кимнинъ хатынысынъ?

– Нариктинъ...

Сол ерде мырза бек ашык болады Менъли-Слувга. Мырза кетип,

Нарикти шакырат та айтады: «Маь, мына кагытты аькетип мынадай

ханга берерсинъ. Он куьннен кайтып келерсинъ». «Яхшы» дейди

Нарик. Пишесине келет те айтады Нарик. «Тез мага азык эт. Мени

мырза узак йолга йибереди». Менъли-Слув айтады: «барма бир

якка да!».

– Неге? — дейди Нарик.

– Неге болса да барма!

– Йок, сен маьнесин айт! — деп Нарик кыстайды.

– Буьгуьн мыраа мени коьрди. Сени бир якка йиберип, оьзи мында

келмегей эди! — дейди Менъли-Слув.

«Эй! Булардынъ арасында бир зат бар! — деп ойланады Нарик,—

улыннан кутылып эдик. Энди атасы»...

Болса да, Менъли-Слувга айтады:

— Болаяк-болмаяк соьзлер уьшин мен йолымнан калман. Оны

кой да, мага азык ярастыр.

Менъли-Слув «кетпе» деп тагы да тилейди. Нарик кене де

тынъламай кетеди. Кеткен уьшин йолдан кайтады да, Менъли-

Слувга билдирмей, каранъы болганда уьйининъ касында келип

ятып, мырзады анъылып турады. Бир заманда, туьн ортасы

ювыклаганда, адам аягы тынганда, мырза келеди». Менъли-Слув,

Менъли-Слув, эсикти аш! — деп терезеди кагады.

— Ким ол? — дейди Менъли-Слув.

— Мен, мырзанъ...

— Уьйде аьдем йок, ашып болмайман...

— Оны сеннен сорамайман, аш деп айтаман,— дейди мырза.

Менъли-Слув эсикти ашып, мырзады киргистеди, олтыртады. Оьзи

турагалып турады. Мырза Менъли-Слувдан коьзин айырмай карап

турады.

Сонъ айтады: «Менъли-Слувым ав, былайга, касыма келеш!»

Сонда Менъли-Слув айтады:

— А мырза, айып этпесенъ, бир зат айтар эдик.

— Айт, айт, Менъли-Слувым, сенинъ уьшин яным курман,—

дейди мырза. Сол ерде МенълиСлув айтады:

— Меним атамнынъ сынъар боз биеси бар эди. Ол боз бие

кулынлап, оннан бир кер тайымшак тувды. Ол да ургашы болып.

Бир кере кер тайымшак анасыннан айырылып узакка кетипти

ойнап. Отлай, отлай, кеш калган. Энди уьйге кайтаман деп

шыкканда мунынъ алдына бир аш боьри шыгады.

— Эхе,— дейди боьри,— калай аьруьв болды. Муны мен соьле

йийим. Суьйтетте боьри тайымшакты камалап ыслайды эм йыгады.

Энди йийим дегенде бир анъшылар келип кала коядылар. Боьри

тайды калдырып, кашып кетеди.

Тайымшак сав калады. Болса да боьридинъ капкан ери, тайдынъ

саны яра болады. Тайымшак аксанълап уьйге келеди. Бир аз заман

кеткен сонъ боьридинъ тарткан ери де тыртык болып битеди.

Заманы еткенде кер тайымшак аьлемет аьруьв, ярасыклы кер бие

болды. Аьдем баласындай аьруьв эди. Бул бир кере йылкыдан

айырылат та агашка кирип отлайды, сув ягарга барып ятады. Сонъ

энди йолдасларын излеп кайтаяк болганда, караса — мунынъ

алдына арслан шыгады. Арслан суьйинетте кер биеди ашайым деп

ыслайды. Ыслап энди йыртайым деп караса — кер биединъ арт

санында боьридинъ капкан ызы бар. Сонда арслан айтады:

«Мен энди савлай януварлардынъ уьйкенимен. Эндиге дери меннен

калганды баска йырткышлар, баска айванлар шоьплеп келген. А бу

биеге карайман да, бу боьридинъ авызына туьсип шыккан. Энди

мага, арсланга, боьриден калганды емеге тийислим? Йок! Боьриден

калганды емеге мага уьйкен корлык. Аштан оьлсем де мен муны

емеспен!» — деп арслан биеди йибереди.

Менъли-Слувдынъ сосы соьзлерин тынълап турган мырза не

айтаягын билмей, ушуп турагалып шыгып йоьнейди. Эсиктен

шыкканлай, онынъ шыгаягын анъылып турган Нарик мырзады

оьлтиреди.

Сол кешеден калмай булар арба егип, муьлклерин тиеп, Крымга,

Ноькистинъ тама ногайларына кашадылар.

Йолда бир ерде тыншаймага ятканда Менъли-Слув бир туьс

коьреди. Туьсин Нарикке айтады: «Туьсимде эки аягымнынъ

арасыннан давылдап бир от шыкты. Ялыны тувра коькке етеди.

Дуныя кырал келип соьндиреек болып, каьрледилер — соьндире

алмадылар.

Не зат этип те соьндирип болмады. Бир заманда уьйкен явын

келди. Сол явын шелеклеп явды. Сол явын сол отты соьндирди. Ол

туьстинъ маьнесин билесинъме?»—деп Нариктен сорады.

— Йок,— деди Нарик.

— Айтайым,— деди Менъли-Слув,— мен тезден ул

табаякпан. Ол сондай бир баьтир, сондай бир куватлы болаяк. Ога

эш бир аьдемнинъ, эш бир явдынъ куьши етпеек. Онынъ аьжели

тек сувдан болаяк.

Турып тагы да йол аладылар. Бир кавраган камыслыктынъ касына

еткенде Менъли-Слув толгатып баслайды. Толгатканда бу арбадан

туьсип, арбадынъ кулагыннан ыслап яяв барады. Арбага эки ат

егилген. Менъли-Слув толгатканда, арбадынъ кулагыннан тартты

дейди. Сол ерде Нарик эки атты сыбырткылап, эки ат тартып,

МенълиСлувды орныннан козгалтып болмадылар, дейди. Сонда

Менъли-Слув бала туваягын билдирип Нарикке толгайды:

– Ямышынъды яяшы,

Ямышынъа алып орашы.

Эки этегинъ туьрилип,

Эт билегинъ сыбанып,

Оьзинъ болшы энеши!

Сол камыслыктынъ ишинде ул аьвлет тувады. Сабийдинъ эти от

болып янады. Бала ерге туьскенлей камыслык янып, от шыгады.

Нарик баьтир, мазаллы аьдем эди. Кене де янъы тувган балады

ерден коьтерип алып болмады дейди.

Нарик пен Менъли-Слувдынъ касында МенълиСлувдынъ

агасынынъ улы болады. Сол айтады: «Киевим, аьптем, сосы балага

атты мен берейим. Оьзимнинъ атымды атап кояйык. Оьзимнинъ

атым Шора» . Соны мынан балага Шора деп атайдылар.

Нарик алар Крым ногайларына ноькисли коьк тама деген тукымга

кетедилер. Нарик сатув-алув этип баслайды. Ун аькелип сатып бас

лайды. Шора балалар ман бузав багып кетеди. Балалар

ойнайдылар. Шора басшы болады. Маллыбай деген киси карап

коьреди. Нариктинъ улынынъ ягы енъеди. Шора эки бузавынынъ

бирисин сойып, тенълерине егистеди. Маллыбай Нарикке келеди.

«Сенинъ улынъ эки бузавдынъ бирисин сойды дейди». Нарик

ашувланады. Кеште аьр ким бузавларын айдап кайтканда, Шора

бир бузавды айдап, бир бузавдынъ терисин суьйреп кайтады.

Маллыбай эртеси куьн Шорага барып бир тай береди, таспа тагып.

Шора белине аркан орап тайды алмага Таьтли куюга барады.

Йылкыдынъ энъ сонъында таспа тагылган тайды коьрген. Коьтерип

алып кетеди. Нариктинъ оннан баска Ел-етпес деген, Кус-етпес

деген атлары болган, Шора атты уьйретеди: ят десе яткарып, тур

десе тургыстып, боьркин аькелдирип. Шора таспалы тайды бир

куьн уьйретип шыгады. Дувадактынъ артыннан кувып етип

кырады.

Сонда Маллыбай расып атка «Тасмалы Карагер» деп атайдылар.

Элдинъ ханы Алибий той этип, ишки этип баслайды. Сол тойда

Алибийге куьши еткен аьдем болмайды. Алибий мактанады. Сол

ерде Маллыбай да бар. Ол айтады: «Сизге куьши етеек аьдем бар».

— Ким ди ол?

Маллыбай айтпайды. Шорады аяйды. Маллыбайды ыслап патша,

аягын-колын байлап, сояяк болады. «Айтпасанъ соярман»,— дейди

патша Алибий. Сояман деп ийт аякка тартканда, Маллыбай:

«Али, токта. айтайым»,— дейди. Ол заманда йибереди,

йибергенде айтады: «Меним авылымда Нарик деген бар, онынъ

Шора деген улы бар. Сол заманына етсе, сени де, сендей неше де

ханлардынъ басын кесеек. Куьшли аьдем болаяк. Тайдыраяк».

— Не уьшин,— деди хан.

— Не уьшин болаяк эди. Онынъ бир аты бар Таспалы Карагер

деп, ол ат сондай ат, медев ат тувыл, сув араптан тувган болган, ол

аьли яс, уьш яста, келеек йыл доьртке шыгаяк. Шора да он сегизге

толады. Ол сондай йигит, сенинъ де, сендей нешевдинъ де басын

кесип тайдыраяк.

Ол заманда Алибий айтады: «Мен сени босатаман, тек сен мага

айткан затлардынъ баьрисин де халкка билдирме. Маллыбай

айтады: «Айтпан биревге де, йибер мени, босат. Айтсам, сен У:вни

сояреынъ».

Сонъ Маллыбайды босатып йиберип, Алибий оьзининъ аьдемлерин

йыяды, маслагат этеди.

Дуныяда Маллыбайдынъ авылында бир Шора деген бар дейди, ол

Нариктинъ улы, ол сондай куьшли аьдем болаяк дейди. Мендей

нешевдинъ басын шавып алаяк. Сонынъ калай эбин тавып, атын

алайык? — деп сорайды. Сол заманда йыйылган аьдемлер

айтадылар: «Оны алдап алмага керек дейдилер. Сен ога кагыт яз,

дос болайык деп алдап, сен элдинъ патшасы, Нарикке конак

болмага, дослыкты беркитпеге бараман деп яз»,— деп кенъес

бередилер.

Сондай кагыт туьзетип, Нарикке кагыт язып йибереди Алибий.

Нарикке аькелип бергеиде, Нарик авылдасларына айтады:

«Юрттынъ патшасы Алибий конакка бизге келеди, сога оьз алдына

уьй аслар туьзетпеге керек». Бу Нариктинъ конъысылары койлар

сойып, патшадынъ келуьвине уьйкен аьзирлик коьредилер. Сол

куьнлерде Казбек деген авыл болады, сол Казбек авылда бир

Алтын деген кыз Шорага ашык болады. Нарик айтады Шорага:

«Юрттынъ патшасы бизге конакка келеди, сен бир якка да

кетпе»,— дейди.

Сол куьн Алтын бир элши йибереди: «Буьгуьн, Шора, сен бизге

юбанмага кел. Аслар туьзеткенмен, зурналар йыйгаман. Сага карап

тураман». Сол элши келгеннен сонъ Шора шыдай алмай, конак

келсе авылдаслар ярдам этер деп, Казбек авылга кетеди. Шора

хатынлыкка Алтынды алаяк болган экен, Алтын бараяк болтан

экен, сол себептен юбав эткенлер сол куьн. Шора Алтынга

кеткеннен сонъ Актаршыдынъ Алибий Нариктинъ авылына

конакка келеди. Конаклар келеятып Нарик конъысыларына

тилейди, эне конаклар келеятыр, оларды конак уьйге туьсиринъиз

дейди. Нарик те барып: «Туьсинъиз конак уьйге!» — дегенде

Алибий: «Нарик деген сенме?» — деп сорайды. Нарик явап береди:

– Менмен,— дейди.

— Сен болсанъ, биз сага конакка келмедик, биз сенинъ улынъ

Шорага келдик. Сен бизге Шорады тап! — дейди Алибий. Ол

заманда Нарик:

— Шора уьйде йок,— дейди.

— Ол кайда кеткен? — дейди Алибий.

— Кеткен бир ерге конакка, билмеймен кайда квткенин,—

дейди Нарик.

— Сонъ онынъ аты уьйдеме? Оиынъ Таспалы Карагер аты

уьйдеме? — дейди Алибий.

— Аты уьйде,— дейди Нарик.

— Болса атын аькел, аты керек бизге,— дейди Алибий.

— Онынъ атын не этесиз? — деп сораганда Нарик, Алибий:

«ога— не эткени сага калган йок, аькел деймен»,— деп Нариктинъ

басына камышы ман согады. Ол заманда Шорадынъ анасы

Менъли-Слув, карындасы Аьзиз-Лаьлуьв сол ерге келедилер.

— Шорадынъ атын аькелинъиз мага! — деп Алибий оларды

да косып тоьбелейди. Сол ерде булар кенъес этип, тас болсын сосы

деп Таспалы Карагерди кызганып, Ел-етпес атты аькеледилер.

«Мине онынъ Таспалы Карагери»,— дейдилер. Алибий

коьрип:

— Йок, бу тувыл,— дейди. Экиншилей Кус-етпес атты

аькеледилер.

– Ол да тувыл,— дейди. Сондай ети атты аькелип

коьрсеткенде: «Таспалы Карагерди!»—деп Алибий кылышын

сувырып шыгарып, карттынъ елкесине салып коркыстады. Сол

заманда коркысткан сонъ, бир зат та этип болмаяктан сонъ, «Ат

керекпе сага, ян керекпе сага?» — деп кылышты тирегенде,

Алибийге Таспалы Карагерди аькелип бередилер:

– Мине бу Карагер,—деп айтый, Алибий Шорадынъ атына

минеди. Сонъ тагы да: «Эндиги Шорады табынъыз!»—деп Алибий

тагы айланды буларга. Сол заманда Нарик айтады: «Ол кайин

элине кеткен, Казбек авылга». Алибий айтады: «Болса артыннан

барып, оьлтирермен Шорады»,— дейди.

Айтса да, Шорадынъ артыннан бармай, оьзининъ йолы ман кете

береди.

Коыперли тавдан Коьшкен бий,

Коьк орайлы

Коьп орманга конган бий,

Актаршыдан атланып,

Элдинъ шети Нарик деп,

Конаклыкка келген бий,

Карт Нарик деген сол куьнде

Актаршыдынъ Алибийи келди деп

Авлагына суьйреп отав салдырды.

Сислигине кунан койлар сойдырды,

Сувсынына аракы-баллар куйдырды,

Актаршыдынъ Али деген бийлери,

Отавына туьспеди,

Аракы-балын ишпеди,

Койынынъ этин емеди,

Ат уьстиннен акырып,

Ылав тилей турган куьн.

Актаршыдынъ Али деген бийлери

Ылав тилей турганда,

Карт Нарик деген сол куьнде

Актаршыдынъ Али деген бийине

Аргымактан алты берди— алмады.

Ебеден ети берди — алмады.

Нылкы айдарын ете берди — алмады.

Кой айдарын коса берди — алмады.

Коян кулак, кой саврат

Оны берди, минмеди.

Язы-кысы

Арпа мынан беслеген,

Куьзгиси бетеге басын шалдырган,

Аялар ман сыйпаган,

Аяклар ман суьт ишкен,

От орындай туяклы,

Ойнап баскан аяклы,

Сарымсактай азувлы,

Салпык куландай тумсыклы,

Кекели келепленген йибектей,

Куйрыгы бурмаланган окадай,

Савырысы кара тоьбедей,

Саны кара куьпшектей,

Савырысында сары алтыннан кулпалы,

Санында элип тамгалы,

Куралай баслы, кув туьсли,

Кулын этли, бил тисли,

Мингенде сылув ебе юрисли,

Туягы тавдынъ тасындай,

Юриси кайып ку сындай,

Яв йолыккан ерлерде

Юреги ай болаттынъ басындай,

Эриксе дабыр бузаган,

Шапса, майтак озаган.

Баьтирдинъ янынынъ басы

Таспалы Карагерди

Актаршыдыяъ Али деген бийлери

Эриккеннен тартып алып минди бий.

Карт Нариктинъ сол куьнде

Картлыгы карсы келгенде,

Йигитлиги елип

Оьз басыннан тайганда


Камышысын дув басына тарткан бий,

Кылышын кыл мойнына арткан бий,

Анай Менъли-Слувдынъ коькейиннен

Кетпес соьзлер айткан бий.

Карындастай Аьаиз-Лаьлуьвге

Темирдей сувык коллар катты бий.

Абдыратты

Карт Нарикти адатты,

Улы Шора баьтирдинъ Келер шагын соратты.

Сол заманда тоьбеленип корлык коьрген Нарик карт улы Шора

баьтирди излеп Казбек авылына барып, Алтын ман Шора

баьтирдинъ ойында юбанып турганынынъ уьстине барып тапты.

Сол заманда яслардынъ ойынынынъ уьстине кирмеге болмай,

Нарик терезеден карап, йыр айтып баслады:

Нарик карттынъ Айткан соьзи сол болды:

Болмагай эдинъ сен, Шора.

Тувмагай эдинъ сен, Шора,

Сен еткенли бермеген

Йылкымнан хан курыгы таймады,

Уьйимнен кайлы сыйыт кетпеди.

Кайын элге сен барып,

Тенълеринъ мен бас косып,

Тентеклер куьйде бал ишип,

Кайын элге сен барганда,

А балам,

Ювенинъ сенинъ

Сувлык туьптен кыркылсын,

Иеринънин алды касы Шорт сынсын.

Кайын элге сен еткенше,

А балам,

Кызыл шалдан дувлаган

Уьйкен от туьссин.

Уйклай болсанъ уяншы,

Уяв болсанъ сен, Шора,

Бас коьтерип тынълашы!

Актаршыдынъ Алибий,

Ат белине минген бий,

Яв ишинде дели бий,

Явырвында менъли бий.

Кара халкка залым бий,

Тоьрелерге маьлим бий.


Кырк саклав ман Нарик картка

Баска келип конды бий.

Актаршыдынъ Алибий

Авлагына келди деп,

Суьйреп отав салдырдым,

Сувсынына

Аракы-баллар тиздирдим,

Сислигине

Кунан койлар сойдырдым,

Койымнынъ этин емеди,

Отавыма туьспеди.

Аракы-баллар ишпеди,

Ат уьстинде акырып,

Актаршыдынъ Али деген бийлери,

Ылав тилей турган куьн.


Ылав тилей турганда,

Аргымактан алты бердим — алмады,

Ебеден ети бердим — алмады,

Йылкы айдарды етип бердим — алмады,

Кой айдарды коса бердим — алмады,

Коян кулак, кой саврат,

Оны бердим — алмады.

Айхай балам, ай балам,

Картлыгым карсы келгенде,

Камышысын

Дув басыма тартты бий,

Кылышын

Кыл мойныма артты бий.

Ананъ Менъли-Слувдынъ

Коькейиннен

Кетпес соьзлер айткан бий.

Карындасынъ Аьзиз-Лаьлуьвге

Темирдей

Сувык коллар каткан бий.

Бу корлыкты мен коьргенд

Каршыгадай бу куьнде

Эки коьзим кайнады.

Нарик карттынъ,

Айткан соьзи да болды.

Айхай балам, ай балам,


Йигитлигим елип озып кеткенде,


Аягынынъ астына

Мени таптап олтырды.

Сагагына сен оьзинъ

Болат кылыш салмасанъ,

Шарылдатып сен оьзинъ

Оннан оыпинъ алмасанъ,

Нариктен ул тувмай кыз тувды.

Сонда Шора шыгып атасыннан сорайды: «Не болды, атай, сага?»

— Не болаяк эди, баягы Актаршыдынъ кагыты алдап язган

кагыт болган. Келип сенинъ атынъды сорады, мен бир неше ат

бердим, ол алмады, сенинъ атынъды алып минип, сени сорады,

бизге не корлык коьрсетти, ананъ МенълиСлувга, карындасынъ

Аьзиз-Лаьлуьвге сени тап деп айланды. Ол ызында атты алып, сени

таппай, Коьшерли тавга кетти.

Сонда Шорадынъ янында турган кайинлери Нарикке айтадылар:

«Кой, аягы-басы бир казан зат, бир ат тувыл, юз ат табармыз,

бизим яшавды бузба, улынъа яман затлар айттынъ»,— деп

тилейдилер. Шорага «кой»,— дейдилер, кейпти бузба.

— Атамды, анамды, карындасым Аьзиз-Лаьлуьвди

тоьбелетип, корлатып мен даянып болмайман,— деп Шора

Актаршыдынъ Алибийининъ артына туьседи. Шора болган затты

анълап, атасына йырлайды:

–Хан айтар да

Алай яным бий-айтар.

Кан ялалы, кайратлы-

Казан сардан дары у ьйкен,

Нариктинъ улы Щора айтар..

Ай йигитлер, баьтирлер.

Ел етпесим аькелши,

Авым керип минейим.

Кус етпести аькелши

Ян давырыма алайым.

Ак куьревке аькелши,

Оьнъшели этке киейим,

Алдаспаным аькелши,

Аш белиме илейим,

Актаршыдай

Оьктем кеткен бийлерди

Туврам-туврам этейим,

Тувралган эттей этейим.

Боьлик-боьлик этейим,

Боьздей алып йыртайым,

Боьрктей алып силкейим.

Бу айтканым этейим,

Дегениме етейим,

Бу айтканым этпесем,

Дегениме етпесем,

Аьжелсиз мен буьгуьн

Оьлип сонда кетейим.

Атам, Нарик, мен Шора,

Ашамай улы Нариктен

Мен арам тувган болайым.

Каарланды баьтир Шора

Карланды,

Каты яман шамланды.

Бугызланды баьтир Шора

Буванды,

Буздай темир курсанды.

Кабагын-касын яйнатты,

Кабан юнли ок артты,

Ел етпестей ат минди

Кус етпестей ат минди.

Бул кеткеинен ол кетти,

Оьгиз тоьбе бойында

Уьйсин улы

Нукай байдынъ юртында

Актаршыдынъ Али деген бийлерге

Суьрип-кувып ол етти.

Ол заманда Казан деген шаьарден саьвдегерлер келип мал алып

турган болган Уьйсин авылда. Кайтаяк болып мал йыйып турганда,

Алибий де солар ман косылып турганда, Шора баьтир етип, атын

танып, Актаршыдынъ Алибийине толгап туры:

– Хан айтар да, а лай яным

Бий айтар,

Кан ялалы, кайратлы,

Казан сардан даны уьйкен

Нариктинъ улы Шора айтар.

– Ассалам алейкум

Актаршыдынъ Алибийи, токтанъыз!

Карагер аьруьв аттынъ басына

Калай сыйды ноктанъыз?

Соьйлесейик эндиги,

Бир азгана токтанъыз!

Сол заманда аттынъ иеси экенин билип, Актаршыдынъ Алибийи

танып:

— А, мен сени коьктен излеп юри эдим, сен бу ерде экенсинъ, мен

сени аьли оьлтирермен,— деп оьктемсип соьйледи.

Хан айтар да, алай яным,

Бий айтар,


Казан сардан даны уьйкен,


Коьшерли тавдан коыпкен бий,

Коьк орайлы коьк орманга Конган бий.


Элдинъ шети Нарик деп,

Карт Нариктинъ уьйине Конаклыкка келген бий,

Бизим атай Нариктинъ Картлыгы карсы келгенде,

Йигитлиги елип озып,

Оьз басыннан кеткенде,

Ат уьстинде акырып,

Алым тилей тургансынъ.

Алым тилей турганда,

Аргымактан алты берди,

Алмадынъ,

Ебеден ети берди — алмадынъ,

Йылкы айдарды берди — алмадынъ,

Ел етпести етип берди — алмадынъ,

Кус етпести коса берди — алмадынъ.

Кой айдарды берди — минмединъ,

Доьрт те аягы тагалы,

Куйрыгы, ялы кыналы,

Кулагында сары алтыннан сыргалы,

Язгысы арпа мынан бесленген,

Куьзгиси бетеге басын шалдырган,

Аялар мынан сыйпалган,

Аяклар мынан суьт ишкен,

От орындай туяклы,

Ойнап баскан аяклы,

Сарымсактай азу влы,

Салпык куландай тумсыклы,

Кекели келепленген йибектей,

Куйрыгы бурмаланган окадай,

Савырысы кара тоьбедей,

Саны кара куьпшектей,

Савырысында

Сары алтыннан кулпалы,

Санында элип тамгалы,

Куралай баслы, кув туьсли,

Кулын этли, бил тисли,

Мингенде сылув ебе юрисли,

Туягы тавдынъ тасындай,

Юриси кайып кусындай,

Яв йолыккан ерлерде

Юреги ай болаттынъ басындай,

Омырткасы оклавдай,

Омыравы береннинъ

Ордалар коьшкен юмлавдай,

Эриксе дабыр бузаган,

Шапса майтак озаган,

Яв алдына барганда

Аягын санап басаган,

Аьр муьшесин карасанъ,

Сув арапка усаган,

Бар оьнери мынъ йылкыга биткисиз,

Кулагына камыс бойлап еткисиз,

Туягына айваннынъ

Шойын наллар туткысыз,

Янымнынъ басы

Таспаланган Карагер

Аьруьв атты сен буьгуьн

Тартып алып мингенсинъ.

Бий улы, мен сага

Ел етпес пен кус етпес

Эки атымды берейим,

Янынъда сенинъ буьгуьнде

Ян саклавынъ болайым,

Явынънынъ алдында оьлейим.

Айткан соьзге келсене,

Тилегимди берсене.

Тилегимди берген сонъ

Карагердей аьруьв атым берсенъе.

Актаршыдынъ Алибийи ол куьнде

Былай да айтып толгайды.


Ясавлы яндай мен оьзим

Ян куткармас эрдир мен,

Алдынъда сенинъ картынъ йок,

Артынъдй сенинъ нартынъ йок,

Отавынъда малынъ йок,

Карагердей аьруьв атты бердирмен,

Экиди берип бирди алмак Сенинъ ишинъ тувылды,

Хан айтарда алай яным,

Бий айтар,



Нариктинъ улы Шора айтар. Актаршыдынъ Алибий,

Агынлы уьйкен сувдай Данлы бий,

Ак Дауттей эл ишинде Сыйлы бий,

Бий болганлы данлы бий,

Коьптен коьнъилинъ толы бий,

Атам меним Нарикке

Камышынъды тарткансынъ.

Кылышынъ

Кыл мойнына арткансынъ.

Менъли-Слув анама

Коькиректен

Кетпес соьзлер айткансынъ.

Карындасым Лаьлуьвге

Темирден

Сувык коллар каткансынъ.

Карагер меним атымды

Тартып алып мингенсинъ.

Бийдинъ улы мен сеннен

Бир тилеймен — бермейсинъ,

Коьп тилеймен — коймайсынъ,

Бал шыбынын оьлтирмей,

Валын калай ашарсынъ?

Саклавым меним сандыр деп

Коьп мактанма, Алибий,

Саклавывъ сениаъ сан болсыя,

Сан етпеген коьп болсын,

Сен саклавдан куьсерсинъ,

Таспаланган буьгуьнде

Карагердей аьруьв аттан туьсерсинъ.

Таспаланган Карагерди аларман,

Сени кимик кызыл шашбав ханларды,

Шынты алдаспан колга алып,

Ер карнына саларман.

Алибий шапаланды, шамланды,

Бувсаланды, бувсанды,

Буздай темир курсанды,

Огын алды кармалап,

Яйын алды сермелеп,

Ок оьтпести кийди дий,


Былай айтып толгайды,

Коыперли тавга шык. Шора,

Коьркинъди сенинъ коьрейим.

Коьк куьбенъди кий, Шора,

Оьнеринъди билейим.

Коыперли тавдан артылма,

Оьзинънен зор буьгуьнде

Актаршыдынъ Алибийге катылма.

Коыперли тавдан артылсанъ,

Оьзинънен зор буьгуьнде

Актаршыдынъ Алибийге катылсанъ,

Шашларынъды уьзип алар Ян-яктан,

Бу кайкыды салар бугай Бугактан,

Оьлгенде яман оьлерсинъ,

Асылынъ сенинъ кара кисиди,

Ахырында сен Шора

Ян-яханем астында

Бир йоклавсыз каларсынъ.

Алибий атыспага кезуьвимди бер дейди. Меним ясым уьйкен.

Шора кашканда явырнына согаяк болады. Шора каскарып ка pan

турады. Сол заманда Шорады таныйды. Шорадынъ манълайы эки

карыс бир суьем эди. Казан Шахарынынъ саьвдегерлери, мал

алмага келгенлер, сол затты коьрип туры экен.

Яс сорасты бий минен,

Атыспага яй мынан.

Бийдинъ аткан ебеси

Шорадынъ иер касына капты энди,

Шорадынъ аткан ебеси

Омырав ярып ок тийип,

Ок тийгенде бек тийип,


Уьйсун аул Нукай байдынъ юртында

Онъкасыннан кетти дий.

Баягы атын алып, Маллыбай деген авылына, Нарикке кайтады.

Халк Нарикти айыплап турган: Сен не эттинъ? Сенинъ улынъ яс.

Сен бир ат уьшин улынъды неге кыйнайсынъ, оьлип кетсе

нетерсннъ? Нарик оькинди. Ллтын айтады: «Бу бизге келгенде

кетип аьлек болмагай

эди. Энди сога бир зат болмагай эди. Барып бир ярдам этейик.

Суьйтип, Нарик эм Алтын кыздыиъ кардашлары Шорадынъ

артыннан кетеятканда, Шора атын тартып алып келеятыр,

Карындасы Аьзиз-Лаьлуьв тоьбеге минип карайды эм коьреди.

Сонда Нарик айтады: «ай -аман алла, бу терис этти, элдинъ иеси

Алибийди оьлтирип келеятыр. Оьлтирмесе ол бермеек эди. Энди

калай яшар экен» деп йырлайды:

Нарик карттынъ

Айткан соьзи сол болды,

Аналар кара коьринген

Карагус, карга тувылдыр,

Хан казагын оьлтирген,

Кадамсыз деймен мунавы

Бизим Шора баьтир увылдыр.

Кадавсызды каты кайрап йибердим,


Тоьре тувыл

Кара оьлтирген кутылмас,

Эндигиси эр оьзи

Кайда ав мекан этер ол?

Хан айтар да, алай яным

Бий айтар,

Кан ялалы, кайратлы


Нариктинъ улы Шора айтар,

Актаршыдынъ Алибийи

Оьлген куьн,

Ак Дауттей уьйкен коьллер

Буьлген куьн,

Такыя боьрким сынгам куьн,

Окада аксам болган куьн.

Булгар тавдан оьткен куьн,

Булганып урыс эткен куьн,

Карагердей меним аьруьв атым

Тийген куьн,

Каьрип атам карт Нарик Кайгылы урга баткан куьн,

Кагай сарда каткан куьн,

Бу ерлерден

Аткай меним бир огым,

Кырк конаклык мына арада

Казан сарга конган куьн,

Онъарымды мен, бабам,

Сол куьнимде билгемен!

Уьйине кайтып келсе, кайинлери де келипти, олар ая-куье болады.

Анасы Менъли-Слув ас эткен, алдына Шорадынъ салады. Асты

алып ишейим дегенде, Таспалы Карагер яман пыскырып, корадан

каргып туьседи. Мунынъ булай кылыгы Шорага белгили. Бир ерде

бир дуьбир эситсе, солай этетаган эди.

Шора аьскер келеди деп, асын да ишпей, бийикке минип

тоьгерекке карайды.

Бир зат та йок. Камышыды алып атка басты ашувланып.

Карындасы камышыды колыннан тартып алып юрттынъ патшасын

оьлтиргенинъди аттан неге коьресинъ?»–деп йылап соктырмайды.

Кайтып келип олтырып асын ишип йырлайды:

Хан айтар да, алай яным

Бий айтар,




Атам, каьрип, мунъайма,

Бу мезгилде мен оьзим

Кызыл сувдан оьтермен.

Анам, каьрип, мунъайма,

Элимди Касай коьлге элтермен,

Аданасым, Лаьлуьвим,

Кара кийип, кайгы мынан

Заьр шекпе,

Кавгалы куьнде етермен,

Алганшыгым, буьгуьнде

Кара кийип,

Кайгы мынан заьр шекпе,

Керинъдеги аганъа

Боьлип савга этермен.

Алдаспаным тербенме,

Аш белиме илермен.

Кандавырым козгалма,

Кайратлы куьн илермен.

Яс юрегим тербенме,

Яхшы тилек тилермен.

Кылышым кыннан коьп шыкпа,

Кызыл таска билермен.

Ак куьревке шуршыма,

Оьнъшели этке киермен.

Аргымагым пыскырма,

Яв алдында минермен.

Аьжелим меним асыкпа,

Сенинъ уьшин мен оьзим

Ятпай тилек тилермен.

Кеше ятканда Шора туьсинде Казанга барган болады. Эртеникте

турганда Шора Казанга кашпага токтасады. Эртенъи астан сонъ

атасы куьл тоьбеге минип, ойланып туры экен. Сол заманда Шора

касына барып толгайды:


Бий айтар,



Нариктинъ улы Шора айтар,

Ал энди, атам, ал энди,

Савлык пынан кал энди,

Актаршыдынъ Алибийин оьлтирдим,

Алидинъ арслан деген бийине

Кетпес корлык келтирдим.

Казан деген эл бар деп,

Бас тасалар ер бер деп,

Казналы юрт Казанга

Казак шыгып бараман.


Нарик карттынъ

Айткан соьзи сол болды.

Бар, бар улым, бар улым,

Барганда

Бактынъ сенинъ ашылсын,

Казан деген эллердинъ

Капысы куьнлик ерден ашылсын.

Он ай ту вел коьтерген,

Омырткасы ез алкадай майыскан,

Эл ишинде яхшыларга караткан,

Аядан каймак ялаткан,

Айыры эмшектен суьт берген,

Туьнлерден туьнлер турып,

Ас берген,

Туьн уйкысын бес боьлген,

Тартпалы бесик таянып,

Танъ манъыннан уянып,

Асырап, саклап, ас берип,

Ак тоьсинде ойнатып,

Асыл эткен

Анав уьйде ананъа

Бара кет, улым, бара кет.

Шора (анасына):


Бий айтар,




Ал энди, анам, ал энди


Актаршыдынъ Алибийин оьлтирип,


Кетпес корлык келтирип,


Бае тасалар ер бар деп,

Казналы Крым калдырып,


Он ай мени коьтердинъ,

Он ай мени эмгисттинъ,

Аркалы бесик шайкадынъ,

Танъ уйкынъды доьрт боьлдинъ.

Бавырынъа синъгемен,

Тартып эмшек эмгемен,

Бу куьнимди коьрсене,

Эмген суьтинъ алал этсене.

Сарала шыттан саьнетли,

Сайлап пишкен каьлетли,

Менъли-Слув анайдынъ

Оьзи де айтып толгайды:

Бар, бар улым, бар улым,

Барганда йолынъ болсын,

Эр улым,

Келши, балам, сени суьейим,

Эмгенинъ алал этейим.

Ыразылыгым ала кет,

Майга пискен курмашты

Карманынъа сала кет.

Йолда олтырып егейсинъ,

Йолдасынъа бергейсинъ.

Муны берген анайым

Артымнан ол атланлап

Йылай калды дегейсинъ.

Ала кет, балам, ала кет,

Барсанъ баршы

Яхшылардынъ йолына.

Аман кайтшы

Карт ананънынъ колына.

Тар курсакта яшаган,

Бурыж плав ашаган,

Тай кунандай тебискен,

Таласып эмшек эмискен,

Аргы уьйде

Карындасынъ Каьлуьвинъ,

Бара кет, улым, бара кет!

Шора (карындасына):

Хан айтар да, алай яным, бий айтар,



Нариктинъ улы Шора айтар:

Ал энди, Лаьлуьвим, ал энди,

Савлык пынан кал энди.





Бас тасалар ер бар деп,

Казналы Крым калдырып,


Аьзиз-Лаьлуьв карындас,

Ювырып уьйден шыкты дей,

Ала явлык абынды,

Акасынынъ мойнына сарылды.

Кетпеши, акам, кетпеши.

Акам сен де кетерсинъ,

Атай мынан анайды,

Кимге аманат этерсинъ?

Кара каска аьруьв атка мингенсинъ,

Куйрыгын, ялын

Йибек пинен туьйгенсинъ,

Акам кайда барасынъ?

Ок, яйынъды таккасынъ,

Ок батпаган куьбенъди

Онъ ягынъа салгансынъ,


Болат кылыш байланып,

Кара бас суьнъги коьтерип,


Окалы шепкен сен кийип,

Онъ колынъа кус алып,

Сол колынъа суьнъги алып,


Сонда Шора айтады:

Кара каска

Аьруьв атка мингемен,

Куйрыгын-ялын

Тобышактай туьйгенмен.

Огым-яйым такканман,

Ок батпаган куьбемди

Терис буьклеп,

Онъ ягыма салганман.

Душпанлар коьрип тайсын деп,

Болат кылыш бай ласам,

Кара бас суьнъги коьтерсем,

Ети ханлык Казанга

Казак шыга бараман.

Мен Казанга баргышта

Хан болмага бармайман,

Бий болмага бармайман,

Хан этселер эш болман,

Бий этселер эш турман.

Йылама, карындас, йылама,

Йылап мени кыйнама.

Сен йыласанъ, Лаьлуьвим,

Мен де калай кетермен.

Карындасы булай айтып толгайды:

Бар, бар, акам, бар акам,

Барганда бахтынъ сенинъ ашылсын,

Сен киремен дегенде,

Казан шахар капылары ашылсын.

Адасканга йолын бер,

Йыгылганга колынъ бер.

Бесигинде сенинъ уьшин айтылган

Экиди берип бирди алган,

Эшкиди берип койды алган,

Эш бермеген не калган,

Артыгын коса берип Тагы алган,

Анав уьйде

Алтын атлы аьруьвинъе

Бара кет, акам, бара кет!


Бий айтар,




Ал энди, аьруьв, ал энди,







Казналы юрт Казанга


Шымылдыктан шавып шыгып Алтын ат тынъ тизгининнен ыслап,

толгайды:

– Шагалада бил-бил сарнайды,

Сарала шыттан саьнетли,


Алтын атлы аьруьв бийкединъ

Оьзи де айтып толгайды.

Бар-бар улан, бар улан,

Барганда йолынъ болсын,

Эр улан.

Ай йигитим, баьтирим,

Ай не болгай куьннен сонъ,

Куьн не болгай айдан сонъ,

Аланъыр коьзли ак шортан

Не емсегей, не егей,

Анасы деймен анавда

Айдынлы тенъиз коьлден сонъ,

Бийдайык кус, ол айван

Зарлап коькке шыгалмас,

Шетке биткен мунавда

Эки кыяк нувдан сонъ,

Энъседен оралып биткен

Коьк орай,

Байлардынъ ырылдасып

Ийти отламас малдан сонъ,

Бай уьйиннен той таркар

Онъ яктагы мунавда

Эки тотай кыздан сонъ.

Тоьсеги ийги бай кызы

Тоьсек салмас эрден сонъ,

Тоьркинлеп келген тотайлар,

Тиркемеге тана таппас

Малдан сонъ.

Мактаншылык болмай декенде

Даьвлет бастан тайган сонъ,

Баьтиршилик болмай декенде

Элесленген мынавда

Эки юйрик аттан сонъ.

Кызыл киймен боьзден сонъ,

Ала киймен юзден сонъ,

Кувылмалар куврай болар экенде,

Куьнде ятып солыган сонъ,

Кувылма шыбар аьленълик,

Шиберек болар тозган сонъ,

Кубырсыган

Бизге усаган аьруьвлер,

Куртка болар экенде,

Заманлары озган сонъ.

Маьнтик болар коьк сарай

Тоьбесиннен

Давыл урып бузган сонъ.

Алпыска келген каралар

Ялпылдап яяв юрер

Малдан сонъ,

Атан екпен нардан сонъ,

Эрге барман сеннен сонъ,

Котанлы койга кол сугып,

Куьйменълескен коьп яман,

Корлыгын, деймен, мунавда

Коьп тийгистер сеннен еонъ.

Шора коьнъили босап, йолга тез шыгаяк мырат пан хатыны

Алтыннынъ колларын аттынъ тизгининнен айырады. Айыратта,

атты камышылап тез кетеек болады. Болган уьшин, Алтын айтаяк

соьзин айтар уьшин сермеп аттынъ куйрыгыннан ыслап калады.

Алтын сондай бир куватлы хатын эди дейди, Шора аргымак атын

камышылап, Алтынды козгалтып болмады. Атты куйрыгыннан

ыслап, Алтын йибермей йылап толгайды:

–Шагалада бил-бил сарнайды,

Сарала шытан саьнетли,


Алтын атлы аьруьв бийкединъОьзи де айтып толгайды:

Ала кет, ай баьтирим,

Ала кет!

Ат ялына сала кет.

Ат ялына салмасанъ,

Ат куйрыкка тага кет.

Ат куйрыкка такпасанъ,

Алдынънан сары сазлар бувганда,

Артынънан хан табыны кувганда,

Кыйынлыкка

Сенинъ янынъ келгенде,

Алтын атлы аьруьвинъди,

Курманлыкка сен оьзинъ

Койдай йыгып шала кет.

Шора куйрыктан хатынын айыралмай, кылыш пан согып куйрыкты

кеседи. Алдыга куьшенип турган Карагер бирден босатылганда,

бурныннан барып йыгылаяз калды. Колында кыл калган Алтын

артына йыгылып, ушып турып Шорадынъ артыннан карап

толгайды:

Шагалада бил-бил сарнайды,

Сарала шыттан саьнетЛи,


Алтын атлы аьруьв бийкединъ

Оьзи де айтып толгайды.

Ез мыйыклы

Меним ием энъ коьзли,

Яранган бура сыпатлы,

Хан келмесин, бий келсин,

Карсы алдына капланып,

Экинлиде эл таслап

Тоьрем кайда барасынъ?



Бий айтар,




Тоьре тувыл,

Вай карындас, караман,

Анадан

Эгиз тувмай, дараман,

Аргы атамды сорасанъ,

Ноькис улы Тамаман,

Оьз атымды сорасанъ,

Нариктен тувган Шораман.


Алидинъ арслан атлы бийине Кетпес корлык келтирип,



Казналы Крым калдырып


Келиншек кери кайтады эм ханнынъ алдына келеди. Хан

келиншектен сорав алады:

– Ол кимди?

– Ол Шора баьтир, — дейди келиншек.

— Аьше, калай коьп хабарластынъ оны ман?

Сонъ хан бу келиншекке бир пуд алтын шегип береди. Келиншек

те яхшы яшав курайды. Шорадынъ йолында уьйкен агашлык

болады. Бу агашлыктынъ ишинде бир тар йол болады.

Агашлыктынъ аргы ягында Казак шахар болады. Сол куьнде

Казанда уьйкен байрам болады. Казаннынъ ханы Шагалахан оьлип,

онынъ орнына Сапиханым ханлыкты юргисткен. Сол байрамда хан

Алыншак пан Кулыншак баьтирлерине савгалар берип, ойын-той

этип, Кулыншак баьтири байрамшылап агашлыкка шыккан болтан.

Тап Шора келеяткан йол ман шыгады эм Шора муны коьрип

суьйинеди. Бу якта элди сорайым деп. Сонъ келе-келе соьлеги

Кулыншак коьз алдыннан йок болады. Аьше бу бир якка

бурылдыма экен деп карайды, а Кулыншак Шорадан коркып, бир

уьйкен теректинъ кувысына тыгылган экен. Шора озып

бараятканда, Кулыншак кувыстан басын шыгарып, Шорага булай

деп толгайды:

Кулыншагым, баьтирим ол куьнде

Булай да айтып толгайды.

Кызыл йийрен ат минип,

Кыл куйрыгын шорт туьйип,

Онъ колына кус алып,

Сол колынъа суьнъги алып,

Эленълеген ат минип,

Эленъ кылыш байланып,

Экинлиде эл таслап,

Тоьрем кайда-ав барасынъ?

Сол заманда Шора артына бурылып карап: «Э-э-э бу якта экен», —

деп каранады. Кулыншак коркып каша береди. Кулыншакты

коьрип, Шора толгайды:

\Хан айтар да, алай яным,

Бий айтар,




Тоьре тувыл караман,

Анадан эгиз тувмай дараман.

Аргы атамды сорасанъ,

Ноькис улы Тамаман.

Оьз атымды сорасанъ,

Нариктен тувган Шораман.

Сизи кимик

Бир соьлтикти оьлтирип,



Казналы Кырым калдырып,

Казак та, ав, шыгып бараман.

Бара берип Шора коьпирди коьреди. Онда балалар койларды

сувгараятыр экенлер.

Шора бу балалардан: «Бу не деген юрт», — деп сорайды, мында

конак алатаган аьдем барым?» — дейди. Балалардынъ биреви

айтады: «Олла, баьтирим, бар эди. Сендей баьтирлерди конак этип

алатаган эди Шагаладынъ заманында. Соьле онынъ хатыны

Сапиханым юргистеди ханлыкты. Тек онынъ соьле уьстине

бармага ярамайды. Эм онынъ орамыннан да юрмеге ярамайды.

Неге десенъ, алты саьаттен сонъ каравшылар ыслайдылар.

«Суьйтип булар Шорады Сали деген ярлы картка йибередилер. Ол

эки коьзи де коьрмеген сокыр, элден хайыр алып яшаган болган.

— Ол кайсы ерде яшайды? — дейди Шора. Булар Шорага

айтады:

— Сапиханымнынъ орамыннан юрме. Онъ кол ман юрерсинъ.

Сонъ сага сув ырасыр. Ол сай сув. Кеш мезгилде ол атай куьл

тоьбеге шыгып коьзин суьртип олтыратаган. Сувга Саадат — коьл

деп аталады. Ким конак алатаган болса, ол айтар сага. Сонъ Шора

Сапиханымнынъ орамын коьргенде, коьзи кызып, сол орам ман

кетеди эм бир аз бара турып кырк кыз коьреди. Олар зурнай шалып

юбанып туры экенлер. Шорадынъ аты давылбаздынъ сесиннен

уьркип, Шорадынъ боьркин ерге туьсиреди. Шора ашувланып

тизгин тартып, нохтадынъ сувлыгын уьзеди. Оны кырк кыздынъ

биреви коьреди. Ол кыз Шорадынъ акыннан алдын эситкен экен.

Шора калай болса да атын токтатады эм боьркин ийилип алады. А

баягы кыз калган кызларга булай деп толгайды:

Шагала ханнынъ орамыннан

Оьткенде,

Сапиханым бийкединъ

Сарайынынъ карсы алдына

Еткенде,

Кырк кызынынъ бириси,

Ишиндеги тириси

Сол заманда, сол куьнде


Ай ханимлер, бийкелер,

Шагала ханнынъ орамыннан

Оьткенде


Сарайынынъ карсы алдына еткенде,

Астындагы Карагери

Уып йыгылып, уьш турды,

Басыннан

Сувсар боьрки йыгылды,

Каркырадан кара айдары коьринди.

Баьтирдинъ коьнъили бирден бузылды,

Астындагы Карагердинъ

Сувлыгы туьптен уьзилди.

Ай ханимлер, бийкелер

Век текирар болынъыз,

Сосы кедай-мусапир

Актаршыдынъ Алибийин оьлтирген,


Кетпес корлык келтирген,

Казанды алып келеген

Кан ялалы мунавда

Нариктинъ улы Шора болар усайды!

Соннан сонъ Шора сувдан оьтип Сали атайга барады эм булай деп

толгайды:


Бий айтар,




Ас саламын алейкум

Ай Сали карт, Сали карт,

Салам бердим, Сали атай.

Алмайсынъма конакка?

Алла онъарып сен оьзинъ

Ала койсанъ конакка,

Атанъ юрты Казанга

Халабалык иш тувса,

Мыйыгым-муртым коьптирип

Мен саларман йорыкка.


Сали карттынъ

Айткан соьзи сол болды:

Келдинъ болсанъ, сен ай балам,

Хош келдинъ.

Сага туьс деп айтпага

Сени суьйип сыйларга,

Сага асар карт ананънынъ

Шайы йок.

Шайын айтып кайтейим,

Шайга салар майы йок,

Оьтпегим йок, тузым йок,

Увылым йок, кызым йок.

Алла берген коьзим йок,

Пакыр мискин агайман

Коькирегим сылтырап,

Юрегимде майым йок,

Бастан даьврен оьткен сонъ,

Эндигиси бу куьнде

Дуныя мынан, меним балам,

Пайым йок.




Сексен беске, мен ше, балам,

Келгенмен,

Сексен бестинъ ишинде

Сексен баьтир коьргенмен.

Токсан беске, мен ше, балам,

Келгенмен,

Токсан бестинъ ишинде

Токсан баьтир коьргенмен.

Коьргешимде мен оьзим

Баьтирлердинъ баьтирин

Оьзим карап билгенмен.

Токсаннан тогыз оьтип бараман,

Эки коьзим капалып,

Нур юзинъди коьралмай,

Ким экенинъ билалмай,

Хайрав болып турамйн.

Ыймавынъды айтып, сев, балам,

Асылывъды бир толгашы дей турды.


Бий айтар,




Мен аргынман, аргывмав,

Ак сувъкар аьруьв кустай каргырман.

Асылымды мевим сорасанъ,

Аргы атам меним Коянак,

Коянактынъ улы Карт-Кожак,

Карт-Кожактынъ улы Байгазы,

Байгазыдынъ улы Эр Тоьлек,

Эр Тоьлектинъ улы карт Нарик,

Нариктинъ улы Шораман.

Аьвелгиси ханлар мынав явласкав,

Экиншиси бийлер минен оьшлескев,

Буьгуьвгимди меним сорасанъ,

Билла дай эки коьзин шырт баскав,

Саадат коьлде яшагав,

Эл хайырыв ашаган,

Пакырлык мынав яшагав,

Сали карт сенинъ улынъ Шораман.


Сали карттынъ Айткан соьзи сол болды:

Келдинъ болсавъ сев, ай балам,

Хош келдинъ.

Уьйге туьс те орын ал,

Карт ананънынъ колын ал,

Эмшегине эрнинъ сал,

Айыры эмшектен суьт берсин.


Райме анайдынъ

Оьзи де айтып толгайды:

Кел, кел балам, кел балам,

Эмшегиме эрнинъ сал.

Айыры эмшегим торсайып,

Келиншек куьним бу тувыл,

Бек кыйынлы карт ананъ.

Сол заманда Шора Раймеге айтады уьйге кирип олтыр деп, мен

атты байлап кирейим. Сонъ Шора анайдынъ эмшегине эрнин

тийгисткенде, анай бирден яп-яс болып, эмшегине ийип суьт

келген. Сол заманда тоьгеректинъ келиншеклери келип

карайдылар. Райме анай оларга карап булай толгайды:

Сол заманда, сол шакта Райме курткадынъ Оьзи де айтып

толгайды:

– Ай ханимлер, бийкелер,

Кайсынъыз ул тапкансыз

Йырма беске келгенде,

Айыры эмшектен суьт эмген

Меним улым Шорадай?

Шора буларда яшайды. Сапиханым патшадынъ азбарынынъ

иргесине бир заманларда бир ок келип кирген. Болса да оны бирев

де тартып шыгарып болмаган. Бир куьн Шора орам ман

бараятканда ок коьрип, сувырып алады эм садагына тыгады. Бу ок

Шорадынъ Кырымда турып аткан огы эди. Сали карт Шорады

Сапиханымга алып бараятканда, сол куьн мында байрам болады.

Сапиханым байрамшылап орамга шыккан болган. Булар янасып

келеди патшага эм Сали карт айтады: «Сага баьтир аькелдим». Хан

айтады: «Сага ким баьтир аькел деп тилегенди? Баьтиринъ болса,

уьйинъде сакла». Шора ашувланып Сапиханымнынъ атларына

тизгин салып, ханды коркыстады эм былай деп толгайды:

– Хан айтар да, алай яным,

Бий айтар,




Ай ханимлер, бийкелер,

Бу йыйыннынъ ишинде

Нелер бар да, нелер йок,

Туьрли, туьрли байлар бар,

Туьрленмеген баьтир бар.

Секерли коьлде сунъкар бар,

Сув ягада мажар бар,

Мажар баста Ибан бар,

Сув ишинде булан бар,

Казан сарда Шора бар,

Ийнанмасанъ кара бар.

Элден алым алдырмас

Ийги тувган Мамай бар,

Тегершиги языда

Тентек коьшкен ногай бар.

Кырымда аьруьв Али бар.

Агай болсанъ онда бар.

Биелер минип, тай еткен,

Тавда Казий мырза бар,

Баьтир болсанъ онда бар.

Ханда Камбар улы бар,

Оьзден болсанъ онда бар.

Казан сарда баьтир бар,

Баьтирде алтын куран бар,

Аьлим болсанъ оны бил.

Болат суьнъги колга алган

Салидинъ улы Шора бар,

Эки касынынъ арасы,

Сынык суьем эли бар,


Эки явырын арасы

Тогыз карыс бир суьем,

Суьемнен шыккан безим бар,

Айтпай берген кудайым.

Онъ колымда огым бар,

Салидинъ улы Шора бар,


Хан окты коьргенде Шорадынъ ким экенин анълап, тилейди:

«Энди мен халкка Шорады билдирейим». Салиге айтады: «Мен

сага суьйгенинъ кадир алтын берейим». Сон да Сали карт пан

Шорады ханым баьтирлердинъ ишине аькетеди. Шора салам берип

киреди, болган уьшин ханымнынъ баьтирлери Шорадынъ саламын

алмайдылар. Эсиргенлер. Сол заманда Сали баьтирлерге

йырлайды:




Ай йигитлер, баьтирлер,

Аргымакты арпа берип,

Тал курыкка байланъыз,

Аянъыз мынан сыйпанъыз,

Кыставлыда, кыйында

Татар атка йол берип,

Танавыннан кан келип,

Тарбайып йолда турса коьрерсиз.

Казаннынъ иши баьтир деп,

Сиз ортада коьрерсиз,

Сырага келген баьтирге

Сырадан орын беринъиз.

Шынъ аягын куйынъыз,

Казан басы сизлерге,

Казаннынъ иши бизлерге,

Шырылдасып

Авыр аьскер толганда

Сиз шапканда бу шаппай,

Сырт берген куьнде коьрерсиз.


Бий айтар,




Алыншак мынан

Кулыншак Бал ишкен куьнде

Экеви мактанмага бек косшак.

Саадат коьлде яшаган,

Сали карттынъ уьйинде.

Тогыз ай конаклыкта яшадым.

Мен келгенли тогыз ай,

Тогыз айдан бербеген,

Танымайды биринъиз.

Халк айткандай бар экен:

Ойсыз экен ханынъыз.

Бу Казаннынъ

Ханы бар да, даны йок,

Йигити бар да, яны йок,

Кадысы бар да, тоьре йок,

Кадысы бар да, тоьре йок,

Коьремен де билемен,

Сизлерден

Аракы-баллар тилемен.

Казан иши сизлерге

Шувылдасып авыр аьскер толганда

Сиз шапканда мен шаппай,

Сырт берген куьнде коьрермен.

Кулыншагым, баьтирим

Ол куьнде

Булай да айтып толгайды:

Казан сардынъ орамыннан оьткенде,


Сарайынынъ карсы алдына еткенде,

Астындагы Карагери

Уьш йыгылып, уын турган,

Нариктинъ улы сенмединъ?

Агашлыктан оьткенде

Садакты белге илмедик,

Саклык пынан юрмедик,

Шаксызлыкта таныскан

Шора баьтир сенмединъ?

Сол ерде Шорады баьтирликке косадылар. Солай этип яшап

турганда, Казанга баска хан билдиреди, шапкынлык этеекпиз деп

он сегиз мынъ аьскер мен. Сонда ханым Алыншак пан Кулыншакка

келетаган аьскерди йибермеске деп буйрык береди. Шорага

айтпайды. Хадымнынъ аьскери келетен аьскерди кувып бир ярасык

кызды есирге алып, оьлтиреек болады. Шора келип тилейди

оьлтирменъиз деп эм оьзи сол кызга уьйленеди. Ол кызды Сали

карттынъ уьйине келиншек этип аькеледи. Бир кесек яшай турган

сонъ баягы есир кыз, Шорадынъ хатыны, авыр аяклы болады. Бир

куьн Шора бир якка кеткенде хатыннынъ тувганларыннан бирев

келип, зор ман хатынды оьз элине алып кетеди. Шора келсе —

пишеси йок. Оькинген мен де болмайды. Бир кесек йыллардан сонъ

Сапиханымга кагыт келеди. Онда айтылады: «Кырк мынъ аьскер

келе турады. Аьзир бол. Согыспасанъыз — юртты беринъиз».

Сонда Сапиханым аьзирлик коьреди согыспага. Шора согыспага

суьймейди. Уьйинде олтырады. Согыс айлак куьшли болады.

Келген аьскер юрттынъ яртысын алады. Ханым карайды — Шора

йок. Ханым ноьгерлерин шакыртьш булай деп толгайды:


Бий айтар,

Шагала ханнынъ кызы айтар,

Аьлемде аьруьв ол оьзи

Сапиханым бийке айтар.

Кыйыны коьп кыркынлар,

Эмбеги коьп даялар,

Аькелшинъиз сиз буьгуьн

Алтавы бирдей боз атты,

Баьтирлердинъ ишинде

Шорам йокка усайды.

Шора яным баьтирди

Оьзим барып карайым,

Оьпкелеви Шорамнынъ

Неден экен билейим.

Шора баьтир тек оьзи

Тилегимди тез берсе,

Каьретиме миндирип,

Белине кайкы кылыш илдирии,

Авдарылып мен, янлар,

Шорады алып келейим.

Алты ат еккен каьретке

Авдарылып минди энди.

Сали карттынъ уьйине

Тилек тилей келди энди.

Ханым келсе — Шора уйклап ятыр. Ханым тнлеп уятып

тургыстады:


Вий айтар,

Шагала ханнынъ кызы айтар.

Аьдемде аьруьв ол оьзи,

Сапиханым бийкс айтар.

Турсана сен,

Ай баьтирим, турсана,

Бир мен уьшин бел бувып,

Душпаныма кылыш урсана,

Казаннынъ алды Кара сув,

Душпанларым онда келип толыпты,

Ишиндеги уланлар Душпаныма олжа болыпты.




Душпаныма кылыш урсана.

Сан етпес,

Сени баьтирим сайырга,

Сайытпан

Сени баьтирим коьп ерге,

Байлардынъ

Ай тиймеген аьруьви,

Куьн тиймеген сылувы,

Куьндегиси куьнде сага

Каратайым.

Басларын куьл сув мынан ювдырып,

Шашларын

Земзем сув ман таратайым.

Баьтир кашан келер деп,

Сени кимик баьтирдинъ

Келер шагын соратайым.


Бий айтар,



Нариктинъ улы Шора айтар:

Турмайман мен,

Ай ханым, турмайман,

Бир сени уьшин бел бувып,

Душпанынъа кылыш урмайман.

Шагала ханнынъ кызы айтар,

Аьлемде аьруьв ол оьзи

Сапиханым бийке айтар:





Меним уьшин болмаса,

Елкелер шашы бир колтык,

Елпинип аьдем бетин коьрмеген

Сапимаяр кыз уьшин.

Онынъ уьшин болмаса,

Бесиктеги бебе уьшин,


Айыры эмшектен суьт берип,

Асыраган ана уьшин.


Куралайдай эки коьзи кызарган,

Кувдай шашы агарган,

Кув теридей мойны созылган,

Ак сакаллы баба уьшин.


Алла баьден салаган,

Ак мешитке суьенген

Аьлимлердинъ оьзи уьшин.


Вир ушына булыт уьйилген,

Минарасы коькке шагылган,

Бу Казаннынъ оьзи уьшин.


Ерди-коькти яраткан,

Уьстимизде Бизди карап тураган,

Бир алладынъ оьзи уьшин,



Бий айтар,




Турмайман мен,

Ай ханым, турмайман,

Бир сени уьшин бел бувып,

Душпанынъа кылыш урмайман.

Алыншакка яй бердинъ,

Кулыншакка ок бердинъ,

Мен Шорага сен оьзинъ

Бир кутыкты коьп коьрдинъ.

Бизлерге бир куьн айланар,

Айланыскан куьнлерде

Сыбанълармыз билекти,

Бек тутармыз ол куьнде,

Ай ханым,

Ат басындай юректи,

Алыншак пан Кулыншак

Сенинъ сайлам баьтиринъ,

Оларга ав тиле тилекти!

Шорадынъ аягына, колына йыгылып болдыралмаганда, Шора

тилегин алмабурылып кетеди, Кетип халкка хабар

салады: «Мен тилеп, ялбарып, Шора баьтирди

унатып болмадым» – деп. Сонда элде болган картлар, курткалар,

кызлар, балалар йыйылып келип, Шорага тилейдилер Казанды

коршалвтага деп. Сол ерде Шорадынъ эсине атасы Нариктинъ

айткан соьзлери туьседи. Нарик «Казандагы бизи кимик

картлардынъ тилегин кери салмассынъ» – деп тилеген эди. Сол

ерде Шора турып, толгайды:


Бий айтар,




Карагердей аьруьв атым

Аькелши!

Авым керип минейим.

Алдаспаным аькелши!

Аш белиме илейим.

Ак куьревке

Темир тоным аькелши!

Оьнъшенъ этке киейим.

Бу Казаннынъ

Кызы мынан карты уьшин,

Айхайлап деймен бу куьнде,

Оьзим барып коьрейим.

Солай этип Шора согыйа бараятканда, баргысы де келмей, юреги

тоьмен болып толгайды:


Бий айтар,




Кабыргама

Биткен меним бавыр эт,

Канымды тоьгер усайды,

Кабыргадан Кан шыкпаган суьекке

Япалак куслар буьгуьнде

Уя тебер усайды.

Ханлар мынан кагысып,

Бийлер минен туьйисип,

Турган меним хайран басыма

Шакылдасып каргалар

Уя тебер усайды.

Аьзизленген меним бу яным,

Бу Казаннынъ халкы уьшин,

Бесиктеги баласы ман карты уьшин,

Буьгуьнгиси буьгуьнде

Коькиректен шыгып кетер усайды.

Сонда Шора баска кыралдынъ куьшли аьскерининъ алдында

Казаннынъ аьскери калтырап коркканын коьрип, селекелеп булай

толгайды:

Асылмалы байрак, кырк артув,

Кыралдынъ кырк мынъ аьскери,

Ясавыл ясап келеди,

Аздахадай заьрин сизге шашпага.

Казаннынъ коркакларын карашы,

Экев-экев бас косып

Сыбыр-сыбыр этеди,

Казанды кери койып кашпага.

Сол заманда Алыншак мынан Кулыншак баьтир Шорага куьнлеп

баслайдылар. Шорадынъ сыйын артык коьрип, оны Казаннан

тайдыраяк болып ойлайдылар. Куьш пен олар, элбетте, Шорады

енъип болмаяклар. Сонда булар кенъесип, алдап тайдыраяк

боладылар. Бир куьн булар Шорага айтадылар:

— Эй, сен уьйде атам калды деп айтасынъ, хатыным Алтын

калды деп айтасынъ. Солай болса, оларды неге коьрмеге

суьймейсинъ? Сен бармага керексинъ.

Шора сол заманда ийнанып кетеди де, аьше барып ханнан кызын

тилейим дейди. Шора баьтир барып, Сапиханымнан Кырымга

барып келмеге ызын тилейди. Сапиханым айтады: «Йок, сага

Кырымга бармага ызын берип болмас» – дейди.

Сол заманда Кулыншак баьтир айтты дейди: «Аыпе, ол заманда

мен ызын алып, сенинъ уьшин барып келейим». «Мен не баска, сен

бе баска?» Сапиханым айтты дейди: «Мине сага бермеге боламан.

Атасы, анасына да ярдам йибермеге боламан». Суьйтип бул этеек

ярдамын да этип, Кулыншакты йиберген. Кулыншак баьтир

савгаларды да алып, кешеси куьн йол юрип, Нарик картка келген.

Келгенде ок та Нарик карт Кулыншактан сорайды: «Кайдан

келесинъ, балам?»

«Мен Казан шахарыннан келемен»,— дейди Кулыншак та.

«Сонда бизим ул да кеткен эди, Шора деп. Сонынъ аьли, яшавы

калай экен?» — деп сорайды Нарик. «Сенинъ улынъ бек яхшы

турады,— дейди Кулыншак,— уьйкен сыйы да бар. Казан

шахарында басы да бар.

— Аьше, олай болса бизди коьрмеге неге келмейди? Виз ога

борыш эткен эдик, бир келип кетер деп,— дейди Нарик карт.

— Йок, оьким бузбага ярамайды,— дейди Кулыншак,— ханым

ога оьким бермейди. Онынъ орнына мен келдим.

— Келген болсанъ, яхшы! — деп Нарик Кулыншак баьтирди

тапканынша сыйлап баслайды.

Шора кеткен сонъ Нарик тагы да бек картайып, яшавлары

осалланган эди. Элдинъ ханы, Актаршыдынъ Алибийдинъ

кардашы айланган сайын, оны корлайтаган эди. Нарик пен

Кулыншак бир боьлмеде соьйлесе турганда, Шорадынъ

кыскаяклысы Алтын ман карындасы Аьзиз-Лаьлуьв экеви ясыртын

билиседилер. Аьзиз-Лаьлуьв айтады: «Енъемав, биз бир кылып

этеек. Шора оннан тез арадан келеек карары коьринмейди. Тек сен

ыразы болсанъ.

— Айт, тынълайым,— дейди Алтын.

— Сен атай ман конактан узак кетпей турганда, кас каралганда

мен Шорадынъ мында калган кийимлерин кийип, эр кисидей

болып, келип терезенъди кагарман. Сен тартына берип шыгарсынъ.

Тек Кулыншак коьре калгандай этип шыгарсынъ. Конак Казанга эм

сондагы Шорага коьргенин хабар этип айтып барар. Терезенъди

кеше кагып, сени бир эр шыгарганын эситсе, Шора коьп даяна

алмас. Тез мында етпей амалы йок. Ызын-мызын деп карамас. Олай

болмаса биз Шорады коьтере коьралмаспыз. Шоранъ келсе кетпей

калмага да болар. Алтын ойланады да ыразы болады.

Айтканларындай этедилер. Оны коьрген Кулыншак:

— Эх-эхе,..— дейди,— Шорадынъ Алтыным, Алтыным

дейтагаган алтынынынъ этетагагнын кара...

Кулыншак кайтып Казанга келеди. Шора сорайды атасынынъ,

анасынынъ, карындасынынъ, хатынынынъ аьлин.

— Ваьриси де ол кадер яман тувыл эди... Нарик те сав,

Алтынынъ да сав, Лаьлуьвинъ де сав эди.

— Хайыр, юрегинъде бир туьйин бар, айталмай турысынъ.

Айтып мени тыншайт.

— Ай, онынъ несин сорайсынъ? Айтсам да яхшы тувылдай

коьринеди... Айтпасам да юрегим даяна алмайды...

— Айт, айт! — дейди Шора,— айтпай амалынъ йок. Не болган

болса да мен билмеге керекпен.

— Ай не болаяк эди. Сенинъ мактавлы Алтынынъа кеше былай-

былай бир ярасык эр терезесин кагып, шыгарып алып кеткенин

коьзим мен коьрдим. Туьн ортасында сыйпаланъ-сыйпаланъ этип

келип боьлмесине кирди.

Сосыны эситкенде Шорадынъ каны тасып басына шапты, дейди.

Бул сол кеше йолга шыгады. Атасына келгенде карындасы Лаьлуьв

эткен кылыпларын айтып, кийинип те коьрсетип куьлейдилер.

Шорадынъ да ашувы таркайды. Болса да «Кырым ханы аьскер

йыяды» деп эситип, Казанга кайтпага асыгады эм тагы да Казанга

келеди. Суьйтип Шора Казанда кайгысыз яшап турганда, Кырымда

калган Нарик аларга Кырым ханы яшав бермей, малын-муьлкин

тартып алып, тиленшиликке калдырган экен. Нарик карт мойнына

артпак тагып, тилене-тилене Казанга етеди. Казаннынъ сакшылары

муны токтатып, кимсинъ деп сорайдылар. Сонда Нарик азгана

толгайды:


Нарик карттынъ айткан соьзи сол болды:

Казна, казна мал келсе,

Казнашы, карашалар суьйинер.

Такта олтырган

Падишалар суьйинсе,

Таптала турган

Каравашлар куьйинер.

Меним улым эр Шора

Эрлер минен бас урып,

Эриккен бийге тас урып,

Элин таслап туьйинер.

Сондай болган

Баьтир Шора атасы


Кырсавлы шелек колга алып,

Элден элге ийилер.

Шора атасын хош коьрип алып, бир кесек заман тургыстып, сонъ

тапканын арбага тиеп, атасына берип йибереди. Нарик те Кырымга

кайтып кетеди.

Шора баягылай Казанда яшап турады. Онынъ мергинлиги,

куьшлилиги, боьтен де онынъ Сапиханым алдында ырыясымай,

оьктемлигин йоймай турувы халкка хабар болып яйылады.

Ярлылар ога куванадылар. Байлар ога ашувланадылар. «Канъгып

келген бир ногай баьтир бизден бир ташанган да этпейди»,— деп

бугынадылар. Бугынса да муны кувмага, оьлтирмеге

тартынадылар. Шорага халк якласар деп тартынадылар. Шорады

Казан ханынынъ баьтирлери де суьймейдилер. Казан шахарга

Шора келгеннен сонъ оьзлерининъ баслары, сыйлары кемигендей

коьредилер. Сонда бир куьн Кулыншак баьтир кылып этип, Шора

баьтирдинъ периштесин оьзине байырлап алайык болады. Периште

демеклик — аьр бир баьтирдинъ оьзининъ периштеси болады.

Периштесиз баьтир болмайды. Периштесиз баьтир бир аьдемди де

енъип болмайды. Биревге де, бир ерДе де оьзининъ баьтирлигин

коьрсетип болмайды.

Периште демеклик ол йылан. Кешеден кеше °л периште оьзининъ

баьтири мен бир орында ятады. Куьндиз коьрйнмей баьтирининъ

алдында яде артында айырылмай барады. Периште аьр дайым оьз

баьтирине ярдамласып, ога якласып, оны коршалап турады.

Кишкей, коркак баьтирдинъ периштеси де кишкенекей йинишке

йылан болады. Уьйкен, атаклы оьктем баьтирдинъ периштеси де

уьйкен, мазаллы, суслы болады.

Периштеси бек куьшли баьтирге ок тиймейди. Баьтирге атылган

окларды периштеси канатлары ман кагып, кевдеси мен согып,

баьтирден эрек таслайды.

Периште оьз иесине душпан кылышын да тийгистпеске шалысады.

Душпаннынъ коьзин капайды, атын уьркитеди. Периштеси бек

куьшли атаклы баьтир яраланса да оьлмейди эм тез аяк уьстине

минеди.

Эне соннан себеп Кулыншак баьтир Шорага суьймеслик этип,

Шорады периштесиннен айырып, Шорадынъ куьшли периштесин

оьзине алаяк болып мыратланады.

Сол мырат пан Кулыншак бир куьн Шорага келетте булай дейди:

— Шора, биз экевимиз доспыз, тенъмиз. Экевимиз де баьтирмиз.

Бир аяктан ас ишемиз. Бу кеше орнымызды авыстырып ятсак,

калай коьресинъ? Сенинъ тоьсегинъде бир ятып карасам экен. Сен

меним орныма ят...

— Болсын,— дейди Шора.

Солай этип, Шорадынъ орнына Кулыншак баьтир ятты,

Кулыншактынъ орнына Шора ятты. Туьннинъ ортасы етип,

периштелер баьтирлерине кайтатаган заман болганда,

Кулыншактынъ периштеси кирип келди, дейди. Шора караса —

Кулыншактынъ периштеси бир йинишке кыска йылан экен.

Периште янасып келгенде, Шора баьтир сермеп муны алатта,

тилин сувырып алып таслап, юрканнынъ астына салды да, оьзи

уйклады да кетти, дейди. Кулыншак та Шорадынъ орнында ятып

карап турады. Бир заманда, бир шакта Шорадынъ периштеси келди

дейди акырып, кулакты тындырып сызгырып, оькирип. Каралдыга

киргенде уьйдинъ терезелери зынъгырады. Кулыншак

коркканыннан дирилдеп, атылып уьйден шыгып кашты. Шорадынъ

периштеси аздахадай бир зат экен. Кулыншак коркып, Шорадынъ

орнына эки айланып келмеди, дейди.

Шорага барып айтады экен:

— Кой, сенинъ орнынъ мага келиспейди. Бек уьйкен. Периштенъ

де дуныяда болмаган уьйкен экен. Эште сендей баьтир дуныяда

болмас. Мен сенинъ периштенънен коркып, шыгып каштым,

орнынъ да, периштенъ де оьзинъе болсын.

Шора турып оьзининъ орнына барып ятады. Болган уьшин

периштеси Шорады таппай кетипти. Сол кеше Шорадынъ

периштеси келмейди. Шора экинши куьн карайды — периште

экинши кеше де келмейди. Сол келмев мен бир йыма келмейди.

Узын соьздинъ кыскасы Шорадынъ периштеси оьз орныннан

уьрккен. Шора излеп йоьнейди.

— Ай, сол Кырымга, эски юртыма кетип бармагай эди! — деп

Карагерди минип шабатаган болса, айтканындай периштеси кырда

туры экен. Не хайыр. Шора ювыклаган сайын, периште каша

береди Шорадан. Шора шакырып та, шамгалып та периштесин

оьзине аькелип болмайды. Мунынъ периштеси ят болды. Бек

мунъайып Шора Казанга кайтып келеди. Соьнуьйтип яшай

турганда, Шора бир кере анъшылап шыгады. Анъшылай барганда,

мунынъ алдына бир яс баьтир шыгады. Сол шакта коьктен бир

аккув ушып кетеятыр экен. Сол аккувга Шора да, соьлеги алдына

шыккан яс баьтир де бирге окларын атадылар. Экевининъ огы да

аккувга тийип, кус оьлип ерге туьседи. Сол ерде эки баьтир аккувга

бирге етип, аьр кайсысы да анъды оьзи алаяк болады. Солай этип

анъга таласып, булар согысып баслайдылар. Ок атысып та, кылыш

пан сермесип те, найза ман туьйресип те экеви бирбирин енъип

болмайдылар. Кайтип каьрлесе де, не амал этсе де Шора сосы яска

бир зат та этип болмайды. Шора сога бек сейири калады.

— Мен енъмеген эр йок. Бу кайдан шыкканды? — деп ойланады.

Тамаша этип, Шора сол ерде толгайды:

Алайга, янлар, алайга,

Алалмаган экенмен,

Сосы дара малайды

Аьвелдеги колайга.

Шапса кылыш оьтпейди,

Шанышса суьнъги батпайды,

Не янъылысым болды экен

Яраткан бир кудайга?

Яс баьтир дегенинъ Шорадынъ авыр аяклы болып уьйине кететаган

пишесиннен тувган аьвлет экен. Туврасы — Шорадынъ улы. Тек

нагашларында тувып, сонда оьскен. Туврасын айтсанъ, ол хатын

Шорады суьйген эди. Шора болмаган болса, Казан баьтирлери оны

оьлтиреек эдилер. Ол кыскаяклыды коймай кардашы зор ман алып

кетти. А бу ерде атасы ман улы бири-бирин танымай турылар.

Шора сосы яска бир зат та этип болмаяк экенин анълап, оны койып

кетеди.

— Меннен энди баьтиршилик озды, меннен периштем де

кетти,— деп Шора сувдан оьтейик болганда аты да, оьзи де сувга

батып оьледилер.

Шорадынъ Абдул-Касым деген бир танысы сувдынъ аргы ягында

Шорадынъ кайтып келеятканын коьрип турган экен. Шорадынъ

аты сувдынъ ишинде суьринип, Шора ман бирге сувга коьмилип

батканларын коьрип, Абдул-Касым шавып ягага келип, бек

кайгырып былай толгайды:

Казанда катлав-катлав

Кара сув,

Камышылап туьсип эди

Сайдыр деп.

Терен кайда, сай кайда...

Аьвелгиндей куьн кайда?..

Куьнлердинъ бир куьнинде баласы Шорады бек сагынып, Казанга

Менъли-Слув келеди. Келген уьшин Казан иши бас сапырык

болып, адасып-сасып юрген бир келетен курткады бирев де

тынъламайды, ога бирев де явап бергиси келмейди. Шора кайда

экенин, ога не болган экенин Менъли-Слувга айткан киси

болмайды. Сонда Менъли-Слув не этеегин билмей йылап

толгайды:


Эмбекли баьтир Шора анасы,

Менъли-Слув кыйынлы,


Атанъа наьлет

Бу Казаннынъ картлары,

Етим калгыр Бу Казаннынъ яслары.

Мени карап коьрмейди,

Кан ялалы Шорамнынъ

Бир хабарын бермейди.

Энди калай этейим,


Атам юрты Кырымга

Бозлай, бозлай кетейим...

Сол ерде Менъли-Слувды баягы кырк кыздынъ бириси коьрип, бир

тиленши куртка келди деп аяп, Менъли-Слувдынъ дорбасына бир

аяк ун салып, толгайды:

Кырк кыздынъ бириси,

Ишиндеги тириси

Менъли-Слув анайга

Айланып сонда толгайды:

Ай, ай куртка, ай куртка,

Куржын илип мойнынъа

Сен де неге келгенсинъ

Бу кыйынлы Казанга?

Тйри мен деп юрисинъ,

Сен ше пакыр оьлисинъ.

Заманынънан озыпсынъ.

Энди кимге керексинъ?

Тиленип йыйып ашаган

Сен кедайдан языксынъ.


Эмбекли баьтир

Шора анасы

Менъли-Слув кыйынлы


Каршыгадан тувган туйгындай,

Ханымнан тувган солтандай,

Агалар диван этип олтырган

Айдынлы кара тоьбедей,

Кабыргадан ол оьзи

Артып шыккан суьбедей,

Шаркына биткен суьеги

Аьр бириси аршындай,

А, бийкелер, тотайлар

Коркак баьтир анайлар,

Кайсынъыз ул тапкасыз

Казан сарда дувлаган

Кан ялалы Шорам дай?!

Суьйтип Менъли-Слув толгай берип, орам ман йылап кете береди.

Кете барып, Шорадынъ не болганын бир билсе Шора ман бирге

окыган АбдулКасым яс сокта билеек деп эситип, сога барып

толгайды:

Даналардынъ данаеы,




Ботасы оьлген туьедей

Бозлай-бозлай келгенмен.

Кулыны оьлген биедей

Кисиней-кисиней келгенмен.

Сагыр болгыр

Бу Казаннынъ картлары,

Етим калгыр

Бу Казаннынъ яслары,

Мени карап коьрмеди,


Бир хабарын бермеди.

Бирге окыган Шорам ман

Абдул-Касым яс сокта,

Сеннен келип сорайман.


Мени карап коьрсене,

Бу кыйынлы куьнимде

Бир каьдирим билсене,


Бир хабарын берсене!


Онда булай айтады.

Ай, ай анам, ай анам,

Ай йыгылган усайды.

Ай да куьн де косылып,

Тенъ йыгылган усайды.

Карт атамыз Нариктинъ

Бели сынган усайды.

Менъли-Слув анайдынъ

Коьзи шыккан усайды.

Баьрин айтып нетейим,

Сенинъ улынъ эр Шора

Он сегиз йыл

Бу Казанда дава этип,

Баьтирлигин дан этип,

Сувдынъ юзин кан этип,

Ахырында, аьймедет,

Сувга кеткен усайды.


Эмбекли баьтир

Шора анасы,

Менъли-Слув кыйынлы

Булай айтып бозлайды:

Колымдагы оймагым,

Ак куьмистей тырнагым,

Экиси бирден майырылып,

Сол корлыкка коьналмай,

Дуныяга

Бетин берип юралмай,

Ботасы оьлген туьедей

Бозлай-бозлай келгенмен.


Оьлгенин буьгуьн билгенмен.

Атан туье акырып,

Боз тайлаклар бозласып,

Ынъыраса турган куьн.

Шорам минген Карагер

Уын ымтылып, куьрсинип,

Кара сувга баткан куьн.

Менъли-Слув Шорадынъ баткан ерине, сув ягага барып бозлайды:





Казан алды кара сув,

Сага карап йылайман.

Карнынъ терен уьйкен сув,

Шорам бар деп ойлайман.

Аван-аван, аван сув,

Аванласып сен меним

Шорамды алган яман сув.

Толкынынъ йок, кебинъ йок,

Балык, бака юрген сув.

Шорам минген Карагер

Уьш ымтылып шыгалмай,

Иер-турман уьзген сув.

Сувдынъ туьсин кан этип,

Баьтирлигин дан этип,

Сонда болган Шорамды

Алып калган яман сув.

Ай, ай куьним, ай куьним,

Сувга кеткен усайды

Кан ялалы Шора улым.

Кайгынъ мынан кыйынынъ

Эстен кетпес ок болдынъ.

Йок болдынъ, Шорам,

Йок болдынъ...

Энди калай этейим,


Бозлай, бозлай кетейим...

Аьдил-Солтан

Аьвелде Кырым ханлыгы деп болган. Кырым ханлыгынынъ шынты

иеси туьрк патшалары болганлар.

Туьрк патшалары Кырымга хан этип кимди суьйсе — соны

салганлар. А кимди суьеди десенъ — ким туьрк солтанларынынъ

айтканларыннан шыкпайды, ким олардан коркып, кара халкка ясак

тоьлетип турады — сога дирек болганлар. Ханлыкка соны

олтыртканлар.

Такта олтырып, туьрк патшасынынъ буйырыгын толтырып

турган ханнынъ уллары коьбисинше Туьркте, Стамбыл шаьаринде

яшаганлар, окыганлар. Туьрк солтанлары Кырымнынъ тагыннан

оьзлерине ярамаган, ырыясымаган ханларды тактан шыгарып

оьлтирип, Стамбылда тербия ланган, туьркше соьйлеген баска

кырымлы мырзады такка олтыртканлар.

Соьйтип пен юзлеген йыллар оьтип барган. Сол юзлеген

йыллардынъ ишинде бирер Кырым ханлары туьрк патшаларына

тынъламай, Кырымда оьзлери ие болмага шалысканлар. Коьп кере

ярдам тилеп ногай ханларына да келгенлер. Болса да ол согысларда

туьрклер енъип, тынълавсыз Кырым ханынынъ басын кагып

алганлар.

Туьрк патшалары кырым халкынынъ ишиннен Кырымды колга

алып, туьрклерге карсы шыккандай йигит аьдемлер коьрингенлей,

оларды кайдай аьйлелик пен де болсын оьлтирип турганлар.

Кырымнынъ халкы болса такта олтырган ханды да, Туьрктен келип

Кырымга тоьрелик эткен туьрклерди де суьймегенлер. Кырымнынъ

ханлары туьрклерге яраяк эм такта коьп олтыраяк мырат пан халк

арасындагы сыйлы эм йигерли аьдемлерди Туьрк патшаларына

шагып турганлар. Йыллардынъ бир йылында, куьнлердинъ бир

куьнинде Кырымда Аьдил-Солтан деген яс йигит оьсип етеди. Ол

кырым ханлардынъ алдында, туьрк солтанларынынъ алдында да

басын иймеген. Йыйынларда ол оьзининъ соьзге шеберлигин,

акыллыгын коьрсеткен. Согысларда баьтирлигин коьрсеткен. Халк

арасында белгили болып баслаган. Онынъ акында хабарлар

Стамбылга да еткен. Кырым ханы ман Туьрк патшасы Аьдил-

Солтанды кайтип болса да йок этпеге ойлайдылар. Туврадан тувра

оны оьлтирмеге халктан тартынадылар.

Соннан себеп Туьрк патшасы ман онынъ пашалары ойласып,

Кырым ханына буйрык (фирман) язадылар. Ол фирманда Аьдил-

Солтанды кырым аьскерине басшы этип, кызылбасларга (Иранга)

карсы кавгага йибер деп язылыпты. Булардынъ мырады: Аьдил-

Солтанды бир аз аьскер мен коьп кызылбаска карсы йибереек, ол

сонда оьлип калар деген ой болады.

Аьдил-Солтаннынъ атасы Палван-Солтан болган. Кырым ханлыгы

мынан Ногай Ордасы арасында болган бир кавгада Палван-

Солтанды ногайдынъ Оран деген атаклы аьдеми оьлтирген экен.

Ол Орактан да Карасай ман Казый деген эки ул калган. Олар Кобан

сувы бойында яшайды экенлер. Палван-Солтан оьлгенде онынъ

улы Аьдил-Солтан кишкей эди. Энди Аьдил-Солтан оьсип еткенде,

халк арасында аьдемлерден эситеди:

«Сенинъ атанъ Палван-Солтанды Орак деген ногай оьлтирген.

Кобанда онынъ Карасай ман Казый деп эки улы бар».

Оны эситкен Аьдил-Солтан: «Атамды оьлтирген Орактынъ

улларын оьлтирип, атамнынъ оьшин, канын алмай амалым йок»,–

деп ойлавады. Ол соьз де Кырымнан шыгып, Кобанда яшап турган

Карасай ман Казыйга да етеди.

Карасай ман Казый ойлайдылар: «Биз АьдилСолтан аьскер йыйып

бизге келгенин саклап турмай, оьзимиз барайык Аьдил-Солтанга.

Оьлсек — халк айтар: «Орактынъ уллары да баьтирлерше

оьлдилер»,– деп. «Оьлмесек — бир амал этермиз* деп Кырымга

айланганлар. Карасай ман Казый Кырымга барганда Аьдил-

Солтаннынъ алдында Карасай толгайды:

Эй, Карасай айтып толгайды:

Ак шыбар-ала ат минген,

Шыбар-ала яй тарткан,

Куланды Каптан кайырган,

Ханларды алтын тактан айырган,

Ханларга каптай кара кийдирген,

Канжыгадан

Ханнынъ басы таймаган,

Явырныннан канлы куьбе кетпеген,

Лашындай таймай явга шабаган,

Алдаспан кайкы кылыш коьп урган.

Казанга карсы коьп турган,

Шаппага турган боьридей,

Шакпага турган йыландай,

Куьлтиреген ясындай,

Куьлсе яйма шувактай,

Айдынына

Аьдем батып болмаган,

Танымасанъ — таны энди,

Билмен болсанъ — бил энди

Ер занъыраткан анавда,

Дели Орактынъ улына!

Сосы йырдан сонъ Аьдил-Солтан турып, булардынъ колын алып:

«Не болган болса да — болды. Атамды оьлтирген болсанъыз да —

кештим. Эндиге дери яв болсак та, энди досласайык* деген. Сол

заманда Аьдил-Солтаннынъ анасы толгайды:


Аьдил-Солтан анасы,

Дана-бийке, анавда,

Былай да айтып толгайды:

Кулыншагым меним

Аьдилим:

Он бир ясына келгенде,

Бил тасындай яйнаган.

Он эки ясына келгенде,

Эгевли болат оклар атаган.

Он уьш ясына келгенде,

Уядагы бала кустай талпынган,

Он доьрт ясына келгенде,

Тоьрели ханнынъ соьзин соьйлеген.

Он бес ясына келгенде,

Бели сылув ат минген.

Он алты ясына келгенде,

Абаданлы

Ханлар мынан куьрескен.

Куьрескенин мерт эткен,

Толы Кырым дерт эткен.

Ай, Аьдилим, сол заман,

Мен ав ишим тарткаман!

Он ети ясына келгенде,

Етпислеп саклав иерткен.

Он сегиз ясына келгенде,

Сексенлеп саклав иерткен,

Сексенин де тенъ коьрген.

Он тогыз ясына келгенде,

Токсанлап саклав иерткен,

Токсанын да тенъ коьрген.

Торкадан

Оьзге тонлар киймеген,

Толы юртты куьзеткен, ай!

Йырма ясына келгенде,

Куьнъкердей уллы патшадан

Катар, катар ат келген.

Ат ишине караса,

Бир аласа тай келген.

Тай ялына караса,

Язувын эгев минен ойдырган,

Каьлемин мармар тастан Кыйдырган,

Сыясын алтын мынан яздырган,

Каршыгадай моьхерли

Шыбар-ала хат келген.

Кырымлар Кырым болганлы,

Кулпаланган беренге

Кырк мынъ межигит салганлы,

Межигит деген береннинъ

Минарасы алтын,

Тоьбеси бийик баскышлы,

Терезеси тесик минен ашкышлы,

Ай бетинде алтын терекли,

Куьн бетинде куьмис терекли,

Айланасы алты айлык,

Тоьгереги доьрт айлык,

By Кырымнынъ ишинде,

Нелер бар да, нелер йок.

Аз окыган соктасын,

Коьп окыган молласын,

Межигитке

Катып калган супысын,

Йыйып алып баьрисин,

Эш калдырмай бирисин,

Оны аькелип окытты.

Окыганы касым болгыр моллалар,

Алып окый билмеди!

Аккерман деген ерде

Алпыс сокта бар экен.

Ат йиберип, дан этип,

Оны аькелип окытты,

Окыганы касым болгыр сокталар

Алып окый билмеди.

Янъы-Керман деген ерде

Етпис сокта бар экен.

Ат йиберип, дан этип,

Оны аькелип окытты.

Окыганы касым болгыр сокталар,

Ол шыгара билмеди.

Солтан, Солтан дегенлер,

Эсенликте, савлыкта

Солтаннынъ ак оьтпегин егенлер,

Аракы, балын ишкенлер,

Сен токташы, Солтаным,

Сенинъ уьшин

Биз оьлермиз дегенлер,

Бир аьрифин билалмай,

Хайран болып калды энди!

Олтыры эди Солтан онда ойланып,

Турагалды соьйленип,

Юре берди шамланып,


Тоьрде олтырган доьрт кары,

Доьрт карыдынъ ишинде

Янып турган нарт кары

Былай айтып толгайды:

Ай Солтаным, Аьдилим,

Биз билмейди экенмиз:

Алмалы сувдынъ басында,

Алма терек астында,

Алтынлы

Бакша-сарай касында,

Алмас тастан кусаклы,

Алтын саплы пышаклы,

Шалмасын айдай коьтерген,

Мыйыгын таяй оьстирген,

Аракы ман бал ишкен,

Казы мынан ял еген,

Ак сакалын ел яйган,

Аса таяк колга алган,

Намазлыгын

Суьйрей-суьйрей

Тоздырган,

Дуныясын оьз басыннан

Завыклык пынан оздырган,

Абдул-Касым Шелебий —

Авырыйман деп ол калды,

Оны аькелши дей турды!

Арайыслап арыс шаптырып,

Йоьмхерден елкен кактырып,

Келместен тогын ойдырып.

Арысына алты кара ат ектирип,

Авызына алты саклав миндирип,

Айдап барды абызга ай!

Арбага минер аьли йок,

Ол абыздынъ

Соьйлемеге тили йок,

Якларын увлав мынан увлатып,

Азувларын ший йибек пен оратып,

Алтын тоьсек тоьсетип,

Алып келди абызды.

Окыганы касым болгыр Шелебий,

Кумсара берип карайды,

Куьрсине берип турады.

Сонъыра булай айтады:

Ай, Аьдилим, Солтаным,

Каьар келген хат экен,

Каты язылган зат экен.

Айтар эдим, Аьдилим,

Айтпага авызым бармайды.

Айтпас эдим, Аьдилим,

Сенинъ коьнъилинъ тынмайды.


Яным сеннен курман ды.

Куьнъкердинъ сага язганы,

Салам тувыл — фирманды.

Куьнъкердей уллы патшадан, Стамбылдай шаьарден,

Каар келген хат экен,

Айтайыма дей турды, ай!

Эртенлер эди, янлар, кеш болды,

Экинли халкты туьн басты.

Эриккеннен эрен атлар Нокта уьзди.

Эриккенлер, ялкканлар Уьйге кайтар шак болды,

Тентек малдай бой салып,

Сакалынынъ уьстиннен,

Мыйыгынынъ астыннан

Экинли-аксам шагында,

Шелебий деймен, анавда,

Баьлен де айтып шыгарды!

Шелебий сонда айтады:

«Айхай, янлар, айтайым,

Муны язган онъмасын,

Калай яман языпты,

Былай айтып языпты:

Тобыршыдан топ алсын,

Топка егер ат алсын.

Инглизден от алсын.

Отка егер ат алсын,

Абазадан арпа алсын,

Арпашыдан сулы алсын.

Бесленейден беш юз атлы

Киши алсын,

Кабартыдан кап алсын,

Капка егер ат алсын.

Кара таяк, кара ногай

Халкыннан

Атка минер киси алсын.

Кара ногай коьп халктан

Уьйди аралап бирди алсын.

Каска йорга калмыктан

Казаншы ман

Ат бакпага киси алсын.

Конъыраттынъ

Узын — Айдар баьтир,

Онъ бетине оны алсын.

Уьйсуьннынъ Эр

Суьлеймен баьтири,

Сол бетине соны алсын.

Бораханлы анавда,

Айдынлы эр Муьсевке баьтири

Арт бетине оны алсын,

Орак улы Карасай,

Хан улындай каскартып,

Карсы алдына оны алсын!

Кемешиден кеме алсын,

Тирменшиден ун алсын,

Азыгын сувдан юритсин,

Аьскерин кырдан юритсин,

Аьзиз олла билеген,

Артпаклары соьгилген,

Атасынынъ канлысы,

Бабасынынъ оынлиси,

Кызылбас деген душпанга

Кылыш урмага атлансын, ай!

Бу хабарды эситкенде

Кулыншагым, Аьдилим

Каарланды, карланды,


Бугырсанды, бувсанды,

Буздай темир курсанды.

Толы Кырым коьп ногайды

Бир неше куьннинъ ишинде

Согыска аьзир этти энди.

Ай, Аьдилим, яс Солтан,

Тобыршыдан топ алды,

Топка егер ат алдЫ.

Ингилизден от алды,

Отка егер ат алды,

Кара таяк кара ногай

Халкыннан

Атка минер киси алды.

Кара ногай халкыннан

Уьйди аралап бирди алды.


Узын-Айдар Баьтирн,

Онъ бетине оны алды.

Уьйсуьннинъ эр

Суьлеймен баьтири,

Сол бетине соны алды.


Айдынлы

Эр Муьсевке баьтири,

Арт бетине оны алды.


Хан улындай каскартып,

Карсы алдына оны алды.

Кемешиден кеме алды,

Тирменшиден ун алды,

Кеме минен

Азыгын сувдан юритти,

Аьскерин кырдан юритти.

Аьзиз олла билеген,

Артпаклары соьгилген,

Атасынынъ канлысы,

Бабаеынынъ оыплиси,

Кызылбас деген душпанга

Кылыш урмага атланды ай!

Айтпагы бир саьат болган ман,

Айланасы хыйлы куьнлер,

Кетти энди,

Кызылбас деген коьк шаьарли

Яв шетине етти энди.

Олтырды онда Солтан, ойланды,

Аьскерининъ манълай басын

Сайлады.

Аьдил-Солтан:

Орталар барып, шет конган,

Онълы болат кылыш байланган,


Узын-Айдар Баьтири,

Бу береннинъ бойында


Тил аькелши дей турды.

Конъыратынъ

Узын-Айдар баьтири

Кол кавсырып, тиз буьгип,

Тиз астына боьрк салып:

Леплей Солтан, Аьдилим,

Барар эдим, батпайман,

Сол ерлерден мен оьзим

Таксырлыман дей турды!


Кыялай коьшип, шет конган,

Кыювлы болат кылыш байланган,

Уьйсуннинъ эр Суьлеймен баьтири,




Уьйсуннинъ эр Суьлеймен баьтири




Барар эдим, батпайман,

Сол йоллардан мен оьзим

Таксырлыман дей турды, эй!



Айдынлы эр Муьсевке баьтири,

Арт бетиннен туьзелген,




Бораханлы анавда

Айдынлы эр Муьсевке баьтири




Варар эдим, батпайман.

Сол ерлерден мен оьзим,

Таксырлыман дей турды!


Туьневгиси канлымсынъ,

Буьгуьнгиси эндиги

Ат коьтермес данлымсынъ,

Шаларымныъ юзисинъ,

Шаншарымнынъ ушысын,




Тил аькелши деп эдим!


Айтылган эрдинъ баласы, ай!

Не айтасынъ, Аьдилим,

Айтканынъды этермен,

Мырадынъа етермей!

Кустай ушып кетермен.


Кыйвалы кызыл шалга,

Каплап иерди салды энди,

Уьш айылын бек тартты,

Куйысканын кыскартты,

Зоьнъи бавын узатты,

Минди бедев белине,

Кетти душпан элине.

Оьтлес, оьтлес кара агаш,

Оьтип кетти Карасай.

Оьтевдинъ бойы

Калкавланган коьп камыс,

Оьтип кетти Карасай.

Такымына эки аьдем кыстырып,

Алып келди, Карасай.

Эки ети — он доьрт куьн,

Он доьрт куьннинъ ишинде,

Сегиз кыйыр шар тарап,

Шар тараптан айланып,

Кайтып келди Карасай!

Сонда Аьдилим, яс Солтан



Аргымак аьруьв ат минип,

Уын айылын бек тартып,

Ушкырланган

Узын суьнъги колга алып,



Нелер коьрдинъ, не эситтинъ,

Бир толгашы деп эдим, ай!


Андалар булай айтып толгайды:

Кызылбастынъ йоллары Барганнан

Барган сайын каранъа,

Басканнан-баскан сайын,

Киленъ тас.

Терезеси бу явЫнънынъ

Темир тас,

Тепкилесенъ

Ол беренинъ бузылмае.

Каласынынъ тесигиннен

Йыланлар зувып оьткисиз.

Каласынынъ бийигине

Билбиллер сарнап шыккысыз.

Аьдемининъ

Белиндеги киленъ курш,

Аьдемлери киленъ шуьриш.

Мингенлери аргымак,

Билгенлери

Tan уьстинъе каргымак.

Аьдем батар йол тувыл,

Ат ойнатар ер тувыл.

Алп, карагус аяклы,

Авызын япкан мыйыклы,

Ойнап баскан туяклы,

Кызылбас деген халк коьрдим,

Айланасы алты айлык,

Тоьгереги доьрт айлык.

Бизим кимик йигитлерге

Ат ойнатар ер тувыл,

Бизи кимик йигитлерге

Кылыш урып,

Дан алырга каьр тувыл.

Байлаганы болат кылыш,

Юзи курш.

Кайткан айып тувылдыр,

Юр кайтайык, Солтаным,

Ата юртынъ Кырымга.

Сол заманда Аьдилим,

Каарланды, карланды,


Шамланганын соннан бил,

Ат уьстинде эки аяк

Шакыр-шукыр этти энди.

Сон да деймен анавда

Аьдил-Солтан толгайды:

Тайпасынынъ авызын

Сары езден бегиткен.

Тебинсе ханлар суьринткен.

Куланды Каптан кайырган,

Ханларды тактан айырган,

Канжыгадан

Ханнынъ басы таймаган,

Явырыниан

Канлы куьбе кетпеген,

Лашындай

Таймай явга шабаган,

Дели Орактынъ огылы,

Атанъ баьтир болса да,

Оьзинъ коркак экенсинъ.

Корксанъ коста ятарсынъ,

Коркпасанъ мени мен барып,

Кызылбас деген коьп душпаннынъ

Данлысына

Кылыш урып кайтарсынъ!

Аьзизлеген Солтан яным,

Мен буьгуьн

Тувра ортага саларман.

Терезесин кызылбастынъ

Кесермен.

Кесип шонтык этермен.

Булкыншагын бурарман,

Бурын тавга ябарман.

Бурылмастай уьйкен йолга

Саларман,

Болса булай этермен.

Бблдырмаса, Таьнъири,

Болмасына-ав не этермен?

Аьдил-Солтаннынъ сондай соьзлерин эситкенде, Карасай

такымынынъ астыннан сувырып эки кызылбасты шыгарып, Аьдил-

Солтаннынъ алдына салады: «Ма, мага ийнанмасанъ, булардынъ

оьзлериннен сора»,— деп. Сол заманда Аьдил-Солтан Карасай

аькелген кызылбасларга карап толгайды :

Баьтиримнинъ коьзин оьлтирген, Баьтирим болса бу ерде,

Ол да оьшин келтирген,

Бияладай эки бети яйнаган,

Ашлыгыннан эки увыртын

Сагыз этип шайнаган.

Урым коьзли малайлар,

Экинъиздинъ биринъиз,

Ишинъизде тиринъиз,



Бир толгашы дер эдим, ай!


Асан атлы яс оглан

Булай да айтып толгайды:


Айлананъа карайман,

Тоьгерегинъ барлайман:

Доьрткилинъ бар да кенъинъ йок,

Аьскеринънин ишинде

Бир Карасай болмаса,

Бир шабарлык кисинъ йок.

Муны мынан сен барып,

Юрт корлардай ишинъ йок.

Тынъласанъ керек, Солтаным,

Баганавы

Карасайдынъ соьзине,

Тынъламасынъ соьзине,

Барганлар кайтып келмейди,

Язык болса ярайды,

Яп-яс гана оьзинъе, ай!

Муннан оьтип бир кетсенъ,

Калынъ биткен агаш бар.

Ол да сага табылар.

Оннан оьтип бир кетсенъ,

Арыслан ман каплан бар,


Оннан да оьтип бир кетсенъ,

Аздахадай йылан бар.



Кой каласы тагы бар,



Вес мынъ аьскер кызылбас,

Бесленип турган ол да бар.



Сан мынъ аьскер кызылбас

Саны мынан ол да бар,



Кызылбас онда коьп болар.

Барганлар кайтып келмейди,

Яс Солтан,

Коьнъилинъ болса юр де бар!

Сол ерде Аьдил-Солтан ашувланып, Карасай дынъ да,

Кызылбастынъ да айтканларына кара май, аьскерди алып, алдыга

юреди.

Бек давылын шанълатты,

Юрип эди,

Солтаным, эркинлеп,

Айлана янын беркинлеп.

Йолда юрди доьрт куьнлеп,

Аьскерин тизип доьрт куьнлеп,

Баганавгы айткан кара агаш,

Нолсыз ерден Солтаным да

Йол салды.

Арсланы ман капланы.

Тайып йолын берди энди.

Куьрдинъ сувын оьтти энди,

Кой каласын бузды энди.

Бес мынъ аьскер кызылбас,

Бегентпеге коймайды,

Сан мынъ аьскер кызылбас,

Саны ман да туры экен,

Сога барып токтады.

Ок кылгандай шаншылды,

Кара кан сувдай шашылды.

Уьйсуннинъ эр Суьлеймен баьтири,

Онъ бетиннен ясанды,

Уьйсуннынъ эр Суьлеймен баьтири,

Сол бетиннен ясанды.


Айдынлы Эр Муьсевке Баьтири,

Арт бетиннен ясанды.


Хан улындай каскарып,

Карсы алдыннан ясанды!

Бир ясавга келгенде,

Конъыраттынъ Узын-Айдар

Баьтири йыгылды.

Сол ерде Солтаннынъ

Яны алкымга тыгылды.

Эки ясавга келгенде,

Уьйсуннинъ Эр Суьлеймен

Йыгылды.



Уын ясавга келгенде,


Айдынлы Эр Муьсевке

Йыгылды.



Ашувланды Солтан онда,

Шамланды,

Шамланганнынъ белгиси,

Аьдирнесин ат уьстинде

Каты тартып курды энди.

Эсик-тесик йол этти.

Алдыннан келген беренди

Ат тизиннен кан этти.

Ийт уьрип, сыйыр муьнъиретти.

Срафыл ел эстирди.

Солай яйнай турганда,

Туткалыктынъ туьбиннен,

Аьдирнединъ кириси уьзилип,

Солтан колга курсалды.


Солтан былай айтып толгайды:

Тынаякка усайды

Буьгуьнги бизим, ийгилер,

Кубурсып эскен елимиз.

Иесиз калар усайды

Бизден калган элимиз.

Каравсыз калар усайды.

Бизим йыйган малымыз.

Йылап калар усайды

Бизди тапкан анамыз.

Тоьредеги картларым,

Тоьре кесер нартларым,

Явга шабар баьтирим,

Яйнап юрген сейитим.

Кызылбас деген кыйкувласкан

Коьп душпаннынъ дагрысында

Калар бугай усайды,

Буьгуьн меним мейитим, ай!

Солай этип, Аьдил-Солтан каарланып, яланъ кылыш пынан туьсип,

яв аьскерди калай да кери кайтарады. Сол ерде кызылбастынъ да

ханы карап турган экен. Ол буйрык береди: Аьдил-

Солтанды оьлтирмей тирилей алынъыз да, согысты токтатынъыз

деп.

Тагы да кызылбас аьскери коьп келип, АьдилСолтанды камалап,

тирилей тутадылар. Ханга аькеледилер. Хан айтады: «Сени минен

энди мен кавга этпеймен. Эндиге дери яв болган болсак та, энди

досласайык». Кавгады кояйык деп, сол ерде Аьдил-Солтанга бир

кызды да хатынлыкка береди. Карасай Аьдил-Солтанга

айтады:«Сен явдынъ колыннан кыз алма. Мунда бир аьйлелик

болар» деп. Тек не хайыр, Аьдил-Солтан онынъ соьзине

тынъламайды. Уьшинин айтканда, кызды алдамак уьшин берген

экенлер. Кызга айтканлар: «АьдилСолтан ыйнатына каты аьдем.

Оьз айтканы болмаса унамайтаган, юреги оьктем. Сен оны калай

болса да алдап, Куьр сувыннан керуьвге оьткермей, тыншаймага

яткарарсынъ. Биз кеше барып ыслармыз».

Аьдил-Солтан аьскерин йыйып, Кырымга кайтпага йолланады.

Кызды да бирге ала кайтады.

Куьр сувына еткенде, Аьдил-Солтан тыншаймага сувдынъ

кызылбас ягында токтаяк болады. Бу ерде Карасай келип, Аьдил-

Солтанга айтады: «Биз Куьр сувынынъ керуьв бетине оьтип

тыншаяйык, берги якта калмага кеше коркынышлы. Артымыздан

яв кувып келип олтырар». Аьдил-Солтан: «Корка болсанъ, оьтип

тыншай, мен коркпайман» деп сувдынъ кызылбас ягында конып

калады.

Карасай аьскер мен Куьр сувын оьтип, ногайлар бетинде конады.

Сол кеше кызылбаслар артыннан келип, Аьдил-Солтанды камалап,

ыслап алып кетедилер. Эртеникте Карасай турып караса — Аьдил-

Солтан йок. Карасай атын каргытып, сувдан оьтип, Аьдил-Солтан

капалган ерге барады. Сол заман Аьдил-Солтан тутнак ишинде

толгайды:

Каранъа уьйге шам ягып,

Эки ети — он доьрт куьн,

Он доьрт куьннен бербетин,

Ишим кетти теренге.

Ишимнинъ

Куьнин берсин ханларга,

Ат шаптырсын йолларга,

Эгин шашсын колларга.


Эгинди алыр деп айтпайман,

Бар анама салам айт,

Кызылбас деген кажардан

Канымды коймай аларга.

Сол ерде Карасай мунынъ яткан тутнагына ат каргытып киреди.

Киретте, Аьдил-Солтанга: «Мин Кызыл-Шал атка, шыгарайым

муннан», — дейди. Болган уьшин Карасайдынъ соьзине

АьдилСолтан тынъламайды.

— Йок,— дейди Аьдил-Солтан,— мен сенинъ атынъа

минмеймен. Муннан кетип, элимизге етсек, бир ерде ишкиде

олтырганда сен бир айтпасанъ бир айтарсынъ: «Сен мен болмаган

болсам, калаяк эдинъ кызылбастынъ колында ширип. Сени мен

оьлимнен куткардым деп. Оны эситкенше, меним оьлгеним

колай»,— дейди АьдилСолтан. «Эй, сен аьдем тувыл экенсинъ! —

дейди Карасай,— сен аьдемнинъ юрегинде йок затты айтасынъ»,—

деп шыгып кетеди. Кеткен уьшин, йолдасын таслап кете алмайды.

Бу кайтып тагы келеди. Экинши келгенде, мунынъ атына

АьдилСолтаннынъ кийимин кийдирип, баскады олтыртадылар.

Карасай шыгып караса — Аьдил-Солтан тувыл.

Карасай айтып толгайды:

Солтан, Солтан дегеним,

Тонынъ тонга усаган,

Кебинъ кепке усаган,

Кырымнынъ кыйгаш

Аьдил-Солтаны, ай,

Кыйынынъ сенинъ буьгуьнде

Завык эткен куьн экен, ай! —

деп Карасай аьскер мен Кырымга кайтып кетеди.

Аьдил-Солтаннынъ Кырымда калган анасы бир кеше туьс коьрип

уянып, юрегине коркыныш энип, туьс йорыгыш картларды

шакырып, толгайды:


Айдынлы

Аьдил-Солтан анасы,

Дана-бийке кыйынлы


Яткан эдим мен, янлар,

Язлыкта суьтке тойган

Тел кулындай маравлап.

Яткан ерде туьс коьрип,

Турагалдым

Мен кадамсыз оьлевлеп.


Бир коркыныш туьс коьрдим.

Кулыншагым меним

Аьдилимде

Каты яман иш-коьрдим.

Явырын япкан кара айдар

Яйылынъкы коьринди.

Коьмекейде кызыл тил

Тартылынъкы коьринди.

Алты ат тарткан аьдирне

Сынылынъкы коьринди.

Элге тарткан ети арбасы

Эл туьбинде коьринди.

Булытка еткен боз туьнълик

Буьктиринъки коьринди.

Аьдилим минген ак шал ат

Киси астында коьринди.

Эр шырагы эки коьз

Йымылынъкы коьринди.

Эр мадары эки кол

Кесилинъки коьринди.

Эр мырады эки аяк

Иыйылынъкы коьринди.

Садагына

Сайып салган коьп огы

Шашылынъкы коьринди.

Булытка еткен коьк сарай,

Буьгуьлинъки коьринди,

Биеден тувган кулыннынъ

Куйрыгы шонтык коьринди.

Дувлатып

Тув биелер сойылды,

Авыр казанлар асылды.

Енъсиз коьйлек пишилди.

Азбарымнынъ тоьгерегин

Кара куврай курсады.

Ишинде

Каз-паьпийлер ювсады.

Яхшы болса сол туьсим,

Аьдилимге йорынъыз.

Яман болса сол туьсим,

Мен кара бет шаядынъ

Оьз басыма йорынъыз.

Тынълап турган балшы Аьдил-Солтаннынъ оьлгенин анълайды.

Болса да анасына яманын айтпай, туьсти ийгиликке йорыйды:

Анда балшы толгайды,

Толгаганда бу дейди:

Явырына япкан кара айдар

Яйылынъкы коьринсе,

Аьдилинъ сенинъ яс Солтан

Тарап яткан болмаспа?

Коьмекейде кызыл тил

Тартылынъкы коьринсе.

Тартып турган болмаспа?

Алты ат тарткан аьдирне

Сынылынъкы коьринсе,

йыйып салган болмаспа?

Элге тарткан ети арбасы

Ел туьбинде коьринсе,

Еллер эскен болмаспа?

Булытка еткен боз туьнъляк

Буьктиринъки коьринсе,

Буьклеп салган болмаспа?

Аьдилинъ минген ак шал ат

Киси астында коьринсе,

Тилеп минген болмаспа?


Йымылынъкы коьринсе,

Уйклап яткан болмаспа?


Кесилинъки коьринсе,

Керинип яткан болмаспа?

Эр мырады эки аяк.

йыйылынъкы коьринсе,

йыйып яткан болмаспа?

Садагына


Шашылынъкы коьринсе,

Шашып яткан болмаспа?

Булытка еткен коьк сарай

Буьгуьлинъки коьринсе,

Кызылбастыкы болмаспа?

Биеден тувган кулыннынъ

Куйрыгы шонтык коьринсе,

Ямгыр-шашын явганда

Куйрыгын туьйген болмаспа?

Дувлатып

Тув биелер сойылса,

Кызылбаслар сойган болмаспа?

Авыр казанлар асылса,

Оларга асылган болмаспа?

Енъсиз коьйлек пишилсе,

Оларга пишилген болмаспа?

Аьдилинъ сенинъ кахарман

Кызылбастынъ аьскерин

Кырып салган болмаспа?

Сол енъуьвге шатланып,

Тойлар эте болмаспа?

Азбарынынъ тоьгерегин

Кара куврай курсаса,

Курсалган душпанларын

Олжа этип аькелип,

Аталыгын

Кала этер болмаспа?

Ишинде каз-паьпийлер ювсаса,

Тенъ-куры ман йыйылып,

Шатлык этер болмаспа?

Сол ерде Аьдил-Со.тганнынъ еталыгынынъ Куьнде-бийке деген

акыллы келини турган болады. Аьдил-Солтаннынъ анасы

картлардан явап алалмаган сонъ, сол Куьнде-бийке толгайды:

Аталыктынъ келини

Куьнде-бийке кыйынлы

Оьзи шыгып йорыйды,

Йорыйды да улыйды:



Кулынынъ сенинъ анавда

Каты уйклаган усайды.



Кулыннынъ сенинъ анавда

Тенълери мен бас косып,

Ишки ишкен усайды.

Эр мырады эки аяк йыйылынъкы коьринсе,

Кулынынъ сенинъ анавда

Аллалап атка минген усайды.

Садагына


Шашылынъкы коьринсе,

Кулынынъ сенинъ анавда,

Аллалап явга шапкан усайды.

Булытка еткен коьк сарай,

Бурылынъкы коьринсе,

Коьктеги кара булыт

Куьнди япкан усайды.

Кешедеги кара булыт

Айды япкан усайды.

Ай касында бир юлдыз

Косылып ол да соьнген усайды.

Савыты ман садагы

Тукыллыктан уьзилип,

Кан куйылган усайды.

Сонда Аьдил-Солтаннынъ анасы улынынъ оьлгенин анълайды:

Аьдил-Солтаннынъ шал аты

Киси астында коьринсе,

Ак шал атты кызылбаслар алыпты.

Айдынлы Аьдил-Солтанды

Терен ызданга салыпты.

Аьдил-Солтаннынъ коллары


Эки колын кызылбаслар

Шыганактан кесипти.

Аьдил-Солтаннынъ аяклары

Йыйылынъкы коьринсе,

Эки аягын кызылбаслар

Тобыгыннан кесипти.

Аьдил-Солтаннынъ коьзлери


Кызылбаслар эки коьзин тесипти.

Аьдил-Солтаннынъ анасы туьсине коьре улынынъ оьлгенин

анъласа да, экинши ягыннан ийнангысы келмей, «белки улым сав

болар» деп уьмит этип турган.

Бир кесек заман кеткен сонъ кавгадан АьдилСолтаннынъ

аьскершилери кайтып келип, АьдилСолтаннынъ шынтылай да

кызылбастынъ колында оьлип калганын айтадылар. Сонда

АьдилСолтаннынъ анасы улынынъ сыйтын этип бозлайды:


Айдынлы Аьдил-Солтан анасы

Дана-бийке кыйынлы

Булай айтып бозлайды:


Бир айында билинген,

Эки айында туьрленген.

Куьни етип тувганда.

Толы Кырым, коьп ногай

Не тапканын билмеген,

Патшаларга

Бир коьрмеге бермеген.

Даяларга

Бир суьймеге бермеген

Асыраган ананъа

Не кыйынлы куьн тувды?

Кырымда тувып, кырда оьскен.

Кытай, кыпшак, коьп найман,

Сол эллерде бесленген.

Кырым-Кырым болганлы,

Кулпаланган беренге

Кырк мынъ межигит салганлы,

Межигит деген береннинъ

Минарасы алтын,

Тоьбеси бийик баскышлы,

Терезеси тесик минен ашкышлы.

Ай бетинде алтын терекли,

Куьн бетинде куьмис терекли,

Каласынынъ ишинде,

Капысынынъ туьбинде,

Ханийлер

Гуьллер эккен шоьлмекли.

Толы Кырым ишинде

Кулынымнан айырылып,

йылай-сыктай олтырган

Мен экенмен эмбекли ай!

Туьневгиси

Бизден кеткен аьскерлер,

Энди буьгуьн келер деп,

Ишиндеги агалар ман дуванлар

Асырып авыз кайын болар деп,

Шавып эдим

Мен кадамсыз суьйинип,

Патшалардан

Асыл кийим кийинип,

Сайлап сырган

Янъы тонлар ябынып,

Наьзикликтен шыдамай,

Йик-Йигиннен соьгилип,

Артымнан кыркын иертип,

Алдымнан дая юритип,

Даяларга мен кутсыз

Алды этегим коьтертип,

Кулыным асыл болсын деп эдим.

Алганы уьй, ак межигит

Ез сыпыргыш колга алып,

Оьзим каьрип сыпырдым,

Кулыным соннан келсе

Турып намаз кылсын деп.

Мен ок кайдан билейим,

Кулынымнынъ оьлерин,

Бы лай хабар келерин,

Карагайдан янган

Кос мелтели шырагым.

Коьз йымгышай соьнерин, ай!

Тогыз ай туьвел коьтерип,

Омырткам ез алкадай майысып,

Аядан каймак ялатып,

Айыры эмшектен суьт берип,

Туьнлерден

Туьнлер турып ас берип,

Таьтли уйкымды бес боьлип,

Тартпалы бесик таянып,

Танъ манъыннан уянып,

Ахырында не коьрдим?

Сарала тастар салынып,

Сагагыннан тарам, тарам

Кан агып,

Аш токыштай

Эки коьзим заркылып,

Куьзендей белим кысылып,

Куьмистей

Асыл тисим яркылдап,

Яраткан ийги алладынъ колында,

Бу дуныядынъ юзинде,

Кулынымнан айырылып,

йылай-сыктай олтырган,

Мен экенмен эмбекли ай!

Тавык деген ез тырнаклы

Берен куска ушув йок,

Тоьгереклеп салынган

Там уьйлерге коьшуьв йок.

Иыламай эки коьзге тынув йок,

Туваяк йок, тувган йок,

Кулынымды йокларга,

Бавырына басарга,

Кулыншагым, меним,

Аьдилимнея

Тувып калган бирев йок!

Агарып аткан танъды деп,

Танъ шолпанды куьнди деп,

Балалы каздай майманълап,

Бал шапшактай шайкалып,

Кулынымнынъ

Яста ойнаган ерлерин

Барайым да коьрейим.

Тастоьлек кустай тоьсимди

Таска суьйкеп оьлейим!

Соьзлик Аьбес – терис.

Аьдирне – яйдынъ бавы.

Айболат – юзи айдай буьгедек балта.

Алапа – кыйын ак.

Алдаспан – эки юзли ялпак кама.

Апыс уьй – тутнак.

Аскар тав – Эльбрус тавы.

Бийда – кадалган оьткир кыска сис.

Бота – туьединъ баласы.

Бугыршын – мазаллы яс туье.

Буьлген – бузылган, шашылган.

Буьлдирик – боьридинъ баласы.

Бура – эки оьркешли эркек туье.

Дана – бек терен акыллы.

Дабыр – туьрким, табор.

Давлыбаз – дуьмбирдевик, доул.

Диван – межлис, кенъес, маслагат (сове'г).

Дугры – тувра.

Ёдди – шыйты.

Елкек – ший фа.

Запыран – огув (желчь).

Йыпар – кокыган аьруьв ийис.

Казават – кавга, согыс.

Казак – элин таслап кашкан киси.

Камка – даьрий туьрлиси.

Каьныш – ханнынъ кызы.

Кары – карт.

Кезлик – кезуьв.

Кис – соболь.

Кубырсыган – аллы-йоьгер болып йылтыраган.

Кулыншак, кулын – ат баласы.

Курайыш – Мухаммет байхамбардынъ тайпасы.

Кут – наьсип.

Кутас – Памир оьгизининъ куйрыгыннан этилген аьскер медаьли.

Кызылбас – перс (ираншы).

Майтак – аьскер, аьскершилик ат.

Мыскал – грамм.

Нар – бир оьркешли эркек туье.

Нарт – баьтир.

Ноьгер – яндавыр аьскерши.

Огыл – ул.

Отав –тоьгерекленип кяйизден ясалган мекан.

Пайза – аьскершилик орден.

Пул – бир маьнет акша.

Садак – ок салатаган калта.

Сайын хан – Батый хан.

Сактайман – куьсеймен.

Сар – царь.

Сарайшык – Ногай Ордасынынъ бас каласы.

Сислик – шашлык.

Сувлык – аттынъ авызлыгы.

Слув (сылув) – ярасык.

Сунъкар – анъшы кус (кречеть).

Сыбанып – енъин туьрип.

Сыргалар – шандырып агар.

Тайлак – туье баласы (ботадан уьйкени, бир-эки яслык туье).

Таьжим кылув – тизиннен шоьгип турув.

Таьлейсиз – бахтысыз.

"Домбыра" - Ногайские народные эпосы

Documents