НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІЯТЭКА БЕЛАРУСІ

Л.Г. Кірухіна

САМАБЫТНАЯ СПАДЧЫНА НАЦЫІ:

ПУБЛІЧНАЯ БІБЛІЯТЭКА

ЯК ЗАХАВАЛЬНІЦА НАРОДНЫХ ТРАДЫЦЫЙ

Тэарэтыка-метадычны аспект

Мінск 2007

УДК 621.2(476) ББК 78.34(4Беі) К43

Рэцэнзенты: старшыня Камісіі Рэспублікі Беларусь

па справах ЮНЕСКА У. Р. Ш ч а с н ы,

кандыдат педагагічных навук, прафесар

Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтваў

Л. А. Д з я м е ш к а

Кірухіна Л.Г. К43 Самабытная спадчына нацыі : публічная бібліятэка як

захавальніца народных традыцый: тэарэтыка-метадычны аспект / Нац. б-ка Беларусі. – Мінск, 2005, – 75 с.

Выданне прысвечана пытанням захавання і трансляцыі на- родных традыцый публічнымі бібліятэкамі краіны, а таксама іх рабоце ў кантэксце культурнай разнастайнасці. Асобна разгля- глядаецца роля Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі ў гэтых працэ-

сах і абагульнены вопыт яе дзейнасці ў даным кірунку. Выданне мае дадаткі, у якіх змешчаны афіцыйныя дакументы, матэрыялы і рэкамендацыі ў дапамогу практычнай дзейнасці бібліятэк.

ISBN 978-985-6557-68-3 © Нацыянальная бібліятэка

Беларусі, 2007

3

З М Е С Т

Уступ. Традыцыі і сучаснасць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Публічная бібліятэка як захавальніца рэгіянальных

сацыякультурных традыцый . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Публічная бібліятэка ў кантэксце культурнай

разнастайнасці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Нацыянальная бібліятэка Беларусі – памяць нацыі . . . . . . . . . . . 30

Д а д а т а к 1. Усеагульная дэкларацыя ЮНЕСКА аб культурнай разнастайнасці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Д а д а т а к 2. Асноўныя кірункі плана дзеянняў па ажыццяўленню Усеагульнай дэкларацыі ЮНЕСКА аб культурнай разнастайнасці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Д а д а т а к 3. Прыкладная тэматыка мерапрыемстваў па прапагандзе народнай спадчыны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Д а д а т а к 4. Запісы беларускай народнай музыкі і песень . 46 Д а д а т а к 5. Беларускі ручнік: далучэнне да спадчыны . . . 47 Д а д а т а к 6. Электронныя інфармацыйныя рэсурсы бібліятэк Беларусі па краязнаўчай тэматыцы . . . . . . . . . . . . . . 55 Д а д а т а к 7. Тэмы дадаткаў бібліяграфічнага бюлетэня «Новыя кнігі» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Спіс выкарыстаных крыніц . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4

У С Т У П

ТРАДЫЦЫІ І СУЧАСНАСЦЬ

Традыцыі з поўным правам можна аднесці да ліку унікаль-ных з’яў у жыцці грамадства. Ужываецца гэтае паняцце даволі шырока як на бытавым, так і на навуковым узроўнях. Трактуецца яно па-рознаму, у чым лёгка пераканацца, заглянуўшы ў разна-стайныя слоўнікі.

У самым агульным выглядзе традыцыя (ад лац. traditio – перадача, прыданне) вызначана як «звычаі, погляды, нормы паво-дзін, якія перадаюцца ад папярэдніх пакаленняў наступным»*. У больш шырокім сэнсе яна разглядаецца «…як універсальная фор-ма фіксацыі, замацавання і выбарачнага захавання тых ці іншых элементаў сацыякультурнага вопыту, а таксама універсальны ме-ханізм яго перадачы, які забяспечвае ўстойлівую гісторыка-гене-тычную пераемнасць у сацыякультурных працэсах»**.

Унікальнасць традыцый заключаецца ў тым, што яны фіксу-юць у сабе толькі тыя элементы сацыякультурнага вопыту, што прайшлі выпрабаванне часам на ўстойлівасць, і, як прынята лі-чыць у сучаснай навуцы, якія жылі і функцыянавалі ў натураль-ным асяроддзі ад 75 да 100 гадоў (перыяд змены трох пакален-няў), пасля чаго перадаюцца ад аднаго пакалення другому і пра-цягваюць жыць у грамадстве на працягу многіх стагоддзяў [151]. Гэта дае падставы лічыць, што традыцыі ўключаюць у сабе най-больш каштоўны сацыякультурны вопыт і тым самым выкон-ваюць шматлікія трансляцыйныя, сацыяльныя і выхаваўчыя функцыі.

Улічваючы, што традыцыі, як правіла, дзейнічаюць і зама-цоўваюцца ў рамках той ці іншай культуры, заўсёды нацыяналь-най па сваёй сутнасці, то і самі яны становяцца неад’емнай част-кай нацыі, адначасова нясуць у сабе яе спецыфіку і надаюць ёй непаўторнае аблічча. Традыцыі з’яўляюцца асновай нацыянальнай самасвядомасці, якая праяўляецца ва ўсведамленні і адчуванні

* Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. − Мінск, 1996. − С. 659.

** Новейший философский словарь. − Минск : Книжный Дом, 2003. − С. 1047.

5

людзьмі сваіх этнічных каранёў, што дазваляе разглядаць трады-цыі ў якасці сацыяльнага стабілізатара грамадства. З’яўляючыся яго духоўным патэнцыялам і энергетычным рэсурсам, яны дапа-магаюць людзям выжыць у самых экстрэмальных сітуацыях і за-хавацца як нацыя [101, 113].

Народ, які не зберагае свае традыцыі, не клапоціцца аб іх захаванні і ўзбагачэнні, паступова страчвае гістарычную памяць і нацыянальную самасвядомасць, губляе самабытнасць і непаўтор-насць, асімілюецца з іншым этнічным асяроддзем. Нярэдка гэта адбываецца на сваёй радзіме і становіцца прычынай глыбокага ду-хоўнага крызісу нацыі. Поўнасцю традыцыі могуць знікнуць толь-кі са знікненнем народа (як гэта здарылася з культурай ацтэкаў, майя і інш.), таму што менавіта ён з’яўляецца носьбітам традыцый.

За многія гады свайго існавання беларусы стварылі багатую і самабытную культуру, якая грунтуецца на ўстойлівых народных традыцыях. З цягам часу яны склаліся ў зладжаную і гарманічную сістэму жыццёвых правіл і маральных норм, звычаяў і абрадаў, духоўных светаўспрыманняў і працоўных навыкаў, якія сталі ма-гутнай маральна-ахоўнай сілай. Нягледзячы на неспрыяльныя гістарычныя ўмовы і выпрабаванні лёсу, што не раз ставілі наш народ на мяжу вынішчэння, традыцыі зноў і зноў адраджаліся і прадаўжалі жыць ва ўсёй сваёй разнастайнасці [38, 157].

У 90-я гг. ХХ ст., калі ў беларускага народа з’явілася рэаль-ная магчымасць выбару ўласнага і незалежнага шляху развіцця ў сувязі з набыццём рэспублікай суверэнітэту, асабліва актуальнай стала ідэя нацыянальнага адраджэння, якая ўзмацніла цікавасць да нацыянальных традыцый. Работа па іх ўзнаўленню заняла адно з вядучых месц у яе рэалізацыі. Як і належыць у такія складаныя перыяды, грамадству спатрэбілася асэнсаваць не толькі свой су-часны стан, але і гістарычны вопыт нацыі, каб праз назапашаную продкамі багатую культурную спадчыну вызначыць перспектывы сучаснага і будучага жыцця [126, 154].

На сённяшні дзень у дадзеным напрамку зроблена нямала як з боку дзяржаўных структур, так і грамадскіх арганізацый. Зада-чы, якія даводзіцца вырашаць сёння, у значнай ступені вызнача-юцца карэннымі пераменамі ў сацыякультурным жыцці, выкліка-нымі новымі інфармацыйна-камунікатыўнымі тэхналогіямі і на-растаючай глабалізацыяй грамадства. З аднаго боку, інфармацый-

6

ныя тэхналогіі садзейнічаюць збліжэнню народаў, адкрываюць доступ да сусветнай культурнай спадчыны, з другога – утрымлі-ваюць негатыўныя моманты. Існуе таксама верагоднасць, што глабалізацыя можа прывесці да стандартызацыі культурных каш-тоўнасцей, запаволенага развіцця і затухання нацыянальных куль-тур, адлучэння людзей ад мясцовых інтарэсаў і традыцый [40]. Гэта выклікае неабходнасць распрацоўкі такіх сацыякультурных механізмаў, якія дапамогуць забяспечыць захаванне нацыяналь-ных культур ва ўсёй іх разнастайнасці і абараніць ад розных дэ-структыўных уздзеянняў [155].

Важны крок у дадзеным напрамку на міжнародным узроўні зроблены ЮНЕСКА, чые паўнамоцтвы прадугледжваюць ахову сусветнай культурнай спадчыны ва ўсіх яе праяўленнях (гл. дадат-кі 1, 2). У канцы 2003 г. ЮНЕСКА была прынята Міжнародная Канвенцыя аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны і рас-працаваны рэкамендацыі па яе захаванні. Наша краіна ў канцы 2004 г. афіцыйна далучылася да гэтага дакумента. З гэтай нагоды ў Мінску ў пачатку 2005 г. адбылася Міжнародная навукова-прак-тычная канферэнцыя «Нематэрыяльная культурная спадчына сла-вянскіх народаў: праблемы збірання, аховы, перспектывы комп-лекснага вывучэння». У час яе правядзення быў адкрыты цэнтр па вывучэнні і ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны на базе Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтваў. Па выніках работы канферэнцыі прыняты дакумент, у якім сфармуля-ваны найбольш перспектыўныя кірункі рэалізацыі Канвенцыі ЮНЕСКА ва ўмовах Беларусі.

Задачы, вызначаныя ў Канвенцыі, з поўным правам распаў-сюджваюцца і на работу па захаванні народных традыцый, на якіх грунтуецца народная спадчына, унікальны пласт яе і ёсць трады-цыйная культура. Да таго ж над імі ў апошні час навісла найболь-шая пагроза, таму што ўсё больш відавочным становіцца захап-ленне людзей традыцыямі іншых краін, асабліва ўсходніх. У гэ-тым не было б нічога небяспечнага, калі б цікавасць да іх не пры-водзіла да адмовы ад сваіх, нацыянальных, што ўжо нярэдка назі-раецца ў розных краінах свету. Таму работа па ўзнаўленні і заха-ванні народных традыцый становіцца надзвычай актуальнай, на-бывае сацыяльнае гучанне і ўспрымаецца як дзейсны сродак узнаўлення нацыянальнай памяці. Сёння асабліва важным з’яўля-

7

ецца не толькі тое, што нам пакінулі нашы продкі, але і тое, што застанецца пасля нас нашым нашчадкам [41, 172].

Пытанні аховы і засваення традыцыйнай культуры, стварэн-ня ўмоў для яе развіцця сталі неад’емнай часткай агульнадзяр-жаўнай культурнай палітыкі Беларусі. Яны знайшлі адлюстраван-не ў адпаведных заканадаўчых дакументах, перш за ўсё ў законах «Аб культуры ў Рэспубліцы Беларусь» [2] і «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны» [1]. У адпаведнасці з імі з мэтай адраджэн-ня, зберажэння і распаўсюджвання вуснай нематэрыяльнай гісто-рыка-культурнай спадчыны распрацавана «Часовае палажэнне аб ахове духоўнай (нематэрыяльнай) гісторыка-культурнай спадчы-ны Рэспублікі Беларусь».

Рэалізацыі гэтых задач садзейнічаюць разнастайныя фесты-валі, святы, конкурсы, якія сталі сапраўднай візітнай карткай культурнага жыцця Беларусі. Сярод іх Міжнародны фестываль на-роднай музыкі «Звіняць цымбалы і гармонік», Усебеларускі фестываль нацыянальных культур, фестываль народнага гумару «Аўцюкі», Рэспубліканскі фестываль-конкурс маладых выканаў-цаў беларускай народнай песні «Галасы Радзімы», рэспубліканскі і абласныя фестывалі-кірмашы «Дажынкі», рэспубліканскія святы-конкурсы кавальства «Залатая падкова», разьбярства «Дрэ-ва жыцця», выцінанкі «Ажурныя фантазіі», Рэспубліканскі кон-курс «Бібліятэка – асяродак нацыянальнай культуры» і інш. Шмат мерапрыемстваў праводзіцца ўстановамі культуры на рэгія-нальным і мясцовым узроўнях. Усё гэта, безумоўна, спрыяе заха-ванню і развіццю народных традыцый, але не дае падстаў спыняц-ца на дасягнутым. Як адзначалася вышэй, час дыктуе новыя зада-чы і ўносіць свае карэктывы ў работу па дадзеным кірунку, з якімі нельга не лічыцца і ў адпаведнасці з якімі яна павінна праводзіцца ў далейшым [148].

Выключная роля ў захаванні сацыякультурных традыцый належыць бібліятэкам. Гэта вынікае з іх сутнаснай функцыі, якая заключаецца ў захаванні дакументальнай культурнай спадчыны і забеспячэнні яе выкарыстання грамадствам. Бібліятэчныя фонды разглядаюцца як адно з асноўных доўгатэрміновых сховішчаў сацыяльнай памяці. Менавіта ў іх сканцэнтраваны ўсе веды, дабы-тыя чалавецтвам з часу з’яўлення пісьменства, гэта значыць за

8

апошнія 5 тысячагоддзяў. Бібліятэкі не толькі захоўваюць гэтыя каштоўнасці, але і робяць іх даступнымі кожнаму чалавеку і ўжо гэтым здзяйсняюць іх апасрэдаваную трансляцыю ў грамадства [34].

Найбольш поўна сацыякультурныя традыцыі беларусаў за-фіксаваны ў этналагічнай літаратуры. Асаблівую каштоўнасць уяўляюць выданні даўно мінулых гадоў. Дзякуючы ведам, што ў іх утрымліваюцца, яны самі ўвайшлі ў скарбонку культурнай спадчыны краіны і сталі сапраўднымі помнікамі кніжнай культу-ры. Гэтыя надзвычай каштоўныя гістарычныя крыніцы выклі-каюць пастаянную цікавасць не толькі ў беларускіх, але і ў шмат-лікіх замежных даследчыкаў. Разам з іншымі дакументамі яны неаднаразова служылі матэрыялам для падрыхтоўкі выданняў эт-налагічнай тэматыкі ў сучасны перыяд [29, 76, 87, 88].

ПУБЛІЧНАЯ БІБЛІЯТЭКА ЯК ЗАХАВАЛЬНІЦА

РЭГІЯНАЛЬНЫХ САЦЫЯКУЛЬТУРНЫХ ТРАДЫЦЫЙ Асаблівасцю беларускай нацыянальнай культуры з’яўляец-

ца яе рэгіянальная разнастайнасць. Таму ў рэспубліцы агульнана-цыянальныя традыцыі існуюць у цесным спалучэнні з рэгіяналь-нымі. На Беларусі гістарычна склаліся шэсць асноўных культур-ных рэгіёнаў, якія не супадаюць з адміністрацыйна-тэрытарыяль-ным падзелам. Гэта Падняпроўе, Панямонне, Усходняе Палессе, Заходняе Палессе, гісторыка-этнаграфічныя рэгіёны Паазер’я і Цэнтральны раён. Беларускі дзяржаўны інстытут праблем культу-ры пачаў выпускаць шасцітомную энцыклапедыю рэгіянальных культур нашай краіны. Ужо выйшлі два тамы, прысвечаныя Магі-лёўскаму Падняпроўю і Віцебскаму Падзвінню.

Рэгіянальныя традыцыі ў сваю чаргу маюць пэўныя асаблі-васці ў кожным краі [95]. У рамках разглядаемай праблемы маец-ца на ўвазе тэрыторыя, на якой ажыццяўляецца дзейнасць публіч-най бібліятэкі: для раённай – раён, для гарадской – горад ці раён горада, для сельскай – сельскі населены пункт. Таму сваю задачу бібліятэкі бачаць у захаванні не толькі нацыянальных, але і рэгія-нальных традыцый і ажыццяўляюць сваю дзейнасць у гэтым кі-рунку, перш за ўсё праз развіццё бібліятэчнага краязнаўства, якое асабліва актывізавалася ў 90-я гг. мінулага стагоддзя. У 1991 г. Бе-ларускім фондам культуры быў аб’яўлены Рэспубліканскі конкурс

9

«Бібліятэка – асяродак нацыянальнай культуры» [22]. Тое, што ён працягваецца да сённяшніх дзён, а таксама матэрыялы, якія штогод прадстаўляюццца, сведчыць, што гэта работа стала прыяры-тэтным напрамкам дзейнасці публічных бібліятэк, набыла ўстой-лівую дынаміку і ярка выражаны рэгіянальны характар. Актыві-зуючым фактарам паслужыла таксама выданне Нацыянальнай біб-ліятэкі Беларусі (НББ) метадычных рэкамендацый «Краязнаўчая дзейнасць бібліятэк» [77].

Штогадовы маніторынг НББ за развіццём бібліятэчнага краязнаўства дазваляе вызначыць у ім найбольш характэрныя тэн-дэнцыі і намеціць далейшыя перспектывы. Перш за ўсё неабходна адзначыць арыентацыю работы бібліятэк на нацыянальныя каш-тоўнасці. У цэнтр сваёй увагі на гэтым шляху бібліятэкі паставілі родную мову ў якасці важнейшага носьбіта сацыяльнай памяці нацыі, асновы яе духоўнасці [128]. Актывізацыі работы ў дадзе-ным кірунку ў значнай ступені садзейнічаюць дні беларускага пісьменства і культуры, якія праводзяцца ў нашай краіне ўжо звыш дзесяці гадоў у верасні [124], і ўстаноўлены ЮНЕСКА ў 1991 г. Сусветны дзень роднай мовы, які адзначаецца штогод 21 лю-тага і суправаджаецца шэрагам розных мерапрыемстваў. Менавіта мова з’яўляецца яскравым паказчыкам нацыянальнай ідэнтыфіка-цыі, прыналежнасці чалавека да пэўнага этнасу, да пэўнай куль-турнай сістэмы [26, 91, 156]. У мове зашыфравана багатая і уні-кальная інфармацыя аб народзе, яго духоўных традыцыях, этнічнай псіхалогіі і менталітэце. Страчваючы мову, людзі адры-ваюцца ад сваіх этнічных каранёў, што ў далейшым вядзе да страты нацыянальнай самасвядомасці і гістарычнай памяці [159]. Таму работу бібліятэк, накіраваную на захаванне роднай мовы, можна разглядаць як важкі ўклад ва ўзнаўленне народных трады-цый. Найбольшай грунтоўнасцю адрозніваецца работа бібліятэк, размешчаных у тых населеных пунктах, праз якія праходзіць на-вукова-асветніцкая экспедыцыя «Дарога да святыняў».

У бібліятэчнай рабоце выразна прасочваецца ўвага да рэгія-нальных асаблівасцей мовы і тэрытарыяльных дыялектаў як часткі мясцовай культуры. Многія бібліятэкі займаюцца зборам і запісам народных песень, прыказак, прымавак, легенд, паданняў, казак з характэрнымі для сваёй мясцовасці дыялектамі. Для чыта-

10

чоў арганізуюцца конкурсы знаўцаў фальклору, вечары абрадавай песні, народнай мудрасці, у якіх прымаюць удзел старэйшыя жыхары населеных пунктаў – носьбіты традыцыйнай культуры.

Трэба адзначыць выключную ролю фальклору ў далучэнні да багацця роднай мовы і лепшых народных традыцый дзяцей і падлеткаў. Як сапраўдны залаты запас народнай мудрасці, якая стагоддзямі ўплывала на фарміраванне асобы, фальклор можа быць з поспехам выкарыстаны для паляпшэння маральнага зда-роўя грамадства, аднаўлення яго духоўнасці (гл. дадатак 3) [50, 63, 163]. Добра разумеючы гэта, бібліятэкі пачалі засяроджваць сваю ўвагу і на дадзеным аспекце работы. У пэўнай ступені дзеці і моладзь далучаюцца да народнай творчасці ў розных навучальных і пазашкольных установах, а таксама ў адпаведных дзяржаўных арганізацыях. Сярод апошніх у першую чаргу гэта Нацыянальны цэнтр творчасці дзяцей і моладзі, дзе ёсць спецыяльная лабарато-рыя фальклору, а таксама рэгіянальныя метадычныя цэнтры на-роднай творчасці. У далейшым менавіта з імі перш за ўсё нале-жыць супрацоўнічаць бібліятэкам пры арганізацыі дзейнасці, на-кіраванай на трансляцыю народных традыцый. Пры гэтым работа павінна быць адрасавана як тым, хто сам займаецца далучэннем падрастаючага пакалення да народнай спадчыны, так і непасрэдна дзецям і падлеткам [83, 97].

У краіне ўжо накоплены пэўны вопыт работы ў гэтым на-прамку [164]. Пазнаёміцца з ім дазволіла рэспубліканская навуко-ва-практычная канферэнцыя работнікаў культуры і адукацыі рэс-публікі, праведзеная ў чэрвені 2001 г. на базе Акцябрскага раёна Гомельскай вобласці. Матэрыялы канферэнцыі апублікаваны ў выданні «Традыцыйная культура і дзеці: праблемы захавання і пе-раемнасці» [165]. Тэма канферэнцыі паслужыла назвай раённай мэтавай праграмы Акцябрскай ЦБС.

Лепш за ўсё, калі работа бібліятэк у гэтым кірунку ажыц-цяўляецца цэласнай сістэмай мерапрыемстваў, аб’яднаных агуль-най назвай, напрыклад, «Фальклор як маральны кодэкс народа» або «У святле фальклорных вытокаў». Зрабіць іх больш эфектыў-нымі, жывымі, дынамічнымі дапаможа выкарыстанне розных мас-тацкіх элементаў фальклору. Фанатэка аддзела мастацтва НББ мае

11

шэраг кампакт-дыскаў з фальклорнымі запісамі, якія могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоўцы мерапрыемстваў (гл. дадатак 4).

Сапраўднымі педагагічнымі мініяцюрамі з’яўляюцца пры-казкі і прымаўкі, у якіх трапна і коратка ўвасобіліся народная муд-расць, жыццёвы вопыт, многія назіранні за рознымі з’явамі ў жыцці і прыродным асяроддзі [64]. Іх можна вылучыць у сама-стойную тэму «Народнае мудраслоўе», «Паслухайце, што людзі кажуць», «Чаму так людзі кажуць», а таксама аб’яднаць у роз-ныя тэматычныя групы.

Многа пазнавальнага і павучальнага ўтрымліваецца ў народ-ных жартах, пацешках і іншых гумарыстычных мініяцюрах [24]. Яны могуць служыць матэрыялам для мерапрыемстваў, прысвеча-ных гумару, напрыклад, «Беларусы смяюцца і жартуюць», «Жар-там кажучы», «Каб не пацешыўся…» і г. д. З поспехам іх можна выкарыстоўваць і ў бібліятэрапеўтычнай рабоце, бо смех, як вядо-ма, з’яўляецца добрым лекарам, што асабліва важна ў нашым сён-няшнім няпростым жыцці. «Каб людзі не журыліся» – так прапа-нуем назваць цыкл бібліятэрапеўтычных мерапрыемстваў.

Варта звярнуць належную ўвагу на дапамогу фальклорным калектывам, якія ствараюцца і працуюць у рэгіёнах пры многіх клубных і навучальных установах. Работа ў дапамогу такім калек-тывам можа ажыццўляцца пры падборы рэпертуару, касцюмаў для выступленняў. Для гэтага трэба мець добрае ўяўленне аб на-родных строях адзення, характэрных для пэўнай мясцовасці, на-прыклад, дамачаўскі, кобрынскі, маларыцкі, мотальскі, пінска-іва-цэвіцкі, дубровенскі, неглюбскі, капыльска-клецкі, ляхавіцкі, слуц-кі, мастоўскі, навагрудскі і інш. Яны адрозніваюцца асаблівасцю крою, кампазіцыйна-пластычным вырашэннем, фактурай і кала-рытам тканіны, характэрным аздабленнем [18, 62, 66, 96, 116, 134].

Народнаму адзенню можна прысвяціць і асобныя мерапры-емствы. Нацыянальны касцюм фарміраваўся ў цеснай сувязі з ха-рактарам эстэтычных ідэалаў і мастацкіх запатрабаванняў, з віда-мі традыцыйных заняткаў і ў адпаведнасці з рэлігійнай прыналеж-насцю насельніцтва пэўных рэгіёнаў, таму ўтрымлівае шмат інфар-мацыі аб традыцыях і звычаях нацыі. Тэмамі мерапрыемстваў мо-гуць стаць жаночае абрадавае адзенне, святочны касцюм, галаў-ныя ўборы, упрыгажэнні, аздабленне і інш. [62].

12

Не менш, чым з адзеннем, традыцыі звязаны з ручніком, які вядомы на Беларусі з глыбокай старажытнасці [85, 141, 168]. Ён служыў не толькі для бытавых патрэб, але быў таксама абавяз-ковым атрыбутам у вясельных, радзінных, пахавальных і іншых абрадах. «Повязь часоў – беларускі ручнік», «Ручнік у прасторы і часе», «Беларускі ручнік: далучэнне да спадчыны», – так можна назваць вечары, вусныя часопісы і іншыя, прысвечаныя гэтаму унікальнаму вырабу (гл. дадатак 5).

Шырокае адлюстраванне знайшлі нацыянальныя традыцыі і ў мастацкай літаратуры. Дастаткова нагадаць такія творы, як «Та-рас на Парнасе», «Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Паў-лінка» Я. Купалы, «Новая зямля» Я. Коласа, «Палеская хроніка» І. Мележа і інш. Таму яны могуць актыўна выкарыстоўвацца ў ра-боце на дадзеным кірунку. Усё часцей мінулае нашай краіны зна-ходзіць адлюстраванне ў гістарычнай прозе сучасных пісьменнікаў.

Перамены, якія адбыліся ў нашай краіне на мяжы стагод-дзяў, адкрылі новыя, невядомыя раней пласты нашай гісторыка-культурнай спадчыны. Гэта паставіла перад бібліятэкамі задачу зрабіць яе здабыткам як мага большай колькасці людзей. Значны ўклад бібліятэкі ўнеслі ў адраджэнне народных і рэлігійных свя-таў, з якімі звязаны шматлікія традыцыі, звычаі і абрады [49, 93]. Спачатку гэта былі Гуканне вясны, Купалле, Масленіца, затым да-лучыліся Дзяды, Вялікдзень, Каляды, Радуніца, Сёмуха, Багач, Пак-ровы і інш. Адной з характэрных прыкмет гэтай работы з’яўляец-ца інсцэніраванне святаў з выкарыстаннем шырокай палітры мяс-цовых асаблівасцей. Са слоў пажылых людзей запісваюцца праві-лы правядзення святаў, песні, якія іх суправаджаюць, рэцэпты традыцыйных святочных страў. Надзвычай важным з’яўляецца адначасовы ўдзел у правядзенні святаў прадстаўнікоў розных па-каленняў, дзякуючы чаму ўстанаўліваецца жывая сувязь паміж імі, адбываецца перадача духоўных норм і каштоўнасцей з рук у рукі ад старэйшых малодшым.

У апошні час многія бібліятэкі пачалі асвойваць пласты ду-хоўнай культуры, якія ўтрымліваюцца ў рэлігіі. Садзейнічала гэ-таму перамена адносін да яе дзяржавы. У сакавіку 2004 г. была пры-нята Праграма супрацоўніцтва Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь і Беларускай Праваслаўнай Царквы ў галіне культуры і творчай дзейнасці, аховы, аднаўлення і развіцця гістарычнай і

13

культурнай спадчыны, у якой значнае месца займаюць пытанні ўзаемадзеяння бібліятэк і царквы.

На працягу стагоддзяў з рэлігіяй былі цесна звязаны амаль усе бакі жыцця людзей, пачынаючы з побыту і да высокага мастацтва [5, 178]. Да яе мелі дачыненне многія знакамітыя асвет-нікі Беларусі, такія як Францыск Скарына, Сымон Будны, Кірыла Тураўскі, Еўфрасіння Полацкая і інш. І, нарэшце, першай друкава-най кнігай на беларускай мове была «Біблія» Францыска Скары-ны. Сёння настаў час вяртаць народу гэтую багатую духоўную спадчыну. Многія бібліятэкі актыўна працуюць у дадзеным на-прамку. Некаторыя з іх прымаюць удзел у Кірыла-Мефодзіеўскіх, Свята-Міхайлаўскіх і Свята-Еўфрасіннеўскіх чытаннях [107−112]. У асобных бібліятэках рэалізуюцца адпаведныя мэтавыя праграмы.

У бібліятэчным краязнаўстве выразна прасочваецца кірунак работы, звязаны са зборам інфармацыі па гісторыі цэркваў, касцё-лаў, рэлігійных помнікаў, так, напрыклад, Валожынскай РЦБС сабраны багаты матэрыял, які склаў аснову зборніка «Дарога да святыняў». Найбольш яркім прыкладам работы на духоўнай ніве можна лічыць дзейнасць бібліятэкі № 11 г. Гомеля, на базе якой створаны духоўна-культурны цэнтр імя К. Тураўскага, нядзельная школа для дарослых, школа міласэрнасці для падлеткаў. Штогод тут праводзяцца Тураўскія чытанні. Цікавы вопыт накоплены біб-ліятэкамі Маладзечанскай РЦБС. Пачатак рабоце паклаў цыкл ме-рапрыемстваў «Насустрач Хрысту», сёння бібліятэкі рэалізуюць мэтавую праграму «Духоўнае адраджэнне». Пры ЦГБ г. Магілёва дзейнічае факультэт духоўнага адраджэння.

У ЦБ Барысаўскай ГЦБС ажыццяўляецца праект «Праз пра-васлаўную кнігу − да духоўнага адраджэння», за які атрыманы грант Мінскага аблвыканкома. Адзін з філіялаў прафіліраваны як праваслаўная бібліятэка, якая стала апорнай па рабоце з права-слаўнай кнігай, базай для правядзення семінараў, практыкумаў і стажыровак для публічных і школьных бібліятэк.

У далейшай рабоце па духоўным выхаванні можна выкары-стаць мерапрыемствы, адрасаваныя самым розным катэгорыям чытачоў, напрыклад, «У пошуках духоўных ідэалаў», «Біблія ў кан-тэксце беларускай культуры», «Біблейскія і хрысціянскія матывы ў этнічнай культуры», «Вянок беларускім святым», «Жыватвор-ныя крыніцы», «Святыні бацькаўшчыны» і інш. Дапамогуць у ар-

14

ганізацыі работы ў дадзеным кірунку метадычныя рэкамендацыі НББ «Формирование духовно-нравственных ценностей у детей и подростков в условиях библиотеки» [171].

Вялікую каштоўнасць уяўляюць традыцыйныя народныя веды ў розных галінах жыццядзейнасці людзей. Накопленыя на працягу стагоддзяў у працэсе практычнай работы, яны і сёння мо-гуць быць выкарыстаны людзьмі ў разнастайных гаспадарчых і іншых занятках [79, 80, 133].

Уяўляюць цікавасць шматвекавыя назіранні народа за роз-нымі прыроднымі з’явамі, іх уплывам на ўраджай і іншыя бакі жыцця людзей [48, 56, 78]. Сёння назіраецца павышэнне ўвагі да народнага календара, таму побач з тымі звесткамі, што з’яўляюц-ца ў друку, мэтазгодна збіраць адпаведныя веды мясцовага на-сельніцтва і ствараць масівы інфармацыі аб народным календары. Яе можна групаваць па розных тэмах, напрыклад, «З зямлёю род-най у вечным ладзе», «Земляробчы народны каляндар», «Земляроб-чы каляндар нашых дзядоў», «Народная батаніка беларусаў» і інш.

Можна з упэўненасцю канстатаваць і ўзрастанне цікавасці насельніцтва краіны да народнай медыцыны, што з’яўляецца для бібліятэк істотным стымулам да збору адпаведнай інфармацыі (звестак аб ведах у гэтай галіне). Бібліятэкі вядуць запіс народных рэцэптаў і нават займаюцца з дапамогай аматараў нарыхтоўкай лекавых траў. Стаў шырока вядомым вопыт Стара-Будскай сель-скай бібліятэкі Буда-Кашалёўскай РЦБС (Гомельская вобл.), на базе якой у спецыяльна выдзеленым пакоі з неабходным абсталя-ваннем для размяшчэння траў, настояў і адвараў адкрыты свое-асаблівы дом народнай медыцыны.

Ужо некалькі гадоў Турынская сельская бібліятэка Пухавіц-кай РЦБС (Мінская вобл.) вядома як асветніцкі цэнтр па пытаннях здаровага ладу жыцця, народнай медыцыны і нетрадыцыйных метадаў лячэння. У практыку яе работы ўвайшлі сустрэчы з на-роднымі лекарамі, вечары «А бабуля так лячыла». Дадзены вопыт варты пераймання іншымі бібліятэкамі. Асабліва гэта актуальна для сельскай мясцовасці, дзе ў невялікіх населеных пунктах няма медыцынскіх устаноў і шмат састарэлых людзей.

У апошні час усё большае значэнне надаецца адэкватнаму харчаванню. Існуе меркаванне, што адыход ад традыцыйнай ежы,

15

якую на працягу вякоў ужывалі нашы продкі, адмоўна ўплывае на стан здароўя людзей. На гэтай тэме бібліятэкі таксама пачынаюць засяроджваць увагу, збіраць адпаведную інфармацыю. Цікавымі і карыснымі могуць стаць мерапрыемствы, прысвечаныя беларус-кай нацыянальнай кухні. Яны могуць быць самай разнастайнай тэматыкі: «Смак нашых традыцый», «Старабеларуская кухня», «Біблія і навука аб харчаванні», «Пост і здароўе» і інш.

Новыя адценні рабоце, накіраванай на ўзнаўленне сацыя-культурных традыцый, надае выкарыстанне артэфактаў, у якіх асабліва яскрава праявіліся мясцовыя асаблівасці жыццядзейнасці продкаў. Выяўленчай мовай нацыянальнай культурнай спадчыны з’яўляецца ткацтва, вышыванне, вязанне [21, 161]. Гэта каштоў-насці, да якіх не можа быць абыякавы ніхто. Традыцыйныя ма-тывы сёння шырока выкарыстоўваюцца ў вытворчасці разнастай-ных сучасных вырабаў.

Рэчы гаспадарчага і хатняга ўжытку, прадметы дэкаратыў-на-прыкладнога мастацтва, як і традыцыйнае адзенне, не толькі дазваляюць зазірнуць на побыт і культуру беларусаў, але і сведчаць аб высокім узроўні народнага ўмельства і майстэрства [21]. Яны выкарыстоўваюцца пры правядзенні святаў, розных фальклорных мерапрыемстваў, стварэнні этнаграфічных куткоў. Артэфакты служаць падставай для афармлення экспазіцый «З бабуліных куф-раў», «Што ў дзеда на гарышчы». Некаторыя бібліятэкі пайшлі па шляху арганізацыі этнаграфічных музеяў. Ужо маецца шэраг біб-ліятэк-музеяў ва ўсіх абласцях рэспублікі. Існуюць розныя мерка-ванні наконт мэтазгоднасці гэтай работы. Але ў сённяшняй сацыя-культурнай сітуацыі ў тых выпадках, калі бібліятэка часта амаль адзіная культурная ўстанова ў рэгіёне, сумяшчэнне розных форм культурна-асветніцкай работы можна лічыць апраўданым.

Зараз у многіх раёнах адноўлены і атрымалі новае жыццё старадаўнія рамёствы і промыслы. Самае непасрэднае дачыненне да гэтага маюць бібліятэкі. Так, напрыклад, пры пяці сельскіх фі-ліялах Капыльскай ЦБС працуюць цэнтры адраджэння рамёстваў і захавання народнай творчасці. Пры некаторых бібліятэках рэспуб-лікі працуюць гурткі саломапляцення. Многія бібліятэкі задзейні-чаны ў працэсе выяўлення мясцовых умельцаў, у арганізацыі іх персанальных выставак, сустрэч з чытачамі, праводзяць цыклы

16

мерапрыемстваў «Традыцыі ў добрых руках», «Сустрэча з майст-рам» і інш. Не выключана, што гэта работа можа паслужыць сты-мулам да авалодання тым ці іншым відам майстэрства іншымі асобамі, і ў рэгіёне ўзнікнуць новыя формы занятасці насельніцтва.

Вырабы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, прадметы да-мінуючых у рэгіёне промыслаў з поспехам могуць выкарыстоў-вацца для афармлення памяшканняў бібліятэк, што надасць ім на-цыянальны каларыт і непаўторную адметнасць. Так у свой час бы-ло зроблена ў Іванаўскай раённай бібліятэцы Брэсцкай вобласці. Яе прасторная і прыгожая чытальная зала аздоблена рэпрадукцыя-мі твораў знакамітага земляка Напалеона Орды. Хол другога па-верху ўпрыгожылі вырабы мясцовых умельцаў: мотальскіх тка-чых, рылавіцкіх бондараў, агоўскіх мастакоў.

Вялікай прывабнасцю адрозніваюцца шматлікія краязнаў-чыя гурткі, якія займаюцца вывучэннем тых ці іншых рэгіяналь-ных асаблівасцей свайго краю. Яны аб’ядноўваюць людзей роз-ных узростаў і прафесій і працуюць па самай разнастайнай тэматыцы.

Вывучэнне сацыякультурных традыцый і дзейнасць па іх ўзнаўленні дае магчымасць узбагаціць формы бібліятэчнай рабо-ты элементамі, узятымі з побыту продкаў. З’явіліся і новыя фор-мы мерапрыемстваў: вячоркі, пасядзелкі, вечары на прызбе, што асабліва важна для пажылых жыхароў сельскай мясцовасці, для якіх такія формы правядзення вольнага часу з’яўляюцца най-больш звыклымі і арганічнымі.

Сучаснасць часта ставіць перад публічнымі бібліятэкамі за-дачы, якія немагчыма вырашыць, прытрымліваючыся толькі тра-дыцыйных форм і метадаў работы. Сёння функцыі бібліятэк па-шыраюцца, а перапляценне інавацыйных працэсаў з традыцыйны-мі можа даць добры вынік, які будзе адпавядаць патрабаванням часу [150].

Зараз, як вядома, у нашай краіне прадпрымаюцца меры па фарміраванні новага віду турызму, які часта называецца па-розна-му: сельскі, зялёны, агра- і экатурызм [82, 90, 99, 114, 132]. Ён у сваю чаргу паслужыць стымулам павышэння цікавасці насель-ніцтва да рэгіянальнай традыцыйнай культуры [31, 118, 147, 170]. Бібліятэкі здольны аказаць гэтаму руху дапамогу ў межах сваіх функцый і тым самым знайсці сваю нішу ў яго станаўленні і раз-

17

віцці. Калі ў рэгіёнах пачнуць стварацца структуры ў падтрымку сельскага турызму, бібліятэкі могуць увайсці ў іх склад на правах кансультантаў па пытаннях выкарыстання багатага этнаграфічна-га і фальклорнага матэрыялу сваіх мясцін, які збіраецца ў адпавед-ных базах даных, напрыклад, «Чым мы цікавыя свету» або ў іншых інфармацыйных масівах. Чытачам можна прапанаваць падклю–чыцца да збору інфармацыі аб сваім краі ў рамках конкурсу. Калі далучыць да гэтага мясцовы друк, то ў ім прыме ўдзел значна большая колькасць людзей.

Наступным крокам можа стаць работа з мясцовымі жыхара-мі, якія вырашылі заняцца арганізацыяй новага віду турызму, і аказанне ім дапамогі ў падрыхтоўцы культурнай праграмы для адпачываючых. У залежнасці ад мясцовых асаблівасцей краю можна распрацаваць адну або некалькі пазнавальных праграм, звязаных з гісторыяй і этнаграфіяй сваёй мясцовасці, разлічаных як на гаспадароў, так і на турыстаў. Прыкладная тэматыка пра-грам: «Памяць бацькоўскай зямлі», «Дарога ў запаведнае», «Клі-чуць старыя сядзібы» і інш. Добра, калі работа ў дапамогу развіц-цю сельскага турызму не будзе абмяжоўвацца аднаразовымі мера-прыемствамі, а стане агульнай доўгатэрміновай праграмай яго развіцця з іншымі зацікаўленымі арганізацыямі.

Новым крокам у бібліятэчным краязнаўстве стала доўгатэр-міновае мэтавае праграміраванне работы. Вылучаюцца дзве рэ-гіянальныя праграмы «Жывая памяць Гомельшчыны» і «Жывая памяць Міншчыны», у якіх удзельнічалі ўсе ЦБС гэтых абласцей. У працэсе рэалізацыі праграм сабраны унікальны фонд краязнаў-чых матэрыялаў на сучасных носьбітах, што дазваляе бібліятэкам весці шырокую асветніцкую работу сярод насельніцтва, а таксама захоўваць багатую духоўную і матэрыяльную культуру края для будучых пакаленняў. На базе Гомельскай абласной бібліятэкі з выкарыстаннем новых камп’ютэрных тэхналогій ствараецца база даных «Наследие Гомельщины», у Мінскай вобласці фарміруецца база даных «Памяць Міншчыны», у Магілёўскай вобласці – «Край мой – Магілёўшчына» (гл. дадатак 6).

Краязнаўчыя мэтавыя праграмы самай рознай тэматыкі рэа-лізуюцца ў многіх ЦБС рэспублікі: «Падтрымка народных май-строў мастацтва», «Нясвіжскія вытокі» (Нясвіжская РЦБС),

18

«Развіццё традыцыйнай культуры» (Лельчыцкая РЦБС), «Памяць Гомеля» (Гомельская ГЦБС), «Духоўнае выхаванне асобы» (Баб-руйская ГЦБС) і інш. Мэтавае праграміраванне сёння з’яўляецца адным з самых дзейсных сродкаў, якія дазваляюць падысці да вырашэння пастаўленых задач усебакова, з прыцягненнем да ўдзелу ў іх рэалізацыі іншых зацікаўленых устаноў і арганізацый, а таксама дадатковых сродкаў.

Надзвычай каштоўным з’яўляецца тое, што сабраныя біблія-тэкамі матэрыялы часта адлюстроўваюцца ў розных друкаваных выданнях. У большасці выпадкаў яны ўвайшлі ў добра вядомыя кнігі «Памяць». Некаторыя бібліятэкі выпусцілі і свае асобныя выданні. Сярод іх навукова-папулярная праца «Дзіцячы побыт вёскі: з вопыту выяўлення і пераемнасці» (Барысаўская ЦРБ), тапаграфічны слоўнік «Аб чым гаворыць назва» (Лагойская ЦРБ), зборнік «Легенды і паданні Уздзеншчыны» (Уздзенская ЦРБ, ана-лагічнае выданне ў Капыльскай ЦРБ), «Арэлі краіны дзяцінства: дзіцячыя гульні сярэдзіны ХХ ст.», «Памяць зніклых вёсак» (Лю-банская ЦРБ) і інш. Бібліяграфічны даведнік «Культура зямлі Астравецкай: Асобы і творы» (Астравецкая ЦРБ) выйшаў у рэс-публіканскім выдавецтве «Беларускі кнігазбор».

Цікавым з’яўляецца часопіс «Куфэрак Віленшчыны», выда-вец і рэдактар якога – супрацоўнік Маладзечанскай ЦРБ М. Каз-лоўскі. Бібліятэкі вядуць летапісы вёсак, афармляюць тапаніміч-ныя карты рэгіёнаў і інш. Вынікам пошукавай працы Акцябрскай ЦБС сталі спіс носьбітаў мастацкіх традыцый раёна, гісторыка-этнаграфічны нарыс «Мерыдыяны родных мясцін», карты «Літа-ратурная Акцябршчына» і «Памятныя мясціны Рудабельшчыны».

У апошні час у бібліятэках пачалі стварацца краязнаўчыя залы і краязнаўчыя інфармацыйныя цэнтры. Пры арганізацыі іх работы належыць кіравацца «Дэкларацыяй аб бібліятэках, інфар-мацыйных службах і інтэлектуальнай свабодзе», прынятай ІФЛА ў сакавіку 2002 г. [47].

З поўным правам можна разглядаць работу бібліятэк у са-мых розных напрамках як дзейнасць, накіраваную на ўзнаўленне сацыякультурных традыцый, што на першы погляд не заўсёды відавочна. Перш за ўсё гэта датычыцца экалагічнай асветы, якая набывае з кожным годам усё большы размах. Зямля, асвоеная

19

прырода з’яўляюцца нацыянальнай каштоўнасцю грамадства і своеасаблівым помнікам яго культуры [27, 58, 132].

Вядома, што варварскія адносіны да прыроды, бяздумнае і няўмелае гаспадаранне на зямлі паставілі чалавецтва на мяжу экалагічнай катастрофы. Дастаткова нагадаць маштабы матэ-рыяльных і духоўных страт, нанесеных нашаму грамадству ава-рыяй на Чарнобыльскай АЭС. Пацярпела ад яе і даволі багатая і самабытная рэгіянальная культура. Знішчаны шматлікія артэфак-ты, рассяліліся па ўсёй тэрыторыі рэспублікі многія старажылы, памяць якіх захоўвае своеасаблівыя мясцовыя звычаі, веды і ўменні. Гэта сведчыць аб узаемадачыненні і ўзаемапранікненні экалогіі і культурнай спадчыны і дазваляе разглядаць экалогію прыроды ў кантэксце з экалогіяй культуры.

Прапаганда экалагічных ведаў стала адным з прыярытэтных напрамкаў дзейнасці публічных бібліятэк. Ужо некалькі гадоў праводзіцца рэспубліканскі конкурс на лепшую пастаноўку рабо-ты па экалагічнай інфармацыі насельніцтва [59, 60].

У апошні час адчувальна пахіснуліся сямейныя традыцыі беларусаў. У грамадстве назіраецца такая негатыўная з’ява, як па-кінутыя састарэлыя бацькі і непаўналетнія дзеці. Менавіта гэтыя катэгорыі насельніцтва выдзелены бібліятэкамі для прыярытэт-нага абслугоўвання. Састарэлым і адзінокім людзям дастаўляюцца кнігі дадому, аказваюцца розныя віды сацыяльных паслуг. У дзі-цячых прытулках арганізуюцца пункты выдачы кніг, праводзяцца масавыя мерапрыемствы. З дапамогай чытачоў рыхтуюцца пада-рункі для дзяцей, якія запрашаюцца ў бібліятэкі на ранішнікі, святы і інш. З мэтай развіцця пачуцця міласэрнасці для абслугоў-вання такіх катэгорый чытачоў прыцягваюцца дзеці і падлеткі, праводзяцца дні добрых спраў, акцыі дабрыні і інш.

Значнае месца ў рабоце бібліятэк заняла сацыяльна-псіхала-гічная падтрымка сям’і наогул і праблемнай у прыватнасці. На аказанне ім дапамогі ў арганізацыі планамернай работы па духоў-наму выхаванню асобы дзіцяці была накіравана Рэспубліканская дабрачынная праграма НББ «Жыццё патрабуе міласэрнасці», удзел у якой прынялі многія ЦБС рэспублікі [65]. У цэлым можна адзначыць, што дзейнасць, скіраваная на падтрымку сям’і, адра-

20

джэнне сямейных узаемаадносін, заснаваных на павазе і ўзаемара-зуменні, займае адно з вядучых месц.

Работа па ўзнаўленні традыцый неад’емная ад дзейнасці, на-кіраванай на прапаганду здаровага ладу жыцця, прафілактыку не-гатыўных з’яў у грамадстве. У пэўнай ступені выхаваўчыя функ-цыі традыцый і бібліятэкі тут сумяшчаюцца і атаясамліваюцца.

Зарыентавацца ў новай літаратуры па пытаннях традыцый-най культуры дапаможа штомесячны бібліяграфічны бюлетэнь НББ «Новыя кнігі» (раздзелы «Краіназнаўства. Краязнаўства», «З гісторыі асобных рэгіёнаў, гарадоў, вёсак», «Этнаграфія», «Фальклор. Фалькларыстыка»). У дадатках да «Новых кніг» апуб-лікаваны шэраг бібліяграфічных спісаў, якія могуць быць выкары-станы ў рабоце па даным кірунку (гл. дадатак 7).

Сказанае вышэй дае падставы лічыць захаванне і трансля-цыю рэгіянальных сацыякультурных традыцый неад’емнай част-кай работы публічных бібліятэк. Разам з тым грунтоўнае асэнса-ванне іх ролі ў гэтай справе толькі пачынаецца. Грамадствам так-сама яшчэ не да канца асэнсавана роля саміх традыцый ў яго сён-няшнім жыцці.

Захаванню і прымнажэнню культурнай спадчыны і яе скла-даючай часткі сацыякультурных традыцый садзейнічае рэалізацыя Дзяржаўнай праграмы «Функцыяніраванне і развіццё культуры Рэспублікі Беларусь да 2005 года», распрацаванай на 2006−2010 гг. Сярод прыярытэтных задач, якія прадугледжана вырашыць у гэты перыяд, значыцца зберажэнне гісторыка-культурнай спадчыны і развіццё нацыянальных культурных традыцый. Свой уклад у іх вырашэнне ўносяць і бібліятэкі.

ПУБЛІЧНЫЯ БІБЛІЯТЭКІ

Ў КАНТЭКСЦЕ КУЛЬТУРНАЙ РАЗНАСТАЙНАСЦІ Непаўторная асаблівасць Беларусі, абумоўленая яе месца-

знаходжаннем на скрыжаванні цывілізацый Усходу і Захаду, заўсё-ды характарызавалася ўзаемадзеяннем розных культур [100]. Гіста-рычны вопыт інтэграцыі ў шматнацыянальныя дзяржаўныя ўтварэнні, поліэтнічны склад насельніцтва спрыялі таму, што пы-танні культурнай разнастайнасці ва ўсе часы былі актуальнымі

21

для нашай краіны. Сёння пад уплывам глабалізацыі, якая ўсё больш настойліва ахоплівае ўсе бакі жыцця грамадства, яны набы-ваюць новы сэнс і новае гучанне. Разнастайнасць культур у су-часных умовах з’яўляецца надзвычай важнай агульначалавечай праблемай, якая з года ў год робіцца ўсё больш надзённай. Аб гэтым сведчыць прынятая Генеральнай канферэнцый ЮНЕСКА на 31-й сесіі ў Парыжы 2 лістапада 2001 г. Усеагульная дэклара-цыя культурнай разнастайнасці, да якой дадаецца план дзеянняў па яе ажыццяўленні (гл. дадатак 1) [155]. Як адзначаецца ў дэкла-рацыі, міжнароднай супольнасцю ўпершыню прыняты падрабяз-ны дакумент, які ўзводзіць культурную разнастайнасць у ранг агульнай спадчыны чалавецтва. На думку Генеральнага дырэктара ЮНЕСКА Каіціра Мацууры, гэты дакумент разам з іншымі нар-матыўнымі актамі складае аснову новай этыкі, якую нясе ЮНЕСКА на пачатку ХХІ ст., а з цягам часу набудзе не меншы аўтарытэт, чым Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека [32]. Важнасць праблемы пацвярджаецца рашэннем ААН аб устанаўленні 21 мая Сусветнага дня культурнай разнастайнасці ў імя дыялогу і раз-віцця. Гэтым падкрэслена неабходнасць умацавання патэнцыялу культуры як сродку забеспячэння працвітання, устойлівага раз-віцця і ўсеагульнага мірнага суіснавання і адзначана ўзаемасувязь паміж абаронай культурнай разнастайнасці і больш шырокімі рам-камі дыялогу паміж цывілізацыямі. У 2004 г. дзень культурнай разнастайнасці ўпершыню шырока адзначаўся ў нашай краіне. На працягу двух тыдняў былі арганізаваны шматлікія мерапрыемст-вы, прысвечаныя гэтай даце, у тым ліку і ў бібліятэках. Завяршаю-чым стаў усебеларускі фестываль нацыянальных культур.

Праблема культурнай разнастайнасці, даволі вострая ў мно-гіх краінах свету, дзе ў апошні час адбываюцца міжэтнічныя канф-лікты, для Беларусі не характэрна [8, 51, 120]. У рэспубліцы ство-раны ўсе ўмовы для свабоднага развіцця культуры, мовы, трады-цый усіх нацыянальнасцей, што жывуць на яе тэрыторыі. Гэта за-бяспечваецца як мэтанакіраванай дзяржаўнай палітыкай, так і асаблівасцямі менталітэту тытульнай нацыі краіны. Дзяржаўная палітыка ў гэтай галіне вызначана перш за ўсё ў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь [75] і законе «Аб нацыянальных меншасцях у Рэспубліцы Беларусь» [4]. У цэлым у краіне прыняты і дзейні-

22

чаюць звыш 20-ці заканадаўчых актаў, у асобных палажэннях якіх замацаваны правы і свабоды асоб нацыянальных супольнасцей. Да іх ліку адносіцца і «Закон аб культуры Рэспублікі Беларусь» [2]. Для аказання арганізацыйна-метадычнай дапамогі і матэрыяльнай падтрымкі нацыянальным суполкам у іх устаўной дзейнасці ство-раны Рэспубліканскі цэнтр нацыянальных культур. Кожны ты-дзень на беларускім радыё гучыць перадача «Супольнасць», у час якой прадстаўнікі розных нацыянальнасцей маюць магчымасць расказаць пра культурнае жыццё дыяспар. Прадэманстраваць сваю нацыянальную мастацкую творчасць яны могуць на Усебе-ларускім фестывалі нацыянальных культур.

Разам з тым дэкларацыя аб культурнай разнастайнасці ў сукупнасці з асноўнымі напрамкамі плана дзеянняў па яе ажыц-цяўленню мае асаблівае значэнне для Беларусі як шматнацыя-нальнай дзяржавы, дзе пражывае каля 140 нацый і народнасцей. Да таго ж наша краіна знаходзіцца на скрыжаванні традыцыйных і сучасных транспартных шляхоў і міграцыйных патокаў. Сёння ў Беларусі знайшлі прытулак новыя перасяленцы з рэгіёнаў, дзе не сціхаюць войны і міжнацыянальныя канфлікты.

Сярод шматлікіх устаноў, якія ўдзельнічаюць у працэсе рэа-лізацыі ідэй культурнай разнастайнасці, асобая роля належыць пуб-лічным бібліятэкам. Менавіта яны нясуць шматвекавую адказ-насць за захаванне культурнай спадчыны чалавецтва, традыцый-нымі носьбітамі якой заўсёды былі кнігі. Сёння, у інфармацый-ную эпоху ўсё большую значнасць набываюць электронныя срод-кі, і перад бібліятэкамі адкрываюцца новыя магчымасці і пер-спектывы [34, 150].

Будучы самымі даступнымі і зручнымі для зносін, бібліятэкі ўсё часцей становяцца месцам для вядзення культурнага дыялогу, які ў бібліятэчнай практыцы мае даўнюю гісторыю і багатыя тра-дыцыі. Работа бібліятэк ніколі не абмяжоўвалася нацыянальнымі рамкамі. Пытанням абслугоўвання нацыянальных меншасцей бы-ло прысвечана адно з першых па гэтай праблематыцы навуковых даследаванняў НББ «Бібліятэкі і нацыянальна-культурныя тава-рыствы», праведзенае ў 1993 г. [10].

У апошні час дзейнасць бібліятэк значна трансфармавалася пад уплывам перамен, што адбыліся ў грамадстве на мяжы стагод-

23

дзяў. Працягваецца гэты працэс і сёння. З улікам глыбокіх пе-раўтварэнняў усёй сістэмы грамадскіх адносін як у нашай краіне, так і за яе межамі ідзе творчы пошук новых і ўдасканаленне тра-дыцыйных метадаў работы. На мясцовым узроўні адбываецца супадзенне задач краязнаўства і стварэння мультыкультурнай прасторы. Бібліятэкі пры гэтым выконваюць аб’яднаўчую ролю і тым самым садзейнічаюць культурнаму абмену, пашырэнню ве-даў па агульнай гісторыі. Гэта прадугледжвае:

– стварэнне мясцовых (краязнаўчых) рэсурсаў у мэтах заха-вання культурнай спадчыны, распаўсюджвання літаратур і выву-чэння родных моў як базы для патрыятычнай асветы;

– трансляцыю інфармацыі аб культурных каштоўнасцях па інфармацыйных каналах для карыстальнікаў, якія пражываюць на іншай тэрыторыі;

– неабходнасць ведаў гісторыі краю, выкарыстанне сучас-ных камунікацыйных тэхналогій, спецыяльных форм і метадаў ра-боты з карыстальнікамі.

Бібліятэкі дзейнічаюць у поліфункцыянальнай культурнай прасторы ва ўзаемадзеянні з рознымі ўстановамі на аснове:

– партнёрства шляхам аб’яднання намаганняў і рэсурсных магчымасцей;

– сумесных праектаў як інструментаў узбагачэння рэсурса-мі, тэхнікай кожнага з партнёраў;

– падтрымкі сеткавага ўзаемадзеяння розных устаноў у мэ-тах папулярызацыі і сумеснага выкарыстання культурнай спадчы-ны на міжнародным, рэгіянальным, дзяржаўным і мясцовым узроўнях.

Сёння вакол публічных бібліятэк усё часцей групуюцца шматлікія грамадскія арганізацыі, творчыя саюзы, фонды, нацыя-нальна-культурныя таварыствы. З іх дапамогай у месцах кампакт-нага пражывання этнічных груп у бібліятэках фарміруюцца спе-цыялізаваныя фонды на мовах дыяспар.

Значна пашырыліся іх сувязі з міжнароднымі арганізацыямі і пасольствамі замежных краін, з дапамогай якіх у бібліятэках ствараюцца новыя структурныя падраздзяленні, што пашырае сферу паслуг для чытачоў. Так, у НББ адкрыты цэнтр ЮНЕСКА, дзе збіраюцца і захоўваюцца дакументы гэтай арганізацыі. Пры яе

24

падтрымцы НББ ажыццяўляе шэраг праектаў, пра якія ўжо гава-рылася вышэй.

У Мінскай абласной бібліятэцы сумесна з пасольствам Фран-цыі адкрыта франка-беларуская зала інфармацыі, дзе налічваецца каля 8 тыс. кніг і 2 тыс. аўдыёвізуальных дакументаў. Пры зале працуе клуб юных чытачоў «Croc-a-li e», пастаянна праводзяцца франка-беларускія сустрэчы, тыдні франкафоніі. У дзіцячай біб-ліятэцы № 5 г. Мінска створаны культурна-асветніцкі цэнтр «Японія».

Пасольствам ЗША ў 7 бібліятэках краіны адкрыты амеры–канскія куткі і інтэрнэт-цэнтры, у якія перададзены літаратура, аўдыёвізуальныя і электронныя дакументы, камп’ютэры і іншыя тэхнічныя сродкі. Дзякуючы гэтаму чытачы атрымалі бясплатны доступ да сусветных інфармацыйных рэсурсаў.

Стварэнне розных нацыянальных цэнтраў, аддзелаў, чы-тальных залаў, куткоў атрымала даволі шырокае распаўсюджанне ў бібліятэках. З дапамогай Інстытута імя Гётэ адкрыта нямецкая чытальная зала ў Віцебскай абласной бібліятэцы, цэнтр па выву-чэнню нямецкай мовы ў Мінскай ЦГБ імя Я. Купалы. Па яго іні-цыятыве ў сталічнай ЦГБ дэманстравалася выстаўка «Местечко и миры еврейской жизни», на якой былі прадстаўлены кнігі, часопі-сы, мультымедыйныя носьбіты інфармацыі з Германіі.

Трэба адзначыць, што у мінскіх бібліятэках створаны асаб-ліва спрыяльныя ўмовы вядзення міжкультурнага дыялогу. Гэта-му садзейнічае знаходжанне ў сталіцы розных міжнародных і аб-салютнай большасці грамадскіх арганізацый нацыянальных су-польнасцей. Яшчэ ў 1993 г. Міністэрствам культуры Рэспублікі Беларусь быў выданы загад (ад 03.12.1993 г. № 94) аб узаемадзе-янні бібліятэк г. Мінска з нацыянальнымі культурнымі тавары-ствамі (аб’яднаннямі). На сённяшні дзень супрацоўніцтва ЦСДПБ г. Мінска будуецца на спалучэнні ініцыятывы з боку нацыяналь-ных супольнасцей і магчымасцей бібліятэк. Пасрэднікам у нала-джванні ўзаемаадносін паміж імі з’яўляецца Камітэт па справах рэлігій і нацыянальнасцей пры Савеце Міністраў Рэспублікі Бела-русь. Камітэту належыць ідэя правядзення ў 2004 г. на базе ЦГБ імя Я. Купалы г. Мінска круглага стала «Бібліятэкі і міжкультур-ны дыялог», прымеркаванага да Сусветнага дня культурнай разна-стайнасці. Побач з бібліятэчнымі работнікамі краіны ў яго рабоце

25

прынялі ўдзел калегі з Вільнюса і Санкт-Пецярбурга, а таксама прадстаўнікі Камітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцей, прад-стаўніцтва ААН у Беларусі, нацыянальная камісія па справах ЮНЕСКА, Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь і інш. Вы-ступленні на круглым стале дазволілі пераканацца, што ў рэспуб-ліцы накоплены цікавы вопыт у справе распаўсюджвання ідэй куль-турнай разнастайнасці бібліятэчнымі сродкамі.

У кожным рэгіёне гэта работа мае свае асаблівасці і з’яўля-ецца адэкватнай той этнакультурнай сітуацыі, якая склалася ў рамках іх геаграфічных каардынат. Асабліва гэта праяўляецца ў такіх этнакантактных зонах, як памежжа з іншымі краінамі. Най-больш яркім прыкладам з’яўляецца Гродзеншчына, на тэрыторыі якой дзейнічаюць 22 нацыянальна-культурныя аб’яднанні. Не вы-падкова менавіта г. Гродна абраны месцам для правядзення Усе-беларускага фестывалю нацыянальных культур. З мэтай вывучэн-ня патрэб і запытаў прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей у 1993 г. праведзена даследаванне «Публічныя бібліятэкі і нацыя-нальна-культурныя таварыствы» [10]. На базе Гродзенскай га-радской ЦБС ужо некалькі гадоў працуюць яўрэйскі, татарскі, лі-тоўскі і ўкраінскі культурна-асветніцкія цэнтры. Гродзенскім абласным Саветам дэпутатаў зацверджана абласная комплексная праграма мер па рэгуляванні этнаканфесійнай сітуацыі і садзейні-чанні нацыянальна-культурнаму развіццю нацыянальных суполь-насцей на 2004−2005 гг. У яе рэалізацыі актыўна ўдзельнічаюць публічныя бібліятэкі вобласці.

Як метадычныя цэнтры сваіх рэгіёнаў абласныя бібліятэкі шырока выкарыстоўваюць для вядзення культурнага дыялогу партнёрскія сувязі з бібліятэкамі тых краін, з якімі мяжуюць іх вобласці. Шматгадовае супрацоўніцтва Брэсцкай абласной біблія-тэкі з Бяла-Падляскай публічнай бібліятэкай дае магчымасць гава-рыць аб традыцыях і значных выніках у іх узаемаадносінах. Дзя-куючы абмену кнігамі і перыёдыкай, яны фарміруюць свае края-знаўчыя фонды. З дапамогай польскіх калег у абласной бібліятэцы сабраны копіі публікацый па тэмах «Брэстчына ў польскім друку: гісторыя і сучаснасць», «Брэст у польскім друку», «Літаратур-ныя сувязі Брэстчыны і Польшчы», «Палякі ў Беларусі». Адпавед-ныя матэрыялы рыхтуюцца для палякаў.

26

Як рэальны ўклад у захаванне культурнай разнастайнасці з поўным правам можна разглядаць традыцыйныя мерапрыемствы бібліятэк, якія праводзяцца ў сувязі з памятнымі і знамянальнымі датамі ў жыцці народаў свету, юбілеямі пісьменнікаў, мастакоў, грамадскіх дзеячаў іншых краін.

Уяўленне аб культурнай разнастайнасці будзе няпоўным, калі не сказаць аб актуальнай сёння для нашай краіны шматгран-най рабоце, накіраванай на збіранне інтэлектуальных сіл нацыі. Ніжэй гаварыцца аб дзейнасці НББ у гэтым напрамку, якая ажыц-цяўляецца шляхам рэалізацыі праграм «Rаdziviliana», «Гісторыя кніжнай культуры Падляшша» (Польшча), «Скарбы славянскай культуры» і іншых праектаў, што закранаюць культуры некалькіх сумежных краін [86, 136].

Сёння час дыктуе патрэбу вывучаць культурную прысут-насць беларусаў у свеце [153]. Лёс параскідаў іх па ўсіх кантынен-тах. Многія пакінулі значны след у жыцці іншых краін. Разам з тым створанае нашымі знакамітымі землякамі з поўным правам належыць нашай нацыі [89, 100]. Пазбаўленыя доўгія гады магчы-масці зносін са сваёй бацькаўшчынай, яны жылі з думкамі аб ёй, не толькі не забывалі роднай мовы і культуры, але пашыралі і рас-паўсюджвалі яе. Беларусы арганізавалі на чужыне розныя суполкі, арганізацыі, навучальныя ўстановы, культурна-асветніцкія цэнт-ры, стварылі шматлікія мастацкія творы на роднай мове [37].

Сёння, калі беларускае замежжа перастала быць забароне-най тэмай, а нашы землякі атрымалі магчымасць наведваць сваю бацькаўшчыну, яны не раз збіраліся на сваёй гістарычнай радзіме на з’езды, кангрэсы і іншыя мерапрыемствы.

Трэба адзначыць, што публічныя бібліятэкі не пакінулі без увагі той пласт культуры, што створаны нашымі суайчыннікамі за межамі Беларусі. У 1995 г. НББ былі распрацаваны метадычныя парады па рабоце з літаратурай беларускага замежжа «Душа заня-та Беларуссю», якімі можна карыстацца і сёння [46]. Улічваючы, што за апошні час сталі вядомы новыя імёны, з’явіліся новыя тво-ры і публікацыі, варта звярнуцца да апошняга выдання «Гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя» ў 4-х т. [39], дзе ўпершы-ню знайшла адлюстраванне літаратура беларускага замежжа.

Брэсцкая абласная бібліятэка праз Інтэрнэт устанавіла сувя-зі з вучонымі і пісьменнікамі, ураджэнцамі Брэстчыны, якія жы-

27

вуць у Канадзе, ЗША, Ізраілі, дзякуючы чаму атрымала іх кнігі, выдадзеныя ў Кліўлэндзе і Тэль-Авіве.

Работа бібліятэк, прысвечаная жыццю і дзейнасці сваіх зна-камітых землякоў, будзе з’яўляцца падставай для знаёмства з гісторыяй і культурай тых краін, з якімі быў звязаны іх лёс. Прыкладам могуць паслужыць мерапрыемствы Карэліцкай ЦБС (Гродзенская вобл.) па азнаменаванні 200-годдзя з дня нараджэн-ня І. Дамейкі. Аб’яднаныя ў цыклы «Па сцяжынках І. Дамейкі» і «На далёкіх мерыдыянах», яны не толькі раскрылі яго жыццёвы шлях, але і прадставілі прысутным інфармацыю аб краінах, з якімі быў звязаны лёс іх земляка.

Ужо больш за трыццаць гадоў бібліятэкары Гомельшчыны супрацоўнічаюць з калегамі з прыгранічных Бранскай і Чарнігаў-скай абласцей. Вынікі супрацоўніцтва падведзены на круглым стале «Бібліятэка – цэнтр дыялогу культур», праведзенага на базе Клімаўскай ЦРБ Бранскай вобласці. Падобныя мерапрыемствы праводзяцца рэгулярна і садзейнічаюць развіццю міжкультурнага дыялогу і захаванню гісторыка-культурнай спадчыны кожнага рэгіёна.

Адной са складаючых работы публічных бібліятэк ва ўмо-вах культурнай разнастайнасці з’яўляецца прадастаўленне досту-пу ўсіх грамадзян краіны, незалежна ад іх нацыянальнасці, да заканадаўчай базы, дзе вызначаны іх сацыяльныя і культурныя правы. Вырашаецца гэта задача праз нацыянальную сістэму пуб-лічных цэнтраў прававой інфармацыі (ПЦПІ), створаных на базе публічных бібліятэк, дзе можна не толькі знайсці адпаведныя пра-вавыя дакументы, але і атрымаць кансультацыі спецыялістаў [70].

Пашырэнню культурнай прасторы і наладжванню дыялога культур спрыяе камп’ютэрызацыя публічных бібліятэк. Гэта адзін з прыярытэтных напрамкаў іх развіцця, які актыўна падтрымліва-ецца дзяржавай. У выніку 98% цэнтральных бібліятэк камп’ютэ-рызавана, 76,8% з іх маюць доступ у Інтэрнет, 100% – падключа-ны да эталоннага банка даных прававой інфармацыі. Адбываецца не толькі актыўнае набыццё ўласных інфармацыйных рэсурсаў, але і іх стварэнне.

Нягледзячы на значны ўклад публічных бібліятэк у справу захавання культурнай разнастайнасці, у іх рабоце ёсць шмат праб-лем, абумоўленых агульнымі для іх дзейнасці цяжкасцямі. Гэта

28

недастатковае фінансаванне і складанасць з фарміраваннем фон-даў. Па гэтых прычынах амаль не ў стане наладзіць дыялог куль-тур сельскія бібліятэкі. Калі работу па захаванні нацыянальнай культурнай спадчыны яны могуць весці на базе матэрыялаў, сабраных у працэсе сваёй краязнаўчай дзейнасці, то для дыялогу культур патрэбны і іншыя дакументы. Разам з тым усе публічныя бібліятэкі ўсведамляюць неабходнасць удзяляць пытанням куль-турнай разнастайнасці належную ўвагу і лічаць яе адной з умоў стабільнага развіцця грамадства. Сусветная культура, да якой імкліва рухаецца чалавецтва, можа быць створана на аснове цыві-лізаванага і раўнапраўнага дыялогу нацыянальных культур. А гэ-та, як вядома, магчыма толькі пры ўмове захавання ўсёй іх раз-настайнасці і забеспячэння свабоднага доступу да культурнай спа-дчыны кожнай нацыі.

Сёння, у век актыўнага ўкаранення і распаўсюджвання ін-фармацыйных тэхналогій, трансфармацыі розных відаў і форм аб-слугоўвання карыстальнікаў, стварэння новага тыпу паслуг, перад прафесійнай бібліятэчнай супольнасцю Беларусі стаіць складаная і адказная задача скарэкціраваць нацыянальную стратэгію развіц-ця бібліятэк краіны ў адпаведнасці з патрабаваннямі часу. У поў-най меры гэта датычыцца і разглядаемай намі тэмы. Неад’емнай часткай дзейнасці бібліятэк, накіраванай на захаванне, развіццё і распаўсюджванне культурных каштоўнасцей, з’яўляецца забеспя-чэнне доступу да разнастайных матэрыялаў у сферы культуры. Дасягненне гэтай мэты знаходзіцца ў прамой залежнасці ад стану развіцця тэхналогій, здольных забяспечыць перавод інфармацыі культурнага характару ў лічбавы фармат, а таксама ўдасканалення мультымедыйных сродкаў. Побач з традыцыйнымі відамі дзейнас-ці публічным бібліятэкам неабходна разам з іншымі арганізацыя-мі – захавальніцамі грамадскай памяці і спадчыны, такімі як архівы, музеі, ствараць новыя рэсурсы з дапамогай электронных сродкаў і забяспечваць гарантаваны доступ да іх. Пры гэтым іх работа павінна быць скаардынавана на нацыянальным, рэгіяналь-ным і мясцовым узроўнях. Стварэнне дадзенага тыпу інфармацыі ў рэспубліцы ўжо пачалося і будзе працягвацца ў рамках распра-цаванай дзяржаўнай праграмы «Памяць Беларусі» і іншых праек-таў НББ [129, 136, 138].

29

Пры распрацоўцы і прыняцці стратэгічных рашэнняў па раз-глядаемай тэматыцы будзе карысным выкарыстаць вопыт еўра-пейскіх бібліятэк і Расіі, якія ўдзельнічалі ў рэалізацыі праектаў Еўрапейскай камісіі (ЕК) PULMAN i PULMAN-XT, што стваралі-ся вядучымі бібліятэчнымі спецыялістамі еўрапейскіх краін. Ас-ноўная іх мэта – аб’яднанне намаганняў еўрапейскіх бібліятэк па выпрацоўцы стратэгіі развіцця публічных бібліятэк у век лічбавых тэхналогій, стварэнне адзіных стандартаў прадастаўляемых інфар-мацыйных паслуг у бібліятэках еўрапейскіх краін, а таксама арга-нізацыя праграмы мерапрыемстваў, якія павінны падтрымліваць, развіваць і рухаць наперад новыя віды паслуг для насельніцтва ў публічных бібліятэках – удзельніцах праектаў. У ходзе іх рэаліза-цыі ствараліся рэкамендацыі на электронных носьбітах па розных напрамках дзейнасці публічных бібліятэк, у тым ліку і па пытан-нях доступу да разнастайных матэрыялаў у сферы культуры. Сён-ня ў Расіі выдадзены друкаваны варыянт рэкамендацый праекта PULMAN EK «Публичные библиотеки в век цифровой информа-ции», якія закліканы зарыентаваць бібліятэкі ў сучасным імкліва пераменлівым свеце, расставіць прыярытэты, паказаць найбольш перспектыўныя напрамкі развіцця як са зместавага, так і тэхнала-гічнага пункту гледжання. У выданні ўтрымліваюцца шматлікія звесткі пра цікавы і карысны вопыт канкрэтных бібліятэк розных краін свету. Рэкамендацыі змяшчаюць неабходны матэрыял для распрацоўкі і прыняцця рашэнняў як па развіццю бібліятэк у цэлым, так і па пытаннях захавання, развіцця і распаўсюджвання культурнай спадчыны.

У рамках праектаў PULMAN i PULMAN-XT быў распраца-ваны і прыняты на Міжнароднай канферэнцыі ў Партугаліі ў сака-віку 2003 г. «Маніфест публічных бібліятэк і план развіцця пуб-лічных бібліятэк». Гэтыя дакументы неабходны для спецыялістаў нашай краіны як пры распрацоўцы і прыняцці стратэгічных ра-шэнняў, так і ў рабоце па забеспячэнні на сучасным узроўні до-ступу да культурнай спадчыны. Інфармацыю аб праектах, біблія-тэчным заканадаўстве, стандартах, аб дзейнасці бібліятэк, най-больш цікавых праектах кожнай краіны-удзельніцы можна знай-сці на сайце www.pulmanweb.org.

30

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІЯТЭКА БЕЛАРУСІ – ПАМЯЦЬ НАЦЫІ Галоўнай захавальніцай кніжнай гісторыка-культурнай

спадчыны на Беларусі з’яўляецца НББ. На працягу ўсёй гісторыі свайго існавання яна імкнулася сабраць і захаваць нацыянальную памяць свайго народа, зафіксаваную ў рукапісных і друкаваных помніках кніжнай культуры [52–55, 121, 129, 136, 137]. Але гіста-рычныя падзеі, што мелі месца на тэрыторыі Беларусі, нанеслі ім непапраўную шкоду, у выніку чаго многія помнікі знаходзяцца за межамі рэспублікі, а значная частка іх страчана і не знойдзена па сённяшні дзень. Разам з тым кнігазбор НББ, які налічвае звыш 8 млн адзінак, з’яўляецца унікальнай гісторыка-культурнай спадчынай нацыі. Найбольш каштоўная яго частка захоўваецца ў навукова-даследчым аддзеле кнігазнаўства. Зараз гэта калекцыя ўключае звыш 65 тыс. экз. Супрацоўнікі аддзела пастаянна вядуць пошук, набываюць рэдкія і каштоўныя выданні, робяць навуко-вую апрацоўку, выдаюць бібліяграфію і зборнікі навуковых прац. Так, выйшаў першы кампакт-дыск «Літаратурная спадчына Бе-ларусі, ХІ − сярэдзіна ХХ ст.: З фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі». Ён рэалізаваны пры падтрымцы Нацыянальнай камісіі па справах ЮНЕСКА Рэспублікі Беларусь і Бюро ЮНЕСКА ў Маскве. Гэты унікальны па сваім змесце кампакт-дыск складаецца з двух раздзелаў. У першы «Старажытная беларуская літарату-ра, ХІ − першая палова ХVІІІ ст.» увайшлі больш за 150 твораў беларускіх аўтараў на царкоўна-славянскай, старабеларускай, ла-цінскай і польскай мовах. Гэта электронныя копіі арыгінальных твораў з рукапісаў і старадрукаў. Яны даюць магчымасць праса-чыць культурную сувязь беларускіх зямель з іншымі дзяржавамі, развіццё палітычнай думкі і літаратуры таго часу. Большасць тэк-стаў суправаджаецца перакладамі на сучасную беларускую мову, каментарыямі, а таксама ўступнымі гістарычнымі даведкамі. Дру-гі раздзел «Новая беларуская літаратура, другая палова ХVІІІ – сярэдзіна ХХ ст.» уключае найбольш значныя творы 50 аўтараў. Інфармацыя аб гэтым CD-ROM змешчана на сайце НББ (http://nlb.by).

Шляхам захавання і выкарыстання рукапісных і друкаваных помнікаў кніжнай культуры НББ выконвае адказную місію уні-версальнай памяці нацыі і тым самым ажыццяўляе адну з асноў-ных сваіх функцый – мемарыяльную. Як міжведамасны навукова-

31

метадычны цэнтр НББ вядзе актыўную навукова-даследчую рабо-ту, прысвечаную гісторыі, сучаснаму стану нацыянальнай кніж-най культуры як у цэлым, так і асобным яе помнікам і калекцыям у прыватнасці. Зараз гэта работа вядзецца ў русле створанай міжведамаснай нацыянальнай праграмы «Памяць Беларусі», якая распрацавана на падставе міжнароднай праграмы ЮНЕСКА «Па-мяць свету», што пачала ажыццяўляцца з 1992 г. Захаванне на-цыянальнай спадчыны сёння ўсведамляецца ў свеце як адна з га-лоўных задач грамадства. У адпаведнасці з праграмай «Памяць свету» ў многіх краінах ужо дзейнічаюць такія ж нацыянальныя праграмы («Памяць Амерыкі», «Памяць Аўстраліі», «Памяць Ра-сіі» і інш.). Зараз да іх далучаецца і Беларусь.

Як і праграмы іншых краін, «Памяць Беларусі» стане нацыя-нальнай часткай міжнароднай праграмы «Памяць свету» [129, 136, 138]. Яна распрацоўваецца з улікам нацыянальных гісторыка-культурных традыцый у адпаведнасці з заканадаўчымі актамі Рэс-публікі Беларусь, якія вызначаюць дзяржаўную палітыку ў галіне захавання і памнажэння культурнай спадчыны. Беларуская пра-грама базіруецца на сукупнасці бібліятэчных, архіўных, музейных фондаў, асобных калекцый і адзінкавых дакументаў, якія з’яўля-юцца носьбітамі нацыянальнай памяці нацыі і захоўваюцца як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе межамі. У адпаведнасці з гэтым у праграме ўдзельнічаюць бібліятэкі, музеі, архівы Беларусі. Каар-дынацыйным цэнтрам з’яўляецца НББ. Па сваіх мэтах, задачах і чакаемых выніках – гэта самастойная комплексная доўгатэрміно-вая праграма, якая ахоплівае шырокае кола гуманітарных, тэхніч-ных і інфармацыйных праблем.

Адна з задач праграмы – перавод на электронныя носьбіты рукапісных і друкаваных кніжных помнікаў. Электронныя тэхна-логіі дазваляюць ствараць і ўзнаўляць іх дакладныя копіі, аб’яд-ноўваць іх у электронныя калекцыі, прадстаўляць копіі на CD-ROM, DVD-ROM, у Інтэрнэт. З’явілася магчымасць аб’яднаць у адзіную калекцыю копіі кніжных помнікаў, арыгіналы якіх захоўваюцца ў шматлікіх замежных сховішчах, і тым самым вярнуць страчаную спадчыну нацыі. Стварэнне і прадастаўленне копіі дакумента забяспечыць не толькі захаванасць рарытэта, але і даступнасць да яго, у тым ліку і аддаленую.

32

У межах праграмы будзе рэалізоўвацца шэраг праектаў і падпраграм, некаторыя з якіх адначасова з’яўляюцца часткамі іншых міжнародных і дзяржаўных праграм. Дакументальныя пом-нікі, перанесеныя на электронныя носьбіты ў межах праграмы «Памяць Беларусі», стануць часткай электроннай бібліятэкі «Па-мяць Беларусі». Для яе стварэння адбудзецца алічбоўка калекцыі НББ, іншых бібліятэк, музеяў і архіваў.

Адной з падпраграм з’яўляецца «Радзівіліяна», якая будзе ажыццяўляцца з удзелам устаноў культуры Беларусі, Расіі, Поль-шчы. Бібліятэка аднаго з буйнейшых родаў Рэчы Паспалітай стаіць на першым месцы сярод найбольш вядомых гістарычных беларускіх кнігазбораў. Зараз яна разгрупавана па многіх краінах свету. Пэўная яе частка знаходзіцца ў НББ, якая яшчэ ў 1997 г. па-чала работу па стварэнні базы даных (БД) «Радзівіліяна» [138]. Маюцца таксама выданні ў Прэзідэнцкай бібліятэцы і ў Цэнтраль-най навуковай бібліятэцы НАН Беларусі. Сумесны праект біблія-тэк, музеяў і архіваў Беларусі пад назвай «Нясвіж – культурны цэнтр Еўропы і нацыянальны помнік» падтрыманы Нацыяналь-ным камітэтам па справах ЮНЕСКА ў Беларусі. Яго мэта – выяўлен-не Радзівілаўскай культурнай спадчыны ў сховішчах краін Цэнт-ральнай і Усходняй Еўропы і ўключэнне яе ў рэгістр ЮНЕСКА «Памяць свету».

Вынікам работы НББ у каардынацыі з іншымі бібліятэкамі, у якіх захоўваюцца часткі знакамітай бібліятэкі, стануць зводная БД і друкаваны каталог калекцыі, а таксама своеасаблівая вір-туальная бібліятэка найбольш каштоўных выданняў з Радзівілаў-скага кнігазбору, якая ў будучым будзе прадстаўлена на інфарма-цыйна-камунікатыўным партале НББ.

Бібліяграфічнай рэканструкцыі яшчэ аднаго гістарычнага кнігазбору прысвечана падпраграма «Шчорсаўская бібліятэка Храптовічаў», у ходзе ажыццяўлення якой будуць створаны электронныя копіі найбольш каштоўных дакументаў. Мяркуецца, што разам з НББ у рабоце будзе ўдзельнічаць Нацыянальная бібліятэка імя Г. Вярнадскага Нацыянальнай акадэміі навук Украіны.

Сумесна з Расійскай дзяржаўнай бібліятэкай (РДБ) распра-цавана праграма «Скарбы славянскай культуры». Яна прадугле-джвае стварэнне адзінай электроннай бібліятэкі, у якой будзе

33

прадстаўлена інфармацыя аб калекцыях навукова-даследчага ад-дзела кнігазнаўства (помнікі беларускай і рускай культуры). У першую чаргу ў ёй знойдуць адлюстраванне мініяцюры з рука-пісаў і старадрукаваных кніг, жыцці святых, помнікі рускай і бе-ларускай літаратуры, старадрукаваныя беларускія кнігі XVI−XVIII стст. лацінскага шрыфта, старадрукаваныя кнігі кірылаўскага шрыфта. Ажыццяўленне праграмы дазволіць выявіць гэтыя дакументы ў фондах НББ і РДБ і аб’яднаць іх у адзіную БД, даступную для шырокага кола карыстальнікаў. Усе створаныя электронныя ка-лекцыі плануецца прадставіць на спецыялізаваным сайце, інфар-мацыйнае забеспячэнне якога будуць ажыццяўляць НББ і РДБ. Праект з’яўляецца часткай яшчэ адной праграмы ЮНЕСКА «Інфармацыя для ўсіх».

Выяўленне беларускай дакументальнай спадчыны ў замеж-ных сховішчах і стварэнне электронных копій дакументаў для за-беспячэння доступу да іх – мэта падпраграмы «Вяртанне». Яе рэалізацыя стала працягам пачатай у канцы 80-х гг. мінулага ста-годдзя работы Камісіі «Вяртанне беларускага фонду культуры», у якой удзельнічала і НББ. Матэрыялы, прысвечаныя праблемам вяртання нацыянальных культурных каштоўнасцей у кантэкст культуры Беларусі, знайшлі адлюстраванне ў серыі зборнікаў, вы-пушчаных Беларускім фондам культуры [36, 98].

У 2004 г. завершана навуковая праграма «Гісторыя кніж-най культуры Падляшша» [86], пачатая ў 1990-х гг. Работа право-дзілася НББ сумесна з Інстытутам славяназнаўства і балканістыкі Расійскай акадэміі навук. Як вядома, на тэрыторыі Падляшша, за-селенай этнічнымі беларусамі, засяроджана вялікая колькасць за-ходнебеларускіх кніжных помнікаў. Гэты рэгіён адыграў важную ролю ў беларускім этнакультурным працэсе. Адным з галоўней-шых цэнтраў беларускай царкоўнай і кніжнай культуры з даўніх часоў быў Супрасльскі Дабравешчанскі манастыр, заснаваны ў 1498 г., пры якім у XVI−XIX стст. існавала адна з буйнейшых біб-ліятэк Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ). Вывучэнню надзвычай багатага збору старажытных духоўных скарбаў беларускіх этніч-ных земляў сучаснай Польшчы і была прысвечана праграма «Гіс-торыя кніжнай культуры Падляшша». Яе вынікам стала выданне больш за 10 навуковых манаграфій і бібліяграфічных матэрыялаў,

34

шматлікіх артыкулаў, прысвечаных культурнай спадчыне рэгіёна, яго рукапіснай і друкаванай кніжнасці.

Дзейнасць НББ, накіраваная на зберажэнне каштоўных да-кументальных помнікаў з адначасовым стварэннем умоў доступу да іх, не абмяжоўваецца работай у рамках названых вышэй пра-грам. ЮНЕСКА падтрыманы праекты стварэння базы даных «Ге-ральдыка Беларусі» як графічнай часткі базы даных «Рэдкая кні-га», якая на сённяшні дзень уключае звыш 2 тыс. выяў і апісанняў родавых гербаў ВКЛ і суседніх краін на аснове выданняў, што за-хоўваюцца ў фондах НББ.

З 1995 г. НББ выдае навуковы зборнік «Здабыткі», якому ў 2003 г. прысвоены міжнародны нумар ISSN. У ім публікуюцца ма-тэрыялы і паведамленні, тэматыка якіх звязана з дакументальнымі помнікамі Беларусі, захаваннем агульнай спадчыны [52−55].

Як нацыянальны навуковы цэнтр у галіне бібліятэчнай спра-вы НББ пастаянна праводзіць навуковыя канферэнцыі, семінары, круглыя сталы і іншыя мерапрыемствы, на якіх разглядаюцца тэарэтычныя праблемы кнігазнаўства, пытанні гісторыі кнігі і друкарняў, кніжных збораў, паведамленні пра асобныя калекцыі, унікальныя рукапісы і старадрукаваныя кнігі, абмяркоўваюцца практычныя пытанні сумеснай работы бібліятэк, архіваў, музеяў.

З 1998 г. праводзяцца кнігазнаўчыя чытанні. Першыя былі прысвечаны памяці вядомага бібліёграфа Н.Б. Ватацы [102]. «Кніжная культура Рэчы Паспалітай» − тэма Другіх чытанняў, праведзеных у 2000 г. па ініцыятыве двухбаковай Беларуска-польскай кансультацыйнай камісіі па культурнай спадчыне, якая многа гадоў працуе пры Дзяржаўным камітэце па ахове гісторыка-культурнай спадчыны. У чытаннях разам з беларускімі спецыяліста-мі ўдзельнічалі прадстаўнікі Літвы, Расіі, Польшчы [103]. У 2003 г. адбыліся Трэція Кнігазнаўчыя чытаніі «Кніга Беларусі: Повязь ча-соў». У іх удзельнічалі спецыялісты Беларусі, Расіі, Польшчы, ЗША [104].

У далейшым высокі навукова-тэхнічны патэнцыял НББ дасць магчымасць не толькі сфарміраваць адзіны нацыянальны фонд дакументальных помнікаў нашай краіны і тым самым захоў-ваць рарытэты, але і забяспечыць доступ да іх незалежна ад месца захоўвання.

35

Д а д а т а к 1

Усеагульная дэкларацыя ЮНЕСКА аб культурнай разнастайнасці∗

Парыж, лістапад, 2001 г.

2 лістапада вышэйшы рашаючы орган ЮНЕСКА – Гене-

ральная канферэнцыя прыняла ў Парыжы на сваёй 31-й сесіі Усе-агульную дэкларацыю ЮНЕСКА аб культурнай разнастай-насці, якая, як лічыць кіраўнік арганізацыі Каіціра Мацуура, можа «набыць не меншае значэнне, чым Усеагульная дэкларацыя пра-воў чалавека».

Генеральны дырэктар ЮНЕСКА ў гэтай сувязі, у прыват-насці, заявіў: «У той час, калі хто-небудзь сучасныя міжнародныя абставіны імкнецца трактаваць як праяўленне канфлікту розных культур, краіны – члены ЮНЕСКА аднадушна прынялі на 31-й сесіі Генеральнай канферэнцыі Усеагульную дэкларацыю аб куль-турнай разнастайнасці, якая зацвярджае міжкультурны дыялог у якасці найлепшай гарантыі міру, тым самым катэгарычна адхі-ляючы тэзіс аб непазбежнасці канфлікту культур і цывілізацый».

Міжнароднае таварыства ўпершыню прымае такі падрабяз-ны нарматыўны дакумент, які ўзнімае культурную разнастайнасць у ранг «агульнай спадчыны чалавецтва, якая таксама неабходна для чалавецтва, як біяразнастайнасць для жывой прыроды». «Ахо-ва культурнай разнастайнасці з’яўляецца этычным імператывам, яна неаддзельная ад павагі годнасці чалавечай асобы», – пад-крэслівае дакумент.

Усеагульная дэкларацыя ЮНЕСКА аб культурнай разнастай-насці ў сукупнасці з асноўнымі напрамкамі Плана дзейнасці па яе ажыццяўленні прадстаўляе сабой, па словах К. Мацууры, важны інструмент «гуманізацыі глабалізацыі». ЮНЕСКА бярэ на сябе дастойную павагі ролю авангарда ў гэтым працэсе, які ахоплівае ўсё чалавецтва. «З гэтага часу Дэкларацыя разам з іншымі нарма-тыўнымі актамі складае аснову новай этыкі, якую нясе ЮНЕСКА

∗ Прынята 31-сесіяй Генеральнай канферэнцыі ЮНЕСКА, (Па-

рыж, 2 лістапада, 2001 г.).

36

ў пачатку ХХІ ст., – падкрэсліў Генеральны дырэктар, – спадзяю-ся, што з часам яна набудзе не меншы аўтарытэт, чым Усеагуль-ная дэкларацыя правоў чалавека».

Далей размешчаны поўны тэкст Усеагульнай дэкларацыі ЮНЕСКА аб культурнай разнастайнасці:

Генеральная канферэнцыя, будучы прыхільніцай мэты забеспячэння ў поўным аб’ёме

правоў чалавека і асноўных свабод, абвешчаных ва Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека і іншых агульнапрызнаных прававых актах, такіх, як два Міжнародныя пакты 1966 г., адзін з якіх датычыцца грамадзянскіх і палітычных правоў, а другі – эканамічных, сацыяльных і культурных правоў,

напамінаючы аб Прыамбуле Статута ЮНЕСКА, якая абвя-шчае, што «… для падтрымкі чалавечай годнасці неабходна шы-рокае распаўсюджванне культуры і адукацыі сярод усіх людзей на аснове справядлівасці, свабоды і міру; таму на ўсе народы ўскла-даецца ў гэтых адносінах свяшчэнны абавязак, які патрэбна вы-конваць у духу ўзаемнага супрацоўніцтва»,

напамінаючы таксама аб артыкуле 1 Статута, у якім перад ЮНЕСКА, сярод іншага, ставіцца задача рэкамендаваць заклю-чэнне «міжнародных пагадненняў, якія яна будзе лічыць карысны-мі для свабоднага распаўсюджвання ідэй слоўным і выяўленчым шляхам»,

спасылаючыся на палажэнні, якія датычацца культурнай разнастайнасці і ажыццяўлення культурных правоў, што ўказва-юцца ў прынятых ЮНЕСКА міжнародных прававых актах*,

яшчэ раз пацвярджаючы, што культура павінна разглядацца як сукупнасць уласцівых грамадству або сацыяльнай групе адмет-

* Да іх ліку адносяцца, у прыватнасці, Фларэнтыйскае пагадненне 1950 г. з Найрабійскім пратаколам да яго 1976 г., Сусветная канвенцыя аб аўтарскім праве 1952 г., Дэкларацыя прынцыпаў міжнароднага куль-турнага супрацоўніцтва 1966 г., Канвенцыя аб мерах, накіраваных на за-барону і прадухіленне незаконнага ўвозу, вывазу і перадачы права ўлас-насці на культурныя каштоўнасці 1970 г., Канвенцыя аб ахове сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны 1972 г., Дэкларацыя аб расе і расавых забабонах 1978 г., Рэкамендацыя аб палажэнні творчых работнікаў 1980 г. і Рэкамендацыя аб захаванні фальклору 1989 г.

37

ных прыкмет – духоўных і матэрыяльных, інтэлектуальных і эма-цыянальных – і што акрамя мастацтва і літаратуры яна ахоплівае вобраз жыцця, «уменне жыць разам», сістэмы каштоўнасцей, тра-дыцыі і вераванні*,

канстатуючы, што культура знаходзіцца ў цэнтры сучаснай дыскусіі па пытаннях самабытнасці, еднасці грамадства і развіцця эканомікі на базе ведаў,

сцвярджаючы, што павага да разнастайнасці культур, па-мяркоўнасць, дыялог і супрацоўніцтва ў абставінах даверу і ўза-емнага разумення з’яўляюцца лепшым задаткам міру і міжнарод-най бяспекі,

імкнучыся да сцвярджэння больш шырокай салідарнасці, заснаванай на прызнанні культурнай разнастайнасці, усведамлен-ні адзінства чалавецтва і развіцця міжкультурных абменаў,

лічачы, што працэс глабалізацыі, які стымулюецца хуткім раз-віццём новых інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій, хаця і прадстаўляе выклік для культурнай разнастайнасці, разам з тым ства-рае ўмовы для новага дыялогу паміж культурамі і цывілізацыямі,

усведамляючы, што ў рамках Арганізацыі Аб’яднаных На-цый на ЮНЕСКА ўскладзены канкрэтныя паўнамоцтвы забеспя-чэння захаванасці і садзейнічанне плённай разнастайнасці культур,

абвяшчае наступныя прынцыпы і прымае даную Дэкларацыю:

САМАБЫТНАСЦЬ, РАЗНАСТАЙНАСЦЬ І ПЛЮРАЛІЗМ

Артыкул 1. Культурная разнастайнасць як агульны набытак чалавецтва

Формы культуры зменьваюцца ў часе і прасторы. Гэта куль-

турная разнастайнасць праяўляецца ў непаўторнасці і разнастай-

* Азначэнне адпавядае вывадам Сусветнай канферэнцыі па палі-тыцы ў галіне культуры («МОНДИАКУЛЬТ», Мехіка, 1982 г.), Сусвет-най камісіі па культуры і развіцці («Наша творчая разнастайнасць», 1995 г.) і Міжурадавай канферэнцыі па палітыцы ў галіне культуры ў мэтах раз-віцця (Стакгольм, 1998 г.).

38

насці асаблівасцей, уласцівых групам і таварыствам, якія скла-даюць чалавецтва. Будучы крыніцай абменаў, наватарства і твор-часці, культурная разнастайнасць неабходна для чалавецтва, як біяразнастайнасць для жывой прыроды. У гэтым сэнсе яна з’яўля-ецца агульным набыткам чалавецтва і павінна быць прызнанай і замацаванай у інтарэсах цяперашняга і будучых пакаленняў.

Артыкул 2. Ад культурнай разнастайнасці

да культурнага плюралізму У нашым грамадстве, якое становіцца ўсё больш разнастай-

ным, патрэбна забяспечыць гарманічнае ўзаемадзейнічанне і імкненне да суіснавання людзей і грамадстваў з плюралістычнай, разнастайнай і дынамічнай культурнай самабытнасцю. Палітыка, якая заахвочвае інтэграцыю і ўдзел усіх грамадзян, з’яўляецца задаткам сацыяльнай еднасці, жыццяздольнасці грамадства і міру. У гэтым сэнсе культурны плюралізм прадстаўляе сабой палітыч-ны адказ на рэаліі культурнай разнастайнасці. Культурны плюра-лізм, непарыўна звязаны з дэмакратыяй, стварае спрыяльнае ася-роддзе для культурных абменаў і росквіту творчых здольнасцей, якія ўмацоўваюць жыццёвыя сілы грамадства.

Артыкул 3. Культурная разнастайнасць як фактар развіцця

Культурная разнастайнасць пашырае магчымасць выбару

кожнага чалавека, яна з’яўляецца адной з крыніц развіцця, якое разглядаецца не толькі ў плане эканамічнага росту, але і як сро-дак, што забяспечвае паўнацэннае інтэлектуальнае, эмацыяналь-нае, маральнае і духоўнае жыццё.

КУЛЬТУРНАЯ РАЗНАСТАЙНАСЦЬ І ПРАВЫ ЧАЛАВЕКА

Артыкул 4. Правы чалавека

як гарантыя культурнай разнастайнасці Ахова культурнай разнастайнасці з’яўляецца этычным імпе-

ратывам, яна неаддзельная ад павагі годнасці чалавечай асобы. Яна падразумявае абавязак паважаць правы чалавека і асноўныя

39

свабоды, асабліва правы асоб, якія належаць да меньшасцей, і правы карэнных народаў. Недапушчальна спасылацца на культур-ную разнастайнасць для нанясення шкоды правам чалавека, якія гарантуюцца міжнародным правам, або для абмежавання сферы іх прымянення.

Артыкул 5. Культурныя правы

як фактар, спрыяльны культурнай разнастайнасці Культурныя правы – гэта неад’емная складаючая правоў ча-

лавека, якія з’яўляюцца універсальнымі, непадзельнымі і ўзаема-залежнымі. Неабходнай умовай для развіцця творчай разнастай-насці з’яўляецца рэалізацыя ў поўным аб’ёме культурных правоў як яны азначаны ў артыкуле 27 Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека і ў артыкулах 13 і 15 Міжнароднага пакта аб эканаміч-ных, сацыяльных і культурных правах. Адпаведна, кожны чалавек павінен мець магчымасць для самавыяўлення, творчасці і распаў-сюджвання сваіх твораў на любой мове па свайму выбару, і ў прыватнасці на сваёй роднай мове; кожны чалавек мае права на якасную адукацыю і прафесіянальную падрыхтоўку ва ўмовах поўнай павагі да яго культурнай самабытнасці; кожны чалавек па-вінен мець магчымасць удзельнічаць у культурным жыцці па свайму выбару і прытрымлівацца сваіх культурных традыцый у межах, азначаных захоўваннем правоў чалавека і асноўных свабод.

Артыкул 6. Да культурнай разнастайнасці, даступнай для ўсіх

Забяспечваючы свабоднае распаўсюджванне ідэй слоўным і

выяўленчым шляхам, патрэбна дабівацца, каб усе культуры маглі быць аб’ектам самавыяўлення і распаўсюджвання. Задаткам куль-турнай разнастайнасці з’яўляецца свабода выказвання поглядаў, плюралізм сродкаў інфармацыі, шматмоўнасць, роўны доступ да магчымасцей для мастацкай творчасці, да навукова-тэхнічных ведаў, у тым ліку ў лічбавай форме, і забеспячэнне ўсім культурам доступу да сродкаў перадачы і распаўсюджвання ідэй.

40

КУЛЬТУРНАЯ РАЗНАСТАЙНАСЦЬ І ТВОРЧАСЦЬ

Артыкул 7. Культурная спадчына як крыніца творчасці Кожная творчасць чэрпае свае сілы ў культурных традыцы-

ях, але дасягае росквіту ў кантакце з іншымі культурамі. Вось чаму неабходна захоўваць, папулярызаваць і перадаваць будучым пакаленням культурную спадчыну ва ўсіх яе формах, якія адлю-строўваюць вопыт і спадзяванні чалавецтва, ствараючы тым са-мым спрыяльнае асяроддзе для творчасці ва ўсёй яе разнастай-насці і наладжванні сапраўднага дыялогу паміж культурамі.

Артыкул 8. Прадметы і паслугі культурнага прызначэння –

тавар асобай якасці Ва ўмовах сучасных эканамічных і тэхнічных перамен, што

адкрываюць шырокія магчымасці для творчасці і новаўвядзенняў, асаблівую ўвагу патрэбна ўдзяляць разнастайнасці творчай прапа-новы, справядліваму ўліку правоў аўтараў і творчых работнікаў, а таксама спецыфіцы прадметаў і паслуг культурнага прызначэння, якія, з’яўляючыся носьбітамі самабытнасці, каштоўнасцей і сэнсу, не павінны разглядацца як звычайныя прадметы або спажывецкія тавары.

Артыкул 9. Палітыка ў галіне культуры як каталізатар творчасці

Палітыка ў галіне культуры, забяспечваючы свабоднае рас-

паўсюджванне ідэй і твораў, павінна ствараць умовы, спрыяльныя вытворчасці і распаўсюджванню разнастайных тавараў і паслуг культурнага прызначэння з дапамогай індустрый культуры, якія маюць сродкі, неабходныя для іх зацвярджэння на мясцовым і глабальным узроўнях. Кожная дзяржава пры захоўванні сваіх між-народных абавязацельстваў сама распрацоўвае палітыку ў галіне культуры і ажыццяўляе яе тымі метадамі, якія яна лічыць най-больш адпаведнымі, у тым ліку шляхам аператыўнай падтрымкі і стварэння належнай нарматыўна-прававой базы.

41

КУЛЬТУРНАЯ РАЗНАСТАЙНАСЦЬ І МІЖНАРОДНАЯ САЛІДАРНАСЦЬ

Артыкул 10. Умацаванне творчага патэнцыялу і магчымасцей распаўсюджвання матэрыялаў у глабальным маштабе

Ва ўмовах дысбалансу, які назіраецца ў цяперашні час у гла-

бальных патоках культурных каштоўнасцей і абменах імі, патрэб-на ўмацоўваць міжнароднае супрацоўніцтва і салідарнасць, абапі-раючыся на якія ўсе краіны, у тым ліку краіны, што развіваюцца і краіны пераходнага перыяду, змогуць стварыць устойлівыя інду-стрыі культуры, што будуць канкурыраваць на нацыянальным і міжнародным узроўнях.

Артыкул 11. Наладжванне партнёрства паміж дзяржаўным

сектарам, прыватным сектарам і грамадствам Захоўванне і заахвочванне культурнай разнастайнасці, якая

з’яўляецца ключавым фактарам устойлівага развіцця чалавецтва, немагчыма забяспечыць толькі сіламі рынку. Таму неабходна зноў падкрэсліць важнейшую ролю дзяржаўнай палітыкі, што ажыц-цяўляецца ў партнёрстве з прыватным сектарам і грамадствам.

Артыкул 12. Роля ЮНЕСКА

У сілу свайго мандата і функцый ЮНЕСКА нясе адказнасць за: (а) садзейнічанне ўліку абвешчаных у данай Дэкларацыі

прынцыпаў у стратэгіях развіцця, якія распрацоўваюцца рознымі міжурадавымі арганізацыямі;

(b) выкананне інфармацыйных функцый і каардынацыю на-маганняў дзяржаў, міжнародных урадавых і неўрадавых арганіза-цый, грамадства і прыватнага сектара па сумеснай распрацоўцы канцэпцый, задач і палітычных рашэнняў па падтрымцы культур-най разнастайнасці;

(с) правядзенне далейшай норматворчай работы, дзейнасць па прыцягненні ўвагі грамадства і ўмацаванні патэнцыялаў у га-лінах, якія разглядаюцца ў данай Дэкларацыі і адносяцца да яе кампетэнцыі;

(d) садзейнічанне здзяйсненню Плана дзеянняў, асноўныя напрамкі якога фігурыруюць у Дадатку да данай Дэкларацыі.

42

Д а д а т а к 2

Асноўныя кірункі плана дзеянняў па ажыццяўленню Усеагульнай дэкларацыі ЮНЕСКА

аб культурнай разнастайнасці

Дзяржавы-ўдзельніцы абавязваюцца прымаць належныя ме-ры ў мэтах шырокага распаўсюджвання Усеагульнай дэкларацыі ЮНЕСКА аб культурнай разнастайнасці і садзейнічання яе эфек-тыўнаму ажыццяўленню, у прыватнасці, шляхам супрацоўніцтва ў дасягненні наступных мэт:

1. Паглыбленне міжнароднай дыскусіі па пытаннях куль-турнай разнастайнасці, у прыватнасці, па тых, якія датычацца яе сувязі з развіццём і яе ўплыву на распрацоўку палітыкі як на нацыянальным, так і на міжнародным узроўні; актывізацыя, у прыватнасці, дзейнасці па аналізу мэтанакіраванасці прыняцця міжнароднага прававога акта па культурнай разнастайнасці.

2. Разгортванне работы па вызначэнні як на нацыянальным, так і на міжнародным узроўні прынцыпаў, норм і метадаў, а такса-ма сродкаў, якія садзейнічаюць прыцягненню ўвагі грамадскасці, і форм супрацоўніцтва, якія найбольш спрыяюць захаванню і пад-трымцы культурнай разнастайнасці.

3. Заахвочванне абмену ведамі і найбольш эфектыўнай практыкай у галіне культурнага плюралізму з мэтай садзейнічання стварэнню ў неаднародных грамадствах умоў для інтэграцыі і ўдзелу ў яго жыцці людзей і груп, якія маюць розныя культурныя карані.

4. Больш глыбокае разуменне і ўдакладненне зместу куль-турных правоў як неад’емнай часткі правоў чалавека.

5. Захаванне моўнай спадчыны чалавецтва і садзейнічанне самавыяўленню, творчасці і распаўсюджванню ідэй на максімаль-на магчымай колькасці моў.

6. Заахвочванне моўнай разнастайнасці – пры захаванні павагі да роднай мовы – на ўсіх узроўнях адукацыі ўсюды, дзе гэта магчыма, а таксама вывучэнне некалькіх моў з самага ранняга ўзросту.

43

7. Садзейнічанне з дапамогай адукацыі ўсведамленню пазі-тыўнай ролі культурнай разнастайнасці і ўдасканаленне ў гэтых мэтах распрацоўкі школьных праграм і падрыхтоўкі выкладчыкаў.

8. Уключэнне па меры неабходнасці ў працэс навучання традыцыйных педагагічных падыходаў з мэтай захавання і апты-мізацыі ўласцівых той ці іншай культуры метадаў камунікацыі і перадачы ведаў.

9. Садзейнічанне распаўсюджванню «пісьменнасці ў галіне лічбавых тэхналогій» і ўдасканаленню навыкаў выкарыстання новых інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій, якія неаб-ходна разглядаць адначасова як вучэбныя дысцыпліны і як педа-гагічныя сродкі, здольныя павышаць эфектыўнасць паслуг у галі-не адукацыі.

10. Пашырэнне моўнай разнастайнасці ў кіберпрасторы, а таксама садзейнічанне ўсеагульнаму доступу з дапамогай глабаль-ных сетак да любой інфармацыі, якая з’яўляецца агульным зда-быткам.

11. Барацьба ў цесным супрацоўніцтве з кампетэнтнымі ўстановамі сістэмы Арганізацыі Аб’яднаных Нацый за пераадо-ленне «лічбавага разрыву» шляхам пашырэння доступу краін, якія развіваюцца, да новых тэхналогій, аказання ім дапамогі ў асваенні інфармацыйных тэхналогій, садзейнічання распаўсюджванню мясцовай культурнай прадукцыі ў лічбавай форме і спрашчэння для гэтых краін доступу да сусветных лічбавых рэсурсаў адука-цыйнага, культурнага і навуковага характару.

12. Заахвочванне стварэння, захавання і распаўсюджвання разнастайных па зместу матэрыялаў праз сродкі інфармацыі і глабальныя інфармацыйныя сеткі і павышэнне ў гэтых мэтах ролі грамадскіх служб радыё- і тэлевяшчання ў стварэнні высокаякас-най аўдыёвізуальнай прадукцыі, у прыватнасці, шляхам садзейні-чання стварэнню сумесных механізмаў, якія спрыяюць распаўсю-джванню такой прадукцыі.

13. Распрацоўка палітыкі і стратэгій захавання і папулярыза-цыі культурнай і прыроднай спадчыны, у прыватнасці, вуснай і нематэрыяльнай, і барацьба з незаконным гандлем творамі і паслугамі культурнага прызначэння.

14. Павага і абарона традыцыйных ведаў, у прыватнасці, на-запашаных карэннымі народамі; прызнанне ролі традыцыйных ве-даў, асабліва ў пытаннях аховы навакольнага асяроддзя і кіраван-

44

ня прыроднымі рэсурсамі, і заахвочванне сінергіі паміж сучаснай навукай і ведамі мясцовага насельніцтва.

15. Аказанне дапамогі ў забеспячэнні мабільнасці творчых работнікаў, дзеячаў мастацтваў, даследчыкаў, навукоўцаў і работ-нікаў разумовай працы, а таксама ў распрацоўцы праграм і нала-джванні міжнароднага супрацоўніцтва ў навуковых даследаван-нях разам з намаганнямі па захаванні і нарошчванні творчага па-тэнцыялу краін, якія развіваюцца, і краін пераходнага перыяду.

16. Забеспячэнне аховы аўтарскага права і сумежных правоў у інтарэсах развіцця сучаснай творчасці і забеспячэння справядлі-вай узнагароды за творчую працу пры адначасовай абароне пра-воў членаў грамадства на доступ да культуры ў адпаведнасці з артыкулам 27 Агульнай дэкларацыі правоў чалавека.

17. Аказанне дапамогі ў стварэнні або ўмацаванні індустрый культуры ў краінах, якія развіваюцца, і краінах пераходнага пе-рыяду і ў сувязі з гэтым садзейнічанне ў развіцці неабходных інфраструктур і ў падрыхтоўцы адпаведных спецыялістаў, ака-занне падтрымкі ў фарміраванні жыццяздольных мясцовых рын-каў і пашырэнне доступу культурнай прадукцыі гэтых краін на сусветныя рынкі і да міжнародных размеркавальных сетак.

18. Распрацоўка палітыкі ў галіне культуры, якая садзейні-чае ажыццяўленню прынцыпаў, што абвешчаны ў гэтай Дэклара-цыі, у тым ліку шляхам выкарыстання механізмаў аператыўнай падтрымкі і/або стварэння неабходнай нарматыўна-прававой базы пры прытрымліванні міжнародных абавязацельстваў кожнай дзяржавы.

19. Актыўнае прыцягненне розных груп грамадства да рас-працоўкі дзяржаўнай палітыкі захавання і заахвочвання культур-най разнастайнасці.

20. Прызнанне і заахвочванне магчымага ўкладу прыватнага сектара ў папулярызацыю культурнай разнастайнасці, а таксама садзейнічанне ў стварэнні з гэтай мэтай умоў для дыялога паміж дзяржаўным і прыватным сектарамі. Дзяржавы-ўдзельніцы рэка-мендуюць Генеральнаму дырэктару ўлічваць мэты, намечаныя да-ным Планам дзеянняў, пры ажыццяўленні праграм ЮНЕСКА і азнаёміць з ім установы сістэмы Арганізацыіі Аб’яднаных Нацый і іншыя зацікаўленыя міжурадавыя і неўрадавыя арганізацыі для павышэння эфектыўнасці мерапрыемстваў па падтрымцы куль-турнай разнастайнасці.

45

Д а д а т а к 3

Прыкладная тэматыка мерапрыемстваў па прапагандзе народнай спадчыны

Народныя традыцыі: вопыт тысячагоддзяў. Вяртанне ў спрадвечнасць як шлях у новае. Вандроўнікі ў часе і прасторы.

Маральна-асветны патэнцыял спадчыны. Спадчына і пераемнікі.

На кніжцы трымаецца культура. Залаты век Беларусі (XVI ст.). Вытокі беларускага рамантызму. Мудрасць тысячагоддзяў. Жывыя галасы мінулага. Загадкавы свет продкаў. Самародкі бацькоўскай зямлі. Бацькаў дар. Матчына песня. Сімволіка народнай культуры. Народная педагогіка: вопыт пакаленняў. Рэчавы свет беларусаў. Кола часу: народныя традыцыі і сучаснасць. Кірмаш па-беларуску. Беларускія чараўнікі і іх зелле. Купальскія паданні і балады аб раслінах. Гульні, забавы, ігрышчы беларусаў. Ад зямлі невядомай да зямлі запаведнай. Біблейскія матывы ў беларускай этнічнай культуры. Міфалагічныя і біблейскія матывы ў мастацкай літаратуры.

Святыні бацькаўшчыны. Жыватворныя крыніцы Беларусі. Памяць бацькоўскай зямлі.

Разнастайнасць моў і культур у кантэксце глабалізацыі. Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый.

46

Д а д а т а к 4

Запісы беларускай народнай музыкі і песень Белорусские народные песни. Русские романсы. Духовные

песнопения / Исп. вок. анс. «Крэсіва». – [Б.т.]. [Б.г.]. – Минск : Ковчег, [2001]. – 1 компакт-диск [53. 32 мин.] : 12 см.

Народны альбом = Narodny albom: Супольны музычны праект / Выкан.: Я. Вольскі, К. Камоцкая і інш. – Мінск : Ковчег, 1997. – 1 кампакт-дыск ([62. 20 хв.]) : 12 см.

Галуб на чарэшні – галубка на вішні / Выкан. група «Ліцві-ны». – Мінск : Б. в., 1997. – 1 кастр.

Дударэньку-гаспадарэньку / Выкан. фальклор. анс. «Кру-піцкія музыкі». Маст. кіраўн. У. Гром. – Мінск : Ковчег, 1999. – 1 кам-пакт-дыск ([25. 12 хв.]) : 12 см.

Калядныя песні. – Мінск : Ковчег, [2000]. – 1 кампакт-дыск ([44. 08 хв.]) : 12 см.

Купалінка = Kupalinka: Folk music of Belarus / Выкан. гурт «Купалінка» ; Маст. кіраўн. А. Цялькова. – Мінск : Купалінка, 1998. (Мінск : Ковчег, 1998). – 1 кампакт-дыск ([60. 33 хв.]) : 12 см.

Ліцвіны. Ой, у лузе-лузе… / Выкан. гурт «Ліцвіны». – [Мінск] : Гурт «Ліцвіны», 1998. – 1 кампакт-дыск. ([45. 19 хв.]) : 12 см.

Неруш = Nerush: Нар. песні розных рэгіёнаў Беларусі / Вы-кан. «Неруш». – Мінск : Неруш, 1997 (Мінск : Ковчег, 1997). – 1 кам-пакт-дыск ([52. 27 хв.]) : 12 см.

Міхась Пацук і ансамбль «Вяселле» : Бел. нар. песні / Вы-кан. М. Пацук і анс. «Вяселле». – Б. м. : Б. г. – 1 кампакт-дыск : 12 см.

Сьвята = Sviata: Папул. нар. музыка і песні Бел. Палесся / Выкан. : [Анс.] «Сьвята»: Маст. кіраўнік В. Купрыяненка. – Мінск : Сьвята, 1997. (Мінск : Ковчег, 1998). – 1 кампакт-дыск ([58. 20 хв.]) : 12 см.

Церніца = Ternitsa : Нар. анс. бел. песні / Маст. кіраўн. Г. Сарока ; Муз. кіраўн. І. Несцяровіч. – [Б. м.]. [Б. г.]. – (Мінск : Ковчег, [2001]). – 1 кампакт-дыск [58. 29 хв.] : 12 см.

47

Д а д а т а к 5

Беларускі ручнік: далучэнне да спадчыны (Сцэнарый вечара-апавядання)

Зала, дзе будзе праходзіць вечар, павінна мець нацыянальны каларыт у афармленні інтэр’ера. Можа быць прадстаўлена экспа-зіцыя прадметаў народнага побыту, напрыклад, пад назвай «Бела-руская хатка» ці «Нам засталася спадчына», сцены залы ўпрыго-жаны саматканымі посцілкамі, ручнікамі, вышыванкамі, абрусамі, сурвэтками, на падлозе − корабы, кубы, пляцёнкі, дыванкі-кружкі. Таксама можна зрабіць выстаўку саматканых ручнікоў і посцілак мясцовых майстроў «Чароўны скарб спадчыны» ці «Рук залатых зямныя цуды». Разам з работамі народных умельцаў павінна экспанавацца літаратура, якая дасць неабходную інфармацыю майстрам і наведвальнікам, будзе садзейнічаць абуджэнню іх творчага патэнцыялу. Для падбору музыкальнага суправаджэння можна выкарыстаць дадатак 4 і спіс крыніц (117, 118). Вядучы і апавядальнікі могуць быць апрануты ў нацыянальныя касцюмы.

Вядучы: З каласоў жытнёвых ён сатканы, Наш ручнік, наш беларускі ўзор, Васільком, пралескай вышываны, Хвалямі блакітнымі азёр. Наш ручнік, як золата, свіціцца, Кветкамі вясновымі цвіце. І ў прасторных хатах, у святліцах На вяселлях радуе гасцей. Быццам веюць ветрыкам дубровы І прыемнай свежасцю сады, А пад лёгкі шолах ручніковы Песні, пацалункі маладых. Зіхаціць ручнік наш саматканы, Родны беларускі наш узор, І глядзіш, глядзіш зачараваны На дзівосны казачны ўбор.

(Авер’ян Дзеружынскі)∗

∗ Дзеружынскі, А. Наш беларускі ручнік / Авер’ян Дзеружынскі // Роднае слова. 1999. № 5−6. С. 49.

48

Гэтыя прыгожыя паэтычныя радкі наш вядомы паэт Авер’ян Дзеружынскі прысвяціў беларускім ручнікам. Яго лірычная душа не магла іх не заўважыць сярод мноства традыцыйных мастацкіх тканін і не ўхваліць у сваім цудоўным вершы «Наш беларускі руч-нік».

У беларускай нацыянальнай культуры ручнікі займаюць асаблівае і значнае месца, а сваёй адметнасцю і прыгажосцю на-даюць цудоўнае гучанне народнаму мастацтву.

У апошні час беларускі традыцыйны ручнік усё часцей да-лучаецца да асноўных этнічных адзнак нацыі, галоўнае месца сярод якіх займаюць мова і традыцыйнае народнае адзенне. Па праву ён можа лічыцца адным з сімвалаў Беларусі. Як шмат-гранная з’ява, ручнік увасабляе матэрыяльную, духоўную і мас-тацкую культуру беларусаў, нясе ў сабе адбітак душы і ідэалаў народа, яго этнічную ментальнасць, успрыманне свету і пры-гажосці. Ён адносіцца да тых прадметаў народнага мастацтва, якія належаць і мінуламу, і сучаснаму, і будучаму.

Ручнік можа паведаміць шмат цікавага і пазнавальнага пра народныя звычаі, абрады, традыцыі. Нягледзячы на тое, што, з аднаго боку, пра гэты адметны твор народнага мастацтва шмат чаго вядома, з другога – ён тоіць у сабе яшчэ многа загадак і магчымых адкрыццяў. Стаць больш зразумелым ручнік можа толькі тады, калі будзе разглядацца ва ўсёй паўнаце і шмат-граннасці яго сацыяльна-культурных, мастацкіх, магічна-ахоўных асаблівасцей, якія фарміраваліся на працягу многіх стагоддзяў.

Пра некаторыя, найбольш адметныя і значныя функцыі беларускага ручніка мы пастараемся расказаць, вылучыўшы для гэтага некалькі тэм. Першая з іх:

Подых мінулых эпох

(Гучыць ціхая музыка)

Першы апавядальнік: Шмат стагоддзяў карыстаюцца бе-

ларусы ручніком. Ёсць неабвержаныя сведчанні яго існавання ў вельмі мінулыя ад нашага часу эпохі. Але адкуль ідуць яго вытокі дакладна невядома і наўрад ці стане калі вядома. Тканіна – не

49

гліна, не метал, таму спадзявацца на вельмі старажытныя знаходкі не прыходзіцца. Але не будзе вялікім перабольшваннем сцвяр-джаць, што ручнік у народным побыце з’явіўся тады, калі на на-шых землях стала вядома ткацтва. Дакладна не ўстаноўлена, як выглядаў старажытны беларускі ручнік, але можна дапусціць, што быў ён трошкі меншы па сваіх памерах, чым сучасны, і вы-рабляўся нескладанымі спосабамі ткацтва. Адначасова ён вылу-чаўся вытанчаным малюнкам і відамі аздаблення. Пераважалі, відаць, суровыя, адбеленыя або пафарбаваныя раслінным рэчывам адценні льнянога прадзіва. Меў ён спачатку ў асноўным утылі-тарна-бытавое прызначэнне.

Другі апавядальнік: Больш-менш дакладныя звесткі аб беларускім ручніку пакінула сярэднявечча. У судовых дакументах XVI − XVII стст. звычайнай справай з’яўляецца ўпамінанне аб ручніках: іх можна сустрэць у вопісах пасагу, атрыманага за жон-кай, у пісьмовых крыніцах пры пералічэнні маёмасці, у запісах аб пошлінах з тавараў беларускіх гандляроў.

Падобны на ручнік выраб адлюстраваны на партрэце Ф. Ска-рыны, які змешчаны ў яго Бібліі (1517−1519 гг.) (з дапамогай дыя-праектара можна прадэманстраваць партрэт асветніка). Вядо-мы асветнік сядзіць за маленькім рабочым столікам, пакрытым багата арнаментаваным ручніком. Гэта дазваляе меркаваць, што Скарына быў добра знаёмы з культурнымі помнікамі сваёй зямлі. На гравюры добра відаць выразныя рысы беларускага ручніка, яго асаблівае аздабленне.

Трэці апавядальнік: Яшчэ ў язычніцкія часы зарадзіліся шматлікія абрадавыя функцыі, звязаныя з ручніком. Тысячагадо-вая гісторыя хрысціянства дадала да іх свае нюансы. Рэдкі, але да-волі каштоўны і пераканаўчы матэрыял даюць іконы XVII−XVIII стст., галоўным чынам з сюжэтам «Нараджэнне Маці Боскай» (ілюстра-цыйны матэрыял можна знайсці на CD-ROM «Абразы» [5]). Акрамя таго, што яны падцвярджаюць ролю ручніка ў радзінных абрадах, на абразах добра відны класічныя ўзоры вырабаў. Перш за ўсё гэта папярочна-паласаты арнамент з бясспрэчным панаван-нем у ім чырвонага колеру, які з даўніх часоў меў глыбокі сэнс як сімвал жыцця, цяпла, прыгажосці.

50

Чацвёрты апавядальнік: Найбольшага свайго росквіту да-сягнуў ручнік у сярэдзіне XIX ст. Пацвярджаюць гэта багатыя і разнастайныя звесткі, што ўтрымліваюцца ў фальклорна-этнагра-фічных і літаратурных выданнях XIX – пач. XX ст. Да гэтага пе-рыяду адносяцца і найбольш раннія калекцыі рэспубліканскіх музеяў. Найважнейшай крыніцай ведаў пра ручнік сталі даследа-ванні навукоўцаў розных дысцыплін: этнографаў, мастацтвазнаў-цаў, фалькларыстаў і інш. Гэта знайшло адлюстраванне ў шматлі-кай этналагічнай літаратуры, пачынаючы ад энцыклапедычных выданняў да асобных кніг, прысвечаных гэтаму унікальнаму вырабу (неабходную інфармацыю гл. на CD-ROM «Музеі» [119]).

Вядучы: Паступова год за годам, стагоддзе за стагоддзем выпрацоўваліся і адточваліся характэрныя этнічныя, рэгіянальныя і лакальныя асаблівасці ручніка. Склаўся пэўны ўзор, у рамках якога праходзілі далейшыя пошукі народных майстроў. Кожная майстрыца ўносіла нейкія свае адметныя рысы, удасканальваючы гэтыя ўзоры. Шматаблічны і зменлівы, ручнік у залежнасці ад свай-го прызначэння быў то звычайным уціральнікам для рук і твару, то выкарыстоўваўся як рэч абрадавая ці дэкаратыўная, то пера ўтвараўся ў магічную рэч, здольную адхіліць ліха і бяду ці нават смерць.

У залежнасці ад складанай сістэмы функцый, у рамках якой існаваў і развіваўся ручнік, складалася відавочная разнастайнасць знешніх прыкмет гэтага вырабу. Самым сціплым і простым і амаль усюды аднатыпным быў ручнік утылітарнага прызначэння. Найпрыгажэйшымі сярод іншых відаў былі набожнікі, якімі пакры-валіся іконы.

Вядома, што ўжываўся ручнік і ў якасці жаночага галаўнога ўбору, які называўся намітка. Ён таксама меў свае асаблівасці. Ад-люстраванне наміткі можна ўбачыць на беларускіх гістарычных партрэтах жанчын XVI ст., у прыватнасці на добра вядомым партрэце каралевы Барбары Радзівіл.

Як відаць са сказанага, традыцыйны ручнік быў верным спа-дарожнікам беларусаў, што дазваляе перайсці да наступнай тэмы.

51

На пераломных этапах жыццёвага шляху Першы апавядальнік: Ручнік спадарожнічаў чалавеку ў

найбольш важныя моманты яго жыцця: пры нараджэнні, на вя-селлі, у святы, суправаджаў яго і ў апошні шлях. Асаблівай пава-гай карыстаўся ручнік у традыцыйнай радзінна-хрысціянскай абрад-насці, што звязана са старажытнымі ўяўленнямі аб яго магічна-ахоўнай сіле. У асноўным ён выконваў функцыю падарунка. У ручнік загортвалі гасцінец, з якім прыходзілі павіншаваць мала-дую маці сваякі, суседзі і знаёмыя. Ручнік і што-небудзь іншае з адзення дарылі бабе-павітусе за паслугі пры родах. Фігураваў руч-нік і ў рытуалах, звязаных з «бабінай кашай». Гаршчок з кашай, што ставіла бабка на стол, быў заўсёды абгорнуты ручніком. Хлеб, пакрыты ручніком, прыносілі і тыя, каго запрасілі ў кумы, кума дарыла ручнік куму.

Другі апавядальнік: Ручнікі з’яўляліся важнай часткай па-сагу дзяўчыне, аб чым бацькі клапаціліся загадзя, іншы раз з ма-ленства дачкі. Іх колькасць залежала ад матэрыяльнага стано-вішча сям’і, працавітасці маладой, майстэрства яе маці. Адмова аддаць дачку замуж іншы раз тлумачылася бацькамі і тым, што яшчэ не было патрэбнай колькасці ручнікоў.

Клопат дзяўчыны і хваляванне маці аб гэтым выразна перадае вясельная песня:

Бялі, мая дачушка, бяленька, Ужо ж твае заручнікі блізенька. Да няхай жа едуць здаровы – Ужо мае ручнікі гатовы: Сорак саракоў ручнікоў, Трыццаць локатаў наметаў – Таней лісціны кляновай, Бялей паперы лістовай.

Трэці апавядальнік: У час сватання ў ручнік загортваўся

звыклы падарунак з боку сватоў – бохан хлеба і бутэлька гарэлкі. Калі дзяўчына і бацькі згаджаліся на шлюб, то маці нявесты да-вала сватам свой хлеб, таксама загорнуты ў ручнік. Абвязвалі імі і сватоў жаніха. Ручнік быў атрыбутам традыцыйнага рытуалу за-

52

прашэння на вяселле, абраду развітання нявесты з сяброўкамі і абрад у пасаду, калі жаніха і нявесту садзілі кожнага паасобку ці сумесна на дзяжу, пакрытую кажухом і ручніком. Ім накрывалася ікона, якую брала з сабою нявеста, калі ехалі да вянца. Ужываўся ручнік у якасці падножніка, на які маладыя станавіліся ў час вян-чання ў царкве. Адыходзячы з жаніхом ад аналою, нявеста стара-лася цягнуць яго за сабой, каб яе сяброўкі таксама павыходзілі замуж.

Чацвёрты апавядальнік: Значнае месца займаў ручнік у цырымоніі дзяльбы караваю, які прыносілі на ручніку, у абрадзе адорвання маладой радні маладога. Гэта былі:

Падаркі беленькі, Ад слёзак мокрэнькі. А казалі, Ганначка не прала, А казалі, Ганначка не ткала – Яна ж рана ўставала, Яна ж тоненька прала, Часценька ўсё ткала, Бяленька бяліла, Усім сваім баярам дзяліла – Кожнаму дзевяру па ручніку, Кожнай залоўцы па наметцы.

Прысутнасць ручніка ў агульнай колькасці падарункаў лі-

чылася абавязковай. З яго дапамогай нявеста імкнулася дасягнуць збліжэння з новай сям’ёй і сваякамі жаніха.

Першы апавядальнік: Кульмінацыйны момант вяселля –

прыезд маладых у дом бацькоў жаніха, устойліва суправаджаўся своеасаблівай дэманстрацыяй тканін з пасагу нявесты: ручнікоў, абрусоў, посцілак, адзення. Традыцыйна патрабавалася завесіць ручнікамі абразы. Гэта было знакам таго, што маладая з гэтага дня станавілася саўдзельніцай і памочніцай у гаспадарцы. Як бачым, прысутнасць ручніка асвячала кожны этап вяселля (могуць дэман-стравацца сцэны сватання і вяселля).

Другі апавядальнік: Суправаджаў ручнік чалавека і ў апошні шлях. У пахавальнай абраднасці ён сумяшчаў у сабе не-калькі функцый. Выкарыстоўваўся як прадмет сімвалічна-утылі-

53

тарнага прызначэння, якім што-небудзь закрывалі, мылі, ужывалі замест вяровак пры пахаванні і г. д. Ручнікамі завешвалі ўсе бліс-кучыя прадметы, люстэркі, бо для памерлага ўжо не існавала зям-нога часу і святла, яго душа знаходзілася пад уладай законаў іншага свету. На працягу сарака дзён для патрэб нябожчыка пакі-далі хлеб, ваду і ручнік. Здаўна на Беларусі ручніком абвязвалі пад-магільныя крыжы. Іх мянялі штогод на Радаўніцу. Актыўна ўжы-ваўся ручнік у агульныя памінальныя дні, што атрымалі ў белару-саў змястоўную і ёмістую назву «дзяды». Пад дзядамі меліся на ўвазе ўсе мёртвыя продкі незалежна ад узросту і полу. Так, пасля памінальнай вячэры ў змітраўскую суботу на стале пакідалі ўсе недаедзеныя стравы і поўную чарку. На канец стала клалі ручнік, мыла і ставілі кубак з вадой. Гэта рабілася з верай, што ўначы прыдуць дзяды, вымыюць і вытруць чыстым ручніком рукі і будуць вячэраць.

Вядучы: Усе згаданыя вышэй функцыі традыцыйнага руч-ніка ўражваюць сваёй разнастайнасцю і тым, што за імі бачацца глыбінныя пласты велічнай сімволікі, сапраўдны сэнс якой пакуль што застаецца таямнічым і неразгаданым.

Асабліва гэта датычыцца засцерагальных функцый ручніка. Так мы падыходзім да завяршаючай тэмы нашага вечара.

Магічна-ахоўная сіла ручніка

Трэці апавядальнік: Магічна-ахоўная функцыя ручніка з

найбольшай выразнасцю выявілася ў абраднасці, выкліканай роз-нымі крызіснымі сітуацыямі ў жыцці людзей. Менавіта ў цяжкую гадзіну некалькі жанчын адной вёскі збіраліся ў адну хату, каб на працягу дня або ночы напрасці і выткаць ручнік. Наступныя дзеянні з ім былі самыя розныя. У выпадку халеры, напрыклад, цераз ручнік да ўсходу сонца праганялі скаціну, яго абносілі вакол вёскі і вешалі на крыж, апаясвалі царкву. Каб град не пабіў пасе-вы, з асвечанага ручніка выцягвалі ніткі і намотвалі на калочкі ва-кол поля. Выраблялі ручнік і з прычыны засухі, пажару. З іконай, пакрытай ручніком, абходзілі будынак, які загарэўся і пажар сціхаў.

Абрад ткання ахоўнага ручніка быў адноўлены ў гады Вялі-кай Айчыннай вайны. Ручнік вешалі на найбольш шанаваны абраз у царкве з надзеяй, што мужчыны вернуцца з фронту жывымі і здаровымі. З ручніка выцягвалі ніткі і абцягвалі імі вёску, пачы-

54

наючы ад царквы, «каб адышоў немец». Маліліся, каб хутчэй скончылася вайна і вешалі ручнікі на крыжы.

Чацвёрты апавядальнік: Вядомы беларускі этнограф, кан-дыдат філалагічных навук Іван Іванавіч Крук расказаў пра выпа-дак, сведкам якога ён быў сам. Да бабулі-лекаркі, што ўратавала яго ад дыскагеннага радыкуліту, звярнулася за дапамогай маладая жанчына, у якой «двухгадовы сын сохне на вачах і ніхто рады даць не можа». Пасля гутаркі з жанчынай бабуля ўселася за крос-ны, выткала ручнік і загадала загарнуць у яго дзіця і не здымаць на працягу сарака дзён. Іван Іванавіч быў вельмі здзіўлены, калі, сустрэўшыся з жанчынай, даведаўся аб выздараўленні хлопчыка.

Безліч пытанняў доўгі час не давалі вучонаму спакою. Што дапамагло дзіцяці? Што за дзіва – гэты ручнік? У чым яго сіла? Займаюць падобныя пытанні і іншых даследчыкаў. Выказваюцца розныя меркаванні, аднак гэту таямніцу разгадаць наўрад ці можна.

Вядучы: Як бы ні тлумачылася магічна-ахоўная сіла ручні-ка на працягу тысячагоддзяў, сваю абарончую ўласцівасць разам з крыжамі і абразамі ён выконвае і сёння:

У вёсках палескіх, Як белыя здані, Стаяць на раскрэсах У шызым тумане Крыжы-абярэгі… Я помню з маленства Магічныя знакі: Ад буры, пажару, Вады і маланкі Ахоўвалі стрэхі… На Божыя святы З малітвай жанчыны Ручнік ускладалі На крыж пуцявінны І білі паклоны…

(Міхась Башлакоў)∗

∗ Башлакоў, М. Крыжы-абярэгі / Міхась Башлакоў // Полымя.

1992. № 1. С. 156.

55

Гэтым не вычэрпваюцца асаблівасці і адметныя рысы тра-дыцыйнага беларускага ручніка. Разнастайнасць яго варыянтаў, яго аздаблення ўражвае. Ручнік вызначаецца не толькі адметнымі нацыянальнымі, але і ярка выяўленымі рэгіянальнымі асаблівасця-мі. Гэты унікальны выраб спалучае ў сабе ткацтва, вышыўку, ка-рункапляценне, набойку, аплікацыю і іншыя віды народнай твор-часці. Як своеасаблівая і непаўторная «паэма», створаная рукамі, ручнік у зашыфраваным выглядзе перадае нам складаную сістэму светаўспрыняццяў нашых продкаў.

Д а д а т а к 6

Электронныя інфармацыйныя рэсурсы

бібліятэк Беларусі па краязназнаўчай тэматыцы

Назва ІР: БД «Беларусь у асобах і падзеях». Уладальнік: Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Апісанне: фактаграфічная база ўключае звесткі аб персаналіях, якія маюць адносіны да Беларусі па месцы нараджэння, роду дзей-насці, месцы жыхарства і ўнеслі ўклад у яе гісторыю, палітыку, эканоміку, навуку, культуру, а таксама аб падзеях, помніках, прад-прыемствах, установах і іншых аб’ектах, што ўвайшлі ў гісторыю Беларусі. Апісанне персаналіі ўключае імя (усе выяўленыя ва-рыянты: на беларускай, рускай мовах, лацінскай графіцы, псеўда-німы, крыптонімы, духоўныя і/ці свецкія імёны), даты жыцця, месца нараджэння, род дзейнасці, прэміі, ганаровыя, воінскія і іншыя званні, пералічаны тэрыторыі, з якімі звязана жыццё і дзей-насць той ці іншай асобы. Апісанне аб’екта ўключае інфармацыю пра гістарычныя падзеі, арганізацыі, прадпрыемствы, установы, перыядычныя выданні, помнікі гісторыі і культуры Беларусі і г. д. Прыводзяцца ўсе выяўленыя варыянты назваў на беларускай, ру-скай мовах, лацінскай графіцы, скарочаныя і іншыя, а таксама ас-ноўныя даты, тэрыторыі, арганізатары, кіраўнікі, удзельнікі па-дзей, аўтары, якія пішуць пра іх. Усе элементы апісання пошука-выя. На аснове базы штогод ствараецца «Беларускі каляндар, … г.» у якасці дадатку да друкаванага выдання «Новыя кнігі: па старон-ках беларускага друку», (CD-ROM) iнтэрнэт-варыянт.

56

Мова: бел., рус. Дата стварэння: 1997. Перыяд абнаўлення: дзень. Колькасць дакументаў: 20 800. Сеткавы адрас: лакальны рэсурс.

Назва ІР: БД «Гісторыя Беларусі». Уладальнік: Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Апісанне: бібліяграфічная інфармацыя аб дакументах па гісторыі Беларусі, гістарыяграфіі, археалогіі, этнаграфіі, спецыяльных гіс-тарычных дысцыплінах (храналогіі, генеалогіі, геральдыцы, мет-ралогіі, тапаніміцы і іншых), а таксама гісторыі асобных галін гра-мадскага жыцця: эканоміцы, культуры, медыцыне, ваеннай спра-ве, сельскай гаспадарцы, спорце, адукацыі і інш. БД з’яўляецца асновай для бібліяграфічнага паказальніка «Новая літаратура па гісторыі і гістарычных навуках Беларусі». Мова: бел., рус., замеж. Дата стварэння: 1993. Перыяд абнаўлення: квартал. Колькасць дакументаў: 28 450. Сеткавы адрас: лакальны рэсурс. Назва ІР: БД «Белорусское Полесье». Уладальнік: Центральная научная библиотека им. Я. Коласа На-циональной академии наук Беларуси. Отдел информационно-ана-литического обеспечения НИР. Апісанне: реферативная база данных содержит информацию по региональной экологии, охране окружающей среды, природополь-зованию, геологическому строению, полезным ископаемым, кли-мату, водам, почвам, биоразнообразию, эколого-экономическим проблемам мелиорации, последствиям ЧАЭС и др. Мова: бел., рус. Дата стварэння: 2003. Перыяд абнаўлення: постоянно. Колькасць дакументаў: 1900. Сеткавы адрас: локальный ресурс.

57

Назва ІР: БД «Природа Беларуси». Уладальнік: Центральная научная библиотека им. Я. Коласа На-циональной академии наук Беларуси. Апісанне: библиографическая база данных содержит сведения о всех видах документов, изданных на территории Беларуси и за ру-бежом по природопользованию и охране природы, геологическо-му строению, полезным ископаемым, климату, водам, почвам, растительному и животному миру, ландшафту, экологии. Ежегод-ное пополнение около 2500 записей. На основе БД создается пе-чатный библиографический указатель за: 1990 г. [2824 зап.], 1992 г. [2291 зап.], 1993 г. [2408 зап.], 1994 г. [2177 зап.], 1995 г. [2314 зап.]. Мова: бел., рус. Дата стварэння: 1990. Перыяд абнаўлення: постоянно. Колькасць дакументаў: 39 500. Сеткавы адрас: локальный ресурс.

Назва ІР: БД «Наследие Гомельщины». Уладальнік: Гомельская областная универсальная библиотека им. В.И. Ленина. Апісанне: библиографическая краеведческая БД представлена ма-териалами об уроженцах Гомельщины, внесших вклад в историко-культурное и экономическое развитие региона и имеющих отно-шение к Гомельщине. Мова: бел., рус. Дата стварэння: 1997. Перыяд абнаўлення: 2004–2005 гг. Колькасць дакументаў: 660. Сеткавы адрас: локальный ресурс.

Назва ІР: БД «Гісторыя Магілёўшчыны ў асобах». Уладальнік: Магілёўская абласная бібліятэка імя У.І. Леніна. Апісанне: універсальная БД. Функцыяніруе ў складзе фактагра-фічнай БД «Край мой – Магілёўшчына» і прадстаўляе сабой масіў «біяграм» знакамітых асоб рэгіёнаў вобласці. Часовымі рамкамі прадстаўлены масіў не абмежаваны. Інфармацыя размешчана згодна з тэматычным раздзелам табліц краязнаўчай класіфікацыі.

58

Пошук арганізаваны па алфавіце персон і галін дзейнасці. Садзей-нічае патрыятычнаму выхаванню, прапагандзе краязнаўчых ведаў. Мова: бел. Дата стварэння: 2005. Перыяд абнаўлення: пастаянна. Колькасць дакументаў: 7926. Сеткавы адрас: лакальны рэсурс. Назва ІР: БД «Памяць Міншчыны». Уладальнік: Мінская абласная бібліятэка імя А.С. Пушкіна. Апісанне: база даных прадугледжвае збор, захаванне, пошук і прапаганду матэрыялаў, якія даюць дакладнае і шматпланавае асвятленне падзей і фактаў па гісторыі, эканоміцы і культуры, лі-таратуры Міншчыны. Пошуковыя магчымасці: ключавыя элемен-ты (геаграфічныя назвы, род дзейнасці, даты, персаналіі). Мова: бел., рус. Дата стварэння: 2001. Перыяд абнаўлення: пастаянна. Колькасць дакументаў: 1143. Сеткавы адрас: лакальны рэсурс.

Д а д а т а к 7

Тэмы дадаткаў бібліяграфічнага бюлетэня

“Новыя кнігі”*

Блакітныя стужкі Беларусі (2003, № 3). Запаведныя тэрыторыі Беларусі (2001, № 3). Каб жыла культура продкаў: Народныя святы, абрады, традыцыі (2003, № 6, 7). Нацыянальныя супольнасці ў Беларусі: гісторыя і сучаснасць (2004, № 6). Нацыянальная школа Беларусі (2001, № 9). Па гістарычных мясцінах Беларусі (2004, № 8). Тайны народнай медыцыны (1993, № 5).

* Акрамя тэкставай часткі ў бюлетэнь ўключаны бібліяграфічныя спісы літаратуры.

59

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны : Закон Рэсп. Беларусь : [са змян. і дап., унесен. Законам Рэсп. Беларусь, 24 лі-пеня 2002 г. № 134 – З] // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2002. № 87.

2. Аб культуры ў Рэспубліцы Беларусь : Закон Рэсп. Бела-русь : [са змян. і дап., унесен. Законам Рэсп. Беларусь, 18 мая 2004 г. № 282-З] // Национальный реестр правовых актов Республики Бе-ларусь. 2004. № 87.

3. Аб музеях і Музейным фондзе Рэсп. Беларусь : Закон Рэсп. Беларусь, 12 снеж. 2005 г., № 70-З : Прыняты Палатай прад-стаўнікоў 16 лістап. 2005 г. : адобраны Саветам Рэспублікі 24 лі-стап. 2005 г. // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2005. № 197.

4. Аб нацыянальных меншасцях у Рэспубліцы Беларусь : Закон Рэсп. Беларусь : [са змян. і дап., унесен. Законам Рэсп. Бе-ларусь, 5 студз. 2004 г. № 261-З] // Национальный реестр право-вых актов Республики Беларусь. 2004. № 4.

5. Абразы [Электронны рэсурс] / Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ; Беларускі дзяржаўны інстытут праблем куль-туры ; А.Я. Шыфрын [і інш.]. – Электронныя даныя (500 Мб). – Мінск : БелДІПК, 2006. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) : каляр. ; 12 см. – (Анталогія «Культура Беларусі : лепшыя старонкі»).

6. Александровіч, С.Х. Пуцявіны роднага слова: праблемы развіцця беларускай літаратуры і друку другой паловы XIX – па-чатку XX ст. / С.Х. Александровіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1971. – 248 с.

7. Альфер, Елена. За темной далью лошицких аллей / Елена Альфер // Беларуская думка = Белорусская мысль. 2005. № 10. С. 170–175.

8. Андреевец, Григорий. Ресины с речицкой земли / Григо-рий Андрeевец // Беларуская думка = Белорусская мысль. 2005. № 12. С. 93–103.

9. Андрэеў, Барыслаў. Гомельскі парк / Барыслаў Андрэеў // Роднае слова. 2005. № 9. С. 10.

10. Арганізацыя бібліятэчнага абслугоўвання нацыяналь-ных меншасцей насельніцтва Беларусі : метадычныя парады /

60

Нацыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Т.У. Котава, Г.К. Ку-лага. – Мінск, 1993. – 24 с.

11. Архітэктура [Электронны рэсурс] / Міністэрства куль-туры Рэспублікі Беларусь ; Беларускі дзяржаўны інстытут праблем культуры ; А.Я. Шыфрын [і інш.]. – Электронныя даныя (500 Мб). – Мінск : БелДІПК, 2003. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см. – (Анталогія «Культура Беларусі : лепшыя ста-ронкі»).

12. Архітэктурна-гістарычныя помнікі Беларусі [Элект-ронны рэсурс] : Фотаздымкі 2001–2002 гг. / Уладзімір Багданаў. – Электрон. тэкставыя і граф. даныя (157 089 792 байт). – Мінск : Гальфстрым, 2002. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см.

13. Архітэктура Беларусі : нарысы эвалюцыі ва ўсходнесла-вянскім і еўрапейскім кантэксце. У 4 т. Т. 1. X–XIV стст. / [А.І. Лакотка і інш.]. – Мінск : Беларуская навука, 2005. – 392 с.

14. Архітэктурная спадчына Беларусі : методыка-бібліягра-фічныя матэрыялы ў дапамогу масавым бібліятэкам / Дзяржаўная бібліятэка імя У.І. Леніна Рэсп. Беларусь ; [склад. Г.А. Злотніка-ва]. – Мінск., 1991. – 48 с.

15. Барока ў беларускай культуры і мастацтве / НАН Бела-русі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; [навук. рэд. В.Ф. Шматаў]. – 3-е выд. – Мінск : Бел. навука, 2005. – 308 с.

16. Беларуская культура сёння, [2004] : гадавы агляд і ста-тыстычны партрэт культуры Беларусі (электрон. дадат. на СD). – Мінск : БелДІПК, 2004. – 351 с. ; іл.

17. Беларуская міфалогія : энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч ; рэдкал. С. Санько і інш. ; навук. рэд. С. Сань-ко ; рэд. В. Аўтушка. – Мінск : Беларусь, 2004. – 591 с.

18. Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Т. 11 / рэдкал. : Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 2000. – С. 186.

19. Беларускі каляндар, 2006 год [Электронны рэсурс] / На-цыянальная бібліятэка Беларусі ; складальнікі : В.Я. Асаёнак [і інш.] ; рэдактары К.Д. Варанько, І.В. Нарчук. – Электронныя тэк-ставыя даныя і праграма (42,4 Мб). – Мінск : НББ, 2005. – 1 элект-ронны аптычны дыск (CD-ROM) ; 12 см.

61

20. Беларусы. Сям’я / [В.К. Бандарчык і інш. ; рэдкал. : В.К. Бандарчык і інш.]. – Мінск., 2001. – Т. 5. – 375 с.

21. Беларусы. Т. 8. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва / Я.М. Сахута. – Мінск : Беларуская навука, 2005. – 351 с.

22. Бібліятэка – асяродак нацыянальнай культуры : па ма-тэрыялах конкурсу / склад. Н.М. Касілава ; Нац. б-ка Беларусі. – Мінск, 2004. – 36 с.

23. Бібліятэка. Інфармацыя. Культура : матэрыялы XXVI выніковай студ. канф. БДУ культуры «Навука і творчыя пошукі моладзі ў пачатку ХХІ стагоддзя» (Мінск, 28.04.2001 г.) [Дэпаніраваны рукапіс] / БДУ культуры. – Мн., 2001. – 61 с.

24. Болбас, В.С. Маральна-выхаваўчы патэнцыял народнага гумару / В.С. Болбас, І.С. Сычова // Народная асвета. 2004. № 11. С. 77–78.

25. Браслаўскія чытанні : матэрыялы VI навукова-края-знаўчай канферэнцыі, (Браслаў, 7–8 мая 2003 года) / Браслаўскае музейнае аб’яднанне, Браслаўскае краязнаўчае таварыства імя О. Гедэмана ; рэд. рада зб. К. Шыдлоўскі і інш. – Браслаў, 2003. – 121 с.

26. Будзько, І.У. Рэлігійны слоўнік старабеларускай мовы / І.У. Будзько. – Баранавічы : РУПП «Баранавіц. узбуйн. друк.», 2003. – 259 с.

27. Бышнев, И.И. Среди пущ и болот белорусской земли = Amongst Dense Forests and Bogs of Belarus [Изоматериал] : [Фотоальбом]. / И.И. Бышнев. – Минск : Рифтур, 2005. – 111 с.

28. Валодзіна, Т.В. Семантыка рэчаў у духоўнай спадчыне беларусаў / Т.В. Валодзіна. – Мінск : Беларуская навука, 1999. – С. 31–36, 58–78, 92–96.

29. Василевская, М. Белоруссия в печати XVIII столетия. – Минск, 1985. – 289 с.

30. Васілевіч, У.А. Беларускі народны каляндар / У.А. Васі-левіч. – Мінск., 1993. – 123 с.

31. Власюк, Н. Ревитализация исторических усадеб как куль-турно-туристских объектов / Николай Власюк // Архитектура и строительство. 2005. № 5. С. 54–57.

62

32. Всеобщая декларация прав человека / Принята и про-возглашена резолюцией (III) Генеральной Ассамблеи ООН от 10 де-кабря 1948 года. – Минск : Беларусь, 1998. – 14 с.

33. Вуглік, І.Р. Матэрыяльная культура і быт беларусаў XVII–XVIII стст.: вучэб.-метад. дапам. / І.Р. Вуглік. – Мінск, 2005. – 114 с.

34. Вхождение библиотек в информационное общество : поиск гармонии – пути трансформации : материалы Международ-ной научно-практической конференции (Минск, 23–26 октября 2001 года) ; сост. Н.Ю. Берёзкина, Л.Г. Кирюхина. – Минск : [Кра-сико-Принт], 2001. – 263 с.

35. Выскварка, С. Каляды на Любаншчыне / Сяргей Выс-кварка // Голас Радзімы. 2005. 13 студз. (№ 1/2). С. 7.

36. Вяртанне : дакументы і архіўныя матэрыялы па праб-лемах пошуку і вяртання нацыянальных каштоўнасцей, якія зна-ходзяцца за межамі Рэсп. Беларусь / Беларускі фонд культуры; склад. А.А. Тоўсцік. – Мінск, 1992. – 256 с.

37. Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы [М. Біч і інш.] / Міжнароднае грамадскае аб’яднанне «Згуртаванне бела-русаў свету «Бацькаўшчына». – Мінск : [З. Колас], 2005. – 432 с.

38. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый : вучэб. дапам. / [В.І. Галубовіч, З.В. Шыбека, Д.М. Чаркасаў і інш.]. – Мінск : Экаперспектыва, 2005. – 590 с.

39. Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя : у 4 т. / Нацыянальная акадэмія Беларусі, Інстытут літаратуры імя Я. Ку-палы ; рэдкал. : У.В. Гніламёдаў [і інш.]. – Мінск. : Бел. навука, 1999–2003.

40. Глобализация : ее критики и сторонники (Рефератив-ный сборник) / Аналитический центр НАН Беларуси. − Минск : КАМТАТ, 2004. − 127 с.

41. Граблюк, Г. Ад дзядоў – толькі добрае / Галіна Граблюк // Роднае слова. 2005. № 10. С. 101–103.

42. Громыко, Л. У родных истоков : (худож.-докум. по-весть, очерки) / Лариса Громыко. – Пинск : [Пинская региональ-ная типография], 2005. – 224 с.

43. Детский туризм и краеведение в Беларуси : (история в фактах, событиях, людях) / Республиканский центр туризма и

63

краеведения учащейся молодежи Министерства образования Респ. Беларусь ; [авт.-сост. С.С. Митрахович]. – Минск : РИФТУР, 2003. – 103 с.

44. Доўнар, Л.І. Кнігавыдавецкія сувязі Мінска і Варшавы ў канцы XVIII – пачатку XX ст. / Л.І. Доўнар // Матэрыялы Другіх Кнігазнаўчых чытанняў «Кніжная культура Рэчы Паспалітай» (Мінск, 15–16 верасня 2000 года) / Нацыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Т.І. Рошчына. – Мінск : [Красіка-Прынт], 2002. – С. 236–243.

45. Дрычін, А.В. Роля традыцый у фарміраванні нацыяналь-най культуры / А.В. Дрычін // Весці Беларускага дзяржаўнага пе-дагагічнага універсітэта імя М. Танка. Серыя 2. Гісторыя. Філасо-фія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Культуралогія. 2005. № 4. С. 110–113.

46. Душа занята Беларуссю : метадычныя парады / Нацыя-нальная бібліятэка Беларусі ; склад. М.У. Сокал. – Мінск, 1995. – 24 с.

47. Дэкларацыя аб бібліятэках, інфармацыйных службах і інтэлектуальнай свабодзе / ІФЛА, 2002.

48. Ермолов, А.С. Народное погодоведение / А.С. Ермолов. – Москва : Русская книга, 1995. – 428 с.

49. Жыцця адвечны лад : беларускія народныя прыкметы і павер’і / склад. У.А. Васілевіч. – Мінск, 1998. – Т.2 – С. 231.

50. Зайкоўскі, Э.М., Дучыц Л.У. Жыватворныя крыніцы Беларусі / Э.М. Зайкоўскі, Л.У. Дучыц. – Мінск, 2001. – 328 с.

51. Захарэвіч, С. Традыцыйная культура этнічных меншас-цей Беларусі ў XIV–XVIII стст. / Сцяпан Захарэвіч // Беларускі гістарычны часопіс. 2005. № 10. С. 45–50.

52. Здабыткі : дакум. помнікі на Беларусі: (зборнік) / Нац. б-ка Беларусі ; [рэд. І.А. Прылішч, Т.І. Рошчына]. − Мінск : [НББ], 1995. – Вып. 1. – 115 с.

53. Здабыткі : дакум. помнікі на Беларусі / Нацыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Л.Г. Кірухіна, Т.І. Рошчына. – Мінск : Красіка-Прынт, 2002. – Вып. 5. – 176 с.

54. Здабыткі : дакум. помнікі на Беларусі / Нацыянальная бібліятэка Беларусі ;[склад. Л.Г. Кірухіна, Т.І. Рошчына ; рэдкал. :

64

Л.Г. Кірухіна (гал. рэд.) і інш.]. – Мінск : [НББ], 2004. – Вып. 6. – 319 с.

55. Здабыткі : дакум. помнікі на Беларусі / Нацыянальная бібліятэка Беларусі ;[склад. Л.Г. Кірухіна, Т.І. Рошчына]. – Мінск : [НББ], 2005. − Вып. 7. – 312 с.

56. Земляробчы каляндар : абрады і звычаі / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы ; уклад. А.І. Гурскі. – Мінск : Бел. наву-ка, 2003. – 429 с.

57. Кавалёва, Р. Рытуальна-міфалагічная інтрыга Купалля / Рыма Кавалёва // Роднае слова. 2005. № 6. С. 94–96.

58. Казакова, І.В. Каменны пояс Беларусі : славутасць на-шай зямлі / І.В. Казакова. – Мінск : Светач, 2004. – 175 с.

59. Какшынская, В.А. Экалагічнае выхаванне падлеткаў : (аб выніках рэсп. аглядаў-конкурсаў бібліятэк) / Вольга Какшын-ская // Наша слова. 2005. № 7. С. 8.

60. Какшинская, О.А. Библиотека в системе распростра-нения экологических знаний среди подростков: подходы к реше-нию проблемы / О.А. Какшинская // Вестник молодежного науч-ного общества. 2004. № 2. С.59–62.

61. Каспяровіч, В. Сімвалы беларускага вяселля / Вольга Каспяровіч // Роднае слова. 2005. № 4. С. 98–102.

62. Касцюм (Традыцыйны касцюм) : [Электронны рэсурс] / Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ; Беларускі дзяржаў-ны інстытут праблем культуры ; А.Я. Шыфрын [і інш.]. – Элект-ронныя даныя (460 Мб). – Мінск : БелДІПК, 2004. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см. – (Анталогія «Куль-тура Беларусі : лепшыя старонкі»).

63. Касько, У.К. Палескі дзівасіл : бел. нар. прыказкі, пры-маўкі, выслоўі : са скарбніцы А.К. Сержпутоўскага / У.К. Касько. – Мінск : Вышэйшая школа, 2005. – 383 с.

64. Катовіч, А. Веснавыя святы : нарысы. У 2 кн. Кн. 1 / Аксана Катовіч, Янка Крук. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2005. – 359 с.

65. Квасова, Т.А. Библиотечная программа «Жизнь нуж-дается в милосердии» в действии / Т.А. Квасова // Хроніка куль-турнага жыцця. 2002. № 11. С. 43−44.

65

66. Килбас, А.А. Культура привилегированного сословия в Беларуси (XIV–XVI вв.) : монография / А.А. Килбас. – Минск : Технопринт, 2004. – 167 с.

67. Кірухіна, Л. Стан і перспектывы развіцця бібліятэк Бе-ларусі / Л. Кірухіна // Бібліятэчны свет. 2005. № 4. С. 4−6.

68. Кірухіна, Л. Тэндэнцыі развіцця публічных бібліятэк Беларусі : рэаліі і патрэбнасці грамадства / Л. Кірухіна // Біблія-тэчны свет. 2003. № 1. С. 10–14.

69. Кірухіна, Л.Г. Нацыянальная бібліятэка Беларусі – на-цыянальны цэнтр кнігазнаўства : перспектывы і напрамкі развіцця / Л.Г. Кірухіна // Матэрыялы Трэціх Міжнародных Кнігазнаўчых чытанняў «Кніга Беларусі : повязь часоў» (Мінск, 16−17 верасня 2003 года) / Нацыянальная бібліятэка Беларусі. – Мінск, 2003. – С. 7–14.

70. Кирюхина, Л.Г. Создание сети публичных центров пра-вовой информации на базе общедоступных библиотек / Л.Г. Ки-рюхина // Материалы Международной науч.-практ. конф. «Со-временные компьютерные технологии в системах правовой инфор-мации (Правовая информация-2002)» (Минск, 21–22 ноября 2002 г.) / Национальный центр правовой информации ; [под ред. Ю.И. Ка-шинского]. – Минск, 2002. – С. 108–111.

71. Кирюхина, Л. Инновационная миссия национальной библиотеки в информационной инфраструктуре страны / Л.Г. Кирюхина, Т.В. Кузьминич // Здабыткі: дакументальныя помнікі на Беларусі // Нацыянальная бібліятэка Беларуіс. – Мінск, 2006. – Вып. 8. – С. 5–6.

72. Кирюхина, Л. «Масштаб кадровых преобразований зна-чителен…», или О том, как люди в Национальной библиотеке смогли работать опережая время / Л.Г. Кирюхина // Кадровая служба. – 2005. – № 11. С. – 56–62.

73. Кирюхина, Л.Г. Перспективы развития Национальной библиотеки Беларуси как республиканского социокультурного цент-ра / Л.Г. Кирюхина // Библиотека и информационные ресурсы в современном мире науки, культуры, образования и бизнеса: труды ХІІ Международной Крымской конференции (Судак, Украина, 4–12 июня 2005 г.) [Электронный ресурс] / ГПНТБ России. – Элект-ронные текстовые данные. – Москва, 2005. – Режим доступа:

66

http://www.gpntb.ru/win/interevents/crimea 2005/disk/179.pdf. – За-главие с экрана.

74. Кірухіна, Л.Г. Публічныя бібліятэкі ў кантэксце куль-турнай разнастайнасці / Л.Г. Кірухіна // Бібліятэкі і міжкультурны дыялог: матэрыялы круглага стала (Мінск, 21 мая 2004 г.) / Цэнтр. б-ка імя Янкі Купалы г. Мінска ; склад. Т.В. Тарнагурская. – Мінск, 2004. – С. 22–27.

75. Конституция Республики Беларусь 1994 (с измен. и доп.) : принята на респ. референдуме 24 нояб. 1996 г. : в редакции Решения респ. референдума 17 окт. 2004 г. – Минск : Амалфея, 2004. – 48 с.

76. Крамко, І., Мальдзіс А. Са скарбаў нашага старажытна-га пісьменства / І. Крамко, А. Мальдзіс // Са скарбаў старажытнага пісьменства : новыя адкрыцці. – Мінск, 1985. – 121 с.

77. Краязнаўчая дзейнасць бібліятэк : метад. рэкамендацыі / Нацыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Р.М. Чыгірова, М.У. Сокал ; рэд. І.А. Прылішч, Р.М. Чыгірова. – Мінск, 1994. – 102 с.

78. Крук, І.І. Беларускі народны каляндар / І.І. Крук. – Мінск, 1998. – С. 14, 63.

79. Крук, Я. Колесо времени : традиции и современность / Янка Крук, Оксана Котович. – 2-е изд., испр. и доп. – Минск : Бе-ларусь, 2005. – 357 с.

80. Крук, Я. Сімволіка беларускай народнай культуры / Янка Крук. – Мінск : Ураджай, 2001. – 350 с.

81. Кулажанка, Л. Літаратурныя мясціны Беларусі : края-знаўчы даведнік : у 3 кн. / Л. Кулажанка. – Мінск : БелЭн, 2000. Кн. 1. – 285 с.

82. Куль-Сяльверстава, С. Сядзібы Гродзеншчыны як ася-родкі экалагічнага турызму / Святлана Куль-Сяльверстава, Свят-лана Словік // Голас Радзімы. 2005. 22 верас. (№ 36/37). С. 10.

83. Кухаронак, В.Г. Беларускія народныя традыцыі ўзаема-дапамогі і іх педагагічны патэнцыял / В.Г. Кухаронак, Т.І. Кухаро-нак // Праблемы выхавання. 2003. № 3. С. 31–37.

84. Кушнярэвіч, А. Гісторыка-архітэктурная тыпалогія му-раванага дынастычнага абарончага дойлідства ВКЛ [XIII–XVI стст.]

67

/ Аляксандр Кушнярэвіч // Беларускі гістарычны часопіс. 2005. № 12. С. 34–45.

85. Лабачэўская, В.А. Повязь часоў – беларускі ручнік : альбом / Вольга Лабачэўская. – Мінск : Беларусь, 2002. – 231 с.

86. Лабынцев, Ю.А. Международная славяноведческая программа «История книжной культуры Подляшья» : текст док-лада на Международной церковно-научной конференции, посвящ. 1000-ю Православной церкви на Беларуси (Минск, 25 сентября 1992 года) / Национальная библиотека Беларуси. – Минск, 1992. – 15 с.

87. Лабынцев, Ю.А., Щавинская Л.Л. Западнобелорус-ское письменное наследие XVII–XX веков (экспедиционные ис-следования 2000–2002 гг.) / Ю.А. Лабынцев, Л.Л. Щавинская // Институт славяноведения Российской академии наук, Националь-ная библиотека Беларуси ; отв. ред. Т.И. Рощина. – Минск, 2004. – 328 с.

88. Лабынцев, Ю.А., Щавинская Л.Л. Литература белору-сов Польши (XV–XIX вв.) / Ю.А. Лабынцев, Л.Л. Щавинская // Институт славяноведения РАН, Национальная библиотека Белару-си ; отв. ред. Т.И. Рощина. – Минск, 2003. – 228 с.

89. Лабынцев, Ю.А., Щавинская Л.Л. На крайнем западе Востока : многовековая судьба белорусской духовной культуры Подляшья / Ю.А. Лабынцев, Л.Л. Щавинская // Институт славяно-ведения РАН, Национальная библиотека Беларуси. – Минск, 2004. – 24 с.

90. Лакотка, А. Камфорт жыцця і жытла : сельскі турызм як частка культуры / Аляксандр Лакотка // Культура. 2006. 28 студз. 3 лют. (№ 4). С. 5.

91. Лепешаў, І.Я. Чаму мы так гаворым: даведнік / І.Я. Ле-пешаў ; Міністэрства адукацыі Рэсп. Беларусь, Гродзенскі дзяр-жаўны універсітэт імя Я. Купалы. – Гродна, 2003. – 155 с.

92. Літаратурная спадчына Беларусі, XI – сярэдзіна ХХ ст. [Электронны рэсурс] = Литературное наследие Беларуси, XI–сере-дина ХХ в. = The Literature heritage of Belarus, XI – middle ХХ cen-tury : з фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. – Электронныя тэкставыя даныя (202 Мб). – Мінск : НББ, 2004. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) ; 12 см.

68

93. Ліцвінка, В.Д. Святы і абрады беларусаў / В.Д. Ліцвін-ка. – Мінск, 1997. – 173 с.

94. Локотко, А.И. Топография природноценных террито-рий и историко-культурного ландшафта Белорусского государ-ственного музея народной архитектуры и быта / А.И. Локотко ; НАН Беларуси ; Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора им. К. Крапивы ; Бел. респ. фонд фундам. исслед. – Минск : Право и экономика, 2005. – 197 с.

95. Лыч, Л.М. Краязнаўства – крыніцы ведаў і нацыяналь-нага станаўлення / Леанід Лыч. – Мінск : Бел. фонд культуры, 2004. – 51 с.

96. Маленка, Л.І. Нацыянальны беларускі касцюм : з гісто-рыі бел. кашулі : тыпы крою і эстэтычныя асаблівасці / Л.І. Ма-ленка // Мастацкая адукацыя і культура. 2005. № 4. С. 17–25.

97. Малыя жанры : дзіцячы фальклор / НАН Беларусі, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапі-вы ; [Т.В. Валодзіна ; рэдкал. К.П. Кабашнікаў і інш.]. – Мінск : Бел. навука, 2004. – 439 с.

98. Мальдзіс, А.І. Зборнікі «Вяртанне» : дасягненні і пра-лікі / А.І. Мальдзіс // Матэрыялы Трэціх Міжнародных чытанняў «Кніга Беларусі : повязь часоў» (Мінск, 16–17 верасня 2003 года) / Нацыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Т.І. Рошчына. – Мінск, 2005. – С. 99–104.

99. Мальдзіс, А. Новы праект : ад возера Дрысвяты да Аў-густоўскага канала : населеныя пункты на беларуска-літоўскім культурным памежжы, перспектыўныя для развіцця сельскага турызму / А. Мальдзіс // Голас Радзімы. 2005. 29 верас. (№ 38/39). С. 6 ; 13 кастр. (№ 40/41). С. 8–9.

100. Мальдзіс, А. Пашырэнне беларускай культуры ў свеце : здабыткі і задачы Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў (засн. у 1991 г., Мінск) / А. Мальдзіс // Голас Радзімы. 2005. С. 15.

101. Мальдзіс, А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый / А.І. Мальдзіс. – Мінск, 1980. – 127 с.

102. Матэрыялы Першых Кнігазнаўчых чытанняў / Нацыя-нальная бібліятэка Беларусі ; склад. Т.І. Рошчына. – Мінск, 2000. – 159 с.

69

103. Матэрыялы Другіх Кнігазнаўчых чытанняў «Кніжная культура Рэчы Паспалітай» (Мінск, 15–16 верасня 2000 г.) / На-цыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Т.І. Рошчына. – Мінск : Красіка-Прынт, 2002. – 272 с.

104. Матэрыялы Трэціх Міжнародных Кнігазнаўчых чы-танняў «Кніга Беларусі : повязь часоў» (Мінск, 16–17 верасня 2003 г.). – Мінск, 2003. − 294 с.

105. Матэрыяльная і духоўная культура замкаў Беларусі : матэрыялы навук. канф., 30 мая 2003 г., г. п. Мір Карэл. р-на Гро-дзен. вобл. – Мінск. : БелДІПК, 2003. – 164 с.

106. Международная конференция «Исторические усадьбы Беларуси : состояние и перспективы» (д. Залесье, Сморгонский район, Гродненская область, 4–5 сентября 2003 г.) / Национальная комиссия Респ. Беларусь по делам ЮНЕСКО [и др.] ; гл. ред. Л.Ф. Анцух. – Минск : Четыре четверти, 2003. – 190 с.

107. IV Международные Кирилло-Мефодиевские чтения, посвящённые Дням славянской письменности и культуры (Минск, 24−26 мая 1998 г.) : материалы чтений : [в 2 ч. ; редкол. : А.Б. Бен-дин (отд. ред.) и. др.]. – Минск : [БУК], 1999. – 161 с.

108. V Международные Кирилло-Мефодиевские чтения, посвящённые Дням славянской письменности и культуры (Минск, 24−26 мая 1999 г.) : материалы чтений : [ в 2 ч. ; редкол. А.Б. Бен-дин (отд. ред.) и. др.]. – Минск : [БУК], 2000. – 243 с.

109. VI Международные Кирилло-Мефодиевские чтения, посвящённые Дням славянской письменности и культуры (Минск, 25−26 мая 2000 г.) : материалы чтений : [в 2 ч. ; редкол. А.Б. Бен-дин (отд. ред.) и. др.]. – Минск : [БУК], 2001. – 196 с.

110. VII Международные Кирилло-Мефодиевские чтения, посвящённые Дням славянской письменности и культуры (Минск, 22–24 мая 2001 г.) : материалы чтений : [в 2 ч. ; редкол. А.Б. Бен-дин (отд. ред.) и. др.]. – Минск : Ковчег, 2002. – 254 с.

111. VIII Международные Кирилло–Мефодиевские чтения, посвящённые Дням славянской письменности и культуры (под общ. ред. И.В. Уржинской). – Минск : Ковчег, 2003. – 69 с.

112. IX Международные Кирилло-Мефодиевские чтения, посвящённые Дням славянской письменности и культуры «Цер-ковь и ответственность за творение» (Минск, 23−26 мая 2003 г.) :

70

материалы чтений : в 2 ч. / М-во культуры Респ. Беларусь [и др.] ; отв. ред. и сост. А.Ю. Бендин. – Минск : Ковчег, 2004. – Ч. 1. – 230 с. ; ч. 2. – 191 с.

113. Мельников, А.П. Национальный менталитет белору-сов / А.П. Мельников ; Бел. гос. ун-т. – 2-е изд. – Минск : Право и экономика, 2005. – 111 с.

114. Мешечко, Е.Н. Белорусское Полесье : туристские трансъевропейские водные магистрали / [Мешечко Евгений Ники-тич, Горбацкий Андрей Александрович]. – Минск : Четыре чет-верти, 2005. – 96 с.

115. Міхайлец, М.А. Вывучэнне народнага адзення белару-саў польскімі этнографамі XIX – першай паловы ХХ ст. / А.М. Мі-хайлец // Веснік БДУ. Серыя 3. Гісторыя. Філасофія. Псіхалогія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. 2004. № 3. С. 16–19.

116. Молчанова, Л.А. Комплекс женской одежды бело-русских крестьян в XIX веке / Л.А. Молчанова. – Минск, 1964. – 250 с.

117. Мороз, Д.П. Редкая книга недавнего прошлого / Д.П. Мороз // Здабыткі : дакум. помнікі на Беларусі / Нацыя-нальная бібліятэка Беларусі ; склад. Л.Г. Кірухіна, Т.І. Рошчына. – Минск, 2001. – Вып. 4. – 172 с.

118. Морозов, И. Архитектурные пояса Слуцка / И. Моро-зов. Из слуцкого блокнота или Хроника рождения нового парка / Людмила Луцевич // Архитектура и строительство. 2005. № 5. С. 38–43.

119. Музеі [Электронны рэсурс] / Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ; Беларускі дзяржаўны інстытут праблем куль-туры ; А.Я. Шыфрын [і інш.]. – Электронныя даныя (480 Мб). – Мінск : БелДІПК, 2003. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см. – (Анталогія «Культура Беларусі : лепшыя ста-ронкі»).

120. Мусіенка, С. Этнаканфесіянальнае асяроддзе Рэспублі-кі Беларусь : стан і тэндэнцыі развіцця / С. Мусіенка // Беларускі гістарычны часопіс. 2005. № 9. С. 33–36.

121. Навукова-даследчая дзейнасць Нацыянальнай біблія-тэкі Беларусі на мяжы стагодзяў : зборнік навуковых прац / На-

71

цыянальная бібліятэка Беларусі ; склад. Л.Г. Кірухіна. – Мінск : Красіка-Прынт, 2002. – 192 с.

122. Народныя песні Беларускага Панямоння [Электронны рэсурс] / Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ; Беларускі дзяржаўны інстытут праблем культуры ; [А.Я. Шыфрын і інш.]. – Электронныя даныя (623 Мб). – Мінск : БелДІПК, 2002. – 1 элект-ронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см. – (Анталогія «Культура Беларусі : лепшыя старонкі»).

123. Народныя песні Цэнтральнай Беларусі [Электронны рэсурс] / Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь ; Беларускі дзяржаўны інстытут праблем культуры ; А.Я. Шыфрын [і інш.]. – Электронныя даныя (582 Мб). – Мінск : БелДІПК, 2002. – 1 элект-ронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см. – (Анталогія «Культура Беларусі : лепшыя старонкі»).

124. Насустрач слову : свята Дзён пісьменства на Беларусі / аўт. склад. : Н.Я. Гальпяровіч і інш. – Мінск, 2004. – 35 с.

125. Нашы касцёлы. 870 каталіцкіх святыняў Беларусі : [Фотаэнцыклапедыя] / Грэка-каталіцкая парафія іконы Маці Бо-жае Нястомнае Дапамогі ; А. Дыбоўскі, Д. Салаш, У. Багданаў, К. Шастоўскі. – Электронныя даныя (620 Мб). – Мінск : Грэка-ка-таліцкая парафія іконы Маці Божае Нястомнае Дапамогі, 2005. – 1 электронны аптычны дыск (CD-ROM) : гук., каляр. ; 12 см.

126. Несцярчук, Л.М. Ахова гісторыка-культурнай спадчы-ны Беларусі : асноўныя этапы фарміравання, сучасны стан і пер-спектывы / Л.М. Несцярчук. – Мінск : БЕЛТА, 2003. – 283 с.

127. «Ноч маладая, купальная...» / падрыхтавала Рэгіна Гам-зовіч // Голас Радзімы. 2005. 9 чэрв. (№ 22/23). С. 8.

128. Падлужны, А. Мова : сучаснасць і будучыня / А. Пад-лужны // Беларуская думка = Белорусская мысль. 2003. № 4. С. 86–91.

129. Памяць Беларусі на 2007–2010 гады : дзяржаўная праграма : праект / Нацыянальная бібліятэка Беларусі. – Мінск, 2007. – 43 с.

130. Парашкоў, С.А. Культура старажытнай Беларусі ад за-сялення да сярэдзіны XIII стагоддзя : манаграфія / С.А. Парашкоў. – Магілёў : [МДУ імя А.А. Куляшова], 2003. – 132 с.

72

131. Публичные библиотеки в век цифровой информации. – Москва : ФАИР-ПРЕСС, 2004. – 416 с.

132. Рагін, Я. Маністы азёраў, лясоў таямніцы : нацыяналь-ны парк «Браслаўскія азёры» / Я. Рагін // Роднае слова. 2005. № 4. С. 106–107.

133. Раманава, Л. Калі разгараецца сад чаўнакоў? : (калян-дар прадзення і ткацтва. Этнаграфічныя заўвагі) / Ларыса Рамана-ва // Полымя. 2005. № 7. С. 193–210 ; № 8. С. 183–194.

134. Раманюк, М.Ф. Беларускае народнае адзенне: альбом / М.Ф. Раманюк. – Мінск : Навука і тэхніка, 1981. – 47 с.

135. Рассадзін, С.Я. Гербы і сцягі гарадоў і рэгіёнаў Белару-сі / С.Я. Рассадзін, А.М. Міхальчанка. – Мінск : Беларусь, 2005. – 128 с.

136. Рошчына, Т.І. Памяць Беларусі : вынікі, праблемы і перспектывы даследавання кніжнай спадчыны / Т.І. Рошчына // Навукова даследчая дзейнасць Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі на мяжы стагоддзяў : зборнік навуковых прац. – Мінск : Красіка-Прынт, 2002. – С. 28–39.

137. Рошчына, Т.І. Нацыянальны фонд кніжных помнікаў Беларусі ў адзінай інфармацыйнай і культурнай прасторы / Т.І. Рошчына // Матэрыялы Трэціх Міжнародных Кнігазнаўчых чытанняў «Кніга Беларусі : повязь часоў» (Мінск, 16−17 верасня 2003 г.) / Націянальная бібліятэка Беларусі. – Минск, 2003. – С. 15–21.

138. Рошчына, Т. Памяць Беларусі : «RADZIVILIANA» / Т. Рошчына // Бібліятэчны свет. 2002. № 3. С. 3–10.

139. Русак, Н. У будучыню праз захаванне здабыткаў мі-нуўшчыны / Наталля Русак // Культура. 2006. 21–27 студз. № 3. С. 4.

140. Русецкі, А.У. Мастацкая культура Віцебскага Паазер’я : ад старажытнасці да пачатку ХХ ст. / А.У. Русецкі, Ю.А. Русецкі. – Мінск : БелЭн, 2005. – 319 с.

141. Ручнік у прасторы і часе : матэрыялы Міжнароднай на-вукова-практычнай канферэнцыі (Мінск, 19–20 лістапада 1998 г.). – Мінск : БелІПК, 2000. – 187 с.

142. Ручнік як увасабленне традыцыйнай культуры бела-русаў : матэрыялы Віцебскай абласной навукова-практычнай кан-

73

ферэнцыі (Віцебск, 29−31 кастрычніка 1996 г.). – Віцебск : [Віцеб. дзярж. мед. ін-т], 1998. – 90 с.

143. Рэгіянальныя асаблівасці фальклору і літаратуры сла-вянскіх народаў : матэрыялы Міжнар. навук. канф. (Гомель, 23–24 крас.). – Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2004. – 337 с.

144. Свірын, І. Адраджэнне сяла : каталізатар з’ізначання на новы лад : Выязная калегія М-ва культуры сфакусіравала ўвагу на аграгарадках Віцебшчыны / І. Свірын // Культура. 2005. 19– 25 лістап. № 47. С. 3, 6.

145. Сегянюк, Г.В. Бытавая этнакультура ў звычаях і абра–дах / Г.В. Сегянюк // Сацыяльна-педагагічная работа. 2005. № 8. С 9–12.

146. Секреты Старого Архивариуса : Клады земли бело-русской // Архівы і справаводства. 2004. № 1. С. 139–144.

147. Селицкая, Е. «Золотое кольцо» Беларуси / Евгения Се-лицкая // Беларуская думка = Белорусская мысль. 2006. № 1. С. 99–103.

148. Сівурава, Л.П. Фестывальная дзейнасць у галіне на-роднай мастацкай творчасці ў Беларусі на мяжы XX–XXI стст. / Л.П. Сівурава // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтваў. 2005. № 4. С. 85–89.

149. Скарбы Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь / Міністэрства культуры Рэсп. Беларусь, Нацыянальны мастацкі музей Рэсп. Беларусь ; склад. : В. Вайцехоўская [і інш.]. – Мінск : Белпрынт, 2004. – 115 с.

150. Современная библиотека : концепция развития : тези-сы докладов международной научно-практической конференции / сост. Н.Ю. Берёзкина, Л.Г. Кирюхина. – Минск : Красико-Принт, 1999. – 121 с.

151. Соколов, А.В. Метатеория социальной коммуникации / А.В. Соколов. – Санкт-Петербург, 2001. – С. 88–89.

152. Соколова, В.К. Весенне-летние календарные обряды русских, украинцев и белорусов / В.К. Соколова. – Москва, 1979. – С. 190–192.

153. Старый Архивариус. Секреты Старого Архивариуса : белорусская диаспора / Старый Архивариус // Архівы i справавод-ства = Архивы и делопроизводство. 2005. № 6. С. 140–144.

74

154. Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чан-турыя, М. Ткачоў ; уклад. Т.В. Габрусь. – Мінск : Беларусь, 2003. – 351 с.

155. Сусветная дэкларацыя культурнай разнастайнасці : прынята XXXI сесіяй Генеральнай канферэнцыі ЮНЕСКА (Па-рыж, 3 лістапада 2001 г.) / Аўт. прадм. У. Гілеп, В. Ліцьвінка. – Мінск, 2002. – 15 с.

156. Сцяцко, П.У. Культура мовы / П.У. Сцяцко. – Мінск : Тэхналогія, 2002. – 444 с.

157. Сысоў, У.М. З крыніц спрадвечных / У.М. Сысоў. – Мінск, 1997. – 125 с.

158. Сядзібы Беларусі / Тэкст Л. Чарняўскай. – Мінск : РЫФТУР, 2003. – 75 с.

159. Тамашэвіч, Т. Ажывіць мову / Т. Тамашэвіч // Роднае слова. 2003. № 4. С. 43.

160. Терешкович, П.В. Этническая история Беларуси XIX–начала ХХ в. : в контексте Центрально-Восточной Европы / П.В. Терешкович. – Минск : БГУ, 2004. – 223 с.

161. Ткацтва : зборнік матэрыялаў па беларускаму народна-му ткацтву / Беларускі інстытут праблем культуры ; уклад. В.А. Лабачэўская. – Мінск : БелІПК, 1999. – 95 с.

162. Традиции материальной и духовной культуры Вос-точного Полесья : проблемы изучения, сохранения и развития в постчернобыльское время : монография / Министерство образо-вания Респ. Беларусь, Гомельский государственный университет им. Ф. Скорины, Научно-исследовательский институт истории и культуры восточнославянских народов ; науч. ред. Д.Г. Лин. – Гомель, 2003. – 167 с.

163. Традыцыйная вусна-паэтычная культура : зборнік ар-тыкулаў / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Ін-т мастацтва-знаўства, этналогіі і фальклору імя К. Крапівы (адк. рэд.: А.Ю. Лозка, А.В. Цітавец). – Мінск : BOFF, 1999. – 127 с.

164. Традыцыйная культура і дзеці : рэсп. эксперымен-тальны праект «Танцавальны фальклор і дзеці» / Міністэрства культуры Рэсп. Беларусь, Беларускі дзяржаўны інстытут праблем культуры ; [аўтар праекта і ўклад. М.А. Козенка]. – Мінск : БелДІПК, 2004. – Вып. 1. – 287 с.

75

165. Традыцыйная культура і дзеці : праблемы захавання і пераемнасці : матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі (г. п. Акцябрскі, 1– 3 чэрвеня 2001 г.). – Мазыр : [МазДПІ], 2001. – 141 с.

166. Традыцыйная мастацкая культура беларусаў : у 6 т. Т.1. – Мінск, 2001. – 729 с.

167. Туризм и туристские ресурсы в Республике Беларусь : стат. сб. / М-во статистики и анализа Респ. Беларусь. – Минск : [б. и.], 2005. – 88 с.

168. Фадзеева, В.Я. Беларускі ручнік / В.Я. Фадзеева. – Мінск, 1994. – 245 с.

169. Фацеева, С. На тое і нядзелі, каб спраўлялі вяселлі : назвы вясельных чынаў у бел. нар. гаворках / Святлана Фацеева // Роднае слова. 2005. № 3. С. 37–39; № 4. С. 35–37.

170. Федорук, А.Т. Старинные усадьбы Берестейщины / А.Т. Федорук. – Минск : БелЭн, 2004. – 574 с.

171. Формирование духовно-нравственных ценностей у детей и подростков в условиях библиотеки : методические реко-мендации / Национальная библиотека Беларусі ; сост. Т.А. Ква-сова. – Минск : [НББ], 2002. – 36 с.

172. Цішчанка, І.К. З творчай спадчыны : навук. арт., літ. тв. / І.К. Цішчанка. – Мінск : Бел. кнігазбор, 2004. – 287 с.

173. Чантурия, Ю.В. Градостроительное искусство Белару-си второй половины XVI – первой половины XIX в. : средневеко-вое наследие, Ренессанс, Барокко, Классицизм / Ю.В. Чантурия. – Минск : Белорусская наука, 2005. – 375 с.

174. Чаропка, В. Лёсы ў гісторыі / В. Чаропка. – Мінск : Беларусь, 2005. – 559 с.

175. Чатовіч, Л. Беларускія народныя гульні як феномен традыцыйнай культуры / Ларыса Чатовіч // Роднае слова. 2005. № 6. С. 97–99.

176. Шамак, А.А. Міфалогія беларусаў : вучэб. дапам. / А.А. Шамак і інш. – Мінск : БДПУ, 2005. – 187 с.

177. Шамак, А.А. Міфалогія Старажытнай Беларусі / А.А. Шамак. – Мінск : Сэр-Віт, 2004. – 240 с.

178. Щавинская, Л.Л. Литературная культура белорусов Под-ляшья XV–XIX веков / Л.Л. Щавинская. – Минск, 1998. – С. 15.

76

179. Щавинская, Л.Л. Литературная культура белорусов современной Польши : материалы экспедиц. исслед. 1999 г. / Л.Л. Щавинская / Институт славяноведения Российской академии наук, Центр белорусоведческих исследований. – Москва, 2000. – 146 с.

180. Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя. – Мінск, 1989. – С. 253.

181. ЮНЕСКО и права человека / Обществ. об-ние «Бел. центр конституционализма и сравнительно правовых исслед.». – Минск : ТЕСЕЙ, 2002. – 231 с.

182. Якімовіч, В. Традыцыйныя абрады. Купалле ; Купаль-скія карагоды / В. Якімовіч // Роднае слова. 2005. № 4. С. 80–83.

183. Ярашэвіч, А. Неўвядальныя святыні / А. Ярашэвіч // Мастацтва. 2005. № 4. С. 39–41.