พระบรมราชวินิจฉัย ของพระบาทสมเด็จพระปกเกลา

ขาพเจาไดอานเคาโครงเศรษฐกิจและรางพระราชบัญญัติวาดวยการประกันความสุขสมบูรณของราษฎร และเคารางพระราชบัญญัติวาดวยการประกอบเศรษฐกิจตลอดแลว ขอใหความเห็นพิจารณาขอความตางๆดังตอ ไปนี้ ขอ 1 วาดวยหลักของราษฎร ความในหมวดนี้ขาพเจาไมมีความเห็นอันใดพิสดารนอกจากวา จะจัดการบํารุงเศรษฐกิจนั้นก็ดีแลว แตขอสําคัญมีอยูเพียงวา ถาจะทําตามโครงการเศรษฐกิจดังนี้เม่ือใด ขอใหจัดการใหราษฎรไดเปนผูเลือกท่ีจะไดใชการเศรษฐกิจดังนี้จริงๆคือ ขอใหฟงเสียงราษฎรจริงๆ อยาไดหักโหมบังคับเอาโดยทางออม หรือทางใดทางหนึ่งใหออกเสียงเห็นดวยเลย ขออยาโกรธราษฎรถาเขาพากันออกเสียงวาไมชอบวิธีเหลานี้ ซ่ึงยอมทําใหเกิดความไมพอใจแกพวกของผูเขียนโดยแนนอน และอยาไดวาราษฎรนั้นถือทิฐิมานะงมงายหรือเปนอุบาทวกา ลีโลก ขอ 2 ความแรนแคนของราษฎร ผูเขียนเลาวาราษฎรเวลานี้นั้นแรนแคนอดอยากเต็มทน และราษฎรท่ัวไปไมทราบเลยวารุงข้ึนจะมีอาหารเพียงพอ ไมขาดแคลนหรือไม ขาพเจาขอกลาววา ราษฎรของเราตลอดจนชนช้ันคนขอทานยังมิปรากฏเลยวาอดตาย คนท่ีอดตายจะมีก็แตคนท่ีกลืนไมลงเพราะความเจ็บไขเทานั้น แมแตสุนัขตามวัดก็ปรากฏยังไมมีอดตาย แมแตในปน้ําทวม พ.ศ. 2460 ผูเขียนก็ยังกลาวเองในเคาโครงเศรษฐกิจภาค 2 วาไมมีราษฎรอดตายเพราะมีขาวเพียงพอท่ีจะแจกกันกิน และยังมีเหลือเอาไปจําหนายยังตางประเทศเสียดวยซํ้า ความอดอยากแรนแคนนี้ยอมแลวแตตราชูอะไรชั่งเคร่ืองวัด คนท่ีไดรับเงินเดือน 200 บาทก็นับวาอดอยากแรนแคนก็ได ถาเทียบการกินอยูกับผูท่ีไดเงินเดือนๆละ 1,000 บาท จริงอยูราษฎรของเรายังไมมีตึกอยูโดยท่ัวไป และไมมีเคร่ืองแตงตัวฝร่ังแตโดยท่ัวไป และไมมีรายไดเทากับคนงานของฝร่ัง ถาคิดเทียบตามอัตราเงินแบบฝร่ังนั้น ไดมากก็ใชมาก เพราะราคาเงินของเขาถึงแมจะสูงก็จริงเม่ือเทียบกับเงินเรา แตอํานาจในการซ้ือของบํารุงราง กายน้ันมีนอยกวาของเราแนๆ ถาจะเปรียบถึงใจและความพอใจของราษฎรฝรั่ง และราษฎรของเราแลว ขาพ เจาเช่ือวาราษฎรของเรามีความสุขใจมากกวาเสียอีก ขาพเจายอมรับวาฐานะของการกินอยูของราษฎรของเราแลวยังตํ่ากวาฐานะของราษฎรในเมืองตางประเทศ ดังเชนอังกฤษหรืออเมริกา แตตามรายงานของโปรเฟซ

เซอรซิมเมอรแมนนั้นกลาววา ฐานะของเรานี้สูงกวาบรรดาราษฎรในประเทศอ่ืนๆในทวีปอาเซีย (เฉพาะบนพื้นทวีปไมรวมเกาะตางๆ) และมีความอดอยากแรนแคนท้ังกาย และใจนอยกวาราษฎรชาวนาในประเทศรัสเซีย ซ่ึงใชโครงการเศรษฐกิจรูปนี้อยู ณ บัดนี้โดยแนนอน ราษฎรของเรามีนอยคน หรือจะไมมีก็ไดท่ีนอนกลางคืนแลวนึกวารุงข้ึนเชาจะหากินไมได นอกจากผูนั้นจะกระดุกกระดิกตัวไมไดหาไมฉะนั้นคงหาอาหารกินเพียงพอหรือไม ในประเทศรัสเซียเสียอีกท่ีราษฎรนอนตาไมหลับ รุงข้ึนไมทราบวาจะไดกินอาหารเพียง พอหรือไม ถาสหกรณหาอาหารมาไมไดเพียงพอแลว ซ่ึงปรากฏอยูเปนประจําวนการซ้ืออาหารก็ซ้ือหามากไมได บางคร้ังอาจจะตองอดดวยซํ้า จะไปขอใครเขากินก็ไมได จะกลับไปทําของตัวกินก็ไมได เพราะไมมีท่ีจะไปทํากินเสียแลว คนไทยเราถายังมีนา มีสวนท่ีจะปลูกขาวปลูกผักไดแลวก็ยังหวังอยูไดเสมอวาจะพอหาขาวกินไดไมอดอยาก นอกจากถาดําเนินกิจการแบบรัสเซียแลว ความอดอยากจนตายน้ีอาจปรากฏกลายเปนจริงข้ึนได โปรเฟซเซอรซิมเมอรแมนกลาววา รายไดและฐานะการกินอยูของราษฎรไทยนั้นสูงกวาราษฎรชาติใดๆทั้งหมดในทวีปอาเซียท่ีอยูบนพื้นทวีปเปนสวนสําคัญ ยอมเปนเคร่ืองสนับสนุนความคิดเห็นของขาพเจาอีกสวนหนึ่ง ขอ 3 การประกันความสุขสมบูรณของราษฎร การท่ีจะคิดประกันความสุขสมบูรณดั่งนี้นั้นตามจริงยอมเปนของดีแน แตตามธรรมดาของประกันยอมจะ ตองสละส่ิงใดส่ิงหนึ่งแลกเปล่ียนเพื่อประกันความสุขสมบูรณตามแบบนี้นั้นผูประกันจะตองเสียอะไรแลกเปล่ียน แรงงานและการเสียภาษีวันละเล็กนอยเทานั้นละหรือท่ีจะเปนคาแลกเปล่ียน ขาพเจาอยากจะวาดาประกันความสุขสมบูรณอันนี้ตองสละเสรีภาพเสียละกระมัง การเปนไทยจะกลายเปนทาสเสียละกระมัง เพราะตามท่ีปรากฏในประเทศรัสเซีย ซ่ึงก็ใชวิธีประกันแบบนี้เหมือนกันราษฎรตองประกันความ สุขดวยเสรีภาพของเขา และยอมตนเปนทาสของรัฐบาล เม่ือไดอานวิธีดําเนินตามโครงการเศรษฐกิจท่ีเขียนมานี้ท้ัง 2 ภาค ซ่ึงเปนวิธีการเหมือนกับท่ีใชอยูในรัสเซียนี้แลวก็ไมมีทางอันใดอ่ืนท่ีจะเห็นไดนอกจากวาการม่ันคงตองเปนไปตามรูปเดียวกันเสียเปนแน ก็เม่ือการประกันความสุขสมบูรณนี้อาจตองแลกดวยเสรีภาพความเปนไทยแลวก็จะเปนการยากสักหนอยท่ีจะเลือกยินดีสละออกประกัน หรือวาไมอยากเห็นอะไรท่ีจะสละเสรีภาพ ขอ 4 ราษฎรชอบเปนขาราชการ ความขอนี้อาจเปนจริงได แตไมใชจริงอยางตลอด เพราะเหตุวาความหมายของราษฎรใหคําวา “ขาราชการ” นั้นมิไดหมายตรงดังท่ีผูเขียนหมาย “ขาราชการ” ตามความจริงของราษฎรน้ันคือ ผูนั่งช้ีนิ้วอํานวยการงานหรือผูนั่งโตะเปนเสมียนกินน้ําชา และงานเบาๆในประเภทเชนวานี้ ขาราชการเชนนั้นขาพเจายอมรับวาราษ ฎรอยากเปนจริง เพราะสบายดีไมตองเหนื่อยยากอันใด แตถึงกระนั้นเองก็ยังไมเปนการจริงท้ังส้ิน เพราะมี

ราษฎรหลายคนท่ีไมพึงประสงคจะเปนแมแตเสมียน เขาชอบประกอบการอาชีพ ทําการเปนอิสระ ดั่งนี้มีจํา นวนอยูมากไมนอย ขาราชการท่ีผูเขียนหมายถึงนั้นมี 2 ช้ันคือ ขาราชการนั่งโตะและขาราชการออกแรงขุดดิน ขาราชการประเภทหลังนั้นเช่ือแนวาไมมีใครอยากเปนเลย จะมีอยูก็นอยเต็มที ดูตัวอยางกรรมกรวาง งานท่ีอยากไดงานทํา กรรมกรพวกเหลานั้นมาบอกวาวางงานและอยากเขาทํางานอยางเอิกเกริก และแสดงวาไดงานประเภทใดก็เอา แตคร้ังรัฐบาลจัดการหางานขุดดินทําถนนใหก็ไมมีใครเอา ท้ังนี้ช้ีใหเห็นวาส่ิงท่ีประ สงคนั้นคือ ตําแหนงขาราชการน่ังโตะ หรือท่ีมีหนาท่ียืนหมุนโนนเปดนี่ สํารวยๆเทานั้น พวกท่ีอยากเปนขาราชการนั้นโดยมากเปนผูท่ีไดรับการศึกษา และตีราคาตัวของตัวสูงเกินไปที่จะไปทํานา ชอบเปนแตช้ันเสมียนนั่งซดนํ้าชา และน่ังเถียงคารมในขอกฎหมายเทานั้น แตราษฎรสวนมากจริงๆนั้นเช่ือวามีนอยคนท่ีอยากเปน ดูตัวอยางทหารที่ถูกเกณฑเขามารับราชการเหลานั้นก็เปนขาราชการพรอมบริบูรณ และมีปจจัยท้ัง 4 ขอเปนเคร่ืองหลอเล้ียงชีวิตอยางบริบูรณ แตถึงกระนั้นก็ปรากฏวาหนีอยูเนืองๆมิไดขาดก็ผูเขียนจะตั้งสห กรณ และใหราษฎรเขาเปนขาราชการ ขุดดินออกแรงใหสหกรณ และบังคับใหอยูใตวินัยของขาราชการ ซ่ึงถาผิดหรือเกียจครานก็จะถูกงโทษไดหลายสถาน เส่ียงดูก็คงไมตางกับกรมทหารนัก ดั่งนี้แลวผูเขียนนึกหรือวาราษฎรจะพาดันมีความปติยินดีพอใจ และไมการหลีกเล่ียงดั่งเชนความเปนไปในกรมทหาร การบัง คับใหราษฎรรับราชการทหารเปนทหาร 2 ปนั้นไมรูกระไร ไมทารุณเกินไป แตการท่ีจะใหราษฎรตองรับการขุดดิน และอยูใตวินัยคลายทหารตลอดชีวิตแลวออกจะหนักมือไปหนอย ขอ 5 เงินเปนส่ิงท่ีใชแลกเปล่ียน เงินนั้นเปนแตเพียงคะแนน เปนส่ิงท่ีกินเขาไปไมได และมีประโยชนอยูก็แตสําหรับใชแลกเปล่ียนปจจัยแหงการครองชีวิตเทานั้นก็จริงอยู แตเราก็ตองอยาลืมวา ณ บัดนี้ก็ไมเห็นมีอะไรเปนเคร่ืองแลกเปล่ียนดีเทากับเงิน เพราะเงินนั้นคนพอใจท่ีจะรับไวทุกคน ถาเลิกเงินก็ตองกลับไปใชวิธีโบราณคือ แลกเปล่ียนส่ิงของดวยของ ซ่ึงคงทําใหเกิดความลําบกแกมหาชนไมนอย กลาวคือ คนนั้นมีใจไมเหมือนกัน มีความอดอยากไดไมเหมือนกัน ถาเราเอาของท่ีเรามีอยูไปแลกกับอาหาร หรือส่ิงท่ีเราประสงคจากคนอ่ืนเราก็ไมมีความรูสึกเลยท่ีจะไดของนั้นมา เพราะเจาของส่ิงนั้นเขาอาจไมตองการส่ิงท่ีเราเอาไปแลกก็ได การเชนนี้ยอมทําใหเกิดติดตอระหวางบุคคลลําบากข้ึนอีกมาก ถาเลิกเงินก็เทากับถอยหลังเขาคลองไปหาสมัยเกา ซ่ึงผูเขียนดูเหมือนจะไมชอบมิใชหรือ คนเรานั้นถึงแมผูเขียนจะนําโครงการเศรษฐกิจนี้ออกมาใชแลวก็คงดี ก็ยังตองการติดตอซ่ึงกันและกันอยูเสมอ ถาเลิกเงินความลํายากก็จะมี การดําเนินการตามนี้นั้น จริงอยูผูเขียนไมไดพูดวาเลิกเงิน แตทางดําเนินนั้นมันเปนไปในทางท่ีจะตัดราคาใหสูญไปทีละนอย ดังท่ีทําอยูในประเทศรัสเซีย มีหนังสือเลมหนึ่งช่ือ An Economic History of Soviet Russian แตงโดย Lancelot Lawton มีขอความเร่ืองการเลิกเงินนี้วา ประเทศรัสเซียนั้นไดพยายามเลิกเงินมาแลวโดยวิธีการอยางเดียวกันคือ จะจายเงินเดือนใหราษฎรนั้นนําเงินไปซ้ือจากรานสหกรณ ท่ีเหลือกก็จะนําไปเขาธนาคารชาติ การที่ดําเนินการดังนั้น รัฐบาลตองจําหนายเงินเพิ่มข้ึนอีกเปนจํานวนมาก การเพิ่มเงินนี้ตองเพิ่มธนบัตรข้ึน เม่ือเพิ่มธนบัตรมากขึ้น และมีเงินประกันนอย

ราคาก็ตกตํ่า จนในท่ีสุดตองเลิกใชเงิน ราษฎรพากันใชวิธีโบราณคือ แลกเปล่ียนส่ิงของดวยส่ิงของ ผูใดไมมีส่ิงของ มีแตเงินเดือนท่ีรัฐบาลจายแลวก็ตองอดตาย หมูชนท่ีอยูในเมืองใหญซ่ึงยอมไมมีส่ิงของพืชผลอันใดท่ีจะแลกเปล่ียนอาหารได เพราะตนเปนแตเพียงคนงานไดเดือนเทานั้น รานของสหกรณหรือรานท่ีรัฐบาลจัดข้ึนนั้นก็หาอาหารขายใหราษฎรไมพอ คนท่ีอยากกินหรือกินไมอ่ิมก็อยูไปในเมืองไมไหวตองท้ิงออกไปอยูตามบานนอกเพื่อประสงคท่ีจะไดหากินจากพื้นดิน เพื่อท่ีจะหาของแลกเปล่ียนไดดีข้ึน พลเมืองในประ เทศรัสเซียมีประมาณ 190 ลานคน แตปรากฏวาเพียงคน 12 ลานคนเทานั้นท่ีไดรับความดูแลจากรัฐบาล นอกนั้นอยูตามยถากรรม ถูกริบโดยภาษีทางออมไปบาง ถูกกดข่ีตางๆไปบาง พวก 12 ลานคนท่ีไดรับเล้ียงก็เต็มทน เพราะเงินไมมีราคา พลเมืองในกรุงเปโตรกราด ซ่ึงเคยมีอยู 2 ลาน 6 แสนคน แตเม่ือไดเกิดวิธีนี้แลวมีคนแตเพียง 6 แสนเทานั้น เพราะอยูตอไปไมไหว เพราะอยูตอไปก็ไมมีอะไรจะแลกของกินดังกลาวแลว ดูตัวอยางทหารของเราท่ีผูบังคับบัญชาไดพยายามหลายคร้ังแลวท่ีจะใหมีการเล้ียงอาหารเปนสวนรวม และงดการจายเบ้ียเล้ียง แตทหารไมพอใจเลยชอบรับเบ้ียเล้ียงไปซ้ือกินเองดีกวา ดังนี้ยอมเห็นไดวาเงินนั้นยังมีความสําคัญเพียงใด เพราะฉะน้ันผูเขียนจะดําเนินการอยางไรก็ตามตองพยายามอยาทําลายคาของเงินใหปนปไปเสีย และถาจะใหราษฎรเปนขาราชการท้ังหมดแลว และจะจายเงินเดือนใหก็ตองใหเปนเงินจริงๆ ไมใชกระดาษไมมีคา หาไมจะทําใหราษฎรไดรับความลําบากโดยแท อยาลืมวา ถาเลิกเงินเสียแลวจะไมมีวิธีตีรา คาส่ิงของอยางไร จะตองถอยหลังเขาคลองไปใชวิธีแลกเปล่ียนอยางโบราณอีก ดังนี้หรือคือความเจริญ ขอ 6 ธนาคารแหงชาติ การตั้งธนาคารแหงชาตินั้นจะสําเร็จไดดีหรือไมนั้นยอมแลวแตราษฎรจะเช่ือธนาคารนี้แคไหน ถารัฐบาลดํา เนินการคาขาดทุน และเอาเงินธนาคารแหงชาติไปไมรูจักจบ ดังนี้แลวธนาคารเห็นจะงอนแงนเต็มที เพราะ ฉะนั้นการต้ังธนาคารแหงชาติเพื่อดําเนินวิธีดังกลาวแลวคือ จะใหราษฎรเอาเงินฝาก ถาราษฎรไมเช่ือจะทําอยางใด ราษฎรนั้นยังเขาใจนอยเต็มที ดูแตชาวนาของฝรั่งเศสก็ไมใครเอาเงินฝากในธนาคารเสียแลว ราษฎรของเราซ่ึงก็ยังไมฉลาดเฉลียวมากนักจะทําบางเห็นจะเช่ือไดยากสักหนอย คลังออมสินต้ังมานานแลวแตก็ไมปรากฏวามีคนนําเงินมาฝากเทาใด เพราะยังเขียนหนังสือไมเปนก็อีกมาก หรือการทําบัญชีอยางไมมีเงินแบบรัสเซียท่ีวางายนักงายหนาไมตองการความรูอ่ืนใด นอกจากบวกลบคูณหารนั้นก็สงสัยวาจะทําไดไมสูสะดวกนัก รัสเซียเคยลองทําการดั่งนี้มาแลว เชน พยายามเก็บเงิน แตผลท่ีสุดก็ตองกลับไปใชเงินอีก และขา ราชการก็ไดรับเงินเดือนเปนเงิน แตเปนเงินท่ีราคาตกมากๆเทานั้น ถาไทยเราตองไดรับการเชนนี้บางเห็นจะเต็มทีสักหนอย ขอ 7 ราษฎรไมมีท่ีดินและเงินทุนพอ

ผูเขียนกลาววาราษฎรของเรานี้เปนจํานวน 90% ไมมีท่ีดินและทุนท่ีจะทําอะไรไดเอง แตขาพเจาไดพบในรายการของโปรเฟซเซอรซิมเมอรแมนกลาววา ราษฎรท่ีไมมีท่ีดินจะทําการเล้ียงชีพเองมีแตเพียง 36% เทา นั้น ดูไกลกันมากวาท่ีผูเขียนกําหนด จริงอยูตัวเงินทุนอาจไมมากนัก แตท่ีดินนั้นเขามีกันแนไมตองสงสัยเลย ขอ 8 ท่ีดิน แรงงาน เงินทุนของประเทศ ผูเขียนกลาววา ช่ือเสียงของประเทศไทยนั้นยังดีอยู และพ้ืนดิน จํานวนพลเมืองก็มีอยูมากพอที่จะจัดการตามโครงการนี้โดยไมมีใครเดือดรอน ขอนี้มีท่ีนาสงสัยอยูละกระมัง เพราะประการที่ 1 เม่ือเราประกาศท่ีจะดํา เนินการตามโครงการน้ีแลว ผูเขียนเช่ืออยางไรวาประเทศเพ่ือนบานเขาจะพากันเห็นดวย วิธีการที่จะทํานี้ จริงวาวิธีนี้แหละท่ีเปนอันตรายแกสันติสุขของโลก ถาเราใชบางเราจะไปหวังอยางไรไดวา ช่ือเสียงของเราจะยังหอมอยูดังเดี๋ยวนี้ การท่ีจะทําดังนี้เสียอีกจะทําใหช่ือเสียงของประเทศท่ีมีคนนับถืออยูเส่ือเสียไป ถาเปนดังนั้นแลวจะหาเงินท่ีไหนมาเปนทุน โดยมิตองทําความเดือดรนใหแกประชาชน ขอ 9 แรงงานท่ีสูญไปและพวกหนักโลก แรงงานสูญไป 40% จริงอยูเวลานี้ราษฎรของเราทํางาน 6 เดือนแลวก็หยุดเสีย 6 เดือน และถาเราสามารถจัด การใหราษฎรทํางานเพิ่มอีก 6 เดือนท่ีท้ิงวางอยูเสียไดนั้นแลวก็จะบังเกิดประโยชนเปนอันมาก ขอนี้ไมมีใครเถียง แตวิธีท่ีจะทําใหราษฎรทํางานในเวลาท่ีเหลืออีก 6 เดือนนั้น เวลานี้อยาลืมวาเรามิไดมีวิธีชักชวน หรือสอนใหเขาทําอะไรเลย ถาไดมีการชักชวนหรือแนะนําแสดงตัวอยางแลว บางทีราษฎรก็คงพยายามทําตามเปนสวนมาก คงยังไมจําเปนแนท่ีรัฐบาลจะเขาแยงราษฎรทํางาน และเกณฑใหราษฎรมาเปนลูกจาง เพราะการท่ีจะจัดใหราษฎรมาทํางานใหแกรัฐบาลดังนี้ได โดยรัฐบาลมีอํานาจเต็มท่ีจะส่ังอะไรก็ได ในเวลากําหนดเทาใดก็ไดดังแผนนี้แลว ขาพเจารูสึกวาถาจะทําไดก็คงตองถึงใชการบังคับกันอยางหนักถึงกับตองยิงกัน อยาลืมวาคนไทยนั้นเสรีภาพความเปนอิสระอยูในเลือดอยูแลว เขายอมสละเสรีภาพมาใหงายๆไมไดแน ถาจะตองบังคับอยางนี้แลวจะสมควรละหรือ เราหวังจะใหความสุขสมบูรณแกราษฎรท่ัวไป การตองบัง คับกดคอใหเขาทํางานนั้นจะจัดวาใหความสุขสมบูรณแกเขาอยางไร มันจะกลายเปนใหทุกสมบูรณเสียมาก กวา พึงนึกวาการเปนคนบังคับเขากับเปนคนถูกบังคับนี้ตางกันทางความเห็น ความคิดของคนท้ังสองประ เภทนี้ตางกันมากทีเดียว ผูเขียนเปนทหารถูกบังคับใหอยูในทางวินัยบางแลวหรือยัง การถูกบังคับนั้นไม ใชของสบาย เพราะฉะนั้นในการน้ีถาจะทําไดโดยไมตองมีการบังคับแลวก็คงเปนการดีแน แตสงสัยวาจะทําไมไดโดยไมถูกบังคับ อยางนอยก็คงจะตอทําหลักๆ เชน “ใครท่ีไมทํางานก็ไมตองกิน” ข้ึนใชเปนแน ผูเขียนอาจจะไมมีความประสงคท่ีจะบังคับราษฎรทํางานดั่งเชนในรัสเซีย ผลท่ีสุดก็คงจะตองจําเปนทํา เพราะคงไมมีทางอ่ืนดังท่ีปรากฏมาแลวในประเทศรัสเซีย ซ่ึงทําใหคนตองบาดเจ็บลมตายเพราะความลําบากและถูก

กดข่ีบังคับนับต้ังลานคน ผลก็นาจะเปนเชนนั้นในประเทศเรา เพราะฉะน้ันจึงตองขอเตือนใหตรวจดูใหมากๆในขอนี้ ขอ 10 แรงงานเปลืองโดยแยกกันทํานั้น การรวมกําลังทํางานนี้ราษฎรก็รวมกันทําอยูบางแลว ถารัฐบาลจะชักชวนตอไปแลวก็คงไดผลดีเปนแน แตตองไมบังคับ ถาบังคับแลวจะไมไดผลชวย ขออยาลืมสุภาษิตโคนันทวิศาล ขอ 11 ตามความคิดเห็นของผูเขียนท่ีกลาววา ถาใชเคร่ืองจักรกลทํานาแลวจะทําใหเปนการทุนแรงงานเปนอันมาก และสามารถทํานาไดผลมากข้ึน ขาพเจาสงสัยวาจะไมสูเปนความจริงนัก เพราะในการเก็บเกี่ยวขาวนั้นตาม ท่ีปรากฏในทางเทคนิคของการทํานาทราบวา จะยังกระทําเชนนั้นไมได อยางไรเสียการเกี่ยวขาวก็คงจะยังตองใชคนงานเก็บเกี่ยวอยูอยางเดิม นอกจากนั้น ณ บัดนี้ก็ยังไมปรากฏทีเดียววามีเคร่ืองจักรชนิดใดเหมาะจะใชในการทํานา ซ่ึงเจาหนาท่ีกําลังทดลองหาอยู เพราะฉะน้ันถึงแมรัฐบาลจะเร่ิมทํานาเอง ณ บัดนี้ก็คงจะเวนเสียมิไดท่ีจะไมใชแรงคนเปนจํานวนมากดั่งเดิม ดั่งนี้จะเรียกวาทุนแรงงานท่ีตรงไหน ความเสียหายเสียอีกท่ีอาจเกิดมีข้ึนไดในขอท่ีจะตองบังคับคนมาเปนทาส อันเปนส่ิงพึงรังเกียจอยางยิ่ง อีกประการหน่ึง ผูเขียนกลาววา ถาอนุญาตใหบุคคลทําการอาชีพโดยใชเคร่ืองจักรชวยเหลือแรงงานแลวจะทําใหเกิดคนไมมีงานทําข้ึนนั้น ขาพเจาก็ยังสงสัยเชนเดียวกันอีกวา นาจะไมเปนการจริงสําหรับเมืองไทยเรา เพราะในประเทศไทยเรานั้นเรายังมีท่ีดินเหลือยังมิไดเปดทําการกสิกรรมอีกมาก การงานอ่ืนๆก็ยังมีอีกมาก ดั่งเห็นไดวา ทุกวันนี้เรายังตองการกรรมกรจีนมาชวยเราทํางานอยู ถางานเรามีนอย ไมพอท่ีจะใหราษฎรรับทํากันไปไดท่ัวไปแลว เราจะตองการจีนเหลานี้ทํางานแทนเราทําไม เร่ืองการที่จะเกิดคนไมมีงานทําสําหรับเมืองไทยเรานั้นยังเปนความฝนมากกวาความจริง เพราะเรายังมีงานอีกมากมายท่ีคนจะไปทําได ท่ีเกิดมีคนเรียกตัวเองวาไมมีงานทําข้ึนเม่ือเร็วๆนี้นั้นก็ปรากฏวาไมมีงานทําเพราะหาไมไดจริงๆ ท่ีหาไมไดเพราะเขาหางานท่ีสบายๆ เชน การเปนเสมียนไมไดตางหาก เพราะฉะน้ันถึงแมเราจะตองเกิดคนไมมีงานทําชนิดท่ีตองการแตงานเบาๆนี้ข้ึนเทาใดก็ตามก็ยอมยังดีกวาท่ีจะจัดการเปล่ียนแปลงประเทศไทยใหกลายเปนโรงทาส บังคับคนใหทํางานใหรัฐบาลดังผูเขียนกลาว การเก็บภาษีทางออม อยาลืมวาการเก็บภาษีทางออมนี้เกือบจะถึงขีดสุดอยูแลว ถํ้าทําตอไปก็เกิดความเดือดรอนเทานั้น เพราะฉะ นั้นการท่ีจะคิดหาเงินทางเก็บภาษีทางออมนี้ไมควรหวังมากนัก หาไมแผนดินจะรอนทุกเสนหญา

การหาเงินโดยหวังพึ่งช่ือเสียงของรัฐบาล ก็เชนเดียวกันกับท่ีไดกลาวแลวขางตน ถาดีจริงมีคนเช่ือท่ัวโลกก็ดี แตนี่เราแนใจละหรือวาเขาจะเช่ือ การทําการคาท้ังหลายน้ันก็ตองมีท้ังทางไดทางเสีย ถาเราเสียเขามากๆแลว ใครเลยเขาจะเช่ือใหเรายืมเงินคลอง การท่ีจะเสียนั้นอาจมีไดเปนแน เพราะท้ังเจาหนาท่ีผูใหญท่ีนับวาเปนผูชํานาญก็ยังไมมีความชํานาญจริงอยางไร หรือพวกคนงานก็ยังไมมีฝมือท่ีเคยชินอยางไร อาจพล้ังพลาดไดงาย ประเทศรัสเซียนั้นเคยไดมีโรง งานมากอนแลว แตกระนั้นเม่ือจะขยายใหญโตก็ยังเกิดลําบากเสียหาย เพราะขาดความชํานาญและฝมือดัง กลาวแลว คนท่ีคาขายชํานาญแลวก็ยังพล้ังพลาดได ทําไมเราซ่ึงไมเคยทําการคาขายมาเลยจะพลาดพล้ังไม ได นอกจากนั้นเมืองเราเปนเมืองเล็ก หนี้เราก็มีอยูแลวมากมาย ถาเจาหนี้ท่ีมีอยูเดี๋ยวนี้เขาไมเช่ือถือวิธีกระทําการของเราวาจะเปนผลสําเร็จ นึกละหรือวาเขาจะลอยหนาใหเราเฉยๆโดยไมขอยึดทรัพยเราไวเปนประกัน นอกจากนี้เราก็ปรากฏอยูแลววา พวกเจาหนี้ของเราเขาไมเห็นดวยกับวิธีการดังนี้อยูแลว เม่ือเราทําข้ึนเขาก็คงมาทวงหนี้ทันที หรือไมทวงคืนเขาก็จะขอยึดส่ิงของเปนประกันดังมีตัวอยางมาแลว สําหรับเรานั้นเขาอาจเขายึดรถไฟขายใชหรืออะไรเสียเม่ือใดก็ได สันนิบาตชาติจะมาทําอะไรใหเราได เราจะเอาตัวไปเปรียบกับประเทศรัสเซียนั้นไมได เขามีคน 190 ลานคน และท่ีดินก็ใหญโตกวาเราหลายสิบเทา ใครจะทําอะ ไรเขาก็ลําบากกวาท่ีจะทําอะไรกับเราเปนอันมาก เทียบกันไมไดเลย ขอ 12 พวกหนักโลกทําใหถวงความเจริญ คนหนักโลกดังผูเขียนกลาวนี้ ขาพเจาไมเห็นวาจะหมดไปได นอกจากนั้นใครจะยอมรับวา ใครหนักโลก ตัวก็พูดวาคนอ่ืนหนักโลก เรามักเห็นตัวเราไมถนัด เขาหนักเสมอ ตางคนตางก็นึกเชนนั้นเสมอเปนธรรมดา เราเห็นวาเราทําความดีใหชาติ คนอ่ืนเขาก็คงมีเหตุผลอยางเดียวกันท่ีจะนึก ดังนั้นคนเรายอมมีใจคิดดวยกัน ใครจะมาเปนผูตัดสินวา ใครผิดใครถูกโดยไมมีขอพิสูจนอยางใดชัดยอมไมได เชน พวกปรปกษของรัฐบาลบางจําพวกท่ีกลาวมาขางตนนั้น เขาอาจเห็นตัวเขาไมหนักโลก แตเห็นคนอ่ืนหนักก็ได ขอ 13 วิธีซ่ึงรัฐบาลจะหาท่ีดิน แรงงาน เงินทุน หลักสําคัญท่ีควรคํานึงคือ รัฐบาลตองดําเนินการโดยละหมอม ไมประหัตประหารคนม่ังมีนั้น ขาพเจาขอใหเปนดังนั้นจริงๆเถิด ลงทายเขาเกรงจะหันเขาหาวิธีอยางรัสเซียใชคือ เก็บภาษีสูบเลือดไปทีละเล็กละนอย ใหใบบอนดซ่ึงไมมีราคาเกินกระดาษ จัดการเขาประหารคนม่ังมี หาวาคนม่ังมีหนักโลกเสียละกระมัง ขอ 14 เจาของท่ีดินเวลาน้ีไมไดรับผลจากท่ีดินเพียงพอ

ความเปนไปดั่งผูเขียนกลาวอาจเปนจริงได และวิธีการท่ีจะคิดซ้ือท่ีดินกลับคืนโดยไมใชการริบนั้นก็คงจะเปนการดี ถาการซ้ือคืนนี้ซ้ือโดยผูขายเต็มใจขายใหราคาซ้ือพอสมควรและซ้ือดวยเงินตรา แตถาหากซ้ือท่ี จะซ้ือโดยใหกระดาษแผนหนึ่งคือ ใบบอนด ซ่ึงอาจมีผูเช่ือวาไมมีราคาอะไรนอกจากกระดาษแผนหนึ่งแลว เห็นจะทําการซ้ือตามใจผูสมัครขายไมสะดวกนั้น เพราะการเอาใบกูเงินมาซ้ือนี้ก็ไมมีอะไรมาประกันนอก จากช่ือเสียงท่ีหอมของรัฐบาล ซ่ึงไดพูดขางตนแลววา อาจเห็นไปไดถารัฐบาลทําการคาพลาดพล้ังไป รัฐ บาลจะเอาดอกเบ้ียรอยละ 7 รอยละ 8 ท่ีไหนมาใชตามท่ีวา ลงทายราคาใบกูนั้นก็คงไมมีเกินราคาสําหรับกระ ดาษแผนนั้นแผนเดียว ขอ 15 การซ้ือท่ีดิน การซ้ือท่ีดิน นา และสวนท้ังหมดนั้นยอมทําใหเกิดความลําบากแกราษฎรได เพราะชาวนาท่ีมีนาเปนของตัวเองก็ยังมีอยูอีกมาก การจะซ้ือท่ีท่ีเจาของไมไดทําเองก็พอทําเนา เพราะก็ยุติธรรมอยูท่ีจะทําดังนั้น เม่ือเจา ของไมไดทําอะไรกับท่ีดินนั้นจะเก็บเอาไวทําไม เพราะฉะน้ันไมขัดของในขอนี้ แตจะบังคับซ้ือท่ีท่ัวไปนั้นจะกระไรอยู เพราะบัดนี้ก็ปรากฏอยูเนืองๆวา ราษฎรที่ชอบถางปาทําอะไรตามอิสระก็ยังมีอีกมาก เม่ือเขาลงแรงเขาถางอยางนั้นก็โดยประสงคจะปลูกพืชผล กลับไปบังคับซ้ือของเขาเสีย ดั่งนี้เกรงจะทําใหเกิดความไมพอใจ ในท่ีสุดก็จะตองบังคับหรือริบเอาเทานั้นเอง ขอ 16 รักชาติหรือรักตัว การท่ีมนุษยรักตัวนั้นไมตองมีใครสอนเกิดมาก็มีอยูประจําเปนของธรรมชาติใหมาแลว คนเรานั้นจะทําดีหรือจะทําอะไรก็เพราะหวังแกตัวและลูกหลาน ถาผูใดรักตัวเองไมเปนแลวก็จะรักอะไรอื่นอีกไมไดเลยเปนอันขาด การที่จะรักอะไรไดจริงๆจังๆยอมจะเกิดความรักตัวกอนท้ังส้ิน ชาติท่ีเกิดข้ึนไดนั้นก็เพราะความรักตัว อยากจะถนอมตัวใหพนภัยจึงเขารวมกันเปนหมูที่มีความรูสึกรวมกันและชวยกันรักษาตัว เพราะการท่ีจะรักษาตัวไปคนเดียวสูภยันตรายลําบาก ถารวมกําลังปองกันรักษาก็สะดวกเขาดังนี้จึงเกิดการรวมกันข้ึนเปนหมูเพื่อชวยกันและกันรักษาผลประโยชนสวนรวมของหมูดวย หมูๆเดียวกันรักษาตัวยากอีก หมูตางๆจึงรวม กันข้ึนเปนพวกเปนชาติ ท้ังนี้ก็เพื่อจะไดรวมมือกันรักษาสิทธ์ิผลประโยชนของคนในชาติ และประโยชนสวนรวมของชาติท่ีทําใหชาติต้ังอยูได การรักษาชาติจึงเกิดข้ึน และแลเห็นไดชัดวา การรักษาชาตินั้นยอมเกิดเพราะรักษาตัวเลยจะรักพวกพองผิวพรรณอันนั้นเทานั้น ชาตินั้นก็ไมไดแปลวา ท่ีดิน ถาท่ีดินเปนชาติแลว ท่ีดินในเกาะรางจะเรียกชาติอะไรเลา เพราะฉะน้ันการท่ีจะพูดวา คนท่ีเชาท่ีเขาอยูหรือคนท่ีมีท่ีดินของตัวเองวา ใครจะรักชาติมากกวาใครนั้นเฉยๆไมได เราจะรูไดวาจะรักมากกวาใครกลับจะตองไปพิสูจนเสียอีกวา ถาชาติพังทะลายเสียแลวผูใดจะเสียประโยชนมากกวากันเปนคะแนนวัดความรักชาติเสียอีก เพราะคนยอมรักของๆตัว และประโยชนของตัวเปนใหญจึงจะมีความรักใครสวนรวมคือ ชาติ ท่ีคอยชวยปองกันผลประ

โยชนอีกนั้น ผูเชาหองแถวเขาอยูอาจรักชาติมากกวาคนท่ีมีท่ีดินก็ได แตตองอยาลืมวาคนพวกนี้นั้นถึงแมชาติจะเสียไปตนก็ไมไดเสียอะไรสําคัญสวนตัว นอกจากความภูมิใจในการเปนชาติอิสระ สวนการเชาก็เชาเขาอยูตามเคย สวนท่ีมีท่ีดินนั้นตรงกันขาม ถาเสียชาติแลวอาจเสียของของตัวไปดวยก็ได และเสียความภูมิ ใจในความเปนไทยข้ันท่ี 2 ดวย ซ่ึงตางกันอยู เราตองเขาใจใหดีเสียกอนวา ชาติคืออะไร หาไมจะรักไปใน ทางท่ีไมถูก เราอาจบอกวารักชาติมากกวาตัว แตถาการกระทําท่ีดําเนินอยูนั้นแสดงวามิไดหวั่นเกรงอัน ตรายท่ีจะพึงมีมายังชาติของตัว คิดแตจะหาช่ือเสียงเขาตัว ในการที่จะไดช่ือวา ไดชวยชาติรักชาตินั้นอาจเปนการชี้ตรงกันขามวาไมรักชาติ พยายามจะขายชาติ ทําลายชาติเพื่อความเฟองฟูในเกียรติยศของตัวก็ได ท่ีดินกลายเปนของกลางนั้นจริงอยูอาจมีคนรักษา แตคนท่ีรักษาทุกคนก็คงไมต้ังใจรักษาเทาท่ีท่ีเปนของตนจริงๆ ขอนี้เปนความจริงของมนุษยชาติ หาไมท่ีสาธารณสถานในประเทศเราคงไมสกปรกด่ังเปนอยูเดี๋ยวนี้เลย สวนหลวงท่ีงดงามไดตองการเงินและคนเขาไปมากๆ ผิดกับบานท่ีไมเสียเงินคารักษาเทาใดก็เห็นไดชัดๆ เพราะการรักษาท่ีของกลางนั้นตนไมไดอะไรดวย เงินเดือนนั้นถึงจะดีวิเศษหรือดีพอปานกลาง ไมใหถูกตําหนิไดก็ไดจํานวนเทากัน นอกจากนั้นเม่ือมีหลายๆมือ การเก็บเกี่ยวรักษาก็คงจะมิไดขาด การที่พูดดังนี้ผูเขียนอาจพูดไดวาเปนการดูหม่ินขาราชการผูชํานาญก็ได แตก็พูดไดเชนเดียวกันวา พวกผูชํานาญท่ีเท่ียวสอนราษฎรและวาราษฎรไมเปดหูเปดตานั้นก็ออกจะเปนการดูหม่ินราษฎรไดเทาๆกัน ราษฎรเวลานี้ตอง การดูตัวอยางหรือทางจรรยาอันใดท่ีหนังฉายก็ได ราษฎรที่เห็นพากันชอบทําเสมอ ในการเศรษฐกิจก็เหมือน กัน ปรากฏวาราษฎรอยากรูอยากเห็นวิธีการใหมๆถมไป ขอท่ีขัดของอยู ณ บัดนี้นั้นเปนเพราะพวกผูชํานาญท่ีออกไปทําการส่ังสอนนั้นยังไมไดทําใหราษฎรเล่ือมใสเพียงพอจึงไมเช่ือ เพราะมิไดทดลองวิชาท่ีนําไปสอนใหเห็นประจักษตาเสียกอน พวกท่ีไปสอนก็สอนตํารา (เท่ียวร่ี) เทานั้น ความบกพรองของเรามันอยูท่ีมีเทียวร่ีมากไปและขาดแปล็กตีสเทานั้น เพราะฉะน้ันจะวาราษฎรไมอยากเรียนนั้นไมถูก การที่ไมได ผลดังนี้ก็เพราะการสอนการวางตัวอยางไมดีตางหาก เพราะฉะน้ันไมควรดูหม่ินราษฎรเลย ถาใครดูหม่ินราษฎรไดผูนั้นก็ควรดูหม่ินตัวเองไดเทาๆกัน การที่จะวาราษฎรจะไดรับความสุขสมบูรณยิ่งข้ึนเม่ือใหรัฐบาลจัดการเศรษฐกิจตามโครงการท่ีเขียนมานี้นัน้ ก็เปนแตทางคาดผลสําเร็จในตํารา (เทียวร่ี) วาจะเปนดังนั้น ดังท่ีปรากฏอยูทุกวันนี้นั้นในประเทศท่ีใชวิธีการอยางเดียวกันผลกกลับตรงกันขาม เชน ในประเทศรัสเซียปรากฏวาราษฎรไดรับความลําบากข้ึนกวาเกาในเร่ืองปจจัยท้ัง 4 ท่ีจะใชเล้ียงชีวิตเปนอันมาก ถึงกับอดตายกันมากมายน้ีจะทําใหราษฎรไดรับความเจริญอยางชนิดนารังเกียจดั่งนี้อยางนั้นหรือ ผูเขียนกลาววา ขาราชการในปจจุบันนี้สวนมากเปนตระกูลท่ีเคยทํานา และตองละท้ิงท่ีนาเขามารับราชการนั้น ไมใชจะหมายวา พวกขาราชการท่ีท้ิงท่ีนาเขามาดั่งนี้รักชาตินอยกวาชาวนามิได ขอนี้พูดตามจริงก็ดูไมใครมีใครเขาเท่ียววามากนัก นอกจากขาราชการชนิดนั้นจะกินปูนรอนทองไปเอง การรักชาตินั้นก็ไดกลาวแลววา ใครรักมากรักนอยพิสูจนไดยาก สําหรับขาราชการที่ละท้ิงนานั้นก็ไมใชรักชาตินอย แตการละท้ิงที่นาเขามารับราชการนั้น หาใชเพราะมีจุดหมายในการรักชาติเปนท่ีต้ังอันเดียวไม การที่ละท่ีนาเขามานั้น ถาจะใหเหตุผลแลวก็ตองวาเพราะรักตัวเองมากกวาอ่ืน หมดนํ้าใจท่ีจะคิดทะนุบํารุงพื้นท่ีดินซ่ึงเปนของบิดา

มารดา ปูยา ตาทวด เพราะความกลัวเหนื่อย อยากหาความสุขสบายใหไดงานเบาๆและเงินมากๆ ถาเราจะวาคนท่ีละท้ิงท่ีนาเขามารับราชการทําดั่งนี้เพราะความรักชาติแลว ขาราชการอื่นๆตลอดจนบุคคลท่ีเท่ียววิ่งซุกหัวกะไดบานผูมีบุญไหวกราบขอนาทํา หรือผูใหญท่ีจะจัดการเอาลูกหลานของเขาไดรับราชการโดยทางใดทางหนึ่งก็จะตองนับวาเพราะรักชาติเหมือนกัน ขอ 17 ระวังคําลอลวง ผูเขียนกลาววา มีพวกบุคคลท่ีนิยมลัทธิใหเอกชนตางคนตางทํานั้นพยายามลอลวงใหราษฎรใหหลงเช่ือในความคิดความประเสริฐไปในทางนั้น ขาพเจาเห็นวา ไมตองลอลวงก็เห็นจะไดผลอยูแตเดิมแลว ลัทธิอันนั้นไมมีผูใดประกาศสอน หรือท้ิงใบปลิวลัทธิอันนั้นก็เกิดอยูเปนธรรมดามนุษยแตไหนแตไรมาแลว แตถาบัดนี้มีพวกนี้อยากเท่ียวลอลวงตางๆอีกอยางจริงจังดังผูเขียนกลาวแลว ขาพเจาอยากจะขอเพิ่มเติมอีกดวยวา พวกท่ีคิดจะลอลวงไปในทางอ่ืนก็มีมากเหมือนกัน เชน พวกท่ีลอใหคนนิยมนับถือไปในทางศาสนาพระศรีอาริย คอยเก็บตนกัลปพฤกษก็มี ลอลวงใหอยากไดส่ิงท่ีไมเห็น ส่ิงท่ียังทําไมไดจนในท่ีสุดแทนท่ีจะไดไปสวรรคของพระศรีอาริยมันจะเลยกลายตกสูอเวจีของพระศรีอาริยเสียก็เปนได เพราะพวกลอลวงนี้เท่ียวพูดกลอมเกล้ียงอธิบายใหเห็นแตทางที่จะได สวนผลรานนั้นไมนึกถึง ลอเอาดวยความโลภ ความโมหะท่ีเขาปดบังนัยนตารูไรปญญาไมเห็นทางอ่ืน ใหครอบงําอยูในความงมงาย ซ่ึงเปนอากาศธาตุของเทียวร่ีเทานั้น พวกเหลานี้ยอมเปนพวกท่ีเปนอันตรายตอสันติสุขของประเทศอยูมิใชนอย ราษฎรก็จําเปนตองระวังเหมือนกัน ขอ 18 ขาราชการบางคนเกียดกันไมอยากใหราษฎรเปนขาราชการ คําพูดเชนนี้เปนคํากลาวโทษขาราชการโดยไมยุติธรรม หมูบุคคลหรือขาราชการท่ีคัดคานวารัฐบาลไมควรทําอุตสาหกรรมน้ัน ถามีจริงดั่งขอหาก็คงเปนเพราะวาเขาเหลานั้นเห็นภัยท่ีจะมาถึงราษฎรท่ีเขาพยายามทะนุบํารุงมากกวาท่ีจะเกียดกัน ถาเห็นวาไฟจะไหมบานหมูบุคคลก็ชวยกันปองกันมิใหไฟนั้นเกิดข้ึนจะเรียกไดหรือวาเขาเหลานั้นเกียดกัน ตัดอาชีพของพวกท่ีจะมาทําการกอสรางตึกท่ีถูกไหมนั้น ขาราชการเทา กับเปนผูท่ีรับจางราษฎร ถาเขาพยายามปองกันภัยมิใหมาถึงราษฎรจะเรียกวาเขากีดกันหาควรไม การที่จะคิดแยงอาชีพของราษฎร เชน การทํานา ทําสวนเสียอีกเปนส่ิงท่ีควรรังเกียจ และนับวาเปนการกีดกันมิใหราษฎรไดมีอิสระทํามาหากินตามใจชอบ ถาคิดจะชวยราษฎรใหมีความสุขมากข้ึนก็ควรที่จะหาทางชวยท่ีจะไมเปนการขัดขวางตอความอิสระภาพของราษฎรในการทํามาหากินจึงจะถูก แตแทนท่ีผูเขียนจะคิดจัดการหาทางปองกันมิใหใครมาทํารายราษฎร โดยกีดกันมิใหเขาทํานาทําสวนซ่ึงเขาเคยทํามาต้ังแตคร้ังปูยาตายาย ผูเขียนกลับกลาวโทษผูท่ีพยายามจะชวยปองกันมิใหราษฎรถูกแยงอาชีพดั่งนี้หาควรไม อีกประการหนึ่งเพื่อช้ีใหเห็นชัดวา ขาราชการมิไดกีดกันผูใดท่ีประสงคจะเขารับราชการเลย ขอซักตัวอยางซ่ึงผูเขียนเปนผูกลาวเองวา มีขาราชการเปนอันมากท่ีมีตระกูลเปนชาวนาคือ แปลวาเปนราษฎรไดละท้ิงไรนาของตัวเขามารับ

ราชการดังนี้ นอกจากนี้วิธีการรับคนเขารับราชการไมมีส่ิงใดท่ีแสดงวาเกียดกันชองตางๆก็เปดอยูเสมอหนากัน ใครมีคุณวุฒิดีเขาทําราชการไดเต็มท่ี ไมมีขีดข้ันวาคนน้ันเปนชาวนา คนนั้นเปนชาวสวนเขาทําราชการไมไดดังนี้จะเรียกวากีดกันอยางไรได เร่ืองท่ีวาราษฎรไทยมีนิสัยชอบทําราชการนั้นมีความจริงแคใดก็ไดกลาวมาแลวแตตน แตจะขอเนนใหฟงอีกวา คนไทยไมชอบเปนขาราชการชนิดท่ีตองตรากตรําลําบากขุดดิน ขาราชการที่เปนอยูเดี๋ยวนี้แทบทุกคนจะไมมีใครอยากเปนขาราชการเลยถาตัวตองไปทําการขุดดินไถนา แทนท่ีนั่งโตะช้ีนิ้ว อยาวาแตจะใหไปขุดดินหรือทํางานหนักอันใดเลย แมแตส่ังใหยายไปรับราชการหัวเมืองก็ไมชอบเสียแลว ดังนี้ใครบางท่ีอยากเปนขาราชการชนิดท่ีผูเขียนจะไดจัดใหมีข้ึน ถาผูเขียนกลาววาคนไทยนั้นมีนิสัยชอบเปนคนนั่งช้ีนิ้วใหผูอ่ืนทํางาน ขาพเจาไมคัดคานเลย เพราะเปนความจริง ขอ 19 ยกเวนเอกชนบางจําพวกท่ีไมตองรับราชการ รัฐบาลจะบังคับใหราษฎรทั้งหมดเปนขาราชการหรือ ? ผูเขียนตอบวาไมจําเปนตองบังคับราษฎรท้ังหมดใหเปนขาราชการ รัฐบาลอาจยกเวนเอกชนท่ีม่ังมีพอท่ีจะแสดงตนวาจะเล้ียงชีพตอไปเองไดใหทําการเปนอิส ระ ถาการเปนไปดังนี้อยางตรงไปตรงมาก็ดี แตเนื่องจากคําวา อาจยกเวนได แตตองแสดงวาเล้ียงชีพตอไปเองไดดังนี้ มันเปนเคร่ืองลออยูในตัว คอนขางจะเปนท่ีสงสัยวาราษฎรสวนมากจะถูกบังคับใหเขาทํางาน เพราะขอพิสูจนท่ีจะเล้ียงตัวไดหรือไมนี้ รัฐบาลเปนผูต้ังปญหาพิสูจน ขอสําคัญในการพิสูจนจะเปนอยางไรก็ไมทราบแนนอน แตทําใหเกรงไปวาขอพิสูจนเปนอันมากท่ีจะเกือบไมมีผูใดหลีกเล่ียงไดเสียเลย ทางท่ีควรนั้นถารัฐบาลเอยากใหราษฎรรับความสุขสมบูรณ โดยไมทําความเดือดรอนใหเกิดข้ึนแลวแทนท่ีจะไปพิสูจนวาราษฎรจะเล้ียงตัวของเขาไดหรือไม รัฐบาลควรจะเดินแผนตรงกันขามคือ ใหราษฎรมาพิสูจนวาตนเองเล้ียงตัวไมไดตอไป ขอใหรัฐบาลชวยเล้ียง คร้ันแลวรัฐบาลก็รับเล้ียงคนเชนนั้นตอไปจะเหมาะกวากระมัง ถาไมใชวิธีดังนี้การพิสูจนของรัฐบาลนั้นจะกลายเปนการบังคับใหราษฎรทํางานไป นอกจากนี้เม่ือรัฐบาลดําเนินเศรษฐกิจดังนี้แลวถึงแมรัฐบาลจะไมมีนโยบายท่ีจะบังคับคนท่ัวไปเขาทํางานในช้ันตนนี้ก็จริง ตอไปก็คงตองคอยๆตะลอมคนท่ีทําการอาชีพเปนอิสระนั้นเขามาในวงการบังคับใหทําการใหรัฐบาลทุกที โดยวิธีเก็บภาษีสูบเลือดทางออมทีละเล็กทีละนอยจนคนนอกน้ันส้ินกําลัง อกเขาก็วิ่งกระเสือกกระสนเขาหาแอกเอง อันเปนวิธีการบังคับทางออมท่ีประเทศรัสเซียเขาเคยใชเพื่อดําเนินการโดยนโยบายท่ีแสดงวาไมกดข่ีราษฎรอยางของผูเขียนนี้ ขอ 20 อาชีพอิสระ การอนุญาตใหราษฎรมีอาชีพอิสระไดก็แตเฉพาะอาชีพ เชน นักประพันธ แพทย ทนายความ และชางเขียน และการมีโรงงานบางชนิดที่มีอยูกอนแลว สวนการทํานาหรือทําสวนนั้นดูไมปรากฏเลยวาอนุญาตอยางไรก็ดี ถึงแม ณ บัดนี้จะอนุญาตใหราษฎรมีโอกาสที่จะทําอาชีพอิสระไดบางก็จริง แตตอไปนากลัวจะคอยดําเนิน

วิธีการสูบเขาไปหารัฐบาลจนหมดส้ินดวยวิธีเก็บภาษีทางออม และโดยการแสดงความขัดของเล็กๆนอยๆ ซ่ึงเปนการบังคับอยูในตัวใหเลิกอาชีพอิสระ การที่สัญญาวาจะอนุญาตน้ีไมสูจะมีน้ําหนัก ขาพเจายังอดวิตกไมไดเลยวา ในท่ีสุดก็จะกลายเปนอยางรัสเซีย ซ่ึงเขาคอยๆทําลายอาชีพอิสระน้ีไปทีละนอยๆจนในท่ีสุดเกือบจะไมเหลือเลย ถาผูใดอยากทราบวา ขาพเจาทราบความเปนไปในประเทศรัสเซียนี้มาไดอยางไรแลว จะบอกหนังสือใหอานก็ได นอกจากนี้เรายังชอบเสรีภาพ ถาปลอยใหทําอิสระไดก็คงมีคนทํากันเปนอิสระเปนสวนมาก ถาเปนดั่งนี้แลวโครงการนี้จะดําเนินการไปอยางไร เม่ือดําเนินไปตามท่ีมุงหมายไมได รัฐบาลก็ตองเปล่ียนแปลงวิธีการ ซ่ึงในท่ีสุดก็ตองบังคับโดยทางออมใหตองเลิกไปเองด่ังในเมืองรัสเซีย อยาลืมคําท่ีพวกรัสเซียเขาพูดไววา “การที่เขายังทําไมสําเร็จดั่งประสงคนั้นเปนเพราะประเทศอ่ืนๆท่ัวโลกยังไมเปนอยางเขา ถาท้ังโลกกลายเปนดําเนินวิธีอยางเขาแลว การก็สําเร็จโดยเรียบรอย” นี่ก็เชนเดียวกัน ถาไมสําเร็จก็คงบอกวาเพราะทุกคนยังไมรักชาติ หรือยังไมรักการเปนทาสพอจึงยังไมสําเร็จก็เม่ือไมสําเร็จจะนั่งอยูนิ่งๆคงเปนไปไมได คงตองเดินวิธีทําใหสําเร็จ รัสเซียเขาก็ไมนั่งนิ่งๆ เขาคิดท่ีจะใหมีการจลาจลข้ึนในโลกเสมอๆ การเปล่ียนแปลงในประเทศเรานี้ก็จะกลายเปนสวนหนึ่งของโครงการของรัสเซียก็ได เพราะฉะน้ันในท่ีสุดขาพเจาออกจะรูสึกแนใจวาการอาชีพอิสระน้ีก็คงจะมีไมไดอีกตอไปในประเทศเรา ขอ 21 ผลดีของราษฎรสมัครสวนมากท่ีสมัครเปนขาราชการ ในขอนี้ถาราษฎรสมัครเปนขาราชการเองโดยไมตองบังคับทางออมหรือทางตรงก็ดี สวนผลดีท่ีรัฐบาลจะไดรับนั้นนอกจากนั้นบรรดาขาราชการผูชํานาญตางๆท้ังท่ีนั่งอยูในสภาบํารุงเศรษฐกิจและนอกสภาก็คงจะไดผลดีอันประเสริฐเหมือนกัน ใครที่หวังจะไดตําแหนงผูชํานาญนี้สักตําแหนงหนึ่งแลวยอมอยากใหเขาดํา เนินเปนอยางนี้แน เพราะถาเปนดั่งนี้แลวตนก็จะไดเปนนายช้ีนิ้วท่ีมีทาสมากๆสําหรับใช ขอสําคัญตองระวังแตวา อยาใหกลายเปนการบังคับใหราษฎรทํางานไปก็แลวกัน เพราะถาเปนการบังคับแลวราษฎรขัดขืนแลวพากันหนีเขาปาก็ได คนไทยเรานั้นเลือดรอนไมเหมือนคนรัสเซียท่ีจะยอมใหเถือเลนงายๆนั้นไมมี ถายิ่งรูวาผูใหสัญญาวาจะใหความสุขแลวเอาความทุกขความลําบากมาใหแลว เขาอาจจะพากันเอะอะก็ได ถาเอะอะไมสําเร็จก็อาจหนีรอนไปพึ่งเย็น เชน ไปสมัครอยูกับฝร่ัง เปนตน ท่ีเมืองรัสเซียนั้นราษฎรตองหนีรอนไปพึ่งเย็นก็มีเปนอันมาก แตท่ีออกไปนอกประเทศไมไดมากก็เพราะรัฐบาลทํากําแพงกั้นดวยวิธีตรวจใบอนุญาตเดินทาง และการหาเร่ืองลงโทษผูท่ีพยายามหลบหนี นอกจากนั้นเม่ือเร็วๆนี้ก็มีกบฏรัสเซีย และถาถามวา ถาพวกราษฎรรัสเซียไมพอใจวิธีการเชนนี้แลวทําไมเขาไมโหวตใหรัฐบาลออก และเปล่ียนแปลงการปกครองใหม ขอนี้ตอบไดวา การท่ีรัสเซียสามารถเก็บคนไวเปนสัตวหรือทาสไดนั้นก็โดยคนท้ังเมืองเปนสปายซ่ึงกันและกันใหบังเกิดความไมเช่ือถือไปหมด กลาวคือ เพาะนิสัยอันเลวใหตางคนตางหมดความเช่ือถือกันหมด สปายในรัสเซียนั้นมีต้ัง 70% ของพลเมือง สปายเหลานี้เกิดข้ึนโดยวิธีหักหลัง (แบลคเมล) บาง ลอลวงบาง จนในท่ีสุดไมมีใครจะเช่ือกันได เม่ือความเปนไปในรัสเซียเปนดั่งนี้ก็ไมมีใครที่จะกลาคิดอะไร เพราะไมรูวาใครจะเช่ือใครได ในการโหวตเลือกผูแทนราษฎรก็ไมยอมใหออกเสียงจริงๆ ใครมีเสียงแหลมมากใน

ท่ีประชุมวา ไมเห็นดวยกับคนท่ีรัฐบาลจัดมาใหเปนผูแทนตําบลนั้น ผูนั้นก็ถูกรังแกตางๆจนในท่ีสุดไมมีใครกลาทําอะไร นี่เราจัดการใหคนของเรากลายเปนคนอยางนี้บางอยางนั้นหรือ การท่ีจะดําเนินโครงการเศรษฐกิจแบบนี้ผูเขียนกลาววา จะทําใหเปนการตัดการรบพุงระหวางคนตางช้ันนั้นยอมไมจริง กลับจะทําใหเกลียดกันยิ่งข้ึน และไมไวใจกันยิ่งข้ึน สวนช้ันนั้นก็คงไมหมดไป คงกลายเปนผูชํานาญท่ีคอยน่ังช้ีนิ้วกับขาราชการท่ีตองทํางานกรรมกร หรือผูเขียนจะนึกวาตนและพวกพองท่ีเปนผูชํานาญการ รักชาติพอท่ีจะสละกําลังรางกายของตนเองลงไปเปนกรรมกรเหมือนกับคนอ่ืนท่ัวไป และพยายามผลักดันใหชาวนาไดข้ึนมาเปนคนช้ีนิ้วบางเลา ขอเตือนอีกทีวาการท่ีจะไปบังคับใครใหทํางานอยางเปนทาสนั้นผูท่ีจะบังคับควรจะตองเคยเปนทาสถูกบังคับมากอนนั่นแหละ บางท่ีจะเห็นใจไดบาง ดังนี้ถาราษฎรไมสมัครยอมเปนขาราชการช้ันกรรมกรโดยนํ้าใสใจจริงแลวจะเห็นไดวา ผลดีและความสุขสมบูรณท่ีจะเกิดข้ึนดังสัญญาไวนั้นก็จะมีไดเฉพาะทานพวกผูชํานาญหรือคอยนั่งช้ีนิ้วบัญชาการเทานั้น สวนผลท่ีราษฎรจะไดรับแทนท่ีจะเปนความสุขจะกลายเปนฐานะท่ีตองนั่งรองไหน้ําตาทวมหัวเขา ขอ 22 การหมุนเวียนแหงเงิน ในขอนี้ผูเขียนกลาวถึงวิธีการจัดหาทุนซ่ึงแบงออกเปน 2 ประเภท ประเภทท่ี 1 นั้นเก็บไวสําหรับซ้ือของจากตางประเทศ ซ่ึงจะจัดใหเปนเงินตราท่ีมีราคาเปล่ียนไดจริงๆ สวนประเภทท่ี 2 นั้นเปนเงินท่ีรัฐบาลจะใชสําหรับแจกเงินเดือนขาราชการ จํานวนเงินประเภทท่ี 1 นั้นไมมีปญหา แตประเภทท่ี 2 นั้นรัฐบาลต้ังใจจะไมใหเสียเงินไปเลย กลาวคือ คิดทําบัญชีชนิดท่ีไมมีตัวเงิน (Money-free Account) แบบรัสเซียนั่นเอง การหักกลบลบหนี้กันนี้เปนการดีไดประโยชนแกผูให เพราะอํานาจต้ังราคาส่ิงของท่ีคนงานจะตองซ้ือกินนั้นอยูท่ีผูใหคือ รัฐบาล จริงอยูผูเขียนไดกลาวไววาจะมีเงินสํารองสวนนอยไวสําหรับกํากับเงินท่ีราษฎรเหลือใชท่ีหักหนี้ออกแลว แตเงินสํารองสวนนี้อาจไมตองมีเลยก็ได เม่ือถึงเวลาท่ีเปนจริงท่ีจะทําตามโครงการเชนนี้ รัฐบาลจะตองกลายเปนลูกหนี้ของรัฐบาลไปก็ได ขอนี้เปนส่ิงท่ีพึงบังเกิดไดโดยงาย และเปนส่ิงท่ีรัฐบาลจะแกตัวไดงายท่ีสุด อีกนัยหนึ่งในขอนี้ก็คือ รัฐบาลอาจสามารถโอนเงินสํารองธนบัตรท้ังส้ินไปรวมไวในประเภทท่ี 1 สําหรับซ้ือของตางประเทศ แตสําหรับประเภทท่ี 2 นั้นก็ทําธนบัตรข้ึนโดยไมมีสํารองกํากับ เพราะเช่ือแนวา อยางไรเสียเงินประเภทนี้ก็คงไมมีโอกาสเล็ดลอดออกไปทางอ่ืนได คงจะตองกลังเขาคลังหมดจึงไมจําเปนตองมีเงินสํารองไวกํากับเลยก็แทบได วิธีนี้เปนวิธีท่ีฉลาดท่ีมีความมุงหมายอยางเดียวคือ จะตบตาคนท่ัวไปท่ีเปนขาราชการใหหลงไปวาตนไดรับเงินจริงๆ เงินเหลานี้อาจดีไดก็แตการซ้ือขายระหวางรัฐบาลกับราษฎร ซ่ึงเปนลูกหนี้ของรัฐบาล แตถาซ้ือขายกับคนอ่ืนๆแลวอํานาจราคาซ้ือก็คงมีไมเทาใด เพราะคงจะเกิดความไมเช่ือถือข้ึน อยาลืมวาขาราชการนั้นอยากไดเงินเดือน ไมอยากเปนลูกหนี้รัฐบาล เพราะความตองการของคนนั้นไมอยูเฉพาะการกินหรือเคร่ืองนุงหมเทานั้น ความตองการอยางอ่ืนยังมีอีกมาก การหักกลบลบหนี้ในท่ีสุดราษฎรก็ตองเปนลูกหนี้ของรัฐบาลหมด เพราะรัฐบาลเปนผูกําหนดราคาส่ิงของท่ีจะขายใหราษฎร ซ่ึงอาจ

เปล่ียนแปลงราคาใหพอท่ีราษฎรจะตองเปนลูกหนี้เม่ือไรก็ไดดังกลาวมาแลว ผลท่ีสุดราษฎรหรือขาราชการนี้จะไมไดเงินสดสักสตางคเดียวก็อาจเปนได และคนใดไมอยากเปนหนี้ก็อาจตองอดอยากดวยไมมีของกินเพียงพอก็ได ภาษีทางออม การเก็บภาษีทางออมนี้ไดกลาวมาบางแลวขางตนเกือบถึงขีดท่ีสุดแลว ภาษีมรดกท่ีจะเก็บนั้นเช่ือวาคงจะไมไดเปนตัวเงินเทาใด คงไดกินแตพื้นท่ีเสียมาก และเก็บอยูไมเทาใดก็คงหมดไมมีเหลือ อยางมากก็คงไมเกิน 3 ช่ัวอายุคน ซ่ึงแปลวาเปนการริบอยางชาๆเทานั่นเอง ภาษีรายไดนั้นก็เชนเดียวกัน ราษฎรไมมีรายไดมากเทาใดท่ีเหลือใช รัฐบาลจะเก็บไดสักเทาใดคงไมมากเปนแน เพราะฉะน้ันออกรูสึกเช่ือวา การหาเงินทุนในทางนี้นั้นนาจะไมไดเงินมากเทาใด ออกสลากกินแบง (ลอตเตอร่ี) ขอนี้ไมขัดของ การกูเงิน การกูเงินภายในนี้ในเวลานี้รัฐบาลกําลังดําริจะกูเงินราษฎรเปนจํานวนเงิน 10 ลานบาท ขาพเจาเช่ือวา จะกูไดคร้ังนี้คร้ังเดียวเทานั้น เพราะตอไปนี้คงไมมี ถายิ่งมีภาษีรายได ภาษีมรดกแลว เงินท่ีจะหากูยิ่งไมมียิ่งข้ึน นอกจากนี้ราษฎรไมมีความไวใจในรัฐบาลแลว การกูเงินจะทําไดโดยยาก การหาเครดิต การท่ีจะจัดใหฝร่ังมาต้ังโรงงานน้ีคงทําไดดังท่ีรัสเซียทําอยู เพราะเขามีประกันคือ โรงงานของเขา ถาเราใชเงินเขาหมดเม่ือใด โรงงานนั้นก็เปนเร่ืองของเรา ดังนี้บางทีจะใชไดถาฝร่ังเขาตกลงตามน้ี ขาพเจาก็ตกลงเพราะไมเห็นเสียหายอันใด ถาเงินไมมีเขาก็เอาโรงงานของเขาเปนประกันไปเอง ขอสําคัญอยาเดินอยางรัส เซียก็แลวกัน วิธีท่ีกลาวกันคือ เม่ือรัฐบาลไมมีเงินเขาแลวก็หาทางท่ีจะจับผิดฝร่ังวา เขาทําผิดสัญญา และพยา ยามแยงเขาเฉยๆอยูรํ่าไป รัสเซียนั้นทําไดละท้ังไดช่ือวาเปนเอาทลอว (Outlaw) ของโลกอยูแลว ซ่ึงใหญโตเหลือเกินท่ีใครจะปรามได แตถาเราเร่ิมทําตัวของเราเปนเอาทลอวบางแลว อยาไดนึกเปนอันขาดวาเพื่อนบานเขาจะปราบไมไดอยางท่ีเขายังไมกลาปราบรัสเซีย ฐานะของเรากับรัสเซียนั้นตางกันไกลเทียบกันไมไดเลย ขอ 23 การทําดุลยภาพภายในประเทศ หักลบลบหนี้

วิธีทําใหเกิดดุลยภาพภายในไดนั้นขาพเจาเช่ือแนวา ไมมีทางใดดีกวาท่ีจะจัดการใหราษฎรเปนลูกหนี้รัฐบาล ดังท่ีผูเขียนเตรียมไวจะทําโครงการเศรษฐกิจนี้ ถาไมจัดใหราษฎรตองเปนหนี้รัฐบาลแลว ถารัฐบาลขาดทุนก็ขึ้นราคาขายเสียเอง ราษฎรก็ตองเปนหนี้มากข้ึน เพราะไมมีกิน รัฐบาลก็ลมละลายไดยาก ขาพเจาก็เช่ือวาจะทําใหสะดวกดี แตมีขอสําคัญอีกขอหนึ่งซ่ึงจะเดินคูกันไปกับการเปนหนี้นี้ขอสําคัญก็คือ เม่ือราษ ฎรเปนหนี้รัฐบาลมากข้ึน แตของก็ยังไมมีตองกินอยู ถาเงินท่ีตนจะซ้ือไมมีแลวก็จะเกิดการคิดลักขโมยของของรัฐบาลข้ึน เม่ือเกิดการขโมยดังนี้ข้ึนรัฐบาลก็จะจับเอามาลงโทษต้ังแตจําคุกไปจนประหารชีวิตอยางท่ีทําอยูในรัสเซียเปนแน เม่ือเปนดังนี้แลวบานเมืองจะหมดความสุข และรัฐบาลจะไปโทษวาคนเลวระยําหรืออุบาทวกาลีโลกไมไดเปนอันขาด ความรับผิดชอบนี้จะตองอยูกับรัฐบาลคือ ผูชํานาญท่ีนั่งโตะช้ีนิ้วเปนยมบาลประจําขุมนรกนี้เทานั้น ขอเสียหายขอนี้เปนส่ิงท่ีควรคิดอยู หรือเห็นดีที่จะไดลงโทษประหารชีวิต เพราะขโมยขาวโพด 2 ดอก หรืออะไรเชนนั้น ในประเทศสยามดังท่ีเปนอยูในรัสเซีย การที่จะเกิดความยากแคนอันนี้คงจะมีข้ึนโดยไมตองสงสัยเลย ท่ีรัสเซียอันเปนพระบรมครูของวิธีเหลานี้ยังปรากฏวาไมมีปจจัยท้ัง 4 อยางแจกจายราษฎรไดเพียงพอเลย เขาก็ดําเนินการแลวต้ัง 14 ป แตถึงกระนั้นจนทุกวันนี้ราษฎรยังไมอยูดีกินดีเพียงพอ เพราะถาซ้ือมากรัฐบาลไมขายหรือขายก็ตองเปนหนี้มาก ลงทายก็เกิดแตความทุกขทรมาน การเชนนี้คิดเลนในกระดาษสะดวกดีกวาท่ีจะทําจริง ขอ 24 ดุลยภาพระหวางประเทศ ดุลยภาพระหวางประเทศนั้นการท่ีรัสเซียใชอยูในเวลานี้ก็คือ นําอาหารของกินออกไปขายตางประเทศเพ่ือเอาเงินมาทําทุนซ้ือเครื่องจักร สวนราษฎรนั้นตองอดอยากเปนอันมาก เมืองไทยน้ันก็คงเปนอยางเดียวกัน เงินรายไดจากสินคาออกเวลานี้นั้นไดอยู 134 ลานบาทกวาจะทําใหไดมากกวานี้ก็กินเวลาอีกนาน และกวาจะถึงเวลาที่เราจะมีน้ําตาลกิน มีเส้ือผาใชบริบูรณจนถึงกับเราสามารถนําเงิน 134 ลานบาทนี้ไปใชซ้ือเคร่ืองจักรไดประเทศไทยอาจเปล่ียนมือผูปกครองเสียอิสรภาพไปก็เปนได หรือมิฉะนั้นถารัฐบาลทําการคาเองดวย คนท่ียังไมมีความชํานาญในการคาดังท่ีปรากฏอยู ณ บัดนี้ในหมูขาราชการผูชํานาญของเราแลว เงินรายได 134 ลานบาทนี้เกรงจะกลายเปนแตเพียงคร่ึงหนึ่งหรือตํ่ากวานั้นก็ได ขอ 25 การจัดเศรษฐกิจโดยรัฐบาลตองระวังไมใหมนุษยกลายเปนสัตว ในขอนี้ผูเขียนไดกลาวไววา ไดจัดการระวังมิใหราษฎรเปนสัตวตอไปเลย เพราะถาแกก็มีเบ้ียบํานาญให ผูหญิงก็จะไมใหเปนของกลางเลย กฎหมายลักษณะผัวเมียก็จะไมยกเลิก ราษฎรก็ยังมีบานอยูตามสภาพท่ีจะจัดใหดีข้ึน นั่นก็เปนการกรุณาดีอยู แตผูเขียนนึกวาสภาพการเปนสัตวหรือทาสกับความเปนมนุษยและความเปนไทนั้นมีขอสําคัญท่ีตางๆกันอยูคือ มนุษยนั้นยอมตองไดเสรีภาพจึงจะจัดวาอยูในสภาพของมนุษย ถามนุษยไมมีเสรีภาพ ความเปนไทท่ีจะทําอะไรในทางท่ีถูกกับกฎหมายไดดวยใจสมัครตลอดชีวิตแลว เม่ือนั้น

มนุษยก็กลายเปนสัตวหรือเปนทาสทันที การที่ระวังมิใหมนุษยกลายเปนสัตวนั้นตองระวังในขอนี้เทานั้นเปนส่ิงสําคัญ เพียงแตจะจัดใหมีเบ้ียบํานาญ ใหมีของกิน ใหมีบานอยู ใหมีกฎหมายลักษณะผัวเมียเทานั้นไมใชขอสําคัญ เพราะสัตวท่ีเราเล้ียงเราใชก็ยอมตองใหส่ิงเหลานี้อยูเหมือนกัน เชน เม่ือแกเราก็ปลอยไวในทุงใหกินอยูตามอําเภอใจ คอกโรงก็มีใหอยูโดยเฉพาะ ฉะนั้น การที่จะไมใหคนกลายเปนสัตวนั้นยอมอยูท่ีคอยเพงเล็งมิใหเขาเสียเสรีภาพของเขาเปนสวนใหญ แตตามโครงการเศรษฐกิจท่ีผูเขียนกลาวไวแลวนั้น ขาพเจาเห็นวาจะทําใหเปนผลสําเร็จไมไดเลยถาไมใชการบังคับ เพราะในข้ันตนราษฎรก็ไมมีสิทธิท่ีจะไปทําสวนไดตามใจสมัครเสียแลว และในขอความในพระราชบัญญัติท่ีจะออกกําหนดอยูชัดๆแลววา ราษฎรมีสิทธิในอสังหาริมทรัพยไมได การเชนนี้จะไมเรียกวาเปนการบังคับเปนการตัดเสรีภาพในทางท่ีถูกกับกฎหมาย และถูกหลัก 6 ประการท่ีคณะราษฎรไดประกาศในหลักเสรีภาพหรือ ดังนี้จะเรียกไดวาในความมุงหมายจัดตามโครงการนี้จะพยายามมิใหราษฎรกลายเปนสัตว แตก็ตองเปนทาส เม่ือคร้ังกอนพระบาทสมเด็จพระพุทธเจาหลวงประกาศเลิกทาสก็กลายเปนรัฐทาสเสียมากกวา สัตวนั้นอดอยากไดยากกวามนุษย เพราะมันหาหญากินไดสบายกวา แตรัฐทาสนี้ไมมีทางใดจะหากินทีเดียวนอกจากเปนทาส เพราะจะไปเพาะปลูกอะไรกินก็ไมไดเสียแลว ตกลงตองอยูในฐานะท่ีขาดเสรีภาพเสียยิ่งกวาสัตวพาหนะเสียอีก และแทนท่ีขา ราชการหรือรัฐทาสน้ีจะรักใครกันกับรัฐบาลกลับจะกลายเปนศัตรูกัน เพราะธรรมดาทาสกับนายนั้นจะรักใครกันถึงขนาดเห็นใจไมได ใครเลยไดยินบางวา ทาสนั้นมีความมานะความพยายามในการชวยเหลือสง เสริมความเจริญใหแกนายโดยน้ําใสใจจริง การท่ีมาเทียบวาถาคนกลาววา ราษฎรจะหมดมานะท่ีจะชวยสงเสริมความเจริญแลว ขาราชการบัดนี้ก็คงตองหมดมานะท่ีจะสงเสริมความเจริญดวยนั้นหาควรไม เพราะฐานะขาราชการ ณ บัดนี้กับฐานะขาราชการ ซ่ึงตองทํางานอยูใตเงาโครงการเศรษฐกิจของผูเขียนนั้นตาง กัน ขาราชการ ณ บัดนี้เปนไท เขาสมัครเขามาเองจะลาออกเม่ือใดก็ไมมีใครหาม สวนขาราชการของผูเขียนนั้นจะมาก็โดยบังคับทางออมมาแลวเปนอยางนอย และจะลาออกก็อาจไดรับโทษถึงตาย เพราะจะตองออก ไปอดตายดังท่ีเปนอยูในประเทศรัสเซีย ซ่ึงมีความเปนจริงอยูวา ถากรรมกรของรัฐบาลออกหรือถูกลงโทษไลออกจากงานท่ีทําแลว บัตรอนุญาตสําหรับซ้ืออาหารก็ถูกตัดดวย คนๆน้ันก็ไมรูจะไปหาอาหารกินท่ีใด ในท่ีสุดก็ตองอดตาย วิธีการเหลานี้อยานึกเลยวา จะไมโผลเขามาปรากฏในประเทศสยาม และอยางนี้หรือจะเรียกวาจะนําความสุขมาใหราษฎร ความเปนไปเหลานี้ขาพเจาจะบอกหนังสือใหอานไดเปนอันมากมีอาทิ เชน แอนอิโคโนมิคฮีสทอร่ีออฟโซเวียตรัสเซีย และหนังสืออ่ืนๆอีก ถาอยากทราบจริงๆก็จะบอกใหทราบตอไป ขอ 26 การแบงงานออกเปนสหกรณ ผูเขียนกลาววา สหกรณท่ีรัฐบาลจัดอยู ณ บัดนี้ผูท่ีเปนเจาของท่ีดินเทานั้นจึงจะเปนสมาชิกในสหกรณได สวนชาวนาที่เชานาทํามีจํานวนมากนั้นไมมีโอกาสที่จะเปนไดตามความขอนี้อาจเปนจริงได แตอยาลืม

นึกวาจํานวนคนท่ีไมมีนาของตนเองในประเทศไทยเวลาน้ีมีอยูเพียง 36% และในจํานวน 36% นี้ก็ทํางานรับ จางในเมืองตางๆก็ยังมีอีกมาก ขอ 27 รวมในกิจการตางๆ การจัดใหมีสหกรณในประเทศสยามน้ันควรจัดใหเปนไปดังรูปท่ีเดนมารกดําเนินอยู การสหกรณท่ีเดนมารกทําอยูนั้นไมเปนของรัฐบาล เปนสวนของราษฎรท่ีรวมกันข้ึนเปนสวนรวมของตัวโดยเฉพาะ ไมใชเอาคนมาเล้ียงไวเปนทาส ขอ 28 หมวดท่ี 9 รัฐบาลจะจัดใหมีการเศรษฐกิจชนิดใดบางในประเทศ ปองกันปดประตูคา การที่จะคิดการปองกันการปดประตูคานี้ก็เปนการดีอยู แตถาจะพูดถึงความจําเปนแลววา เราควรจะกลัวการปดประตูคาหรือไมก็จะตองตอบวา ไมควรกลัวเลย การปดประตูคานี้ ถาใครจะทํากับประเทศสยามแลวก็เปนการโงของผูนั้น เพราะจะมาเสียเงินทําเชนนั้นทําไมมีวิธีอ่ืนท่ีจะบังคับใหประเทศสยามตองยอมจํานนไดถมเถไปมีอาทิ เชน สงเรือรบซ่ึงมีเคร่ืองบินบรรทุกอยูเสร็จเขามากับเรือครูเซอร บรรทุกทหารมาข้ึนท่ีกรุงเทพฯก็คุมกรุงเทพฯอยูแลว ทุกวันนี้เรายอมรูดีวาเพื่อนบานเขาไมชอบวิธีการเศรษฐกิจแบบนี้ ถาเราทําข้ึนเม่ือใดก็ไมตองสงสัยเลยวา เขาจะไมสงคนของเขาเขามายึดทรัพยสินของเราดั่งกลาวแลว กวาเราจะมีกํา ลังพอท่ีจะปองกันการปดประตูคาได บานเมืองของเราก็หมดไปเสียแลว โดยแมแตบานประตูก็คงจะยังทําไมแลวทัน เพราะฉะนั้นการกลัวท่ีจะปดประตูคานี้เปนการกลัวท่ีหามูลมิได เปนการเอาอยางประเทศรัสเซียเทานั้น เพราะประเทศรัสเซียกลัวการปดประตูคาเปนอันมาก ท่ีรัสเซียกลัวเชนนั้นเพราะวาตนทําตัวของตนเปนเอาทลอวของโลกแลวกลัวใครเขาจะมาแกลง การที่ใครจะแกลงรัสเซียหรือบังคับใหรัสเซียตองยอมแพไดนั้น ไมมีหนทางใดกระทําไดสะดวกเทากับการปดประตูการคา เพราะถาจะยกทหารไปปราบก็คงจะส้ิน เปลืองเงินมากวาปดประตูคา ท่ีผูเขียนมิไดนึกถึงฐานะของประเทศสยามเรา มัวไปหลงเสียวาเหมือนกับรัสเซียหมด เขาจะทําอะไรก็คัดลอกเขาออกมาโดยมิไดไตรตรองใหสมเหตุสมผลเทานั้น เขามีวิธีการอ่ืนดีกวาถมไป เพราะเมืองเรานิดเดียวเทานี้ และสภาพก็เหมาะท่ีจะทําการรุกรานดวยกําลังทหารไดคลอง แคลว เพราะเราไมมีเคร่ืองปองกันการรุกรานอยางงายนี้เพียงพอ ยังจะมัวไปคิดการปองกันการปดประตูคาทําไมใหปวยการ คลายกับวางขวากขวางประตูบานกันขโมย แตนอนเปดหนาตาง 2 บานเต็มท่ี ดั่งนี้ขโมยอะไรจะดันไปเขาทางประตู ปนข้ึนหนาตางขโมยเอาของเสียมิดีกวาหรือ นอกจากนี้การที่ประเทศสยามจะเปนรัฐบริบูรณไปไดนั้นยังสงสัย เพราะเราขาดของดิบ (Raw Mate rials) ในการทําอุตสาหกรรม เราขาดท้ังเหล็กและท้ังถานท่ีจะทําการดั่งนี้กวาจะทําไดก็คงตองกินเวลานับ 100 ป

การท่ียกตัวอยางวา อังกฤษ เยอรมัน ฝร่ังเศสจะทําการดังนี้หมดนั้นก็ยังไมเปนจริง มิสเตอรแม็กโดนาล ฮิตเลอร และดาลาดิเอรอาจไดคิดถึงส่ิงเหลานี้ก็อาจเปนได แตก็ไมปรากฏวาใครเร่ิมทําการเหลานี้เลย แม็กโดนาลเองนั้นดูเหมือนจะเลิกเอาเสียดวยซํ้า สวนฮิตเลอรนั้นเดินแบบแฟสสิสมากวา และก็ไดขาววาทําการปราบปรามคอมมิวนิสตอยางเต็มท่ี ดาลาดิเอรนั้นก็ยังไมปรากฏวาทําอะไรดังนี้ อยางไรก็ดีถึงแมประเทศท้ัง 3 นี้เขาจะดําเนินการตามนี้ เขาก็คงไมกระทําไปดวยการบังคับราษฎรดังท่ีมีอยูในโครงการนี้ ประเทศเหลานี้เขามีเคร่ืองจักรเคร่ืองมือพรอมบริบูรณแลวตลอดจนคนท่ีชํานาญ ถาเขาจะทําจริงๆเขาก็มีโอกาสท่ีจะทําสําเร็จไดดีกวาเรามาก แตถึงกระนั้นก็ยังไมปรากฏวาเขาจะทํา แตถาผูเขียนเช่ือวาเขาจะทํากันแลวก็ลองดูเขาทดลองตอไปอีกมิดีกวาหรือ จะรีบฮวบฮาบเปนท่ี 2 รัสเซียทําไปรัสเซียซ่ึงเปนพระพรมครูเองก็ยังไมปรากฏวาไดผลอยางงามก็รอดูเขาไปอีกสักหนอยจะมิดีกวาหรือ ขอ 29 เอกชนเปนเจาของโรงงานทําใหระสํ่าระสาย การท่ีผูเขียนกลาวเชนนี้ ความจริงก็อาจมีไดบาง แตขาพเจาคิดวาถารัฐบาลจัดการเศรษฐกิจเสียเองหมด แลว และหามไมใหราษฎรจับจองท่ีดินเอง โดยการจํากัดออกสัมปทานแลว การระสํ่าระสายดังท่ีวานาจะมีมากกวานั้นอีก การปองกันความยุงยากระหวางนายจางกับลูกจางนั้นประเทศอิตาลีซ่ึงไดจัดการเศรษฐกิจตามแบบนี้ เขาก็มีวิธีปองกันและดําเนินการมาเปนการเรียบรอยดีมาก เร่ืองท่ีผูเขียนกลาววา ถาคนงานเปนขาราชการ และจะไมมีการหยุดงาน (Strike) นั้นไมเปนการแน การเปนคนงานหรือขาราชการก็เปนคนเหมือนกัน ถาคนงานไมพอใจได ขาราชการก็ไมพอใจได นอกจากจะกดข่ีขาราชการดังกลาวแลวใหกลายเปนทาสจนหมดความเปนมนุษยแลว การอาจเปนไปอีกอยางหนึ่งก็ได รัฐ บาลที่มาทําการคาขายก็เปรียบเหมือนเปนนายจาง ถาลูกจางไดรับการกดข่ีก็จะสไตรคไดอยางเดียวกัน ผิดกันอยูก็แตวา ถารัฐบาลเปนนายจางแลว ถาลูกจางเลิกงานหรือดื้อดึงข้ึนมารัฐบาลก็มีปนกล และการตัดใบซ้ืออาหารเปนเคร่ืองมือบังคับ เชน ท่ีรัสเซียถาคนงานคนใดไมพอใจเขาก็เชิญออกจากงาน เม่ือออกจากงานแลวก็ถูกตัดใบซ้ืออาหาร คนๆนั้นก็ตองอดตาย เร่ืองกรรมกรท่ีผูเขียนอางวาเปนการแสดงขอหนึ่งถึงความระสํ่าระสายอันนี้นั้น ขาพเจาขอตอบไดวา การที่กรรมกรรถรางหยุดงานนั้นหาใชเกิดจากการหยุดเพราะความเดือดรอนจริงจังอันใดไม ท่ีเกิดเปนดังนี้นั้นก็เพราะมีคนยุใหเกิดการหยุดข้ึนเพื่อจะไดเปนโอกาสไดต้ังสมาคมคนงาน และตนจะไดเปนหัวหนาและไดรับเงินเดือนกินสบายเทานั้น รัฐบาลทํามีกําไร ถารัฐบาลทํางานมีกําไรราษฎรจะไดรับเงินเพิ่มข้ึนนั้น แตก็ไมเห็นมีอะไรมาเปนของประกันวาผลที่ทํานั้นจะดี นอจากความเช่ือวาจะดีเทานั้น แตถาผลนั้นราย ราษฎรก็พากันอดตายไปหมด จะมีผูท่ีไมรวมอดอยากกับ

ราษฎรก็คือ พวกทานท่ีชํานาญท่ีคอยช้ีนิ้วอํานวยการเทานั้น การที่ทําอะไรน้ันตองนึกถึงหัวอกท้ังสองฝายวาจะรูสึกอยางไร ถาทานผูชํานาญตางๆลองไปเปนขาราชการขุดดิน และกลับใหราษฎรมานั่งแทนอํานวยการบางจะเห็นวาลําบากไมนอย เม่ือคนเกิดอดอยากข้ึนดังนี้แลวก็จะมีระสํ่าระสายเดือดรอนโดยแนนอน ซ่ึงถาปลอยไวใหราษฎรทํานาไปเองแลวคงจะไมมีการเดือดรอนถึงข้ันท่ีเกิดข้ึนเปนแน การขาดทุน การขาดทุนนั้นเกิดข้ึนไดคือ ตามธรรมดาน้ันถารัฐบาลทําอะไรแลวอาจจะเปนการเปลืองมาก ความจริงขอนี้เปนของท่ีรูกันท่ัวไป เพราะคําวารัฐบาลนั้นขาราชการผูท่ีทําการใหรูสึกวาไมคลายมนุษย ไมสูกลัวเสียหายนักวา มีเงินท่ีไหลมามิไดขาดสายถึงจะขาดตกบกพรองบางก็ไมเปนไร และมักจะไมระวังเทากับเปนของตัวเอง ตัวอยางเชนนี้หาไดมากมาย และถึงแมวารัฐบาลจะจัดระเบียบอยางดี การเชนนี้จะไมมีเลวก็ตาม ขอเสียหายก็อาจมีไดจากการอื่น เชน ความชํานาญและฝมือ เพราะส่ิงท่ีสําคัญท่ีสุดในการสรางก็คือ ฝมือ (skill) ของคนงานและความชํานาญของผูดูแลงาน การที่จะเพาะฝมือใหเกิดข้ึนโดยทันทียอมไมได ยอมตองการเวลาหัดอีกเปนเวลาตามสมควร และตองการความชํานาญประกอบ การท่ีไมมีฝมือนั้นยอมใชของเสียเร็ว ถึงแมรถยนตหรือเคร่ืองจักรไถนาจะเปนการใชงานก็จริง แตการที่สอนใหถนอมขับข่ีนั้นก็ตองการฝมือมากเหมือนกันหาไมรถนั้นจะเสียโดยเร็ว อันเปนการเปลืองโดยไมใชเหตุ อีกอยางหน่ึงดูตัวอยางรัสเซียท่ีเขามักสรางโรงงานตางๆ เขาเอาคนเขาไปใสไวเพิ่มเติมมากกวาความจําเปนอีกเปนอันมาก คนงานของเขาก็ไมมีความชํานาญหรือฝมือ ของที่ทําออกจากโรงงานก็ใชไมไดเสีย 70% ซ่ึงภายหลังก็ตองพังลงทําใหมอีกอันเปนการเปลืองโดยใชเหตุ นอกจากนี้วิธีหักกลบลบหนี้ดังกลาวแลวยอมจะทําใหเกิดการยักยอกมากข้ึนเปนอันมาก เพราะคนคงมีหนี้ทวมหัว และตองการหาเงินใหมหาโดยทางตรงไมไดก็ตองหาโดยทางออม ความลําบากตองถูกลงโทษเขนเข้ียวก็จะมีมิไดขาด นอกจากนี้การชวยใหพวกกันเขาทํางานในตําแหนงท่ีสบายๆก็ยอมจะตองเกิดมีข้ึนอีก และการท่ีเรียกวา เรดเท็ป (Red Tape) ชวยคนอะไรเหลานี้ก็จะมีเพิ่มทวีข้ึน การเสีย หายขาดทุนในการท่ีรัฐบาลกระทําการเศรษฐกิจเองนั้นมีความจริงอยางชัดเจนดังเหตุท่ีกลาวมาแลวคือ การเปลืองโดยใชเหตุประการหน่ึง การเรดเท็ปหนึ่ง การจัดหาคนมีฝมือหรือชํานาญไมไดดีหนึ่ง ประเทศรัสเซียซ่ึงมีผูท่ีชํานาญในเชิงเศรษฐกิจนั้นมีมากกวาหลายเทา แตถึงกระนั้นเม่ือรัฐบาลจัดการทําเศรษฐกิจเองแลวก็ยังขาดทุนปนป ดังเห็นไดในคําพูดของเซอรซินสะก้ี ซ่ึงเคยเปนสภานายกของสภาบํารุงเศรษฐกิจ (President of the Supreme Economic Council) ไดพูดในท่ีประชุมของสภาเม่ือวันท่ี 20 เมษายน ค.ศ.1922 ดั่งปรากฏอยูในหนังสือเร่ืองแอนอีโคโนมิคออฟฮีสตอรีออฟโซเวียตรัสเซีย เลม 2 หนา 323 ถึง 333 วา รัสเซียนั้นเวลาน้ีอยูกินอยางเปลืองท่ีสุด ใชเงินหลายรอยลานรูเบิลไปในทางท่ีไมเปนประโยชน การงานทุกอยางเดินไปอยางออฟฟศรัฐบาล การคาทุกอยางท่ีรัฐบาลทําก็มีขาราชการทําเกินจํานวนตองการตั้ง 1,000 เศษไปท่ัวทุกแหง การเงินท่ีทุกๆออฟฟศเพิ่มพิเศษก็มากมายกายกอง การท่ีตองเปลืองไปเหลานี้นั้นก็สําหรับแตในเมืองใหญๆเทานั้น สวนประเทศบานนอกแลวอดอยากอาหารไปไมถึงไมเพียงพอเลย การใชจายท่ีเปลืองดังนี้ทําใหราคา

ของสูงข้ึนอยางมากมายเกินคาดหมาย เสมียนพนักงานก็ตองเพ่ิมข้ึนมิไดขาดดูตัวอยาง เชน โรงงานเหล็กกลา (สตีลทรัตส) ซ่ึงปรากฏวา การเงินฝดเคืองท่ีสุด แตถึงกระนั้นคนงานช้ันเสมียนพนักงานก็เพิ่มข้ึนจากจํานวน 250 ถึง 900 แลว เงินเดือนก็ตองเสียมากมายข้ึน ขาราชการที่ทําการติดตอกับคณะกรรมการรางโครงการใหมมีจํานวน 400,000 คน สหกรณตางๆก็มีเสมียนพนักงานเกินตัวไปหมดส้ิน การใชถานใชน้ํามันและของดิบตางๆก็เปลืองอยางนากลัวดังนี้เปนตน ซ่ึงยอมแสดงใหเห็นวาถารัฐบาลเราเร่ิมทําบางก็คงไมพนการหมดเปลืองดังท่ีวานี้เปนแน และเม่ือเปลืองเขาการขาดทุนก็ยอมจะหนีไมพน การขาดทุนของรัสเซียในการท่ีรัฐบาลทําเศรษฐกิจนี้สตาลินเองกลาวไววา เปนเชนนั้น (ดูในแอนอีโคโนมิคออฟฮีสตอรีออฟโซเวียตรัสเซีย หนา 324) ดังคําวา เวลานี้ผูรายกําลังเขาปลนรัฐบาล ผูรายเหลานี้เปนผูรายใจเย็น เห็นแกสนุกเปนใหญขโมยอะไรไดก็ขโมยเอา มีจํานวนนับพัน แตคนเชนนี้แทนท่ีจะถูกเรียกวาพวกโจรคนกลับเห็นวา เปนพวกเกดังนี้เปนตน ซ่ึงก็เห็นไดวารัฐบาลท่ีทําการคาขายนั้นก็คงไมพนขอเสียหายหมดเปลืองอันเกี่ยวดวยเจาหนาท่ีชวยเล้ียงคนไมพยายามใหมีดุลยภาพ มีแตการเปลืองโดยเปลาประโยชนท้ังส้ิน นี่แหละเปนทางขาดทุนท่ีจะพึงมาถึงละก็เม่ือมีการขาดทุนแลว รัฐบาลไมชาก็ตองเท่ียวกดข่ีคนโดยข้ึนภาษีเปนส่ิงของ ซ่ึงผูเขียนโครงการก็ไดกลาวแลว เก็บภาษีเปนส่ิงของ เชน ขาวปลาดังนี้ก็เทากับเปนการริบทางออม แลวความสันติสุขจะเกิดมาไดอยางไรขาพเจาแลไมเห็น อยาวาแตเราเลย แมแตรัสเซียซ่ึงเปนบรมครูของการเศรษฐกิจแบบนี้ก็ยังเปนดังนี้ได เราหรือจะพนไปได ขอ 30 แผนเศรษฐกิจแหงชาติ การวางแผนท่ีกําหนดมานี้ไมเปนผิดอันใดนาจะลองสํารวจดู การสํารวจดูนี้ยอมจะตองทําใหละเอียดดี ถูก ตองตามหลักการจึงจะควร หาไมผลท่ีจะไมดีพอที่จะไปใชในการติดตอไปภายหนา การที่วางข้ันกระทํามาดังนี้ไมมีขอขัดของอยางไรควรจะทําได ขอสําคัญตองอยาลืมนึกวาคนเรานั้นการกิน การตองการ และอ่ืนๆยอมตางกันท้ังนั้น ถาสํารวจท่ีแหงหนึ่งแลวอยาตกลงใจทันทีวาท่ีอ่ืนก็คงเปนเหมือนกัน ขอ 31 เอกราชทางศาล ขอนี้ไมเกี่ยวถึงแมจะไมมีโครงการเศรษฐกิจ เราก็อาจสามารถมีเอกราชทางศาลไดอยางดี ขอ 32 เอกราชทางเศรษฐกิจ การที่เราจะสลัดจากแอกแหงการกดข่ีในทางเศรษฐกิจนั้นจะทําไดยาก เพราะถาเราสลัดหลุดเราก็จะตองเปนเจาของตลาดท่ีใหญท่ีคนท่ัวโลกตองยอมฟงเสียงเรา การที่เราจะเปนเจาของตลาดท่ีใหญไดนั้นเราจะตองมีสินคาท่ีคนตองการอยูในมือเรามาก ซ่ึงคนอ่ืนจะตองผอนตามราคาของเรา หาไมถาเราไมขายใหเขาก็จะตอง

ไดรับความลําบาก เมืองเรายังเล็กนักท่ีจะสามารถยึดตําแหนงนี้ได ไมใชอยางรัสเซียท่ีใหญโตท่ีมีทางท่ีจะทําสินคาเปนเจาของตลาดใหญๆได ขอนี้เปนขอ 1 แนๆท่ีเราจะกอปปรัสเซียไมได เราจะฝนอยางเขาไมได เพราะของท่ีเรามีอยูถึงแมจะไดจัดการอยางดีท่ีสุดก็ยังมิอาจท่ีจะเปนผูวางราคาเลนตามใจไดถนัด เราคงยังจะตองอนุโลมไปกับเขาเปนแนอยางดีก็พอทําใหเรามีเสียงในเร่ืองวางราคาของดีข้ึนเทานั้น อีกประการหนึ่ง การคากับภายนอกนั้นอยางไรเสียเราก็คงยังตองกระทําอยูท้ังซ้ือท้ังขาย ขาพเจาไมเช่ือเลยวา ประเทศเราจะอยูไดเฉยๆโดยไมตองคาขายกับใคร เม่ือเปนเชนนี้ราคาในโลกเขามีอยูอยางไรเราก็คงยังตองกัดฟนซ้ือขายอยูอยางเดิม เพราะฉะน้ันการท่ีเราจะเปนเอกราชในทางเศรษฐกิจนั้นคงยังจะไมไดแน ผูเขียนไดกลาวในตอนหนึ่งวา จะยอมใหคนหากินตามอิสระไดบาง แตคําพูดอันนี้ยอมขัดความในเร่ืองเอกราชในทางเศรษฐ กิจ ซ่ึงผูเขียนกลาววา รัฐบาลจะสามารถกดราคาวางราคาเองตามชอบใจภายในประเทศ ถารัฐบาลทําดังนี้จริงๆการคาขายทางอิสระก็คงจะมีไมได เพราะรัฐบาลจะกดราคาวางราคาเทาใดก็ได ถาวางราคาเสียตํ่าเกินไปพวกท่ีทําการคาขายอิสระก็คงลมกันไปตามๆกันหมด นอกจากนี้ยอมเปนเคร่ืองช้ีใหเห็นชัดดวยวา ตามโครงการนี้รัฐบาลไดคิดจะบีบค้ันมิใหใครทํามาหากินเปนอิสระไดจริงๆอีกประการหนึ่ง ผูขายของตาง ประเทศท่ีใหญๆเขาอาจเตรียมนําของมาท้ิงไวมากๆแลวกดราคาลงแขงกับราคาของรัฐบาลก็ได ซ่ึงยอมจะทําใหการวางราคาที่รัฐบาลจะกําหนดเทาเดิมนั้นเดินไปไดยาก ดังนี้การเอกราชในทางเศรษฐกิจก็คงจะยังมีไมได ขอ 33 เอกราชในทางการเมือง ถาเราดําเนินวิธีการเศรษฐกิจแบบนี้แลวความเปนเอกราชในทางการเมืองอาจจะมีไมได เพราะในช้ันตนเรายอมทราบดีแลววา การดําเนินการตามโครงการนี้เปนวิธีการดั่งท่ีประเทศรัสเซียดําเนินอยู ประเทศอ่ืนๆท่ัวโลกรวมท้ังเพื่อนบานของเราเขาเห็นวาวิธีดําเนินการดังประเทศรัสเซียนี้เปนภัยแกสันติสุขของพวกเขา วิธีการดําเนินนี้อาจไมเรียกวาคอมมิวนิสตก็ได แตความจริงมันมีอยูวารัสเซียใชอยูก็เม่ือโลกเขาวา คอมมิวนิสตพยายามบังคับใหคนมาเปนทาส และเราก็เอาอยางเขาหมดทุกอยาง ดังนี้แลวเขาจะนึกหรือวา เรานั้นไมควรจะรังเกียจ ตามความจริงแลวถาเขารังเกียจรัสเซียเพราะทําเชนนั้น ถาเราทําบางเขาก็คงรังเกียจเหมือนกัน เพราะประการหนึ่งเราจะเปนจุดศูนยกลางสําหรับคอยชวยปนใหเมืองข้ึนของเขาท่ีเปนเพื่อนบานของเราเกิดระสํ่าระสายข้ึน เพราะวิธีนี้เขาจะน่ังนิ่งอยูไมได เขาอาจะไมยกทัพมารบเราหรืออะไรเชนนั้น แตทางท่ีเขาจะทําไดอยางดีท่ีสุดนั้นคือ เขาจะขอเขามายึดส่ิงของของเราไวเปนประกันจํานวนเงินท่ีเขาใหยืมมา การกระทําดังนี้ไดกลาวแลวขางตนวา เขาทําไดอยางดี สันนิบาตชาติจะติเตียนเขาไมได เพราะเม่ือเจาหนี้ไมไวใจลูกหนี้แลวก็อาจพยายามรักษาผลประโยชนของตนได การที่เราจะมีเงินซ้ือของจากเขาน่ันเขาก็คงอยากขายเสมอ แตการขายนั้นก็คงไมเกี่ยวกับการท่ีเขาจะมาทวงหน้ี เพราะถาเขารูสึกวาวิธีการของเขาจะทําใหเงินของเขาสูญไปเปลาๆแลวเขาก็นิ่งเฉยอยูไมได ดังนี้การท่ีจะทําอะไรลงไปแลวคุยวาไมกลัวฝร่ังและไมกลัวใครๆนั่นเปรียบเหมือนเราไมสองกระจกดูเงาเสียกอนวา เรามีรูปรางฐานะเปนอยางไร อยาลืมนิทานสุภาษิต

เร่ืองอ่ึงอางท่ีพยายามขยายตัวแขงกับวัว ซ่ึงในท่ีสุดก็ทองแตกตาย การที่เราดําเนินการงานตามโครงการอันนี้นั้นถึงแมเราจะญาติดีกับคนตางประเทศ ไมเบียดเบียนเขาเลยก็ดี ความยุงยากระสํ่าระสายท่ีจะทําใหเขาเกิดความไมไววางใจก็อาจเกิดข้ึนได คร้ังการเปล่ียนแปลงการปกครองนั้นเราทําการไดโดยเรียบรอยไมมีใครเลือดตกยางออก และตลอดมาผูท่ีควบคุมกิจการรัฐบาลก็ยังมีผูท่ีชาวตางประเทศเช่ือถือบังคับการอยู ฉะนั้นจึงยังไมมีอะไรเกิดข้ึน ถาทดลองใหพวกผูเขียนบังคับการมาโดยอิสระต้ังแตตนมา และบานเมืองเกิดระสํ่า ระสายมีการฆาฟนกันข้ึน หรือประกาศโครงการออกไปดังๆใหเขาเห็นแลว อยาไดนึกเลยวาเขาจะน่ิงอยูเฉยๆ เพราะอยางนอยถึงแมเขาจะยังไมยกกองทหารใหญโตเขามายึดเมืองเรา เขาก็คงจัดใหมีทหารของเขามาดูแลคนของเขาท่ีสถานทูตดังท่ีเปนอยูในประเทศจีน เปอรเซีย อาฟกานิสถาน และบรรดาเมืองอ่ืนๆท่ีเขาไววางใจไมได เราอยากจะใหมีทหารตางประเทศเขามาตั้งรักษาสถานทูตของเขาอยางนั้นหรือ คนไทยจะเต็มใจละหรือท่ีเห็นทหารตางประเทศเขามารักษาสถานทูตของเขา เพราะเขาหมดความเช่ือถือในตัวเรา ผู เขียนยังคงอยากถามอีกวาก็บัดนี้บานเมืองเรียบรอยจะประกาศใชโครงการจะทําใหเกิดระสํ่าระสายอยางไรขอตอบไดวา เม่ือรัฐไดเร่ิมงานนี้แลวและเม่ือราษฎรรูรสแลววา การเปนขาราชการไดรับเงินเดือนปนกระ ดาษนั้นเปนอยางไรบาง ราษฎรท่ีเปนขาราชการก็จะเร่ิมตนดวยการไปขอรับจางชาวตางประเทศ เพราะชาวตางประเทศเขาจายเงินเดือนจริงให เม่ือรัฐบาลรูดังนี้ก็คงอดโกรธไมได คงจะตองหาวิธีปองกันหรือบังคับทางออมมิใหกลายเปนเชนนั้น ราษฎรก็คงจะถูกกดข่ีมากข้ึน เม่ือราษฎรลําบากข้ึนมาก็คงอยากหนีไปอยูกับชาวตางประเทศเสียเชนนี้ ณ บัดนี้ก็มีอยูแลว นอกจากนี้ราษฎรท่ีอยูชายแดนท่ีเห็นวา ราษฎรท่ีข้ึนอยูแกชาวตางประเทศนั้นเขามีเสรีภาพดีกวาก็อาจพากันไปพึ่งโพธิสมภารชาวตางประเทศก็อาจเปนได เพราะอยูทางนี้ตองเปนยิ่งกวาทาสเสียอีก เมืองไทยเรานั้นเม่ือคร้ังยังเปนสมบูรณาญาสิทธิราชยอยูราษฎรก็ไมเคยถูกตัดเสรี ภาพถึงเพียงนี้ ใครจะทํามาหากินอยางไรในทางท่ีชอบดวยกฎหมายก็ไมมีใครหาม นอกจากน้ันพระเจาแผนดินของไทยยังส่ังใหเลิกทาส แตมาบัดนี้เม่ืออํานาจสูงสุดตกอยูกับราษฎรแลวแทนท่ีจะมีเสรีภาพมากข้ึน พวกทานท่ีชํานาญตางๆกลับตัดเสรีภาพของเขามากข้ึนเสียกวาเดิมอีก และตัวสิทธิไมใหราษฎรทํานา ตัดสิทธิไมใหราษฎรทําการอาชีพตามลําพังโดยสะดวก และหามไมใหจับจองท่ีดินโดยงาย สิทธิเหลานี้ลวนเปนมรดกตกลงมาแตโบราณกาลมาบัดนี้ราษฎรกลับกลายเปนทาสไปอีก เพราะโครงการเศรษฐกิจอันนี้ แตไมใชทาสของคนธรรมดาเปนรัฐทาส ซ่ึงพระเจาแผนดินสมบูรณาญาสิทธิราชยก็ไมทรงทําความเดือดรอน ซ่ึงมีดังนี้จะไมใหราษฎรอพยพหนีอยางไร ความระสํ่าระสายก็ตองมีข้ึน เม่ือเกิดความระสํ่าระสายข้ึนการจะเดินไปไมสําเร็จ เจาหนี้เขาเร่ิมมายึดทรัพย ความเปนเอกราชทางการเมืองก็คงเสียไป หรือถึงแมการจะสําเร็จ เพื่อนบานท่ีเขากลัวไฟจะลุกในบานของเขาบาง เขาอาจจะเขามาชวยดับไฟก็ได เขาอางไดดีในขอนี้ เพราะเปนการปองกันมิใหไฟไหมบานของเขา ใครจะไปคัดคานอันใดเลา นอกจากนี้การท่ีเราจะไปหาความเห็นใจ ความเอ็นดูชวยเหลือจากสันนิบาตชาติ ในโอกาสที่เรากลายเปนส่ิงท่ีเขารังเกียจแลวดังนี้เห็นจะหาความชวยเหลือไดนอยสักหนอยละกระมัง ขอ 34 บทท่ี 2 การรักษาความสงบเรียบรอยภายใน

ในขอนี้ขาพเจาสงสัยวา ถารัฐบาลดําเนินโครงการเศรษฐกิจตามแผนน้ีแลวนากลัวจะทําใหมีความสงบภาย ในไมไดดีนัก เนื่องจากวิธีหักกลบลบหนี้นั้นเองท่ีทําใหการเปนไปดังนั้นไมได เพราะราษฎรคงจะพากันเปนหนี้รัฐบาลมากข้ึน เนื่องจากราษฎรมีหนี้ทวมทนมากข้ึน และไมมีหนทางใดนอกจากเปนหนี้เทานั้นเสมอไปแลวก็อาจจะลักของของรัฐบาลและของซ่ึงกันและกันได และถาเกิดการขโมยกันข้ึนแลวก็หวังอยางเดียววา รัฐบาลไมใชวิธีปราบปรามอยางท่ีทําในประเทศรัสเซีย ซ่ึงอาจลงโทษผูลักของหลวงไดดวยการประหารชีวิตหรือการเนรเทศใหไปอดตาย ขอ 35 บทท่ี 3 การเศรษฐกิจ ตามโครงการเศรษฐกิจมีความมุงหมายวา จะมิใหราษฎรอดอยาก ประเทศรัสเซียเองก็ตั้งใจเชนนั้น แตบัดนี้กลับปรากฏวา ราษฎรอดอยากยิ่งกวาแตกอนใชโครงการเศรษฐกิจเปนอันมาก ตามบานเมืองนอกกรุงท่ีมีอา หารไปไมถึงนั้นราษฎรพากันอดอยากจนถึงกับกินเนื้อคนดวยกันเอง เลนินเองก็ยอมรับวา การจัดการแบบคอมมิวนิสตซ่ึงเดินไปอยางเหลวไหลเปนเหตุใหเกิดความเปนไปดังปรากฏอยูในหนังสือ แอนอีโคโนมิคฮีสตอร่ีออฟโซเวียตรัสเซีย หนา 216 กลาววา ความอดอยากนั้นทําใหเกิดการกินเนื้อคนดวยกันข้ึน ซ่ึงไมเคยมีในรัสเซียเลย นอกจากนั้นเม่ือคร้ังมีการจลาจลในตนศตวรรษท่ี 17 สภาการแพทยไดเปนผูรับทําการไตสวนเร่ืองความอดอยากคร้ังนั้น และไดรายงานมายังรัฐบาลวา สภาพในรัสเซียเปนท่ีนาขนลุกขนพองอยางท่ีสุด พวกมนุษยท่ีกินคนนี้คือ คนธรรมดานี่เอง ไมใชบาหรืออะไรเชนนั้น ตามธรรมดาแลวก็ดําเนินการอาชีพดังคนปกติทุกอยาง นอกจากน้ันบางคนยังเคยไดรักใครผูท่ีฆากินเสียดวยซํ้า ในระหวางนั้นความนากลัวอันนี้ไดเดินถึงขีดสุด ในปาชาฝงศพมีคนรอคอยขุดศพที่เขาฝงใหมสําหรับเอามากิน พวกท่ีไปขุดศพเอามากินนี้ เม่ือเจาหนาท่ีจับไดก็เอามาเฆ่ียนเสียเจียนตาย แตถึงกระนั้นก็ไมเข็ด บิดา มารดา พี่สาว นองชายก็เกิดฆากันเอง เวลากลางคืนเด็กชายหญิงท่ีเดินตามถนนก็มีคนจับไปฆากินเสีย การที่เปนดังนี้นั้นราษฎรก็เห็นวาเปนการจําเปน ดวยเหตุท่ีวาถาไมกินกันลงเสียบางแลวก็คงพากันตายหมดไมเหลือเลย บิดามารดาท่ีเห็นบุตรเจ็บเพราะขาดอาหารเห็นวา ใกลจะตายอยูแลวก็จัดการฆาบุตรกินเสีย และอางวา ถึงเวลาที่เด็กนั้นควรตายแลวจึงฆาเสีย เพราะถึงอยางไรก็ไมรอดก็ฆาเสียเพื่อเล้ียงชีวิตบุคคลอื่นๆท่ียังแข็งแรงตอไปดีกวา คนฆากันกินโดยไมรูบาปนั้นเห็นไปเสียวา ความจําเปนบังคับแลวไมผิด นี่เราคิดจัดการใหเมืองไทยกลายรูปเปนอยางนี้ละหรือ นี่หรือความสุขสมบูรณท่ีโครงการเศรษฐกิจท่ีจะนํามาใชในประเทศไทย คนไทยอยูเปนคนไทยดีๆอยากจะใหกลายเปนยักษเปนผีกินมนุษยซ่ึงกันและกัน ความบรมสุขอยางนี้เห็นจะเหลือรับสักหนอย การใหเงินเดือน การใหเงินเดือนนั้นจะใหสักเทาไรก็ตาม ถาอาหารไมมีจะกินแลวหรือจะนําเงินนั้นไปซ้ืออะไรไมไดแลวเงินก็ไมมีประโยชน เงินเดือนท่ีจะแจกราษฎรนั้นอาจมีจํานวนมากกวารายไดท่ีเปนอยูเดี๋ยวนี้ แตราคาอํานาจท่ีจะไปซ้ือของนั้นคงเกือบไมมีเลย เพราะเหตุท่ีบรรดาอาหารการกินท่ีมีอยูเทาใด รัฐบาลจะเอาไปขายเสีย

หมดเพื่อยังความดุลยภาพระหวางประเทศ สวนคนท้ังสิบเอ็ดลานถาไดเงินดังกลาวแลวคือ ใหอยูกินไดอยางคนช้ันกลางคือ ราวเดือนละ 20 บาทตอคน โดยคิดถึงการซ้ือของโฮลเซลไดท้ังหมดแลว ในเดือนหนึ่งรัฐ บาลจะตองจายเงินเดือนถึง 220 ลาน ถาคิดท้ังปรวม 3,000 ลาน เงินนี้จะเอามาจากไหน นอกจากจะตองเก็บของทุกส่ิงทุกอยางท่ีมีท้ังหมดออกขายตางประเทศเพ่ือเอาเงินกลับมาเทานั้น ตามรายงานการสํารวจเศรษฐ กิจในประเทศไทยน้ันปรากฏวา รายไดของประเทศไทยอันเกิดจากการทํามาหากินของราษฎรปหนึ่งเทากับ 307,633,000 บาทเทานั้น ดังนี้จะไปเอาเงินปละ 3,000 ลานบาทมาจากไหน โภคทรัพยท้ังหมดในประเทศไทยก็มีอยูแลว ณ บัดนี้ก็ไมถึง 3,000 ลานเสียแลว การที่ปรากฏนั้นโภคทรัพยในประเทศไทยท่ีเปน อยู ณ บัดนี้เปนจํานวน 2,451,641,000 บาทเทานั้น แปลวาเวลานี้จากตนทุนท่ีมีอยู 100 บาท (อันเปนโภคทรัพย) ก็ทําได 12 บาท 12 บาทนี้อาจเปนจํานวนคงท่ีอยูได แตรัฐบาลจะจัดการอยางไรจึงจะเพิ่มรายไดนี้ข้ึนอีก 10 เทาตัวในทันที นากลัววาจะเปนความฝนเสียละกระมัง การที่ทําเงินเดือนมาแจกกันไดดังนี้ก็จะมีไดอีกวิธีเดียวคือ วิธีอินแฟลชั่น พิมพธนบัตรออกมามากๆ และการปลอยใหราคาเงินตกไป ราษฎรจะไปรูอะไร จะรูไดก็ตอเม่ือไปซ้ือของเทานั้นวา ราคาของเงิน 1 บาทนั้นกลับไปเทากับ 30 สตางคเทานั้น การพิมพธนบัตรนี้ก็ไมยากอะไรจะทําเทาไรก็ได แตตองอยาลืมวาจํานวนเงินนั้นไมสําคัญเทาอํานาจซ้ือก็เม่ือราษฎรมีเงินแตไมมีอํานาจซ้ือดังนี้แลว ความลําบากท่ีคาดวาจะมีอยางรัสเซียมันจะมีข้ึน มันก็พากันแยไปหมดเทานั้น เพราะฉะน้ันขาพเจายังไมเห็นเลยวาความเจริญสุขจะมีมาไดอยางไร นอกจากในความฝน ขอ 36 บทท่ี 4 ความเสมอภาค ความเสมอภาคในขอนี้ขาพเจาก็มองเห็นวา จะมีความเสมอภาคไดอยางไร ขาราชการสวนหนึ่งตองทํางานเปนทาส และอีกสวนหนึ่งเปนนายผูชํานาญทํางานช้ีนิ้ว ความเสมอภาคท่ีผูเขียนกลาวนั้นไมใชมีแตบนกระ ดาษ เปนแตเพียงเสมอภาคดวยช่ือคือวา เปนขาราชการดวยกันท้ังนั้น ถาจะใหขาพเจาพูดบางก็ไดวา เวลานี้ขาพเจาจะตองใหทุกคนเปนเจาฟาถือศักดินาคนละแสนเทากันหมด มันก็คงไมตางกับผูท่ีเขียนวา แตความจริงแลวเจาฟาเหลานี้ก็คงจะเสมอภาคกันไมได เพราะก็คงตองทํางานอยูอยางทุกวันนี้ทุกคนแลวมันจะไดความเสมอภาคกันจริงจังเทาใด ขอท่ีวา ถาดําเนินการตามโครงการน้ีแลวราษฎรจะมีสิทธิเสมอกันในขอท่ีจะไมอดตาย เพราะยังทํามาหากินตามใจสมัครได และท้ังไมเคยปรากฏเลยวามีใครอดตาย แมแตหมาวัดก็ไมเคยอดตายดังกลาวแลว ถาเราเดินตามโครงการนั้นแลวนั่นแหละอาจมีการอดตายกันได และถาเปนการอดตายกันทุกคนอยางเสมอภาคแลวก็ยังดีอยู เพราะอยางนอยก็ถูกหลักนี้ แตขาพเจาเกรงวาจะไมเสมอภาคกันในเร่ืองอดตายเสียละกระมัง ผูอดตายจะเปนแตขาราชการช้ันกรรมกรคือ ราษฎรเทานั้น สวนขาราชการผูชํา นาญชี้นิ้วอาจไมอดตายอยางเดียวก็ได แลวจะมีการเสมอภาคกันขอไหน ขาพเจายังมองไมเห็น ขอ 37 บทท่ี 5 เสรีภาพ

เม่ือหามปราบขัดขวางไมใหราษฎรทําตามใจสมัครไดดังกลาวมาแลว ก็เทากับตัวเสรีภาพ ก็เม่ือรัฐบาลต้ังใจจะตัดเสรีภาพเชนนี้ ก็นับวาเปนการนําความสุขสมบูรณมาใหแลวก็จะท้ิงใหมีชีวิตอยูทําไม ประหารชีวิตมันเสียใหหมดก็แลวกัน มันจะไดไมอดตาย ดีกวาท่ีจะสละท้ิงเสรีภาพของตน คนคุกท่ีเราขังไวและเล้ียงดูใหมีความสมบูรณดวยปจจัยท้ัง 4 ก็ยังอุตสาหฝาอันตรายซ่ึงมีมาถึงชีวิต แหกคุกหนีความสุขสมบูรณท่ีไมมีความเปนอิสระ ถึงแมจะตองถูกยิงตายหรือจะตองอดตายก็มิไดมีความหวาดหวั่น ทหารที่เราเล้ียงไวอยางสุขสม บูรณก็อยากหนี เพราะความตองการเสรีภาพ เพราะฉะนั้นอยาพูดเปนอันขาดวาคนเรารักเสรีภาพนอยกวาความสุขสมบูรณในท่ีๆถูกกดข่ี สุภาษิตเรามีอยูวา คับท่ีอยูไดคับใจอยูยาก ผูเขียนเห็นจะลืมขอนี้เสียกระมัง การรักเสรีภาพอยาวาแตคนเลย แมสัตวเดรัจฉานมันก็รักเสรีภาพ สัตวในสวนสัตวท่ีเขาเล้ียงไวนั้นก็ไดรับความเลี้ยงดูเปนอยางดี มีของกิน ท่ีอยูพรอมบริบูรณทุกอยาง แตถาลองเปดกรงเขาทีไรมันก็หนีทุกที นี่ก็เพราะความตองการเสรีภาพยิ่งกวาความสุขกายอันเต็มไปดวยความไมเปนอิสระ เพราะฉะน้ันโครงการเศรษฐกิจท่ีจะใชนี้จะนําเสรีภาพมาสูราษฎรทั่วไปนั้นยอมไมจริงดังกลาวเลย ขอ 38 บทท่ี 6 การศึกษา การที่จัดใหราษฎรไดรับการศึกษานี้ไมจําเปนท่ีจะเปนของท่ีทําได แตเม่ือรัฐบาลไดทําการเศรษฐกิจแลวเทานั้นจะทําเม่ือใดก็คงได หรือจะทําควบกับโครงการเศรษฐกิจชนิดอ่ืนก็ได การบังคับใหเรียนหรือการบัง คับตางๆนี้ทําไมผูเขียนจึงชอบนัก ก็จะใชการชักชวนแทนมิไดหรือ ถาจะจัดการศึกษาควรจะตองชักชวนใหราษฎรรักการศึกษา และใหความสะดวกในการศึกษา ทําไมจะตองใชแตบังคับตลอดไป ผูเขียนกลาววา ถารัฐบาลไดใชวิธีโครงการเศรษฐกิจแบบนี้แลว ราษฎรจะไดรับส่ิงท่ีราษฎรพึงปรารถนาทุกคนหมด กลาววาแลวจะไดพบพระศรีอาริยท่ัวกันหมดนั้น ขาพเจาอยากจะขอคานสักหนอยวา ในศาสนา พระศรีอาริยซ่ึงมีผูทํานายไวนั้น คนไมตองทําอะไรเลย นอนเฉยๆก็มีส่ิงของพรอม จะเห็นไดวา ถาดําเนินตามโครงการเศรษฐกิจอันนี้แลว การมันตรงกันขามหมด การบังคับกดข่ีก็มี งานก็ตองทํากันอยางหนัก ซ่ึงนึกๆดูแลวรูปรางมันใกลไปทางอเวจีของพระศรีอาริยมากกวาสวรรคของพระศรีอาริยดังผูเขียนกลาว นอกจากนี้มีผูกลาวกันเนืองๆวา พระสงฆนั้นเปนโซเชียลลิสม แตอยาลืมวาการกินอยูของพระสงฆนั้น การมันตรงกันขามหมด การบังคับกดข่ีก็มี งานก็ตองทําประการหนึ่ง การอยูกินก็อยางท่ีเรียกวา อยูรุกขมูล และบิณฑบาตจนแมแตยาท่ีใชรักษาโรคก็ใชมูตรใชคูถ ไมไดมุงหาความสุขดังมนุษยท่ัวไป และนอกจากน้ันพระสงฆนั้นไมไดคาขายเองคือ ไมมีท้ังการอาชีพอิสระ หรือการท่ีคณะสงฆจะตองทํา พระสงฆไมไดมีโครงการเศรษฐกิจท่ีจะบังคับเพื่อนดวยกันใหเปนทาส พระสงฆมีความเสมอภาคจริง โดยมีวินัยท่ีจะตองปฏิ บัติอยางเดียวกัน ไมวาจะเปนเจา มนุษยธรรมดา ภายนอกวัดท้ังส้ิน พระสงฆไมตองคิดถึงบุตรหลาน เม่ือส้ินชีพแลวขาวของก็เปนของวัด ไมตองใหลูกหลาน เพราะไมมีบุตรหลาน สวนคนธรรมดาน้ันทําอะไรยอมจะเอาของนั้นเปนของตัวเองเพื่อจะมอบไวใหบุตรหลานตอไป บุตรหลานจะไดมีหนามีตากวาคนอ่ืน

ไมมีใครจะทําอะไรโดยไมนึกถึงตัวเลย โดยเหตุนี้พระสงฆกับคนธรรมดาจึงตางกัน และพระสงฆจึงสามา รถควบคุมคณะไปในทางแบบโซเชียลลิสมได ตามคําท่ีมีผูทํานายไววา ศาสนาพระศรีอาริยจะมาในโลกป พ.ศ. 5000 นั้นคงจะเปนความจริงแลว เวลานี้ซ่ึงเปนป 2475 ก็คงยังไมถึงเวลาตามคําทํานาย เพราะฉะน้ันถายังไมถึงเวลาแลวจะรีบดวนไปทําไม คนเราจะเช่ือคําทํานายอันศักดิ์สิทธ์ินี้หรือจะเช่ือคนรัสเซีย ซ่ึงยอมปลอยใหพวกพองกินเนื้อมนุษยดวยกันเองก็ควรจะตองเช่ือฟงคําทํานายอันศักดิ์สิทธ์ิมากกวา คําทํานายๆวา จะยังมาไมถึง จนกวาจะบรรจบ 5,000 ปแลวถึง แมบุคคลเหลานั้นจะวาๆมาถึงแลว จะไปเชื่อเขาทําไม อยาชิงสุกกอนหามไปเลย ถามัวรีบจะเก็บตนกัลป พฤกษเสียแตเวลาท่ียังไมสุก หรือไมโตพอ เราจะหาดอกหาผลไมไดเลย อาจจะมีแตหนามแตกิ่งท่ีเปราะจะหักพากันไปตกเหวตายหมด ก็เม่ือยังไมถึงเวลาท่ีไดทํานายไวแลวนี้ก็เราลองท้ิงไมคิดถึงมันเสียพักหนึ่งจะมิดีกวาหรือ และคอยต้ังใจจะฟงแตคําสอนของสมเด็จพระสมณโคดิมผูเปนพระพุทธเจาของเรานั้น ทานสอนใหเช่ือเหตุเช่ือผล ฟงเหตุฟงผล ไมใชบังคับใหเปนทาสแบบอเวจีพระศรีอาริย คอยชิงสุกกอนหาม ดังท่ีโครงการเศรษฐกิจกําหนด สรุปความ เร่ืองท่ีไดพิจารณามาแลวนี้ยอมเปนความเห็นสวนตัวของขาพเจา ซ่ึงจะเปนการถูกตองหรือไมนั้นก็เปนแตความคิดของขาพเจาเทานั้น การที่จะรูวาใครเปนคนถูกหรือผิดก็ตองทดลองดูเทานั้นจึงจะเห็นได แตมีขอสํา คัญอันหนึ่งท่ีเห็นไดชัดเจนอยางไมตองเปนส่ิงสงสัยเลยวา โครงการนี้นั้นเปนโครงการอันเดียวอยางแน นอนกับท่ีประเทศรัสเซียใชอยู สวนใครจะเอาอยางใครนั้นขาพเจาไมทราบ สตาลินจะเอาอยางหลวงประ ดิษฐฯ หรือหลวงประดิษฐฯจะเอาอยางสตาลินก็ตอบไมได ตอบไดขอเดียววาโครงการท้ัง 2 นี้เหมือนกันหมด เหมือนกันจนรายละเอียดเชนท่ีใชและรูปวิธีของการกระทํา จะผิดกันก็แตรัสเซียนั้นแกเสียเปนไทย หรือไทยนั้นแกเปนรัสเซีย ถาสตาลินเอาอยางหลวงประดิษฐฯ ขาวสาลีแกเปนขาวสาร หรือขาวสารแกเปนขาวสาลี รัสเซียเขากลัวอยางนั้นบาง รัสเซียเขาหาวิธีตบตาคนอยางไรไทยก็เดินวิธีตบตาอยางนั้นบาง สภาบํารุงเศรษฐกิจรัสเซียก็มี และในโครงการของเรามีโครงการภาคที่ 1 ท่ี 2 ของหลวงประดิษฐฯนั้นตรงกับโครงการเศรษฐกิจอันใหม และโครงการ 5 ป นิวอิโคโนมิคโปลีซีไฟซเยียรแพลนของรัสเซียทุกอยางไป และข้ันท่ี 3 นั้นก็คือ การเปล่ียนสภาพประเทศไทยใหกลายเปนคอมมิวนิสตอยางแทจริงอยางรัสเซีย ความขอนี้มีขอพิสูจนอยูอยางชัดเจนในรางพระราชบัญญัติการประกอบเศรษฐกิจ ในขอนี้ไมยอมใหราษฎรมีสิทธิในอสังหาริมทรัพยก็เม่ือโครงการอยางเดียวกับท่ีใชอยูในประเทศรัสเซียดังกลาวแลว ถารัฐบาลเรารับดําเนิน การกระทําทุกอยางไปโดยตลอดก็เปรียบเหมือนรัฐบาลเราชวยใหสมาคมเทอรตอินเตอรเนช่ันนัล มีความประสงคจะเปล่ียนโลกใหกลายเปนคอมมิวนิสตนั้นดําเนินการไปถึงจุดประสงคไดโดยงาย เพราะการท่ีจะดําเนินการตามนี้นั้น โดยไมตองสงสัยเลยวา ในท่ีสุดเราจะกลายเปนคอมมิวนิสตไปอยางแนนอน การเปนคอมมิวนิสตนี้เปนเพราะการเศรษฐกิจเปนไปในทางคอมมิวนิสต ไมไดกลาวความวารัฐบาลจะจัดทําใหผู

หญิงเปนของกลางดังท่ีวากัน แตอยางไรก็ดีประเทศไทยจะตองกลายเปนคอมมิวนิสตนับเปนประเทศท่ี 2 ในโลกรองจากประเทศรัสเซีย การที่ไทยจะไดตําแหนงอันนี้นั้นไมมีใครจะดีใจเทากับรัสเซียและสมาคมเทอรตอินเตอรเนช่ันแล แตสวนประเทศอ่ืนๆแลวเขาคงไมพอใจเลย ความไมพอใจท่ีเขาแสดงตอรัสเซียเวลานี้มีเทาใดเราก็ยอมเห็นประจักษชัดเจนแลว เราจะอยากใหเขาไมพอใจในเมืองเราดังนั้นหรือ การที่จะแกตัววา การทําดังนี้ถาเราไมไดไปรบกวนใครเปนการทําภายในของประเทศเราเอง และไมมีขออันใดท่ีช้ีชัดในข้ันตนวาเปนคอมมิวนิสตนั้นยอมไมมีประโยชน เพราะทุกๆชาติยิ่งเพื่อนบานของเราแลวเขาไมโงเลย จะตบตาเขาเลนไมไดคลองๆเปนแน เพราะความจริงท่ีเขาเห็นวา เราเดินอยางรัสเซียนั้นก็พอท่ีจะทําใหเขาเขาใจแลววา เราจะกลายเปนอะไรไปในท่ีสุด มิใยเราจะบอกวา เราไมเปนคอมมิวนิสตไปใหคอแทบแตกเขาก็ไมเช่ือเราเลย ก็เม่ือเขาไมเช่ือเราดังนี้ก็จะเปนภัยมากกวาท่ีจะเปนคุณตามท่ีกลาวมาแลวขางตน ในเร่ืองท่ีเราอาจถูกบุกรุกใหเปนการเสียอิสรภาพได เราจะมัวพูดวา ไมกลัวนั้นเปนการพูดอยางผูหญิงท่ีเปนฮิสทีเรียเทานั้น เพราะใครๆก็ยอมเห็นไดชัดเจนวา ประเทศไทยมิไดมีฐานะเหมือนรัสเซียในการปองกันภัยภายนอก รัสเซียใหญกวาไทยมากนักใครจะไปทําอะไรก็ยากดังกลาวมาแลว ก็เม่ือการเปนเชนนี้จะเปนการสมควรแลวหรือท่ีเราจะยอมสละความเปนเอกราชของเราเพื่อใหเปนท่ีพอใจของประเทศรัสเซียชาติเดียว โครงการอันนี้นั้นอยาวาแตจะทําเลย ถึงแมจะไดประกาศออกไปใหตลอด 3 ภาครวมท้ังคําช้ีแจงน้ีเทานั้นก็ตาม คนจะเร่ิมตกใจกันเปนอันมากถึงเกิดความไมปกติได แลวก็ผลรายอันอาจมีมากดังนี้แลวเราจะทําทําไม เวลานี้มีวิธีการที่จะทําอยางอ่ืนก็จะพอทําไดไปกอนอีก ในขณะน้ีมีอาทิ เชน คิดพยายามชักชวนใหราษฎรเขาต้ังสหกรณดําเนินการดังท่ีใชกันอยูท่ีประเทศเดนมารกเปนตน มีผูกลาวกันวา ถาเราไมเร่ิมมีโครงการเศรษฐกิจเสียเร็วๆแลวเราคงแพในการสงครามเศรษฐกิจเปนแน เพราะราษฎรของเราไมใครทําการคาเอง แตบัดนี้ฐานะประเทศไทยไดเปล่ียนแปลงไปแลวบาง มีราษฎรซ่ึงเปนช้ันขุนนางหรือเจานายท่ีถูกปลดจากราช การเปนจํานวนมากกําลังจะกอการทํามาหากินเอง แตยังมัววิตกกันอยูอยางเดียววา รัฐบาลจะไมยอมใหตนไปทําการคาขายอิสระ ถาขืนไปทําเขาภายหลังอาจเสียหายไดเปลาๆก็ได เพราะฉะน้ันในขณะน้ีขาพเจายังไมเห็นดวยกับโครงการเศรษฐกิจของหลวงประดิษฐฯ ในขณะน้ีใหรัฐบาลดําเนินการบํารุงเศรษฐกิจไปในทางสงเสริมชวยแนะนํา เชน สงเสริมผูท่ีประสงคจะต้ังโรงงานโดยไมเก็บภาษีมากเกินไปจนอยูไมติด แตรัฐบาลก็ควรจะตองระวังอยาใหผูท่ีต้ังโรงงานเอาเปรียบคนงานเกินไปในทางท่ีผิด และนอกจากน้ันก็จัดการแนะนําใหราษฎรเขารวมมือกันทําสหกรณใกลไปในทางท่ีทําอยูในเดนมารก และต้ังนาของรัฐบาลรับคนท่ีไมมีงานทําและคนอ่ืนท่ีสมัครเขาไปทํางาน แสดงตัวอยางวิธีทํานาอยางดี และจัดการบํารุงในทางการคาขายอ่ืนๆก็นาจะดีอยู หรือจะคิดแกไขอยางใดบางใหเหมาะแกโอกาสก็ควร แตสวนโครงการเศรษฐกิจแบบหลวงประดิษฐฯนี้ควรเลิกลมความคิดเสีย เพราะแทนท่ีจะนํามาซ่ึงความสุขสมบูรณของประเทศชาติบานเมืองดังกลาวนั้นจะกลายเปนส่ิงท่ีนํามาซ่ึงความเดือดรอนทุกหยอมหญาจนกลายเปนความหายนะถึงแกความพินาศแหงประเทศ และชาติบานเมืองอันเปนมรดกท่ีเราคนไทยไดรับมาแตบรรพบุรุษ ประชาธิปก