��&=&I @-�*D#$$//-

6-I P�*/<*D#$K�5>�>/.Ė��'��9��'.D!FK!�

-7>3ù#.>1=.I9I�A.9>�I%.ė$//-#>%I*üQ9�>/4B�5>*�4��[^_[

พทธธรรม (ฉบบเดม)© สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต)ISBN 974-497-408-7

พมพครงแรก — ๒๕ สงหาคม ๒๕๑๔โครงการตาราฯ จดพมพถวาย พระเจาวรวงศเธอ กรมหมนนราธปพงศประพนธในโอกาสทพระชนมครบ ๘๐ พรรษา (รวมในหนงสอชด “วรรณไวทยากร”)

พมพครงท ๑๐ — ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔ ๕,๐๐๐ เลม

- ธรรมทาน ในมงคลวารอายครบ ๗๖ ป ของ คณประยร พรหมสทธ และผสมทบพมพ

พมพครงท ๓๗ — มกราคม พ. . ๒๕๖๒ ๑๐,๐๐๐ เลม– มหาวทยาลยเอเชยอาคเนย

พมพทบรษท ธรรมดาเพรส จำกด

อนโมทนา

ม า ทยาลยเอเชยอาคเนย โดยคณเ รม น มะลาภา และดร.ฉทท ฒ พชผล มกลยาณฉนทะทจะจดพมพเผยแพร นง อพทธธรรม (ฉบบเดม) เปนธรรม ทยาทาน เพอประโยชนทางการก า ใ เกดค ามเจรญงอกงามทางธรรมทางปญญาแผขยายก าง

ข างออกไป

ในการน คณเสรมสน สมะลาภา นายกสภามหาวทยาลย เอเชยอาคเนย ไดแจงบญเจตนาทจะดาเนนการจดพมพ นง อธรรมทกลา นน ในเดอนมกราคม พ. . ๒๕๖๒

อาตมภาพขออนโมทนามหาวทยาลยเอเชยอาคเนย ทไดบาเพญกศลจรยาในการเผยแพรธรรม เพอประโยชนสขทแทจรงและยงยนแกประชาชน

ขอกศลจรยาเพอประโยชนทางการศกษาครงน จงเปนปจจยใหสมฤทธความไพบลยแหงธรรมและปญญา นามาซงความแผไพศาลของพระสทธรรม เพอความเกษมศานตแหงมหาชน ตลอดกาลยาวนานสบไป

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต)๒๑ ตลาคม ๒๕๖๑

ข

บนทก ระกอบ

ในการพมพครงท ๑๐

ก. ความเปนมาถงปจจบน

หนงสอ “พทธธรรม” โดยผเขยนเดยวกนน ปจจบนม ๒ บบ คอ ฉบบเดมและ ฉบบ รบ รงและ ยายความ

๑. พทธธรรม ฉบบเดม หนา ๒๐๖ หนา เปนหนงสอทเขยนขนตามคาอาราธนาของโครงการตาราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย รวมอยในหนงสอชด “วรรณ วทยากร” ซงโครงการตาราฯ จดพมพถวาย พระเจาวรวงศเธอกรมหมนนราธปพงศประพนธ ในโอกาสทพระชนมครบ ๘๐ พรรษาบรบรณ วนท ๒๕ สงหาคม ๒๕๑๔

พทธธรรม บบเดมน มอนสรณแดเสดจในกรมฯ พระองคนน และแกหนงสอ พทธธรรม เอง คอทน “วรรณ วทยากร” ทมลนธมหาจ าลงกรณ-ราชวทยาลย และทโครงการตาราฯ ซงเกดจากคาสมนาคณ ทโครงการตาราฯ จะตองมอบใหแกผเขยนทกทานตามระเบยบ แตผเขยนไดบรจาคใหแหงละกงหนง เพราะป บตตามหลกการทยดถอตลอดมาวาไมรบคาตอบแทนใด

๒. พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ คอ พทธธรรม บบเดมนนเอง แตไดเขยนแทรกเพมขยายความ มเนอหาเพมมากขนเปน ๖ เทาของ บบเดม (ปจจบนหนา ๑๐๖๖ หนา) ซงคณะระดมธรรม และธรรมสถาน จ าลงกรณ-มหาวทยาลย ไดพมพขนเปนครงแรก เสรจเมอวนวสาขบชา พ.ศ. ๒๕๒๕ และมหาจ าลงกรณราชวทยาลยไดพมพตอมา ลาสดครงท พ.ศ. ๒๕๔๓

ความเปนมาในระยะแรกของ พทธธรรม ทงสอง บบ ไดเลาไวแลวโดยละเอยดใน “บนทกของผเขยน” ทายเลม พทธธรรม บบปรบปรงและขยายความ ในทนจะไมเลาใหมากกวาน แตจะกลาวถงเ พาะเรองราวของ พทธธรรมบบเดม ทตอเนองมาถง บบพมพปจจบน ครงท ๑๐ น

ค

หลงจากพมพครงแรกแลว หนงสอ พทธธรรม บบเดม ไดมผขออนญาตพมพตอมากอนครงน ๘ ครง คอ

ครงท ๒ พ.ศ. ๒๕๑ คณะสงฆวดพลบพลาชย พมพเปนอนสรณงานพระราชทานเพลงศพ พระศลขนธโสภต (วรชต สรทตโต) วนเสารท ๓ เมษายน ๒๕๑

ครงท ๓ พ.ศ. ๒๕๒๐ กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ พมพเปนอนสรณงานพระราชทานเพลงศพ สมเดจพระวนรต (ทรพย โฆสกมหาเถร) วดสงเวชวศยาราม วนท ๒ พฤศจกายน ๒๕๒๐

ครงท ๔ พ.ศ. ๒๕๒๖ กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ ขออนญาตพมพเผยแพรสาหรบเปนคมอในการพ นาจรยศกษาในโรงเรยน

ครงท ๕ พ.ศ. ๒๕๒๖ สานกพมพสขภาพใจ ขออนญาตพมพเพอเผยแพรใหกวางออกไปตามรานคาทวทกจงหวด

ในการพมพครงท ๕ น ผเขยนไดมโอกาสแทรกเพมและแกไขปรบปรงคาและความหลายแหงใหสมบรณขน ตามบนทกทไดเตรยมไวหลายประหวางนน แตกมจานวนหนาเทาเดม คอ ๒๐๖ หนา

ครงท ๖ - ๗ และ ๘ เปนการพมพซาโดยสานกพมพสขภาพใจ ใน พ.ศ. ๒๕๒๗ ๒๕๒๘ และ ๒๕๓๑ ตามลาดบ

การพมพครงท ๑ ถง ๘ ของ พทธธรรม บบเดม กเชนเดยวกบ พทธธรรมบบปรบปรงและขยายความ เทาทพมพมาจนถงครงลาสด คอเปนงานพมพในยคกอนจะมการพมพดวยระบบคอมพวเตอร ทาใหการพมพครงใหมแตละครง แกไขปรบปรงไดยาก หรอแทบแกไขไมไดเลย ดวยเหตน พทธธรรม บบเดม ทพมพจนถงครงท ๘ จงมขนาดเลม และจานวนหนา เทาเดมตลอดมา คอ๒๐๖ หนา

อนง ระหวางน Dr. Grant Olson ซงเมอจบการศกษาปรญญาเอกแลว ทางานทมหาวทยาลยคอรเนลล (Cornell University) ไดรบทนจากมลนธจอหน เอ . เคนเนด ในการขออนญาตแปล พทธธรรม บบเดม น เปนภาษาองกฤษ แตผเขยนไดแจงใหขออนญาตโครงการตาราฯ แทน เพราะไดมอบใหโครงการ

ง

ตาราฯ ถอลขสทธไวโดยเกยรต Dr. Grant Olson แปล พทธธรรม บบเดม อยสบปเศษ และในทสด State University of New York Press, Albany ไดพมพออกเผยแพรเมอ พ.ศ. ๒๕๓๘ (ค.ศ. ๑ ๕) ในชอวา Buddhadhamma:

Natural Laws and Values for Life แตหลงจากนน ผเขยนไดขอใหหยดการพมพครงใหมไวกอน เพราะไดพบคาแปลทควรแกไขบางแหง

ครงท พ.ศ. ๒๕๔๓ นายแพทยกมล สนธวานนท พมพเปนธรรมทาน ในงานพระราชทานเพลงศพ พลอากาศเอก เกรยงไกร สนธวานนท วนเสารท ๒ เมษายน ๒๕๔๓

ในการพมพครงน ซงอยในยคทใชระบบคอมพวเตอรแลว ไดมการพมพขอมลเดมขนใหม โดยเนอหาทงหมดคงเดม แตเพราะเรยงอกษรใหม และขนาดหนงสอกวางยาวนอยลง แมจะใชตวอกษรขนาดเลก กมจานวนหนาเพมขน เปน ๒๕๘ หนา

ครงท ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๔ คอครงปจจบนน ซงคณณ พร พรหมสทธ ขออนญาตพมพแจกเปนธรรมทาน เพอ ลองกตญ กตเวทตาธรรม ในมงคลวารคลายวนเกดอายครบ ๗๖ ป ของมารดา คอ คณประยร พรหมสทธ ณ วนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔

อนง การพมพครงท ๑๐ น ถอไดวาเปนวาระครบ ๓๐ ป แหงการเกดขนของหนงสอ พทธธรรม ฉบบเดมนดวย

ข. รปโฉมใหมของ “พทธธรรม” ฉบบเดม

การทคณณ พร พรหมสทธ ขออนญาตพมพ พทธธรรม บบเดม ครงใหม เปนธรรมทานในมงคลวารคลายวนเกดของมารดาคราวน เปนเหตใหเกดการเปลยนแปลงชนดทบานปลายอยางมไดคาดหมาย แกหนงสอ พทธธรรม

ความจรง หลงจากหนงสอ พทธธรรม บบปรบปรงและขยายความเสรจออกมาแลว ผเรยบเรยงไดตงใจวา จะใหหยดเลกการพมพหนงสอ พทธธรรมบบเดม เสยเลย โดยจะไดแจงใหทางโครงการตาราฯ ทชวยถอลขสทธโดยเกยรตอยทราบดวย เพราะ พทธธรรม บบเดม ทงหมด เปนสวนหนงทรวมอย

จ

ใน พทธธรรม บบปรบปรงและขยายความนนแลวเมอคณณ พร พรหมสทธ ขออนญาตพมพ กเปนธรรมดาวาจะคดเพยง

พมพไปตามเดม แตเมอไปตดตอขอขอมลคอมพวเตอรของ บบพมพครงท กไดรบคาตอบวา ขอมลทงหมดถกทาลายหรอทงไปแลว

จากนน คณณ พร พรหมสทธ ไดรบขอมลคอมพวเตอรจาก ร.พ. สหธรรมกทพมพขนใหม และนามาตรวจปร ดวยตนเองทบาน ตงแตกลางเดอนมถนายน จนถงปลายเดอนกรก าคม ๒๕๔๔ น เมอเสรจแลว จงไดนามามอบถวายแกผเรยบเรยง เพอตรวจความเรยบรอยขนสดทาย

ผเรยบเรยงด บบปร แลวเหนวา หนงสอ พทธธรรม น มหวขอแยกยอยซอยหลายชน ถาสงแกกนไปกนมา กจะเสยเวลามาก และยากทจะไดผลด ทางทดทสดคอ ผเรยบเรยงควรจะไดขอมลคอมพวเตอรมา และกาหนดแบบตวอกษรหวขอยอยซอยลงไปในแตละระดบเองตามประสงค แมวาผเรยบเรยงจะพมพดดไมเปน แตอาศยใชนวจมเอากคงสาเรจได

อยางไรกด ขอมลคอมพวเตอรทมนน เปนระบบ Apple Macintosh ซงผเรยบเรยงเขาไมถง จงตดขด แตทางสานกพมพธรรมสภา ไดชวยดาเนนการแปลงเปนขอมลระบบ PC แลว พระครปลดป กว น (อนศร จนตาป โ ) จดปรบขอมลและแตงแบบจนเขารปทจะพมพเปนเลมหนงสอ และสงมอบแกผเรยบเรยงเพอจดปรบเปลยนแบบตวอกษรตามความประสงคตอไป

พอดเปนจงหวะทพระครรชต คณวโร นาแบบตวอกษรใหมมาถวายจานวนมาก หนงสอ พทธธรรม กาลงมปญหาเรองแบบตวอกษรสาหรบตวพน กบขอความทอางจากพระไตรป กและคมภรตาง วาจะทาใหเหนตางกนชดเจน และเหมาะสมไดอยางไร เมอไดแบบอกษรใหมชดนมา กชวยใหแกปญหานสาเรจเรยบรอยไปดวยด

หนงสอ พทธธรรม บบเดม ทพมพครงแรก ๒๐๖ หนา เมอพมพขอมลคอมพวเตอรระบบ Apple Macintosh เปนหนงสอขนาดเลกลงมาได ๓๐ หนา แปลงมาเปนขอมลคอมพวเตอรระบบ PC คราวน ครงแรกประมาณ ๓๐๒ หนา เปลยนแบบอกษรใหมและปรบชองบรรทดแลว เหลอทงหมด ๒๘๔ หนา

เบองแรกตงใจไวเพยงวา จะปรบแบบตวอกษรของหวขอยอยระดบตาง ใหเหมาะ และแบงซอยยอหนาใหอานงายขน แตเมอเรมทาจรง งานกบานปลาย จนกระทง พทธธรรม บบเดม พมพครงท ๑๐ น กลายเปน บบเดมทปรบปรงและเพมเตมเปนอนมาก จนรปโ มเปลยนแปลกจากเดมไปไกล

โดยสรป ความเปลยนแปลงทเกดขนแก พทธธรรม บบเดม ในการพมพครงท ๑๐ ซงทาใหหนงสอแปลกจากการพมพครงกอน มดงน

ก) ตงหวขอยอยแทรกเพมขนอกจานวนมากข) แบงซอยยอหนาใหอานสะดวกขน แปลกไปจากเดมมากค) ปรบแกสานวนภาษาหลายแหงใหรนขน และอธบายแทรกเสรมทว ไปง) มสวนเพมเตมตางหากออกมา ทสาคญ คอ

๑. เพมบทวาดวย “อายตนะ ๖” โดยคดมาจาก พทธธรรม บบปรบปรงและขยายความ แตตดใหสนเขา นามาประมาณ ๓ ใน ๕ รวม ๓๒ หนา (น.๒๖–๕๗)

๒. “บทเพมเตม: เรองเหตปจจยในป จจสมปบาทและกรรม” ตอทายภาค ๑ รวม ๒๑ หนา (น.๑๘๘–๒๐๘)

๓. “บทเพมเตม: ชวตทเปนอยด ดวยมการศกษาทง ๓ ททาใหพ นาครบ ๔ (มรรคมองค ๘ ← สกขา ๓ → ภาวนา ๔)” ตอทายภาค ๒ รวม ๓๓ หนา (น.๓๔๒–๓๗๔)

นอกจากสวนทเพมเปนบทตางหากแลว ยงมสวนทเขยนอธบายเพมแทรกระหวางเนอความเดมอก รวมประมาณ ๕ หนา

อกเรองหนงทคดวาจะเขยนเปนบทเพมเตมดวย คอเรอง “ความส ” แตไดตกลงระงบไวกอน เพราะหนงสอจะหนามาก เพราะบดนไดขยายจาก ๒๘๔ เปน ๓๗๕ หนาแลว

แตทสาคญกวานนกคอ เวลาไดลวงเลยไปมากแลว จนผเรยบเรยงไดเปนเหตใหหนงสอเสรจไมทนมงคลวารคลายวนเกด ของคณประยร พรหมสทธ ในวนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔ นบถงขณะเขยนบนทกน ผานเลยมาเปนเวลาอกคอนเดอน จงตกลงคงไวเทานกอน

ช

เมอเรองเปนมาอยางน ความตงใจเดมทจะใหหยดเลกการพมพ พทธธรรมบบเดม เพราะไดเปนสวนยอยทรวมอยใน พทธธรรม บบปรบปรงและขยายความแลว กตองเปลยนไป (เคยคดจะทา พทธธรรม บบยอเลก ขนใหมอกเลมหนง โดยสรปจาก บบปรบปรงและขยายความ แตยงไมมเวลาทา)

บดน ไดเหนวา พทธธรรม บบเดม ทปรบปรงเพมเตมน อาจเปนบพภาค หรอเปนตวเลอก ซงผทยงไมมเวลาหรอยงไมพรอมทจะอาน พทธธรรม บบปรบปรงและขยายความ สามารถใชศกษาหลกพระพทธศาสนาไปพลางกอนหรอขนหนงกอน จงนาจะใหมการเผยแพรไดสะดวกขน หรอใหสะดวกทสด

นเปนความเปลยนแปลง ซงทาให พทธธรรม บบเดม เรยกไดวา มรปโ มใหม

อนง ใน พทธธรรม บบเดม น มแผนผงและภาพประกอบคาอธบายอยบาง โดยเ พาะในบทวาดวยป จจสมปบาท แมจะไมมาก แตกตองเขยนขนใหม ซงไดอาศยพระครรชต คณวโร และพระอภว น นาถวโร ชวยจดทาใหสาเรจดวยด และพระครรชต คณวโร ยงไดชวยอานปร ใหดวยตลอดเลม ชวยใหแกไขขอมลทพมพพลาดหรอพรองหลงตาไปใหเรยบรอย จนเชอไดวา ขอผดพลาด หากไมหมด กคงเหลอนอย ควรจะพอใจได

ในการทางานทจะเสรจลงไดน พระครปลดป กว น (อนศร จนตาป โ )ไดทาหนาทประสานงาน และทางานดานคอมพวเตอรสวนเชอมตอในระหวาง อนลงทายทสารบญ โรงพมพสหธรรมก เปนผรเรมพมพขอมลคอมพวเตอรจากหนงสอเดมไวใหทงเลม และสานกพมพธรรมสภาทรบงานพมพคราวน ไดชวยดาเนนการแปลงขอมลมาสระบบ PC ชวยเปน านใหงานกาวมาไดจนเสรจเปนเลมหนงสอ

ขออนโมทนาทกทาน และขอทกทานจงมปตในธรรมทวกน

พระธรรม ก ( . อ. ย โ )

๗ กนยายน ๒๕๔๔

ซ

อก รยอชอคมภร∗

เรยงตามอกขรวธแหงมคธภาษา(ทพมพตว เอนหนา คอ คมภรในพระไตรป ก)

อง.อ. องคตตรนกาย อ กถา ข.อป. ขททกนกาย อปทาน

(มโนรถปรณ) ข.อต. ขททกนกาย อตวตตก

อง.อฏ ก. องคตตรนกาย อฏ กนปาต ข.อ. ขททกนกาย อทาน

อง.เอก. องคตตรนกาย เอกนปาต ข.ข. ขททกนกาย ขททกปา

อง.เอกาทสก. องคตตรนกาย เอกาทสกนปาต ข.จรยา. ขททกนกาย จรยาปฏก

อง.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนปาต ข.จ. ขททกนกาย จฬนทเทส

อง.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนปาต ข.ชา. ขททกนกาย ชาตก

อง.ตก. องคตตรนกาย ตกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถา

อง.ทสก. องคตตรนกาย ทสกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถา

อง.ทก. องคตตรนกาย ทกนปาต ข.ธ. ขททกนกาย ธมมปท

อง.นวก. องคตตรนกาย นวกนปาต ข.ปฏ. ขททกนกาย ปฏสมภทามคค

อง.ป จก. องคตตรนกาย ป จกนปาต ข.เปต. ขททกนกาย เปตวตถ

อง.สตตก. องคตตรนกาย สตตกนปาต ข.พทธ. ขททกนกาย พทธวส

อป.อ. อปทาน อ กถา ข.ม.,ข.มหา. ขททกนกาย มหานทเทส

(วสทธชนวลาสน) ข.วมาน. ขททกนกาย วมานวตถ

อภ.ก. อภธมมปฏก กถาวตถ ข.ส. ขททกนกาย สตตนปาต

อภ.ธา. อภธมมปฏก ธาตกถา ขททก.อ. ขททกปา อ กถาอภ.ป. อภธมมปฏก ปฏ าน (ปรมตถโชตกา)อภ.ป. อภธมมปฏก ปคคลป ตต จรยา.อ. จรยาป ก อ กถาอภ.ยมก. อภธมมปฏก ยมก (ปรมตถทปน)อภ.ว. อภธมมปฏก วภงค ชา.อ. ชาตก กถาอภ.ส. อภธมมปฏก ธมมสงคณ เถร.อ. เถรคาถา อ กถาอต.อ. อตวตตก อ กถา (ปรมตถทปน)

(ปรมตถทปน) เถร.อ. เถรคาถา อ กถาอ.อ. อทาน อ กถา (ปรมตถทปน)

(ปรมตถทปน)

∗ คมภรทสาคญไดนามาลงไวทงหมด แมวาบางคมภรจะมไดมการอางองในหนงสอน

ท.อ. ทฆนกาย อ กถา วนย.อ. วนย อ กถา(สมงคลวลาสน) (สมนตปาสาทกา)

ท.ปา. ทฆนกาย ปาฏกวคค วนย. กา วนย กถา กาท.ม. ทฆนกาย มหาวคค (สารตถทปน)ท.ส. ทฆนกาย สลกขนธวคค วภงค.อ. วภงค อ กถาธ.อ. ธมมปท กถา (สมโมหวโนทน)นท.อ. นทเทส อ กถา วมาน.อ. วมานวตถ อ กถา

(สทธมมปชโชตกา) (ปรมตถทปน)ป จ.อ. ป จปกรณ อ กถา วสทธ. วสทธมคค

(ปรมตถทปน) วสทธ. กา วสทธมคค มหา กาป ส.อ. ป สมภทามคค อ กถา (ปรมตถม ชสา)

(สทธมมปกาสน) สงคณ อ. ธมมสงคณ อ กถาเปต.อ. เปตวตถ อ กถา (อ สาลน)

(ปรมตถทปน) สงคห. อภธมมตถสงคหพทธ.อ. พทธวส อ กถา สงคห. กา อภธมมตถสงคห กา

(มธรตถวลาสน) (อภธมมตถวภาวน)ม.อ. มช มนกาย อ กถา ส.อ. สยตตนกาย อ กถา

(ปป จสทน) (สารตถปกาสน)ม.อ. มชฌมนกาย อปรปณณาสก ส.ข. สยตตนกาย ขนธวารวคค

ม.ม. มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ส.น. สยตตนกาย นทานวคค

ม.ม. มชฌมนกาย มลปณณาสก ส.ม. สยตตนกาย มหาวารวคค

มงคล. มงคลตถทปน ส.ส. สยตตนกาย สคาถวคค

มลนท. มลนทป หา ส.สฬ. สยตตนกาย สฬายตนวคค

วนย. วนยปฏก สตต.อ. สตตนปาต อ กถา(ปรมตถโชตกา)

ญ

สารบ

หนา

อนโมทนา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . กบนทกประกอบ ในการพมพครงท ๑๐. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ขอกษรยอชอคมภร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ซพทธธรรม หรอก ธรรมชาตและคณคาสาหรบชวต . . . . . . . . . . . . . . . ๑

ความนา สงทควรเขาใจกอน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

ภาค ๑ มชเฌนธรรมเทศนาหลกความจรงทเปนกลางตามธรรมชาต หรอธรรมทเปนกลาง

ชวตคออะไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๙ก. นธ ๕: สวนประกอบหาอยางของชวต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑ตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ๑๙ขนธ ๕ กบอปาทานขนธ ๕ หรอชวตกบชวตซงเปนปญหา . . . . . . . . . . . . ๒๒คณคาทางจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๔

ชวตคออะไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖. อาย นะ : แดนรบรและเสพเสวยโลก . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ชองทางทชวตตดตอกบโลก . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖ตวสภาวะ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘ความถกตองและผดพลาดของความร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๐

. ๒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. ลา ลลา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

พทธพจนเกยวกบอายตนะ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๕) ล ล ตตา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕

) ค าม ล ล า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ค) ต า ม า า า า ม ต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

) า ม คา า ล ค าม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๑

คณคาทางจรยธรรม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๓

ชวตเปนอยางไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๘รลก ณ: ลกษณะโดยธรรมชาต ๓ อยางของสงทงปวง . . . . . . . . . . ๕

ตวกฎหรอตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๘

คณคาทางจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๖๓

๑ หลกอนจจตา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๖๓๑) ม ต า า ม มา

า า า ค าม ต ต ต . . . . . . . . . ๖

๒) ม ต า า ต

ล า ค าม า ต . . . . . . . . . . . . . . . ๖๖

๒ หลกทกขตา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๖๗๑) ม า า ต ม ามา ต

า ต า ต า า ต . . . . . . . . . ๖

๒) ล า า า า า ล า

ม มม ต ค ม มา ต า ลา ต า . . . . . . . . . ๖

๓. หลกอนตตตา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๖

ชวตเปนไปอยางไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๘ สม บาท: การทสงทงหลายอาศยกนๆ จงเกดม . . . . . . . . . . . . ๗

ตวกฎหรอตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๘

๑. า ล ค าม าค . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

๒. ต ล ค าม ม ล ม า . . . . . . . . . . . . ๑

๑) ล . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

๒) ล ล ต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒

๓. การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาท . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๕

๔. ความหมายโดยสรป เพอความเขาใจเบองตน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๙

ค าม มา “ ” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ลา ค ต ม มต ต . . . . . . . . . . ๑

ต มล า มต ม า าล. . . . . .

า ม ต ต ต า ม ค . . . . . . . ๖

ม า า า ม าต า ม . . . . . ๑

ต ต ตา า ม ม า า. . . . . . . . . . . . ๑

๕. คาอธบายตามแบบ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๐๕

. ล ค . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑ ๕

. คา า ค าม ค ตามลา . . . . . . . . . . . . . . . . ๑ ๖

ค. ต า คา า า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

๖. ความหมายในชวตประจาวน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๒๑. ค าม มา า า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๒

. ต า ค าม ม า า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๒๕

๗. ความหมายลกซงขององคธรรมบางขอ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๓๗. า ล ล า า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

. ต า า า ม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

ค. า า ม าค ต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

. า า า ม ม า ล ต า. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

๘. ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๔๙

ล ม า ม า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖

๑. กรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๐. ต ต า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๑๖๐๑) กรรมในแงกฎแหงสภาวธรรม กบกรรมในแงจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . ๑๖๑

๒) ลทธหรอความเหนผด ทตองแยกจากหลกกรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๒

๓) แงละเอยดออนทตองเขาใจ เกยวกบการใหผลของกรรม. . . . . . . . . . . ๑๖๖

. ค คา า ม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๙ก) ความหมายทวไป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๐ข) ความเปนคนมเหตผล ไมเชอถองมงาย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๑

ค) การลงมอทา ไมรอคอยความหวงจากการออนวอนปรารถนา. . . . . . . . ๑๗๒

ง) การไมถอชาตชนวรรณะ ถอความประพฤตเปนประมาณ. . . . . . . . . . . ๑๗๓จ) การพงตนเอง. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๕ฉ) ขอเตอนใจเพออนาคต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๑๗๖

๒. อรยสจ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๗

ก. ความเขาใจเบองตน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๗๑) ต =ต ม า ล า . . . . . . . . . . . . ๑๒) ต า ต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑) ม า ค คลม า . . . . . . . . . . . ๑ ๑) าต ล ต . . . . . . . . . . . . ๑

ข. คณคาทเดนของอรยสจ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๘๗

บทเพมเตม:: เรองเหตปจจย ในปฏจจสมปบาท และกรรม . . . . . . . . . . ๑๘๘๑) า ม า ค ต . . . . . . . . . . . . . ๑๒) ค าม มา ต ล . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑) ล ลา ลา า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑ ๑) ตต กรรม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

๕) า ม า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒ ๑๖) า ม ม ม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒ ๕

) ม คคล- ม คม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒

ภาค ๒ มชฌมาปฏปทาขอปฏบตทเปนกลางตามกฎธรรมชาต หรอทางสายกลาง

ชวตควรเปนอยอยางไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๑มชฌมาปฏปทา: ทางสายกลาง . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๑

มชฌมาปฏปทาตอเนองจากมชเฌนธรรมเทศนา . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๑๑) า า า. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๕๒) า า า ล มตต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๖

ความเขาใจเบองตนเกยวกบมชฌมาปฏปทา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๗D า า ลา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑D า ม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑D า ต ล ม. . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒D ม ล า มต ค ต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๑D า ต ต ล ค . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๑D ม าม ม คา . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๒

ระบบของมชฌมาปฏปทา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๔D า า ตม ค า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒D า ต ค า า ม. . . . . . . . . . . . ๒๒๕D า ต า ลมาค ต ม ค. . . . . . . . . ๒๒D ค ม ค ต ม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒

ค าม มา ค ม มา า ตล . . . . . . . ๒๒๑. สมมาทฏฐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๐

ความสาคญของสมมาทฏฐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๐

คาจากดความของสมมาทฏฐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๐

สมมาทฏฐในมรรคาแหงการปฏบต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๒

ก) ลาดบขนของการพฒนาปญญา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๒

ข) หลกศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๔

• สรปขอควรเขาใจเกยวกบศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๔• สรปคณสมบตและหนาทของศรทธาทถกตอง . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๙• พทธพจนแสดงหลกศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๔๐

c คตตาม าลาม ต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๒

d า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๒ ๕

e า า า าต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๒

f า ม าค ต ต ต า ค า. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๕

g ม า มต า. . . . . . . . . . . . . . . . .๒๕

ปจจยใหเกดสมมาทฏฐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖๓

๑. ความมกลยาณมตร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖๕

๒. โยนโสมนสการ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖

๒. สมมาสงกปปะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๗๓คาจากดความ และความหมายของสมมาสงกปปะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๗๓ขอสงเกต และเหตผลในการใชคาเชงปฏเสธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๗๖

ศกษาธรรมคอเขาใจธรรมชาต ตองมองความหมายโดยไมประมาท. . . . . . . . . . ๒๘๒

แกไขความคดทไมด ดวยวธแหงปญญา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘๖

๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ ๕. สมมาอาชวะ . . . . . . . . . . . . .๒๘๘คาจากดความ และความหมายพนฐาน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘๘

ความหมายแบบขยาย ในคาสอนทวไป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘๙

ตะวนตกไมรจกจรยธรรมแบบธรรมชาตและเปนระบบ. . . . . . . . . . . . . . . . . .๒๙๔

ความแตกตางระหวางศล ในพระพทธศาสนา กบศาสนาเทวนยม . . . . . . . . . . ๒๙๙

๖. สมมาวายามะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๐๕ความหมาย และประเภท. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๐๕

ความสาคญพเศษของความเพยร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๐๗

ความเพยรทพอด ดวยความสมดลแหงอนทรย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๓๐๘

๗. สมมาสต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๑๐คาจากดความ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๑๐

สตในฐานะอปปมาทธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๑๑

มสตรกษาตว เทากบชวยรกษาสงคม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๓๑๕

บทบาทของสตในกระบวนการพฒนาปญญา หรอกาจดอาสวกเลส. . . . . . . . . . ๓๑๗

สตปฏฐานในฐานะสมมาสต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๐

) ต า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑

) า าค ต า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒

ก. กระบวนการปฏบต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๔

ข. ผลของการปฏบต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๖

สขภาพกาย-สขภาพใจ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๘

๘. สมมาสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๐ความหมาย และระดบของสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๐

ผลสาเรจในระดบตางๆ ของการเจรญสมาธ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๑

วธเจรญสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๒

ขอบเขตความสาคญของสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๓

) ล ล า มา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

) ม - า . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕

ค) ต มตต- า มตต; า มต- ต าค มต . . . . . . . . . . . . . . . . ๖

การใชสมาธเพอประโยชนตางๆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๘

ณ

บทเพมเตม: ชวตทเปนอยด ดวยมการศกษาทง ๓ ททาใหพฒนาครบ ๔. . . . . ๓๔๒

มรรคมองค ← สกขา ๓ → ภาวนา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๒

มนษยเปนสตวทประเสรฐดวยการศกษา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๒

ศกยภาพของมนษย คอจดเรมของพระพทธศาสนา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๔

ชวตทด คอชวตทศกษา

เมอพฒนาคนดวยไตรสกขา ชวตกกาวไปในอรยมรรคา. . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๖

ชวตม ๓ ดาน การฝกศกษากตองประสานกน ๓ สวน

พฒนาคนแบบองครวม จงเปนเรองธรรมดาของการศกษา. . . . . . . . . . . . . . ๓๔๘

ไตรสกขา: ระบบการศกษา ซงพฒนาชวตทดาเนนไปทงระบบ. . . . . . . . . . . . . ๓๕๑

ระบบแหงสกขา เรมดวยจดปรบพนทใหพรอมทจะทางานฝกศกษา. . . . . . . . . . ๓๕๒

ชวตทง ๓ ดาน การศกษาทง ๓ ขน ประสานพรอมไปดวยกน. . . . . . . . . . . . . ๓๕๖

การศกษาจะดาเนนไป มปจจยชวยเกอหนน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๖๑

การศกษา[ ⌫ ]จดตง ตองไมบดบงการศกษาทแทของชวต. . . . . . . . . . . . . . ๓๖๕

ระบบไตรสกขาเพอการพฒนาอยางองครวมในทกกจกรรม. . . . . . . . . . . . . . . ๓๖๘

ปฏบตการฝกศกษาดวยสกขา แลววดผลดวยภาวนา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๗๐

พท มหรอ

ก รรมชาตและค คาสาหรบชวต

ค าม าสงทควรเ าใจกอน

พระพทธศาสนานน เมอมองในทศนะของคนสมยใหม มกเกดปญหาขน

บอยๆ วาเปนศาสนา (religion) หรอเปนปรชญา (philosophy) หรอวาเปนเพยงวธครองชวตแบบหนง (a way of life) เมอปญหาเชนนเกดขนแลว กเปนเหตใหตองถกเถยงหรอแสดงเหตผล ทาใหเรองยดยาวออกไป อกทงมตในเรองนกแตกตางไมลงเปนแบบเดยวกน ทาใหเปนเรอง นเฝอ ไมมทสนสด

ในทน แมจะเขยนเรองพทธธรรมไวในหมวดปรชญากจะไมพจารณา

ปญหานเลย มงแสดงแตในขอบเขตวา พทธธรรมสอนวาอยางไร มเนอหา

อยางไรเทานน สวนทวาพทธธรรมจะเปนปรชญาหรอไม ใหเปนเรองของ

ปรชญาเองทจะมขอบเขตครอบคลมหรอสามารถตความใหครอบคลมถงพทธ

ธรรมไดหรอไม โดยทวาพทธธรรม กคอพทธธรรม และยงคงเปนพทธธรรมอยนนเอง มขอจากดเพยงอยางเดยววา หลกการหรอคาสอนใดกตาม ทเปนเพยงการคดคนหาเหตผลในเรองความจรงเพอสนองความตองการทางปญญา โดยมไดมงและแสดงแนวทางสาหรบประพฤตปฏบตในชวตจรง อนนน ใหถอวา ไมใชพระพทธศาสนา เฉพาะอยางทถอวาเปนคาสอนเดมแทของพระพทธเจา ซงในทนเรยกวาพทธธรรม

การประมวลคาสอนในพระพทธศาสนามาวางเปนขอสรปลงวา พทธ

ธรรมทพระพทธเจาทรงสอนและทรงมงหมายแทจรง เปนอยางไรนน เปน

เรองยาก แมจะยกขอความในคมภรซงถอกนวาเปนพทธพจนมาอาง เพราะคาสอนในคมภรมปรมาณมากมาย มแงดานระดบความลกซงตางๆ กน และขน

พทธธรรม๒

ตอการตความของบคคล โดยใชสตปญญาและความสจรตใจหรอไมเพยงไร

ดวย ในบางกรณ ผถอความเหนตางกนสองฝาย อาจยกขอความในคมภรมา

สนบสนนความคดเหนของตนไดดวยกนทงค การวนจฉยความจรงจงขนตอ

ความแมนยาในการจบสาระสาคญ และความกลมกลนสอดคลองแหงหลก

การและหลกฐานทแสดงทงหมดโดยหนวยรวมเปนขอสาคญ แมกระนน เรองท

แสดงและหลกฐานตางๆ กมกไมกวางขวางครอบคลมพอ จงหนไมพนจาก

อทธพลความเหนและความเขาใจพนฐานตอพทธธรรมของบคคลผแสดงนน

ในเรองน เหนวายงมองคประกอบอกอยางหนงทควรนามาเปนเครอง

วนจฉยดวย คอ ความเปนไปในพระชนมชพ และพระปฏปทาขององคสมเดจพระบรมศาสดา ผเปนแหลงหรอทมาของคาสอนเอง บคลกและสงทผสอนไดกระทา อาจชวยแสดงความประสงคทแทจรงของผสอนไดดกวาคาสอนเฉพาะแหงๆ ในคมภร หรออยางนอยกเปนเครองประกอบความเขาใจใหชดเจนยงขน ถงหากจะมผตงวา องคประกอบขอนกไดจากคมภรตางๆ เชนเดยวกบคาสอน และขนตอการตความไดเหมอนกน แมกระนน กยงตองยอมรบอยนนเองวา เปนเครองประกอบการพจารณาทมประโยชนมาก

จากหลกฐานตางๆ ทางฝายคมภรและประวตศาสตร พอจะวาดภาพ

เหตการณและสภาพสงคมครงพทธกาลไดคราวๆ ดงนพระพทธเจาเสดจอบตในชมพทวป เมอประมาณ ๒,๖๐๐ ปลวงมา

แลว ทรงประสตในวรรณะกษตรย พระนามเดมวา เจาชายสทธตถะ เปนโอรสของพระเจาสทโธทนะผครองแควนศากยะ ซงตงอยทางดานตะวนออก

เฉยงเหนอของชมพทวป ตดเชงเขาหมาลย ในฐานะโอรสกษตรยและเปน

ความหวงของราชตระกล พระองคจงไดรบการปรนเปรอดวยโลกยสขตางๆ อยางเพยบพรอม และไดทรงเสวยความสขอยเชนนเปนเวลานานถง ๒๙ ป ทรงมทงพระชายาและพระโอรส

ครงนน ในทางการเมอง รฐบางรฐทปกครองแบบราชาธปไตยกาลง

เรองอานาจขน และกาลงพยายามทาสงครามแผขยายอานาจและอาณาเขต

ออกไป รฐหลายรฐ โดยเฉพาะทปกครองแบบสามคคธรรม (หรอแบบสาธารณรฐ)

ม า า ( . . ต ต) ๓

กาลงเสอมอานาจลงไปเรอยๆ บางรฐกถกปราบรวมเขาในรฐอนแลว บางรฐทยงเขมแขงกอยในสภาพตงเครยด สงครามอาจเกดขนเมอใดกได แมรฐใหญทเรองอานาจ กมการขดแยงรบพงกนบอยๆ

ในทางเศรษฐกจ การคาขายกาลงขยายตวกวางขวางขน เกดคน

ประเภทหนงมอทธพลมากขนในสงคม คอ พวกเศรษฐ ซงมสทธ มเกยรตยศและอทธพลมากขนแมในราชสานก

ในทางสงคม คนแบงออกเปน วรรณะตามหลกคาสอนของ าสนา

พราหมณ มสทธ เกยรต ฐานะทางสงคม และอาชพการงาน แตกตางกนไปตามวรรณะของตนๆ แมนกประวตศาสตรฝาย นดจะวาการถอวรรณะในยค

นนยงไมเครงครดนก แตอยางนอยคนวรรณะศทร กไมมสทธทจะ ง หรอกลาวความในพระเวทอนเปนคมภรศกดสทธของพราหมณได ทงมกาหนด

โทษไว (เทาททราบจากมา ม า ต ตอมา ถงกบใหผารางกายเปน ๒ ซก) และคนจณ าลหรอพวกนอกวรรณะกไมมสทธไดรบการศกษาเลย การกาหนดวรรณะกใชชาตกาเนดเปนเครองแบงแยก โดยเฉพาะพวกพราหมณ

พยายามยกตนขน ถอตววาเปนวรรณะสงสดสวนในทางศาสนา พวกพราหมณเหลานน ซงเปนผรกษาศาสนา

พราหมณสบตอกนมา กไดพฒนาคาสอนในดานลทธพธกรรมตางๆ ใหลกลบซบซอนใหญโตโออาขน พรอมกบทไรเหตผลลงโดยลาดบ การททาดงน มใชเพยงเพอวตถประสงคทางศาสนาเทานน แตมงสนองความตองการของผม

อานาจ ทจะแสดงถงเกยรตยศความยงใหญของตนประการหนง และดวยมงหวงผลประโยชนตอบแทนทจะพงไดจากผมอานาจเหลานนอยางหนง พธ

กรรมเหลานลวนชกจงใหคนเหนแกประโยชนสวนตวมากขน เพราะหวงผล

ตอบแทนเปนทรพยสมบตและกามสขตางๆ พรอมกนน กกอความเดอดรอนแกคนชนตา พวกทาสกรรมกรทตองทางานหนก และการทารณตอสตวดวยการ าบชาย ครงละเปนจานวนมากๆ๑

ในเวลาเดยวกนน พราหมณจานวนหนงไดคดวาพธกรรมตางๆ ไม ๑ ด วาเส ส ร, ข.ส. ๒๕/๓๘๑/๔๕๐ และ พราหมณธมมกส ร, ข.ส. ๒๕/๓๒๒/๓๒๓ เปนตน

พทธธรรม๔

สามารถทาใหตนประสบชวตนรนดรได จงไดเรมคดเอาจรงเอาจงกบปญหา

เรองชวตนรนดร และหนทางทจะนาไปสสภาวะเชนนน ถงกบยอมปลกตว

ออกจากสงคมไปคดคนแสวงคาตอบอาศยความวเวกอยในปา และคาสอน

ของศาสนาพราหมณในยคน ซงเรยกวา ยคอ น ท กมความขดแยงกนเองมาก บางสวนอธบายเพมเตมเรองพธกรรมตางๆ บางสวนกลบประณามพธ

กรรมเหลานน และในเรองชวตนรนดรกมความเหนตางๆ กน มคาสอนเรองอาตมนแบบตางๆ ทขดกน จนถงขนสดทายทวา อา มน คอพรหมน เปนทมาและแทรกซมอยในทกสงทกอยาง มภาวะทอธบายไมไดอยางทเรยกวา “เน เน ” (ไมใชนน ไมใชนน) เปนจดหมายสงสดของการบาเพญเพยรทางศาสนา และพยายามแสดงความหมายโตตอบปญหาเกยวกบเรองสภาพของ

ภาวะเชนน พรอมกบทหวงแหนความรเหลานไวในหมพวกตนพรอมกนนน นกบวชอกพวกหนง ซงเบอหนายตอความไรสาระแหง

ชวตในโลกน กไดไปบาเพญเพยรแบบตางๆ ตามวธการของพวกตนๆ ดวยหวงวาจะไดพบชวตอมตะหรอผลสาเรจอนวเศษอศจรรยตางๆ ทตนหวง บางกบาเพญ บะ ทรมานตนดวยประการตางๆ ตงตนแตอดอาหารไปจนถงการทรมานรางกายแบบแปลกๆ ทคนธรรมดาคดไมถงวาจะเปนไปได บางก

บาเพญสมาธจนถงกลาววาทาปาฏหารยไดตางๆ บางกสามารถบาเพญฌานจนไดถงรปสมาบต อรปสมาบต

อกดานหนง นกบวชประเภททเรยกวาสมณะอกหลายหมหลายพวก ซงไดสละเหยาเรอนออกบวชแสวงหาจดหมายชวตเชนเดยวกน กไดเรรอนทอง

เทยวไปในบานเมองตางๆ ถกเถยงถามปญหากนบาง ตงตนเปนศาสดาแสดง

ทศนะของตนตางๆ กนหลายแบบหลายอยาง จนปรากฏวา เกดมลทธตางๆ ขนเปนอนมาก๑ เฉพาะทเดนๆ ซงปรากฏในคมภรพทธศาสนา ถง ลทธ

๒

สภาพเชนน จะสรปสนๆ คงไดความวา ยคนน คนพวกหนงกาลงรง ๑ ตามหลกฐานในคมภร วา ลทธทงฝายสมณะ และฝายพราหมณ แยกเปนทฏฐหรอทฤษฎไดถง ๖๒ อยาง

(ท.ส. ๙/๒๗-๙๐/๑๖-๕๙)๒ สภาพชมพทวปยคน ดใน G. C. Pande, Studies in the Origins of Buddhism, University of

Allahabad, India, 1957, pp. 310-368 เปนตน

ม า า ( . . ต ต) ๕

เรองขนดวยอานาจ รารวยดวยทรพยสมบต และเพลดเพลนมวเมาอยกบการแสวงหาความสขทางวตถ พรอมกบทคนหลายพวกกมฐานะและความเปนอยดอยลงๆ ไป ไมคอยไดรบความเหลยวแล สวนคนอกพวกหนง กปลกตวออกไปเสยจากสงคมทเดยว ไปมงมนคนหาความจรงในทางปรชญา โดยมไดใสใจสภาพสงคมเชนเดยวกน

เจาชายสทธตถะ ทรงไดรบการบารงบาเรอดวยโลกยสขอยเปนเวลา

นานถง ๒๙ ป และมใชเพยงปรนปรอเอาใจเทานน ยงไดทรงถกปดกนไมใหพบเหนสภาพความเปนอยทระคนดวยความทกขของสามญชนทงหลายดวย แตสภาพเชนนไมสามารถถกปดบงจากพระองคไดเรอยไป ปญหาเรองความ

ทกขความเดอดรอนตางๆ ของมนษย อนรวมเดนอยทความแก เจบ และตาย เปนสงททาใหพระองคตองครนคดแกไข

ปญหาน คดสะทอนออกไปในวงกวางใหเหนสภาพสงคม ทคนพวก

หนงไดเปรยบกวา กแสวงหาแตโอกาสทจะหาความสมบรณพนสขใสตน แขงขนแยงชงเบยดเบยนกน หมกมนมวเมาอยในความสขเหลานน ไมตองคดถงความทกขยากเดอดรอนของใครๆ ดารงชวตอยอยางทาสของวตถ ยามสขกละเมอมวเมาอยในความคบแคบของจตใจ ถงคราวถกความทกขเขาครอบงา

กลมหลงไรสตเหยวแหงคบแคนเกนสมควร แลวกแกเจบตายไปอยางไรสาระ ฝายคนทเสยเปรยบ ไมมโอกาส ถกบบคนกดขอยอยางคบแคน แลวกแกเจบตายไปโดยไรความหมาย

เจาชายสทธตถะทรงมองเหนสภาพเชนนแลว ทรงเบอหนายในสภาพ

ความเปนอยของพระองค มองเหนความสขความปรนเปรอเหลานนเปนของไรสาระ ทรงคดหาทางแกไขจะใหมความสขทมนคง เปนแกนสาร ทรงคดแกปญหานไมตก และสภาพความเปนอยของพระองคทามกลางความเยายวนสบสนวนวายเชนนน ไมอานวยแกการใชความคดทไดผล

ในทสด ทรงมองเหนภาพพวกสมณะ ซงเปนผไดปลกตวจากสงคม ไปคนควาหาความจรงตางๆ โดยมความเปนอยงายๆ ปราศจากกงวล และสะดวกในการแสวงหาความรและคดหาเหตผล สภาพความเปนอยแบบนนา

พทธธรรม๖

จะชวยพระองคใหแกปญหานได และบางทสมณะพวกนน ทไปคดคนหา

ความจรงกนตางๆ บางคนอาจมอะไรบางอยางทพระองคจะเรยนรไดบางเมอถงขนน เจาชายสทธตถะจงเสดจออกบรรพชาอยางพวกสมณะทม

อยแลวในสมยนน พระองคไดเสดจจารกไปศกษาหาความรเทาทพวกนกบวชสมยนนจะรและปฏบตกน ทรงศกษาทงวธการแบบโยคะ ทรงบาเพญสมาธ

จนไดฌานสมาบต ถงอรปสมาบตชนสงสด ทรงแสดงอทธปาฏหารยไดอยาง

เชยวชาญยง และทรงบาเพญตบะทรมานพระองคจนแทบสนพระชนมในทสดกทรงตดสนไดวา วธการของพวกนกบวชเหลานทงหมด ไม

สามารถแกปญหาดงทพระองคทรงประสงคได เมอเทยบกบชวตของพระองคกอนเสดจออกบรรพชาแลว กนบวาเปนการดารงชวตอยางเอยงสดทงสองฝาย

จงทรงหนมาดาเนนการคดคนของพระองคเองตอมา จนในทสดไดตรสร๑

ธรรมทพระองคทรงคนพบน ตอมาเมอทรงนาไปแสดงใหผอน ง ทรงเรยกวา “ม เ นธรรมเทศนา” หรอ หลกธรรมสายกลาง และทรงเรยกขอปฏบตอนเปนระบบทพระองคทรงจดวางขนวา “ม มาป ปทา” หรอ ทางสายกลาง

จากความทอนน จะมองเหนทศนะตามแนวพทธธรรมวา การดารงชวตอยในสงคมอยางลมหลงหมกมนปลอยตวไปเปนทาสตามกระแสกเลส กด การหลกหนออกไปโดยสนเชง ไมเกยวของรบผดชอบอยางใดตอสงคม อย

อยางทรมานตนกด นบวาเปนขอปฏบตทผดเอยงสดดวยกนทงสองอยางไม

สามารถใหมนษยดารงชวตอยางมความหมายแทจรงได

เมอตรสรแลวเชนน พระองคจงเสดจกลบคนมาทรงเรมตนงานสงสอนพทธธรรมเพอประโยชนแกสงคมของชาวโลกอยางหนกแนนจรงจง และทรง

ดาเนนงานนจนตลอด ๔๕ ป แหงพระชนมชพระยะหลงแมไมพจารณาเหตผลดานอน มองเฉพาะในแงสงคมอยางเดยว กจะ

เหนวา พทธกจทพระพทธเจาทรงบาเพญเพอประโยชนสขแกสงคมสมยนน จะสาเรจผลดทสดกดวยการทางานในบรรพชตเพศเทานน พระองคจงไดทรงชกจงคนชนสงจานวนมากใหละความมงมศรสข ออกบวช ศกษา และเขาถง ๑ พทธประวตทอนน ด สคารวส ร, ม.ม. ๑๓/๗๓๘-๗๕๗/๖๖๙-๖๘๘ เปนตน

ม า า ( . . ต ต) ๗

ธรรมททรงสอนแลว รวมทางานอยางเสยสละอทศตนเพอประโยชนสขของ

ประชาชน ดวยการจารกไปเขาถงคนทกชนวรรณะ และทกถนทจะไปถงได ทาใหบาเพญประโยชนไดอยางกวางขวาง

อกประการหนง คณะสง เองกเปนแหลงแกปญหาสงคมไดอยาง

สาคญ เชนในขอวา ทกคน ไมวาจะเกดในวรรณะใด เมอบวชแลวกมสทธเสมอกนทงสน สวนเศรษฐ คฤหบด ผยงไมพรอมทจะเสยสละไดเตมท กใหคงครองเรอนอยเปนอบาสก คอยชวยใหกาลงแกคณะสง ในการบาเพญ

กรณยกจของทาน และนาทรพยสมบตของตนออกบาเพญประโยชน

สงเคราะหประชาชนไปดวยพรอมกน

การบาเพญกรณยกจ ทงของพระพทธเจาและของพระสาวก มวตถ

ประสงคและขอบเขตกวางขวางเพยงใด จะเหนไดจากพทธพจน แตครงแรกททรงสงสาวกออกประกาศพระศาสนาวา

ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงจารกไป เพอประโยชนและความสขของชน

เปนอนมาก เพออนเคราะหชาวโลก เพอประโยชนเกอกลและความสขแก

ทวยเทพและมนษยทงหลาย๑

พทธธรรมนนมขอบเขตในทางสงคมทจะใหใชไดและเปนประโยชนแก

บคคลประเภทใดบาง พงเหนไดจากพทธพจนใน าสาทกส ร ซงสรปความไดวา

พรหมจรรย (คอพระศาสนา) จะชอวาสาเรจผลแพรหลายกวางขวาง เปนประโยชนแกชนเปนอนมาก เปนปกแผน ถงขนทวา เทวดาและมนษย

ประกาศไวดแลว ตอเมอมองคประกอบตอไปนครบถวน คอ๑. องคพระศาสดา เปนเถระ รตตญ ลวงกาลผานวยมาโดยลาดบ๒. มภกษสาวก ทเปนเถระ มความรเชยวชาญ ไดรบการฝกฝนอบรม

อยางด แกลวกลาอาจหาญ บรรลธรรมอนเกษมจากโยคะ สามารถแสดงธรรมใหเหนผลจรงจง การาบปรปวาท (ลทธทขดแยง วาทะ

๑ วนย. ๔/๓๒/๓๙

พทธธรรม๘

ฝายอน หรอคาสอนนอกรตผดเพยน) ทเกดขน ใหสาเรจเรยบ

รอยโดยถกตองตามหลกธรรม และมภกษสาวกชนปนกลาง และชนนวกะ ทมความสามารถเชนเดยวกนนน

๓. มภกษณสาวกา ชนเถร ชนปนกลาง และชนนวกะ ทมความ

สามารถเชนเดยวกนนน

๔. มอบาสก ทงประเภทพรหมจาร และประเภทครองเรอนเสวยกามสข ซงมความสามารถเชนเดยวกนนน

๕. มอบาสกา ทงประเภทพรหมจารน และประเภทครองเรอนเสวย

กามสข ซงมความสามารถเชนเดยวกนนนเพยงแตขาดอบาสกาประเภทครองเรอนเสยอยางเดยว พรหมจรรย ก

ยงไมชอวาเจรญบรบรณเปนปกแผนด๑

ความตอนนแสดงวา พทธธรรมเปนคาสอนทมงสาหรบคนทกประเภท ทงบรรพชต และคฤหสถ คอ ครอบคลมสงคมทงหมด

และลกษณะทวไปของพทธธรรมนน สรปได ๒ อยาง คอ๑. แสดงหลกความจรงสายกลาง ทเรยกวา “ม ม” หรอเรยก

เตมวา “ม เ นธรรมเทศนา” วาดวยความจรงตามแนวของเหต

ผลบรสทธตามกระบวนการของธรรมชาต นามาแสดงเพอ

ประโยชนทางปฏบตในชวตจรงเทานน ไมสงเสรมความพยายาม ทจะเขาถงสจธรรมดวยวธถกเถยงสรางทฤษฎตางๆ ขนแลวยดมน ปกปองทฤษฎนนๆ ดวยการเกงความจรงทางปรชญา

๒. แสดงขอปฏบตสายกลาง ทเรยกวา “ม มาป ปทา” อนเปน

หลกการครองชวตของผฝกอบรมตน ผรเทาทนชวต ไมหลงงม

งาย มงผลสาเรจคอความสข สะอาด สวาง สงบ เปนอสระ ทสามารถมองเหนไดตงแตในชวตน ในทางปฏบต ความเปนสาย

กลางน เปนไปโดยสมพนธกบองคประกอบอนๆ เชน สภาพชวตของบรรพชต หรอ คฤหสถ เปนตน

๑ ด าสาทกส ร, ท.ปา. ๑๑/๑๐๔/๑๓๕

ม า า ( . . ต ต)

การสงสอนธรรมของพระพทธเจา ทรงมงผลในทางปฏบต ใหทกคน

จดการกบชวตทเปนอยจรงๆ ในโลกน และเรมแตบดน ความรในหลกทเรยกวา ม ม า กด การประพฤตตามมรรคาท เรยกวา ม มา า กด เปนสงททกคน ไมวาจะอยในสภาพและระดบชวตอยางใด สามารถเขาใจและนามาใชใหเปนประโยชนไดตามสมควรแกสภาพและ

ระดบชวตนนๆ ถาความหวงใยในเรองชวตหลงจากโลกนมอย กจงทาชวต

แบบทตองการนนใหเกดมเปนจรงเปนจงแนนอนขนมาเสยในชวตนทเดยว จนมนใจในตนเองโดยไมตองกงวลหวงใยในโลกหนานนเลย

ทกคนมสทธเทาเทยมกนโดยธรรมชาต ทจะเขาถงผลสาเรจเหลาน แมวาความสามารถจะตางกน ทกคนจงควรไดรบโอกาสเทาเทยมกนทจะสรางผลสาเรจนนตามความสามารถของตน และความสามารถนน กเปนสงทปรบ

เปลยนเพมพนได จงควรใหทกคนมโอกาสทจะพฒนาความสามารถของตน

อยางดทสด และแมวาผลสาเรจทแทจรง ทกคนจะตองทาดวยตวเอง โดย

ตระหนกในความรบผดชอบของตน ทจะตองขวนขวายพากเพยรอยางเตมท แตทกคนกเปนอปกรณในการชวยตนเองของคนอนได ดงนนหลก มา -

ม และหลกค ามม ล า มต จงเปนหลกธรรมทเดน และเปนขอทเนนหนกทงสองอยาง ในฐานะความรบผดชอบตอตนเองฝายหนง กบปจจยภายนอกทจะชวยเสรมอกฝายหนง

หากยกเอาผลงานและพระจรยาของพระพทธเจาขนมาเปนหลก

พจารณา จะมองเหนแนวทางการบาเพญพทธกจทสาคญหลายอยาง เชนทรงพยายามลมลางความเชอถองมงายในเรองพธกรรมอนเหลวไหล

ตางๆ โดยเฉพาะการบ าย ดวยการสอนยาถงผลเสยหายและความไรผลของพธกรรมเหลานน ทงนเพราะยญพธเหลานน ทาใหคนมวแตคดหวงพง

เหตปจจยภายนอก อยางหนง ทาใหคนกระหายทะยานและคดหมกหมนในผลประโยชนทางวตถเพมพนความเหนแกตน ไมคานงถงความทกขยากเดอดรอนของเพอนมนษยและสตว อยางหนง ทาใหคนคดหวงแตเรองอนาคต จน

พทธธรรม๑๐

ไมคดปรบปรงปจจบน อยางหนง แลวทรงสอนยาหลกแหง “ทาน” คอการใหเสยสละแบงปนและสงเคราะหกนในสงคม

สงตอไปททรงพยายามสอนหกลาง คอระบบความเชอถอเรองวรรณะ

ทนาเอาชาตกาเนดมาเปนขดขนจากดสทธและโอกาสทงในทางสงคมและทาง

จตใจของมนษย ทรงตง “สง ะ” คอชมชนแหงสง ทเปดรบคนจากทก

วรรณะใหเขาสความเสมอภาคกน เหมอนทะเลทรบนาจากแมนาทกสายกลม

กลนเขาเปนอนเดยวกน๑ ทาใหเกดสถาบนวด ซงตอมาไดกลายเปนศนยกลางเผยแพรวฒนธรรมและการศกษาทสาคญยง จนศาสนา นดตองนาไปจดตง

ขนบางในศาสนาของตน เมอหลงพทธกาลแลวราว ๑,๔๐๐ หรอ ๑,๗๐๐ ป๒

ทรงใหสทธแกส รทจะไดรบประโยชนจากพทธธรรม เขาถงจดหมายสงสดทพทธธรรมจะใหเขาถงได เชนเดยวกบบรษ แมวาการใหสทธน จะตองทรงกระทาดวยความระมดระวงอยางยง ทจะเตรยมการวางรปใหสภาพการ

ไดสทธของสตรนดารงอยดวยดในสภาพสงคมสมยนน เพราะสทธของสตรในการศกษาอบรมทางจตใจ ไดถกศาสนาพระเวทคอยๆ จากดแคบลงมาจนปดตายแลวในสมยนน

ประการตอไป ทรงสงสอนพทธธรรมดวยภาษาสามญทประชาชนใช เพอใหคนทกชน ทกระดบการศกษา ไดรบประโยชนจากธรรมนทวถง ตรงขามกบศาสนาพราหมณทยดความศกดสทธของคมภรพระเวท และจากด

ความรชนสงไวในวงแคบของพวกตนดวยวธการตางๆ โดยเฉพาะดวยการใช

ภาษาเดมของสนสกฤต ซงรจากดในหมพวกตน เปนสอถายทอดและรกษา

คมภร แมตอมาจะมผขออนญาตพระพทธเจาใหยกพทธพจนขนสภาษาพระ

เวท พระองคกไมทรงอนญาต ทรงยนยนให ชภา า อง ระชาชนตามเดม๓

ประการตอไป ทรงปฏเสธโดยสนเชงทจะทาเวลาใหสญเสยไปกบการ

ถกเถยงปญหาทเกยวกบการเกงความ รงทาง รช า ซงไมอาจนามาพสจน ๑ ด อง. อฏ ก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๕ และ ท.ปา. ๑๑/๗๑/๑๐๗ เปนตน๒ ด P.V. Bapat, 2500 Years of Buddhism (1959), p. 355 และ S. Dutt, Buddhist Monks and

Monasteries of lndia (1962), p. 210 เปนตน๓ ด วนย. ๗/๑๘๑/๗๐.

ม า า ( . . ต ต) ๑๑

ใหเหนไดดวยวธแสดงเหตผลทางคาพด ถาใครถามปญหาเชนน พระองคจะ

ทรงยบยงเสย แลวดงผนนกลบมาสปญหาเกยวกบเรองทเขาจะตองเกยวของ

และปฏบตไดในชวตจรงโดยทนท๑ สงทจะพงรไดดวยคาพด ทรงแนะนาดวยคาพด สงทจะพงรดวยการเหน ทรงใหเขาด มใชใหดสงทจะตองเหนดวยคาพด

ทงน ทรงสอนพทธธรรมโดยปรยายตางๆ เปนอนมาก มคาสอนหลายระดบ ทงสาหรบผครองเรอน ผดารงชวตอยในสงคม และผสละเรอนแลว ทงคาสอนเพอประโยชนทางวตถ และเพอประโยชนลกซงทางจตใจ เพอใหทก

คนไดรบประโยชนจากพทธธรรมทวถงกน พทธกจทกลาวมาน เปนเครองยนยนขอสรปความเขาใจเกยวกบพทธธรรมทพดมาแลวขางตน

การทไดประสตและทรงเตบโตมาทามกลางวฒนธรรมแบบพราหมณ และความเชอถอตามลทธตางๆ ของพวกสมณะสมยนน ทาใหพระองคตองทรงเกยวของและคนกบถอยคาตามทมใชกนในลทธความเชอถอเหลานน จงเปน

ธรรมดาทจะตองทรงใชถอยคาเหลานนในการสอสารทวไป แตเมอทรงมคาสอนใหมใหแกสงคม ปญหากเกดขนวาจะทรงปฏบตตอถอยคาเหลานนอยางไร

ปรากฏวา พระองคทรงมวธปฏบตตอถอยคาทางศาสนาเหลาน เปนทนาสงเกตอยางหนง คอ ไมทรงนยมหกลางความเชอถอเดมในรปถอยคาทใช ถาถอยคานนๆ มความหมายของศพทในทางทดงาม ทรงหกลางเฉพาะตวความ

เชอถอผดทแฝงอยกบความหมายของถอยคาเหลานน กลาวคอ ไมทรงขดแยงดวยวธรนแรง แตทรงนาคนเขาสปญญาดวยเมตตากรณา ใหเขาเกดความรเขาใจอยางใหม มองเหนความจรง จากถอยคาทเขาเคยเขาใจอยางอน

โดยนยน พระองคจงทรงนาคาบญญตทใชกนอยในศาสนาเดมมาใชในความหมายใหมตามแนวของพทธธรรมโดยเฉพาะบาง ทรงสรางคณคาใหมใหแกถอยคาทใชอยเดมบาง เชน ใช “พรหม” เปนชอของสตวโลกทเกดตายประเภทหนงบาง หมายถงบดามารดาบาง ทรงเปลยนความเชอถอเรองกราบไหวทศ ๖ ในธรรมชาต มาเปนการปฏบตหนาทและรกษาความสมพนธรปตางๆ ในสงคม เปลยนความหมายของการบชาไ ศกดสทธสาหรบยญพธ ๓ ๑ ด อง.ทสก. ๒๔/๙๕-๙๖/๒๐๖-๒๑๒; ม.ม. ๑๓/๑๔๗-๑๕๒/๑๔๓-๑๕๓ เปนตน

พทธธรรม๑๒

อยางของพราหมณมาเปนความรบผดชอบทางสงคมตอบคคล ๓ ประเภท เปลยนการตดสนความเปนพราหมณและอารยะโดยชาตกาเนด มาเปนตดสนดวยการประพฤตปฏบต

บางครงทรงสอนใหดงความหมายบางสวนในคาสอนของศาสนาเดมมาใช

แตในทางทดงามและเปนประโยชน คาสอนใดในศาสนาเดมถกตองดงาม กทรงรบรอง โดยถอความถกตองดงามเปนของสากลโดยธรรมชาต ในกรณทหลก

ความประพฤตปฏบตในศาสนาเดมมความหมายหลายอยาง ทรงชแจงวาแงใด

ถก แงใดผด ทรงยอมรบและใหประพฤตปฏบตแตในแงทดงามถกตองบางครงทรงสอนวา ความประพฤตปฏบตทผดพลาดเสยหายบางอยาง

ของศาสนาเดมสมยนน เปนความเสอมโทรมทเกดขนในศาสนานนเอง ซงในครงดงเดมทเดยว คาสอนของศาสนานนกดงามถกตอง และทรงสอนใหรวา คาสอนเดมทดของศาสนานนเปนอยางไร ตวอยางในขอน มเรอง ตบะ การบชายญ หลกการสงเคราะหประชาชนของนกปกครอง และเรอง พราหมณ-ธรรม๑ เปนตน

ขอความทกลาวมาน นอกจากจะแสดงใหเหนความใจกวางของพทธ

ธรรม และการทพระพทธเจาทรงตงพระทยสอนแตความจรงและความดงาม

ถกตองทเปนกลางๆ แลว ยงเปนเรองสาหรบเตอนใหรจกแยกความหมายของคาบญญตทางศาสนาทใชในพทธธรรม กบทใชในศาสนาอนๆ ดวย

อนง เมอสนยคขององคพระศาสดาแลว เวลาลวงไป และคาสอนแผไปในถนตางๆ ความเขาใจในพทธธรรมกแปรไปจากเดมและแตกตางกนไป

หลายอยาง เพราะผถายทอดสบตอมพนความรการศกษาอบรมสตปญญา

แตกตางกน ตความหมายพทธธรรมแผกกนไปบาง นาเอาความรความเชอถอเดมจากลทธศาสนาอนเขามาผสมแทรกแซงบาง อทธพลศาสนาและวฒน

ธรรมในทองถนเขาผสมผสานบาง คาสอนบางแงเดนขน บางแงเลอนลางลง เพราะการยาและเลยงความสนใจตามความโนมเอยงและความถนดของผ

๑ ด อง.ทสก. ๒๔/๙๔/๒๐๔; อง.สตตก. ๒๓/๔๔/๔๒; ข.ส. ๒๕/๓๒๒/๓๒๓; และความในเนอเรองขางหนา

ม า า ( . . ต ต) ๑๓

รกษาคาสอนบาง ทาใหเกดการแตกแยกออกเปนนกายตางๆ เชน ทแยกเปนเ รวาท กบมหายาน ตลอดจนนกายยอยๆ ในสองนกายใหญนน

พระพทธศาสนาเถรวาทนน เปนทยอมรบของนกปราชญทางพระพทธ

ศาสนาทวโลก วาเปนนกายทรกษาแบบแผนและคาสอนดงเดมไวไดแมนยา แมแตปราชญฝายมหายานยคปจจบนกเหนความสาคญน ดงทในประเทศญปนไดถอลงกนทวไปวา การทจะศกษาพระพทธศาสนามหายานใหทวตลอด ตอง

ศกษาพระพทธศาสนาแบบดงเดม (คอเถรวาท) ดวย เพราะมพระสตรบาล ทเปนรากฐานของพระพทธศาสนา พระสตรของมหายานเพยงแตอธบายสาระท

บรรยายไวโดยยอในพระสตรบาล ใหละเอยดกวางขวางออกไป๑

แมกระนนกตาม ในพระพทธศาสนาเถรวาทเอง เนอความบางแหงในพระคมภร ทเปนสวนเพมเขาในสมยตอมา ไดระบกาลเวลาไวชดเจน กม ไมไดระบไว กม ถงจะรกนวาอยในระยะแรกๆ กอนยคอรรถกถา กยงเปน

ปญหาทคนรนปจจบนนามาถกเถยงคดคนหาความชดเจนแนนอน

เนองจากพระพทธศาสนาเนนการใชปญญา การปฏบตใหถกตองจงขนตอการศกษา และคมภรพระพทธศาสนา แมนบเพยงพระไตรปฎกบาล ทเปนแหลงแหงพทธพจน กใหญโตมเนอหามากมาย ยากทจะศกษาใหทวถง

ยงในบางยคบางสมย พทธศาสนกชนยงเหนหางจากการศกษาหลก

ธรรมอกดวย ความรความเขาใจทประชาชนสวนมากเชอถอและปฏบต จง

อาศยเพยงการ งบอกเลาและทาตามๆ กนมา เมอกาลเวลาลวงผานไปนานๆ ความคลาดเคลอนกมมากขนและชดเจนยงขน จนกระทงบางกรณถงกบ

เสมอนเปนตรงขามกบคาสอนเดม หรอเกอบจะกลายไปเปนลทธอนทคาสอนเดมคดคานไปแลวกม

ยกตวอยางในประเทศไทยน เมอพดถงคาวา “กรรม” ความเขาใจของคนทวไปกจะเพงไปยงกาละสวนอดต เจาะจงเอาการกระทาในชาตทลวงแลว

หรอชาตกอนๆ บาง เพงไปยงปรากฏการณสวนผล คอนกถงผลทปรากฏในปจจบนของการกระทาในอดตบาง เพงไปยงแงทเสยหายเลวรายคอการกระทา ๑ Kōgen Mizuno, Buddhist Sutras (Tokyo: Kōsei Publishing Co., 1982), pp. 32, 132.

พทธธรรม๑๔

ชวฝายเดยวบาง เพงไปยงอานาจแสดงผลรายของการกระทาความชวในชาต

กอนบาง และโดยมากเปนความเขาใจตามแงตางๆ เหลานรวมๆ กนไปทง

หมด ซงเมอพจารณาตดสนตามหลกกรรมทแทจรงในพทธธรรมแลว จะเหนไดชดวาเปนความเขาใจทหางไกลจากความหมายทแทจรงเปนอนมาก

แมขอธรรมอนๆ ตลอดจนคาบญญตทางธรรมแตละคาๆ เชน อารมณ วญญาณ บารม สนโดษ อเบกขา อธษฐาน บรกรรม ภาวนา วปสสนา กามโลกยะ โลกตตระ บญ อจฉา ฯลฯ กลวนมความหมายพเศษในความเขาใจของประชาชน ซงผดแปลกไปจากความหมายดงเดมในพทธธรรม โดยตว

ความหมายเองบาง โดยขอบเขตความหมายบาง มากนอยตางกนไปในแตละคานนๆ

ในการศกษาพทธธรรม จาเปนตองแยกความหมายในความเขาใจของ

ประชาชนสวนทคลาดเคลอนนออกไปตางหาก จงจะสามารถเขาใจความหมายทแทจรงได

ในการแสดงพทธธรรมตอไปน ผแสดงถอวาไดพยายามทจะแสดงตว

พทธธรรมแท อยางทองคพระบรมศาสดาทรงสอนและทรงมงหมาย ในการน ไดตดความหมายอยางทประชาชนเขาใจออกโดยสนเชง ไม

นามาพจารณาเลย เพราะถอวาเปนเรองขางปลาย ไมจาเปนตอการเขาใจตว

พทธธรรมทแทแตประการใด

แหลงสาคญอนเปนทมาของเนอหาและความหมายของพทธธรรมทจะ

แสดงตอไปน ไดแกคมภรพทธศาสนา ซงในทน ถาไมมกรณเกยวของเปนพเศษ จะหมายถงพระไตรปฎกบาลอยางเดยว เพราะเปนคมภรทยอมรบกนทวไปแลววา เปนแหลงรวบรวมรกษาพทธธรรมทแมนยาและสมบรณทสด แมกระนน กไดเลอกสรรเอาเฉพาะสวนทเหนวาเปนหลกการดงเดมเปนความ

หมายแทจรงมาแสดง โดยยดเอาหลกความกลมกลนสอดคลองกนในหนวยรวม

เปนหลก และเพอใหมนใจยงขน จงไดนาพทธจรยาและพทธกจทไดทรงบาเพญมาประกอบการพจารณาตดสนแนวทางและขอบเขตของพทธธรรมดวย

ม า า ( . . ต ต) ๑๕

เมอไดหลกการพจารณาเหลานมาเปนเครองกากบการแสดงแลว กมนใจวาจะสามารถแสดงสาระแหงพทธธรรมไดใกลเคยงตวแทเปนอยางยงอยาง

ไรกตาม ในขนพนฐาน การแสดงนกยงตองขนกบกาลงสตปญญาของผแสดง และความโนมเอยงบางอยางทผแสดงเองอาจไมรตวอยนนเอง ฉะนน จงขอใหถอวาเปนความพยายามครงหนง ทจะแสดงพทธธรรมใหถกตองทสดตามทพระพทธเจาทรงสอนและมงหมาย โดยอาศยวธการและหลกการแสดง พรอมทงหลกฐานตางๆ ทเชอวาใหความมนใจมากทสด

ถาแยกพทธธรรมออกเปน ๒ สวน คอ ม สวนหนง กบ -

ม สวนหนง แลวกาหนดความหมายขนใชในทนโดยเฉพาะ โดยกาหนดใหสจธรรมเปนสวนแสดงสภาวะหรอรปลกษณะตวความจรง และใหจรยธรรม

เปนฝายขอประพฤตปฏบตทงหมด กจะเหนวาส ธรรม ในพทธศาสนา หมายถงคาสอนเกยวกบสภาวะของสงทง

หลาย หรอธรรมชาตและความเปนไปโดยธรรมดาของสงทงหลาย หรอกฎ

ธรรมชาตนนเอง สวน รยธรรม กหมายถงการถอเอาประโยชนจากความรความเขาใจในสภาพและความเปนไปของสงทงหลาย หรอการรกฎธรรมชาต

แลวนามาใชในทางทเปนประโยชน

อกนยหนง ส ธรรม คอธรรมชาตและกฎธรรมดา รยธรรม คอความรในการประยกตสจธรรม

หลกการทงหมดน ไมเกยวของกบตวการนอกเหนอธรรมชาต เชน พระผสราง เปนตน แตประการใดเลย

ดวยเหตน ในการแสดงพทธธรรมเพอความรความเขาใจทมงในแนว

ทฤษฎ คอ มงใหรวาเปนอะไร จงควรแสดงควบคกนไปทงสจธรรมและจรย-ธรรม คอแสดงหลกคาสอนในแงสภาวะ แลวชถงคณคาทจะนามาใชในทาง

ปฏบตไวดวย ใหเสรจไปแตละอยางๆวธแสดงอยางนเหมอนจะตรงขามกบเทศนาแบบอรยสจ ๔ ซงมงผลใน

ทางปฏบตคอการดบทกขหรอแกปญหา จงเรมดวยปญหาทปรากฏกอน แลวดาเนนไปสวธปฏบตในการแกไขใหถงจดหมายโดยลาดบ สวนในทน เรมดวย

พทธธรรม๑๖

ความรความเขาใจเกยวกบโลกและชวต ในแงของสภาวะตามธรรมชาต ให

เหนหลกความจรงทละแงทละอยางกอน แลวกลาวถงความหมายหรอคณคา

ทางปฏบตของหลกความจรงแตละอยางนน ทจะนามาใชประโยชนในการ

ดาเนนชวตหรอแกปญหาตอไป

แมเมอมองหนงสอ มหมดทเดยวตลอดทงเลม กจะเหนภาพ

รวมอยางเดยวกนน คอ หนงสอทงเลมม ๒ ภาค เรมดวยภาค ๑ แสดงธรรมฝายสภาวะทเปนหลกความจรงกลางๆ ตามธรรมชาต คอ ม ม-

า แลวจากนน ภาค ๒ แสดงธรรมทเปนขอประพฤตปฏบตของมนษย โดยสอดคลองกบความจรงของธรรมชาตนน ตามมรรคาท เรยกวา ม มา า

อยางไรกตาม ในทสด เมอมองกวางครอบคลมทงหมดอกครงหนง กจะเหนวา ม ทบรรยาย ณ ทน มโครงสรางใหญซอนอยในหลกอรยสจ ๔ นนเอง ดงจะเหนไดตอแตนไป

อนง ในขอเขยนน ไดตกลงใจแสดงความหมายภาษาองกฤษของศพท

ธรรมทสาคญๆ ไวดวย โดยเหตผลอยางนอย ๓ อยาง คอา ในภาษาไทยปจจบน ไดมผนาศพทธรรมบางคามาใชเปน

ศพทบญญต สาหรบคาในภาษาองกฤษทมความหมายไมตรงกนกบศพท

ธรรมนน อนอาจทาใหความเขาใจคลาดเคลอนได จงนาความหมายในภาษาองกฤษมาแสดงควบไวดวย เพอไมใหผอานถอไปตามความหมายทมผ

บญญตใชใหมในภาษาไทย

า จาตองยอมรบความจรงวา นกศกษาวชาการสมยใหมจานวนไมนอย เขาใจความหมายในภาษาไทยไดชดเจนขนในเมอเหนคาภาษาองกฤษควบอยดวย

า าม ตาราภาษาตางประเทศทเกยวกบพระพทธศาสนาใน

ปจจบนน มจานวนมาก การรความหมายศพทธรรมทนยมใชในภาษาองกฤษ ยอมเปนประโยชนแกนกศกษาทตองการคนควาอยางกวางขวางตอไป

ภาค ๑

มช ฌ ธรรม ท า

หลกความจรงทเปนกลางตาม รรมชาต

หรอ

รรมทเปนกลาง

ต ?

ก. ธ

สวนประกอบหาอยางของชวต

ตวส าวะ

พทธธรรมมองเหนสงทงหลายในรปของสวนประกอบตางๆ ทมา

ประชมกนเขา ตวตนแทๆ ของสงทงหลายไมม เมอแยกสวนตางๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมด กจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ตวอยางงายๆ ทยกขนอางกนบอยๆ คอ “รถ” เมอนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามแบบทกาหนด กบญญตเรยกกนวา “รถ”๑ แตถาแยกสวนประกอบทงหมดออกจากกน กจะหาตวตนของรถไมได มแตสวนประกอบทงหลาย ซงมชอเรยกตางๆ กนจาเพาะแตละอยางอยแลว คอ ตวตนของรถมไดมอยตางหากจากสวนประกอบเหลานนมแตเพยงคาบญญตวา

“รถ” สาหรบสภาพทมารวมตวกนเขาของสวนประกอบเหลานนแมสวนประกอบแตละอยางๆ นนเอง กปรากฏขนโดยการรวมกนเขา

ของสวนประกอบยอยๆ ตอๆ ไปอก และหาตวตนทแทไมพบเชนเดยวกน เมอจะพดวาสงทงหลายมอย กตองเขาใจในความหมายวา มอยในภาวะของสวนประกอบตางๆ ทมาประชมเขาดวยกน

เมอมองเหนสภาพของสงทงหลายในรปของการประชมสวนประกอบ

เชนน พทธธรรมจงตองแสดงตอไปวา สวนประกอบตางๆ เหลานนเปน

อยางไร มอะไรบาง อยางนอยกพอเปนตวอยาง และโดยทพทธธรรมมความเกยวของเปนพเศษกบเรองชวต โดยเฉพาะในดานจตใจ การแสดงสวน

๑ ส.ส. ๑๕/๕๕๔/๑๙๘

พทธธรรม๒๐

ประกอบตางๆ จงตองครอบคลมทงวตถและจตใจ หรอทงรปธรรมและ

นามธรรม และแยกแยะเปนพเศษในดานจตใจการแสดงสวนประกอบตางๆ นน ยอมทาไดหลายแบบ สดแตวตถ

ประสงคจาเพาะของการแสดงแบบนนๆ๑ แตในทน จะแสดงแบบขนธ ๕ ซงเปนแบบทนยมในพระสตร

โดยวธแบงแบบ น (the Five Aggregates) พทธธรรมแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมด ทบญญตเรยกวา “สตว” “บคคล” ฯลฯ ออกเปนสวนประกอบตางๆ ๕ ประเภท หรอ ๕ หมวด เรยกทางธรรมวา เบญจขนธ คอ

๑. ร (Corporeality) ไดแกสวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอ สสารและพลงงานฝายวตถ พรอมทงคณสมบต และพฤตการณตางๆ ของสสารพลงงานเหลานน

. เวทนา๓ (Feeling หรอ Sensation) ไดแกความรสกสข ทกข

หรอเฉยๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ

๑ แบงอยางกวางๆ วา นามและรป หรอนามธรรม กบรปธรรม; แตตามแนวอภธรรมนยมแบงเปน ๓ คอ

เ สก และร ถาเทยบกบขนธ ๕ ทจะแสดงตอไป = วญญาณขนธ, เ สก = เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ, ร = รปขนธ

๒ ตามแนวอภธรรมแบงรปเปน ๒๘ อยาง คอ๑) ม า ต (เรยกงายๆ วา ธาต ๔) คอ วธา (สภาพทแผไปหรอกนเนอท) อาโ ธา (สภาพทดดซม) เ โชธา (สภาพทแผความรอน) วาโยธา (สภาพทสนไหว)๒) า า (รปอาศยหรอรปทสบเนองมาจากมหาภตรป) ๒๔ คอ ประสาททง ๕ (จกข โสตะ านะ ชวหา และกาย) อารมณ ๔ (รป เสยง กลน รส; โผฏฐพพะไมนบเพราะตรงกนกบ ปฐว เตโช และ วาโย) ความเปนหญง (อตถนทรย) ความเปนชาย (ปรสนทรย) ทตงของจต (หทยวตถ) การแสดงใหรความหมายดวยกาย (กายวญญต) การแสดงใหรความหมายดวยวาจา (วจวญญต) ชวตนทรย ชองวาง (อากาส) ความเบาของรป (รปสส ลหตา) ความออนหยนของรป (รปสส มทตา) ภาวะทควรแกการงานของรป (รปสส กมม ญตา) ความเจรญหรอขยายตวของรป (รปสส อปจย) การสบตอของรป (รปสส สนตต) ความเสอมตว (ชรา) ความสลายตว (อนจจตา) และอาหาร (หมายถงโอชา); พงสงเกตวา คาวา“หทยวตถ” ซงแปลกนวาหวใจ และถอวาเปนททางานของจตนน เปนมตในคมภรรนหลง ไมปรากฏในพระไตรปฎก

๓ เวทนา แบงเปน ๓ คอ ส (ทางกายหรอทางใจกตาม) ทก (ทางกายหรอทางใจกตาม) อทก มส(ไมทกขไมสข คอ เฉยๆ บางทเรยกวา อเบกขา); อกอยางหนง แบงเปน ๕ คอ ส (ทางกาย) ทก (ทางกาย) โสมนส (ดใจ) โทมนส (เสยใจ) อเบก า (เฉยๆ); แบงตามทางทเกดเปน ๖ คอ ทางจกข ทางโสต ทาง านะ ทางชวหา ทางกาย และทางมโน

ม า า ( . . ต ต) ๒๑

๓. ส า๑ (Perception) ไดแกความกาหนดได หรอหมายร คอ กาหนดรอาการเครองหมายลกษณะตางๆ อนเปนเหตใหจาอารมณ๒

(object) นนๆ ได. สง าร๓ (Mental Formations หรอ Volitional Activities)

ไดแกองคประกอบหรอคณสมบตตางๆ ของจต ทปรงแตงจตใหดหรอชว หรอเปนกลางๆ โดยมเจตนาเปนตวนา พดงายๆ วา ความนกคดดชวตางๆ เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา๔ ปญญา โมหะ โทสะ โลภะ มานะ ทฏฐ อสสา มจฉรยะ เปนตน ๑ ส า แบงเปน ๖ ตามทางแหงการรบร คอ ทางจกข โสต านะ ชวหา กาย และมโน๒ คาวา “อารมณ” ในบทความน ทกแหงใชในความหมายของพทธธรรมเทานน คอหมายถงสงทจตรบรหรอสงทถกรบร โดยอาศยทวารทง ๖ ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ (ความนกคดตางๆ) ไมมความหมายอยางทเขาใจกนทวๆ ไปในภาษาไทย

๓ ตามหลกอภธรรม แบงเจตสกเปน ๒ อยาง ถาเทยบกบการแบงแบบขนธ ๕ เจตสกกไดแก เวทนา สญญา และสงขารทงหมด คอในจานวนเจตสก ๕๒ นน เปนเวทนา ๑ เปนสญญา ๑ ทเหลออก ๕๐ อยาง เปนสงขารทงสน สงขารขนธ จงเทากบเจตสก ๕๐ อยาง ซงแยกยอยไดดงน๑) มา า ต (เจตสกทเขาไดทงฝายดฝายชว) ๑๑ (นบครบม ๑๓ เพราะเวทนาและสญญา

เปนเจตสกหมวดน แตไมเปนสงขาร จงตดออกไป) คอ(๑) สพพจตตสาธารณเจตสก (เจตสกทเกดกบจตทกดวง) ๕ คอ ผสสะ เจตนา เอกคคตา (สมาธ)

ชวตนทรย มนสการ (จานวนเดมม ๗ ทงเวทนา กบสญญา)(๒) ปกณณกเจตสก (เกดกบจตไดทวๆ ไป ทงฝายดฝายชว แตไมตายตว) ๖ คอ วตก วจาร

อธโมกข (ความปกใจ) วรยะ ปต ฉนทะ๒) ล ต (เจตสกทเปนอกศล) ๑๔ คอ

(๑) อกศลสาธารณเจตสก (เกดกบจตทเปนอกศลทกดวง) ๔ คอ โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ และอทธจจะ

(๒) ปกณณกอกศลเจตสก (เกดกบจตทเปนอกศลแตไมตายตวทกครง) ๑๐ คอ โลภะ ทฏฐ มานะ โทสะ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ ถนะ มทธะ และวจกจฉา

) ต (เจตสกดงาม คอ เกดกบจตทเปนกศลและอพยากฤต) ม ๒๕ คอ(๑) โสภณสาธารณเจตสก (เกดกบจตดงามทกดวง) ๑๙ คอ ศรทธา สต หร โอตตปปะ อโลภะ

อโทสะ (= เมตตา) ตตรมชฌตตตา (บางทเรยกอเบกขา) กายปสสทธ (ความสงบแหงนามกายคอกองเจตสก) จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตา (ความคลองแคลวแหงนามกายคอกองเจตสก) จตตปาคญญตากายชกตา (ความซอตรงแหงนามกายคอกองเจตสก) จตตชกตา

(๒) ปกณณกโสภณเจตสก (เกดกบจตฝายดงาม แตไมตายตวทกครง) ๖ คอ สมมาวาจา สมมา- กมมนตะ สมมาอาชวะ (รวมเรยกวรตเจตสก ๓) กรณา มทตา (เรยกรวมกนวา อปปมญญา- เจตสก ๒) และปญญา

๔ อเบก า เปนธรรมสาคญยงขอหนง และมกมผเขาใจความหมายสบสนผดพลาดอยเสมอ จงควรศกษาใหเขาใจชด อยางนอยตองสามารถแยกอเบกขาในหมวดสงขาร ซงตรงกบตตรมชฌตตตา ออกจากอเบกขาในหมวดเวทนา ซงตรงกบ อทกขมสข อนเปนความรสกเฉยๆ ได แตเรองนจะไดกลาวถงเปนพเศษตอไป

พทธธรรม๒๒

๕. ว าณ๑ (Consciousness) ไดแกความรแจงอารมณทาง

ประสาททง ๕ และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ

น กบอปาทาน น หรอชวตกบชวต งเปนป หา

ในพทธพจนแสดงความหมายของอรยสจ ๔ ซงเปนหลกธรรมทประมวลใจความทงหมดของพระพทธศาสนา มขอความทนาสงเกตเปน

พเศษเกยวกบขนธ ๕ ปรากฏอยในอรยสจขอท ๑ คอ ขอวาดวยทกขในอรยสจขอท ๑ นน ตอนตนพระพทธเจาทรงแสดงความหมาย

หรอคาจากดความของทกข ดวยวธยกตวอยางเหตการณตางๆ ทมองเหน

ไดงายและมอยเปนสามญในชวตของบคคล ขนแสดงวาเปนความทกขแต

ละอยางๆ แตในตอนทาย พระองคตรสสรปลงเปนขอเดยววา อ าทาน-

นธ ๕ เ นทก ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย นคอ ทกขอรยสจ: ความเกดเปนทกข ความแกเปนทกข

ความตายเปนทกข ความประจวบกบสงทไมเปนทรกเปนทกข ความพลด

พรากจากสงทรกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมไดสงนนกเปนทกข โดยยอ

อปาทานขนธ ๕ เปนทกข๒

พทธพจนน นอกจากแสดงถงฐานะของขนธ ๕ ในพทธธรรมแลว ยงมขอสงเกตสามญ คอ ความหมายของ “ทก ” นน จางายๆ ดวยคาสรปท

๑ ว าณ แบงตามทางทเกดเปน ๖ คอ จกขวญญาณ โสตวญญาณ านวญญาณ ชวหาวญญาณ กาย-วญญาณ และมโนวญญาณ; ตามแนวอภธรรม เรยกวญญาณขนธทงหมดวา “ ” และจาแนกจตออกไปเปน ๘๙ หรอ ๑๒๑ คอก. จาแนกตามภม หรอระดบของจต เปนกามาวจรจต ๕๔ รปาวจรจต ๑๕ อรปาวจรจต ๑๒ โลกตตร

จต ๘ (แยกพสดารเปน ๔๐)ข. จาแนกโดยคณสมบตเปน อกศลจต ๑๒ กศลจต ๒๑ (พสดารเปน ๓๗) วบากจต ๓๖ (พสดารเปน

๕๒) กรยาจต ๒๐ ในทนจะไมแสดงรายละเอยดชอของจตแตละอยางๆ เพราะเกนจาเปน และจะทาให นเฝอ

๒ วนย. ๔/๑๔/๑๘; ฯลฯ

ม า า ( . . ต ต) ๒๓

สนทสดวา คอ อปาทานขนธ ๕ หรอเบญจอปาทานขนธเทานน และคาวาขนธในทนม “อปาทาน” นาหนาดวย

สงทควรศกษาในทน กคอคาวา “ นธ” กบ “อ าทาน นธ” ซงขอใหพจารณาตามพทธพจนตอไปน

ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ และอปาทานขนธ ๕ เธอทงหลายจง

ฟง

ขนธ ๕ เปนไฉน? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอน

หนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม

หยาบกตาม ละเอยดทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม...เหลา

น เรยกวา ขนธ ๕

อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน? รป...เวทนา…สญญา...สงขาร...วญญาณ อน

ใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกก

ตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลก

ตาม ทประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน...เหลาน เรยกวา

อปาทานขนธ ๕๑

รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ คอธรรมอนเปนทตงแหง

อปาทาน ฉนทราคะ (ความกระสนอยาก) ในรป...เวทนา...สญญา...

สงขาร...วญญาณ นนคอ อปาทานใน (สง) นนๆ๒

หลกดงกลาวน เปนพนฐานความเขาใจทสาคญอยางหนง ในการ

ศกษาพทธธรรมตอไป

๑ ส.ข. ๑๗/๙๕-๙๖/๕๘-๖๐๒ ส.ข. ๑๗/๓๐๙/๒๐๒

พทธธรรม๒๔

ค คาทางจรย รรม

ตามปกต มนษยมความโนมเอยงทจะยดถออยเสมอวา ตวตนทแทของตนมอยในรปใดรปหนง บางกยดเอาจตเปนตวตน๑ บางกยดวา มสงทเปนตวตนอยตางหากแฝงซอนอยในจตนน ซงเปนเจาของ และเปนตวการทคอยควบคมบงคบบญชากายและใจนนอกชนหนง

การแสดงขนธ ๕ น มงใหเหนวาสงทเรยกวา “สตว” “บคคล” “ตวตน” เปนตนนน เมอแยกออกไปแลวกจะพบแตสวนประกอบ ๕ สวนเหลานเทานน ไมมสงอนเหลออยทจะมาเปนตวตนตางหากได และแมขนธ ๕ เหลานนแตละอยาง กมอยเพยงในรปทสมพนธองอาศยกน ไมเปนอสระ ไมมโดยตวของมนเอง ดงนนขนธ ๕ แตละอยางๆ นนกไมใชตวตนอกเชนกน

รวมความวา หลกขนธ ๕ แสดงถงความเปน อน า ใหเหนวาชวตเปนการประชมเขาของสวนประกอบตางๆ หนวยรวมของสวนประกอบเหลาน กไมใชตวตน สวนประกอบแตละอยางๆ นนเอง กไมใชตวตน และสงทเปนตวตนอยตางหากจากสวนประกอบเหลานกไมม๒ เมอมองเหนเชนนน

แลว กจะถอนความยดมนถอมนในเรองตวตนได ความเปนอนตตานจะเหนไดชดตอเมอเขาใจกระบวนการของขนธ ๕ ในวงจรแหง สม บาททจะ

กลาวตอไป

อนง เมอมองเหนวา ขนธ ๕ มอยอยางสมพนธและอาศยซงกนและกน กจะไมเกดความเหนผดวาขาดสญ ทเรยกวา และความเหนผดวาเทยง ทเรยกวา ต นอกจากนนเมอรวาสงทงหลายไมมตวตนและมอยอยางสมพนธอาศยกนและกนเชนนแลว กจะเขาใจหลกกรรมโดย

๑ พงสงเกตพทธพจนวา “ภกษทงหลาย การทปถชนผมไดเรยนรจะเขาไปยดถอรางกายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ วาเปนตวตน ยงดกวาจะยดถอจตวาเปนตวตน เพราะวา กายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ น ยงปรากฏใหเหนวาดารงอยปหนงบาง ๒ ปบาง ๓-๔-๕ ปบาง ๑๐-๒๐-๓๐-๔๐-๕๐ ปบาง ๑๐๐ ปบาง เกนกวานนบาง แตสงทเรยกวาจต มโน หรอวญญาณน เกดดบอยเรอย ทงคน ทงวน” (ส.น. ๑๖/๒๓๑/๑๑๔)

๒ ด ส.ข. ๑๗/๔-๕/๓-๗, ๓๒-๓๓/๒๐-๒๓, ๑๙๙-๒๐๗/๑๓๔-๑๔๑, ฯลฯ

ม า า ( . . ต ต) ๒๕

ถกตองวาเปนไปไดอยางไร กระบวนการแหงความสมพนธและอาศยกนของสงทงหลายนมคาอธบายอยในหลกปฏจจสมปบาทเชนเดยวกน

อกประการหนง การมองสงทงหลายโดยวธแยกสวนประกอบออกไปอยางวธขนธ ๕ น เปนการฝกความคด หรอสรางนสยทจะใชความคดแบบวเคราะหความจรง คอ เมอประสบหรอเขาเกยวของกบสงตางๆ ความคดกไมหยดตนตอ ยดถอเฉพาะรปลกษณะภายนอกเทานน เปนการสรางนสย

ชอบสอบสวนสบคนหาความจรง และทสาคญยงคอ ทาใหรจกมองสงทง

หลายตามภาวะลวนๆ ของมน หรอตามแบบสภาววสย (objective) คอมองเหนสงทงหลาย “ตาม ม ” ไมนาเอาตณหาอปาทานเขาไปจบ อนเปนเหตใหมองเหนตามทอยากหรอไมอยากใหมนเปน อยางทเรยกวา สกวสย (subjective)

คณคาอยางหลงน นบวาเปนการเขาถงจดหมายทตองการของพทธ

ธรรมและของหลกขนธ ๕ น คอการไมยดมนถอมน การไมเขาไปเกยวของกบสงทงหลายดวยการใชตณหาอปาทาน แตเขาไปเกยวของจดการดวย

ปญญา

อยางไรกด ในการแสดงพทธธรรมนน ตามปกตทานไมแสดงเรอง

ขนธ ๕ โดยลาพงโดดๆ เพราะขนธ ๕ เปนแตสภาวะทยกขนเปนตวตงสาหรบพจารณา และการพจารณานนยอมเปนไปตามแนวแหงหลกธรรม

อยางอน ทเปนประเภทกฎสาหรบนามาจบหรอกาหนดวาขนธ ๕ มสภาวะเปนอยางไร มความเปนไปอยางไร เปนตน คอ ตองแสดงโดยสมพนธกบหลกธรรมชาตอยางอน เชน หลกอนตตา เปนตน จงจะปรากฏคณคาในทางปฏบตโดยสมบรณ ดงนน จงขอยตเรองขนธ ๕ ไวเพยงในฐานะสงทยกขนเปนตวตงสาหรบนาไปพจารณากนในหลกตอๆ ไป

ต ?

ข. า

แดนรบรและเสพเสวยโลก

ชองทางทชวตตดตอกบ ลก

แมวาชวตจะประกอบดวยขนธ ๕ ซงแบงซอยออกไปเปนหนวยยอย

ตางๆ มากมาย แตในทางปฏบต คอ ในการดาเนนชวตทวไป มนษยไมไดเกยวของโดยตรงกบสวนประกอบเหลานนโดยทวถงแตอยางใด

สวนประกอบหลายอยางมอยและทาหนาทของมนไปโดยมนษยไมรจก หรอแมรจก กแทบไมไดนกถงเลย เชน ในดานรปธรรม อวยวะภายในรางกายหลายอยาง ทาหนาทของมนอย โดยมนษยผเปนเจาของไมร และไมไดใสใจทจะร จนบางคราวมนเกดความวปรตหรอทาหนาทบกพรองขน มนษยจงจะหนมาสนใจ แมองคประกอบตางๆ ในกระบวนการฝายจตกเปนเชนเดยวกน

การศกษาวเคราะหองคประกอบตางๆ และกระบวนการทางานทางราง

กาย เราปลอยใหเปนภาระของนกศกษาทางแพทยศาสตรและชววทยา สวนการศกษาวเคราะหองคประกอบและกระบวนการทางานดานจตใจ เราปลอย

ใหเปนภาระของนกอภธรรมและนกจตวทยา

แตสาหรบคนทวไป ความหมายของชวตอยทชวตในทางปฏบต หรอ

ชวตทดาเนนอยเปนประจาในแตละวน ซงไดแกการตดตอเกยวของกบโลก สงทใหความหมายแกชวต กคอการตดตอเกยวของกบโลก หรอพดอกอยางหนงวา ชวตตามความหมายของมนษย คอชวตโดยความสมพนธกบโลก

ชวตในทางปฏบตหรอชวตโดยความสมพนธกบโลกน แบงออกไดเปน ๒ ภาค แตละภาคมระบบการทางาน ซงอาศยชองทางทชวตจะตดตอเกยวของกบโลกได ซงเรยกวา “ทวาร” (ประต, ชองทาง) ดงน

ม า า ( . . ต ต) ๒๗

. าครบรและเสพเสวยโลก อาศย ทวาร ๑ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ สาหรบรบรและเสพเสวยโลก ซงปรากฏแกมนษยโดยลกษณะและอาการตางๆ ทเรยกวา อารมณ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ

๒. าคแสดงออกหรอกระทาตอโลก อาศย ทวาร ๓๒ คอ กาย วาจา ใจ ( า า า ม า ) สาหรบกระทาตอบตอโลก โดยแสดงออกเปนการทา การพด และการคด ( า ม ม ม ม)

ใน าคท มขอทพงยาเปนพเศษ เพอสะดวกแกการศกษาตอไปวา คาวา “ทวาร” (ใน ทวาร ) นน เมอนาไปกลาวในระบบการทางานของกระบวนธรรมแหงชวต ทานนยมเปลยนไปใชคาวา “อาย นะ” ซงแปลวา แดนเชอมตอใหเกดความร หรอทางรบร ดงนนในการศกษาเรองนตอไป จะใชคาวา “อาย นะ” แทนคาวา “ทวาร”

ใน าคท ๒ มขอพงยาคอ กระบวนธรรมของชวตในภาคน รวมอยในขนธท ๔ คอ สงขารขนธ ทกลาวมาแลวในบทกอน

สง ารตางๆ ในสงขารขนธ ซงมอยเปนจานวนมากมาย แบงเปน ฝายดบาง ฝายชวบาง ฝายกลางๆ บาง จะปรากฏตวออกมาปฏบตการ โดยถกเจตนาทเปนหวหนาหรอเปนตวแทนเลอกชกจงมา หรอจดแจงมอบหมายหนาท ใหชวยกนทาการปรงแตงการแสดงออก หรอการกระทาทาง ทวาร ๓ คอ กาย วาจา ใจ เกดเปนกรรม คอการทา การพด การคด

ในกรณน สงขารจะถกจดประเภทเสยใหมใหสอดคลองกบบทบาทของมน โดย

แบงตามทางหรอทวารทแสดงออก เปนกายสงขาร วจสงขาร และมโนสงขาร

เรยกตามชอหวหนาหรอตวแทนวา กายสญเจตนา วจสญเจตนา และมโนสญเจตนา หรอ

เรยกตามงานททาออกมาวา กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ๑ sense-doors๒ channels of action

พทธธรรม๒๘

แสดงใหเหนงายขน ดงน

๑. กายสง าร = กายส เ นา กายทวาร กายกรรม[สภาพปรงแตงการกระทาทางกาย] = [ความจงใจ(แสดงออก)ทางกาย] [ทางกาย] [การกระทาทางกาย]

. ว สง าร = ว ส เ นา ว ทวาร ว กรรม[สภาพปรงแตงการกระทาทางวาจา] = [ความจงใจ(แสดงออก)ทางวาจา] [ทางวาจา] [การกระทาทางวาจา]

๓. มโนสง าร = มโนส เ นา มโนทวาร มโนกรรม[สภาพปรงแตงการกระทาทางใจ] = [ความจงใจ(แสดง)ทางใจ] [ทางใจ] [การกระทาทางใจ]

สง าร ในฐานะเครองแตงคณภาพหรอคณสมบตตางๆ ของจต ไดกลาวแลวในเรองขนธ ๕

สวน สง าร ในฐานะกระบวนการปรงแตงแสดงออกและกระทาการ

ตางๆ ตอโลก เปนเรองกจกรรมของชวต ซงจะแสดงเปนพเศษสวนหนงตางหาก ในตอนวาดวย “ วตเปน ปอยาง ร”

ในทน มงแสดงแตสภาวะอนเนองอยทตวชวตเอง หรอองคประกอบ

ของชวต พรอมทงหนาทของมนตามสมควร จงจะกลาวเฉพาะ าคท คอเรอง ทวาร ๖ ทเรยกวา อาย นะ อยางเดยว

ตวส าวะ“อายตนะ” แปลวา ทตอ หรอแดน หมายถงทตอกนใหเกดความร

แดนเชอมตอใหเกดความร หรอแหลงทมาของความร แปลอยางงายๆ วา า ม อยาง ดงทเรยกในภาษาไทยวา ตา ห จมก ลน กาย ใจ๑

๑ ตามคาอธบายของพระอรรถกถาจารย “อาย นะ” มความหมายหลายนย เชน แปลวา เปนทสบตอแหงจตและเจตสก คอ เปนททจตและเจตสกทาหนาทกนงวน, เปนทแผขยายจตและเจตสกใหกวางขวางออกไป, เปนตวการนาสงสารทกขอนยดเยอใหดาเนนสบตอไปอก, เปนบอเกด, แหลง, ทชมนม เปนตน (ด วสทธ.๓/๖๑;สงคห.ฏกา ๒๒๗)

อนง พงสงเกตวา ประสาทรบความรสกภายในรางกาย เกยวดวยทาทางการเคลอนไหว ทรงตว เปนตน จาพวกทเรยกวา Somethesia (kinesthetic, vestibular and visceral senses) ทานไมไดจดเพมไวในพวกอายตนะดวย แมทานจะไมไดชแจงเรองนไว กมองเหนเหตผลไดวา ความรบรประเภทน บางสวนรวมอยแลวในอายตนะท ๕ ททานใชคากวาง ๆ วา “กาย” แตเหตผลขอสาคญอยทวา ประสาทจาพวกน ทาหนาทจากดเพยงในดานสรรวทยา มงเพอรกษาสภาพปกตแหงการทางานของรางกายเทานน มลกษณะจาเพาะตว และจากดอยภายใน เปนเครองสนบสนนทจาเปน แตมคาคงตว ไมมคณคาทจะกอผลงอกเงย ทงดานความร และดานเสพเสวยโลก ทงดานญาณวทยา และดานจรยธรรม จงไมเขากบความหมายของอายตนะ.

ม า า ( . . ต ต) ๒

ทวาตอ หรอเชอมตอ ใหเกดความรนน ตอ หรอ มต ?

ตอบวา มต ล คอ สงแวดลอมภายนอกแตโลกนนปรากฏลกษณะอาการแกมนษยเปนสวนๆ ดานๆ ไป เทาทมนษย

จะมแดนหรอเครองมอสาหรบรบร คอ เทาจานวนอายตนะ ๖ ทกลาวมาแลวเทานนดงนน อาย นะ ทง จงมคของมนอยในโลก เปนสงทถกรบรสาหรบ

แตละอยางๆ โดยเฉพาะสงทถกรบร หรอลกษณะอาการตางๆ ของโลก เหลาน เรยกชอวา

“อาย นะ” เหมอนกน เพราะเปนสงทเชอมตอใหเกดความร หรอเปนแหลงความร เชนเดยวกน แตเปนฝายภายนอก

เพอแยกประเภทจากกนไมใหสบสน ทานเรยกอายตนะพวกแรกวา “อาย นะภาย น” (แดนตอความรฝายภายใน) และเรยกอายตนะพวกหลงนวา “อาย นะภายนอก” (แดนตอความรฝายภายนอก)

า ต า ๖ อนไดแก รป เสยง กลน รส สงตองกาย และสงทใจนก โดยทวไปนยมเรยกวา “อารม ” แปลวา สงอนเปนทสาหรบจตมาหนวงอย หรอ สงสาหรบยดหนวงของจต แปลงายๆ วาสงทถกรบร หรอสงทถกรนนเอง

เมออาย นะ (ภายใน) ซงเปนแดนรบร กระทบกบอารมณ๑ (อายตนะภายนอก) ซงเปนสงทถกร กจะเกดความรจาเพาะดานของอายตนะแตละ

อยางๆ ขน เชน ตากระทบรป เกดความรเรยกวา “เหน” หกระทบเสยง เกดความรเรยกวา “ ดยน” เปนตน

ความรจาเพาะแตละดานน เรยกวา “ว า ” แปลวา ความรแจง คอรอารมณ

ดงนน จงม ว าณ อยาง เทากบอายตนะและอารมณ ๖ ค คอ า า ตา ไดแก เหน า า ไดแก ดยน า า ม

ไดแก ดกลน า า ล ไดแก รรส า า า ไดแก รสงองกาย า า ไดแก รอารมณทาง หรอรเรอง น

๑ คาวา ทวาร นยมใชคกบ อารมณ, อาย นะภาย น คกบ อายตนะ ายนอก แตในทน เพอประโยชนในการศกษาตอไป จะเรยกอายตนะภายในวา “อาย นะ” เรยกอายตนะภายนอกวา “อารมณ”

พทธธรรม๓๐

สรปไดวา อาย นะ อารมณ และ ว าณ ๑ มชอในภาษา

ธรรม และมความสมพนธกน ดงน

๑. ก - ร - ก ว าณ - ๒. โส ะ - ,, สททะ - ⌫ ,, โส ว าณ - ๓. านะ – ,, คนธะ - ,, านว าณ - ๔. ชวหา – ,, รส - ,, ชวหาว าณ -

๕. กาย – ,, โ พพะ - ,, กายว าณ - ๖. มโน – ,, ธรรม๒ - ,, มโนว าณ -

อยางไรกตาม แมวาว าณจะตองอาศยอาย นะและอารมณ

กระทบกนจงจะเกดขนได๓ กจรง แตการทอารมณเขามาปรากฏแกอายตนะ กมใชวาจะทาใหวญญาณเกดขนไดเสมอไป จาตองม ความใสใจ ความกาหนดใจ หรอความใฝใจประกอบอยดวย วญญาณนนๆ จงจะเกดขน๔

ดงตวอยาง ในบางคราว เชน เวลาหลบสนท เวลา งซาน หรอใจลอยไปเสย เวลาใจจดจอแนวแนอยกบกจอยางใดอยางหนง ตลอดจนขณะอยในสมาธ รปและเสยงเปนตน หลายๆ อยางทผานเขามา อยในวสยทจะเหน จะไดยน แตหาไดเหน หาไดยนไม

อกตวอยางงายๆ ขณะเขยนหนงสอ ใจจดจออย จะไมรสกสวนของรางกายทแตะอยกบโตะและเกาอ ตลอดจนมอทแตะกระดาษ และนวทแตะปากกาหรอดนสอ

ในเมอมอายตนะและอารมณเขามาถงกนแลว แตวญญาณไมเกดขน

เชนน กยงไมเรยกวาการรบรไดเกดขน

๑ ท.ปา. ๑๑/๓๐๔-๓๐๖/๒๕๕.อายตนะ ๖ (sense-bases): eye, ear, nose, tongue, body, mind.อารมณ ๖ (sense-objects): form, sound, smell, taste, touch, mind-object หรอ visible objects, audible objects, odorous objects, sapid objects, tangible objects, cognizable objects.

๒ นยมเรยก ธรรมารมณ เพอไมใหสบสนกบคาวา ม ทใชทวไป ซงมความหมายกวางขวางมากหลายนย๓ ม.ม. ๑๒/๔๔๓-๔/๔๗๖-๗๔ ม.ม. ๑๒/๓๔๖/๓๕๘

ม า า ( . . ต ต) ๓๑

การรบร จะเกดขน ตอเมอมองคประกอบเกดขนครบทง ๓ อยาง คอ อาย นะ อารมณ และว าณ ภาวะนในภาษาธรรมมคาเรยกโดยเฉพาะวา “ สสะ” หรอ “สมผส”๑ แปลตามรปศพทวา การกระทบ แตมความหมายทางธรรมวา การประจวบหรอบรรจบพรอมกนแหงอายตนะ อารมณ และ

วญญาณ พดอยางเขาใจกนงายๆ สสะ กคอ การรบร นนเองสสะ หรอ สมผส หรอการรบรน มชอเรยกแยกเปนอยางๆ ไป ตาม

ทางรบร คออายตนะนนๆ ครบจานวน คอ จกขสมผส โสตสมผส าน

สมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผสสสะ เปนขนตอนสาคญในกระบวนการรบร เมอผสสะเกดขนแลว

กระบวนธรรมกดาเนนตอไป เรมแตความรสกตออารมณทรบรเขามานน ปฏกรยาอยางอนของจตใจ การจาหมาย การนาอารมณนนไปคดปรงแตง ตลอดจนการแสดงออกตางๆ ทสบเนองไปตามลาดบ

ในกระบวนธรรมน สงทควรสนใจเปนพเศษในการศกษาขนน กคอ ค าม ต า ม ามา ซงเกดขนในลาดบถดจากผสสะนนเอง ความรสกนในภาษาธรรม เรยกวา “เวทนา” แปลวา การเสวยอารมณ หรอ การเสพรสอารมณ คอความรสกตออารมณทรบรเขามานน โดยเปน สขสบาย ไมสบาย หรอเฉยๆ อยางใดอยางหนง

เวทนาน ถา ตาม า กม เทาจานวนอายตนะ คอ เวทนาทเกดจากสมผสทางตา เวทนาทเกดจากสมผสทางห เปนตน๒

แตถา ตามค า จะมจานวน คอ๑. ส ไดแก สบาย ชนใจ ถกใจ๒. ทก ไดแก ไมสบาย เจบปวด๓. อทก มส ไมทกข ไมสข คอเรอย ๆเฉยๆ ซงเรยกอกอยางวา า

๑ “ สสะ” และ “สม ส” (contact) น ไมควรเขาใจสบสนกบความหมายในภาษาไทย; แมคาอน ๆ คอ อารมณ ว าณ เวทนา กมความหมายไมตรงกนแทกบทใชในภาษาไทย

๒ เวทนา ๖ (feeling): ๑. ม า า – เวทนาเกดจากสมผสทางตา ๒. ต ม า า -เวทนาเกดจากสมผสทางห . า ม า า - เวทนาเกดจากสมผสทางจมก . า ม า

า – เวทนาเกดจากสมผสทางลน ๕. า ม า า – เวทนาเกดจากสมผสทางกาย๖. ม ม า า - เวทนาเกดจากสมผสทางใจ (ส.ส .๑๘/๔๓๔/๒๘๗)

พทธธรรม๓๒

อกอยางหนง แบงละเอยดลงไปอกเปน เวทนา ๕ อยาง คอ๑. ส ไดแก สบายกาย๒. ทก ไดแก ไมสบายกาย เจบปวด๓. โสมนส ไดแก สบายใจ ชนใจ๔. โทมนส ไดแก ไมสบายใจ เสยใจ และ๕. อเบก า

๑ ไดแก เฉยๆ ไมสขไมทกข

กระบวนการรบรเทาทกลาวมาน เขยนใหเหนงายๆ ไดดงนอาย นะ + อารมณ + ว าณ = สสะ Æ เวทนาทางรบร สงทถกร ความร การรบร ความรสกตออารมณ

ดงไดกลาวแลววา อารมณ กคอโลกทปรากฏลกษณะอาการแกมนษยทางอายตนะตางๆ การรบรอารมณเหลาน เปนสงจาเปนซงชวยใหมนษยม

ความสามารถในการเกยวของกบโลก ทาใหชวตอยรอดและดาเนนไปดวยดในกระบวนการรบรน เวทนา กเปนสวนประกอบสาคญอยางหนง โดย

ทาหนาทเปนเครองชบอกใหทราบวา อะไรเปนอนตรายแกชวต ควรหลกเวน

อะไรเกอกลแกชวต ควรถอเอาประโยชนได เวทนาจงชวยใหกระบวนการรบรทดาเนนตอไป สามารถสรางความรความเขาใจทครบถวนบรบรณ เปน

ประโยชนยงขน

แตสาหรบมนษยปถชน เวทนามไดมความหมายเพยงเทานน คอมใช

เพยงแควากระบวนการรบรไดมสวนประกอบเพมเขามาอกอยางหนง ทชวยเสรมความรใหสมบรณ อนจะทาใหมนษยมความสามารถมากขน ในการดาเนนชวตทดงาม แตเวทนา ยงหมายถงการทโลกมอะไรอยางหนงเปนผลตอบแทนหรอ

รางวลแกมนษย ในการเขาไปเกยวของกบโลกดวย ผลตอบแทนทวาน คอความเอรดอรอย ความชนใจทเกดจากอารมณ ซงเรยกวา ส เวทนา

ในกรณทกระบวนการรบรดาเนนมาตามลาดบ จนถงเวทนา ถามนษยหนเขาจบเวทนาไวตามความหมายในแงน มนษยกจะหนเหออกไปจาก ๑ อเบก า ในหมวดเวทนาน เปนคนละอยางกบ อเบก า ในหมวดสงขาร (เชน อเบกขาพรหมวหาร อเบกขา-สมโพชฌงค เปนตน.)

ม า า ( . . ต ต) ๓๓

กระบวนการรบร ทาใหกระบวนธรรมอกอยางหนงไดโอกาสเขามารบชวงแลนตอไปแทนท โดยเวทนาจะกลายเปนปจจยตวเอกทจะกอใหเกดผลสบเนองตอไป พรอมกนนน กระบวนการรบร ซงกลายไปเปนสวนประกอบและเดนควบไปดวย กจะถกกาลงจากกระบวนธรรมใหมนบบคน ใหบดเบอนและเอนเอยงไปจากความเปนจรง

กระบวนธรรมรบชวงทวาน มกดาเนนไปในแบบงายๆ พนๆ คอ เมอรบรอารมณอยางใดอยางหนงแลว เกดความรสกสขสบายชนใจ ( เวทนา) กอยากได ( ณหา) เมออยากได กตดใจพวพนจนถงขนยดตดถอมน (อ าทาน)คางใจอยไมอาจวางลงได ทงทตามความเปนจรงไมอาจถอเอาไวได เพราะสงนนๆ ลวงเลยผานพนหมดไปแลว

จากนน กเกดความครนคดสรางภาพตางๆ ทจะใหตนอยในภาวะ

ครอบครองอารมณอนใหเกดสขเวทนานน พรอมทงคดปรงแตงสรางวธการทจะใหไดอารมณและสงอนเปนทตงแหงอารมณนน แลวลงมอกระทาการตางๆ ทางกายบาง วาจาบาง เพอใหไดมาซงผลทตองการ เพอจะไดเวทนาทชอบใจนนยงๆ ขนไปอก

ในทางตรงขาม ถารบรอารมณใดแลว เกดความรสกทกข เจบปวด ไมสบาย ( เวทนา) กไมชอบใจ ขดเคอง อยากจะพนไป หรอใหมนสญสนไป อยากทาลาย ( ณหา) ผกใจ ปกใจ คางใจกบสงนน (อ าทาน) ในทางราย ทจะชงชง เกลยดกลว หลกหน อยาใหพบเหนอก เปนตน พรอมกบเกดเปนปฏกรยา ใหยงยดมนฝนหาผกใจมนหมาย ทจะใหพบใหไดสขเวทนาและสงทหวงวาจะให

สขเวทนาแกตนยงขนไปอก

ในกระบวนการน กจงบงเกดเปนสขทกขแบบซบซอนรนแรงเขมขน ทเปนผลเสกสรรคของมนษยเอง ซงหมนเวยนเขาวงจรทเรมจากเวทนาใหมซา

แลวซาเลา กลายเปนสงสารวฏ วนอยอยางนน ไมสามารถกาวตอไปสผลเลศอยางอน ทชวตนยงสามารถเขาถงไดยงกวานนขนไป

โดยนยน จะเหนวา ชวงตอทกระบวนธรรมจะสบทอดจากการรบร ( สสะ) ตอไปนน เปนขนตอนทสาคญอยางยง เรยกไดวาเปนหวเลยวหวตอ

พทธธรรม๓๔

ทเดยว และในภาวะเชนน เวทนาเปนองคธรรมทมบทบาทสาคญมาก กระบวนธรรมทดาเนนตอไปจะเปนอยางไร ( า ) ตองขนตอสภาพ

ของเวทนา วาจะเปนแบบไหนอยางใด ทงน พอจะตงเปนขอสงเกตไดวา

ก. กระบวน รรมทสบทอดจาก สสะ เปนหวเลยวหวตอ ระหวาง

กระบวนการรบรทบรสทธ กบกระบวนการสงสารวฏในกระบวนการรบรบรสทธ เวทนามบทบาทเปนเพยงองคประกอบ

ยอยๆ อยางหนง ทชวยใหเกดความรทถกตองสมบรณสวนในกระบวนการสงสารว เวทนาเปนปจจยตวเอก ทมอทธพล

ครอบงาความเปนไปของกระบวนธรรมทงหมด กลาวไดวา มนษยจะคดปรงแตงอยางไร และทาการอะไร ก า า ล า หรอชวตจะเปนอยางไร ก า า ล า

นอกจากนน ในกระบวนการสงสารวฏน มนษยมไดหยดอยเพยงแค

เปนผรบรอารมณ และเรยนรโลกเพอเกยวของจดการกบสงแวดลอมอยางไดผลดเทานน แตไดกาวตอไปสความเปนผเสพเสวยโลกดวย

สาหรบ า นน ถาจะพดใหละเอยดชดเจนตาม

หลก กตองตดตอนทชวงตอจาก สสะนดวยเหมอนกน โดยถอวา การรบรเกดขนเสรจสนแลวทผสสะ ดงนน กระบวนธรรมตอจากนไปจงแยกไดเปน

อกตอนหนง และขอเรยกชอวา กระบวนการญาณทศนะ หรอ กระบวนธรรมแบบววฏฏ เปนคปฏปกษกบกระบวนการสงสารวฏ

แตกระบวนธรรมแบบววฏฏ เปนเรองของการแกปญหาชวต จงจะยกไปพดในตอนทวาดวย “ชวตควรใหเปนอยางไร ?” และ “ชวตควรเปนอยอยางไร ?” ไมกลาวไวในทน

. กระบวน รรมทสบทอดจาก สสะ เปนหวเลยวหวตอทางจรยธรรม

ระหวางความดกบความชว ระหวางกศลกบอกศล ระหวางความหลดพนเปนอสระ กบการหมกตดหมนเวยนอยในสงสารวฏ

เมอกลาวถงสวนอนๆ ของกระบวนธรรมแลว กตองยอนกลบไปพดถงอาย นะอก เพราะกระบวนธรรมตางๆ ทกลาวมานน ตองอาศยอายตนะ เรม

ม า า ( . . ต ต) ๓๕

ตนทอายตนะ เมอวาองคธรรมอนๆ สาคญ กตองวาอายตนะสาคญเหมอนกน เชน เมอวาเวทนาเปนองคธรรมสาคญยงในกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก อายตนะกยอมมความสาคญมากดวย เพราะอายตนะเปนแหลงหรอเปนชอง

ทางทอานวยใหเวทนาเกดขน

เวทนา เปนสงทมนษยมงประสงค อาย นะ เปนแหลงอานวยสงทมง

ประสงคนน

เทาทกลาวมา สรปไดวา อายตนะ ๖ ทาหนาทรบใชมนษย ๒ อยาง คอ๑. เ นทางรบรโลก หรอเปนแหลงนาโลกมาเสนอตอมนษย เปน

เครองมอสอสาร ทาใหมนษยไดรบขอมลแหงความร ซงเปนสงจาเปนทจะชวยใหมนษยสามารถเกยวของกบโลกไดถกตอง ทาใหชวตอยรอด และดาเนนไปดวยด

. เ นชองทางเสพโลก หรอเปนประตทมนษยจะเปดออกไปรบ

อารมณทเปนรสอรอยของโลก มาเสพเสวย ดวยการด การ ง การดม การลมชมรส การแตะตองเสยดส ความสนกสนานบนเทง ตลอดจนจนตนาการสงทหวานชนระรนใจ

ความจรง หนาททงสองอยางน กตดเนองอยดวยกนา า เรยกไดวาเปนหนาทหลก หรอหนาทพนฐานทจาเปน

สวน า เปนหนาทรอง จะวาเปนของแถมหรอสวนเกนกคงไดในกรณทงสองนน การทางานของอายตนะกอยางเดยวกน ความแตก

ตางอยทเจตจานงของมนษย ซงมงไปทความร หรอมงไปทเวทนาสาหรบมนษยปถชน ความสาคญของอายตนะมกจะกาวขามมาอยกบ

หนาทอยางทสอง คอการเสพโลก จนถงขนทกลายเปนวา หนาทอยางทหนงมไวเพยงเพอเปนสวนประกอบสนองการทาหนาทอยางทสอง หรอพดอกอยาง

หนงวา กระบวนการรบรมไวเพอรบใชกระบวนการเสพเสวยโลก หรอรบใช

กระบวนการสงสารวฏเทานนเอง

ทงนเพราะวา ปถชนมกใชอายตนะ เพอมงรบรเฉพาะความรสวนทจะทาใหตนไดเสพเสวยอารมณอรอยของโลกเทานน หาสนใจสงอนพงรนอกจากนนไม

พทธธรรม๓๖

ยงกวานน แมความสมพนธกบโลกในภาคแสดงออก ดวยการทา การพด การคด กจะกลายเปนการกระทาเพอรบใชกระบวนการสงสารวฏเชนเดยวกน

คอ มงทา พด คด เพอแสวงหา และใหไดมาซงอารมณสาหรบเสพเสวยยงเปนปถชนทหนามากเทาใด ความตดของพวพนอยกบหนาทอยางท

สองของอายตนะ กยงมากขนเทานน จนถงขนทวา ชวตและโลกของมนษย วนเวยนอยแคอายตนะ ๖ เทานนเอง

เทาทกลาวมาน จงเหนไดวา แมอาย นะ จะเปนเพยงสวนหนงของนธ ๕

๑ และไมครอบคลมทกสวนแหงชวตของมนษยโดยสนเชง เหมอน

อยางขนธ ๕ กจรง แตมนกมบทบาทสาคญยงในการดาเนนชวตของมนษย มอานาจกากบวถชวตของมนษยเปนอยางมาก จนกลาวไดวา ชวตเทาทมนษยรจกและดาเนนอย กคอการตดตอเกยวของกบโลกทางอายตนะเหลาน และ

ชวตมความหมายตอมนษยกดวยอาศยอายตนะเหลาน

ถาอายตนะ มทาหนาทแลว โลกกดบ วตก รความหมายสาหรบมน ย

มขอความแหงหนงในบาล แสดงกระบวนธรรมเทาทกลาวมานไดอยางกระทดรด และชวยเชอมความทกลาวมาในตอนวาดวยขนธ ๕ เขากบเรองทอธบายในตอนน ใหตอเนองกน มองเหนกระบวนธรรมไดครบถวนตลอดสายยงขน จงขอยกมาอางไว ดงน๒

อาศยตาและรป เกดจกขวญญาณ, ความประจวบแหงธรรมทงสามนน

เปนผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, บคคลเสวยอารมณใด ยอม

หมายรอารมณนน (สญญา), หมายรอารมณใด ยอมตรตรกอารมณนน (ว

ตกกะ), ตรตรกอารมณใด ยอมผนพสดารซงอารมณนน (ปปญจะ), บคคล ๑ อายตนะทง ๑๒ จดเขากบ น ดงน (อายตนะภายใน ๖ ลงไดทงหมด แตอายตนะภายนอก ๖ เกนขนธ ๕)

อาย นะ ๕ คแรก (จกข-รป โสต-สททะ านะ-คนธะ ชวหา-รส กาย-โผฏฐพพะ) อยในร นธอาย นะภาย นท คอ มโน หรอใจ อยในว าณ นธอาย นะภายนอกท คอ ธรรม หรอธรรมารมณ อยในขนธ ๔ คอ นาม นธ ๓ (เวทนา สญญา สงขาร) และร นธ (เฉพาะทเปนสขมรปเทานน เชน อากาสธาต ความเปนหญง ความเปนชาย ความเบา ความออนสลวย ความสบตอ ความทรดโทรม การขยายตว ความแปรสลายของรป เปนตน) กบทงนพพาน ซงเปนภาวะพน าก นธ (อภ.ว.๓๕/๑๐๐/๘๕)

๒ ม.ม. ๑๒/๒๔๘/๒๒๖.

ม า า ( . . ต ต) ๓๗

ผนพสดารซงอารมณใด เพราะการผนพสดารนนเปนเหต ปปญจสญญาแง

ตางๆ๑ (สญญาทซบซอนหลากหลาย) ยอมผดพลงสมรมเขา ในเรองรปทง

หลาย ทพงรไดดวยตา ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน

(ตอไปวาดวยอายตนะและอารมณอนๆ จนครบ ๖ ค ใจความอยางเดยวกน)

ม า

เมอเกด ส าแลว กยงมความตรตรกนกคด (ว กกะ) ไดมากมายและกวางขวางพสดารยงขน ทาใหเกดกเลสตางๆ เชน ชอบใจ ไมชอบใจ หวงแหน รษยา เปนตน ปนเป คลกเคลา ไปกบความคดนน๒

หมายเหต:๑. คาทควรเขาใจ คอ ‘ปป จะ’ หมายถง อาการทคลอเคลยพวพนอยกบ

อารมณนน และคดปรงแตงไปตางๆ ดวยแรง ณหา มานะ และท

ผลกดน หรอเพอสนองตณหา มานะ และทฏฐ คอ ปรงแตงในแงทจะเปนของฉน ใหตวฉนเปนนนเปนน หรอเปนไปตามความเหนของฉน ออกรป

๑ คาเตมวา ปป จส าสงขา.๒ ด ท.ม. ๑๐/๒๕๖-๗/๓๑๑.

กระบวนการรบรบรสทธ

(กระแสปกตตามธรรมชาต)

กระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก

(เกดมผเสวย–สงถกเสวย ผคด–สงถกคด)

เวทนา สญญา ปปญจสญญาแงตางๆวตกกะ ปปญจะ

สงขาร

=

อายตนะ

อารมณ

วญญาณ

ผสสะ

พทธธรรม๓๘

ออกรางตางๆ มากมายพสดาร จงทาใหเกด ส าแงตางๆ คอ

สญญาทงหลายทเนองดวยปปญจะนนเอง

๒. จะเหนวามสญญา ๒ ตอน า คอสญญาขนตน ทกาหนดหมายอารมณซงปรากฏตามปกตธรรมดาของมน า ล เรยกวา

‘ ส า’ เปนสญญาเนองจากสงขาร ทปรงแตงภาพอารมณ ให

ออกรปออกรางแงมมตางๆ มากมายพสดารดงกลาวแลว๓. จะเหนวา กระบวนธรรมทงหมดนน แยกไดเปน ๒ ตอน

ก) ตอนแรก ตงแตอายตนะภายในถงเวทนา เปนกระบวนการรบรบรสทธพงสงเกตวา ชวงตอนนกระบวนธรรมเปนกระแสบรสทธตามธรรมชาตมแตองคธรรมทเกดขนตามเหตปจจย (พงอานความทยกมาอางขางบน) ยงไมมสตว บคคล ตวตน เกยวของ

ข) ตอนปลาย ตดตอนแตเวทนาไปแลว เกดเปนกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก หรอกระบวนการสงสารวฏ มารบชวงไปความจรง ตงแตเวทนานไปเปนทางแยก อาจตอดวยกระบวนธรรม

แบบววฏฏกได แตในทนมงแสดงเฉพาะแบบสงสารวฏกอนต ต กคอ ตงแตจดเรมตนของชวงหลงน จะไมม

เพยงองคธรรมตางๆ ทเปนเหตปจจยแกกนตามธรรมชาตเทานน แตจะเกดมสตวบคคลขนมา กลายเปนความสมพนธระหวางผเสพเสวย

กบสงทถกเสพเสวย ผคดและสงทถกคด เปนตน๔. กระบวนธรรมเสพเสวยโลกในชวงปลาย ทแสดงขางบนน เปนเพยงวธ

แสดงแบบหนงเทานน เลอกเอามาเพราะเหนวาสน และเขากบเรองทกาลงอธบาย คอ นธและอาย นะไดด อาจแสดงแบบอนอกกได เชนทแสดงอยางพสดารในหลกปฏจจสมปบาทแบบทวไป ซงเปนกระบวนธรรมแบบ

สงสารวฏโดยสมบรณ

๕) วาตามหลกอยางเครงครด วญญาณ ผสสะ เวทนา สญญา ในกระบวนธรรมน เปนสหชาตธรรม ทานถอวาเกดรวมกน พงเขาใจวา ทเขยนแสดงลาดบไวอยางน มงเพอศกษาไดงาย

ม า า ( . . ต ต) ๓

เนองดวยกระบวนธรรมน แยกไดเปน ๒ ชวงตอน และชวงตอนหลงอาจแยกไปเปนกระบวนธรรมแบบสงสารวฏ หรอแบบววฏฏกได ดงนน เพอมองเหนภาพไดกวางขวางขน อาจเขยนแสดงไดดงน

ในเรองอายตนะน มขอควรทราบเพมเตม เพอประโย นในการ

ศก าตอ ป ดงน

อาย นะภาย น หรอทวาร นน มชอเรยกอกอยางหนงวา “อนทรย ๖” คาวา แปลวา ภาวะทเปนใหญ หมายถงสงททาหนาทเปนใหญ เปนเจาหนาท หรอเปนเจาการในเรองนนๆ เชน ตา เปนเจาการในการรบรรป เปนเจาการในการรบรเสยง เปนตน

อนทรย คอ จกขนทรย โสตนทรย านนทรย ชวหนทรย กายนทรย และมนนทรย

คาวา นยมใชกบอายตนะในขณะทาหนาทของมน ในชวตจรง และเกยวกบจรยธรรม เชน การสารวมจกขนทรย เปนตนสวน า ต นยมใชในเวลาพดถงตวสภาวะทอยในกระบวนธรรม เชนวา อาศยจกข อาศยรป เกดจกขวญญาณ เปนตน และเมอพดถงสภาว-ลกษณะ เชนวา จกขไมเทยง เปนตนอกคาหนงทใชพดกนบอย ในเวลากลาวถงสภาวะในกระบวนธรรม คอคาวา “ สสาย นะ” แปลวา ทเกดหรอบอเกดแหงผสสะ คอทมาของการรบรนนเอง

=

อายตนะ

อารมณ

วญญาณ

เวทนากระบวนธรรมแบบสงสารวฏฏ

กระบวนธรรมแบบววฏฏ

ผสสะ

พทธธรรม๔๐

อาย นะภายนอก หรออารมณ กมชอเรยกอยางอนอก คอ “ คจร” (ทเทยว, ทหากน) และ “วสย” (สงผกพน, แดนดาเนน)และชอทควรกาหนดเปนพเศษ ใชเฉพาะกบอารมณ ๕ อยางแรก ซงมอทธพลมาก ในกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก หรอแบบสงสารวฏ คอคาวา “กามค ” (สวนทนาใครนาปรารถนา, สวนทดหรอสวนอรอยของกาม)กามคณ ๕ หมายถง รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ เฉพาะทนาปรารถนา นาใครนาพอใจ

ความ กตองและ ดพลาด องความร

เมอพดถง อาย นะ ซงเปนแดนรบร กควรทราบเรองราวเกยวกบความรดวย แตเรองทควรทราบเกยวกบความร มมากมายหลายอยาง ไมอาจแสดงไวในทนทงหมด จงจะกลาวไวเพยงเรองเดยว คอ ความถกตองและผดพลาดของ

ความร และแมในหวขอน กจะกลาวถงหลกทควรทราบเพยง ๒ อยางเทานน

ก. สจจะ ๒ ระดบ

ผสดบคาสอนในพระพทธศาสนาบางคน เกดความสบสน เมอไดอานได งขอความบางอยาง เชน

บางแหงวา ไมควรคบคนพาล ควรคบบณ ต คนพาลมลกษณะอยางนๆ บณ ตมลกษณะอยางนๆ ควรยนดแตของของตน ไมควรอยากไดของของผอน ตนเปนทพงของตน คนควรชวยเหลอกน ดงนเปนตน

แตบางแหงวา พงพจารณาเหนตามความเปนจรงวา กายกแคกาย ไมใชสตว บคคล ตวตน เราเขา พงรเทาทนตามเปนจรงวา ไมใชของเรา ไมใชตวตนของเรา สงทงหลายเปนอนตตา ดงนเปนตน

เมอไดอานได งอยางนแลว กมองไปวา คาสอนในทางพระศาสนาขดแยงกนเอง หรอไมกงงแลวไมเขาใจ หรอบางคนเขาใจบางแตไมชดเจนพอ ทาใหเกดการปฏบตสบสนผดพลาด ดาเนนชวตไมสอดคลองกบสภาพความเปนจรง ในเวลาทควรพดควรปฏบตตามความรในชวตประจาวนของชาวบาน

ม า า ( . . ต ต) ๔๑

กลบพดหรอปฏบตดวยความยดถอในความรตามสภาวะ เปนตน ทาใหเกดความวนวายและเสยหาย ทงแกตนและผอน

คมภรฝายอ ธรรม หวงจะชวยปองกนความสบสนผดพลาดเชนน จงสอนใหรจกแยกสจจะ หรอความจรง เปน ๒ ระดบ กลาวคอ๑

๑. สมม ส ะ ความจรงโดยสมมต (เรยกอกอยางหนงวา า

ความจรงโดยโวหาร หรอโดยสานวนพด) คอ จรงตามมตรวมกน ตามทไดตกลงกนไว หรอยอมรบรวมกน เปนเครองมอสอสาร พอใหสาเรจประโยชนในชวตประจาวน (conventional truth) เชน คน สตว คนด คนชว โตะ เกาอ หนงสอ เปนตน ตวอยางทพอเทยบใหเหนเคา เชน ภาษาสามญพดวา นา วาเกลอ เปนตน

. รม ส ะ ความจรงโดยปรมตถ คอ จรงตามความหมายสงสด ตามความหมายแท อยางยง หรอ ตามความหมายแทขนสดทายทตรงตามสภาวะและเทาทพอจะกลาวถงได หรอพอจะยงพดใหเขาใจกนได (ultimate truth) เพอสาหรบใหเกดความรความเขาใจเทาทนความเปนจรงของสงทงหลาย คอ รจกสงเหลานนตามทมนเปน และเพอใหเกดประโยชนอยางสงสด คอ การหยงรสจธรรม ทจะทาใหความยดตดถอมนหลงผดทงหลายสลายหมดไป ทาใหวางใจวางทาทตอสงทงหลายอยางถกตอง หลดพนจากกเลสและความทกข มจตใจเปนอสระ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน มความสขทแทจรง

สงทเปนจรงโดยปรมตถ เชน นามธรรม รปธรรม เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หรอจต เจตสก รป นพพาน ผสสะ เจตนา เอกคคตา ชวตนทรย ฯลฯ ตวอยางทพอเทยบใหเหนเคา เชน ในทางวทยาศาสตรถอวา คาวา นา วา เกลอ เปนตน ยงไมตรงสภาวะแท อาจมแงความหมายทคลม

๑ ความคดเกยวกบสจจะ ๒ น เรมแสดงออกเปนคาบญญตในคมภรกถาวตถ แตยงไมระบแบงเปนถอยคาชดเจน คอ กลาวถง สมม ส ะ ใน อภ.ก. ๓๗/๑๐๖๒/๓๓๘ และกลาวถง ส ฉก รม และ รม ใน อภ.ก. ๓๗/๑-๑๙๐/๑-๘๓; การระบชดปรากฏใน ป จ.อ. ๑๕๓,๒๔๑ นอกจากนมกลาวถง

และใชอธบายธรรมในทอนหลายแหง เชน ม.อ. ๑/๒๙๙=ส.อ. ๒/๑๖; ธ.อ. ๗/๕๖; สงคณ มลฏกา ๑๖๕,๒๘๐,๒๙๗; สงคณ อนฏกา ๓๒๘; วสทธ. ฏกา ๒/๑๔๐; อ.อ. ๕๐๑; อต.อ. ๒๑๓; สงคห.ฏกา ๒๕๕.

พทธธรรม๔๒

เครอ หรอเขวได นาแทๆ คอ hydrogen oxide (H2O) เกลอสามญกเปน sodium chloride (NaCl) จงถกแท ดงนเปนตน (ขอเปรยบเทยบนไมใชตรงกนแท แตเทยบพอใหเหนวา ในวชาการอน กมการมองเหนความจรงดานอน ของสงสามญ และไมยอมรบวาคาพดสามญสอความจรงไดตรงแท)

อยางไรกด ความคดเกยวกบสมม ส ะ และ รม ส ะ ททาน

ระบออกมาเปนคาบญญตในพระอภธรรมนน กยกเอาความในพระสตรนนเองเปนทอาง แสดงวา ความคดความเขาใจเรองน เปนของมแตเดม แตในครงเดมนน คงเปนทเขาใจกนด จนไมตองระบคาบญญต ๒ คาน ขอความในพระสตรททานยกมาอางนน เปนคาของพระภกษณชอวชรา มเนอความดงน

นแนะมาร! ทานจะมความเหนยดถอวาเปนสตวไดอยางไร, ในสภาวะท

เปนเพยงกองแหงสงขารลวน ๆ น จะหาตวสตวไมไดเลย, เปรยบเหมอนวา

เพราะคมสวนประกอบเขาดวยกน ศพทวา “รถ” ยอมมฉนใด เมอขนธทง

หลายมอย สมมตวา “สตว” กยอมม ฉนนน๑

ความคลายกนน ทเนนในแงปฏบต คอ ความรเทาทนสมมต และเขาใจปรมตถ แลวรจกใชภาษาเปนเครองสอความหมาย โดยไมยดตดในสมมต ไมเปน

ทาสของภาษานน สามารถยกบาลทเปนพทธพจนมาอางไดอกหลายแหง เชน

ภกษผเปนอรหนตขณาสพ...จะพงกลาววา ฉนพด ดงนกด เขาพดกบฉน

ดงนกด เธอเปนผฉลาด รถอยคาทเขาพดกนในโลก กพงกลาวไปตามโวหาร

เทานน๒

เหลานเปนโลกสมญญา เปนโลกนรต เปนโลกโวหาร เปนโลกบญญต

ซงตถาคตใชพดจา แตไมยดตด๓

อนง พระอรรถกถาจารยบรรยายลกษณะของพระสตร (สตตนตปฎก)วาเปน โวหารเท นา เพราะเนอหาสวนมากแสดงโดยโวหาร คอ ใชภาษาสมมต ๑ ส.ส. ๑๕/๕๕๔/๑๙๘ อางใน อภ.ก. ๓๗/๑๘๕/๘๐.๒ ส.ส. ๑๕/๖๕/๒๑๓ ท.ส: ๙/๓๑๒/๒๔๘

ม า า ( . . ต ต) ๔๓

สวนพระอ ธรรมเปน รม เท นา เพราะเนอหาสวนมากแสดง

โดยปรมตถ คอ กลาวตามสภาวะแทๆ๑

นเปนขอสงเกตเพอประดบความรอยางหนง

ข. วปลาส หรอ วปลลาส ๓

ว ลาส คอ ความรคลาดเคลอน ความรทผนแปรผดพลาดจากความเปนจรง หมายถง ความรคลาดเคลอนขนพนฐาน ทนาไปสความเขาใจผด หลงผด การลวงตวเอง วางใจ วางทาท ประพฤตปฏบตไมถกตอง ตอโลก ตอชวต ตอสงทงหลายทงปวง และเปนเครองกดกนขดขวางบงตา ไมใหมองเหนสจภาวะ วปลาส ม อยาง คอ

๑. ส าว ลาส สญญาคลาดเคลอน หมายรผดพลาดจากความเปนจรง. ว ลาส จตคลาดเคลอน ความคดผดพลาดจากความเปนจรง

๓. ท ว ลาส ทฏฐคลาดเคลอน ความเหนผดพลาดจากความเปนจรง

ส าวปลาส หมายรคลาดเคลอน เชน คนตกใจเหนเชอกเปนง กาและกวางปา มองหน างสวมเสอกางเกงมหมอครอบ เหนเปนคนเฝานา คนหลงทางเหนทศเหนอเปนทศใต เหนทศใตเปนทศเหนอ คนเหนแสงไ

โ ษณากระพรบอยกบท เปนไ วง เปนตนจตวปลาส ความคดคลาดเคลอน เชน คนบาคดเอาหญาเปนอาหาร

ของตน คนจต นเ อนมองเหนคนเขามาหา คดวาเขาจะทาราย คนเหนเงาเคลอนไหวในทมดสลว คดวาดภาพเปนผหลอก กระตายตนตม ไดยนเสยงลกมะพราวหลน คดวาดภาพเปนวาโลกกาลงแตก เปนตน

ท วปลาส ความเหนคลาดเคลอน ตามปกต สบเนองมาจาก

สญญาวปลาสและจตวปลาสนนเอง เมอหมายรผดอยางไร กเหนผดไปตามนน เมอคดวาดภาพเคลอนคลาดไปอยางไร กพลอยเหนผด เชอถอผดพลาดไปตามอยางนน

๑ วนย.อ. ๑/๒๑; ท.อ. ๑/๒๕; สงคณ อ. ๒๘;๑๒๖; ม.อ.๑/๓๐๐=ส.อ.๒/๑๗.

พทธธรรม๔๔

ยกตวอยาง เชน เมอหมายรผดวาเชอกเปนง กอาจลงความเหนยดถอวาสถานทบรเวณนนมงหรอมงชม เมอหมายรวาผนแผนดนเรยบราบขยาย

ออกไปเปนเสนตรง กจงลงความเหนยดถอวาโลกแบน เมอคดไปวาสงทง

หลายเกดขน เปนไป เคลอนไหวตางๆ กตองมผจดแจงผลกดน กจงลงความเหนยดถอวา ารอง าผา แผนดนไหว ฝนตก นาทวม มเทพเจาประจาอยและคอยบนดาล ดงนเปนตน

ตวอยางทกลาวมาน เปนชนหยาบทเหนงายๆ อาจเรยกอยางภาษาพดวา เปนความวปลาสขนวปรต

สวนในทางธรรม ทานมองความหมายของวปลาสอยางละเอยดถงขน

พนฐาน หมายถงความรคลาดเคลอนชนดทมใชมเฉพาะในบางคนบางกลม

เทานน แตมในคนทวไปแทบทงหมดอยางไมรตว คนทงหลายตกอยใตอทธพลครอบงาของมน และวปลาสทง ๓ ชนดนน จะสอดคลองประสานกนเปนชดเดยว วปลาสขนละเอยดหรอขนพนฐานนน พงเหนตามบาลดงน

ภกษทงหลาย สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ม ๔ อยางดงน; ๔

อยางอะไรบาง ? (กลาวคอ)

๑. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงไมเทยง วาเทยง๒. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทเปนทกข วาเปนสข๓. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงมใชตวตน วาตวตน

๔. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทไมงาม วางาม๑

วปลาสเหลาน เปนอปสรรคตอการฝกอบรมเจรญปญญา และกเปน

เปาหมายของการฝกอบรมปญญาทจะกาจดมนเสย การพฒนาความรและ

เจรญปญญาตามวธทกลาวไวในพทธธรรม ลวนชวยแกไขบรรเทาและกาจด

วปลาสไดทงนน เฉพาะอยางยง การใชโยนโสมนสการแบบสบสาวหาเหต

ปจจยและแยกแยะองคประกอบตรวจดสภาวะ โดยมสตพรอมอย ๑ อง.จตกก. ๒๑/๔๙/๖๖;ข.ปฏ. ๓๑/๕๒๕/๔๑๗; ว ลาส (บาล=วปลลาส) น ในอภธรรมเรยกวา ว รเยส

(อภ.ว. ๓๕/๙๖๖/๕๐๗; มเคาในพระสตรคอ ส.ส. ๑๕/๗๓๗/๒๗๗; ดประกอบท ส.อ. ๑/๓๑๘; นท.อ. ๑/๒๐๐;สงคณ อ. ๓๘๖) วนย.ฏกา ๑/๔๗๔ วา ว ลาส ๓ ประเภทน เรยงตามลาดบความมกาลงแรงกวากน

ม า า ( . . ต ต) ๔๕

พท พจนเกยวกบอายตนะ

ก) สรรพสง โลก และบ ตตาง

ภกษทงหลาย เราจกแสดงแกพวกเธอซง “สรรพสง” (สงทงปวง. ครบ

หมด, ทกสงทกอยาง), จงฟงเถด; อะไรเลาคอ สรรพสง: ตากบรป หกบเสยง

จมกกบกลน ลนกบรส กายกบโผฏฐพพะ ใจกบ ธรรมารมณ - นเราเรยก

วา สรรพสง๑

พระองคผเจรญ เรยกกนวา “โลก โลก” ดงน, ดวยเหตเพยงไร จงมโลก

หรอบญญตวาเปนโลก ?

ดกรสมทธ ทใดมตา มรป มจกขวญญาณ มธรรมอนพงรดวยจกข-

วญญาณ, ทนนกมโลก หรอบญญตวาเปนโลก, ทใดมห...มจมก...มลน...ม

กาย...มใจ มธรรมารมณ มมโนวญญาณ มสงอนพงรดวยมโนวญญาณ ทนน

กมโลก หรอบญญตวาโลก๒

ภกษทงหลาย เราไมกลาววา ทสดโลก เปนสงทรได เหนได ถงได ดวย

การไป, แตเรากไมกลาวเชนกนวา บคคลยงไมถงทสดโลก จะทาความสน

ทกขได

(พระอานนทกลาว:) ขอความทพระผมพระภาคตรสไวโดยยอ ยงมไดทรงแจกแจงเนอความโดยพสดารน ขาพเจาเขาใจความโดยพสดารดงน:-

บคคลยอมสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลกดวยสงใด สงนน

เรยกวา “โลก” ในอรยวนย

ดวยอะไรเลา คนจงสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลก ?

ดวยตา...ดวยห...ดวยจมก...ดวยลน...ดวยกาย...ดวยใจ คนจงสาคญหมายใน

โลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลก๓

๑ ส.ส . ๑๘/๒๔/๑๙๒ ส.ส . ๑๘/๗๕/๔๘๓ ส.ส . ๑๘/๑๗๑/๑๑๙

พทธธรรม๔๖

ภกษทงหลาย เราจกแสดงการอทยพรอม และการอสดงแหงโลก, จงฟง

เถด.

การอทยพรอมแหงโลกเปนไฉน ? อาศยตา และรป จงเกดจกข-

วญญาณ, ความประจวบแหงสงทงสามนน คอ ผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย

เวทนาจงม, เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม, เพราะตณหาเปนปจจย

อปาทานจงม, เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม, เพราะภพเปนปจจย ชาต

จงม, เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ

อปายาส กมพรอม; นคอการอทยพรอมแหงโลก

อาศยห...อาศยจมก...อาศยลน...อาศยกาย...อาศยใจและธรรมารมณ จง

เกดมโนวญญาณ ฯลฯ นคอการอทยพรอมแหงโลก

การอสดงแหงโลกเปนไฉน ? อาศยตา และรป จงเกดจกขวญญาณ,ความ

ประจวบแหงสงทงสามนนคอผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม,

เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม, เพราะตณหานนแหละสารอกดบไปไม

เหลอ ความดบอปาทานจงม, เพราะดบอปาทาน ความดบภพจงม, เพราะ

ดบภพ ความดบชาตจงม, เพราะดบชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข

โทมนส และอปายาส จงดบ, ความดบแหงกองทกขทงหมด ยอมมไดอยาง

น; นเรยกวาการอสดงแหงโลก

อาศยห...อาศยจมก...อาศยลน...อาศยกาย...อาศยใจและธรรมารมณ จง

เกดมโนวญญาณ ฯลฯ เพราะตณหานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ…นคอการ

อสดงของโลก๑

พระองคผเจรญ เรยกกนวา “มาร มาร” ...เรยกกนวา “สตว สตว” ...เรยก

กนวา “ทกข ทกข” ดงน, ดวยเหตเพยงไร จงมมารหรอบญญตวามาร...จงม

สตวหรอบญญตวาสตว... จงมทกขหรอบญญตวาทกข?

ดกรสมทธ ทใดมตา มรป มจกขวญญาณ มธรรมอนพงรดวยจกข

วญญาณ ฯลฯ มใจ มธรรมารมณ มมโนวญญาณ มธรรมอนพงรดวยมโน

๑ ส.ส . ๑๘/๑๕๖-๗/๑๐๘–๙

ม า า ( . . ต ต) ๔๗

วญญาณ, ทนนกมมารหรอบญญตวามาร...สตวหรอบญญตวาสตว...ทกข

หรอบญญตวาทกข๑

เมอตามอย พระอรหนตทงหลายจงบญญตสขทกข, เมอตาไมม พระ

อรหนตทงหลายยอมไมบญญตวาสขทกข, เมอห...เมอจมก...เมอลน...เมอ

กาย...เมอใจมอย พระอรหนตทงหลาย จงบญญตสขทกข เมอห ฯลฯ ใจไมม

พระอรหนตทงหลายยอมไมบญญตสขทกข๒

ข) ความจรงเดยวกน ทงแก หลง และ รเทาทน

ภกษทงหลาย ตา...ห...จมก...ลน...กาย...ใจ ไมเทยง...เปนทกข...เปน

อนตตา, แมสงทเปนเหตเปนปจจยใหตา ห จมก ลน กาย ใจ เกดขน กไม

เทยง เปนทกข เปนอนตตา, ตา ห จมก ลน กาย ใจ ซงเกดจากสงทไมเทยง

เปนทกข เปนอนตตา จกเปนของเทยง จกเปนสข จกเปนอตตาไดแตทไหน

รป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ ไมเทยง...เปนทกข…เปน

อนตตา, แมสงทเปนเหต เปนปจจยใหรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

ธรรมารมณเกดขน กไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา, รป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ธรรมารมณ ซงเกดจากสงทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จกเปน

ของเทยง เปนสข เปนอตตาไดแตทไหน๓

ภกษทงหลาย ขาวกลางอกงามบรบรณ และคนเฝาขาวกลากประมาท

เสย, โคกนขาวกลา ลงสขาวกลาโนน พงเมาเพลนประมาทเอาจนเตมท

ฉนใด, ปถชนผมไดเรยนร ไมสงวรในผสสายตนะ ๖ ยอมเมาเพลนประมาท

ในกามคณ ๕ จนเตมท ฉนนน๔

ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลาน ทไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา

ไมสงวร ยอมเปนเครองนาทกขมาให...ผสสายตนะ ๖ เหลาน ทฝกดแลว

๑ ส.ส . ๑๘/๗๑-๗๔/๔๖-๔๘๒ ส.ส . ๑๘/๒๑๒/๑๕๕๓ ส.ส . ๑๘/๒๒๑-๖/๑๖๓-๕ (แปลรวบ)๔ ส.ส . ๑๘/๓๔๔/๒๔๓

พทธธรรม๔๘

คมครองด รกษาด สงวรด ยอมเปนเครองนาสขมาให...๑

ตาเปนเครองผกลามรปไว, รปเปนเครองผกลามตาไว; ห - เสยง; จมก -

กลน; ลน - รส; กาย - โผฏฐพพะ; ใจเปนเครองผกลามธรรมารมณไว,

ธรรมารมณเปนเครองผกลามใจไว ดงนหรอ?

(หามได) ตากมใชเครองผกลามรปไว, รปกมใชเครองผกลามตาไว;

ฉนทราคะ (ความชอบใจจนตด) ทเกดขนเพราะอาศยตาและรปทงสองอยาง

นนตางหาก เปนเครองผกลามทตาและรปนน ฯลฯ ใจกไมใชเครองผกลาม

ธรรมารมณ, ธรรมารมณกมใชเครองผกลามใจ; ฉนทราคะทเกดขนเพราะ

อาศยใจและธรรมารมณทงสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทใจและ

ธรรมารมณนน

หากตาเปนเครองผกลามรปไว หรอรปเปนเครองผกลามตาไวแลวไซร,

การครองชวตประเสรฐ เพอความสนทกขโดยชอบ กจะปรากฏไมได; แต

เพราะเหตทตาไมใชเครองผกลามรป, รปมใชเครองผกลามตา, ฉนทราคะท

เกดขนเพราะอาศยตาและรปสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทตา

และรปนน, เพราะเหตฉะนน การครองชวตประเสรฐเพอความสนทกขโดย

ชอบ จงปรากฏได ฯลฯ

พระผมพระภาคกทรงมพระจกษ, พระผมพระภาคกทรงเหนรปดวยจกษ,

(แต) ฉนทราคะไมมแกพระผมพระภาคเจา, พระผมพระภาคทรงมพระทย

หลดพนดแลว; พระผมพระภาคกทรงมพระโสต...พระฆานะ...พระชวหา...พระ

กาย...พระทย...๒

ค) จตใจให กวาง มป านาทาง อยอยางมสต

พระองคผเจรญ! ถงแมขาพระองคจะชราแลว เปนผเฒาผใหญ ลวงกาล

ผานวยมาโดยลาดบ กตาม, ขอพระผมพระภาคสคตเจา โปรดทรงแสดง

ธรรมแกขาพระองค แตโดยยอเถด ขาพระองคคงจะเขาใจความแหงพระ

๑ ส.ส . ๑๘/๑๒๘-๙/๘๘๒ ส.ส . ๑๘/๒๙๕-๘/๒๐๓-๖

ม า า ( . . ต ต) ๔

ดารสของพระผมพระภาคไดเปนแน ขาพระองคคงจะเปนทายาทแหงพระ

ดารสของพระผมพระภาคไดเปนแน

แนะมาลงกยบตร ! ทานเหนเปนประการใด ? รปทงหลายทพงรดวย

จกษอยางใด ๆ ซงเธอยงไมเหน ทงมเคยไดเหน ทงไมเหนอย ทงไมเคยคด

หมายวาขอเราพงเหน, ความพอใจ ความใคร หรอความรก ในรปเหลานน

จะมแกเธอไหม ?

ไมม พระเจาขา

เสยง…กลน...รส…โผฏฐพพะ...ธรรมารมณทงหลาย อยางใด ๆซงเธอไมได

ทราบ ไมเคยทราบ ไมทราบอย ทงไมเคยคดหมายวาเราพงทราบ, ความพอ

ใจ ความใคร หรอความรกในธรรมารมณเหลานน จะมแกเธอไหม ?

ไมมพระเจาขา

มาลงกยบตร! บรรดาสงทเหน ไดยน ร ทราบ เหลาน ในสงทเหน เธอจก

มแคเหน ในสงทไดยนจกมแคไดยน ในสงทลม ดม แตะตอง จกมแคร (รส

กลน แตะตอง) ในสงททราบ จกมแคทราบ

เมอใด (เธอมแคเหน ไดยน ไดร ไดทราบ) เมอนน เธอกไมมดวยนน

(อรรถกถาอธบายวาไมถกราคะ โทสะ โมหะ ครอบงา), เมอไมมดวยนน กไม

มทนน (อรรถกถาอธบายวา ไมพวพนหมกตดอยในสงทไดเหนเปนตนนน),

เมอไมมทนน เธอกไมมทน ไมมทโนน ไมมระหวางทนทโนน (ไมใชภพน ไมใชภพโนน ไมใชระหวางภพทงสอง), นนแหละคอทจบสนของทกข

(พระมาลงกยบตรสดบแลว กลาวความตามทตนเขาใจออกมาวา:)พอเหนรป สตกหลงหลด ดวยมวใสใจแตนมตหมายทนารก แลวกมจต

กาหนดตดใจ เสวยอารมณแลวกสยบอยกบอารมณนนเอง, เวทนาหลาก

หลายอนกอกาเนดขนจากรป ขยายตวเพมขน จตของเขากคอยถกกระทบ

กระทง ทงกบความอยากและความยงยากใจ เมอสงสมทกขอยอยางน กเรยก

วาไกลนพพาน

พอไดยนเสยง…พอไดกลน...พอลมรส...พอถกตองโผฏฐพพะ...พอร

ธรรมารมณ สตกหลงหลด ฯลฯ กเรยกวาไกลนพพาน

พทธธรรม๕๐

เหนรปกไมตดในรป ดวยมสตมนอย, มจตไมตดใจ เสวยเวทนาไป กไม

สยบกบอารมณนน; เขามสตดาเนนชวตอยางทวา เมอเหนรป และถงจะเสพ

เวทนา ทกขกมแตสน ไมสงสม; เมอไมสงสมทกขอยอยางน กเรยกวาใกล

นพพาน”

ไดยนเสยง...ไดกลน...ลมรส…ถกตองโผฏฐพพะ...รธรรมารมณ กไมตดใน

ธรรมารมณ ดวยมสตมนอย ฯลฯ กเรยกวาใกลนพพาน๑

ดวยเหตเพยงไร บคคลชอวาเปนผไมคมครองทวาร ? คนบางคนเหนรป

ดวยตาแลว ยอมนอมรกฝากใจในรปทนารก ยอมขนเคองขดใจในรปทไมนา

รก มไดมสตกากบใจ เปนอยโดยมจตคบแคบ (มใจเลกนดเดยว), ไมเขาใจ

ตามเปนจรง ซงความหลดรอดปลอดพนของจต และความหลดรอดปลอด

พนดวยปญญา ทจะทาใหบาปอกศลธรรมซงเกดขนแลวแกตวเขา ดบไปได

โดยไมเหลอ; ฟงเสยงดวยห...สดกลนดวยจมก...ลมรสดวยลน...ตอง

โผฏฐพพะดวยกาย ทราบธรรมารมณดวยใจแลว ยอมนอมรกฝากใจใน

เสยง...ในธรรมารมณ อนนารก ยอมขนเคองขดใจในเสยง...ในธรรมารมณ

อนไมนารก ฯลฯ

ดวยเหตเพยงไร บคคลชอวาเปนผคมครองทวาร? ภกษเหนรปดวยตา

แลว ยอมไมนอมรกฝากใจในรปทนารก ไมขนเคองขดใจในรปทไมนารก ม

สตกากบใจ เปนอยอยางผมจตกวางขวาง ไมมประมาณ เขาใจตามเปนจรง

ซงความหลดรอดปลอดพนของจต และความหลดรอดปลอดพนดวยปญญา

ทจะทาใหบาปอกศลธรรมซงเกดขนแลวแกตวเขา ดบไปไดโดยไมเหลอ; ฟง

เสยงดวยห ฯลฯ ทราบธรรมารมณดวยใจ ยอมไมนอมรกฝากใจในเสยง…ใน

ธรรมารมณ อนนารก ไมขนเคองขดใจใน เสยง…ในธรรมารมณ อนไมนารก

ฯลฯ”๒

๑ ส.ส . ๑๘/๑๔๒-๕/๙๐-๔๒ ส.ส . ๑๘/๒๐๗-๘/๑๕๐-๑; อกแหงหนงคาถามวา อสงวร (ความไมสารวม) คออยางไร ? สงวร (ความสารวม)คออยางไร ? คาตอบอยางเดยวกบในทน (ส.ส . ๑๘/๓๔๗-๙/๒๔๖-๗)

ม า า ( . . ต ต) ๕๑

ง) กาว ปในมรรคาแหงอสร าพและความสข

ภกษทงหลาย อยางไรจงจะชอวาเปนผอยดวยความไมประมาท ? เมอ

ภกษสงวรจกขนทรยอย จตยอมไมซานแสไปในรปทงหลายทพงรดวยจกษ,

เมอมจตไมซานแส ปราโมทยกเกด, เมอมปราโมทยแลว ปตกเกด, เมอมใจ

ปต กายกสงบระงบ, ผมกายสงบยอมเปนสข, ผมสขจตยอมเปนสมาธ, เมอ

จตเปนสมาธ ธรรมทงหลายกปรากฏ, เพราะธรรมทงหลายปรากฏ ผนนจง

นบวาเปนผอยดวยความไมประมาท” (เกยวกบโสตะ านะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน)๑

อานนท การอบรมอนทรย (อนทรยภาวนา) ทยอดเยยม ในแบบแผน

ของอารยชน (อรยวนย) เปนอยางไร ? เพราะเหนรปดวยตา…เพราะไดยน

เสยงดวยห...เพราะไดกลนดวยจมก...เพราะรรสดวยลน…เพราะตองโผฏฐพพะ

ดวยกาย...เพราะ รธรรมารมณดวยใจ ยอมเกดความชอบใจบาง เกดความไม

ชอบใจบาง เกดทงความชอบใจและไมชอบใจบาง.แกภกษ; เธอเขาใจชดดงน

วา ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไมชอบใจ ทเกดขนแลวแก

เราน.เปนสงปรงแตง เปนธรรมหยาบ เปนของอาศยเหตปจจยเกดขน, ภาวะ

ตอไปนจงจะสงบประณต นนคออเบกขา (ความมใจเปนกลาง), (ครนแลว)

ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไมชอบใจ.ทเกดขนแกเธอนน.ก

ดบไป อเบกขากตงมน”

สาหรบบคคลผใดกตาม ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไม

ชอบใจ ทเกดขนแลว ยอมดบไป อเบกขายอมตงมนไดเรวพลนทนท โดยไม

ยาก เสมอนคนหลบตาแลวลมตา หรอลมตาแลวหลบตา ฯลฯ นเรยกวา กา

รอบรมอนทรยทยอดเยยม ในแบบแผนของอารยชน...๒

ภกษทงหลาย กอนสมโพธ เมอยงเปนโพธสตว ผยงไมตรสร เราไดเกด

ความดารขนดงนวา: อะไรเปนคณ (ความหวานชน ความอรอย) ของจกษ ? ๑ ส.ส . ๑๘/๑๔๔/๙๘๒ ม.อ. ๑๔/๘๕๖/๕๔๒

พทธธรรม๕๒

อะไรเปนโทษ (ขอเสย ความบกพรอง) ของจกษ ? อะไรเปนทางออก (เปน

อสระ ไมตององอาศย) แหงจกษ ? อะไรเปนคณ...เปนโทษ...เปนทางออก

แหงโสตะ...ฆานะ...ชวหา…กาย…มโน ?

เราไดเกดความคดขนดงน: สข โสมนส ทเกดขนเพราะอาศยจกษ นคอ

คณของจกษ, ขอทจกษ ไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา

นคอโทษของจกษ การกาจดฉนทราคะ การละฉนทราคะในเพราะจกษเสยได

นคอทางออกแหงจกษ (ของโสตะ านะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน)ตราบใด เรายงมไดรประจกษตามเปนจรง ซงคณของอายตนะภายใน ๖

เหลาน โดยเปนคณ, ซงโทษ โดยเปนโทษ, ซงทางออก โดยเปนทางออก,

ตราบนน เรากยงไมปฏญญาวาเราบรรลแลวซงอนตรสมมาสมโพธญาณ...

(ตอไปตรสถงคณ โทษ ทางออกพน แหงอายตนะภายนอก ๖ ในทานองเดยวกน)๑

ภกษทงหลาย ผทรเหนจกษตามทมนเปน รเหนรปทงหลายตามทมน

เปน รเหนจกขวญญาณตามทมนเปน รเหนจกษสมผสตามทมนเปน รเหน

เวทนาอนเปนสขหรอทกขหรอไมสขไมทกข ซงเกดขนเพราะจกษสมผสเปน

ปจจย ตามทมนเปน ยอมไมตดพนในจกษ ไมตดพนในรปทงหลาย ไมตด

พนในจกขวญญาณ ไมตดพนในจกขสมผส ไมตดพนในเวทนา อนเปนสข

หรอทกข หรอไมสขไมทกข ทเกดเพราะจกขสมผสเปนปจจย

เมอผนนไมตดพน ไมหมกมน ไมลมหลง รเทาทนเหนโทษ ตระหนกอย

อปาทานขนธทง ๕ ยอมถงความไมกอตวพอกพนตอไป

อนง ตณหาทเปนตวการกอภพใหม อนประกอบดวยนนทราคะ คอยแส

เพลดเพลนอยในอารมณตาง ๆ กจะถกละไปดวย

ความกระวนกระวายทางกายกด ความกระวนกระวายทางใจกด ความ

เรารอนกายกด ความเรารอนใจกด ความกลดกลมทางกายกด ความกลด

กลมทางใจกด ยอมถกเขาละได; ผนนยอมเสวย ทงความสขทางกาย ทง

ความสขทางใจ

๑ ส.ส . ๑๘/๑๓-๑๔/๘-๙

ม า า ( . . ต ต) ๕๓

บคคลผเปนเชนนนแลว มความเหนอนใด ความเหนนนกเปน

สมมาทฏฐ, มความดารใด ความดารนนกเปนสมมาสงกปปะ, ม

ความพยายามใด ความพยายามนนกเปนสมมาวายามะ, มความระลกใด

ความระลกนนกเปนสมมาสต, มสมาธใด สมาธนนกเปนสมมาสมาธ, สวน

กายกรรม วจกรรม และอาชวะของเขา ยอมบรสทธดมาแตตนทเดยว; ดวย

ประการดงน เขาชอวามอรยอฏฐงคกมรรคอนถงความเจรญบรบรณ (เกยวกบโสตะ านะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน)๑

ค คาทางจรย รรม

. ในแงกศล-อกศล ความด-ความ ว อายตนะเปนจดเรมตน และเปนหวเลยวหวตอของทางแยกระหวางกศลกบอกศล ทางสายหนงนาไปสความประมาทมวเมา ความชว และการหมกตดอยในโลก อกสายหนงนาไปสความรเทาทน การประกอบกรรมด และความหลดพนเปนอสระ

ความสาคญในเรองนอยทวา หากไมมการฝกฝนอบรมใหเขาใจและ

ปฏบตในเรองอายตนะอยางถกตองแลว ตามปกต มนษยทวไปจะถกชกจง ลอใหดาเนนชวตในทางทมงเพอเสพเสวยโลก เทยวทาการตางๆ เพยงเพอ

แสวงหารป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทชอบใจ และความสนกสนานบนเทงตางๆ มาปรนเปรอตา ห จมก ลน ผวกาย และใจอยากของตน พอกพนความโลภ โกรธ หลง แลวกอใหเกดความวนวายเดอดรอน ทงแกตนและผอน

พอจะเหนไดไมยากวา การเบยดเบยนกน การขดแยงแยงชง การกดขบบคน เอารดเอาเปรยบกน ตลอดจนปญหาสงคมตางๆ ทเกดเพมขน และทแกไขกนไมสาเรจ โดยสวนใหญแลวกสบเนองมาจากการดาเนนชวตแบบ

ปลอยตวใหถกลอถกชกจงไปในทางทจะปรนเปรออายตนะอยเสมอ จนเคย

ชนและรนแรงยงขนๆ นนเองคนจานวนมาก บางทไมเคยไดรบการเตอนสต ใหสานกหรอยงคดทจะ

พจารณาถงความหมายแหงการกระทาของตน และอายตนะทตนปรนเปรอ

๑ ม.อ. ๑๒/๘๒๘/๕๒๓

พทธธรรม๕๔

บางเลย และไมเคยปฏบตเกยวกบการฝกอบรมหรอสงวรระวงเกยวกบ

อายตนะหรออนทรยของตน จงมแตความลมหลงมวเมายงๆ ขน การแกไขทางจรยธรรมในเรองน

อยทการสรางความเขาใจใหรเทาทนความหมายของอายตนะและสงทเกยวของวา ควรจะมบทบาทและความสาคญในชวตของตนแคไหน เพยงไร และ

ใหมการฝกฝนอบรมดวยวธประพฤตปฏบตเกยวกบการ

ควบคม การสารวมระวง ใชงาน และรบใชอายตนะเหลานน ในทางทจะเปนประโยชนอยางแทจรงแกชวตของตนเองและแกสงคม

. ในแงความสข-ความทกข อายตนะเปนแหลงทมาของความสขความทกข ซงเปนเปาหมายแหงการดาเนนชวตทวไป และความเพยรพยายามเฉพาะกจแทบทกอยางของปถชน ดานสขกเปนการแสวงหา ดานทกขกเปนการหลกหน

นอกจากสขทกขจะเกยวเนองกบปญหาความประพฤตดประพฤตชวท

กลาวในขอ ๑ แลว ตวความสขทกขนน กเปนปญหาอยในตวของมนเอง ในแงของคณคา ความมแกนสาร และความหมายทจะเขาพงพาอาศยมอบกายถวายชวตใหอยางแทจรงหรอไม

คนไมนอย หลงจากระดมเรยวแรงและเวลาแหงชวตของตนวงตามหาความสขจากการเสพเสวยโลก จนเหนอยออนแลว กผดหวง

เพราะไมไดสมปรารถนาบาง

เมอหารสอรอยหวานชน กตองเจอรสขนขมดวย บางทยงไดสขมาก ความเจบปวดเศราแสบกลบยงทวลาหนา เสยคาตอบแทนในการไดความสข

ไปแพงกวาไดมา ไมคมกนบางไดสมปรารถนาแลวแตไมชนเทาทหวง หรอถงจดทตงเปาหมาย แลว

ความสขกลบวงหนออกหนาไปอก ตามไมทนอยราไปบางบางพวกกจบชวตลงทงทกาลงวงหอบ ยงตามความสขแทไมพบหรอยง

ไมพอ สวนพวกทผดหวงแลว กเลยหมดอาลยปลอยชวตเรอยเปอยไปตาม

ม า า ( . . ต ต) ๕๕

เรอง อยอยางทอดถอนความหลงบาง หนไปดาเนนชวตในทางเอยงสดอกดานหนง โดยหลบหนตจากชวตไปอยอยางทรมานตนเองบาง

การศกษาเรองอายตนะน มงเพอใหเกดความรเทาทนสภาพความจรง และประพฤตปฏบตดวยการวางทาททถกตอง ไมใหเกดเปนพษเปนภยแกตนเองและผอนมากนก อยางนอยกใหมหลก พอรทางออกทจะแกไขตว

นอกจากจะระมดระวงในการใชวธการทจะแสวงหาความสขเหลานแลว ยงเขาใจขอบเขตและขนระดบตางๆ ของมน แลวรจกหาความสขในระดบท

ประณตยงขนไปดวย

เมอคนประพฤตปฏบตเกยวกบสขทกขอยางถกตอง และกาวหนาไปในความสขทประณตยงขน กเปนการพฒนาจรยธรรมไปดวยในตว

. ในแงการพ นาป า อายตนะในแงทเปนเรองของกระบวนการรบรและการแสวงปญญา กเกยวของกบจรยธรรมตงแตจดเรมตน เพราะถา

ปฏบตตอนเรมแรกไมถกตอง การรบรกจะไมบรสทธ แตจะกลายเปนกระบวนการรบรทรบใชกระบวนการเสพเสวยโลก หรอเปนสวนประกอบของกระบวน

ธรรมแบบสงสารวฏไปเสย ทาใหไดความรทบดเบอน เอนเอยง เคลอบแฝง มอคต ไมถกตองตามความจรง หรอตรงกบสภาวะตามทมนเปน

การปฏบตทางจรยธรรมทจะชวยเกอกลในเรองน กคอวธการทจะรกษา

จตใหดารงอยในอเบกขา คอ ความมใจเปนกลาง มจตราบเรยบเทยงตรง ไมเอนเอยง ไมใหถกอานาจกเลสมความชอบใจไมชอบใจเปนตนเขาครอบงา

. ในแงวธป บตทว ป การปฏบตทางจรยธรรมทเกยวของกบ

อายตนะโดยตรงบาง โดยออมบาง มหลายอยาง บางอยางกมไวเพอใชในขนตอนตางๆ กน ทงนสดแตวาปญหามกจะเกดขนทจดใด ทกขและบาปอกศลมกไดชองเขามาทชวงตอนใด

อยางไรกตาม ทานมกสอนยาใหใชวธระวงหรอปองกน ตงแตชวงแรกทสด คอ ตอนทอายตนะรบอารมณทเดยว เพราะจะทาใหปญหาไมเกดขนเลย จงเปนการปลอดภยทสด

พทธธรรม๕๖

ในทางตรงขาม ถาปญหาเกดขนแลว คอบาปอกศลธรรมไดชองเขามาแลว มกจะแกไขยาก เชน เมอปลอยตวใหอารมณทลอเราเยายวนปรงแตงจต จนราคะ หรอโลภะ โทสะ โมหะ เกดขนแลว ทงทรผดชอบชวด มความสานกในสงชอบธรรมอย แตกทนตอความเยายวนไมได ลอานาจกเลส ทาบาปอกศลลงไป

ดวยเหตนทานจงยาวธระมดระวงปองกนใหปลอดภยไวกอนตงแตตน

องคธรรมสาคญทใชระวงปองกนตงแตตน กคอ ส ซงเปนตวควบคมจตไวใหอยกบหลก หรอพดอกนยหนง เหมอนเชอกสาหรบดงจต

ส ทใชในขนระมดระวงปองกน เกยวกบการรบอารมณของอายตนะแตเบองตนน ใชในหลกทเรยกวา อนทรยสงวร (การสารวมอนทรย=ใชอนทรยอยางมสตมใหเกดโทษ) เรยกอกอยางหนงวา การคมครองทวาร๑ หมายถง การมสตพรอมอย เมอรบรอารมณดวยอนทรย เชน ใชตาด ห ง กไมปลอยใจ

เคลบเคลมไปตามนมตหมายตางๆ ใหเกดความตดใคร-ขนเคอง ชอบใจ-ไมชอบใจ แลวถกโมหะและอกศลอนๆ ครอบงาจตใจ (ใหไดแตปญญาและประโยชน)

า ตตาม ล

{ ปองกนความชวเสยหาย| ปองกนความทกข และ} ปองกนการสรางความรความคดทบดเบอนเอนเอยง

อยางไรกตาม การทจะปฏบตใหไดผล มใชวาจะนาหลกมาใชเมอไรกไดตามปรารถนา เพราะสตจะตงมนเตรยมพรอมอยเสมอได จาตองมการฝกฝนอบรม อนทรยสงวรจงตองมการซอมหรอใชอยเสมอ

การฝกอบรมอนทรย มชอเรยกวา อนทรย าวนา (แปลตามแบบวา การเจรญอนทรย หรอพฒนาอนทรย) ผทฝกอบรมหรอเจรญอนทรยแลว ยอมปลอดภยจากบาปอกศลธรรม จากความทกข และจากความรทเอนเอยงบดเบอนทงหลาย๒

เพราะปองกนไวไดกอนทสงเหลานนจะเกดขน นอกจากไมถกอนทรยและสงทรบร

๑ เรยกเตมวา คมครองทวารในอนทรยทงหลาย๒ ในแงความรความคดทเอนเอยงบดเบอนนน ในทนหมายเฉพาะปลอดภยจากเหตใหม ไมพดถงเหตทสงสมไวเกา คอ ณหา มานะ ท ทมอยเดม ซงเปนอกตอนหนงตางหาก.

ม า า ( . . ต ต) ๕๗

เขามาลอหลอกและครอบงาแลว ยงเปนนายของอนทรย สามารถบงคบความรสกในการรบรใหเปนไปในทางทดทเปนคณ

อนทรยสงวร น จดวาเปนหลกธรรมในขน ล แตองคธรรมสาคญทเปนแกนคอส นน อยในจาพวก มา ทาใหมการใชกาลงจตและการควบคมจตอยเสมอ จงเปนการฝกอบรมสมาธไปดวยในตว

โยนโสมนสการ ซงเปนวธการทางปญญา เปนธรรมอกอยางหนง ททานใหใชในเรองนคกบส คอ ปฏบตตออารมณทรบร โดยมองหรอพจารณาในทางทจะใหไดความร เหนความจรง หรอเหนแงทจะเกดคณประโยชน เชน พจารณาใหรเทาทนคณโทษ ขอดขอเสยของอารมณนน พรอมทงการทจะม

ความเปนอสระ อยดมสขได โดยไมตองพงพาอาศยอารมณนน ในแงทจะตองยอมใหคณและโทษของมนเปนตวกาหนดความสขความทกขและชะตาชวต

ขอปฏบตทกลาวถงเหลาน มแนวปรากฏอยในพทธพจนขางตนบาง

แลว และบางหลกกจะอธบายตอไปขางหนาอก จงพดไวโดยยอเพยงเทาน.

ตเ า ?

ร ก

ลกษณะโดยธรรมชาต ๓ อยางของสงทงปวง

ตวก หรอตวส าวะ

ตามหลกพทธธรรมเบองตนทวา สงทงหลายเกดจากสวนประกอบ

ตางๆ มาประชมกนเขา หรอมอยในรปของการรวมตวเขาดวยกนของสวน

ประกอบตางๆ นน มใชหมายความวาเปนการนาเอาสวนประกอบทเปนชนๆ อนๆ อยแลว มาประกอบเขาดวยกน และเมอประกอบเขาดวยกนแลว กเกดเปนรปเปนรางคมกนอยเหมอนเมอเอาวตถตางๆ มารวมกนเปนเครอง

อปกรณตางๆ

ความจรง ทกลาววาสงทงหลายเกดจากการประชมกนของสวน

ประกอบตางๆ นน เปนเพยงคากลาวเพอเขาใจงายๆ ในเบองตนเทานนแทจรงแลว สงทงหลายมอยในรปของกระแส สวนประกอบแตละ

อยางๆ ลวนประกอบขนจากสวนประกอบอนๆ ยอยลงไป แตละอยางไมมตวตนของตวเองเปนอสระ และเกดดบตอกนไปเสมอ ไมเทยง ไมคงท กระแสนไหลเวยนหรอดาเนนตอไป อยางทดคลายกบรกษารปแนวและ

ลกษณะทวไปไวไดอยางคอยเปนไป กเพราะสวนประกอบทงหลายมความ

เกยวเนองสมพนธอาศยซงกนและกน เปนเหตปจจยสบตอแกกนอยางหนง และเพราะสวนประกอบเหลานนแตละอยางลวนไมมตวตนของมนเอง และ

ไมเทยงแทคงทอยางหนง

ความเปนไปตางๆ ทงหมดนเปนไปตามธรรมชาต อาศยความ

สมพนธและความเปนปจจยเนองอาศยกนของสงทงหลายเอง ไมมตวการ

อยางอนทนอกเหนอออกไปในฐานะผสรางหรอผบนดาล จงเรยกเพอเขาใจ

ม า า ( . . ต ต) ๕

งายๆ วาเปนกฎธรรมชาตมหลกธรรมใหญอย ๒ หมวด ทถอไดวาพระพทธเจาทรงแสดงในรป

ของกฎธรรมชาต คอ ตรลกษ และ ปฏจจสมปบาท ความจรงธรรมทง ๒ หมวดน ถอไดวาเปนกฎเดยวกน แตแสดงในคนละแงหรอคนละแนว เพอมองเหนความจรงอยางเดยวกน คอ

ต ล มงแสดงลกษณะของสงทงหลายซงปรากฏใหเหนวาเปน

อยางนน ในเมอสงเหลานนเปนไปโดยอาการทสมพนธเนองอาศยเปนเหต

ปจจยสบตอแกกนตามหลกปฏจจสมปบาท

สวนหลก ม า กมงแสดงถงอาการทสงทงหลายมความ

สมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนเปนกระแส จนปรากฏ

ลกษณะใหเหนวาเปน ไตรลกษณกฎธรรมชาตน เปน ธรรมธา คอภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา

เปน ธรรม คอ ภาวะทตงอย หรอยนตวเปนหลกแนนอนอยโดยธรรมดา เปน ธรรมนยาม๑ คอกฎธรรมชาต หรอกาหนดแหงธรรมดา ไมเกยวกบผสรางผบนดาล หรอการเกดขนของศาสดาหรอศาสนาใดๆ

กฎธรรมชาตนแสดงฐานะของศาสดาในความหมายของพทธธรรม

ดวย วาเปนผคนพบกฎเหลานแลวนามาเปดเผยชแจงแกชาวโลกพทธพจนแสดงหลกไตรลกษณ วาดงน

๑ ในคมภรอภธรรมรนอรรถกถาแบง นยาม หรอกฎธรรมชาตเปน ๕ อยาง คอ๑. อ นยาม (physical inorganic order) กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภม โดยเฉพาะเรองลม า

อากาศ และฤดกาลในทางอตนยม อนเปนสงแวดลอมสาหรบมนษย๒. พชนยาม (physical organic order) กฎธรรมชาตทเกยวกบการสบพชพนธ รวมทงพนธกรรม๓. กรรมนยาม (order of act and result) กฎธรรมชาตเกยวกบเจตจานงและพฤตกรรมของมนษย

คอ กระบวนการใหผลของการกระทา๔. ธรรมนยาม (general law of cause and effect) กฎธรรมชาตเกยวกบความสมพนธ และความ

เปนเหตเปนผลแกกนของสงทงหลาย๕. นยาม (psychic law) กฎธรรมชาตเกยวกบกระบวนการทางานของจต (ท.อ. ๒/๓๔; สงคณ.อ. ๔๐๘)

พทธธรรม๖๐

ตถาคต (พระพทธเจา) ทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นน

กยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยามวา

๑. สงขารทงปวง ไมเทยง..............

๒. สงขารทงปวง๑ เปนทกข.............

๓. ธรรมทงปวง เปนอนตตา..............

ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปน

หลก เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงายวา “สงขารทงปวง ไมเทยง...สงขารทง

ปวง เปนทกข...ธรรมทงปวง เปนอนตตา...”๒

ไตรลกษณน ในอรรถกถาบางทเรยกวา “สาม ลกษ ะ” ในฐานะเปน

ลกษณะรวม ทมแกสงทงหลายเปนสามญเสมอเหมอนกน คอ ทกอยางทเปน

สงขตะ เปนสงขาร ลวนไมเทยง คงทนอยมได เสมอเหมอนกนทงหมด ทกอยาง

ทเปนธรรม ไมวาสงขตธรรมคอสงขาร หรออสงขตธรรมคอวสงขาร กลวนมใช

ตน ไมเปนอตตา เสมอกนทงสน

เพอความเขาใจงายๆ ใหความหมายของไตรลกษณ (the Three Characteristics of Existence) โดยยอดงน

๑. อนจจตา (Impermanence) ความไมเทยง ความไมคงท ความไมยงยน ความเกดขนแลวกดบไปๆ ภาวะทเกดขนแลวเสอมและสลายไป

๒. ทก ตา (Conflict) ความเปนทกข ภาวะทถกบบคนดวยการเกดขนและสลายไป ภาวะทกดดนฝนและขดแยงอยในตว เพราะปจจยท

ปรงแตงใหมสภาพเปนอยางนนเปลยนแปลงไป จะทาใหคงอยในสภาพนน

ไมได ภาวะทไมสมบรณมความบกพรองอยในตว ไมใหความสมอยากแท

จรง หรอความพงพอใจเตมท แกผอยากดวยตณหา และกอใหเกดทกขแกผเขาไปอยากไปยดดวยตณหา อปาทาน

๑ คาวา “สงขาร” ในไตรลกษณน ตองเขาใจวาตางกบคาวา “สงขาร” ในขนธ ๕; ในขนธ ๕ สง าร = ความดความชวทปรงแตงจตใจ เปนนามธรรมอยางเดยว สวนในไตรลกษณ สง าร = สงทงปวงทเกดจากปจจยปรงแตง หรอทเกดจากสวนประกอบตางๆ ประชมกนเขา จะเปนรปธรรม หรอนามธรรมกตาม คอ เทากบขนธ ๕ ทงหมด

๒ อง.ตก. ๒๐/๕๗๖/๓๖๘

ม า า ( . . ต ต) ๖๑

๓. อนตตตา (Soullessness หรอ Non-Self) ความเปนอนตตา ความไมใชตวตน ความไมมตวตนแทจรงทจะสงบงคบใหเปนอยางไรๆ ได

สงทงหลายหากจะกลาววาม กตองวามอยในรปของกระแส ท

ประกอบดวยปจจยตางๆ อนสมพนธเนองอาศยกน เกดดบสบตอกนไปอยตลอดเวลาไมขาดสาย จงเปนภาวะทไมเทยง เมอตองเกดดบไมคงท และเปนไปตามเหตปจจยทอาศย กยอมมความบบคน กดดน ขดแยง และ

แสดงถงความบกพรองไมสมบรณอยในตว และเมอทกสวนเปนไปในรป

กระแสทเกดดบอยตลอดเวลาขนตอเหตปจจยเชนน กยอมไมเปนตวของตว มตวตนแทจรงไมได ไมอยในอานาจของใครๆ ทจะสงบงคบใหเปนไปอยางไรๆ ตามใจปรารถนา

ในกรณของสตวบคคล ใหแยกวา สตวบคคลนนประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ เปนอนตดปญหาเรองทจะมตวตนเปนอสระอยตางหาก จากนนหนมาแยกขนธ ๕ ออกพจารณาแตละอยางๆ กจะเหนวา ขนธทกขนธไมเทยง เมอไมเทยงกเปนทกข เปนสภาพบบคนกดดนแกผเขาไปยด เมอเปนทกข กไมใชตวตน

ทวาไมใชตวตน กเพราะแตละอยางๆ ลวนเกดจากเหตปจจย ไมมตวตนของมน อยางหนง เพราะไมอยในอานาจ ไมเปนของของสตวบคคลนนแทจรง (ถาสตวบคคลนนเปนเจาของขนธ ๕ แทจรง กยอมตองบงคบเอาเองใหเปนไปตามความตองการได และไมใหเปลยนแปลงไปจากสภาพท

ตองการได เชน ไมใหแก ไมใหเจบปวย เปนตนได) อยางหนง๑

พทธพจนแสดงไตรลกษณในกรณของขนธ ๕ มตวอยางทเดน ดงน

ภกษทงหลาย รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ เปนอนตตา๒

หากรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ จกเปนอตตา (ตวตน) แลวไซร

มนกจะไมเปนไปเพออาพาธ ทงยงจะไดตามปรารถนาในรป ฯลฯ ใน

วญญาณวา “ขอรป...ขอเวทนา...ขอสญญา...ขอสงขาร...ขอวญญาณของเรา

จงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย” แตเพราะเหตทรป ฯลฯ

๑ ด วสทธ. ๓/๒๔๖, ๒๖๐,๒๗๖ เปนตน๒ จะแปลวา ไมใชตวตน ไมมตวตน หรอ ไมเปนตวตน กไดทงนน

พทธธรรม๖๒

วญญาณ เปนอนตตา ฉะนน รป ฯลฯ วญญาณจงเปนไปเพออาพาธ และ

ใคร ๆ ไมอาจไดตามความปรารถนา ในรป ฯลฯ วญญาณวา “ขอรป...ขอ

เวทนา...ขอสญญา...ขอสงขาร... ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยา

ไดเปนอยางนนเลย”

ภกษทงหลาย เธอทงหลายมความเหนเปนไฉน?

รปเทยง หรอไมเทยง ฯ (ตรสถามทละอยาง จนถง วญญาณ)“ไมเทยง พระเจาขา”

กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข?

“เปนทกข พระเจาขา”

กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทจะ

เฝาเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา?

“ไมควรเหนอยางนน พระเจาขา”

ภกษทงหลาย เพราะเหตนนแล รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ

อยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ทงภายในและภาย

นอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ทงทไกลและทใกล ทงหมดนน

เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนถกตอง ตามทมนเปนวา “นนไมใชของ

เรา เราไมใชนน นนไมใชตวตนของเรา”๑

มปราชญฝาย นดและฝายตะวนตกหลายทาน พยายามแสดงเหตผลวา พระพทธเจาไมไดทรงปฏเสธอ า หรอ อา มน ในชนสงสด ทรงปฏเสธแตเพยงธรรมทเปนปรากฏการณตางๆ อยางเชนในพระสตรนเปนตน ทรงปฏเสธขนธ ๕ ทกอยางวาไมใชอตตา เปนการแสดงเพยงวา ไมใหหลงผดยดเอาขนธ ๕ เปนอตตา เพราะอตตาทแทจรงซงมอยนน ไมใชขนธ ๕ และยกพทธพจนอนๆ มาประกอบอกมากมาย เพอแสดงวาพระพทธเจาทรงปฏเสธเฉพาะธรรมทเปนปรากฏการณตางๆวาไมใชอตตา แตทรงยอมรบ

อตตาในขนสงสด และพยายามอธบายวา นพพานมสภาวะอยางเดยวกบ

๑ ส.ข. ๑๗/๑๒๗-๑๒๙/๘๒-๘๔

ม า า ( . . ต ต) ๖๓

อาตมน หรอวา นพพานนนเอง คอ อตตา เรองน ถามโอกาสจะไดวจารณในตอนทเกยวกบนพพาน สวนในทน

ขอกลาวสนๆ เพยงในแงจรยธรรมวา ปถชน โดยเฉพาะผทไดรบการศกษาอบรมมาในระบบความเชอถอเกยวกบเรองอาตมน ยอมมความโนมเอยงในทางทจะยดถอหรอไขวควาไวใหมอตตาในรปหนงรปใดใหจงได เปนการ

สนองความปรารถนาทแฝงอยในจตสวนลกทไมรตว เมอจะตองสญเสย

ความรสกวามตวตนในรปหนง (ในชนขนธ ๕) ไป กพยายามยดหรอคดสรางเอาทเกาะเกยวอนใหมขนไว แตตามหลกพทธธรรมนน มไดมงให

ปลอยอยางหนง เพอไปยดอกอยางหนง หรอพนอสระจากทหนง เพอตกไปเปนทาสอกทหนง อกประการหนงพดฝากไวสนๆ ใหไปคดวา สงทมอตตา ยอมมไมได และสงทมได ตองไมมอตตา

อาการทสงทงหลายมอยในรปกระแส มความสมพนธเนองอาศยเปนปจจยสบตอกน และมลกษณะไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา อยางไร ยงจะตองอธบายดวยหลกปฏจจสมปบาทตอไปอก ความจงจะชดยงขน

ค คาทางจรย รรม

. ห อน า

อนจจตา แสดงความไมเทยง ความเกดขน ตงอย และดบไปของสงทงหลาย จนถงสวนยอยทละเอยดทสด ทงฝายรปธรรม และนามธรรม ความไมเทยงของสวนยอยตางๆ เมอปรากฏเปนผลรวมออกมาแกสวนใหญทมนษยพอสงเกตเหนได กเรยกกนวาความเปลยนแปลง ซงทาใหเกดความเขาใจหรอรสกเหมอนกบวาสงตางๆ เหลานนมตวมตนของมน ซงเดมม

สภาพเปนอยางหนง และบดนตวตนอนนนเองไดเปลยนแปลงแปรรปไปเปนอกอยางหนง

ความเขาใจหรอรสกเชนน เปนความหลงผดอยางหนง เปนเหตให

เกดความยดมนถอมน นาตวเขาไปผกไวกบภาพความนกคดอยางหนงซงไมตรงกบความเปนจรง เมอดารงชวตอยอยางผไมรเทาทนสภาวะ ยอมถกฉด

พทธธรรม๖๔

ลากใหกระเสอกกระสนกระวนกระวายไปตามภาพทสรางขนลวงตนเองนน เรยกวา อยอยางเปนทาส แตผรเทาทนสภาวะ ยอมอยอยางเปนอสระ และสามารถถอเอาประโยชนจากกฎธรรมดาเหลานได

ในทางจรยธรรม หลกอน าอาจใชใหเปนประโยชนไดเปนอนมาก

โดยเฉพาะทเปนหลกใหญ ๒ ประการ คอ

๑) ม วต งเปนอยดวยป า ทดานนอก มประมาท เรงขวนขวายทา

การปรบปรงแก ขดวยความรทตรงตอเหตปจจย

ความเปนอนจจงนน วาตามสภาวะของมน ยอมเปนกลางๆ ไมดไมชว แตเมอเปนเรองเกยวของกบความเปนอยของมนษย กมบญญตความ

เปลยนแปลงดานหนงวาเปนความเจรญ และความเปลยนแปลงอกดานหนงวาเปนความเสอม อยางไรกด ความเปลยนแปลงจะเปนไปในดานใด อยางไร ยอมแลวแตเหตปจจยทจะใหเปน

ในทางจรยธรรม จงนาหลกอนจจตามาสอนอนโลมตามความเขาใจ

ในเรองความเสอมและความเจรญไดวา สงทเจรญแลวยอมเสอมได สงท

เสอมแลวยอมเจรญได และสงทเจรญแลวยอมเจรญยงขนไปได ทงนแลวแตเหตปจจยตางๆ และในบรรดาเหตปจจยทงหลายนน มนษยยอมเปนเหตปจจยทสาคญ ซงสามารถสงผลตอเหตปจจยอนๆ ไดอยางมาก

โดยนยน ความเจรญและความเสอมจงมใชเรองทจะเปนไปเองตาม

ลมๆ แตเปนสงทมนษยเขาไปเกยวของ จดการ และสรางสรรคได อยางทเรยกวา ตามยถากรรม๑ คอแลวแตมนษยจะทาเหตปจจย โดยไมตองคอยระแวงการแทรกแซงจากตวการอยางอนนอกเหนอธรรมชาต เพราะตวการ

นอกเหนอธรรมชาตไมม

ดงนน ในทางจรยธรรม ความเปนอนจจง หรอแมจะเรยกวาความเปลยนแปลง จงเปนกฎธรรมชาตททาใหมนษยมความหวง เพราะกฎธรรมชาตยอมเปนกลางๆ จะใหเปนอยางไรแลวแตจะทาเหตปจจยทจะใหเปน

๑ ในทนใชคาวา ยถากรรม ตามความหมายทางธรรม ไมใชในความหมายทเขาใจในภาษาไทย

ม า า ( . . ต ต) ๖๕

อยางนนขน การเปลยนแปลงเพอใหดขน จงเปนสงททาได ไมวาจะเปนการสรางความเจรญทางวตถ หรอทางนามธรรม ตงแตการทาคนโงใหเปนคน

ฉลาด จนถงทาปถชนใหเปนพระอรหนต รวมทงการแกไข กลบตว ปรบปรงตนเองทกอยาง สดแตจะรเขาใจเหตปจจยทจะใหเปนอยางนน แลวสราง

เหตปจจยนนๆ ขนโดยสรป ความเปนอนจจง ในความเขาใจระดบทเรยกวาเปนความ

เปลยนแปลง สอนวา สาหรบผสรางความเจรญหรอผเจรญขนแลว ตอง

ตระหนกวา ความเจรญนนอาจเปลยนเปนเสอมได เมอไมตองการความ

เสอม กตอง มประมาท ตองหลกเวนและกาจดเหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงในทางเสอม พยายามสรางและเปดชองใหแกเหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงอยางทจะรกษาความเจรญนนไว สาหรบผพลาด

เสอมลงไปกสามารถแกไขปรบปรงได โดยละทงเหตปจจยททาใหเสอมนน

เสย กลบมาสรางเหตปจจยทจะทาใหเจรญตอไปยงกวานน ความเปลยนแปลงทเปนไปในทางเจรญอยแลว กสามารถ

สงเสรมใหเจรญยงขนได โดยเพมพนเหตปจจยทจะทาใหเจรญใหมากยงขน พรอมกบทตองไมประมาทมวหลงระเรงในความเจรญนน จนมองไมเหน

ความเปนไปไดของความเสอม และเหตปจจยตางๆ ทจะใหเกดความเสอมนนเสยเลย

กลาวมาถงขนน กมาถงหลกธรรมสาคญทสด ทเปนเครองประสานระหวางสจธรรมกบจรยธรรม คอการทจะตองมป า ตงตนแตรวาความเสอมและความเจรญแทจรงทตองการนน คออะไร เหตปจจยทจะใหเกด

ความเปลยนแปลงอยางทตองการนนคออะไร ตลอดจนขอทวา จะเพมพนความสามารถของมนษยในการเขาไปผลกดนเหตปจจยตางๆ ไดอยางไร

หลกอนจจตา จงมความหมายอยางยงในทางจรยธรรม ตงแตให

ความหวงในการสรางความเจรญกาวหนา รบรองหลกกรรม คอความมผล

แหงการกระทาของมนษย จนถงเนนความสาคญของการศกษาใหเกด

ปญญาทสาหรบจะเขามาเกยวของกบความเปลยนแปลงตางๆ อยางมผลด

พทธธรรม๖๖

๒) ม วต งเปนอยดวยป า ทดานในจตใจอสระ เปนสข องใส

ปลอยวาง ดดวยความรเทาทนเหตปจจย

ในดานชวตภายใน หรอคณคาทางจตใจโดยตรง หลกอนจจตา ชวยใหดารงชวตอยอยางผรเทาทนความจรง

ขณะททางดานชว ภายนอก เมอรตระหนกถงความผนผวน

ปรวนแปรไมแนนอน จงไมนงนอนใจ ขวนขวาย ไมประมาท คอยใชปญญาศกษาใหรเทาทนเหตปจจย ทาการปรบปรงแกไข หลกเวนความเสอม และสรางสรรคความเจรญอยตลอดเวลา โดย มปลอยปละละเลย แตภาย น

ดวยปญญาทรเทาทนเหตปจจยนน กปลอยวาง ด ดารงอยดวยจตใจทเปนอสระ ไมตกเปนทาสของความเปลยนแปลงทงดานเสอมและดาน

เจรญ รจกทจะถอเอาประโยชนจากกฎธรรมชาตแหงความเปลยนแปลงนน

และเกยวของกบมนโดยไมตองถกกระแทกกระทนซดเหวยงฉดกระชากลาก

ไปอยางไรหลกเลอนลอยและมดมว เพราะเอาตวเขาไปยดมนเกาะตดอยกบเกลยวคลนสวนโนนสวนน ในกระแสของมนอยางไมรหวรหน จนชวยตน

เองไมได ทจะชวยคนอนเปนอนไมตองพดถงผมจตใจเปนอสระ รเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง ไมยดมนถอ

มนดวยตณหาอปาทานเทานน จงจะรวาอะไรเปนความเสอม อะไรเปนความเจรญทแทจรง มใชเพยงความเจรญทอางสาหรบมาผกรดตวเองและผอนใหเปนทาสมากยงขน หรอถวงใหจมตาลงไปอก และจงจะสามารถใชประโยชนจากความเจรญทสรางขนนนไดมากทสด พรอมกบทสามารถทาตนเปนทพงแกคนอนไดอยางด

ในทางจรยธรรมขนตน หลกอนจจตา สอนใหรธรรมดาของสงทง

หลาย จงชวยไมใหเกดความทกขเกนสมควรในเมอเกดความเสอม หรอ

ความสญเสย และชวยไมใหเกดความประมาทหลงระเรงในเวลาเจรญในขนสง ทาใหเขาถงความจรงโดยลาดบจนมองเหนความเปนอนตตา

ทาใหดารงชวตอยดวยจตทเปนอสระ ไมมความยดตดถอมน ปราศจากทกข อยางทเรยกวามสขภาพจตสมบรณแทจรง

ม า า ( . . ต ต) ๖๗

หลกอนจจตา มกมผนยมนามาใชเปนเครองปลอบใจตนเอง หรอ

ปลอบใจผอนในเมอเกดภยพบต ความทกข ความสญเสยตางๆ ซงกไดผลชวยใหคลายทกขลงไดมากบางนอยบาง การใชหลกอนจจตาในแงน ยอม

เปนประโยชนบาง เมอใชในโอกาสทเหมาะสม และโดยเฉพาะสาหรบใหสตแกผไมคน หรอไมเคยสานกในหลกความจรงนมากอน แตถาถงกบนาเอาการ

ปลอบใจตวแบบนมาเปนหลกในการดารงชวต หรอมชวตอยดวยการปลอบ

ใจตวเองอยางน จะกลบเปนโทษมากกวา เพราะกลายเปนความประมาท

เทากบปลอยตวลงเปนทาสในกระแสโลก คอไมไดใชหลกอนจจตาใหเปน

ประโยชนนนเอง เปนการปฏบตผดตอหลกกรรมในดานจรยธรรม ขดตอ

การแกไขปรบปรงตนเองเพอเขาถงจดหมายทพทธธรรมจะใหแกชวตได

. ห า

ในหลกทกขตา มเกณ สาคญสาหรบกาหนดคณคาทางจรยธรรม

อย ๒ อยาง คอ

๑) ทก ทเ นธรรมดา องสง าร องรทน มยดฉวยเอามา ส ว หเ น

ทก องเรา แ เ นภาระท อง ดการดวย าทรเห ย

ในเมอสงทงหลายเกดจากการประชมกนเขาขององคประกอบตางๆ ท

เปนสวนยอยๆ ลงไป และองคประกอบเหลานน แตละอยางลวนไมเทยง

กาลงตกอยในอาการเกดขน แปรไป และสลายตว ตามหลกอนจจตาอยดวยกนทงสน สงทเปนหนวยรวมนน จงเทากบเปนทรวมของความแปร ปรวนและความขดแยงตางๆ และแฝงเอาภาวะทพรอมจะแตกแยกและเสอม

สลายเขาไวในตวดวยอยางเตมท

เมอเปนเชนน การทจะควบคมองคประกอบตางๆ ทกาลงเปลยน

แปลงอยนนใหคมรปเปนหนวยรวมตามรปแบบทประสงคกด การทจะควบคมการเปลยนแปลงนนใหดาเนนไปในทศทางทตองการกด จะตองใชพลง

งานและวธการจดระเบยบเขามารวมเปนองคประกอบชวยเปนเหตปจจยเพม

ขนอกดวย ยงองคประกอบสวนยอยๆ ตางๆ นน มมากและสลบซบซอนยง

พทธธรรม๖๘

ขนเทาใด กตองใชพลงงานมากขนและมการจดระเบยบทละเอยดรดกมยง

ขนเทานน

การปฏบตตอสงทงหลาย เพอใหเปนอยางนนอยางน จะตองทาทตว

เหตปจจยของมน และรชดถงความสาเรจผล หรอความผดพลาดพรอมทงทางแกไขตอไปตามความพรอมของเหตปจจยเหลานน นคอวธปฏบตตอสงทงหลายอยางอสระไมผกมดตว และไมเปนเหตใหเกดความทกข

สวนวธทตรงขามจากน กคอการกระทาตามความยดอยากดวย

ตณหาอปาทาน โดยนาเอาตวเขาไปผกมดใหสงเหลานนบบคน ซงนอกจาก

จะทาใหเกดความทกขแกตนเองแลว กไมชวยใหเกดผลดอยางใดๆ ขนมา

) หลกอรยส บอกหนาทกากบ ววา ทก สาหรบ ารทนและทา ห

มเกด มม แ ส ทคนมงหมาย องทา หกลายเ นชว องเรา

ตามหลก “ก นอรยส ” หนาททจะตองปฏบตตอทกข ไดแก ปร า คอการกาหนดร หรอทาความเขาใจ หมายความวา เรองทกขน บคคลมหนาทเกยวของเพยงแคกาหนดรหรอทาความเขาใจเทานน

การปฏบตตอทกขโดยถกตองตามหลกกจในอรยสจน เปนเรอง

สาคญอยางยง แตเปนเรองทมกถกมองขามไป พทธธรรมสอนใหปฏบตตอทกขดวยการศกษาใหรวาอะไรเปนอะไร ใหรจกทกข คอใหรจกปญหาของตน มใชเพอใหเปนทกข แตเพอปฏบตตอมนไดถกตอง แลวจะไดไมมทกข หรอพดอยางงายๆ วา เพอจะไดมความสขทแทจรงนนเอง

พดอกนยหนงกคอ หลกกจในอรยสจสอนวา สงใดกตามทเปนปญหา

หรออาจจะเปนปญหาขนแกตน มนษยจะตองศกษาสงนนใหรใหเขาใจอยางชดเจนทสด เพอจะไดจดการแกไขปองกนปญหานนใหถกจด การศกษา

ปญหามไดหมายความวาเปนการสรางปญหาหรอหาปญหามาใสตน แตเปน

วธทจะทาใหปญหาหมดไปหรอไมม เหมอนแพทยจะบาบดโรครกษาคนไข กตองรจกชวตรางกายและวนจฉยโรคใหถก ตลอดจนรเขาใจใหถงขนทจะปองกนไมใหเกดเปนโรคขนมา

ม า า ( . . ต ต) ๖

ทกขนน เมอเรารทนและปฏบตหรอจดการกบมนอยางถกตอง กทาใหมนไมมและไมเกดขนมา แตถารไมทนและปฏบตไมถก กไดแตหนทกขทเอามาใสไวในตวหรอสรางใหแกตวอยเรอยไป และหนไมพนสกท

ในทางตรงขาม ความสขทมนษยมงหมาย ถาปฏบตใหถกตองตาม

หลกกจในอรยสจ เราจะไมตองมวแสวงหา แตกลายเปนวาเรามความสข คอไมเปนคนทตองหาความสข แตเปนคนมความสข เพราะความสขกลายเปนชวตของเรา หรอเปนคณสมบตอยางหนงในตวของเรา

ผทไมรหลกกจในอรยสจ อาจปฏบตตอทกขอยางผดพลาด ขาดจดหมาย เขวออกไปนอกทาง และอาจกลายเปนการเพมทกขแกตนดวยการ

มองโลกในแงรายไปกได

เมอทราบหลกเกณ ใหญๆ ๒ ขอนแลว จงควรกาหนดคณคาตางๆ ในทางจรยธรรมของหลกทก า ดงตอไปน

๑) การทสงทงหลายถกบบคนดวยการเกดขน การเจรญ และการสลายตว ทาใหเกดความกดดน ขดแยง และการทจะทนอยในสภาพเดม

ตลอดไปไมได ภาวะเชนนแสดงวา สงทงหลายมความบกพรอง มความไมสมบรณอยในตว ความบกพรองหรอความไมสมบรณน ยงมมากขนโดย

สมพนธกบกาลเวลาทผานไป และความเปลยนแปลงทเกดขนทงภายในและภายนอก เมอเปนเชนน สงทงหลายทจะรกษาสภาพของตนไวหรอขยายตวเขาสความสมบรณ จงตองตอสดนรนอยตลอดเวลา การดารงสภาพชวตทดไว การนาชวตเขาสความเจรญ และความสมบรณ จงตองมการแกไขปรบปรงตวอยตลอดเวลา

๒) เมอความขดแยง ดนรนตอส เกดขนจากเหตปจจยทใหเกด

ความเปลยนแปลง จะเปนเหตปจจยภายในหรอภายนอกกตาม การฝนแบบทอๆ ยอมใหผลรายมากกวาผลด ไมวาจะในกรณของสงตางๆ บคคล หรอสถาบน เชน ในเรองของวฒนธรรมเปนตน ดงนน การรจกปรบตวและปรบปรงจงเปนเรองสาคญ และขอน ยอมเปนการยาความจาเปนของปญญา ใน

พทธธรรม๗๐

ฐานะหลกจรยธรรมสาหรบรเทาทนและจดการทกสงทกอยางใหตรงตวเหต

ปจจย

๓) ความสข และสงทใหความสขอยางทเขาใจกนในโลก กตกอยในหลกความจรงขอนดวย ความสขเหลาน ยอมมความไมสมบรณอยในตว ในแงทวา จะตองแปรปรวนไปจากสภาพทเปนความสข หรอจากสภาพทจะหาความสขนนได อยางหนง และดงนน จงเปนสงทไมอาจใหความพงพอใจไดโดยสมบรณ อยางหนง

ผทฝากความหวงในความสขไวกบสงเหลานอยางขาดสต ยอมเทากบทาตวใหเปนอนหนงอนเดยวกบความไมสมบรณของสงเหลานน หรอทงตว

ลงไปอยในกระแสความแปรปรวนของมน แลวถกฉดลาก กดดนและบบคนเอาอยางควบคมตวเองไมได สดแตสงเหลานนจะแปรปรวนไปอยางไร ความหวงในความสขมากเทาใด เมอความแปรปรวนหรอผดหวงเกดขน ความทกขกรนแรงมากขนตามอตรา เปนการหาความสขชนดขายตวลงเปน

ทาส หรอเอาคาของชวตเปนเดมพนผหาความสขทฉลาด เมอยงยนดทจะหาความสขจากสงเหลานอย จง

ตองมชวตอยอยางรเทาทนความจรง แสวงหาและเสวยความสขอยางม

สตสมปชญญะ โดยประการทวา ความแปรปรวนของมนจะกอโทษใหเกด

พษภย หรอเกดความกระทบกระเทอนนอยทสด พดอกอยางหนงวา ถงจะเปนอยางไรกใหรกษาอสรภาพของจตใจไวใหดทสด

๔) ความสขแยกโดยคณคา ม ๒ ประเภท คอ ความสขในการไดสนองความตองการทางประสาททงหาและสนองความคดอยากตางๆ อยาง

หนง ความสขในภาวะจตทปลอดโปรงผองใส เอบอม สดชน เบกบานเปน

อสระ ปราศจากสงของขด กดกน จากดความนกคด เชน ความวตกกงวล ความรสกคบแคบ และกเลสตางๆ ทพวพนจตใจ อยางหนง

ความสขประเภทแรก เปนความสขทตองหา และเปนแบบทขนตอ

ปจจยภายนอก คอ วตถและอารมณสาหรบสนองความตองการตางๆ ลกษณะอาการของจตในสภาพทเกยวของกบความสขประเภทน คอ การแสหา

ม า า ( . . ต ต) ๗๑

ดนรนกระวนกระวายเปนอาการนาหนา อยางหนง และความรสกทยดตด คบแคบ หวงแหน ผกพนเฉพาะตวอยางหนง อาการเหลานมความสาคญมากในทางจรยธรรม เพราะเปนอาการของความยดอยาก หรอความเหนแกตว และในเมอไมจดการควบคมใหด ยอมเปนทมาแหงปญหาตางๆ

การทตองอาศยอารมณอยางอน ตองขนตอปจจยภายนอกเชนน ยอมเปนธรรมดาอยเองทความสขประเภทน จะตองทาใหตวบคคลตกเปน

ทาสของปจจยภายนอก ในรปใดรปหนง ไมมากกนอย และความแปร ปรวนของปจจยภายนอกนน ยอมทาใหเกดความกระทบกระเทอนแกบคคลนนดวย ความสขประเภทน ทางธรรมเรยกวา าม เปนสขเนองดวยหาสงสาหรบมาเตมความรสกบางอยางทขาดไป หรอพรองอย คอตองอาศย

หรอตองขนตออามส

สวนความสขประเภทหลง เปนความสขทมขนไดเอง สรางขนได เปนอสระของตว ไมขนตอสงอน ไมตองพงพา ไมตองอาศยสงหรออารมณภายนอกมาสนอง เปนภาวะของจตใจภายในทเรยกไดวาเปนตวของตวเอง ไมมสงรบกวน หรอขนระคาย

ภาวะจตทมความสขอยางน อาจบรรยายลกษณะไดวา เปนความ สะอาด เพราะไมมความรสกทเปนกเลสตางๆ เขาไปปะปนขนมว สวาง

เพราะประกอบดวยปญญา มองเหนสงทงหลายตามทมนเปน เหนกวางขวางไมมขดจากด มความเขาอกเขาใจ และพรอมทจะรบรพจารณาสงทงหลาย

ตามสภาววสย สงบ เพราะไมมความกระวนกระวาย ปลอดจากสงกงวลใจ ไมวาวนหวนไหว ผอนคลาย ราบเรยบ เสร เพราะเปนอสระ ไมมสงทจากด

ความนกคด ไมมความกดกนของขด โปรงเบา ไมยดตด ไมคบแคบ เปดกวาง แผความรสกรกใครปรารถนาดดวยเมตตาไปยงมนษย สตว ทวหนา รบรความทกขของผอนดวยกรณา รวมบนเทงใจดวยมทตาในความสข

ความรงเรองสาเรจของคนทกคน และ สมบร เพราะไมมความรสกขาด

แคลน บกพรอง วาเหว มแตความแชมชนเบกบาน เปรยบในทางรางกาย

พทธธรรม๗๒

เหมอนการมสขภาพด ยอมเปนภาวะทเตมเปยมสมบรณอยในตว ในเมอไม

มโรคเปนขอบกพรอง

ในภาวะจตเชนน คณธรรมทเปนสวนประกอบสาคญกคอ ความเปน

อสระ ไมเกยวเกาะผกพนเปนทาส และ ป า ความรความเขาใจตาม

ความเปนจรง คณธรรมสองอยางนแสดงออกในภาวะของจตทเรยกวา

อเบก า คอ ภาวะทจตราบเรยบ เปนกลาง พรอมทจะเขาเกยวของจดการ

กบสงทงหลายตามสภาววสย ตามทควรจะเปนดวยเหตผลบรสทธ

ความสขประเภทน มคณคาสงสดในทางจรยธรรม เรยกวา าม -

คอความสขทไมตองอาศยอามส ไมตองขนตอสงภายนอก ไมกอให

เกดปญหา เชน ความหวงกงวล ความเบอหนาย ความหวาดหวน การแยง

ชงแตเปนภาวะทไมมปญหาและชวยขจดปญหา เปนภาวะทประณตลกซง

ซงอาจพฒนาไปจนถงขนทเกนกวาจะเรยกวาเปนความสข จงเรยกงายๆ

วา ความพนจากทกข เพราะแสดงลกษณะเดนวาพนจากขอบกพรองและ

ความแปรปรวน

ในการดารงชวตของชาวโลก ซงตองเกยวของกบการแสวงหาความ

สขประเภททหนงอยดวยเปนธรรมดานน เปนไปไมไดทมนษยจะไดรบสง

สนองความตองการทกอยางไดทนใจทกครง ตลอดทกเวลา สมหวงเสมอไป

และคงอยตลอดไป เพราะเปนเรองขนตอปจจยภายนอกและมความแปรปรวน

ไดตามกฎธรรมชาต จงเปนความจาเปนทจะตองพยายามสรางสภาพจต

อยางทเรยกวาความสขประเภททสองไวดวย อยางนอยพอเปนพนฐานของ

จตใจ ใหมสขภาพจตดพอทจะดารงชวตอยในโลกอยางทเรยกวาสขสบาย ม

ความทกขนอยทสด รจกวาควรจะปฏบตตนอยางไรตอความสขประเภทท

หนงนน เพอมใหกลายเปนปญหา กอใหเกดความเดอดรอน ทงแกตนและ

บคคลอน สภาพจตเชนนจะสรางขนไดกดวยการรจกมองสงทงหลายตามท

มนเปน เพอความมชวตอยอยางทเรยกวาไมยดตดถอมน ซงอาศยการรเทา

ทนหลกความจรงของธรรมชาต จนถงขนอนตตา

ม า า ( . . ต ต) ๗๓

๕) ในการแสวงหาความสขประเภททหนง ซงตองอาศยปจจยภาย

นอกนน จะตองยอมรบความจรงวา เปนการเขาไปสมพนธกนของคสมพนธอยางนอย ๒ ฝาย เชน บคคล ๒ คน หรอ บคคล ๑ กบ วตถ ๑ เปนตน และแตละฝายมความทกข มความขดแยง บกพรอง ไมสมบรณ แฝงตดตวมาดวยกนอยแลว เมอสงทมความขดแยงกบสงทมความขดแยงมาสมพนธ

กน กยอมมทางทจะใหเกดความขดแยงทเพมขนทงในดานปรมาณและ

ระดบความรนแรง ตามอตราการปฏบตทผดตวอยางงายๆ ในกรณการแสวงหาความสขน เพอความสะดวก ยก

ฝายหนงเปนผเสวยความสข และอกฝายหนงเปนผถกเสวย ทงผเสวยและผถกเสวย มความบกพรองและขดแยงอยในตวดวยกนอยแลว เชน ตวผ

เสวยเอง ไมอยในภาวะและอาการทพรอมอยตลอดเวลาทจะเสวยความสข

ตามความตองการของตน ฝายผถกเสวยกไมอยในภาวะและอาการทพรอม

อยตลอดเวลาทจะถกเสวย ในภาวะเชนน เปนไปไมไดทจะไดฝายเดยว โดยไมยอมเสยบางเลย เมอฝายใดฝายหนง หรอทงสองฝาย ไมตระหนกหรอไมยอมรบความจรงน ยอมถอเอาความยดอยากของตนเปนประมาณ และยอมเกดอาการขดแยงระหวางกนขน เรมแตความขดใจเปนตนไป

อนง อาการทผเสวยยดอยากตอสงทถกเสวยนน ยอมรวมไปถง

ความคดผกหวงแหนไวกบตนและความปรารถนาใหคงอยในสภาพนน

ตลอดไปดวย อาการเหลานเปนการขดแยงตอกระบวนการของธรรมชาตท

เปนไปตามกระแสแหงเหตปจจยตางๆ จงเปนการนาตนเขาไปขวางขนความประสานกลมกลนกนในกระบวนการของธรรมชาต เมอดารงชวตอยโดยไมรเทาทนความเปนจรงเหลาน ถอเอาแตความอยากความยด คอ ตณหา

อปาทานเปนประมาณ กคอการเปนอยอยางฝนทอๆ ซงจะตองเกดความ

กระทบกระทงขดแยง บบคน และผลสะทอนกลบทเปนความทกขในรป

ตางๆ เกดขนเปนอนมากยงกวานน ในฐานะทคสมพนธทงสองฝาย เปนสวนประกอบอยใน

ธรรมชาต ความสมพนธระหวางกนนอกจากจะเกยวของไปถงกระบวนการ

พทธธรรม๗๔

ธรรมชาตทงหมดเปนสวนรวมแลว ยงมกมสวนประกอบอนบางสวนเขามา

เกยวของอยางพเศษ เปนตวการอยางทสามอกดวย เชน บคคลทอยากไดของสงเดยวกน เปนตน ความยดอยากทถกขด ยอมใหเกดปฏกรยาแสดงความขดแยงออกมาระหวางกน เชน การแขงขน ตอส แยงชง เปนตนเปนอาการรปตางๆ ของความทกข ยงจดการกบปญหาดวยความยดอยากมากเทาใด ความทกขกยงรนแรงเทานน แตถาจดการดวยปญญามากเทาใด ปญหากหมดไปเทานน

โดยนยน จากอวชชา หรอ โมหะ คอความไมรสงทงหลายตามทมนเปน จงอยากไดอยางเหนแกตวดวยโลภะ เมอขดของหรอถกขดขวาง และไมมปญญารเทาทน กเกดโทสะความขดใจและความคดทาลาย จากกเลส

รากเหงา ๓ อยางน กเลสรปตางๆ กปรากฏขนมากมาย เชน ความหวงแหน ความตระหน ความรษยา ความหวาดระแวง ความ งซาน ความวตกกงวล ความหวาดกลว ความพยาบาท ฯลฯ เปนการระดมสรางปจจยแหงความขดแยงใหเกดขนในตวมากขนๆ และกเสสอนเปนเครองหมายแหงความขดแยงเหลาน ยอมกลายเปนสงสาหรบกดกนจากด และแยกตนเองออกจากความประสานกลมกลนของกระบวนการแหงธรรมชาต ความขดแยงตอธรรมชาตน ยอมสงผลรายสะทอนกลบมาบบคนกดดนบคคลนนเอง เปนการลงโทษโดยธรรมชาต ทกขในธรรมชาต หรอสงขารทกข จงแสดงผลออกมาเปน

ความทกขทรสกไดในตวคน เชนเกดความรสกคบแคบ มด ขนมว อดอด เรารอน กระวนกระวาย กลดกลม

เกดผลรายตอบคลกภาพ และกออาการทางรางกาย เชน โรคภยไขเจบ

ความทกขทเปนอาการตามปกตทางรางกายอนเปนธรรมดาสงขาร เชน ความเจบปวดในยามปวยไข ทวความรนแรงเกนกวาทควรจะเปนตามปกตของมน เพราะความเขาไปยดดวยตณหาอปาทาน เปนการซาเตมตนเองหนกยงขน

ม า า ( . . ต ต) ๗๕

เปนการกอความทกขความขดแยง ความคบแคบ อดอด ขนมว ใหเกดแกคนอนๆ ขยายวงกวางออกไปเมอคนสวนใหญในสงคม แตละคน ตางระดมสรางกเลสขนมาปดกนแยกตนเองดวยความเหนแกตว ความขดแยงตางๆ กเกดเพมพนมากขน สงคมกเสอมโทรมเดอดรอน เพราะผลกรรมรวมกน

ของคนในสงคม

นคอกระบวนการทาใหสงขารทกข เกดกลายเปนทกขเวทนา หรอ

ความทกขแทๆ (ทกขทกข) ขนมา เพราะเขาไปเกยวของกบสงทงหลายดวยอวชชา มชวตอยางฝนทอๆ ตอกระบวนการธรรมชาต และปลอยตวลงเปนทาสในกระแสของมน เรยกสนๆ วา เพราะความยดมนถอมน

วถทตรงขามจากน กคอ การเปนอยอยางรเทาทนความจรง คอรจกสงทงหลายตามทมนเปน แลวเขาไปเกยวของดวยปญญา รจกทจะปฏบต

โดยประการทวา ทกขในธรรมชาตทเปนไปตามสภาวะของมนเองตาม

ธรรมดาสงขาร จะคงเปนแตเพยงสงขารทกขอยตามเดมของมนเทานน ไมกอใหเกดความขดแยงเปนพษเปนภยมากขน ทงยงสามารถถอเอาประโยชนจากสงขารทกขเหลานนดวย โดยเมอรวาสงเหลานเปนทกข เพราะเขาไปยดถอดวยตณหาอปาทาน กไมเขาไปยดถอมน ไมเปนอยอยางฝนทอๆ ไม

สรางกเลสสาหรบมาขดวงจากดตนเองใหกลายเปนตวการสรางความขดแยง

ขนมาบบคนตนเองมากขน

พรอมกนนน กรจกทจะอยอยางกลมกลนประสานกบธรรมชาต และเพอนมนษย ดวยการประพฤตคณธรรมตางๆ ซงทาใจใหเปดกวาง และทาใหเกดความประสานกลมกลน เชน มตตา-ความรกความปรารถนาดตอกน า-ความคดชวยเหลอ ม ตา-ความบนเทงใจในความสขสาเรจของผอน า-ความวางใจเปนกลาง ตดสนเหตการณตามเปนจรงตามเหตปจจย

และราบเรยบไมหวนไหวเพราะกระแสโลก ความสามคค ความรวมมอ การชวยเหลอบาเพญประโยชนแกกน ความเสยสละ ความสารวมตน ความอดทน ความเคารพออนนอม ความมวจารณญาณไมหลงใหลในเหตการณ

พทธธรรม๗๖

เปนตน อนเปนคณสมบตตรงขามกบกเลสทสรางความขดแยงและความคบ

แคบ เชน ความเกลยดชง ความพยาบาท ความรษยา ความกลดกลมวนวาย

ใจ ความหวงแหน ความแกงแยงแขงด การเหนแกได การตามใจตนเอง ความหนหน ความดอรน ความเยอหยง ความกลว ความหวาดระแวง ความเกยจคราน ความเฉอยชา ความหดห ความมวเมา ความลมตว ความลมหลงงมงาย เปนตน

นคอวถแหงความมชวตทประสานกลมกลนในธรรมชาต การสามารถถอเอาประโยชนจากกฎธรรมชาต หรอใชกฎธรรมชาตใหเปนประโยชนได การอยอยางไมสญเสยอสรภาพ อยางทวา อยอยางไมยดมนถอมน ไมขนตอสงใด หรอการมชวตอยดวยปญญา ซงถอวาเปนการมชวตอยอยาง

ประเสรฐสด ตามพทธภาษตวา “ป าชว ชวตมาห เสฏฐ”๑

. ห อน า

ความรทหยงถงอน า มคณคาทสาคญในทางจรยธรรม คอ๑) ในขนตน ทางดานตณหา ชวยลดทอนความเหนแกตน มใหทา

การตางๆ โดยยดถอแตประโยชนตนเปนประมาณ ทาใหมองเหนประโยชนในวงกวาง ทไมมตวตนมาเปนเครองกดกนจากด

อนง ภาวะทสงทงหลายไมมตวตนของมนเอง เกดจากสวนประกอบและเปนไปตามเหตปจจยนน สอนวา สงทงหลายจะปรากฏรปเปนอยางไร ยอมแลวแตการปรงแตง ดวยการกระทาทเหตปจจย และชกโยงเชอมความสมพนธใหเปนไปตามความมงหมายและขอบเขตวสยความสามารถ โดยนยน จงเปนการยาขอทวาบคคลควรปฏบตตอสงทงหลายตรงตวเหตปจจย ดวยทาททเปนอสระ ซงเปนวธทดทสดทจะใหไดทงผลสาเรจตามความมง

หมาย และไมเกดทกขเพราะตณหาอปาทาน๒) ในขนกลาง ทางดานทฏฐ ทาใหจตใจกวางขวางขน สามารถเขา

ไปเกยวของ พจารณา และจดการกบปญหาและเรองราวตางๆ โดยไมเอาตว ๑ ข.ส. ๒๕/๓๑๑/๓๖๐

ม า า ( . . ต ต) ๗๗

ตน ความอยากของตน ตลอดจนความเหน ความยดมนถอมนของตนเขาไป

ขด แตพจารณาจดการไปตามธรรม ตามตวเหตตวผล ตามทมนเปนของมน

หรอควรจะเปนแทๆ คอ สามารถตงอเบกขา วางจตเปนกลาง เขาไปเพงตามทเปนจรง งดเวนอตตาธปไตย ปฏบตตามหลกธรรมาธปไตย

๓) ในขนสง การรหลกอนตตตา กคอ การรสงทงหลายตามทมนเปนอยางแทจรง คอ รหลกความจรงของธรรมชาตถงทสด ความรสมบรณถงขนน ทาใหสลดความยดมนถอมนเสยได ถงความหลดพน บรรลอสรภาพโดยสมบรณ อนเปนจดหมายของพทธธรรม อยางไรกด ความรแจมแจงในหลกอนตตตา ตองอาศยความเขาใจตามแนวปฏจจสมปบาท และ

การปฏบตตามแนวมรรค ซงจะกลาวตอไป๔) กลาวโดยทวไป หลกอนตตตา พรอมทงหลกอนจจตา และ

หลกทกขตาเปนเครองยนยนความถกตองแทจรง ของหลกจรยธรรมอนๆ โดยเฉพาะหลกกรรม และหลกการปฏบตเพอความหลดพน เชน เพราะสงทงหลายไมมตวตน ความเปนไปในรปกระแสแหงเหตปจจย ทสมพนธสบตอเนองอาศยกน จงเปนไปได กรรมจงมได และเพราะสงทงหลายไมมตวตน ความหลดพนจงมได ดงนเปนตน อยางไรกด คาอธบายในเรองนจะตองพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาททจะกลาวตอไป

ตเ า ?

ปฏ มป าท

การทสงทงหลายอาศยกนๆ จงเกดม

ตวก หรอตวส าวะ

. านะและความสาค

ปฏจจสมปบาท แปลพอใหไดความหมายในเบองตนวา การเกดขน

พรอมแหงธรรมทงหลายโดยอาศยกน การทสงทงหลายอาศยกน ๆ จงเกดมขน หรอการททกขเกดขนเพราะอาศยปจจยสมพนธเกยวเนองกนมา

ปฏจจสมปบาท เปนหลกธรรมอกหมวดหนง๑ ทพระพทธเจาทรงแสดงในรปของกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ไมเกยวกบการอบตของพระศาสดาทงหลาย

พทธพจนแสดงปฏจจสมปบาทในรปของกฎธรรมชาตวาดงน

ตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นน กยงคงมอย เปน

ธรรมฐต เปนธรรมนยาม คอหลกอทปปจจยตา๑

ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก

เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงาย และจงตรสวา “จงดส”

“เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขาร ฯลฯ”

ภกษทงหลาย ตถตา (ภาวะทเปนอยางนน) อวตถตา (ภาวะไมคลาด

เคลอนไปได) อนญญถตา (ภาวะทไมเปนอยางอน) คอหลกอทปปจจยตา ดง

กลาวมานแล เรยกวา ปฏจจสมปบาท๒

๑ เปนชอหนงของหลกปฏจจสมปบาท แปลตามตวอกษรวา การประชมปจจยของสงเหลาน หรอ ภาวะทมอนนๆ เปนปจจย

๒ ส.น. ๑๖/๖๑/๓๐; ขอใหเทยบความหมายทใชในภาษาองกฤษ: า=objectivity, อว า= necessity, อน า=invariability, อท ย า=conditionality, สม บาท=dependent origination

ม า า ( . . ต ต) ๗

ความสาคญของปฏจจสมปบาท จะเหนไดจากพทธพจนวา

ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนนเหน

ปฏจจสมปบาท๑

ภกษทงหลาย แทจรง อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมมญาณหยงรในเรอง

น โดยไมตองเชอผอนวา เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกด

ขน ฯลฯ

เมอใด อรยสาวกรทวถงความเกดและความดบของโลกตามทมนเปน

อยางน อรยสาวกน เรยกวาเปนผมทฏฐสมบรณ กได ผมทศนะสมบรณ กได

ผลถงสทธรรมน กได ผประกอบดวยเสขญาณ กได ผประกอบดวยเสขวชชา

กได ผบรรลกระแสธรรมแลว กได พระอรยะผมปญญาชาแรกกเลส กได ผอย

ชดประตอมตะ กได๒

สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง รจกธรรมเหลาน รจกเหตเกด

แหงธรรมเหลาน รจกความดบแหงธรรมเหลาน รจกทางดาเนนถงความดบ

แหงธรรมเหลาน ฯลฯ สมณะหรอพราหมณเหลานนแล จงยอมรบไดวาเปน

สมณะในหมสมณะ และยอมรบไดวาเปนพราหมณในหมพราหมณ และจง

ไดชอวา ไดบรรลประโยชนของความเปนสมณะ และประโยชนของความเปน

พราหมณ ดวยปญญาอนยงเอง เขาถงอยในปจจบน๓

อยางไรกด มพทธพจนตรสเตอนไว ไมใหประมาทหลกปฏจจสมป-บาทนวา เปนหลกเหตผลทเขาใจงาย เพราะเคยมเรองพระอานนทเขาไปกราบทลพระองคและไดตรสตอบดงน

นาอศจรรย ไมเคยมมาเลย พระเจาขา หลกปฏจจสมปบาทน ถงจะเปน

ธรรมลกซง และปรากฏเปนของลกซง กยงปรากฏแกขาพระองค เหมอนเปน

ธรรมงายๆ

๑ ม.ม. ๑๒/๓๔๖/๓๕๙๒ ส.น. ๑๖/๑๘๔-๑๘๗/๙๔-๙๖, เปนตน๓ ส.น. ๑๖/๔๑, ๙๔-๕, ๓๐๖-๘/๑๙, ๕๓, ๑๕๘

พทธธรรม๘๐

อยากลาวอยางนน อยากลาวอยางนน อานนท ปฏจจสมปบาทน เปน

ธรรมลกซง และปรากฏเปนของลกซง เพราะไมร ไมเขาใจ ไมแทงตลอดหลก

ธรรมขอนแหละ หมสตวนจงวนวายเหมอนเสนดายทขอดกนยง จงขมวด

เหมอนกลมเสนดายทเปนปม จงเปนเหมอนหญามงกระตาย และหญาปลอง

จงผานพน อบาย ทคต วนบาต สงสารวฏ ไปไมได๑

ผศกษาพทธประวตแลว คงจาพทธดารเมอครงหลงตรสรใหมๆ กอนเสดจออกประกาศพระศาสนาไดวา ครงนน พระพทธเจาทรงนอมพระทยไปในทางทจะไมทรงประกาศธรรม ดงความในพระไตรปฎกวา

ภกษทงหลาย เราไดมความดารเกดขนวา: ธรรมทเราไดบรรลแลวน เปน

ของลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบระงบ ประณต ไมเปนวสยแหงตรรก

ละเอยด บณฑตจงจะรได

กแหละ หมประชาน เปนผเรงรมยอยดวยอาลย๒ ยนดอยในอาลย ระเรง

อยในอาลย สาหรบหมประชาผเรงรมย รนระเรงอยในอาลย (เชนน) ฐานะ

อนนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตา ปฏจจสมปบาท ถง

แมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวง

ความสลดอปธทงปวง ความสนตณหา วราคะ นโรธ นพพาน กถาเราพง

แสดงธรรม และคนอนไมเขาใจซงตอเรา ขอนนกจะพงเปนความเหนด

เหนอยเปลาแกเรา จะพงเปนความลาบากเปลาแกเรา๓

พทธดารตอนน กลาวถงหลกธรรม ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาท และนพพาน เปนการยาทงความยากของหลกธรรมขอน และความสาคญของหลกธรรมน ในฐานะเปนสงทพระพทธเจาตรสรและจะทรงนามาสงสอนแกหม

ประชา

๑ ส.น. ๑๖/๒๒๔-๕/๑๑๐-๑๒ อาลย = ความผกพน ความยดตด เครององอาศย ชวตทขนตอปจจยภายนอก๓ วนย. ๔/๗/๘ ; ม.ม. ๑๒/๓๒๑/๓๒๓

ม า า ( . . ต ต) ๘๑

๒.ตวบทและแบบความสมพนธ ในหลกป จจสมปบาท

พทธพจนทเปนตวบทแสดงหลกปฏจจสมปบาทนน แยกไดเปน ๒ ประเภท คอทแสดงเปนกลางๆ ไมระบชอหวขอปจจย กบทแสดงเจาะจงระบชอหวขอปจจยตางๆ ซงสบทอดตอกนโดยลาดบเปนกระบวนการ

า มกตรสไวนาหนาอยางหลง เปนทานองหลกกลาง หรอ หลกทวไป สวน า ล พบไดมากมาย และสวนมากตรสไวลวนๆ โดยไมมอยางแรกอยดวย อยางหลงน อาจเรยกไดวาเปนหลกแจงหวขอ หรอขยายความ เพราะแสดงรายละเอยดใหเหน หรอเปนหลกประยกต เพราะนาเอา

กระบวนการธรรมชาตมาแสดงใหเหนความหมายตามหลกทวไปนน

อนง หลกทง ๒ อยางนน แตละอยางแบงออกไดเปน ๒ ทอน คอ ทอนแรกแสดงกระบวนการเกด ทอนหลงแสดงกระบวนการดบ เปนการ

แสดงใหเหนแบบความสมพนธ ๒ นยทอนแรกทแสดงกระบวนการเกด เรยกวา สมทยวาร และถอวาเปน

การแสดงตามลาดบ จงเรยกวา ลม ม า เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๒ คอ ทกขสมทย

ทอนหลงทแสดงกระบวนการดบ เรยกวา นโรธวาร และถอวาเปนการแสดงยอนลาดบ จงเรยกวา ลม ม า เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๓ คอ ทกขนโรธ

แสดงตวบททง ๒ อยาง ดงน

๑) หลกทว ป

. ม ม ต ต เมอสงนม สงนจงม

ม า า ต เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน

. ม ม ต ต เมอสงนไมม สงนกไมม

ม า ต๑ เพราะสงนดบไป สงนกดบ (ดวย)

พจารณาตามรปพยญชนะ หลกทวไปน เขากบชอทเรยกวา อทปปจจยตา ๑ ส.น. ๑๖/๖๔/๓๓, ๑๔๔/๗๘, ฯลฯ

พทธธรรม๘๒

๒) หลกแจงหว อ หรอ หลกประยกต

. า า า า เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม

า า า เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม

า า าม เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม

าม า า ต เพราะนามรปเปนปจจย ส ายตนะจงม

า ต า เพราะส ายตนะเปนปจจย ผสสะจงม

า า เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม

า า ต า เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม

ต า า า า เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม

า า า เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม

า าต เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม

าต า าม เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม

.....…..........................................................................................

ม า า า ม ต

ความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส และความคบแคนใจ จงมพรอม

มต ล ม ต

ความเกดขนแหงกองทกขทงปวงน จงมได ดวยประการฉะน

. า ต าค า เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ

า สงขารจงดบ

า า า เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ

า า าม เพราะวญญาณดบ นามรปจงดบ

าม า า ต เพราะนามรปดบ ส ายตนะจงดบ

า ต า เพราะส ายตนะดบ ผสสะจงดบ

า า เพราะผสสะดบ เวทนาจงดบ

า า ต า เพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบ

ต า า า า เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบ

า า า เพราะอปาทานดบ ภพจงดบ

ม า า ( . . ต ต) ๘๓

า าต เพราะภพดบ ชาตจงดบ

าต า าม เพราะชาตดบ ชรามรณะ (จงดบ)

...................................................................................................

ม า า า ต

ความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส ความคบแคนใจ กดบ

มต ล ต๑

ความดบแหงกองทกขทงมวลน ยอมมดวยประการฉะน

ขอใหสงเกตวา คาสรปปฏจจสมปบาทน บงวา เปนกระบวนการเกดขนและดบไปแหงความทกข ขอความเชนน เปนคาสรปสวนมากของหลก ปฏจจ-สมปบาท ทปรากฏในททวไป

แตบางแหงสรปวา เปนการเกดขนและสลายหรอดบไปของโลกกม โดยใชคาบาลวา “อย โข ภกขเว โลกสส สมทโย นแล ภกษทงหลาย คอความเกดขนแหงโลก” “อย โข ภกขเว โลกสส อตถงคโม นแล ภกษทงหลาย คอความสลายตวแหงโลก”๒ หรอวา “เอวมย โลโก สมทยต โลกน

ยอมเกดขนดวยอาการอยางน” “เอวมย โลโก นรชฌต โลกนยอมดบไปดวย

อาการอยางน”๓

อยางไรกด วาโดยความหมายทแทจรงแลว คาสรปทงสองอยางน ไดความตรงกนและเทากน ปญหาอยทความหมายของศพท ซงจะตองทาความเขาใจกนตอไป

ปฏจจสมปบาทน ในคมภรอภธรรมและคมภรรนอรรถกถา มชอเรยกอกอยางหนงวา ปจจยาการ ซงแปลวา อาการทสงทงหลายเปนปจจยแกกน

ในหลกทแสดงเตมรปอยางในทน องคประกอบทงหมดมจานวน ๑๒ หวขอ องคประกอบเหลานเปนปจจยเนองอาศยสบตอกนไปเปนรปวงเวยน ไมมตน ไมมปลาย คอไมมตวเหตเรมแรกทสด (มลการณ หรอ the First ๑ วนย. ๔/๑-๓/๑-๕; ส.น. ๑๖/๑-๓/๑, ๑๔๔/๗๘, ฯลฯ๒ ส.น. ๑๖/๑๖๔-๕/๘๗-๘๓ ส.น. ๑๖/๑๗๙-๑๘๖/๙๓-๙๕

พทธธรรม๘๔

Cause) การยกเอาอวชชาตงเปนขอทหนง ไมไดหมายความวา อวชชาเปนเหตเรมแรกหรอมลการณของสงทงหลาย แตเปนการตงหวขอเพอความ

สะดวกในการทาความเขาใจ โดยตดตอนยกเอาองคประกอบอนใดอนหนง ทเหนวาเหมาะสมทสดขนมาตงเปนลาดบท ๑ แลวกนบตอไปตามลาดบ

บางคราวทานปองกนมใหมการยดเอาอวชชาเปนมลการณ โดยแสดง

ความเกดของอวชชาวา “อวชชาเกด เพราะอาสวะเกด อวชชาดบ เพราะอาสวะดบ อาสวสมทยา อวชชาสมทโย อาสวนโรธา อวชชานโรโธ”๑

องคประกอบ ๑๒ ขอของปฏจจสมปบาทนน นบตงแตอวชชา ถง ชรามรณะเทานน (คอ อวชชา ­ สง าร ­ ว าณ ­ นามร ­ ส าย นะ

­ สสะ ­ เวทนา ­ ณหา ­ อ าทาน ­ ภพ ­ ชา ­ ชรา

มรณะ) สวน ม า า (ความคบแคนใจ) เปนเพยงตวพลอยผสม เกดแกผมอาสวกเลสเมอมชรามรณะแลว เปนตวการ

หมกหมมอาสวะ ซงเปนปจจยใหเกดอวชชา หมนวงจรตอไปอกในการแสดงปฏจจสมปบาทแบบประยกต พระพทธเจามไดตรสตาม

ลาดบ และเตมรปอยางน (คอชกตนไปหาปลาย) เสมอไป การแสดงในลาดบและเตมรปเชนน มกตรสในกรณเปนการแสดงตวหลก

แตในทางปฏบต ซงเปนการเรมตนดวยเงอนปญหา มกตรสในรปยอนลาดบ (คอชกปลายมาหาตน) เปน

ชรามรณะ ชา ภพ อ าทาน ณหา เวทนา

สสะ ส าย นะ นามร ว าณ สง าร อวชชา๒

ในทางปฏบตเชนน การแสดงอาจเรมตนทองคประกอบขอหนงขอใด

ในระหวางกได สดแตองคประกอบขอไหนจะกลายเปนปญหาทถกหยบยกขนมาพจารณา เชน อาจจะเรมทชาต๓ ทเวทนา๔ ทวญญาณ๕ อยางใดอยางหนง ๑ ม.ม. ๑๒/๑๓๐/๑๐๑๒ ด ส.น. ๑๖/๒๒-๒๗/๕-๑๓, ๑๘๙/๙๗, ฯลฯ๓ เชน ส.น. ๑๖/๑๐๗/๖๑๔ เชน ม.ม. ๑๒/๔๕๓/๔๘๙๕ เชน ส.น. ๑๖/๑๗๘/๙๓

ม า า ( . . ต ต) ๘๕

แลวเชอมโยงกนขนมาตามลาดบจนถงชรามรณะ (ชกกลางไปหาปลาย) หรอสบสาวยอนลาดบลงไปจนถงอวชชา (ชกกลางมาหาตน) กได หรออาจเรมตนดวยเรองอนๆ ทมใชชอใดชอหนงใน ๑๒ หวขอน แลวชกเขามาพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาทกได๑

โดยนยน การแสดงปฏจจสมปบาท จงไมจาเปนตองครบ ๑๒ หวขออยางขางตน และไมจาเปนตองอยในรปแบบทตายตวเสมอไป

ค า าค า ค

ความเปนปจจยแกกนขององคประกอบเหลาน มใชมความหมายตรง

กบคาวา “เห ” ทเดยว เชน ปจจยใหตนไมงอกขน มใชหมายเพยงเมลดพช แตหมายถง ดน นา ปย อากาศ อณหภม เปนตน เปนปจจยแตละอยาง และ

การเปนปจจยแกกนน เปนความสมพนธทไมจาตองเปนไปตามลาดบ

กอนหลงโดยกาละหรอเทศะ เชน พนกระดาน เปนปจจยแกการตงอยของโตะ เปนตน๒

๓.การแปลความหมายหลกป จจสมปบาท

หลกปฏจจสมปบาทน ถกนามาแปลความหมายและอธบายโดยนย

ตางๆ ซงพอสรปเปนประเภทใหญๆ ไดดงน๑. การอธบายแบบแสดงววฒนาการของโลกและชวต โดยการตความ

พทธพจนบางแหงตามตวอกษร เชน พทธดารสวาโลกสมทย๓

เปนตน

๒. การอธบายแบบแสดงกระบวนการเกด-ดบแหงชวตและความทกขของบคคล ซงแยกไดเปน ๒ นย๑) แสดงกระบวนการชวงกวางระหวางชวตตอชวต คอ แบบขาม

ภพขามชาต เปนการแปลความหมายตามรปศพทอกแบบหนง ๑ เชน ส.น. ๑๖/๒๘/๑๔, ๒๔๖/๑๒๒, ฯลฯ๒ ในคมภรอภธรรม แสดงความเปนปจจยในอาการตางๆ ไวถง ๒๔ แบบ (ด ปฏฐาน พระไตรปฎกบาล เลม ๔๐-๔๕)

๓ เชน ส.น. ๑๖/๑๖๔/๘๗

พทธธรรม๘๖

และเปนวธอธบายทพบทวไปในคมภรรนอรรถกถา ซงขยาย

ความหมายออกไปอยางละเอยดพสดาร ทาใหกระบวนการนม

ลกษณะเปนแบบแผน มขนตอนและคาบญญตเรยกตางๆ จนดสลบซบซอนแกผเรมศกษา

๒) แสดงกระบวนการทหมนเวยนอยตลอดเวลาในทกขณะของการดารงชวต เปนการแปลความหมายทแฝงอยในคาอธบายนยท ๑) นนเอง แตเลงเอานยอนลกซงหรอนยประยกตของศพท ตามทเขาใจวาเปนพทธประสงค (หรอเจตนารมณของหลกธรรม) เฉพาะสวนทเปนปจจบน วธอธบายนยนยนยนตวเอง

โดยอางพทธพจนในพระสตรไดหลายแหง เชนใน เ นาส ร๑

ทก นโรธส ร๒ และโลกนโรธส ร

๓ เปนตนในพระอภธรรม มบาลแสดงกระบวนการแหงปฏจจสมปบาท

ทงหมด ทเกดครบถวนในขณะจตเดยวไวดวย จดเปนตอน

หนงในคมภรทเดยว๔

ในการอธบายแบบท ๑ บางครงมผพยายามตความหมายหลกปฏจจ-สมปบาทใหเปนทฤษฎแสดงตนกาเนดของโลก โดยถอเอาอวชชาเปนมลการณ

(the First Cause)๕ แลวจงววฒนาการตอมาตามลาดบหวขอทง ๑๒ นน การแปลความหมายอยางน ทาใหเหนไปวาคาสอนในพระพทธศาสนามสวน

คลายคลงกบศาสนาและระบบปรชญาอนๆ ทสอนวามตวการอนเปนตนเดม

สด เชน พระผสราง เปนตน ซงเปนตนกาเนดของสตวและสงทงปวง ตางกนเพยงวา ลทธทมพระผสราง แสดงกาเนดและความเปนไปของโลกในรปของการบนดาลโดยอานาจเหนอธรรมชาต สวนคาสอนในพระพทธศาสนา (ทต ๑ ส.น. ๑๖/๑๔๕/๗๘๒ ส.น. ๑๖/๑๖๓/๘๗๓ ส.น. ๑๖/๑๖๔/๘๗๔ อภธรรมภาชนย แหงปจจยาการวภงค, อภ.ว. ๓๕/๒๗๔-๔๓๐/๑๘๕-๒๕๗๕ ผตความหมายอยางน บางพวกแปลคา “อวชชา” วา สงหรอภาวะทไมมความร จงอธบายวา วตถเปนตนกาเนดแหงชวต บางพวกแปลคา “อวชชา” วา ภาวะทไมอาจรได หรอภาวะทไมมใครรถง จงอธบายอวชชาเปน God ไปเสย สวนคาวา “สง าร” กตความหมายคลมเอาสงขตธรรมไปเสยทงหมด ดงนเปนตน

ม า า ( . . ต ต) ๘๗

ความหมายอยางน) แสดงความเปนไปในรปววฒนาการตามกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาตเอง

อยางไรกด การตความหมายแบบนยอมถกตดสนไดแนนอนวา ผด

พลาดจากพทธธรรม เพราะคาสอนหรอหลกลทธใดกตามทแสดงวา โลกมมลการณ (คอเกดจากตวการทเปนตนเคาเดมทสด) ยอมเปนอนขดตอหลกอทปปจจยตา หรอหลกปฏจจสมปบาทน หลกปฏจจสมปบาทแสดงเหตผล

เปนกลางๆ วา สงทงหลายเปนปจจยเนองอาศยกน เกดสบตอกนมาตาม

กระบวนการแหงเหตปจจยอยางไมมทสนสด มลการณเปนสงทเปนไปไมได ไมวาจะในรปพระผสรางหรอสงใดๆ

ดวยเหตน การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาทใหเปนคาอธบาย

ววฒนาการของโลกและชวต จงเปนทยอมรบไดเฉพาะในกรณทเปนการ

อธบายใหเหนความคลคลายขยายตวแหงกระบวนการธรรมชาตในทางทเจรญ

ขน และทรดโทรมเสอมสลายลงตามเหตปจจย หมนเวยนกนเรอยไป ไมมเบองตน ไมมเบองปลาย

เหตผลสาคญอยางหนงสาหรบประกอบการพจารณาวา การแปลความหมายอยางใดถกตอง ควรยอมรบหรอไม กคอ พทธประสงคในการแสดง

พทธธรรม ซงตองถอวาเปนความมงหมายของการทรงแสดงหลกปฏจจ- สมปบาทดวย

ในการแสดงพทธธรรมนน พระพทธเจาทรงมงหมายและสงสอนเฉพาะสงทจะนามาใชปฏบตใหเปนประโยชนในชวตจรงได เกยวของกบชวต การแกไขปญหาชวต และการลงมอทาจรงๆ ไมทรงสนบสนนการพยายามเขาถงสจธรรมดวยวธครนคดและถกเถยงหาเหตผลเกยวกบปญหาทางอภปรชญา ซง

เปนไปไมได ดวยเหตน การกาหนดความเปนพทธธรรม จงตองอาศยการ

พจารณาคณคาทางจรยธรรมประกอบดวย

ในกรณการแปลความหมายแบบววฒนาการชนดหมนเวยนไมมตนปลายนน แมจะพงยอมรบได กยงจดวามคณคาทางจรยธรรม (คอคณคาในทางปฏบตเพอประโยชนแกชวตจรง)นอย คอ ไดเพยงโลกทศนหรอชวทศน

พทธธรรม๘๘

อยางกวางๆ วา ความเปนไปของโลกและชวตดาเนนไปตามกระแสแหงเหต

ผล ขนตอเหตปจจยในกระบวนการของธรรมชาตเอง ไมมผสรางผบนดาล และไมเปนไปลอยๆ โดยบงเอญ

ในความเขาใจทถกตองตามหลกพทธธรรม คณคาทางจรยธรรมอยาง

สาคญทจะเกดขน คอ๑. ความเชอหรอความรตระหนกวา ผลทตองการ ไมอาจใหสาเรจดวย

ความหวงความปรารถนา การออนวอนตอพระผสราง หรออานาจเหนอธรรมชาตใดๆ หรอดวยการรอคอยโชคชะตาความบงเอญ แตตองสาเรจดวยการลงมอกระทา คอ บคคลจะตองพงตนดวยการทาเหตปจจยทจะใหผลสาเรจท

ตองการนนเกดขน

๒. การกระทาเหตปจจยเพอใหไดผลทตองการ จะเปนไปไดตองอาศย

ความรความเขาใจในกระบวนการของธรรมชาตนนอยางถกตอง ปญญาจง

เปนคณธรรมสาคญ คอ ตองเกยวของและจดการกบสงทงหลายดวยปญญา๓. การรเขาใจในกระบวนการของธรรมชาต วาเปนไปตามกระแสแหง

เหตปจจย ยอมชวยลดหรอทาลายความหลงผดทเปนเหตใหเขาไปยดมนถอ

มนในสงทงหลายวาเปนตวตนของตนลงได ทาใหเขาไปเกยวของกบสงทง

หลายอยางถกตองเปนประโยชนตามวตถประสงค โดยไมกลบตกไปเปนทาส

ของสงทเขาไปเกยวของนนเสย ยงคงเปนอสระอยไดโลกทศนและชวทศนทกลาวน แมจะถกตองและมคณคาตรงตามความ

มงหมายของพทธธรรมทกประการ กยงนบวาหยาบ ไมหนกแนน และกระชนชดพอทจะใหเกดคณคาทง ๓ ประการนน (โดยเฉพาะประการท ๓) อยางครบถวนและแนนอน

เพอใหการแปลความหมายแบบนมคณคาสมบรณยงขน จะตอง

พจารณากระบวนการหมนเวยนของธรรมชาต ใหชดเจนถงสวนรายละเอยด

ยงกวาน คอจะตองเขาใจรเทาทนสภาวะของกระบวนการน ไมวา ณ จดใดกตามทปรากฏตวใหพจารณาเฉพาะหนาในขณะนนๆ และมองเหนกระแสความสบตอเนองอาศยกนแหงเหตปจจยทงหลาย แมในชวงสนๆ เชนนนทกชวง

ม า า ( . . ต ต) ๘

เมอมองเหนสภาวะแหงสงทงหลายตอหนาทกขณะโดยชดแจงเชนน คณคา ๓ ประการนนจงจะเกดขนอยางครบถวนแนนอน และยอมเปนการครอบคลม

ความหมายแบบววฒนาการชวงยาวเขาไวในตวไปดวยพรอมกน

ในการแปลความหมายแบบท ๑ ทกลาวมาทงหมดน ไมวาจะเปนความหมายอยางหยาบหรออยางละเอยดกตาม จะเหนวา การพจารณาเพงไปทโลกภายนอก คอเปนการมองออกไปขางนอก สวนการแปลความหมายแบบท ๒ เนนหนกทางดานชวตภายใน สงทพจารณาไดแกกระบวนการสบตอแหงชวตและความทกขของบคคล เปนการมองเขาไปขางใน

การแปลความหมายแบบท ๒ นยท ๑ เปนแบบทยอมรบและนาไปอธบายกนมากในคมภรรนอรรถกถาทงหลาย๑ มรายละเอยดพสดาร และมคาบญญตตางๆ เพมอกมากมาย เพอแสดงกระบวนการใหเหนเปนระบบทมขนตอนแบบแผนชดเจนยงขน แตในเวลาเดยวกน กอาจทาใหเกดความรสกตายตวจนกลายเปนยดถอแบบแผน ตดระบบขนได พรอมกบทกลายเปนเรองลกลบซบซอนสาหรบผเรมศกษา ในทนจงจะไดแยกไปอธบายไวตางหากอกตอนหนง สวนความหมายตามนยท ๒ กมลกษณะสมพนธกบนยท ๑ ดวย จงจะนาไปอธบายไวในลาดบตอกน

๔.ความหมายโดยสรป เพอความเขาใจเบองตน

เพอความเขาใจอยางงายๆ กวางๆ ในเบองตน เหนวาควรแสดงความหมายของปฏจจสมปบาทไวโดยสรปครงหนงกอน

ความหมายของ “ทกข”

คาสรปของปฏจจสมปบาท แสดงใหเหนวา หลกปฏจจสมปบาททง

หมด เปนกระบวนการเกด-ดบของทกข หรอหลกปฏจจสมปบาททงหมด มความมงหมายเพอแสดงความเกด-ดบของทกข

๑ ด วสทธ. ๓/๑๐๗-๒๐๖; วภงค.อ. ๑๖๘-๒๗๘ (เฉพาะหนา ๒๖๐-๒๗๘ แสดงกระบวนการแบบทเกดครบถวนในขณะจตเดยว)

พทธธรรม๐

คาวา “ทก ” มความสาคญและมบทบาทมากในพทธธรรม แมในหลกธรรมสาคญอนๆ เชน ไตรลกษณ และอรยสจ กมคาวาทกขเปนองคประกอบทสาคญ จงควรทาความเขาใจในคาวาทกขกนใหชดเจนกอน

ในตอนตน เมอพดถงไตรลกษณ ไดแสดงความหมายของทกขไวสนๆ ครงหนงแลว แตในทน ควรอธบายเพมเตมอกครงหนง

เมอทาความเขาใจคาวาทกขในพทธธรรม ใหสลดความเขาใจแคบๆ ในภาษาไทยทงเสยกอน และพจารณาใหมตามความหมายกวางๆ ของพทธพจนทแบง ทก ตา เปน ๓ อยาง๑ พรอมดวยคาอธบายในอรรถกถา๒ ดงน

. ทกขทกขตา ทกขทเปนความรสกทกข คอ ความทกขกายทกขใจ อยางทเขาใจกนโดยสามญ ตรงตามชอ ตามสภาพ ทเรยกกนวา ทกขเวทนา (ความทกขอยางปกต ทเกดขน เมอประสบ

อนฏฐารมณ หรอสงกระทบกระทงบบคน)๒. วปรณามทกขตา ทกขเนองดวยความผนแปร หรอทกขทเนองใน

ความผนแปรของสข คอความสขทกลายเปนความทกข หรอทาใหเกดทกข เพราะความแปรปรวนกลบกลายของมนเอง (ภาวะทตามปกต กสบายดเฉยอย ไมรสกทกขอยางใดเลย แตครนไดเสวยความสขบางอยาง พอสขนนจางลงหรอหายไป ภาวะเดมทเคยรสกสบายเปนปกตนน กลบกลายเปนทกขไป เสมอนเปนทกขแฝง ซงจะแสดงตวออกมาในทนททความสขนนจดจางหรอเลอนลางไป ยงสขมากขนเทาใด กกลบกลายเปนทกขรนแรงมากขนเทานน เสมอนวาทกขทแฝงขยายตวตามขนไป ถาความสขนนไมเกดขน ทกขเพราะสขนนกไมม แมเมอยงเสวยความสขอย พอนกวาสข

นนอาจจะตองสนสดไป กทกขดวยหวาดกงวลใจหายไหวหวน)๓. สงขารทกขตา ทกขตามสภาพสงขาร คอ สภาวะของตวสงขารเอง

หรอสงทงหลายทงปวงทเกดจากเหตปจจย ไดแก ขนธ ๕ (รวมถง

๑ ท.ปา. ๑๑/๒๒๘/๒๒๙; ส.ส . ๑๘/๕๑๐/๓๑๘; ส.ม. ๑๙/๓๑๙/๘๕๒ วสทธ. ๓/๘๓; วภงค.อ. ๑๒๑

ม า า ( . . ต ต) ๑

มรรค ผล ซงเปนโลกตตรธรรม) เปนทกข คอ เปนสภาพทถกบบคนดวยปจจยทขดแยง มการเกดขน และการสลายหรอดบไป ไมมความสมบรณในตวของมนเอง อยในกระแสแหงเหตปจจย จงเปนสภาพซงพรอมทจะกอใหเกดทกข (ความรสกทกขหรอทกขเวทนา) แกผไมรเทาทนตอสภาพและกระแสของมน แลวเขาไปฝนกระแสอยางทอๆ ดวยความอยากความยด (ตณหาอปาทาน) อยางโงๆ (อวชชา) ไมเขาไปเกยวของและปฏบตตอมนดวยปญญา

ทกขขอสาคญคอขอท ๓ แสดงถงสภาพของสงขารทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑ แตสภาพนจะกอใหเกดความหมายเปนภาวะในทางจตวทยา

ขนกได ในแงทวา มนไมอาจใหความพงพอใจโดยสมบรณ๒ และสามารถกอใหเกดทกขไดเสมอ๓ แกผเขาไปเกยวของดวยอวชชาตณหาอปาทาน

สงทงหลาย คอกระแสเหตปจจย มใชมตวตนทเทยงแทเปนจรง

หลกปฏจจสมปบาท แสดงใหเหนอาการทสงทงหลายสมพนธเนอง

อาศยเปนเหตปจจยตอกนอยางเปนกระแส ในภาวะทเปนกระแสน ขยาย

ความหมายออกไปใหเหนแงตางๆ ได คอ� สงทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนปจจยแกกน� สงทงหลายมอยโดยความสมพนธ� สงทงหลายมอยดวยอาศยปจจย� สงทงหลายไมมความคงทอยอยางเดมแมแตขณะเดยว� สงทงหลาย ไมมอยโดยตวของมนเอง คอ ไมม ว นทแทจรงของมน

� สงทงหลายไมมมลการณ หรอตนกาเนดเดมสดพดอกนยหนงวา อาการทสงทงหลายปรากฏเปนรปตางๆ มความเจรญ

ความเสอมเปนไปตางๆ นน แสดงถงสภาวะทแทจรงของมนวา เปนกระแส ๑-๒-๓ ทกขในความหมายของสงขารทกขน หากพจารณาความหมายทมผแสดงในภาษาองกฤษประกอบ บางทานอาจเขาใจชดขน: ทอนท ๑ มกแสดงดวยคาวา conflict, oppression, unrest, imperfection; ทอนท ๒ = unsatisfactoriness; และทอนท ๓ = state of being liable to suffering

พทธธรรม๒

หรอกระบวนการ ความเปนกระแสแสดงถงการประกอบขนดวยองคประกอบตางๆ รปกระแสปรากฏเพราะองคประกอบทงหลายสมพนธเนองอาศยกน

กระแสดาเนนไปแปรรปไดเพราะองคประกอบตาง ๆไมคงทอยแมแตขณะเดยว องคประกอบทงหลายไมคงทอยแมแตขณะเดยวเพราะไมมตวตนทแทจรง

ของมน ตวตนทแทจรงของมนไมมมนจงขนตอเหตปจจยตางๆ เหตปจจย

ตางๆ สมพนธตอเนองอาศยกน จงคมรปเปนกระแสได ความเปนเหตปจจยตอเนองอาศยกน แสดงถงความไมมตนกาเนดเดมสดของสงทงหลาย

พดในทางกลบกนวา ถาสงทงหลายมตวตนแทจรง กตองมความคงทถาสงทงหลายคงทแมแตขณะเดยว กเปนเหตปจจยแกกนไมได เมอเปนเหตปจจยแกกนไมได กประกอบกนขนเปนกระแสไมได เมอไมมกระแสแหง

ปจจย ความเปนไปในธรรมชาตกมไมได และถามตวตนทแทจรงอยางใดในทามกลางกระแส ความเปนไปตามเหตปจจยอยางแทจรงกเปนไปไมได กระแสแหงเหตปจจยททาใหสงทงหลายปรากฏโดยเปนไปตามกฎธรรมชาต ดาเนนไปได กเพราะสงทงหลายไมเทยง ไมคงอย เกดแลวสลายไป ไมมตวตนทแทจรงของมน และสมพนธเนองอาศยกน

ภาวะทไมเทยง ไมคงอย เกดแลวสลายไป เรยกวา อนจจตา ภาวะทถกบบคนดวยเกดสลาย มความกดดนขดแยงแฝงอย ไมสมบรณในตว เรยกวา ทกขตา ภาวะทไรตวตนทแทจรงของมนเอง เรยกวา อนตตตา

ปฏจจสมปบาทแสดงใหเหนภาวะทง ๓ นในสงทงหลาย และแสดงใหเหนความสมพนธตอเนองเปนปจจยแกกนของสงทงหลายเหลานน จนปรากฏรปออกมาเปนตางๆ ในธรรมชาต

สงทงหลายทปรากฏม จงเปนเพยงกระแสความเปนไปแหงเหตปจจยทสมพนธสงผลสบทอดกนมา อาจเรยกสนๆ วา กระบวนธรรม ซงถอไดวาเปนคาแปลของคาบาลททานใชวา ม ตต (ธมมปปวตต)

ภาวะและความเปนไปตามหลกปฏจจสมปบาทน มแกสงทงปวง ทงทเปนรปธรรม ทงทเปนนามธรรม ทงในโลกฝายวตถ ทงแกชวตทประกอบ

พรอมดวยรปธรรมนามธรรม โดยแสดงตวออกเปนกฎธรรมชาตตางๆ คอ

ม า า ( . . ต ต) ๓

ธรรมนยาม-กฎความสมพนธระหวางเหตกบผล อตนยาม-กฎธรรมชาตฝายอนนทรยวตถ พ นยาม-กฎธรรมชาตฝายอนทรยวตถรวมทงพนธกรรมจตตนยาม-กฎการทางานของจต และกรรมนยาม-กฎแหงกรรม ซงมความเกยวของเปนพเศษกบเรองความสขความทกขของชวต และเปนเรองทจรย-ธรรมจะตองเกยวของโดยตรง

เรองทควรยาเปนพเศษ เพราะมกขดกบความรสกสามญของคน คอ ควรยาวา กรรมกด กระบวนการแหงเหตผลอนๆ ทกอยางในธรรมชาตกด เปนไปได กเพราะสงทงปวงเปนของไมเทยง ( อนจจง) และไมมตวตนของมนเอง ( อนตตา)

ถาสงทงหลายเปนของเทยง มตวตนจรงแลว กฎธรรมชาตทงมวลรวมทงหลกกรรมยอมเปนไปไมได นอกจากนน กฎเหลานยงยนยนดวยวา ไมมมลการณหรอตนกาเนดเดมสดของสงทงหลาย เชน พระผสราง เปนตน

สงทงหลาย ไมมตวตนแทจรง เพราะเกดขนดวยอาศยปจจยตางๆ และมอยอยางสมพนธกน ตวอยางงายๆ หยาบๆ เชน เตยงเกดจากนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามรปแบบทกาหนด ตวตนของเตยงทตางหากจากสวนประกอบเหลานนไมม เมอแยกสวนประกอบตางๆ ออกหมดสนแลว กไมมเตยงอกตอไป เหลออยแตบญญตวา “เตยง” ทเปนความคดในใจ แมบญญตนนเองทมความหมายอยางนน กไมมอยโดยตวของมนเอง แตตองสมพนธเนองอาศยกบความหมายอนๆ เชน บญญตวาเตยง ยอมไมมความหมายของตนเอง โดยปราศจากความสมพนธกบ การนอน แนวระนาบ ทตง ชองวาง เปนตน

ในความรสกสามญของมนษย ความรในบญญตตางๆ เกดขนโดยพวงเอาความเขาใจในปจจยและความสมพนธทเกยวของเขาไวดวยเหมอนกน แตเมอเกดความกาหนดรขนแลว ความเคยชนในการยดตดดวยตณหาอปาทาน กเขาเกาะกบสงในบญญตนน จนเกดความรสกเปนตวตนขนอยางหนาแนน

บงความสานกร และแยกสงนนออกจากความสมพนธกบสงอนๆ ทาใหไมร

เหนตามทมนเปน อหงการและมมงการจงแสดงบทบาทไดเตมท

พทธธรรม๔

สงทงปวงอยในกระแสเหตปจจย ไรมลการณ ไมตองมผสรางผบนดาล

อนง ธรรมดาของสงทงหลาย ยอมไมมมลการณ หรอเหตตนเคา หรอ

ตนกาเนดเดมสด เมอหยบยกสงใดกตามขนมาพจารณา ถาสบสาวหาเหตตอไปโดยไมหยด จะไมสามารถคนหาเหตดงเดมสดของสงนนได แตในความรสกสามญของมนษย มกคดถงหรอคดอยากใหมเหตตนเคาสกอยางหนง ซงเปนความรสกทขดกบธรรมดาของธรรมชาต เรยกไดวาเปน า ลา

อยางหนง เหตเพราะความเคยชนของมนษย เมอเกยวของกบสงใดและคด

สบสวนถงมลเหตของสงนน ความคดกจะหยดจบตดอยกบสงทพบวาเปน

เหตแตอยางเดยว ไมสบสาวตอไปอกความเคยชนเชนน จงทาใหความคดสามญของมนษยในเรองเหตผล

เปนไปในรปทขาดตอนตดตน และคดในอาการทขดกบกฎธรรมดา โดยคดวาตองมเหตตนเคาของสงทงหลายอยางหนง ซงถาคดตามธรรมดากจะตองสบ

สาวตอไปวา อะไรเปนเหตของเหตตนเคานน ตอไปไมมทสนสด เพราะสงทงหลายมอยอยางสมพนธเนองอาศยเปนปจจยสบตอกน จงยอมไมมมลการณหรอ

เหตตนเคาเปนธรรมดา ควรตงคาถามกลบซาไปวา า ม ลา ต ม

ตต คา ลา ?

ความคดฝนธรรมดาอกอยางหนง ซงเกดจากความเคยชนของมนษย และสมพนธกบความคดวามเหตตนเคา คอ ความคดวา เดมทเดยวนน ไมมอะไรอยเลย ความคดนเกดจากความเคยชนในการยดถออตตา โดยกาหนดรขนมาในสวนประกอบทคมเขาเปนรปลกษณะแบบหนง แลววางความคด

หมายจาเพาะลงเปนบญญต ยดเอาบญญตนนเปนหลก เกดความรสกคงทลงวาเปนตวตนอยางใดอยางหนง จงเหนไปวาเดมสงนนไมมแลวมามขน

ความคดแบบชะงกทอตดอยกบสงหนงๆ ไมแลนเปนสายเชนน เปน

ความเคยชนในทางความคดอยางทเรยกวาตดสมม หรอไมรเทาทนสมมต จงกลายเปนไมรตามทมนเปน เปนเหตใหตองคดหาเอาสงใดสงหนงทมอย

เปนนรนดรขนมาเปนเหตตนเคา เปนทมาแหงการสาแดงรปเปนตางๆ หรอ

เปนผสรางสงทงหลาย ทาใหเกดขอขดแยงขนมากมาย เชน สงนรนดรจะเปน

ม า า ( . . ต ต) ๕

ทมาหรอสรางสงไมเปนนรนดรไดอยางไร ถาสงเปนนรนดรเปนทมาของสงไมเปนนรนดร สงไมเปนนรนดรจะไมเปนนรนดรไดอยางไร เปนตน

แทจรงแลว ในกระบวนการอนเปนกระแสแหงความเปนเหตปจจยสบ

เนองกนน ยอมไมมปญหาแบบบงตวตนวามอะไรหรอไมมอะไรอยเลย ไมวาเดมทเดยว หรอบดน เวนแตจะพดกนในขนสมมตสจจะเทานน ควรยอน

ถามใหคดใหมดวยซาไปวา า ม ต มม ม ลา?

แมความเชอวาสงทงหลายมผสราง ซงปรกตถอกนวาเปนความคด

ธรรมดานน แทจรงกเปนความคดขดธรรมดาเชนกน ความคดเชอเชนนเกดขน เพราะมองดตามขอเทจจรงตางๆ ซงเหนและเขาใจกนอยสามญวามนษยเปนผสรางอปกรณ สงของ เครองใช ศลปวตถ ฯลฯ ขน สงเหลานเกดขนไดเพราะการสรางของมนษย ฉะนน สงทงหลายทงโลกกตองมผสรางดวย

เหมอนกน

ในกรณน มนษยพรางตนเอง ดวยการแยกความหมายของการสราง

ออกไปเสยจากความเปนเหตเปนปจจยตามปรกต จงทาใหเกดการตงตน

ความคดทผด

ความจรงนน การสรางเปนเพยงความหมายสวนหนง ของการเปนเหตปจจย การทมนษยสรางสงใด กคอการทมนษยเขาไปรวมเปนเหตปจจยสวนหนง ในกระบวนการแหงความสมพนธของเหตปจจยตางๆ ทจะทาใหผลรวมทตองการนนเกดขน แตมพเศษจากกระบวนการแหงเหตปจจยฝายวตถ

ลวนๆ กเพยงวา ในกรณน มปจจยฝายนามธรรมทประกอบดวยเจตนาเปนลกษณะพเศษเขาไปรวมบทบาทดวย แตถงอยางนน กยงคงมฐานะเปนเพยงปจจยอยางหนงรวมกบปจจยอนๆ และตองดาเนนไปตามกระบวนการแหง

เหตปจจยจงจะเกดผลทตองการ

ต า เชน เมอมนษยจะสรางตก กตองเขาไปเกยวของเปนเหตเปนปจจยชวยผลกดนเหตปจจยตางๆ ใหดาเนนไปตามสายของมนจนเกดผลสาเรจ ถาการสรางเปนการบนดาลผลไดอยางพเศษกวาการเปนเหตปจจย มนษยกเพยงนงนอนอย ณ ทใดทหนง แลวคดบนดาลใหเรอนหรอตกเกดขน

พทธธรรม๖

ในทปรารถนาตามตองการ ซงเปนไปไมไดการสรางจงมไดมความหมายนอกเหนอไปจากการเปนเหตปจจยแบบ

หนง และในเมอสงทงหลายเปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยตอเนองกน

อยตามวถของมนเชนน ผสรางยอมไมอาจมไดในตอนใดๆ ของกระบวนการอยางไรกด การพจารณาเหตผลในปญหาเกยวกบเหตตนเคา และผ

สราง เปนตนน ถอวามคณคานอยในพทธธรรม เพราะไมมความจาเปนตอการประพฤตปฏบตเพอประโยชนในชวตจรง แมวาจะชวยใหเกดโลกทศนและชวทศนกวางๆ ในทางเหตผลอยางทกลาวขางตน กอาจขามไปเสยได ดวยวาการพจารณาคณคาในทางจรยธรรมอยางเดยว มประโยชนทมงหมายคมถง

อยแลว ในทนจงควรพงความสนใจไปในดานทเกยวกบชวตในทางปฏบตเปนสาคญ

ถารไมทนกระแสเหตปจจย ชวตจะตกเปนทาส ถกมนกระแทกบบคน

ดงไดกลาวแลวแตตนวา ชวตประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ ไมวาจะแฝงอยในขนธ ๕ หรออยตางหากจากขนธ ๕ ทจะมาเปนเจาของหรอควบคมขนธ ๕ ใหชวตดาเนนไป

ดงนน ในการพจารณาเรองชวต เมอยกเอาขนธ ๕ ขนเปนตวตงแลว กเปนอนครบถวนเพยงพอ

ขนธ ๕ เปนกระบวนการทดาเนนไปตามกฎแหงปฏจจสมปบาท คอมอยในรปกระแสแหงปจจยตางๆ ทสมพนธเนองอาศยสบตอกน ไมมสวนใดในกระแสคงทอยได มแตการเกดขนแลวสลายตวไป พรอมกบทเปนปจจยใหมการเกดขนแลวสลายตวตอๆ ไปอก สวนตางๆ สมพนธกน เนองอาศยกน เปนปจจยแกกน จงทาใหกระแสหรอกระบวนการนดาเนนไปอยางมเหตผล

สมพนธ และคมเปนรปรางตอเนองกนในภาวะเชนน ขนธ ๕ หรอ ชวต จงเปนไปตามกฎแหงไตรลกษณ คอ

อยในภาวะแหงอนจจตา ไมเทยง ไมคงท เกดดบเสอมสลายอยตลอดเวลา อนตตตา ไมมสวนใดทมตวตนแทจรง และไมอาจยดถอเอาเปนตว จะเขา

ม า า ( . . ต ต) ๗

ยดครองเปนเจาของ บงคบบญชาใหเปนไปตามความปรารถนาของตนจรงจง

ไมได ทกขตา ถกบบคนดวยการเกดขนและสลายตวอยทกขณะ และพรอมทจะกอใหเกดความทกขไดเสมอ ในกรณทมการเขาไปเกยวของดวยความไมร

และยดตดถอมน

กระบวนการแหงขนธ ๕ หรอชวต ซงดาเนนไปพรอมดวยการเปลยนแปลงอยตลอดทกขณะ โดยไมมสวนทเปนตวเปนตนคงทอยน ยอมเปนไปตาม

กระแสแหงเหตปจจยทสมพนธแกกนลวนๆ ตามวถทางแหงธรรมชาตของมน

แตในกรณของชวตมนษยปถชน ความฝนกระแสจะเกดขน โดยทจะมความหลงผดเกดขน และยดถอเอารปปรากฏของกระแสหรอสวนใดสวนหนงของกระแสวาเปนตวตน และปรารถนาใหตวตนนนมอย คงอย หรอเปนไปในรปใดรปหนง

ในเวลาเดยวกน ความเปลยนแปลงหมนเวยนทเกดขนในกระแสกขด

แยงตอความปรารถนา เปนการบบคนและเรงเราใหเกดความยดอยากรนแรงยงขน ความดนรนหวงใหมตวตนในรปใดรปหนง และใหตวตนนนเปนไป

อยางใดอยางหนงกด ใหคงทเทยงแทถาวรอยในรปทตองการกด กยงรนแรงขน เมอไมเปนไปตามทยดอยาก ความบบคนกยงแสดงผลเปนความผดหวง ความทกขความคบแคนรนแรงขนตามกน พรอมกนนน ความตระหนกรใน

ความจรงอยางมวๆ วาความเปลยนแปลงจะตองเกดขนอยางใดอยางหนงแน

นอน และตวตนทตนยดอยอาจไมมหรออาจสญสลายไปเสย กยงฝงความยดอยากใหเหนยวแนนยงขน พรอมกบความกลว ความประหวนพรนพรง กเขาแฝงตวรวมอยดวยอยางลกซงและซบซอน

ภาวะจตเหลานกคอ อว า (ความไมรตามเปนจรง หลงผดวามตวตน) ตณหา (ความอยากใหตวตนทหลงวามนนได เปน หรอไมเปนตางๆ) อปาทาน (ความยดถอผกตวตนในความหลงผดนนไวกบสงตางๆ)

กเลสเหลานแฝงลกซบซอนอยในจตใจ และเปนตวคอยบงคบบญชา

พฤตกรรมทงหลายของบคคลใหเปนไปตางๆ ตามอานาจของมน ทงโดยรตวและไมรตว ตลอดจนเปนตวหลอหลอมบคลกภาพและมบทบาทสาคญในการ

พทธธรรม๘

ชชะตากรรมของบคคลนนๆ กลาวในวงกวาง มนเปนทมาแหงความทกขของมนษยปถชนทกคน

โดยสรป ขอความทกลาวมาน แสดงการขดแยง หรอปะทะกนระหวาง กระบวนการ ๒ ฝาย คอ

. ความเปนจรง ของกระบวนการแหงชวต ทเปนไปตามกฎแหง

ไตรลกษณ อนเปนกฎธรรมชาตทแนนอน คอ อนจจตา ทกขตา และอนตตตา ซงแสดงอาการออกมาเปน ชาต ชรา มรณะ ทงในความหมายแบบตนหยาบ และละเอยดลกซง

๒. ความ มรตามเปนจรง ซงกระบวนการแหงชวตนน โดยหลงผด

วาเปนตวตนและเขาไปยดมนถอมนเอาไว แฝงพรอมดวยความหวนกลวและความกระวนกระวาย

พดใหสนลงไปอกวา เปนการขดแยงกนระหวางกฎธรรมชาต กบความยดถอตวตนไวดวยความหลงผด หรอใหตรงกวานนวา การเขาไปสรางตวตนขวางกระแสแหงกฎธรรมชาตไว

นคอชวตทเรยกวา เปนอยดวยอวชชา อยอยางยดมนถอมน อยอยางเปนทาส อยอยางขดแยงฝนตอกฎธรรมชาต หรออยอยางเปนทกข

การมชวตอยเชนน ถาพด า ม ตาม มมต กอาจ

กลาวไดวา เปนการมตวตนขน ๒ ตน คอ ตวกระแสแหงชวตทดาเนนไปตามกฎธรรมชาต ซงเปลยนแปลงไปตามเหตปจจย แมจะไมมตวตนแทจรง แตกาหนดแยกออกเปนกระแสหรอกระบวนการอนหนงตางหากจากกระแสหรอ

กระบวนการอนๆ เรยกโดยสมมตสจจะวาเปนตน และใชประโยชนในทางจรยธรรมได อยางหนง กบตวตนจอมปลอม ทถกคดสรางขนยดถอเอาไวอยางมนคงดวยอวชชา ตณหา อปาทาน ดงกลาวแลว อยางหนง

ตวตนอยางแรกทกาหนดเรยกเพอความสะดวกในขนสมมตสจจะโดยร

สภาพตามทเปนจรง ยอมไมเปนเหตใหเกดความยดมนถอมนดวยความหลง

ผด แตตวตนอยางหลงทสรางขนซอนไวในตวตนอยางแรก ยอมเปนตวตน

แหงความยดมนถอมน คอยรบความกระทบกระเทอนจากตวตนอยางแรก จง

ม า า ( . . ต ต)

เปนทมาของความทกข

การมชวตอยอยางทกลาวขางตน นอกจากเปนการแฝงเอาความกลวและ

ความกระวนกระวายไวในจตใจสวนลกทสด เพอไวบงคบบญชาพฤตกรรม

ของตนเอง ทาใหกระบวนการแหงชวตไมเปนตวของตวเอง หรอทาตนเองใหตกเปนทาสไปโดยไมรตวแลว ยงแสดงผลรายออกมาอกเปนอนมาก คอ

ทาใหมความอยากไดอยางเหนแกตว ความแสหาสงตางๆ ทจะสนองความตองการของตนอยางไมมทสนสด และยดอยากหวงแหนไวกบตน โดยไมคานงถงประโยชนของผใดอน๑

ทาใหเกาะเหนยวเอาความคดเหน ทฤษฎ หรอทศนะอยางใดอยางหนงมาตคาเปนอนหนงอนเดยวกบตนหรอเปนของตน แลวกอดรดยดมน

ทะนถนอมความคดเหน ทฤษฎหรอทศนะนนๆ ไว เหมอนอยางปองกนรกษาตวเอง เปนการสรางกาแพงขนมากนบงตนเองไมใหตดตอกบความจรง หรอถงกบหลบตวปลกตวจากความจรง ทาใหเกดความกระดางทอๆ ไมคลองตวในการคดเหตผลและใชวจารณญาณ ตลอดจนเกดความถอรน การทนไมไดทจะรบ งความคดเหนของผอน๒

ทาใหเกดความเชอและการประพฤตปฏบตงมงายไรเหตผลตางๆ ทหวงวาจะบนดาลผลให และยดมนในความเชอความประพฤตและวธปฏบต

เหลานน เพราะรเหนความสมพนธในทางเหตผลของสงเหลานนอยางลางๆ มวๆ แมจะไมมความแนใจ แตในเวลาเดยวกน กมความหวงใยในตวตนทสรางขนยดถอมนไว กลวจะเกดความสญเสยแกตวตนนนได จงรบไขวควา

ยดฉวยเอาอะไรๆ ทพอจะหวงไดไวกอน แมจะอยในรปทลางๆ มดมวกตาม๓

ทาใหเกดมตวตนลอยๆ อนหนง ทจะตองคอยยดคอยถอ คอยแบกเอาไว คอยรกษาทะนถนอมปองกนไมใหถกกระทบกระเทอนหรอสญหาย

พรอมกนนน กกลายเปนการจากดตนเองใหแคบ ใหไมเปนอสระ แบงแยก

๑ กามปาทาน๒ ทฏ ปาทาน๓ สลพพตปาทาน

พทธธรรม๑๐๐

และพลอยถกกระทบกระแทกไปกบตวตนทสรางขนยดถอแบกไวนนดวย๑

โดยนยน ความขดแยง บบคนและความทกขจงมไดมอยเฉพาะในตวบคคลผเดยวเทานน แตยงขยายตวออกไปเปนความขดแยง บบคน และ

ความทกขแกคนอนๆ และระหวางกนในสงคมดวย กลาวไดวาภาวะเชนน เปนทมาแหงความทกขความเดอดรอนและปญหาทงปวงของสงคม ในฝายท

เกดจากการกระทาของมนษย

มปญญารเทาทน จะไดประโยชนจากกฎธรรมชาต ดจเปนนายเหนอมน

หลกปฏจจสมปบาทแบบประยกต แสดงการเกดขนของชวตแหงความทกข หรอการเกดขนแหงการ(มชวตอยอยาง)มตวตน ซงจะตองมทกขเปนผลลพธแนนอน เมอทาลายวงจรในปฏจจสมปบาทลง กเทากบทาลายชวตแหง

ความทกข หรอทาลายความทกขทงหมดทจะเกดขนจากการ(มชวตอยอยาง)มตวตน นกคอภาวะทตรงกนขาม อนไดแก ชวตทเปนอยดวยปญญา อยอยางไมมความหลงยดถอตดมนในตวตน อยอยางอสระ อยอยางประสานกลม

กลนกบความจรงของธรรมชาต หรออยอยางไมมทกขการมชวตอยดวยปญญา หมายถง การอยอยางรเทาทนสภาวะ และร

จกถอเอาประโยชนจากธรรมชาต การถอเอาประโยชนจากธรรมชาตไดเปน

อยางเดยวกบการอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาต การอยประสาน

กลมกลนกบธรรมชาต เปนการอยอยางอสระ การอยอยางเปนอสระ กคอการไมตองตกอยในอานาจของตณหาอปาทาน หรอการอยอยางไมยดมนถอมน การอยอยางไมยดมนถอมน กคอการมชวตอยดวยปญญา หรอการรและเขาเกยวของจดการกบสงทงหลายตามวถทางแหงเหตปจจย

มขอควรยาเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตอกเลก

นอย ตามหลกพทธธรรม ยอมไมมสงทอยเหนอธรรมชา หรอนอกเหนอธรรมชาต ในแงทวามอทธฤทธบนดาลความเปนไปในธรรมชาตได หรอแมในแงทวาจะมสวนเกยวของอยางหนงอยางใดกบความเปนไปในธรรมชาต สงใด

๑ อตตวาทปาทาน

ม า า ( . . ต ต) ๑๐๑

อยนอกเหนอธรรมชาต สงนนยอมไมเกยวของกบธรรมชาต คอยอมพนจากธรรมชาตสนเชง สงใดเกยวของกบธรรมชาต สงนนไมอยนอกเหนอธรรมชาต แตตองเปนสวนหนงในธรรมชาต

อนง กระบวนการความเปนไปทงปวงในธรรมชาตยอมเปนไปตามเหตปจจย ไมมความเปนไปลอยๆ และไมมการบนดาลใหเกดขนไดโดยปราศจากเหตปจจย ความเปนไปทประหลาดนาเหลอเชอ ดเปนอทธปาฏหารย หรอ

อศจรรยใดๆ กตาม ยอมเปนสงทเกดขนและเปนไปตามเหตปจจยทงสน แตในกรณทเหตปจจยในเรองนนสลบซบซอนและยงไมถกรเทาทน เรองนนก

กลายเปนเรองประหลาดอศจรรย แตความประหลาดอศจรรยจะหมดไปทนทเมอเหตปจจยตางๆ ในเรองนนถกรเทาทนหมดสน ดงนน คาวาสงเหนอหรอนอกเหนอธรรมชาต ตามทกลาวมาแลว จงเปนเพยงสานวนภาษาเทานน ไมมอยจรง

ในเรองมนษยกบธรรมชาต กเชนกน การทแยกออกมาเปนคาตางหากกน วามนษยกบธรรมชาตกด วามนษยสามารถบงคบควบคมธรรมชาตไดกด เปนเพยงสานวนภาษา แตตามเปนจรงแลว มนษยเปนเพยงสวนหนงในธรรมชาต และการทมนษยควบคมบงคบธรรมชาตได กเปนเพยงการทมนษยรวมเปนเหตปจจยอยางหนงและผลกดนปจจยอนๆ ในธรรมชาตใหตอเนองสบ

ทอดกนไปจนบงเกดผลอยางนนๆ ขน เปนแตในกรณของมนษยน มปจจยฝายจต อนประกอบดวยเจตนา เขารวมในกระบวนการดวย จงมการกระทาและผลการกระทาอยางทเรยกวาสรางสรรคขน ซงกเปนเรองของเหตปจจย

ลวนๆ ทงสน มนษยไมสามารถสรางในความหมายทวาใหมใหเปนขนลอยๆ โดยปราศจากการเปนเหตปจจยกนตามวถทางของมน

ทวามนษยบงคบควบคมธรรมชาตได กคอการทมนษยรเหตปจจย

ตางๆ ทจะสมพนธสงทอดเปนกระบวนการใหเกดผลทตองการแลว จงเขา

รวมเปนปจจยผลกดนปจจยตางๆ เหลานนใหตอเนองสบทอดกนจนเกดผลทตองการ

พทธธรรม๑๐๒

ขนตอนในเรองนม ๒ อยาง อยางท ๑ คอร จากนน จงมอยางหรอขนท ๒ คอ เปนปจจยใหแกปจจยอนๆ ตอๆ กนไป

ใน ๒ อยางน อยางทสาคญและจาเปนกอนคอ ตองร ซงหมายถงา เมอรหรอมปญญาแลว กเขารวมดวยเ นาในกระบวนการแหงเหต

ปจจย อยางทเรยกวาจดการใหเปนไปตามประสงคไดการเกยวของจดการกบสงทงหลายดวยความรหรอปญญาเทานน จง

จะชอวาเปนการถอเอาประโยชนจากธรรมชาตได หรอจะเรยกตามสานวน

ภาษากวา สามารถบงคบควบคมธรรมชาตได และเรองนมหลกการอยางเดยวกน ทงในกระบวนการฝายรปธรรมและนามธรรม หรอทงฝายจตและฝาย

วตถ

ฉะนน ทกลาวไวขางตนวา การถอเอาประโยชนจากธรรมชาตได เปน

อยางเดยวกบการอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาต จงเปนเรองของขอ

เทจจรงของการเปนเหตเปนปจจยแกกนตามกฎธรรมดานเอง ทงนรวมถง

ธรรมชาตดานนามธรรมดวย ซงจะพดเปนสานวนภาษาวา สามารถบงคบควบ

คมธรรมชาตฝายนามธรรมได ควบคมจตใจของตนได ควบคมตนเองได กถก

ตองทงสน

ดงนน การมชวตอยดวยปญญาจงเปนสงสาคญยง ทงในฝายรปธรรมและนามธรรม ทจะชวยใหมนษยถอเอาประโยชนได ทงจากกระบวนการฝายจตและกระบวนการฝายวตถ

ชวตแหงปญญา จงมองลกษณะได ๒ ดาน คอ า า มลกษณะสงบเยน ปลอดโปรง ผองใสดวยความรเทาทน เปนอสระ เมอเสวยสขกไมสยบมวเมาหลงระเรงลมตว เมอขาด พลาด หรอพรากจากเหยอลอสงปรนปรอตางๆ กมนคง ปลอดโปรงอยได ไมหวนไหว ไมหดหซมเศราสนหวงหมดอาลยตายอยาก ไมปลอยตวฝากความสขทกขของตนไวในกามอของอามส

ภายนอกทจะตดสนใหเปนไป า า มลกษณะคลองตว วองไว พรอมอยเสมอทจะเขาเกยวของและจดการกบสงทงหลาย ตามทมนควรจะ

ม า า ( . . ต ต) ๑๐๓

เปน โดยเหตผลบรสทธ ไมมเงอนปม หรอความยดตดภายในทจะมาเปน

นวรณ เขาขดขวาง กนบง ถวง ทาใหเขว หรอทาใหพรามว

ชวตทแตกตาง ระหวางผมวยดมน กบทานทอยดวยปญญา

มพทธพจนบางตอนทแสดงใหเหนลกษณะบางอยาง ทแตกตางกน

ระหวางชวตแหงความยดมนถอมน กบชวตแหงปญญา เชน

ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนร ยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนา

บาง อทกขมสขเวทนา (เฉย ๆไมทกขไมสข) บาง อรยสาวกผไดเรยนรแลว ก

ยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง อทกขมสขเวทนาบาง ภกษทงหลาย

ในกรณนน อะไรเปนความพเศษ เปนความแปลก เปนขอแตกตาง ระหวาง

อรยสาวกผไดเรยนร กบปถชนผมไดเรยนร ?

ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว ยอม

เศราโศกคราครวญ ราไห ราพน ตอกรองไห หลงใหลฟนเฟอนไป เขายอม

เสวยเวทนาทง ๒ อยาง คอ เวทนาทางกาย และเวทนาทางใจ

เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศรดอกหนง แลวยงซาดวยลก

ศรดอกท ๒ อก เมอเปนเชนน บรษนนยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรทง ๒

ดอก คอ ทงทางกาย ทงทางใจ ฉนใด ปถชนผมไดเรยนร กฉนนน...ยอมเสวย

เวทนาทง ๒ อยาง คอ ทงทางกาย และทางใจ

อนง เพราะถกทกขเวทนานนกระทบ เขายอมเกดความขดใจ เมอเขาม

ความขดใจเพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนากยอมนอนเนอง

เขาถกทกขเวทนากระทบเขาแลว กหนเขาระเรงกบกามสข๑ เพราะอะไร?

เพราะปถชนผมไดเรยนร ยอมไมรทางออกจากทกขเวทนา นอกไปจากกาม

สข และเมอเขาระเรงอยกบกามสข ราคานสยเพราะสขเวทนานนยอมนอน

เนอง เขายอมไมรเทาทนความเกดขน ความสลายไป ขอดขอเสย และทาง

๑ กามส = สขในการสนองความตองการทางประสาททง ๕; ตวอยางในทางจรยธรรมขนตน เชน หนเขาหาการพนน การดมสรา และสงเรงรมยตางๆ

พทธธรรม๑๐๔

ออก ของเวทนาเหลานนตามทมนเปน เมอเขาไมรตามทมนเปน อวชชานสย

เพราะอทกขมสขเวทนา (= อเบกขาเวทนา) ยอมนอนเนอง

ถาไดเสวยสขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ถาเสวยทกขเวทนา เขาก

เสวยอยางถกมดตว ถาเสวยอทกขมสขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ภกษ

ทงหลาย นแล เรยกวาปถชนผมไดเรยนร ผประกอบ๑ ดวยชาต ชรา มรณะ

โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เราเรยกวาผประกอบดวยทกข

ภกษทงหลาย ฝายอรยสาวกผไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว

ยอมไมเศราโศก ไมคราครวญ ไมราไร ไมราพน ไมตอกรองไห ไมหลงใหล

ฟนเฟอน เธอยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมเสวยเวทนาทางใจ

เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศร แลวยงชาดวยลกศรดอกท

๒ ผดไป เมอเปนเชนน บรษนน ยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรดอกเดยว ฉน

ใด อรยสาวกผไดเรยนรกฉนนน...ยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมได

เสวยเวทนาทางใจ

อนง เธอยอมไมมความขดใจเพราะทกขเวทนานน เมอไมมความขดใจ

เพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนานน กไมนอนเนอง เธอถก

ทกขเวทนากระทบ กไมหนเขาระเรงกบกามสข เพราะอะไร? เพราะอรย

สาวกผเรยนรแลว ยอมรทางออกจากทกขเวทนา นอกจากกามสขไปอก เมอ

เธอไมระเรงกบกามสข ราคานสยเพราะสขเวทนานนกไมนอนเนอง เธอยอม

รเทาทนความเกดขน ความสลายไป ขอด ขอเสย และทางออกของเวทนา

เหลานนตามทมนเปน เมอเธอรตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสข

เวทนา กไมนอนเนอง

ถาเสวยสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตว ถาเสวยทกขเวทนาเธอก

เสวยอยางไมถกมดตว ถาเสวยอทกขมสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตว

ภกษทงหลาย นเรยกวาอรยสาวก ผไดเรยนร ผปราศจากชาต ชรา มรณะ โส

กะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เราเรยกวา ผปราศจากทกข

๑ ส ตต = ผกมด พวพน ประกอบ (ประกอบดวยกเลส ส.อ. ๓/๑๕๐)

ม า า ( . . ต ต) ๑๐๕

ภกษทงหลาย นแลเปนความพเศษ เปนความแปลก เปนขอแตกตาง

ระหวางอรยสาวกผไดเรยนร กบปถชนผมไดเรยนร”๑

ทกลาวมาน เปนเพยงใหรวาอะไรเปนอะไร อะไรควรทาลาย เมอ

ทาลายแลวจะไดอะไร อะไรควรทาใหเกดขน เมอเกดขนแลวจะไดอะไร สวนทวา ในการทาลายและทาใหเกดขนนน จะตองทาอะไรบาง เปนเรองของ จรยธรรม ทจะกลาวตอไปขางหนา

.คาอธบายตามแบบ

คาอธบายแบบน มความละเอยดลกซง และกวางขวางพสดารมาก เปนเรองทางวชาการโดยเฉพาะ ผศกษาตองอาศยพนความรทางพทธธรรมและ

ศพทวชาการภาษาบาลมาก และมคมภรทแสดงไวเปนเรองจาเพาะทจะศกษา

ไดโดยตรงอยแลว๒ จงควรแสดงในทนเพยงโดยสรปพอเปนหลกเทานน

ก. หว อและ ครงรป

หวขอทงหมด ไดแสดงไวในตอนวาดวยตวบทแลว จงแสดงในทน

แบบรวบรด .ใหเขาใจงายๆ ดงน

สวนฝายดบ หรอทกขนโรธ กดาเนนไปตามหวขอเชนเดยวกนน

๑ ส.ส . ๑๘/๓๖๙-๓๗๒/๒๕๗-๒๖๐๒ ด ปจจยาการวภงค อภ.ว. ๓๕/๒๕๕-๔๓๐/๑๘๑-๒๕๗; วสทธ. ๓/๑๐๗-๒๐๖; วภงค.อ. ๑๖๘-๒๗๘; สงคห. ๔๕-๔๙

ภพเวทนา ณหา อ าทาน ชา ชรามรณะ…. โสกะ รเทวะ ๗ ๑๐ ๑๑ ๑

๑อวชชา สง าร

๓ว าณ นามร

๕ส าย นะ สสะ

ทก โทมนส อ ายาส =

พทธธรรม๑๐๖

อนง โดยทกระบวนธรรมของปฏจจสมปบาท หมนเวยนเปนวฏฏะหรอวงจร ไมมจดเรมตน ไมมจดจบ ไมมเบองตนเบองปลาย จงควรเขยนใหม เพอไมใหเกดความเขาใจผดในแงน ดงน

. คาจากดความองคประกอบ หรอหว อ ตามลาดบ๑

กอนแสดงคาจากดความและความหมายตามแบบ จะใหคาแปลและ

ความหมายงายๆ ตามรปศพท เปนพนฐานความเขาใจไวชนหนงกอน ดงน

๑ คาจากดความเหลาน ด ส.น. ๑๖/๖-๑๘/๓-๕; อภ.ว. ๓๕/๒๕๖-๒๗๒/๑๘๑-๑๘๕; เปนตน สวนคาอธบายขยายความใหด วสทธ. และ วภงค.อ. ตามทอางขางตน

ม า า ( . . ต ต) ๑๐๗

๑. อวชชา ความไมรแจง คอ ไมรความจรง หรอไมรตามเปนจรง. สง าร ความคดปรงแตง เจตจานงและทกสงทจตไดสะสมไว

๓. ว าณ ความรตอสงทถกรบร คอ การเหน-ไดยน-ฯลฯ-รเรองในใจ. นามร นามธรรมและรปธรรม ชวตทงกายและใจ

๕. ส าย นะ อายตนะ คอชองทางรบร ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ. สสะ การรบร การประจวบกนของอายตนะ+อารมณ(สงทถกรบร)+วญญาณ

๗. เวทนา ความเสวยอารมณ ความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ. ณหา ความทะยานอยาก คอ อยากได อยากเปน อยากไมเปน. อ าทาน ความยดตดถอมน การยดถอคางใจ การยดถอเขากบตว

๑๐. ภพ ภาวะชวตทเปนอย สภาพชวต ผลรวมกรรมทงหมดของบคคล๑๑. ชา ความเกด ความปรากฏแหงขนธทงหลายทยดถอเอาเปนตวตน๑ . ชรามรณะ ความแก-ความตาย คอ ความเสอมอนทรย-ความสลายแหงขนธ

ต ค คา า ค าม ค ๑๒ ตาม๑. อวชชา = ความไมรทกข-สมทย-นโรธ-มรรค (อรยสจ ๔)

ความไมรหนกอน-หนหนา-ทงหนกอนหนหนา๑-ปฏจจสมปบาท

๒. สง าร = กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร๒ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภสงขาร๓

๓. ว า = จกขวญญาณ โสต~ าน~ ชวหา~ กาย~ มโนวญญาณ (วญญาณ ๖)๔

๑ พพน ะ-อ รน ะ- พพน า รน ะ (= อดต-อนาคต-ทงอดตอนาคต) ด อภ.ส. ๓๔/๗๑๒/๒๘๓๒ กายสงขาร = กายสญเจตนา (ความจงใจทางกาย) = เจตนา ๒๐ ทางกายทวาร (กามาวจรกศล ๘ อกศล ๑๒)วจสงขาร = วจสญเจตนา (ความจงใจทางวาจา) = เจตนา ๒๐ ทางวจทวาร (กามาวจรกศล ๘ อกศล ๑๒)จตตสงขาร = มโนสญเจตนา (ความจงใจในใจ) = เจตนา ๒๙ ในมโนทวาร ทยงมไดแสดงออกเปนกาย-วจวญญต

๓ าภสง าร (ความดทปรงแตงชวต) = กศลเจตนาฝายกามาวจรและฝายรปาวจร ๑๓ (กามาวจรกศล ๘ รปาวจรกศล ๕)อ าภสง าร (ความชวทปรงแตงชวต) = อกศลเจตนาฝายกามาวจรทง ๑๒อาเน ชาภสง าร (ภาวะมนคงทปรงแตงชวต) = กศลเจตนาฝายอรปาวจรทง ๔

๔ กระจายออก = โลกยวญญาณ ๓๒ (วญญาณ ๕ ฝายกศลวบาก และอกศลวบาก = ๑๐ + มโนวญญาณ ๒๒) หรอเปนไปในปวตตกาล (ระยะระหวางปฏสนธ ถงจต) กบวญญาณ ๑๙ ทเหลอ เปนไปทงในปวตตกาลและปฏสนธกาล

พทธธรรม๑๐๘

๔. นามรป =นาม (เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ; เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ) +

ร (มหาภต ๔ รปทอาศยมหาภต ๔)๑

. ส ายตนะ = จกข-ตา โสตะ- านะ- ม ชวหา-ล กาย- า มโน-

๖. สสะ = จกขสมผส โสต~ าน~ ชวหา~ กาย~ มโนสมผส (สมผส ๖)๒

๗. เวทนา = เวทนาเกดจากจกขสมผส จากโสต~ าน~ ชวหา~ กาย~และมโนสมผส (เวทนา ๖)๓

. ต หา = รปตณหา สททตณหา ⌫ คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา

ธมมตณหา (ตณหา ๖)๔

. อปาทาน = กาม าทาน (ความยดมนในกาม คอ รป รส กลน เสยง สมผสตางๆ)ท าทาน (ความยดมนในทฏฐ คอ ความเหน ลทธ ทฤษฎตางๆ)สลพพ าทาน (ความยดมนในศลและพรต วาจะทาให

คนบรสทธได)อ วาท าทาน (ความยดมนในการถออตตา สรางตวตนขนมายดถอไวดวยความหลงผด)

๑๐. พ = าม อกนยหนง

๑ ดเชงอรรถในตอนวาดวยขนธ ๕๒ สสะ = การกระทบระหวางอายตนะภายใน ภายนอก และวญญาณทางอายตนะนนๆ๓ เวทนา ถาแบงโดยลกษณะเปน ๓ คอ สข ทกข และอทกขมสข หรอ คอ สข (ทางกาย) ทกข (ทางกาย) โสมนส (ทางใจ) โทมนส (ทางใจ) อเบกขา

๔ ต หา ถาแบงโดยอาการเปน ๓ คอ กาม ณหา (ทะยานอยากในสงสนองความตองการทางประสาททง ๕) ภว ณหา (ความอยากใหคงอยนรนดร) วภว ณหา (ความอยากใหดบสญ); หรอ กาม ณหา (อยากดวยความยนดในกาม) ภว ณหา (อยากอยางมสสสตทฏฐ) วภว ณหา (อยากอยางมอจเฉททฏฐ); ตณหา ๓ น x ตณหา ๖ ขางบน = ๑๘ x ภายในภายนอก = ๓๖ x กาล ๓ = ต หา ๑๐

ม า า ( . . ต ต) ๑๐

= กรรม พ (ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภ-สงขาร) อปปตต พ (กามภพ รปภพ อรปภพ สญญา-ภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ)

๑๑. ชาต = ความปรากฏแหงขนธทงหลาย การไดมาซงอายตนะตางๆ หรอความเกด ความปรากฏขน ของธรรมตางๆ เหลานนๆ๑

๑๒. ชรามร ะ = ชรา (ความเสอมอาย ความหงอมอนทรย) มรณะ(ความสลายแหงขนธ ความขาดชวตนทรย) ความ

เสอม กบ ความสลายแหงธรรมตางๆ เหลานนๆ๑

ค. ตวอยางคาอ บายแบบชวงกวางทสด

คา า ล า าค ต า

(อาสวะ ) อวชชา เขาใจวาการเกดในสวรรคเปนยอดแหงความสข เขาใจวา าคนนนคนนเสยไดเปนความสข เขาใจวา าตวตายเสยไดจะเปนสข เขาใจวาถงความเปนพรหมแลวจะไมเกดไมตาย เขาใจวาทาพธบวงสรวงเซน

สงเวยแลวจะไปสวรรคได เขาใจวาจะไปนพพานไดดวยการบาเพญตบะ เขาใจวาตวตนอนนนนแหละจะไดไปเกดเปนนนเปนนดวยการกระทาอยางน เขาใจวาตายแลวสญ ฯลฯ จง

สง าร นกคด ตงเจตจานงไปตามแนวทางหรอโดยสอดคลองกบความเขาใจนนๆ คดปรงแตงวธการและลงมอกระทาการ (กรรม) ตางๆ ดวยเจตนาเชนนน เปนกรรมด (บญ) บาง เปนกรรมชว (อบญ หรอบาป) บาง เปนอาเนญชาบาง จง

ว า เกดความตระหนกรและรบรอารมณตางๆ เฉพาะทเปนไปตามหรอเขากนไดกบเจตนาอยางนนเปนสาคญ พดเพอเขาใจกนงายๆ กวา จตหรอวญญาณถกปรงแตงใหมคณสมบตเฉพาะขนมาอยางใดอยางหนง หรอแบบใดแบบหนง เมอตาย พลงแหงสงขารคอกรรมทปรงแตงไว จงทาให

๑ ความหมายนยหลงใชสาหรบปฏจจสมปบาท ทเปนไปในขณะจตเดยว (อภ.ว. ๓๕/๓๐๒-๓/๑๙๔)

พทธธรรม๑๑๐

ปฏสนธวญญาณทมคณสมบตเหมาะกบตวมน ปฏสนธขนในภพ และระดบชวตทเหมาะกน คอถอกาเนดขน แลว

นามรป กระบวนการแหงการเกด กดาเนนการกอรปเปนชวตท

พรอมจะปรงแตงกระทากรรมตางๆ ตอไปอก จงเกดมรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธขนโดยครบถวน ประกอบดวยคณสมบตและขอ บกพรองตางๆ ตามพลงปรงแตงของสงขารคอกรรมททามา และภายในขอบเขตแหงวสยของภพทไปเกดนน สดแตจะเกดเปนมนษย ดรจฉาน เทวดา

เปนตน

ส ายตนะ แตชวตทจะสนองความตองการของตวตน และพรอมทจะกระทาการตางๆ โตตอบตอโลกภายนอก จะตองมทางตดตอกบโลกภาย

นอก สาหรบใหกระบวนการรบรดาเนนงานได ดงนน อาศยนามรปเปนเครองสนบสนน กระบวนการแหงชวตจงดาเนนตอไปตามพลงแหงกรรม ถงขน เกดอายตนะทง ๖ คอ ประสาท ตา ห จมก ลน กาย และเครองรบรอารมณภายใน คอ ใจ จากนน

สสะ กระบวนการแหงการรบรกดาเนนงานได โดยการเขากระทบหรอประจวบกนระหวางองคประกอบสามฝาย คอ อายตนะ ายใน (ตา ห จมก ลน กาย และใจ) กบอารมณ หรออายตนะ ายนอก (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ) และว าณ (จกขวญญาณ โสตวญญาณ านวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ และมโนวญญาณ) เมอการรบร

เกดขนครงใด

เวทนา ความรสกทเรยกวา การเสวยอารมณ กจะตองเกดขนในรปใดรปหนง คอ สขสบาย (สขเวทนา) ไมสบาย เจบปวด เปนทกข (ทกขเวทนา) หรอไมกเฉยๆ (อทกขมสขเวทนา หรออเบกขาเวทนา) และโดยวสยแหงปถชน กระบวนการยอมไมหยดอยเพยงน จง

ต หา ถาสขสบาย กชอบใจ ตดใจ อยากได หรออยากไดใหมาก

ยงๆ ขนไปอก เกดการทะยานอยากและแสหาตางๆ ถาเปนทกข ไมสบาย ก

ขดใจ ขดเคอง อยากใหสญสนใหหมดไป หรอใหพนๆ ไปเสย ดวยการ

ม า า ( . . ต ต) ๑๑๑

ทาลายหรอหนไปใหพนกตาม เกดความกระวนกระวายดนรนอยากใหพนจาก

อารมณทเปนทกข ขดใจ หนไปหาไปเอาสงอนอารมณอนทจะใหความสขได

หรอไมกรสกเฉยๆ คออเบกขา ซงเปนความรสกเพลนๆ อยางละเอยด จดเขา

ในฝายสข เพราะไมขดใจ เปนความสบายอยางออนๆ จากนน

อปาทาน ความอยากเมอรนแรงขนกกลายเปนยด คอยดมนถอมน

ตดสยบหมกมนในสงนน หรอ เมอยงไมไดกอยากดวยตณหา เมอไดหรอถง

แลว กยดฉวยไวดวยอปาทาน และเมอยดมนกมใชยดแตอารมณทอยากได

( าม า า ) เทานน แตยงพวงเอาความยดมนในความเหน ทฤษฎ ทฏฐตางๆ ( า า ) ความยดมนในแบบแผนความประพฤตและขอปฏบตท

จะใหไดสงทปรารถนา ( ล ต า า ) และความยดมนถอมนในตวตน

( ตต า า า ) พวพนเกยวเนองกนไปดวย ความยดมนถอมนน จงกอให

เกด

พ เจตนา เจตจานงทจะกระทาการ เพอใหไดมาและใหเปนไปตาม

ความยดมนถอมนนน และนาใหเกดกระบวนพฤตกรรม (กรรมภพ) ทงหมด

ขนอก เปนกรรมด กรรมชว หรออาเนญชา สอดคลองกบตณหา อปาทาน

นนๆ เชน อยากไปสวรรค และมความเหนทยดมนไววาจะไปสวรรคไดดวย

การกระทาเชนน กกระทากรรมอยางนนๆ ตามทตองการ พรอมกบการกระทา

นน กเปนการเตรยมภาวะแหงชวต คอขนธ ๕ ทจะปรากฏในภพทสมควรกบ

กรรมนนไวพรอมดวย (อ ภพ) เมอกระบวนการกอกรรมดาเนนไปเชน

นแลว ครนชวตชวงหนงสนสดลง พลงแหงกรรมทสรางสมไว (กรรมภพ) ก

ผลกดนใหเกดการสบตอขนตอนตอไปในวงจรอก คอ

ชาต เรมแตปฏสนธวญญาณทมคณสมบตสอดคลองกบพลงแหง

กรรมนน ปฏสนธขนในภพทสมควรกบกรรม บงเกดขนธ ๕ ขนพรอม เรม

กระบวนการแหงชวตใหดาเนนตอไป คอ เกดนามรป ส ายตนะ ผสสะและ

เวทนาขน หมนเวยนวงจรอก และเมอการเกดมขนแลว ยอมเปนการแนนอน

ทจะตองม

พทธธรรม๑๑๒

ชรามร ะ ความเสอมโทรม และแตกดบ แหงกระบวนการของ

ชวตนน สาหรบปถชน ชรามรณะน ยอมคกคามบบคน ทงโดยชดแจง และ

แฝงซอน (อยในจตสวนลก) ตลอดเวลา ดงนน ในวงจรชวตของปถชน ชรา

มรณะจงพวงมาพรอมดวย

..... สกะ ปรเทวะ ทก ทมนส อปายาส ซงเรยกรวมวาความทกขนนเอง คาสรปของปฏจจสมปบาทจงมวา “ ม

า า า ”

อยางไรกด เนองจากเปนวฏฏะ หรอวงจร จงมใชมความสนสดทจดนแทจรงองคประกอบชวงน กลบเปนขนตอนสาคญอยางยงอกตอนหนง ทจะทาใหวงจรหมนเวยนตอไป กลาวคอ (ความแหงใจ) (ความราไร) ม (ความเสยใจ) า า (ความผดหวงคบแคนใจ) เปนอาการสาแดงออกของการมกเลสทเปนเชอหมกดองอยในจตสนดาน ทเรยก

วา “อาสวะ” อนไดแกความใฝใจในสงสนองความอยากทางประสาททง ๕ และทางใจ ( ามา ) ความเหนความยดถอตางๆ เชน ยดถอวา รปเปนเรารปเปนของเรา เปนตน ( า ) ความชนชอบอยในใจวาภาวะแหงชวต

อยางนนอยางน เปนสงดเลศ ประเสรฐ มความสข เชน คดภมใจหมายมนอยวาเกดเปนเทวดามความสขแสนพรรณนา เปนตน ( า ) และความไมรสงทงหลายตามทมนเปน ( า )

ชรามรณะเปนเครองหมายแหงความเสอมสนสลาย ซงขดกบอาสวะ

เหลาน เชนในดาน ามา ชรามรณะทาใหปถชนเกดความรสกวา ตนกาลง

พลดพราก หรอหมดหวงจากสงทชนชอบทปรารถนา ในดาน า เมอยดถออยวารางกายเปนตวเราเปนของเรา พอรางกายแปรปรวนไป กผดหวงแหงใจ ในดาน า ทาใหรสกตววา จะขาด พลาด พราก ผดหวง หรอหมดโอกาสทจะครองภาวะแหงชวตทตวชนชอบอยางนนๆ ในดาน า

กคอขาดความรความเขาใจมลฐานตงตนแตวาชวตคออะไร ความแกชราคอ

อะไร ควรปฏบตอยางไรตอความแกชรา เปนตน เมอขาดความรความคดในทางทถกตอง พอนกถงหรอเขาเกยวของกบชรามรณะกบงเกดความรสกและ

ม า า ( . . ต ต) ๑๑๓

แสดงอาการในทางหลงงมงาย หวาดกลว และเกดความซมเศราหดหตางๆ ดงนน อาสวะจงเปนเชอ เปนปจจยทจะให โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เกดขนไดทนททชรามรณะเขามาเกยวของ

อนง โสกะ เปนตนเหลาน แสดงถงอาการมดมวของจตใจ เวลาใดความทกขเหลานเกดขน จตใจจะพรามวเรารอนอบปญญา เมอเกดอาการ

เหลาน กเทากบพวงอวชชาเกดขนมาดวย อยางทกลาวในวสทธมคค

วา: โสกะ ทกข โทมนส และอปายาส ไมแยกไปจากอวชชา และธรรมดาปรเทวะกยอมมแกคนหลง เหตนน เมอโสกะเปนตนสาเรจแลว อวชชากยอม

เปนอนสาเรจแลว๑

วา: ในเรองอวชชา พงทราบวา ยอมเปนอนสาเรจมาแลวแตธรรมมโสกะเปนตน๒

และวา: อวชชายอมยงเปนไปตลอดเวลาทโสกะเปนตนเหลานนยงเปนไปอย๓

โดยนยน ทานจงกลาววา “เพราะอาสวะเกด อวชชาจงเกด”๔ และสรปไดวา ชรามรณะของปถชน ซงพวงดวยโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ยอมเปนปจจยใหเกดอวชชา หมนวงจรตอเนองไปอกไมขาดสาย

จากคาอธบายตามแบบ ทไดแสดงมา มขอสงเกตและสงทควรทาความเขาใจเปนพเศษ ดงน

๑. วงจรแหงปฏจจสมปบาทตามคาอธบายแบบน นยมเรยกวา “ภว กร” ซงแปลวาวงลอแหงภพ หรอ “สงสาร กร” ซงแปลวา วงลอแหงสงสารว และจะเหนไดวา คาอธบายคาบเกยวไปถง ๓ ชวงชวต คอ า

า ชวงหนง า ชวงหนง และ าต าม (พวงดวย โสกะ เปนตน) อกชวงหนง

๑ วสทธ. ๓/๑๙๒๒ วสทธ. ๓/๑๙๓๓ วสทธ. ๓/๑๒๔๔ ม.ม. ๑๒/๑๒๘/๑๐๐

พทธธรรม๑๑๔

ถากาหนดเอาชวงกลาง คอ า เปนชวตปจจบน ชวงชวตทง ๓ ซงประกอบดวยองค (หวขอ) ๑๒ กแบงเปน กาล ๓ ดงน

๑) อด = อวชชา สงขาร) บน = วญญาณ นามรป ส ายตนะ ผสสะ เวทนา

ตณหา อปาทาน ภพ๓) อนาค = ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ)

๒. เมอแยกออกเปน ๓ ชวงเชนน ยอมถอเอาชวงกลาง คอชวตปจจบน หรอชาตน เปนหลก และเมอถอเอาชวงกลางเปนหลก กยอมแสดงความสมพนธในฝายอดตเฉพาะดานเหต คอสบสาวจากผลทปรากฏใน

ปจจบนวาเกดมาจากเหตอะไรในอดต (= อดตเหตÆปจจบนผล) และในฝายอนาคตแสดงเฉพาะดานผล คอสบสาวจากเหตในปจจบนออกไปวาจะใหเกด

ผลอะไรในอนาคต (= ปจจบนเหตÆอนาคตผล) โดยนยน เฉพาะชวงกลาง คอปจจบนชวงเดยว จงมพรอมทงฝายผล และ เหต เมอมองตลอดสาย กแสดงไดเปน ๔ ชวง (เรยกวา สงคหะ ๔ หรอ สงเ ป ๔) ดงน

๑) อด เห = อวชชา สงขาร) บน ล = วญญาณ นามรป ส ายตนะ

ผสสะ เวทนา๓) บนเห = ตณหา อปาทาน ภพ) อนาค ล = ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ)

. จากคาอธบายขององคประกอบแตละขอ จะเหนความหมายท

คาบเกยวเชอมโยงกนขององคประกอบบางขอ ซงจดเปนกลมไดดงน๑) อวชชา กบ ตณหา อปาทาน

- จากคาอธบายของ อวชชา จะเหนชดวา มเรองของความอยาก (ตณหา) และความยดมน (อปาทาน) โดยเฉพาะความยดมนในเรองตวตนเขาแฝงอยดวยทกตวอยาง เพราะเมอไมรจกชวตตามความเปนจรง หลงผดวามตวตน กยอมมความอยากเพอตวตน และความยดถอเพอตวตนตางๆ และในคาทวา “อาสวะเกด อวชชาจงเกด” นน กามาสวะ ภวาสวะ และ

ม า า ( . . ต ต) ๑๑๕

ทฏฐาสวะ กเปนเรองของตณหาอปาทานนนเอง ดงนนเมอพดถงอวชชา จงมความหมายพวงหรอเชอมโยงไปถงตณหาและอปาทานดวยเสมอ

- ในคาอธบาย ณหา และ อ าทาน กเชนเดยวกน จะเหนไดวา มอว าแฝงหรอพวงอยดวยเสมอ ในแงทวา เพราะหลงผดวาเปนตวตน จงอยากและยดถอเพอตวตนนน เพราะไมรสงทงหลายตามทมนเปน จงเขาไป

อยากและยดถอในสงเหลานนวาเปนเราเปนของเรา หรออยากไดเพอเรา เปนเรองของความเหนแกตวทงสน และในเวลาทอยากและยดถอเชนนน ยงอยากและยดแรงเทาใด กยงมองขามเหตผล มองไมเหนสงทงหลายตามสภาพของมน และละเลยการปฏบตตอมนดวยสตปญญาตามเหตตามผล มากขนเพยงนน โดยเหตน เมอพดถง ตณหา อปาทาน จงเปนอนพวงเอาอวชชาเขาไวดวย

โดยนยน อวชชา ในอดตเหต กบ ณหา อ าทาน ในปจจบนเหต จงใหความหมายทตองการไดเปนอยางเดยวกน แตการทยกอวชชาขนในฝายอดต และยกตณหาอปาทานขนในฝายปจจบน กเพอแสดงตวประกอบทเดนเปนตวนา ในกรณทสมพนธกบองคประกอบขออนๆ ในภวจกร

๒) สงขาร กบ ภพ

สงขารกบภพ มคาอธบายในวงจรคลายกนมาก สง ารอยในชวงชวต

ฝายอดต และภพอยในชวงชวตฝายปจจบน ตางกเปนตวการสาคญ ทปรงแตงชวตใหเกดในภพตางๆ ความหมายจงใกลเคยงกนมาก ซงความจรงก

เกอบเปนอนเดยวกน ตางทขอบเขตของการเนนสง าร มงไปทตวเจตนา หรอเจตจานงผปรงแตงการกระทา เปนตวนา

ในการทากรรม

สวน ภพ มความหมายกวางกวา โดยแบงเปน ม กบ ตต

กรรม พแมจะมเจตนาเปนตวการสาคญเหมอนสงขาร แตใหความรสกครอบคลมมากกวา โดยเพงเอากระบวนพฤตกรรมทงหมดทเดยว สวน อปปตต พ หมายถงขนธ ๕ ทเกดเพราะกรรมภพนน

โดยนยน สงขาร กบกรรมภพ จงพดพวงไปดวยกนได

พทธธรรม๑๑๖

๓) วญญาณ ถง เวทนา กบ ชาต ชรามรณ (+ โสก ล )

- ว าณ ง เวทนา เปนตวชวตปจจบน ซงเปนผลมาจากเหตในอดต มงกระจายกระบวนการออกใหเหนอาการทองคประกอบสวนตางๆ ของชวต ซงเปนฝายผลในปจจบน เขาสมพนธกนจนเกดองคประกอบอนๆ ทเปนเหตปจจบน ทจะใหเกดผลในอนาคตตอไปอก

- สวน ชา ชรามรณะ แสดงไวเปนผลในอนาคต ตองการชใหเหนเพยงวา เมอเหตปจจบนยงมอย ผลในอนาคตกจะยงมตอไป จงใชเพยงคาวา ชาต และชรามรณะ ซงกหมายถงการเกดดบของ วญญาณ ถงเวทนา นนเอง แตเปนคาพดแบบสรป และตองการเนนในแงการเกดขนของทกข เชอมโยง

กลบเขาสวงจรอยางเดมไดอก

ดงนน ตามหลกจงกลาววา ว าณ ง เวทนา ชา ชรามรณะ

เปนอนเดยวกน พดแทนกนไดเมอถอตามแนวน เรอง เห - ล ชวงในขอ ๒. จงแยกองคประกอบ

เปนชวงละ ๕ ไดทกตอน คอ๑) อด เห ๕ = อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ

) บน ล ๕ = วญญาณ นามรป ส ายตนะ ผสสะ เวทนา (= ชาต ชรามรณะ)

๓) บนเห ๕ = อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ) อนาค ล ๕ = วญญาณ นามรป ส ายตนะ ผสสะ เวทนา

(= ชาต ชรามรณะ)เมอนบหวขอดงน จะได ๒๐ เรยกกนวา อาการ ๒๐

๔. จากคาอธบายในขอ ๓. จงนาองค ๑๒ ของปฏจจสมปบาท มาจดประเภทตามหนาทของมนในวงจร เปน ๓ พวก เรยกวา วฏฏะ ๓ คอ

๑) อวชชา ตณหา อปาทาน เปน กเลส คอตวสาเหตผลกดนใหคดปรงแตงกระทาการตางๆ เรยกวา กเลสว

๒) สงขาร (กรรม)ภพ เปน กรรม คอกระบวนการกระทา หรอกรรมทงหลายทปรงแตงชวตใหเปนไปตางๆ เรยกวา กรรมว

ม า า ( . . ต ต) ๑๑๗

๓) วญญาณ นามรป ส ายตนะ ผสสะ เวทนา เปน วบาก คอสภาพชวตทเปนผลแหงการปรงแตงของกรรม และกลบเปนปจจยแหง

การกอตวของกเลสตอไปไดอก เรยกวา วปากววฏฏะ ๓ น หมนเวยนตอเนองเปนปจจยอดหนนแกกน ทาใหวงจรแหง

ชวตดาเนนไปไมขาดสาย ซงอาจเขยนเปนภาพไดดงน

. ในฐานะทกเลสเปนตวมลเหตของการกระทากรรมตางๆ ทจะปรงแตงชวตใหเปนไป จงกาหนดใหกเลสเปนจดเรมตนในวงจร เมอกาหนดเชนนกจะไดจดเรมตน ๒ แหงในวงจรน เรยกวา มล ๒ ของ วจกร คอ

๑) อวชชา เปนจดเรมตนในชวงอดต ทสงผลมายงปจจบน ถงเวทนาเปนทสด

๒) ต หา เปนจดเรมตนในชวงปจจบน ตอจากเวทนา สงผลไปยงอนาคต ถงชรามรณะเปนทสด

เหตผลทแสดงอวชชาในชวงแรก และตณหาในชวงหลงนน เหนไดชดอยแลวอยางทกลาวในขอ ๓. คอ อวชชา ตอเนองจาก ฯลฯ

พทธธรรม๑๑๘

สวน ณหา ตอเนองจาก า ดงนน อวชชา และ ตณหา จงเปนกเลสตวเดนตรงกบกรณนนๆ๑

อนง ในแงของการเกดในภพใหม คาอธบายตามแบบกไดแสดงความแตกตางระหวาง กรณทอวชชาเปนกเลสตวเดน กบ กรณทตณหาเปนกเลส

ตวเดน ไวดวย คอ- อวชชา เปนตวการพเศษ ทจะใหสตวไปเกดในทค เพราะผถก

อวชชาครอบงา ไมรวาอะไรด อะไรชว อะไรถก อะไรผด อะไรเปนประโยชนไมเปนประโยชน อะไรเปนเหตใหเกดความเสอมพนาศ ยอมทาการตางๆ ดวยความหลง มดมว ไมมหลก จงมโอกาสทากรรมทผดพลาดไดมาก

- วต หา เปนตวการพเศษทจะใหสตวไปเกดในสค ในกรณท

ภวตณหาเปนตวนา บคคลยอมคานงถงและใฝใจในภาวะแหงชวตทดๆ ถา

เปนโลกหนา กคดอยากไปเกดในสวรรค ในพรหมโลก เปนตน ถาเปนภพปจจบน กอยากเปนเศรษฐ อยากเปนคนมเกยรต ตลอดจนอยากไดชอวาเปนคนด เมอมความอยากเชนน กจงคดการและลงมอกระทากรรมตางๆ ทจะเปนทางใหบรรลจดหมายนนๆ เชน อยากไปเกดเปนพรหม กบาเพญฌาน อยากไปสวรรค กใหทานรกษาศล อยากเปนเศรษฐ กขยนหาทรพย อยากเปนคนมเกยรต กสรางความด ฯลฯ ทาใหรจกยงคด และไมประมาท ขวนขวายในทางทด มโอกาสทาความดไดมากกวาผอยดวยอวชชา

เรองทยกอวชชา และ ภว ณหา เปนหวขอตน (มล) ของ แตกมใชเปนมล า นน มพทธพจนแสดงไวอก เชน

ภกษทงหลาย ปลายแรกสดของอวชชาจะปรากฏกหาไมวา “กอนแตน

อวชชามไดม ครนมาภายหลง จงมขน” เรองน เรากลาวดงนวา “กแล เพราะ

สงนเปนปจจย อวชชาจงปรากฏ”๒

๑ คมภรรนอรรถกถากลาววา การตรสอวชชาและ ณหาเปนมลไว ๒ อยางน มความมงหมายตางกน อวชชาหมายสาหรบคนทฏฐจรต ตณหาสาหรบคนตณหาจรต ทอนอวชชาเปนมล ตรสเพอถอนอจเฉท-ทฏฐ ทอนตณหาเปนมล ตรสเพอถอนสสสตทฏฐ ทอนอวชชาเปนมล หมายสาหรบคพภไสยก-สตว ทอนตณหาเปนมล มงสาหรบโอปปาตกสตว ด วสทธ. ๓/๑๙๕

๒ อง.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๐; วสทธ. ๓/๑๑๘

ม า า ( . . ต ต) ๑๑

สวน ภว ณหา กมพทธพจนแสดงไว มความอยางเดยวกน ดงน

ภกษทงหลาย ปลายแรกสดของภวตณหาจะปรากฏกหาไมวา “กอนแตน

ภวตณหามไดม ครนมาภายหลง จงมขน” เรองน เรากลาวดงนวา “กแล

เพราะสงนเปนปจจย ภวตณหาจงปรากฏ”๑

ขอทอวชชาและ ณหาเปนตวมลเหต และมาดวยกน กมพทธพจน

แสดงไว เชน

ภกษทงหลาย กายน เกดขนพรอมแลวอยางน แกคนพาล แกบณฑต ผ

ถกอวชชาปดกน ผถกตณหาผกรด กแล กายนนนเอง กบนามรปภายนอก

จงมเปน ๒ อยาง อาศย ๒ อยางนน จงมผสสะเพยง ๖ อายตนะเทานน คน

พาล...บณฑต ไดผสสะโดยทางอายตนะเหลาน หรอเพยงอนใดอนหนง จงได

เสวยความสขและความทกข๒

. อาการทองคประกอบตางๆ ในปฏจจสมปบาท สมพนธเปนปจจยแกกนนน ยอมเปนไปโดยแบบความสมพนธอยางใดอยางหนง หรอหลาย

อยาง ในบรรดาแบบความสมพนธทเรยกวา ปจจย ๒๔ อยาง ตามคาอธบายแบบทเรยกวา านนย

อนง องคประกอบแตละขอยอมมรายละเอยดและขอบเขตความหมายกวางขวางอยในตว เชน เรองวญญาณหรอจต กแยกออกไปไดอกวา วญญาณหรอจต ทดหรอชว มคณสมบตอยางไรบาง มกระดบ จตอยางใดจะเกดได ณ ภพใด ดงนเปนตน หรอในเรองรป กมรายละเอยดอกเปนอนมาก เชน รปมกประเภท แตละอยางมคณสมบตอยางไร ในภาวะเชนใดจะมรป

อะไรเกดขนบาง ดงนเปนตนเรอง ปจจย ๒๔ นนกด รายละเอยดโดยพสดารขององคประกอบแต

ละขอๆ กด เหนวายงไมจาเปนจะตองนามาแสดงไวในทนทงหมด ผสนใจ

พเศษพงศกษาโดยเฉพาะจากคมภรฝายอภธรรม

๑ อง.ทสก. ๒๔/๖๒/๑๒๔; วสทธ. ๓/๑๑๘๒ ส.น. ๑๖/๕๗/๒๘

พทธธรรม๑๒๐

จากคาอธบายขางตน อาจแสดงเปนแผนภาพประกอบความเขาใจได

ดงน

หมายเหต: เทยบตามแนวอรยสจ เรยกชวงเหตวา “สมทย” เพราะเปนตวการกอทกข เรยกชวงผลวา “ทก ”

า เรยกชวงเหตวา “กรรมภพ” เพราะเปนกระบวนการฝายกอเหตเรยกชวงผลวา “อ ภพ” เพราะเปนกระบวนการฝายเกดผล

จดเชอมตอระหวาง เห ล และ ล เห เรยกวา “สน ” ม ๓ คอ

๑=เห ลสนธ ๒= ลเห สนธ =เห ลสนธ

วฏฏะวฏฏะ

วบาก

วญญาณ นามรป ส ายตนะ ผสสะ เวทนา

ชาต ชรามรณะ + โสกะ ฯลฯ

วบากวญญาณ ฯลฯ เวทนา

กเลส

อวชชา

อปาทานตณหา

อดต ปจจบน อนาคต

ชาต ชรามรณะ+ โสกะ ฯลฯ

กรรม

สงขาร

ภพ

กเลส กรรม

อวชชา

อปาทานตณหา

เหต ผล ผลเหต

สงขาร

ภพ

ม า า ( . . ต ต) ๑๒๑

. ความหมายใน วตประจาวน

คาอธบายทผานมาแลวนน เรยกวาคาอธบายตามแบบ โดยความหมายวา เปนคาอธบายทมในคมภรอรรถกถาตางๆ และนยมยดถอกนสบมา จะเหนไดวา คาอธบายแบบนนมงแสดงในแงสงสารวฏ คอ การเวยนวายตายเกด ขามชาตขามภพ ใหเหนความตอเนองกนของชวตในชาต ๓ ชาต คอ อดต ปจจบน และอนาคต และไดจดวางรปคาอธบายจนดเปนระบบ มแบบแผนแนนอนตายตว

ผไมเหนดวย หรอไมพอใจกบคาอธบายแบบนน และตองการอธบายตามความหมายทเปนไปอยทกขณะในชวตประจาวน นอกจากจะสามารถอางคาอธบายในคมภรอภธรรม ทแสดงปฏจจสมปบาทตลอดสายในขณะจตเดยวแลว ยงสามารถตความพทธพจนขอเดยวกนกบทฝายอธบายตามแบบไดใช

อางองนนเอง ใหเหนความหมายอยางทตนเขาใจ นอกจากนน ยงสามารถอางเหตผลและหลกฐานในคมภรอยางอนๆ เปนเครองยนยนความเหนฝายตนใหหนกแนนยงขนไปอกไดดวย คาอธบายแบบน มความหมายทนาสนใจพเศษเฉพาะตวมน จงแยกมาตงเปนอกหวขอหนงตางหาก

เหตผลทอางไดในการอธบายแบบนมหลายอยาง เชนวา การดบทกข และอยอยางไมมทกขของพระอรหนต เปนเรองทเปนไปอยตงแตชวตปจจบนนแลว ไมตองรอใหสนชวตเสยกอนจงจะไมมชาตใหม ไมมชรามรณะแลวจงไมม โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ในอนาคตชาต แตโสกะ ปรเทวะ ฯลฯ ไมมตงแตชาตปจจบนนแลว วงจรของปฏจจสมปบาทในการเกดทกข หรอดบทกขกด จงเปนเรองของชวตทเปนไปอยในปจจบนนเองครบถวน

บรบรณ ไมตองไปคนหาในชาตกอน หรอรอไปดชาตหนานอกจากนน เมอเขาใจวงจรทเปนไปอยในชวตปจจบนดแลว กยอมเขา

ใจวงจรในอดตและวงจรในอนาคตไปดวย เพราะเปนเรองอยางเดยวกนนน

เอง

ในดานพทธพจน กอาจอางพทธดารสตอไปน เชน

พทธธรรม๑๒๒

ดกรอทาย ผใดระลกขนธทเคยอยมากอนไดตาง ๆ มากมาย… ผนน จง

ควรถามปญหากะเราในเรองหนหลง (ชาตกอน)๑ หรอเราจงควรถามปญหา

ในเรองหนหลงกะผนน ผนนจงจะทาใหเราถกใจไดดวยการแกปญหาในเรอง

หนหลง หรอ เราจงจะทาใหผนนถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหลง

ผใดเหนสตวทงหลาย ทงทจตอย ทงทอบตอย ดวยทพยจกษ...ผนนจง

ควรถามปญหากะเราในเรองหนหนา (ชาตหนา)๒ หรอวา เราจงควรถาม

ปญหาในเรองหนหนากะผนน ผนนจงจะทาใหเราถกใจไดดวยการแกปญหา

ในเรองหนหนา หรอเราจงจะทาใหผนนถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหน

หนา

กแล อทาย เรองหนกอน กงดไวเถด เรองหนหนา กงดไวเถด เราจก

แสดงธรรมแกทาน “เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกด เมอ

สงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบ สงนจงดบ”๓

นายบาน ชอ คนธภก นงลง ณ ทสมควรแลว ไดกราบทลพระผมพระ

ภาคเจาวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาไดโปรดแสดงความ

อทยและความอสดงแหงทกข แกขาพระองคดวยเถด”

พระผมพระภาคเจาตรสวา:- แนะทานนายบาน ถาเราแสดงความเกดขน

และความอสดงแหงทกขแกทาน โดยอางกาลสวนอดตวา “ในอดตกาล ไดม

แลวอยางน” ความสงสยเคลอบแคลงในขอนน กจะมแกทานได ถาเราแสดง

ความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน โดยอางกาลสวนอนาคตวา

“ในอนาคตกาล จกเปนอยางน” ความสงสย ความเคลอบแคลง กจะมแก

ทานแมในขอนนไดอก กแล ทานนายบาน เรานงอยทนแหละ จกแสดงความ

เกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน ผนงอย ณ ทนเหมอนกน๔

๑ ปพพนต๒ อปรนต๓ ม.ม. ๑๓/๓๗๑/๓๕๕๔ ส.ส . ๑๘/๖๒๗/๔๐๓

ม า า ( . . ต ต) ๑๒๓

ดกรสวก เวทนาบางอยางเกดขน มดเปนสมฏฐานกม...มเสมหะเปน

สมฏฐานกม...มลมเปนสมฏฐานกม...มการประชมแหงเหตเปนสมฏฐานก

ม...เกดจากความแปรปรวนแหงอตกม...เกดจากบรหารตนไมสมาเสมอกม...

เกดจากถกทารายกม...เกดจากผลกรรมกม ขอทเวทนา...เกดขนโดยม (สงท

กลาวมาแลว) เปนสมฏฐาน เปนเรองทรไดดวยตนเอง ทงชาวโลกกรกนทว

วาเปนความจรงอยางนน

ในเรองนน สมณพราหมณเหลาใด มวาทะ มความเหนอยางนวา

“บคคลไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกตาม เปนทกขกตาม เวทนา

ทงหมดนน เปนเพราะกรรมทกระทาไวในปางกอน”๑ สมณพราหมณเหลา

นน ชอวาแลนไปไกลลวงเลยสงทรกนไดดวยตนเอง แลนไปไกลลวงเลยสงท

ชาวโลกเขารกนทววาเปนความจรง ฉะนน เรากลาววาเปนความผดของสมณ

พราหมณเหลานนเอง๒

ภกษทงหลาย บคคลจงใจ กาหนดจดจอ ครนคดถงสงใด สงนนยอม

เปนอารมณเพอใหวญญาณดารงอย เมออารมณมอย วญญาณกมทอาศย

เมอวญญาณตงมนแลว เมอวญญาณเจรญขนแลว การบงเกดในภพใหม

ตอไปจงม เมอการบงเกดในภพใหมตอไปมอย ชาต ชรามรณะ โสกะ

ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส จงมตอไป ความเกดขนแหงกองทกขทง

สนน ยอมมไดอยางน๓

ความหมายของปฏจจสมปบาทตามแนวน แมจะตองทาความเขาใจ

เปนพเศษ กไมทงความหมายเดมทอธบายตามแบบ ดงนน กอนอานความหมายทจะกลาวตอไป จงควรทาความเขาใจความหมายตามแบบทกลาวมา

แลวเสยกอนดวย เพอวางพนฐานความเขาใจและเพอประโยชนในการเปรยบ

เทยบตอไป

๑ ปพเพกตเหต๒ ส.ส . ๑๘/๔๒๗/๒๘๕๓ ส.น. ๑๖/๑๔๕/๗๘

พทธธรรม๑๒๔

ก. ความหมายอยางงาย

๑. อวชชา (ignorance, lack of knowledge) = ความไมรไมเหนตามความเปนจรง ความไมรเทาทนตามสภาวะ ความหลงไปตามสมมตบญญต ความไมเขาใจโลกและชวตตามทเปนจรง ความไมรทแฝงอยกบความเชอ

ถอตางๆ ภาวะขาดปญญา ความไมหยงรเหตปจจย การไมใชปญญาหรอปญญาไมทางานในขณะนน

๒. สง าร (volitional activities) = ความคดปรงแตง ความจงใจ มงหมาย ตดสนใจ และการทจะแสดงเจตนาออกเปนการกระทา กระบวนความคดทเปนไปตามความโนมเอยง ความเคยชน และคณสมบตตางๆ ของจตซงไดสงสมไว

๓. ว า (consciousness) = การรตออารมณตางๆ คอ เหน ไดยน ไดกลน รรส รสมผสกาย รตออารมณทมในใจ ตลอดจนสภาพพนเพของจตใจในขณะนนๆ

๔. นามรป (animated organism) = ความมอยของรปธรรมและนามธรรม ในความรบรของบคคล ภาวะทรางกายและจตใจทกสวนอยในสภาพท

สอดคลองและปฏบตหนาทเพอตอบสนองในแนวทางของวญญาณทเกด

ขนนน สวนตางๆ ของรางกายและจตใจทเจรญหรอเปลยนแปลงไปตาม

สภาพจต

. ส ายตนะ (the six sense-bases) = ภาวะทอายตนะทเกยวของปฏบตหนาทโดยสอดคลองกบสถานการณนนๆ

๖. สสะ (contact) = การเชอมตอความรกบโลกภายนอก การรบรอารมณ หรอประสบการณตางๆ

๗. เวทนา (feeling) = ความรสกสขสบาย ถกใจ หรอทกข ไมสบาย หรอเฉยๆ ไมสขไมทกข

. ต หา (craving) = ความอยาก ทะยานรานรนหาสงอานวยสขเวทนา หลกหนสงทกอทกขเวทนา แยกโดยอาการเปน อยากได อยากเอา อยากเปน อยากคงอยในภาวะนนๆ ยงยนตลอดไป อยากเลยงพน อยากใหดบ

ม า า ( . . ต ต) ๑๒๕

สญ หรออยากทาลาย. อปาทาน (attachment, clinging) = ความยดตดถอมนในเวทนาทชอบหรอชง รวบรงเอาสงตางๆ และภาวะชวตทอานวยเวทนานนเขามาผกพนกบตว, การเทดคาถอความสาคญของภาวะและสงตางๆ ในแนวทางท

เสรมหรอสนองตณหาของตน

๑๐. พ (process of becoming) = กระบวนพฤตกรรมทงหมดทแสดงออก เพอสนองตณหาอปาทานนน (กรรม พ-the active process) และ ภาวะแหงชวตสาหรบตวตน หรอตวตนทจะมจะเปนในรปใดรปหนง (อปปตต พ-the passsive process) โดยสอดคลองกบอปาทานและกระบวน พฤตกรรมนน

๑๑. ชาต (birth) = การเกดความตระหนกในตวตนวาอยหรอไมไดอยในภาวะ

ชวตนนๆ มหรอไมไดม เปนหรอไมไดเปนอยางนนๆ๑๒. ชรามร ะ (decay and death) = ความสานกในความขาด พลาด หรอ

พรากแหงตวตน จากภาวะชวตอนนน ความรสกวาตวตนถกคกคามดวยความสญสน สลาย หรอพลดพรากจากภาวะชวตนนๆ หรอจากการไดม ไดเปนอยางนนๆ จงเกด โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส พวงมาดวย คอ รสกคบแคน ขดของ ขนมว แหงใจ หดห ซมเซา หวาด กงวล ไมสมหวง กระวนกระวาย และทกขเวทนาตางๆ

. ตวอยางแสดงความสมพน อยางงาย๑

๑. อวชชา สง าร:๒ เพราะไมรตามเปนจรง ไมเขาใจชดเจน จงคดปรงแตง เดา คดวาดภาพไปตางๆ

เหมอนคนอยในความมด เหนแสงสะทอนนยนตาสตว มความเชอ

เรองผอยแลว เลยคดเหนเปนรปหนาหรอตวผขนมาจรงๆ และเหนเปน

อาการตางๆ เกดความกลว คดกระทาการอยางใดอยางหนง เชน วงหน ๑ ขอใหดความหมายลกซงในตอนตอไปดวย๒

ตวอยางในขอน เปนความหมายแบบเทยบเคยง มงความเขาใจงายเปนสาคญ ยงไมใชความหมายแททตองการ

พทธธรรม๑๒๖

หรอเหมอนคนไมเหนของทายทอยในกามอ จงคดหาเหตผลมาทายเดา และถกเถยงตางๆ ฯลฯ

ยมใหเขา เขาไมยมตอบ ไมไดสอบสวนหรอพจารณาวา เขาอาจไมทนมอง เขาสายตาสนมองไมเหน หรอเขามอารมณคาง เปนตน จงโกรธ นอยใจ คด งซานไปตางๆ

หรอเหนเขายม ไมรยมอะไร ตวมปมในใจ คดวาดภาพไปวาเขาเยาะ และผกอา าต

คนทเชอวาเทวดาชอบใจจะบนดาลอะไรใหได กคดปรงแตงคาออน

วอน พธบวงสรวงสงเวยตางๆขน กระทาการเซนสรวงออนวอนตางๆ๒. สง าร ว า : เมอมเจตนา คอตงใจมงหมาย ตกลงจะเกยวของ

วญญาณทเหน ไดยน เปนตน จงจะเกดขน แตถาไมจานง ไมใสใจ ถงจะอยในวสยทจะรบรได วญญาณกไมเกดขน (= ไมเหน ไมไดยน ฯลฯ) เหมอนคนกาลงคดมงหรอทางานอะไรอยางจดจองสนใจอยอยางหนง เชน

อานหนงสออยางเพลดเพลน จตรบรเฉพาะเรองทอาน มเสยงดงควรไดยนกไมไดยน ยงกดกไมรตว เปนตน

กาลงมงคนหาของอยางใดอยางหนง มองไมเหนคนหรอของอนทผาน

มาในวสยทจะพงเหน

มองของสงเดยวกนคนละครง ดวยเจตนาคนละอยาง เหนไปตามแง

ของเจตนานน เชน มองไปทพนดนวางแหงหนงดวยความคดของเดกทจะเลน ไดความรบรและความหมายอยางหนง มองไปอกครงดวยความคดจะปลกสรางบาน ไดความรบรและความหมายไปอกอยางหนง มองไปอกครงดวยความคดของเกษตรกร ไดความรบรและความหมายอยางหนง มองดวยความคดของอตสาหกร ไดความรบรและความหมายอกอยาง

หนง มองของสงเดยวกนคนละครงดวยความคดนกคนละอยาง เกด

ความรบรคนละแงละดาน

เมอคดนกในเรองทดงาม จตกรบรอารมณทดงาม และรบรความหมายในแงทดงามของอารมณนน เมอคดนกในทางทชวราย จตกรบรอารมณ

ม า า ( . . ต ต) ๑๒๗

สวนทชวราย และรบรความหมายในแงทชวรายของอารมณนน โดยสอดคลองกน เชน

ในกลมของหลายอยางทวางอยใกลกน และอยในวสยของการเหนครงเดยวทงหมด มมดกบดอกไมอยดวย คนทรกดอกไม มองเขาไป จตอาจรบรเหนแตดอกไมอยางเดยว และการรบรจะเกดซาอยทดอกไมอยาง

เดยว จนไมไดสงเกตเหนของอนทวางอยใกล ยงความสนใจชอบใจ ตดใจในดอกไมมมากเทาใด การรบรตอดอกไมกยงถขน และการรบรตอสงของอนๆ กนอยลงไปเทานน สวนคนทกาลงจะใชอาวธมองเขาไป จตกจะรบรแตมดเชนเดยวกน และแมในกรณเหนมดเปนอารมณดวยกน สาหรบคนหนงอาจรบรมดในฐานะอาวธสาหรบประหารผอน อกคนหนงอาจรบรใน

แงสงทจะใชประโยชนในครว อกคนหนงอาจรบรในฐานะเปนชนโลหะชน

หนง สดแตผนนเปนโจร เปนคนครว เปนคนรบซอโลหะเกา และอยในภาวะแหงความคดนกเจตจานงอยางใด ฯลฯ

๓. ว า นามรป: วญญาณกบนามรป อาศยซงกนและกน อยางทพระสารบตรกลาววา “ไมออ ๒ กา ตงอยไดเพราะตางอาศยซงกนและกนฉนใด

เพราะนามรปเปนปจจย จงมวญญาณ เพราะวญญาณเปนปจจย จงมนามรป

ฯลฯ ฉนนน ไมออ ๒ กานน ถาเอาออกเสยกาหนง อกกาหนงยอมลม ถาดงอก

กาหนงออก อกกาหนงกลม ฉนใด เพราะนามรปดบ วญญาณกดบ เพราะ

วญญาณดบ นามรปกดบ ฯลฯ ฉนนน”๑

โดยนยน เมอวญญาณเกดม นามรปจงเกดมได และตองเกดมดวย ในกรณทสงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณนน กเปนปจจยใหเกดนามรป

พรอมกนไปดวย แตเพราะนามรปจะมไดตองอาศยวญญาณ ในฐานะท

เปนคณสมบตเปนตนของวญญาณ จงกลาววาสงขารเปนปจจยใหเกด

วญญาณ วญญาณเปนปจจยใหเกดนามรป ในทนอาจแยกภาวะท

วญญาณเปนปจจยใหเกดนามรปไดดงน

๑ ส.น. ๑๖/๒๖๖/๑๓๘

พทธธรรม๑๒๘

๑) ทวาจตรบรตออารมณอยางใดอยางหนง เชน เหนของสงหนง ไดยนเสยงอยางหนงเปนตนนน แทจรงกคอรบรตอนามรป (ในทนหมายถง รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ) ตางๆ นนเอง สงทมสาหรบบคคลผใดผหนง กคอ สงทมอยในความรบรของเขาในขณะนนๆ หรอนามรปทถกวญญาณรบรในขณะนนๆ เทานน เชน ดอกกหลาบทมอยกคอดอกกหลาบทกาลงถกรบรทางจกษประสาท หรอทางมโนทวารใน

ขณะนนๆ เทานน นอกจากน ดอกกหลาบ ทมอย และทเปนดอกกหลาบอยางนนๆ กมไดมอยตางหากจากบญญต (concept) ในมโนทวาร และมไดผดแปลกไปจากเวทนา สญญา และสงขารของผนน ทมอยในขณะนนๆ เลย โดยนยน เมอวญญาณม นามรปจงมอยพรอมกนนนเอง และมอยอยางองอาศยคาจนซงกนและกน

๒) นามรปทเนองอาศยวญญาณ ยอมมคณภาพสอดคลองกบ

วญญาณนนดวย โดยเฉพาะนามทงหลายกคอคณสมบตของจตนนเอง เมอความคดปรงแตง (สงขาร) ดงาม กเปนปจจยใหเกดวญญาณซงรบรอารมณทดงามและในแงทดงาม ในขณะนน จตใจกปลอดโปรงผองใสไปตาม อากปกรยาหรอพฤตกรรมตางๆ ทางดานรางกาย กแสดงออกหรอปรากฏรปลกษณะในทางทดงามสอดคลองกน เมอคดนกในทางทชว ก

เกดความรบรอารมณในสวนและในแงทชวราย จตใจกมสภาพขนมวหมนหมอง อากปกรยาหรอพฤตกรรมตางๆ ทางรางกาย กแสดงออกหรอ

ปรากฏรปลกษณะเปนความเครยดกระดางหมนหมองไปตาม

ในสภาพเชนน องคประกอบตางๆ ทงในทางจตใจ และรางกาย อยในภาวะทพรอม หรออยในอาการทกาลงปฏบตหนาทโดยสอดคลองกบ

สงขารและวญญาณทเกดขน

เมอรสกรกใครมไมตร (สง าร) กเกดความรบรอารมณสวนทดงาม (ว าณ) จตใจกแชมชนเบกบาน (นาม) สหนากสดชนยมแยมแจมใส ตลอดจนกรยาอาการตางๆกกลมกลนกน (ร ) อยในภาวะทพรอมจะ

แสดงออกในทางทดงามตอไป

ม า า ( . . ต ต) ๑๒

เมอโกรธเคอง กเกดความรบรอารมณแตสวนทเลว จตใจกขนมวขดของ สหนากรยาอาการกบงบดเครงเครยด อยในภาวะทพรอมจะแสดง

อาการและกระทาการตางๆ ในแนวทางนนตอไปนกก าทอยในสนาม เมอการแขงขนเรมขน ความนกคด เจตจานง

ตางๆ จะพงไปในก าทแขงขนอยนน ความรบรตางๆ กเกดดบอยในเรองนน ดวยอตราความถมากนอยตามกาลงของเจตจานงความสนใจทพงไป

ในก านน จตใจและรางกายทกสวนทเกยวของกอยในภาวะพรอมทจะ

ปฏบตหนาทแสดงพฤตกรรมออกมาโดยสอดคลองกน

ความเปนไปในชวงน เปนขนตอนสาคญสวนหนงในกระบวนการแหง

กรรมและการใหผลของกรรม วงจรแหงวฏฏะหมนมาครบรอบเลก (อวชชา:กเลส สงขาร:กรรม วญญาณ+นามรป:วบาก) และกาลงจะเรมตงตนหมนตอไป นบวาเปนขนตอนสาคญสวนหนงในการสรางนสย ความเคยชน ความร ความชานาญ และบคลกภาพ

๔. นามรป ส ายตนะ: การทนามรปจะปฏบตหนาทตอๆ ไป ตองอาศย

ความรตอโลกภายนอก หรอดงความรทสะสมไวแตเดมมาเปนเครอง

ประกอบการตดสนหรอเลอกวา จะดาเนนพฤตกรรมใดตอไป ในทศทางใด ดงนน นามรปสวนทมหนาทเปนสอหรอชองทางตดตอรบรอารมณ

ตางๆ คออายตนะทเกยวของในกรณนนๆ จงอยในสภาพตนตวและ

ปฏบตหนาทสมพนธสอดคลองกบปจจยขอกอนๆ ตามลาดบมา เชน ในกรณของนก ตบอลในสนาม อายตนะททาหนาทรบรอารมณอนเกยวกบ

ก าทเลนอยนน เชน ประสาทตา ประสาทห เปนตน กจะอยในสภาพตนตวทจะรบรอารมณทเกยวของกบก าทเลนดวยความไวเปนพเศษ ใน

ขณะเดยวกน อายตนะทไมเกยวกบการรบรอารมณทมงหมายนน กจะไมอยในสภาพตนตวทจะใหเกดการรบรอารมณ พดงายๆ วา ผอนการ

ปฏบตหนาทลงไปตามสวน เชน ความรสกกลน และความรสกรสอาจไมเกดขนเลย ในขณะทกาลงเลนอยางกระชนชดตดพน เปนตน

พทธธรรม๑๓๐

. ส ายตนะ สสะ: เมออายตนะปฏบตหนาท การรบรกเกดขน โดยมองคประกอบ ๓ อยางเขาบรรจบกน คอ า ต า (ตา ห จมก ลน กาย มโน อยางใดอยางหนง) กบ า ม า (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ อยางใดอยางหนง) และ า (ทางจกข โสตะ านะ ชวหา กาย มโน อยางใดอยางหนง) การรบรกเกดขนโดยสอดคลอง

กบอายตนะนนๆ

๖. สสะ เวทนา: เมอผสสะเกดขนแลว กจะตองมความรสกเกยวดวยสข

ทกขเกดขน อยางใดอยางหนงใน ๓ อยาง คอ สบาย ชนใจ เปนสข (

า) หรอไมก บบคน ไมสบาย เจบปวด เปนทกข ( า) หรอไมกเฉยๆ เรอยๆ ไมสขไมทกข ( า หรอ ม า)

ปฏจจสมปบาทตงแตหวขอท ๓ ถง ๗ คอ ว าณ-ถง-เวทนา น เปนกระบวนการในชวงวบาก คอ ผลของกรรม โดยเฉพาะขอ ๕-๖-๗ ไมเปนบญเปนบาป ไมดไมชวโดยตวของมนเอง แตจะเปนเหตแหงความด

ความชวไดตอไป

๗. เวทนา ต หา: เมอไดรบ า กพอใจ ชอบใจ ตดใจอยากได และอยากไดยงๆ ขนไป เมอไดรบ า กขดใจ อยากใหสงนนสญสนพนาศไปเสย อยากใหตนพนไปจากทกขเวทนานน และอยากได แส ดนรน

ไปหาสงอนทจะใหสขเวทนาตอไป เมอไดรบ า า คอรสกเฉยๆ กชวนใหเกดอาการซมๆ เพลน อยางมโมหะ และเปนสขเวทนาอยางออนๆ ททาใหตดใจได และเปนเชอใหขยายตวออกเปนความอยากไดสขเวทนา

ตอไป

ต หา นน เมอแยกใหชดโดยอาการ กม ๓ อยาง คอ๑)กาม ณหา (craving for sense-pleasure) ความอยากไดสงสาหรบ

สนองความตองการทางประสาททง ๕)ภว ณหา (craving for self-existence) ความอยากไดสงตางๆ โดยสมพนธกบภาวะชวตอยางใดอยางหนง หรอความอยากในภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนานนๆ ได ในความหมายทลกลงไป คอ ความ

ม า า ( . . ต ต) ๑๓๑

อยากในความมอยของตวตนทจะไดจะเปนอยางใดอยางหนง

๓) วภว ณหา (craving for non-existence or self-annihilation) ความอยากใหตวตนพนไป ขาดหาย พรากหรอสญสนไปเสยจากสง

หรอภาวะชวตทไมปรารถนานนๆ ตณหาชนดน แสดงออกในรปท

หยาบ เชน ความรสกเบอหนาย ความเหงา วาเหว ความเบอตวเอง ความชงตวเอง ความสมเพชตนเอง เปนตน๑

ตณหาจงแสดงออกในรปตางๆ เปนความอยากไดกามคณตางๆ บาง อยากไดภาวะแหงชวตบางอยาง เชน ความเปนเศรษฐ ความเปนผม

เกยรต ความเปนเทวดา เปนตน ซงจะอานวยสงทปรารถนาใหบาง อยากพนไปจากภาวะทไมปรารถนา เบอหนาย หมดอาลยตายอยาก ตลอดจนถงอยากตายบาง หรอในกรณทแสดงออกภายนอก เมอถกขดหรอฝน

ความปรารถนา กเปนเหตใหเกดปฏ ะ ความขดใจ ขดเคอง โทสะ ความคดประทษราย ความคดทาลายผอน สงอน เปนตน

. ต หา อปาทาน: เมออยากไดสงใด กยดมนเกาะตดเหนยวแนน ผกมดตวตนตดกบสงนน ยงอยากไดมากเทาใดกยงยดมนแรงขนเทานน ใน

กรณทประสบทกขเวทนา อยากพนไปจากสงนน กมความยดมนในแง

ชงชงตอสงนนอยางรนแรง พรอมกบทมความยดมนในสงอนทตนจะดนรนไปหารนแรงขนในอตราเทาๆ กน จงเกดความยดมนในสงสนองความ

ตองการตางๆ ยดมนในภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนา ยดมนในตวตนทจะไดจะเปนอยางนนอยางน ยดมนในความเหน ความเขาใจ ทฤษฎ และหลกการอยางใดอยางหนงทสนองตณหาของตน ตลอดจนยดมนใน

แบบแผน วธการตางๆ ทสนองความตองการของตวตน

๑ การแปลความหมายตณหา ๓ อยางน โดยเฉพาะอยางท ๒ และ ๓ (ภวตณหา และ วภวตณหา) ยงมแปลกกนอยเปน ๒-๓ แบบ (ด อภ.ว. ๓๕/๙๓๓/๔๙๔; วสทธ. ๓/๑๗๙ เปนตน) บางทานเทยบ ต าวา = life-instinct หรอ life-wish และ ต าวา = death-instinct หรอ death-wish ตามหลกจตวทยาของ Sigmund Freud (ด M.O'C. Walshe, Buddhism for Today, George Allen and Unwin, London, 1962, pp. 37-40); ความหมายของ ภวตณหา และ วภวตณหา ทชดมากแหงหนงคอ ข.อต. ๒๕/๒๒๗/๒๖๓

พทธธรรม๑๓๒

. อปาทาน พ : ความยดมนยอมเกยวของไปถงภาวะชวตอยางใดอยางหนง ความยดมนนนแสดงถงความสมพนธระหวางสงสองสง คอ เปนการนาเอาตวตนไปผกมดไว หรอทาใหเปนอนเดยวกนกบภาวะชวตอยางใด

อยางหนง ซงอาจเปนภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนา หรอเปนภาวะ

ชวตทชวยใหพนไปจากสงทไมปรารถนา ในเวลาเดยวกน เมอมภาวะชวตทตองการ กยอมมภาวะชวตทไมตองการอยดวยพรอมกน ภาวะชวตทถกยดเกยวเกาะไวน เรยกวา อ ภพ

เมอยดมนในภาวะชวตนน จงคดมงหมายหรอมเจตจานงเพอเปนอยางนนๆ หรอเพอหลกเลยงความเปนอยางนนๆ แลวลงมอกระทาการตางๆ เรมแตคดสรางสรรคปรงแตงแสวงวธการตางๆ และดาเนนการตามจดมงหมาย แตความคดและการกระทาทงหมดนนยอมถกผลกดนใหดาเนนไปในทศทาง และในรปแบบทอปาทานกาหนด คอ เปนไปตามอานาจของ

ความเชอถอ ความคดเหน ความเขาใจ ทฤษฎ วธการ ความพอใจ ชอบใจอยางใดอยางหนงทตนยดถอไว จงแสดงออกซงพฤตกรรมและกระทาการตางๆ โดยสอดคลองกบอปาทานนน

ตวอยางในชนหยาบ เชน อยากเกดเปนเทวดา จงยดถอในลทธคาสอน ประเพณ พธกรรม หรอแบบแผนความประพฤตอยางใดอยางหนงทเชอวาจะใหไปเกดไดอยางนน จงคด มงหมาย กระทาการตางๆ ไปตามความเชอนน จนถงวา ถาความยดมนรนแรง กทาใหมระบบพฤตกรรม ทเปนลกษณะพเศษจาเพาะตวเกดขนแบบใดแบบหนง

หรอตวอยางใกลเขามา เชน อยากเปนคนมเกยรต กยอมยดมนเอาคณคาอยางใดอยางหนงวาเปนความมเกยรต ยดมนในแบบแผนความ

ประพฤตทสอดคลองกบคณคานน ยดมนในตวตนทจะมเกยรตอยางนนๆ เจตจานง และการกระทา กมงไปในทศทางและรปแบบทยดไวนน พฤตกรรมตางๆ ทแสดงออกกมรปลกษณะสอดคลองกน

อยากไดของมคาของผอน จงยดมนในภาวะทตนจะเปนเจาของสงของนน จงยดมนในความเคยชน หรอวธการทจะใหไดสงของนนมา ไมรโทษ

ม า า ( . . ต ต) ๑๓๓

และความบกพรองของวธการทผด จงคดนก มงหมาย และกระทาการตามความเคยชนหรอวธการทยดไว กลายเปนการลกขโมย หรอการทจรตขน ความเปนเจาของทยดไวเดม กลายเปนความเปนโจรไป

โดยนยน เพอผลทปรารถนา มนษยจงทากรรมชว เปนบาป เปนอกศลบาง ทากรรมด เปนบญ เปนกศลบาง ตามอานาจความเชอถอความยดมนทผดพลาดหรอถกตองในกรณนนๆ

กระบวนพฤตกรรมทดาเนนไปในทศทางแหงแรงผลกดนของอปาทาน

นน และปรากฏรปลกษณะอาการสอดคลองกบอปาทานนน เปนกรรม พ

ภาวะแหงชวตทสบเนองมาจากกระบวนพฤตกรรมนน เชน ความเปนเทวดา ความเปนคนมเกยรต ความเปนเจาของ และความเปนโจร เปนตน เปนอปปตต พ อาจเปนภพ (ภาวะแหงชวต) ทตรงกบความตองการ หรอภพทไมตองการกได

ปฏจจสมปบาทชวงน เปนขนตอนสาคญในการทากรรมและรบผลของกรรม การกอนสย และการสรางบคลกภาพ

๑๐. พ ชาต: ชวตทเปนไปในภาวะตางๆ ทงหมดนน วาตามความหมายท

แท กคอขนธ ๕ ทเกด-ดบ เปลยนแปลงไป โดยมคณสมบตทสะสมเพม-ลดในดานตางๆ ตามเหตปจจยทงภายในและภายนอก ซงมเจตจานงคอเจตนาเปนตวนา ทาใหกระแสโดยรวมหรอกระบวนธรรมนนๆ ม

ลกษณะอาการอยางใดอยางหนง

ขนธ ๕ ทรวมเปนชวตนน เกดดบเปลยนแปลงอยทกขณะตลอดเวลา เมอกลาวถงความจรงนนดวยภาษาตามสมมต จงพดวาคนเรานเกด-แก-ตายอยทกขณะ อยางทอรรถกถาแหงหนงกลาววา

โดยปรมตถ เมอขนธทงหลาย เกดอย แกอย ตายอย การทพระผมพระ

ภาคตรสวา “ดกอนภกษ เธอเกด แก และตายอย ทกขณะ” ดงน กพงทราบ

วาเปนอนไดทรงแสดงใหเหนแลววา ในสตวทงหลายนนการเลงถงขนธเสรจ

อยแลวในตว”๑

๑ ขททก.อ. ๘๕

พทธธรรม๑๓๔

อยางไรกตาม สาหรบปถชน ยอมมใชมเพยงการเกด-ดบของขนธ ๕ ตามธรรมดาของธรรมชาตเทานน แตเมอมภพขนตามอปาทานแลว กเกดมตวตนซงสานกตระหนกขนมาวา “เรา” ไดเปนนนเปนน อยในภาวะชวตอนนนอนน ซงตรงกบความตองการ หรอไมตรงกบความตองการ พด

สนๆ วา ตวตนเกดขนในภพนน จงมตวเราทเปนเจาของ ตวเราทเปนโจร ตวเราทเปนคนไมมเกยรต ตวเราทเปนผชนะ ตวเราทเปนผแพ ฯลฯ

ในชวตประจาวนของปถชน การเกดของตวตนจะเหนไดเดนชดในกรณความขดแยง เชน การถกเถยง แมในการเถยงหาเหตผล ถาใชกเลส ไมใชปญญา กจะเกดตวตนทเปนนนเปนนขนมาชดวา เราเปนนาย เราเปนผมเกยรต (พรอมกบ เขาเปนลกนอง เขาเปนคนชนตา) นเปนความเหนของเรา เราถกขดแยง ทาใหความเปนนนเปนนดอยลงพรองลง หรอจะสญ

สลายไป ชาตจงยงชด เมอปรากฏชรามรณะ แตเพราะมชาตจงมชรา

มรณะได

๑๑. ชาต ชรามร ะ : เมอมตวตนทไดเปนอยางนนอยางน กยอมมตวตนทไมไดเปนอยางนนอยางน ตวตนทขาด พลาด หรอพรากจากความเปน

อยางนนอยางน ตวตนทถกคกคามดวยความขาด พลาด หรอพรากไปจากความเปนอยางนนอยางน และตวตนทถกกระทบกระทง ถกขดขวาง ขดแยง ใหกระแสความเปนอยางนนๆ สะดด หวนไหว สะเทอน ลด ดอยลง พรองลง เสอมลงไป ไมสมบรณเตมเปยมอยางทอยากใหเปนและ

อยางทยดถออย

เมอตวตนเกดมขนแลว กอยากจะดารงอยตลอดไป อยากจะเปนอยางนนอยางนอยางทตองการ หรออยากใหภาวะแหงชวตนนอยกบตวตน

ตลอดไป แตเมอตวตนเกดมขนได พองโตใหญขนได ตวตนกยอมเสอมสลายได แมเมอยงไมสญสลาย กถกคกคามดวยความพรอง ความดอย และความสญสลายทจะมมา จงเกดความหวาดกลวตอความถกหวนไหว กระทบกระแทก และความสญสลาย และทาใหเกดความยดมนผกพนตวตนไวกบภาวะชวตนนใหเหนยวแนนยงขน

ม า า ( . . ต ต) ๑๓๕

ความกลวตอความสญสลายแหงตวตนน เกดสบเนองมาจากความร

สกถกคกคามและหวาดกลวตอความตายของชวตนนนเอง ซงแฝงอยใน

จตใจอยางละเอยดลกซงตลอดเวลา และคอยบบคนพฤตกรรมทวๆ ไป

ของมนษย ทาใหหวาดกลวตอความพลดพราก สญสลาย ทาใหดนรนไขวควาภาวะชวตทตองการอยางเรารอน ทาใหเกรงกลวและผดหวงเมอไดรบทกขเวทนา และทาใหเสวยสขเวทนาอยางกระวนกระวาย พรอมดวยความหวาดกลวความพลดพราก ทงนโดยไมตระหนกรวา ทแทนน ชวตคอขนธทง ๕ เกด-ตายอยแลวตลอดเวลา

โดยนยน เมอตวตนเกดขนในภาวะชวตทไมตองการ ไมเกดในภาวะ

ชวตทตองการกด เมอตวตนเกดไดเปนอยางนนอยางน อยในภาวะชวตทตองการ แตตองสญสลายพรากไปกด ถกคกคามดวยความขาด พลาด และพรากจากภาวะชวตทตองการกด ความทกขแบบตางๆ ยอมเกดขน คอ เกดโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส และในภาวะแหงความทกขเชนน จตใจกขนมวเศราหมอง ไมรไมเขาใจหรอไมมองสงตางๆ ตามความเปนจรง มความคบของขดใจ ความหลงใหล และความมดบอด อนเปนลกษณะของอวชชา จงเกดการดนรนหาทางออกดวยวธการแหงอวชชาตามวงจรตอไป

ตวอยางงายๆ ในชวตประจาวน เมอมการแขงขน และมการชนะเกดขน สาหรบปถชนจะไมมเพยงการชนะทเปนเหตการณทางสงคม ซงม

ความหมายและวตถประสงคตามทตกลงกาหนดวางกน (สมมต) ไวเทา

นน แตจะมความเปนผชนะทยดมนไวกบความหมายพเศษบางอยาง

เฉพาะตวดวยอปาทาน (ภพ) ดวย ในบางโอกาส โดยเฉพาะในกรณของคนมกหยงผยอง หรอในกรณเกดเรองกระทบกระเทอนใจ กจะเกดความรสกโผลขนมาวา เราเปนผชนะ = ตวเราเกดขนในความเปนผชนะ (ชาต) แตความเปนผชนะของเราในความหมายสมบรณเตมตว ตองพวงเอา

ความมเกยรต ความยกยองเยนยอ ความไดผลประโยชน ความนยมชมชอบ การยอมรบของผอน เปนตน ไวดวย ความเกดของตวเราในความ

พทธธรรม๑๓๖

ชนะ หรอความชนะของเรา จงเกดพรอมกบการทจะตองมผยอมรบ ยกยองเชดช การทาใหผใดผหนงแพไปได การไดทาหรอแสดงออกอะไรสกอยางทสดขดของความอยาก ฯลฯ อยางใดอยางหนง หรอหลายอยาง

จากนน ในขณะเดยวกบทตวเราในฐานะผชนะ พรอมทงความหมาย

ตางๆ ทพวงอยกบมน เกดขน ความสมหวง หรอไมสมหวงกเกดขน เมอสมหวง กจะตามมาดวยความรสกทจะตองผกพนมดตวไวกบความเปนผชนะนนใหแนนแ น เพราะกลววาความเปนผชนะจะสญสนไปจากตน กลววา ความยอมรบนยมยกยองเชดชทไดรบในฐานะนน จะไมคงอย

อยางเดม จะลดนอยลง เสอมไป หรอหมดไปจากตน เมอพบเหนผใดผหนงแสดงอาการไมเชดชใหเกยรตอยางทหวง หรอเทาทหวง หรอการยกยองเชดชเกยรตทเคยไดอย มาลดนอยลง กยอมเกดความขนมวหมน

หมองใจและอปายาส เพราะตวตนในภาวะผชนะนนกาลงถกกระทบ

กระแทก หรอถกบบคนกาจดใหพรากไปเสยจากภาวะผชนะ คอกาลงถกคกคามดวยความเสอมโทรม (ชรา) และความสญสลาย (มรณะ) จากความเปนผชนะพรอมทงคณคาผนวกตางๆ ทยดไว (ภพ)

เมอภาวการณดาเนนไปเชนน ความรสกขนมวหมนหมอง กงวล ผดหวงตางๆ ทเกดขนทงหมด ซงมไดถกขดทงโดยสตและสมปชญญะ (ปญญา) กจะเขาหมกหมมทบถมในสนดาน มผลตอบคลกภาพ สภาพ

ชวตจตใจ และพฤตกรรมของบคคลนน ตามวงจรปฏจจสมปบาทตอไป เปนการเสวยเวทนาอยางทเรยกวาหมกตวหรอผกมดตว

ขอใหตงขอสงเกตงายๆ วา เมอมตวตน (ในความรสก) เกดขน กยอมมความกนเนอท เมอกนเนอท กมขอบเขต หรอถกจากด เมอถกจากด กม

การแยกตวออกตางหาก เมอมการแยกตวออกตางหาก กมการแบงวาตว

เราและมใชตวเรา เมอตวตนของเราเกดขนแลว กขยายตวเบงพองออก

พรอมดวยความอยากไดอยากเดนอยากแสดงตอตวตนอนๆ พลงออกมา แตตวตนและความอยากนนไมสามารถขยายออกไปอยางอสระไมมทสด ตองถกฝนกดหรอขมไวโดยบคคลนนเอง ในกรณทเขามความสานกใน

ม า า ( . . ต ต) ๑๓๗

การแสดงตวแกผอนวาตนเปนคนด หรอถาตนเองไมกดหรอขมไว ปลอยใหแสดงออกเตมท กยอมเกดการปะทะขดแยงภายนอก และแมแสดง

ออกไดเตมท กทาใหพลงในตนเองลดนอยลง เสรมกาลงความอยากให

แรงยงๆขน และความรสกพรองใหมากขนๆ ในคราวตอๆไป เปนการเพมโอกาสใหแกความขดแยงและการปะทะทจะแรงยงๆ ขน และหมดความ

เปนตวของตวเองลงไปทกท ความสมบรณเตมอยากจงไมม และความกดดนขดแยงกระทบกระทงบบคน ยอมเกดขนไดในทกกรณ

อยางไรกด ตวอยางทกลาวมาน มงความเขาใจงายเปนสาคญ บางตอนจงมความหมายผวเผน ไมใหความเขาใจแจมแจงลกซงเพยงพอ โดยเฉพาะหวขอทยากๆ เชน า า และ า

มต ม เปนตน ตวอยางทแสดงในขออวชชา เปน เรองทมไดเกดขนเปนสามญ ในทกชวงขณะของชวต ชวนใหเหนไดวา มนษยปถชนสามารถเปนอยในชวตประจาวนโดยไมมอวชชาเกดขนเลย หรอเหนวา ปฏจจสมปบาทไมใชหลกธรรมทแสดงความจรงเกยวกบชวตอยางแทจรง จงเหนวาควรอธบาย

ความหมายลกซงของบางหวขอทยากใหละเอยดชดเจนออกไปอก

. ความหมายลก งขององคธรรมบางขอ

ก. อาสวะหลอเลยงอวชชา ทเปดชองแกสง าร

ตามปกต มนษยปถชนทกคน เมอประสบสงใดสงหนง หรออยใน

สถานการณอยางใดอยางหนง จะแปลความหมาย ตดสนสงหรอเหตการณนน พรอมทงคดหมาย ตงเจตจานง แสดงออกซงพฤตกรรม และกระทาการตางๆ ตามความโนมเอยง หรอตามแรงผลกดนตอไปน คอ

๑. ความใฝในการสนองความตองการทางประสาททง ๕ (กาม)๒. ความใฝหรอหวงในความมอยคงอยของตวตน การทตวตนจะได

เปนอยางนนอยางน และการทตนจะดารงคงอยในภาวะทอยาก

เปนนนยงยนตลอดไป (ภพ)

พทธธรรม๑๓๘

๓. ความเคยชน ความเชอถอ ความเขาใจ ทฤษฎ แนวความคดอยางใดอยางหนงทสงสมอบรมมา และยดถอเชดชไว (ท )

๔. ความหลง ความไมเขาใจ คอ ความไมตระหนกรและไมกาหนดรความเปนมาเปนไป เหต ผล ความหมาย คณคา วตถประสงค ตลอด

จนความสมพนธของสงตางๆ หรอเหตการณทงหลายตามสภาวะ

โดยธรรมชาตของมนเอง ความหลงผดวามตวตนทเขาไปกระทา

และถกกระทากบสงตางๆ ไมมองเหนความสมพนธทงหลาย ใน

รปของกระบวนการแหงเหตปจจย พดสนๆ วา ไมรเหนตามทมนเปน แตรเหนตามทคดวามนเปน หรอคดใหมนเปน (อวชชา)

โดยเฉพาะขอ ๓ และ ๔ นน จะเหนไดวาเปนสภาพทสมพนธตอเนองกน คอเมอไมไดกาหนดร หลงเพลนไป กยอมทาไปตามความเคยชน ความเชอถอ ความเขาใจทสงสมอบรมมากอน

อนง ขอ ๓-๔ น มความหมายกวางขวางมาก รวมไปถง นสย ความเคยชน ทศนคต แบบแผน ความประพฤตตางๆ ทเปนผลมาจากการศกษาอบรม คานยมหรอคตนยมทางสงคม การถายทอดทางวฒนธรรม เปนตน สงเหลานแสดงอทธพลสมพนธกบขอท ๑ และ ๒ นน กลายเปนตวการกาหนดและควบคมความรสกนกคดและพฤตกรรมทงหมดของบคคล ตงตนแตวาจะใหชอบอะไร ตองการอะไร จะสนองความตองการของตนในรปแบบและทศทางใด แสดงพฤตกรรมออกมาอยางไร คอเปนสงทแฝงอยลกซงในบคคล

และคอยบญชาพฤตกรรมของบคคลนน โดยเจาตวไมรตวเลยในความเขาใจตามปกต บคคลนนยอมรสกวาตวเขากาลงกระทากาลง

ประพฤตอยางนนๆ ดวยตนเอง ตามความตองการของตนเองอยางเตมท แตแทจรงแลว นบเปนความหลงผดทงสน เพราะถาสบสาวลงไปใหชดวา เขา

ตองการอะไรแน ทาไมเขาจงตองการสงทเขาตองการอยนน ทาไมเขาจงกระทาอยางทกระทาอยนน ทาไมจงประพฤตอยางทประพฤตอยนน กจะเหนวาไมม

อะไรทเปนตวของเขาเองเลย แตเปนแบบแผนความประพฤตทเขาไดรบถาย

ทอดมาในการศกษาอบรมบาง วฒนธรรมบาง ความเชอถอทางศาสนาบาง

ม า า ( . . ต ต) ๑๓

เปนความนยมในทางสงคมบาง เขาเพยงแตเลอกและกระทาในขอบเขตแนว

ทางของสงเหลาน หรอทาใหแปลกไปอยางใดอยางหนง โดยเอาสงเหลานเปนหลกคดแยกออกไปและสาหรบเทยบเคยงเทานนเอง สงทเขายดถอวาเปนตวตนของเขานน จงไมมอะไรนอกไปจากสงทอยในขอ ๑ ถง ๔ เทานนเอง สงเหลานนอกจากไมมตวมตนแลว ยงเปนพลงผลกดนทอยพนอานาจควบคม

ของเขาดวย จงไมมทางเปนตวตนของเขาไดเลยในทางธรรมเรยกสงทงสนวา อาสวะ ๔ (inflowing impulses หรอ

influxes หรอ biases)อยางท ๑ เรยก กามาสวะ (sense-gratification)อยางท ๒ เรยก วาสวะ (existence หรอ self-centered pursuits)อยางท ๓ เรยก ท าสวะ (views)อยางท ๔ เรยก อว าสวะ (ignorance)บางแหงตดขอ ๓ ออก เหลอเพยงอาสวะ ๓๑

จงเหนไดวา อาสวะตางๆ เหลาน เปนทมาแหงพฤตกรรมของมนษยปถชนทกคน เปนตวการททาใหมนษยหลงผด ยดถอในความเปนตวตนทพรา

มว อนเปนอวชชาชนพนฐาน แลวบงคบบญชาใหนกคดปรงแตง แสดงพฤตกรรม และกระทาการตางๆ ตามอานาจของมนโดยไมรตวของตวเอง เปนขนเรมตนวงจรแหงปฏจจสมปบาท คอ เมออาสวะเกดขน อวชชากเกดขน แลวอวชชากเปนปจจยใหเกดสงขาร ในภาวะทแสดงพฤตกรรมดวยความหลงวา

ตวตนทาเชนน กลาวไดดวยคายอนแยงวา มนษยไมเปนตวของตวเอง เพราะพฤตกรรมถกบงคบบญชาดวยสงขารทเปนแรงขบไรสานกทงสน

กลาวโดยสรปเพอตดตอนใหชด ภาวะทเปนอวชชา กคอ การไมมองเหนไตรลกษณ โดยเฉพาะความเปนอนตตา ตามแนวปฏจจสมปบาท คอ ไมรตระหนกวา สภาพทถอกนวาเปนสตว บคคล ตวตน เรา เขา นน เปนเพยงกระแสแหงรปธรรมนามธรรมสวนยอยตางๆ มากมาย ทสมพนธเนองอาศย

๑ อาสวะ ๓ = กามาสวะ ภวาสวะ อวชชาสวะ. ด ท.ม. ๑๐/๗๖/๙๖; ส.ส . ๑๘/๕๐๔/๓๑๕, ฯลฯ อาสวะ ๔ = กามาสวะ ภวาสวะ ทฏฐาสวะ อวชชาสวะ ด อภ.ว. ๓๕/๙๖๑/๕๐๔ ฯลฯ

พทธธรรม๑๔๐

เปนเหตปจจยสบตอกน โดยอาการเกดสลายๆ ทาใหกระแสนนอยในภาวะทกาลงแปรรปอยตลอดเวลา

พดใหงายขนวา บคคลกคอผลรวมแหงความรสกนกคด ความ

ปรารถนา ความเคยชน ความโนมเอยง ทศนคต ความร ความเขาใจ ความเชอถอ (ตงแตขนหยาบทผดหรอไมมเหตผล จนถงขนละเอยดทถกตองและมเหตผล) ความคดเหน ความรสกในคณคาตางๆ ฯลฯ ทงหมดในขณะนนๆ ทเปนผลมาจากการถายทอดทางวฒนธรรม การศกษาอบรม และปฏกรยา

ตางๆ ทงทเกดขนภายใน และทมตอสงแวดลอมทงหลาย อนกาลงดาเนนไปอยตลอดเวลา

เมอไมตระหนกรเชนน จงยดถอเอาสงเหลานอยางใดอยางหนง เปนตวตนของตนในขณะหนงๆ เมอยดถอสงเหลานเปนตวตน กคอถกสงเหลานน

หลอกเอา จงเทากบตกอยในอานาจของมน ถกมนชกจงบงคบเอา ใหเหนวาตวตนนนเปนไปตางๆ พรอมทงความเขาใจวา ตนเองกาลงทาการตางๆ ตามความตองการของตน เปนตน

ทกลาวมาน นบวาเปนคาอธบายในหวขออวชชาเปนปจจยใหเกดสงขารในระดบทจดวาละเอยดลกซงกวากอน สวนหวขอตอจากนไปถงเวทนา เหนวาไมยากนก พอจะมองเหนไดตามคาอธบายทกลาวมาแลว จงขามมาถงตอน

สาคญอกชวงหนง คอ ตณหาเปนปจจยใหเกดอปาทาน ซงเปนชวงของกเลสเหมอนกน

. ต หา อาศยอวชชา ดยสมพน กบทฏ

ตณหาทง ๓ อยางทพดถงมาแลวนน กคออาการแสดงออกของตณหาอยางเดยวกน และมอยเปนสามญโดยครบถวนในชวตประจาวนของปถชน

ทกคน แตจะเหนไดตอเมอวเคราะหดสภาพการทางานของจตในสวนลก เรมแตมนษยไมรไมเขาใจและไมรจกมองสงทงหลายในรปของกระบวนการแหง

ความสมพนธกนของเหตปจจยตางๆ ตามธรรมชาต จงมความรสกมวๆ อยวามตวตนของตนอยในรปใดรปหนง มนษยจงมความอยากทเปนพนฐาน

ม า า ( . . ต ต) ๑๔๑

สาคญ คอ ความอยากมอยเปนอย หรออยากมชวตอย ซงหมายถงความอยากใหตวตนในความรสกมวๆ นนคงอยยงยนตอไป๑

แตความอยากเปนอยน สมพนธกบความอยากได คอไมใชอยากเปนอยเฉยๆ แตอยากอยเพอเสวยสงทอยากได คอเพอเสวยสงทจะใหสขเวทนาสนองความตองการของตนตอไป จงกลาวไดวา ทอยากเปนอยกเพราะอยากได เมออยากได ความอยากเปนอยกยงรนแรงขน

เมอความอยากเปนอยรนแรง อาจเกดกรณท ๑ คอ ไมไดสงทอยากทนอยาก จงเกดปฏกรยาขน คอ ภพ หรอความมชวตเปนอยในขณะนน ไมเปนทนาชนชม ชวตขณะนนเปนทขดใจ ทนไมได อยากใหดบสญไปเสย ความอยากใหดบสญจงตดตามมา แตทนทนนเอง ความอยากไดกแสดงตวออกมาอก จงกลววาถาดบสญไปเสย กจะไมไดเสวยสขเวทนาทอยากไดตอไป ความอยากเปนอยจงเกดตามตดมาอก

ในกรณท ๒ ไมไดทอยาก หรอกรณท ๓ ไดไมเตมขดทอยาก ไดไมสมอยาก หรอกรณท ๔ ไดแลวอยากไดอนตอไป กระบวนการกดาเนนไปในแนวเดยวกน แตกรณทนบวาเปนพนฐานทสดและครอบคลมกรณอนๆ ทง

หมด กคออยากยงๆ ขนไปเมอกาหนดจบลงทขณะหนงขณะใดกตาม จะปรากฏวามนษยกาลงแส

หาภาวะทเปนสขกวาขณะทกาหนดนนเสมอไป ปถชนจงปดหรอผละทงจาก

ขณะปจจบนทกขณะ ขณะปจจบนแตละขณะ เปนภาวะชวตททนอยไมได อยากใหดบสญหมดไปเสย อยากใหตนพนไป ไปหาภาวะทสนองความอยากไดตอไป ความอยากได อยากอย อยากไมอย จงหมนเวยนอยตลอดเวลาในชวตประจาวนของมนษยปถชน แตเปนวงจรทละเอยดชนดทกขณะจต อยางทแตละคนไมรตวเลยวา ชวตทเปนอยแตละขณะของตนกคอ การดนรนให

พนไปจากภาวะชวตในขณะเกา และแสหาสงสนองความตองการในภาวะชวตใหมอยทกขณะนนเอง

๑ ในทน แปล กามตณหาวา อยากได วตณหาวา อยากเปนอย ว วตณหาวา อยากใหดบสญ

พทธธรรม๑๔๒

เมอสบสาวลงไป ยอมเหนไดวา ตณหาเหลาน สบเนองมาจากอวชชานนเอง กลาวคอ เพราะไมรสงทงหลายตามทมนเปน ไมรจกมนในฐานะ

กระบวนการแหงเหตปจจยทสมพนธตอเนองกน จงเกดความเหนผดพนฐาน

เกยวกบเรองตวตนขนมาในรปใดรปหนง คอ เหนวาสงทงหลายมตวมตนเปนชนเปนอน เปนแนนอนตายตว ซงจะยงยนอยได๑ หรอไมกเหนวาสงทงหลายแตกดบสญสนสลายตวหมดไปไดเปนสงๆ เปนชนๆ เปนอนๆไป๒

มนษยปถชนทกคนมความเหนผดในรปละเอยดอยในตวทงสองอยาง จงมตณหา ๓ อยางนน คอ เพราะเขาใจมดมวอยในจตสวนลกวา สงทงหลายมตวตนยงยนแนนอนเปนชนเปนอน จงเกดความอยากในความเปนอยคงอยหรอภวตณหาได และอกดานหนง ดวยความไมร ไมแนใจ กเขาใจไปไดอกแนวหนงวา สงทงหลายเปนตวเปนตน เปนชนเปนอนแตละสวนละสวนไป มนสญสนหมดไป ขาดหายไปได จงเกดความอยากในความไมเปนอย หรอวภวตณหา ได ความเหนผดทงสองน สมพนธกบตณหาในรปของการเปด

โอกาสหรอเปดชองทางให

ถารเขาใจเหนเสยแลววาสงทงหลายเปนกระแส เปนกระบวนการแหง

เหตปจจยทสมพนธตอเนองกน กยอมไมมตวตนทจะยงยนตายตวเปนชน

เปนอนได และกยอมไมมตวตนเปนชนเปนอนทจะหายจะขาดสญไปได ตณหา(ภวตณหา และวภวตณหา) กไมมฐานทกอตวได

สวนกาม ณหา กสบเนองจากความเหนผดทงสองนนดวย เพราะกลว

วาตวตนหรอสขเวทนากตามจะขาดสญสนหายหมดไปเสย จงเรารอนแสหาสขเวทนาแกตน และเพราะเหนวาสงทงหลายเปนตวเปนตนเปนชนเปนอนแน

นอนคงตวอยได จงดนรนไขวควา กระทายาใหหนกแนนใหมนคงอยใหไดในรปทหยาบ ตณหาแสดงอาการออกมาเปนการดนรนแสหาสงสนอง

๑ สสส ท = ความเหนวาเทยง วายงยนตายตวตลอดไป๒ อ เฉทท = ความเหนวาขาดสญ ตดขาดดบหาย ทงสองอยางน เปนความเหนผดวามตวตนในรปใดรปหนงทงสน อยางแรกชดอยแลว แตอยางหลงอธบายสนๆ ไดวา เพราะเหนวาสงทงหลายมตวมตน เปนชนเปนอนเปนสวนๆ จงเหนวาสงเหลาน หรอตวตนเหลาน สญสนดบหาย ขาดตอนหมดไปไดด ตอนวาดวย ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา ขางหนา

ม า า ( . . ต ต) ๑๔๓

ความตองการตางๆ การแสหาภาวะชวตทใหสงสนองความตองการเหลานน ความเบอหนายสงทมแลว ไดแลว เปนแลว ความหมดอาลยตายอยาก ทนอยไมไดโดยไมมสงสนองความตองการใหมๆ เรอยๆ ไป

ภาพทเหนไดชดกคอ มนษยทเปนตวของตวเองไมได ถาปราศจากสงสนองความตองการทางประสาททง ๕ แลว กมแตความเบอหนาย วาเหว ทนไมไหว ตองเทยวดนรนไขวควาสงสนองความตองการใหมๆ อยตลอดเวลา เพอหนจากภาวะเบอหนายตวเอง ถาขาดสงสนองความตองการ หรอไมได

ตามทตองการเมอใด กผดหวง ชวตหมดความหมาย เบอตวเอง ชงตวเอง ความสข ความทกขจงขนตอปจจยภายนอกอยางเดยว เวลาวางจงกลบเปน

โทษ เปนภยแกมนษยไดทงสวนบคคลและสงคม ความเบอหนาย ความซมเศรา ความวาเหว ความไมพอใจ จงมมากขน ทงทมสงสนองความตองการมากขน และการแสวงหาความปรนปรอทางประสาทสมผสตางๆ จงหยาบและรอนแรงยงขน

การตดสงเสพยตดตางๆ กด การใชเวลาวางทาความผดความชวของเดกวยรนกด ถาสบคนลงไปในจตใจอยางลกซงแลว จะเหนวาสาเหตสาคญ กคอ ความทนอยไมได ความเบอหนายจะหนไปใหพนจากภพทเขาเกดอยใน

ขณะนนนนเอง

ในกรณทมการศกษาอบรม ไดรบคาแนะนาสงสอนทางศาสนา มความ

เชอถอในทางทถกตอง หรอยดถอในอดมคตทดงามตางๆ แลว (อวชชาไมมดบอดเสยทเดยว) เกดความใฝจะเปนในทางทด ตณหากถกผนมาใชในทางทดได จงมการทาดเพอจะไดเปนคนด การขยนหมนเพยร เพอผลทหมายระยะยาว การบาเพญประโยชนเพอเกยรตคณ หรอเพอไปเกดในสวรรค การใช

เวลาวางใหเปนประโยชน ตลอดจนการอาศยตณหาเพอละตณหากได

ค. อปาทาน เปนเงอนปมสาค ทปนวงจรชวต

กเลสทสบเนองจากตณหา ไดแก อปาทาน (ความยดมนถอมน) ซงม ๔ อยาง คอ

พทธธรรม๑๔๔

๑. กาม าทาน ค าม ม าม๑ (clinging to sensuality): เมออยากได ดนรน แสหา กยดมนตดพนในสงทอยากไดนน เมอไดแลวกยดมนเพราะอยากสนองความตองการใหยงๆ ขนไป และกลวหลดลอยพรากไปเสย ถงแมผดหวงหรอพรากไป กยงปกใจมนดวยความผกใจอาลย พรอมกนนน ความยดมนกยงแนนแ นขน เพราะสงสนองความตองการตางๆ ไมใหภาวะเตมอมหรอสนองความตองการไดเตมขดทอยากจรงๆ ในคราวหนงๆ จง

พยายามเพอเขาถงขดทเตมอยากนนดวยการกระทาอกๆ และเพราะสงเหลา

นนไมใชของของตนแทจรง จงตองยดมนไวดวยความรสกจงใจตนเองวาเปนของของตนในแงใดแงหนงใหได ความคดจตใจของปถชนจงไปยดตดผกพน

ของอยกบสงสนองความอยากอยางใดอยางหนงอยเสมอ ปลอดโปรง เปน

อสระ และเปนกลางไดยาก. ท าทาน ค าม ม ตา (clinging to

views): ความอยากใหเปน หรอไมใหเปนอยางใดอยางหนงตามทตนตองการ ยอมทาใหเกดความเอนเอยงยดมนในทฏฐ ทฤษฎ หรอหลกปรชญาอยางใดอยางหนงทเขากบความตองการของตน ความอยากไดสงสนองความตองการของตน กทาใหยดมนในหลกการ แนวความคด ความเหน ลทธ หลกคาสอนท

สนอง หรอเปนไปเพอสนองความตองการของตน เมอยดถอความเหน หรอ

หลกความคดอนใดอนหนงวาเปนของตนแลว กผนวกเอาความเหน หรอหลกความคดนน เปนตวตนของตนไปดวย จงนอกจากจะคดนกและกระทาการ

ตางๆ ไปตามความเหนนนๆ แลว เมอมทฤษฎหรอความเหนอนๆ ทขดแยงกบความเหนทยดไวนน กรสกวาเปนการคกคามตอตวตนของตนดวย เปน

การเขามาบบคนหรอจะทาลายตวตนใหเสอมดอยลง พรองลง หรอสลายไปอยางใดอยางหนง จงตองตอสรกษาความเหนนนไวเพอศกดศรเปนตนของตว

ตน จงเกดการขดแยงทแสดงออกภายนอก เกดการผกมดตวใหคบแคบ สรางอปสรรค กกปญญาของตนเอง ความคดเหนตางๆ ไมเกดประโยชนตามความหมายและวตถประสงคแทๆ ของมน ทาใหไมสามารถถอเอาประโยชน ๑ กาม = สงสนองความตองการทางประสาททง ๕ และความใครในสงสนองความตองการเหลานน

ม า า ( . . ต ต) ๑๔๕

จากความร และรบความรตางๆ ไดเทาทควรจะเปน๑

๓. สลพพ าทาน ค าม ม ล ล ต (clinging to mere rule and ritual): ความอยากได อยากเปนอย ความกลวตอความสญสลายของตวตน โดยไมเขาใจกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาต ผสมกบ

ความยดมนในทฏฐอยางใดอยางหนง ทาใหทาการตางๆ ไปตามวธปฏบตท

สกวายดถอมา เปนแบบแผน หรอประพฤตปฏบตไปตามๆ กนอยางงมงายในสงทนยมวาขลง วาศกดสทธ ทจะสนองความอยากของตนได ทงทไมมองเหนความสมพนธโดยทางเหตผล

ความอยากใหตวตนคงอย มอย และความยดมนในตวตน แสดงออกมาภายนอกหรอทางสงคม ในรปของความยดมน ในแบบแผนความประพฤตตางๆ การกระทาสบๆกนมา ระเบยบวธ ขนบธรรมเนยมประเพณ ลทธพธ ตลอดจนสถาบนตางๆ ทแนนอนตายตว วาจะตองเปนอยางนนๆ โดยไม

ตระหนกรในความหมาย คณคา วตถประสงค และความสมพนธโดยเหตผล กลายเปนวามนษยสรางสงตางๆ เหลานขนมาเพอกดกน ปดลอมตวเอง และทาใหแขงทอ ยากแกการปรบปรงตว และการทจะไดรบประโยชนจากสงทง

หลายทตนเขาไปสมพนธ

ในเรองสลพพ าทานน มคาอธบายของทานพทธทาสภกข ตอนหนง ทเหนวาจะชวยใหความหมายชดเจนขนอก ดงน

เมอมาประพฤตศล หรอธรรมะขอใดขอหนงแลว ไมทราบความมงหมาย ไมคานงถงเหตผล ไดแตลงสนนษฐานเอาเสยวาเปนของศกด

สทธ เมอลงไดปฏบตของศกดสทธแลว ยอมตองไดรบผลดเอง ฉะนน คนเหลานจงสมาทานศล หรอประพฤตธรรมะ แตเพยงตามแบบฉบบ ตามตวอกษร ตามประเพณ ตามตวอยาง ทสบปรมปรากนมาเทานน ไมเขาถงเหตผลของสงนนๆ แตเพราะอาศยการประพฤตกระทามาจน

ชน การยดถอจงเหนยวแนน เปนอปาทานชนดแกไขยาก...ตางจาก

๑ ทฏฐทสนองตณหาขนพนฐานทสดกคอ สสสตทฏฐ กบ อจเฉททฏฐ และทฏฐทอยในเครอเดยวกน

พทธธรรม๑๔๖

อปาทานขอทสองขางตน ซงหมายถงการถอในตวทฏฐ หรอความคดความเหนทผด สวนขอน เปนการยดถอในตวการปฏบต หรอการ

กระทาทางภายนอก๑

. อ วาท าทาน ค าม ม า าต ต (clinging to the ego-belief): ความรสกวามตวตนทแทจรงนน เปนความหลงผดทมเปนพนฐานอยแลว และยงมปจจยอนๆ ทชวยเสรมความรสกนอก เชนภาษา อนเปนถอยคาสมมตสาหรบสอความหมาย ทชวนใหมนษยผตดบญญตมองเหนสง

ตางๆ แยกออกจากกนเปนตวตนทคงท แตความรสกนกลายเปนความยดมนเพราะตณหาเปนปจจย กลาวคอ เมออยากไดกยดมนวามตวตนทเปนผไดรบและเสวยสงทอยากนน มตวตนทเปนเจาของสงทไดนน เมออยากเปนอย กอยากใหมตวตนอนใดอนหนงเปนอย คงอย เมออยากไมเปนอย กยดในตวตนอนใดอนหนงทจะใหสญสลายไป เมอกลววาตวตนจะสญสลายไป กยง

ตะเกยกตะกายยาความรสกในตวตนใหแนนแ นหนกขนไปอก

ทสาคญคอ ความอยากนนสมพนธกบความรสกวามเจาของผมอานาจควบคม คอมตวตนทเปนนายบงคบบญชาสงตางๆ ใหเปนไปอยางทอยากใหเปนได และกปรากฏคลายกบวามการบงคบบญชาไดสมปรารถนาบางเหมอนกน จงหลงผดไปวามตวฉนหรอตวตนของฉนทเปนเจาของ เปนนายบงคบสงเหลานนได แตความจรงมอยวา การบงคบบญชานน เปนไปไดเพยงบางสวนและชวคราวเทานน เพราะสงทยดวาเปนตวตนนน กเปนเพยงปจจยอยางหนงในกระบวนการแหงเหตปจจย ไมสามารถบงคบบญชาสงอนๆ ทเขาไปยด ใหเปนไปตามทอยากใหเปนไดถาวรและเตมอยากจรงๆ การทรสกวาตวเปนเจา

ของควบคมบงคบบญชาไดอยบาง แตไมเตมสมบรณจรงๆ เชนน กลบเปนการยาความหมายมน และตะเกยกตะกายเสรมความรสกวาตวตนใหแนน

แ นยงขนไปอก

เมอยดมนในตวตนดวยอปาทาน กไมรจกทจะจดการสงตางๆ ตาม

๑ พระอรยนนทมน, ล า า, สวชานน พ.ศ. ๒๔๙๙, หนา ๖๐

ม า า ( . . ต ต) ๑๔๗

เหตตามปจจยทจะใหมนเปนไปอยางนนๆ กลบหลงมองความสมพนธผด ยกเอาตวตนขนยดไวในฐานะเจาของทจะบงคบควบคมสงเหลานนตามความ

ปรารถนา เมอไมทาตามกระบวนการแหงเหตปจจย และสงเหลานนไมเปนไปตามความปรารถนา ตวตนกถกบบคนดวยความพรอง เสอมดอย และความสญสลาย ความยดมนในตวตนนนบวาเปนขอสาคญ เปนพนฐานของความ

ยดมนขออนๆ ทงหมด๑

วาโดยสรป อปาทานทาใหมนษยปถชนมจตใจไมปลอดโปรงผองใส ความคดไมแลนคลองไปตามกระบวนการแหงเหตปจจย ไมสามารถแปล

ความหมาย ตดสน และกระทาการตางๆ ไปตามแนวทางแหงเหตปจจยตามทมนควรจะเปนโดยเหตผลบรสทธ แตมความตดของ ความเอนเอยง ความคบแคบ ความขดแยง และความรสกถกบบคนอยตลอดเวลา ความบบคนเกดขนเพราะความยดวาเปนตวเรา ของเรา เมอเปนตวเรา ของเรา กตองเปนอยางทเราอยากใหเปน แตสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย ไมใชเปนไปตามทเราอยากใหเปน

เมอมนไมอยในบงคบของความอยาก กลบเปนอยางอนไปจากทอยากใหเปน ตวเรากถกขดแยงกระทบกระแทกบบคน สงทยดถกกระทบเมอใด ตวเรากถกกระทบเมอนน สงทยดไวมจานวนเทาใด ตวเราแผไปถงไหน ยดไวดวยความแรงเทาใด ตวเราทถกกระทบ ขอบเขตทถกกระทบ และความแรงของการกระทบ กมมากเทานน และผลทเกดขน มใชเพยงความทกขเทานน แตหมายถงชวตทเปนอยและกระทาการตางๆ ตามอานาจความยดอยาก ไมใชเปนอยและทาการดวยปญญาตามเหตปจจย จงเปนเหตใหการงานททาไม

สาเรจผลด หรอยากทจะไดผลด กบทงยงพวงเอาปญหาจกจกวนวายนอก

เรองตามมาอกมากมายโดยไมสมควร

๑ อ าทาน มาใน ท.ปา. ๑๑/๒๖๒/๒๔๒; อภ.ว. ๓๕/๙๖๓/๕๐๖; โดยเฉพาะอตตวาทปาทานนน เมอวเคราะหออกไปจะเหนวา เปนการยดมนในเรองขนธ ๕ อยางใดอยางหนง ตามบาลวา “ปถชน...ยอมเขาใจวารปเปนอตตา หรอเขาใจวาอตตามรป หรอเขาใจวารปอยในอตตา หรอเขาใจวาอตตาอยในรป เขาใจวาเวทนา.....สญญา.....สงขาร (ทานองเดยวกน) เขาใจวาวญญาณเปนอตตา หรออตตามวญญาณ หรอวาวญญาณอยในอตตา หรอวาอตตาอยในวญญาณ”

พทธธรรม๑๔๘

ตอจากอปาทาน กระบวนการดาเนนตอไปถงขน ภพ ชาต ชรามรณะ จนเกด โสกะ ปรเทวะ เปนตน ตามแนวทอธบายมาแลว เมอเกด โสกะ ปรเทวะ เปนตนแลว บคคลยอมหาทางออกดวยการคด ตดสนใจ และกระทาการตางๆ ตามความเคยชน ความโนมเอยง ความเขาใจ และความคดเหนทยดมนสะสมไวอก โดยไมมองเหนภาวะทประสบในขณะนนๆ ตามทมนเปนของมนจรงๆ วงจรจงเรมขนทอวชชา แลวหมนตอไปอยางเดม

ง. การ อนเบาป หา เมอยงมอวชชาและต หา

แมอวชชาจะเปนกเลสพนฐาน เปนทกอตวของกเลสอนๆ แตในขน

แสดงออกเปนพฤตกรรมตางๆ ตณหายอมเปนตวชกจง เปนตวบงการและ

แสดงบทบาททใกลชดเหนไดชดเจนกวา ดงนน ในทางปฏบต เชนในอรยสจ ๔ จงถอวาตณหาเปนเหตใหเกดทกข

เมออวชชาเปนไปอยางมดบอดเลอนลอย ตณหาไมมหลก ไมถกควบคม เปนไปสดแตจะใหสนองความตองการไดสาเรจ ยอมมทางใหเกดกรรม

ฝายชวมากกวาฝายด แตเมออวชชาถกปรงแปลงดวยความเชอถอในทางทด

งาม ไดรบอทธพลจากความคดทถกตอง หรอจากความเชอทมเหตผล ตณหาถกชกจงใหเบนไปสเปาหมายทดงาม ถกควบคมขดเกลา และขบใหพงไป

อยางมจดหมาย กยอมใหเกดกรรมฝายด และเปนประโยชนไดอยางมาก และถาไดรบการชกนาอยางถกตอง กจะเปนเครองอปถมภ สาหรบกาจด

อวชชาและตณหาไดตอไปดวย

วถอยางแรกเปนวถแหงความชว แหงบาปอกศล อยางหลงเปนวถแหงความด แหงบญกศล คนดและคนชวตางกยงมทกขอยตามแบบของตนๆ แตวถฝายดเทานนทสามารถนาไปสความสนทกข ความหลดพน และความเปนอสระได

ตณหาทถกใชในทางทเปนประโยชนนน มตวอยางถงขนสงสด เชน :-

ดกรนองหญง ภกษในธรรมวนยน ไดยนวา ภกษชอน กระทาใหแจงซงเจ

โตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ฯลฯ เธอจงมความดารวา เมอไร

ม า า ( . . ต ต) ๑๔

หนอ เราจกกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต ฯลฯ บาง สมยตอมา

เธออาศยตณหาแลวละตณหาเสยได ขอทเรากลาววา กายนเกดจากตณหา

พงอาศยตณหา ละตณหาเสย เราอาศยความ ขอนเองกลาว๑

ถาไมสามารถทาอยางอน นอกจากเลอกเอาในระหวางตณหาดวยกน พงเลอกเอาตณหาในทางทดเปนแรงชกจงในการกระทา แตถาทาได พงเวน

ตณหาทงฝายชวฝายด เลอกเอาวถแหงปญญา อนเปนวถทบรสทธ อสระ และไรทกข

. ป จจสมปบาทใน านะม เ นธรรมเทศนา

ความเขาใจในปฏจจสมปบาท เรยกวาเปนสมมาท หรอเหนถกตอง และความเหนทถกตองนเปนความเหนชนดทเรยกวาเปนกลางๆ ไมเอยงสด

ไปทางใดทางหนง ปฏจจสมปบาทจงเปนหลกหรอกฎทแสดงความจรงเปน

กลางๆ ไมเอยงสด อยางทเรยกวา “มชเ น รรมเทศนา”ความเปนกลางของหลกความจรงน เหนไดโดยการเทยบกบลทธหรอ

ทฤษฎเอยงสดตางๆ และความเขาใจปฏจจสมปบาทโดยถกตอง จะตองแยกออกจากทฤษฎเอยงสดเหลานดวย ดงนน ในทนจงควรนาทฤษฎเหลานมา

แสดงไวเปรยบเทยบเปนคๆ โดยการใชวธอางพทธพจนเปนหลก และอธบายใหนอยทสด

คท ๑: ๑. อตถกวาท ๒ ลทธวาสงทงหลายมอยจรง (extreme realism)๒. นตถกวาท ลทธวาสงทงหลายไมมจรง (nihilism)

ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา “สมมาทฏฐ สมมาทฏฐ” ดงน แคไหน จงจะชอวาเปนสมมาทฏฐ?

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๕๙/๑๙๕๒ ในกรณของลทธ หรอทฤษฎตางๆ คาวา “วาทะ” เปลยนเรยกวา “ท ” ไดทกแหง ดงนน วาทะทงสองน และตอจากนไป จงเรยกไดอกอยางหนงวา อตถกทฏฐ นตถกทฏฐ สสสตทฏฐ อจเฉททฏฐ ฯลฯ เฉพาะ อตถกวาทะ เรยกอกอยางหนงวา สพพตถกวาทะ

พทธธรรม๑๕๐

แนะ ทานกจจานะ โลกนโดยมากอง (ทฤษฎของตน) ไวกบภาวะ ๒ อยาง

คอ อตถตา (ความม) และนตถตา (ความไมม) เมอเหนโลกสมทยตามทมน

เปนดวยสมมาปญญา นตถตาในโลกกไมม เมอเหนโลกนโรธตามทมนเปน

ดวยสมมาปญญา อตถตาในโลกนกไมม

โลกนโดยมากยดมนถอมนในอบาย(systems) และถกคลองขงไวดวยอภ

นเวส (dogmas) สวนอรยสาวก ยอมไมเขาหา ไมยด ไมตดอยกบความยด

มนถอมนในอบาย ความปกใจ อภนเวส และอนสยวา “อตตาของเรา”

ยอมไมเคลอบแคลงสงสยวา “ทกขนนแหละ เมอเกดขน ยอมเกดขน ทกข

เมอดบ กยอมดบ” อรยสาวกยอมมญาณในเรองน โดยไมตองอาศยผอนเลย

เพยงเทานแล ชอวามสมมาทฏฐ

ดกอนกจจานะ ขอวา ‘สงทงปวงมอย’ นเปนทสดขางหนง ขอวา ‘สงทง

ปวงไมม’ นเปนทสดขางหนง ตถาคตยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆ ไมเขาไป

ตดทสดทงสองนนวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปน

ปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ สงขาร

จงดบ เพราะสงขารดบไป วญญาณจงดบ ฯลฯ” ๑

พราหมณนกโลกายตคนหนงมาเฝาทลถามปญหาวา:ทานพระโคตมะผเจรญ สงทงปวงมอยหรอ?พระพทธเจาตรสตอบวา:ขอวา ‘สงทงปวงม’ เปนโลกายตหลกใหญทสด

ถาม: สงทงปวงไมมหรอ?ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงไมม’ เปนโลกายตทสอง

ถาม: สงทงปวงเปนภาวะหนงเดยว (เอกตตะ-unity) หรอ?ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงเปนภาวะหนงเดยว’ เปนโลกายตทสามถาม: สงทงปวง เปนภาวะหลากหลาย (ปถตตะ-plurality) หรอ?ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงเปนภาวะหลากหลาย’ เปนโลกายตทส

๑ ส.น. ๑๖/๔๒-๔๔/๒๐-๒๑; ๑๗๓/๙๑; ส.ข. ๑๗/๒๓๔/๑๖๕

ม า า ( . . ต ต) ๑๕๑

ดกอนพราหมณ ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางเหลาน ยอมแสดง

ธรรมเปนกลาง ๆวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะ สงขารเปน

ปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ

เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ”๑

คท ๒: ๑. สสสตวาท ลทธถอวาเทยง (eternalism)๒. อจเฉทวาท ลทธถอวาขาดสญ (annihilationism)

คท ๒ น มกลาวถงบอยๆ ในททวไปอยแลว จงไมแสดงไวทนอก

คท ๓: ๑. อตตการวาท สยงการวาท ลทธถอวาสขทกขเปนตน ตนทาเอง

(self-generationism Karmic autogenesisism)๒. ปรการวาท ลทธถอวาสขทกขเปนตน เกดจากตวการภายนอก

(other-generationism Karmic heterogenesisism)

คท ๓ น และคท ๔ ทจะกลาวตอไป มความสาคญมากในแงของหลกกรรม เมอศกษาเขาใจดแลว จะชวยปองกนความเขาใจผดในเรองกรรมได

เปนอยางมาก จงควรสงเกตตามแนวพทธพจน ดงน :-

ถาม: ทกข ตนทาเองหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ทกขตวการอยางอนกระทาใหหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ทกขตนทาเองดวย ตวการอยางอนทาใหดวยหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ทกขมใชตนทาเอง มใชตวการอยางอนทาให แตเกดขนเองลอยๆ

(เปนอธจจสมปบน) หรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ถาอยางนน ทกขไมมหรอ?ตอบ: ทกขมใชไมม ทกขมอย

๑ ส.น. ๑๖/๑๗๖/๙๒

พทธธรรม๑๕๒

ถาม: ถาอยางนน ทานพระโคตมะ ไมร ไมเหนทกขหรอ?ตอบ: เรามใชไมร ไมเหนทกข เราร เราเหนทกขแททเดยวถาม: ...ขอพระผมพระภาคเจา ไดโปรดบอก โปรดแสดงทกขแก

ขาพเจาดวยเถด

ตอบ: เมอวา ‘ทกขตนทาเอง’ อยางทวาทแรก กเทากบบอกวา ‘ผนนทา ผนนเสวย(ทกข)’ กลายเปนสสสตทฏฐไป เมอวา ‘ทกขตวการอยางอน

ทาให’ อยางทผถกเวทนาทมแทงรสก กเทากบบอกวา ‘คนหนงทา

คนหนงเสวย(ทกข)’ กลายเปนอจเฉททฏฐไป ตถาคตไมเขาไปตดท

สดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะ

อวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณ

จงดบ ฯลฯ”๑

ถาม: สขทกข ตนทาเอง หรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: สขทกข ตวการอยางอนทาใหหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: สขทกข ตนทาเองดวย ตวการอนทาใหดวยหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: สขทกข มใชตนทาเอง มใชตวการอยางอนทาให แตเกดขน เองลอยๆ (เปนอธจจสมปบน) หรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: (ถาอยางนน) สขทกข ไมมหรอ?ตอบ: สขทกขมใชไมม สขทกขมอย

ถาม: ถาอยางนน ทานพระโคตมะ ไมร ไมเหนสขทกขหรอ?ตอบ: เรามใชไมร ไมเหนสขทกข เราร เราเหนสขทกขแททเดยว

๑ ส.น. ๑๖/๔๙-๕๐/๒๓-๒๕

ม า า ( . . ต ต) ๑๕๓

ถาม: ...ขอพระผมพระภาคเจา โปรดบอก โปรดแสดงสขทกขแก

ขาพเจาดวยเถด

ตอบ: เพราะเขาใจเอาแตแรกวา เวทนากนน ผเสวยเวทนากนน จงเกดยดถอ

ขนวา สขทกขตนทาเอง เราหากลาว(วาเปน)อยางนนไม เพราะเขาใจ

วา เวทนากอยาง ผเสวยเวทนากอยาง จงเกดความยดถออยางทผถก

เวทนาทมแทงรสกวา สขทกขตวการอยางอนทาให เราหากลาว(วา

เปน)อยางนนไม ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดง

ธรรมเปนกลาง ๆ วา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ

เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ ฯลฯ”๑

ดกอนอานนท เรากลาววาสขทกขเปนปฏจจสมปบนธรรม (สงท อาศย

เหตปจจยเกดขน) อาศยอะไร? อาศยผสสะ

เมอกายมอย อาศยความจงใจทางกายเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขน

ได เมอวาจามอย อาศยความจงใจทางวาจาเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขน

ได เมอมโนมอย อาศยมโนสญเจตนาเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขนได

เพราะอวชชานนแหละเปนปจจย บคคลจงปรงแตงกายสงขารขนเอง เปน

ปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง เนองจากผอน (ถกคนอนหรอตวการอน ๆ

กระตนหรอชกจง) จงปรงแตงกายสงขาร เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง

รตวอย จงปรงแตงกายสงขารนน เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง ไมรตว

อย ยอมปรงแตงกายสงขาร เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง จงปรงแตง

วจสงขาร...มโนสงขารขนเองบาง...เนองจากผอนบาง...โดยรตวบาง...โดยไมร

ตวบาง เปนปจจยใหเกดสขทกขภายใน ในกรณเหลาน อวชชาเขาแทรกอย

แลว (ทงนน)๒

๑ ส.น. ๑๖/๕๔-๕๕/๒๖-๒๘๒ ส.น. ๑๖/๘๒-๘๓/๔๖-๔๘, ฯลฯ; ผตองการความกระจางนอกจากนพงด ท.ส. ๙/๙๕/๖๙; ส.ส. ๑๕/๕๕๑/๑๙๗;ท.ปา. ๑๑/๑๒๓/๑๕๑; ข.อ. ๒๕/๑๓๙/๑๘๖; อง.ฉกก. ๒๒/๓๐๙/๓๗๖; ๓๖๖/๔๙๐; อภ.ว. ๓๕/๙๗๕/๕๐๙

พทธธรรม๑๕๔

คท ๔: ๑. การกเวทกาทเอกตตวาท๑ การถอวาผทาและผเสวยผลเปนตน เปน

ตวการเดยวกน (the extremist view of a self-identical soul the monistic view of subject-object unity)

๒. การกเวทกาทนานตตวาท๒ การถอวาผทาและผเสวยผลเปนตน

เปนคนละอยางขาดจากกน (the extremist view of individual discontinuity the dualistic view of subject-object distinction)

ถาม: ตวททากอนนน ตวทเสวย(ผล) กอนนนหรอ?ตอบ: ขอวา ตวททากอนนน ตวทเสวย(ผล) กอนนน เปนทสดขางหนง

ถาม: ตวททากอยาง ตวทเสวย(ผล) กอยางหรอ?ตอบ: ขอวา ตวททากอยาง ตวทเสวย(ผล) กอยาง เปนทสดขางทสอง

ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆ

วา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบ

ไปไมเหลอ สงขารจงดบ ฯลฯ”๒

ถาม: พระองคผเจรญ ชรามรณะ คออะไร? ชรามรณะนของใคร?ตอบ: ตงปญหายงไมถก ผใดกลาววา ‘ชรามรณะคออะไร? ชรามรณะนของ

ใคร?’ หรอผใดกลาววา ‘ชรามรณะกอยาง เจาของชรามรณะกอยาง’

คาพดทงสองแบบนมความหมายอยางเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ

เทานน

เมอมความเหนวา ‘ชวะกอนนน สรระกอนนน’ การครองชวต

ประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได เมอมความเหนวา ‘ชวะกอยาง

สรระกอยาง’ การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได ตถาคต

ไมเขาไปตดทสดทงสองนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆ วา “เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม”

๑ ศพททงสองผกขนใชใหม ทงสองอยางเปนรปหนงๆ ของสสสตทฏฐ และอจเฉททฏฐตามลาดบ๒ ส.น. ๑๖/๑๗๐/๙๐

ม า า ( . . ต ต) ๑๕๕

ถาม: พระองคผเจรญ ชาต...ภพ...อปาทาน...ตณหา...เวทนา...ผสสะ...ส ายตนะ...นามรป...วญญาณ...สงขาร คออะไร? ของใคร?

ตอบ: ตงปญหายงไมถก (เนอความตอไปแนวเดยวกบขอชรามรณะ) เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ ความเหนทบดเบอน สายพรา ขดกน

อยางใด ๆกตามวา ‘ชรามรณะคออะไร? ชรามรณะนของใคร?’ กด

‘ชรามรณะกอยาง เจาของชรามรณะกอยาง’ กด ‘ชวะอนนน สรระก

อนนน’ กด ‘ชวะกอยาง สรระกอยาง’ กด ความเหนเหลานน ทงหมด

เปนอนถกกาจด ถอนรากทง ทาใหสนซาก ถงความไมม หมดทาง

เกดขนไดตอไป๑

ถาม: ใครหนอยอมผสสะ (ใครเปนผรบผสสะ)?ตอบ: ตงปญหายงไมถก เรามไดกลาววา ‘ยอมผสสะ’ ถาเรากลาววา ‘ยอม

ผสสะ’ ในกรณนนจงควรตงปญหาไดถกตองวา ‘ใครหนอยอมผสสะ?’

แตเรามไดกลาวอยางนน เมอเราไมกลาวอยางนน ผใดถามอยางนวา

‘เพราะอะไรเปนปจจย ผสสะจงม?’ นจงจะชอวาตงปญหาถกตอง

ในกรณนน กมคาเฉลยทถกตองวา “เพราะสฬายตนะเปนปจจย

ผสสะจงม เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม”

ถาม: ใครหนอเสวยเวทนา? ใครหนอทะยานอยาก (มตณหา)? ใครหนอยอมยดมน (มอปาทาน)?

ตอบ: ตงปญหายงไมถก ... ผใดถามวา ‘เพราะอะไรเปนปจจยหนอ เวทนาจงม? เพราะอะไรเปนปจจยหนอ ตณหาจงม? เพราะอะไรเปนปจจย

หนอ อปาทานจงม?’ นชอวาตงปญหาถกตอง ในกรณนน ๆ กมคา

เฉลยทถกตองวา “เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม เพราะเวทนา

เปนปจจย ตณหาจงม ฯลฯ”๒

๑ ส.น. ๑๖/๑๒๙-๑๓๓/๗๒-๗๔๒ ส.น. ๑๖/๓๓-๓๖/๑๖-๑๗

พทธธรรม๑๕๖

ภกษทงหลาย กายน มใชของพวกเธอ แลวกมใชของใครอน พงเหนวา

กรรมเกาน เปนสงทปจจยปรงแตงขน ถกจงใจจานงขนมา (เกดจาก

เจตนา หรอมเจตนาเปนมล) เปนทตงของเวทนา

ภกษทงหลาย ในเรองนน อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมพจารณาสบสาว

(โยนโสมนสการ) เปนอยางด ถงการทสงทงหลายอาศยกนและกน จงเกด

ขน (ปฏจจสมปบาท) วา “เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนดบ สงนกดบ

กลาวคอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย

วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะ

สงขารดบ วญญาณจงดบ ฯลฯ”๑

หลกปฏจจสมปบาท แสดงความจรงของธรรมชาตใหเหนวา สงทง

หลายมลกษณะเปนอนจจง ทกขง อนตตา ทเรยกวา รลก ณ เปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจย ไมมปญหาในเรองทวา สงทงหลายมหรอไมมจรง ยงยนหรอขาดสญ เปนตน แตผไมรความหมายของหลกปฏจจสมปบาท มกเขาใจไตรลกษณผดพลาด โดยเฉพาะหลกอนตตานน มกไดยนได งกนอยาง

ผวเผน แลวตความเอาวา อนตตา มา มม ลา นตถกวาท

อนเปนมจฉาทฏฐอยางรายแรงไปเสย

ผเขาใจหลกปฏจจสมปบาทดแลว ยอมพนจากความเขาใจผดแบบ

ตางๆ ทแตกแขนงออกมาจากทฤษฎทงหลายขางตนนน เชน ความเชอวาสงทงหลายมมลการณหรอเหตตนเคาเดมสด (the First Cause) และความเขาใจวามสงวเศษนอกเหนอธรรมชาต (the Supernatural) เปนตน ดงกลาวมาแลวขางตน ตวอยางพทธพจนเกยวกบเรองน เชน :-

ภกษทงหลาย เมอใดอรยสาวกเหนปฏจจสมปบาทน และปฏจจ-

สมปบนธรรม (สงทอาศยกนเกดขนตามหลกปฏจจสมปบาท) เหลาน ชด

เจนตามทมนเปน ดวยสมมาปญญาแลว เมอนน การทอรยสาวกนนจะแลน

เขาหาทสดขางตนวา ‘ในอดต เราไดเคยมหรอไมหนอ? ในอดตเราไดเปน

๑ ส.น. ๑๖/๑๔๓/๗๗-๗๘

ม า า ( . . ต ต) ๑๕๗

อะไรหนอ? ในอดต เราไดเปนอยางไรหนอ? ในอดต เราเปนอะไรแลวจงได

มาเปนอะไรหนอ?’ หรอจะแลนเขาหาทสดขางปลายวา ‘ในอนาคต เราจกม

หรอไมหนอ? ในอนาคต เราจกเปนอะไรหนอ? ในอนาคต เราจกเปน

อยางไรหนอ? ในอนาคต เราเปนอะไรแลวจกไดเปนอะไรหนอ?’ หรอแมแต

จะเปนผมความสงสยกาลปจจบน เปนภายใน ณ บดนวา ‘เรามอยหรอไม

หนอ? เราคออะไรหนอ? เราเปนอยางไรหนอ? สตวนมาจากทไหน แลวจก

ไป ณ ทไหนอก?’ ดงน ยอมเปน สงทเปนไปไมได เพราะอะไร กเพราะวา

อรยสาวกไดเหนปฏจจสมปบาทน และปฏจจสมปบนธรรมเหลาน ชดเจน

แลวตามทมนเปน ดวยสมมาปญญา๑

โดยนยน ผเหนปฏจจสมปบาท จงไมสงสยในปญหาอภปรชญาตางๆ ทเรยกวา อนตคาหกท และจงเปนเหตผลทพระพทธเจาทรงนงเสย ไมตรสตอบปญหาเหลาน ในเมอใครกตามมาทลถาม โดยตรสวา เปน อพยากตป หา

หรอปญหาทไมทรงพยากรณ เพราะเมอเหนปฏจจสมปบาท เขาใจการทสงทงหลายเปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยแลว ปญหาเหลานยอมกลายเปนเรองเหลวไหลไป ขอยกตวอยางพทธพจนทแสดงเหตผลในการไมตรสตอบ

ปญหาเหลาน เชน :-

ถาม: ทานพระโคตมะผเจรญ อะไรเปนเหตเปนปจจยใหพวกปรพาชกผถอลทธอนทงหลาย เมอถกถามอยางนวา

๑. โลกเทยง (ยงยนนรนดร) หรอ?๒. โลกไมเทยงหรอ?๓. โลกมทสดหรอ?๔. โลกไมมทสดหรอ?๕. ชวะอนนน สรระกอนนนหรอ?๖. ชวะกอยาง สรระกอยางหรอ?

๑ ส.น. ๑๖/๖๓/๓๑

พทธธรรม๑๕๘

๗. สตวหลงจากตายแลว มอยหรอ?๑

๘. สตวหลงจากตายแลว ไมมหรอ?๙. สตวหลงจากตายแลว ทงม ทงไมมหรอ?

๑๐. สตวหลงจากตายแลว จะวามอย กไมใช ไมมกไมใชหรอ?

จงพยากรณ (ตอบ) วา ‘โลกเทยง’ บาง ‘โลกไมเทยง’ บาง ฯลฯ ‘สตวหลงจากตายแลว จะวามกไมใช ไมมกไมใช’ บาง? (แต) อะไรเปนเหต เปนปจจยใหทานพระโคตมะผเจรญ เมอถกทลถามอยางนน จงไมพยากรณ (ตอบ) วา ‘โลกเทยง’ หรอ ‘โลกไมเทยง’ ฯลฯ ?

ตอบ: แนะทานวจฉะ เหลาปรพาชกผถอลทธอน ยอมเขาใจวารปเปน

อตตาบาง วาอตตามรปบาง วารปอยในอตตาบาง วาอตตาอยในรปบาง เขา

ใจวา เวทนา...สญญา...สงขาร...เปนอตตา บาง ฯลฯ เขาใจวา วญญาณเปน

อตตาบาง วาอตตามวญญาณบาง วาวญญาณอยในอตตาบาง วาอตตาอยใน

วญญาณบาง เพราะฉะนน เหลาปรพาชกผถอลทธอนเหลานน เมอถกถาม

อยางนน จงพยากรณไปวา ‘โลกเทยง’ บาง ฯลฯ

สวนพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ยอมไมเขาใจเอารปเปนอตตา

หรอวาอตตามรป หรอวารปอยในอตตา หรอวาอตตาอยในรป ฯลฯ วา

วญญาณเปนอตตา หรอวาอตตามวญญาณ หรอวาวญญาณอยในอตตา หรอ

วาอตตาอยในวญญาณ เพราะฉะนน พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา

เมอถกทลถามอยางน จงไมพยากรณวา ‘โลกเทยง’ หรอวา ‘โลกไมเทยง

ฯลฯ’๒

๑ คาวา “สตว” ในทน บาลเปน าคโ แปลอยางนตามอรรถกถา คอ ม.อ. ๓/๑๓๕, แต ส.อ. ๓/๑๙๒ วาหมายถง พระพทธเจา สวน อ.อ. ๔๓๐ วาหมายถง อตตาหรออาตมน

๒ ส.ส . ๑๘/๗๙๔/๔๘๐; ฯลฯ การทพระพทธเจาไมทรงตอบปญหาทเรยกวาอภปรชญา (สมยกอนเรยก อธยาตมวทยา) เหลาน มเหตผลหลายประการ ทสาคญกคอ ปญหาเหลานตงขนโดยเอาความเขาใจผดเปนมลฐาน ผตงปญหา คดปญหาขนจากความเหนผดของตนเอง เชนเขาใจวามอตตา เปนตน ปญหาทถามจงไมมภาวะทตรงกบความจรง เปนอยางทพระพทธเจาตรสเรยกวา ตงปญหาไมถก อยางพทธพจนขางตนน

อกประการหนง ความจรงทปญหานเลงไปถง มใชสงทจะเขาถงไดดวยเหตผล การอธบายดวยเหตผลยอมไมมทางใหผ งมองเหนความจรงได เปนอยางทเรยกวา สงทตองดดวยตา จะเอามามองใหเหนดวยห ยอมเปนการสนเปลองเวลาเปลา

ม า า ( . . ต ต) ๑๕

ทฤษฎหรอลทธทผด ซงขดแยงตอหลกปฏจจสมปบาทน ยงมอกบางขอทเกยวของเปนพเศษในแงของกรรม แตจะงดไวไมพดถง ณ ทนกอน เพราะไดยกเรองกรรมไปอธบายตางหากอกสวนหนงแลว จงจะไดนาไปรวม

แสดงไว ณ ทนน

นอกจากนน สงทสบเนองจากเหตผลขอทแลวมา กคอ ในเมอไมอาจเขาถงไดดวยเหตผล การยงมามวตวาทะแสดงเหตผลกนอย ยอมไมชวยใหเกดผลทางปฏบตในชวตจรง พระพทธเจาทรงสนพระทยสงทเปนปญหาเกยวของกบชวตจรงในทางปฏบต นามาใชเปนประโยชนได จงทรงปดปญหาเหลานเสยทเดยว ทรงชกผถามมาหาปญหาทเกยวกบชวตจรงในทนท เพอไมใหเสยเวลาใดๆ และถาหากความจรงเหลาน บคคลสามารถเขาถงไดจรง พระองคทรงบอกใหผนนลงมอทา หรอปฏบตตามวธการทจะใหเขาถงความจรงนนเสยทเดยว ไมใหมวมาถกเถยงเปนตาบอดคลาชางอย

ประการสดทาย พระพทธเจาทรงอบตในสมยทคนกาลงสนใจกนนกหนา ในปญหาเหลาน เจาลทธทสนใจคดถกเถยงตอบปญหาเหลานกน กมทวไป คนถามกนยมถามปญหาเหลาน จนกลาวไดวาเปนลกษณะความคดของคนยคนน ซงหลงวนวายในเรองนกนจนเหนหางจากความจรงของชวต การทจะไปรวมวงตอบกบเขาอก กไมทาใหเกดอะไรดขน พระพทธเจาจงทรงนงไมตอบเสยเลย ซงนอกจากเปนการไมสงเสรมการถกเถยงในเรองนแลว ยงเปนการกระตกอยางแรง ใหหนมาหาสงทพระองคทรงมงสงสอน คอความจรงทเกยวกบชวตจรง อนเปนวธการทไดผลทางจตวทยาอยางหนงสาหรบเหตผลทางปฏบตในการไมตอบปญหาเหลาน พงดในตอนวาดวยอรยสจ สวนในดานคมภร พงด

ประกอบใน ม.ม. ๑๓/๑๔๗-๑๕๒/๑๔๓-๑๕๓; ๒๔๕-๒๔๗/๒๔๐-๒๔๔; ส.น. ๑๖/๕๒๙/๒๖๒; ส.ส . ๑๘/๗๕๒-๘๐๓/๔๕๕-๔๘๙; อง.สตตก. ๒๓/๕๑/๖๙; อง.ทสก. ๒๔/๙๕-๙๖/๒๐๖-๒๑๒; ฯลฯ

พทธธรรม๑๖๐

กธรรมท ากปฏ มป าท

ความจรง หลกธรรมตางๆ ไมวาจะมชอใดๆ ลวนสมพนธเปนอนหนงอนเดยวกนทงสน เพราะแสดงถงหรอสบเนองมาจากหลกสจธรรมเดยวกน และเปนไปเพอจดหมายเดยวกน แตนามาแสดงในชอตางๆ กน โดยชความจรงเพยงสวนใดสวนหนงคนละสวนกนบาง เปนความจรงอนเดยวกน แต

แสดงคนละรปละแนว เพอวตถประสงคคนละอยางบางดวยเหตน หลกธรรมบางขอจงเปนเพยงสวนยอยของหลกใหญ บาง

ขอเปนหลกใหญดวยกน ครอบคลมความหมายของกนและกน แตมแนวหรอรปแบบการแสดงและความมงหมายจาเพาะในการแสดงตางกน

ปฏจจสมปบาทนน ถอวาเปนหลกใหญทครอบคลมธรรมไดทงหมด เมออธบายปฏจจสมปบาทแลว เหนวาควรกลาวถงหลกธรรมสาคญชออนๆ อนเปนทรจกทวไปไวดวย เพอใหเหนวาสมพนธกนอยางไร และเพอเสรม

ความเขาใจทงในหลกธรรมเหลานน และในปฏจจสมปบาทเองดวยหลกธรรมทควรกลาวไวในทน ม ๒ อยาง คอ กรรม และอรยส

๑. ก ม

ก. ตวก หรอตวส าวะ

กรรมเปนเพยงสวนหนงในกระบวนการแหงปฏจจสมปบาท ซงเหนไดชดเมอแยกสวนในกระบวนการนนออกเปน วฏฏะ ๓ คอ กเลส กรรม และวบาก หลกปฏจจสมปบาทแสดงถงกระบวนการทากรรมและการใหผลของ

กรรมทงหมด ตงตนแตกเลสทเปนเหตใหทากรรม จนถงวบากอนเปนผลทจะไดรบ ม า ป จจสมปบาท ล า ล กรรม

ดงนน วาโดยตวกฎหรอสภาวะ จงไมมความจาเปนอะไรทจะตองชแจงเรองกรรมไวตางหาก ณ ทนอก

ม า า ( . . ต ต) ๑๖๑

อยางไรกด มจดหรอแงสาคญบางประการทควรยาไว เพอปองกน

ความเขาใจผดทรายแรงในเรองกรรม ดงตอไปน :-

) กรรมในแงก แหงส าวธรรม กบกรรมในแงจรยธรรม

ตามหลกพทธพจนวา

“เพราะอวชชาเปนปจจย บคคลจงปรงแตงกายสงขาร๑...วจสงขาร๒...มโน

สงขาร๓ ขนเองบาง... เนองจากตวการอนบาง... โดยรตวบาง... ไมรตวบาง”๔

และพทธพจนซงปฏเสธทฤษฎทวา สขทกขตนทาเอง ของพวกอ -

การวาท และทฤษฎวา สขทกขตวการอนทา ของพวก รการวาท๕

หลกตามพทธพจนน เปนการยาใหมองเหนกรรมในฐานะกระบวนการแหงเหตปจจย ตนเองกด ผอนกด จะมสวนเกยวของแคไหนเพยงใด ยอมตองพจารณาความเปนเหตปจจยทเกยวของและเปนไปในกระบวนการ มใช

พดขาดลงไปงายๆ ในทนททกลาวมาน เปนการปองกนความเขาใจผดสดโตง ทมกเกดขนในเรอง

กรรมวา อะไรๆ เปนเพราะตนเองทาทงสน ทาใหไมคานงถงองคประกอบและสงแวดลอมอนๆ ทเปนปจจยเกยวของ

อยางไรกด ตองแยกความเขาใจอกชนหนง ระหวางหลกธรรมในแงตวกฎหรอสภาวะ กบในแงของจรยธรรม

ทกลาวมาแลวนน เปนการแสดงในแงตวกฎหรอตวสภาวะ ซงเปนเรองของกระบวนการตามธรรมชาตทครอบคลมเหตปจจยตางๆ ทเขามาเกยวของทงหมด

แตในแงของจรยธรรม อนเปนคาสอนใหปฏบต ผทถกตองการให

ปฏบต กคอผทถกสอน ในกรณน คาสอนจงมงไปทตวผรบคาสอน เมอพด

๑ การปรงแตงการกระทาทางกาย (volitional acts of the body)๒ การปรงแตงคาพด (volitional acts of speech)๓ การนกคดปรงแตงในใจ (volitional acts of mind)๔ ส.น. ๑๖/๘๓/๔๘๕ ด ตอนวาดวย อตตการวาท และปรการวาท ใน “ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา” ขางตน

พทธธรรม๑๖๒

ในแงน คอเจาะจงเอาเฉพาะตวบคคลนนเองเปนหลก ยอมกลาวไดทเดยววา เขาตองเปนผรบผดชอบอยางเตมท ในการกระทาตางๆ ทเขาคดหมายกระทาลงไป และทจะใหผลเกดขนตามทมงหมาย เชน พทธพจนวา “ตนเปนทพง

ของตน” น เปนการเพงความรบผดชอบของบคคล โดยมองจากตวเองออกไป

ในกรณน นอกจากจะมความหมายวาตองชวยเหลอตวเอง ลงมอทา

เองแลว ในแงทสมพนธกบการกระทาของผอน ยงหมายกวางไปถงการท

ความชวยเหลอจากผอนจะเกดขน จะคงมอย และจะสาเรจผล ตองอาศยการพงตนของบคคลนนเอง ในการทจะชกจง เราใหเกดการกระทาจากผอน ในการทจะรกษาการกระทาของผอนนนใหคงอยตอไป และในการทจะยอมรบ

หรอสนองตอการกระทาของผอนนนหรอไมเพยงใดดวย ดงนเปนตนโดยเหตน หลกกรรมในแงตวสภาวะกด ในแงของจรยธรรมกด จงไม

ขดแยงกน แตสนบสนนซงกนและกน แตตองทาความเขาใจใหถก

๒) ลทธหรอความเหน ด ทตองแยกจากหลกกรรม

มลทธม ฉาท เกยวกบสขทกขและความเปนไปในชวตของมนษย

อย ๓ ลทธ ซงตองระวงไมใหเขาใจสบสนกบหลกกรรม คอ :-๑. พเพก เห วาท การถอวาสขทกขทงปวงเปนเพราะกรรมเกา

(past-action determinism) เรยกสนๆ วา ปพเพกตวาท. อสสรนมมานเห วาท การถอวาสขทกขทงปวงเปนเพราะการ

บนดาลของเทพผเปนใหญ (theistic determinism) เรยกสนๆ วา า หรอ อศวรนรมตวาท

๓. อเห อ ยวาท การถอวาสขทกขทงปวง เปนไปสดแตโชคชะตา

ลอยๆ ไมมเหต ไมมปจจย (indeterminism หรอ accidentalism) เรยกสนๆ วา อเหตวาท

ทงนตามพทธพจนวา

ม า า ( . . ต ต) ๑๖๓

ภกษทงหลาย ลทธเดยรถย ๓ ลทธเหลาน ถกบณฑตไตถาม ซกไซไล

เลยงเขา ยอมอางการถอสบ ๆกนมา ดารงอยในอกรยา (การไมกระทา) คอ

๑. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกขกด มใช

สขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวน

เปนเพราะกรรมทกระทาไวในปางกอน (ปพเพกตเหต)

๒. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกข กด ม

ใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวน

เปนเพราะการบนดาลของพระผเปนเจา (อสสรนมมานเหต)

๓. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกขกด มใช

สขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนหา

เหตหาปจจยมได (อเหตอปจจย)

ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท

๑) แลวถามวา ‘ทราบวา ทานทงหลายมวาทะ มทฏฐอยางน จรงหรอ?’ ถา

สมณพราหมณเหลานน ถกเราถามอยางนแลว รบวาจรง เรากกลาวกะเขาวา

‘ถาเชนนน ทานกจกตองเปนผทาปาณาตบาตเพราะกรรมททาไวปางกอน

เปนเหต จะตองเปนผทาอทนนาทานเพราะกรรมททาไวปางกอนเปนเหต จะ

ตองเปนผประพฤตอพรหมจรรย. เปนผกลาวมสาวาท. ฯลฯ เปนผม

มจฉาทฏฐ เพราะกรรมททาไวปางกอน เปนเหตนะส’

ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอากรรมททาไวในปางกอนเปนสาระ

ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม เมอ

ไมกาหนดถอเอาสงทควรทาและสงทไมควรทา โดยจรงจงมนคงดงน สมณ

พราหมณพวกน กเทากบอยอยางหลงสต ไรเครองรกษา จะมสมณวาทะท

ชอบธรรมเฉพาะตนไมได นแล เปนนคหะอนชอบธรรมอยางแรกของเรา

ตอสมณพราหมณผมวาทะ มทฏฐอยางน

ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท

) กลาวกะเขาวา ‘ทานจกเปนผทาปาณาตบาต กเพราะการบนดาลของ

พทธธรรม๑๖๔

พระผเปนเจาเปนเหต จกเปนผทาอทนนาทาน.. ประพฤต อพรหมจรรย... .

กลาวมสาวาท...ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ กเพราะการบนดาลของพระผเปนเจา

เปนเหตนะส’

ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอาการบนดาลของพระผเปนเจา

เปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’

กยอมไมม ฯลฯ

ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท

๓) .กลาวกะเขาวา ‘ทานกจกเปนผทาปาณาตบาต โดยไมมเหต ไมมปจจย

จกเปนผทาอทนนาทาน... ประพฤตอพรหมจรรย...กลาวมสาวาท...ฯลฯ เปน

ผมมจฉาทฏฐ โดยไมมเหตไมมปจจยนะส’

ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอาความไมมเหตเปนสาระ ฉนทะกด

ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม ฯลฯ๑

โดยเฉพาะลทธท ๑ คอ ปพเพกตเหตวาท นน เปนลทธของนครนดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย สมณพราหมณพวกหนงมวาทะ มทฏฐอยางนวา

‘สขกด ทกขกด อยางหนงอยางใดทบคคลไดเสวย ทงหมดนน เปนเพราะ

กรรมทตวทาไวในปางกอน โดยนยดงน เพราะกรรมเกาหมดสนไปดวยตบะ

ไมทากรรมใหม กจะไมถกบงคบตอไป เพราะไมถกบงคบตอไป กสนกรรม

เพราะสนกรรม กสนทกข เพราะสนทกข กสนเวทนา เพราะสนเวทนา กจก

เปนอนสลดทกขไดหมดสน ภกษทงหลาย พวกนครนถมวาทะอยางน’๒

นอกจากน พทธพจนทเคยยกมาอางขางตน ซงยาความอนเดยวกน กมวา

ดกรสวกะ เวทนาบางอยางเกดขน มดเปนสมฏฐานกม ฯลฯ เกดจาก

ความแปรปรวนแหงอตกม...เกดจากการบรหารตนไมสมาเสมอกม...เกดจาก

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๐๑/๒๒๒; และดประกอบใน อภ.ว. ๓๕/๙๔๐/๔๙๖; ม.อ. ๑๔/๒-๑๑/๑-๑๓๒ ม.อ. ๑๔/๒/๑

ม า า ( . . ต ต) ๑๖๕

ถกทารายกม...เกดจากผลกรรมกม ฯลฯ สมณพราหมณ เหลาใด มวาทะ ม

ความเหนอยางนวา ‘บคคลไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกด ทกข

กด ไมสขไมทกขกด เวทนานนเปนเพราะกรรมททาไวปางกอน’ ฯลฯ เรา

กลาววา เปนความผดของสมณพราหมณเหลานนเอง๑

พทธพจนเหลาน ปองกนความเหนทแลนไปไกลเกนไป จนมองเหน

ความหมายของกรรมแตในแงกรรมเกา กลายเปนคนนงนอนรอคอยผลกรรมเกา สดแตจะบนดาลใหเปนไป ไมคดแกไขปรบปรงตนเอง กลายเปนความเหนผดอยางรายแรง ตามนยพทธพจนทกลาวมาแลว

นอกจากนน จะเหนไดชดดวยวา ในพทธพจนน พระพทธเจาทรงถอความเพยรพยายามเปนเกณ ตดสนคณคาทางจรยธรรมของหลกกรรมและ

คาสอนเหลานทงหมด

พทธพจนเหลาน มไดปฏเสธกรรมเกา เพราะกรรมเกากยอมมสวนอย

ในกระบวนการแหงเหตปจจย และยอมมผลตอปจจบน สมกบชอทวาเปนเหต

ปจจยดวยเหมอนกน แตมนกเปนเรองของเหตปจจยอยนนเอง ไมใชอานาจนอกเหนอธรรมชาตอะไรทจะไปยดไปหมายมนฝากโชคชะตาไว ผเขาใจ

ปฏจจสมปบาท รกระบวนการแหงเหตปจจยดแลว ยอมไมมปญหาในเรองนเหมอนกบการทใครคนหนงเดนขนตก ๓ ชน ถงชนทสามแลว ก

แนนอนวา การขนมาถงของเขาตองอาศยการกระทาคอการเดนทผานมาแลว

นน จะปฏเสธมได และเมอขนมาถงทนนแลว การทเขาจะเหยยดมอไปแตะพนดนขางลางตก หรอจะนงรถเกงวงไปมาบนตกชนสามเลกๆ เหมอนอยางบนถนนหลวง กยอมเปนไปไมได และขอนกเปนเพราะการทเขาขนมาบนตกเหมอนกน ปฏเสธมได หรอเมอเขาขนมาแลว จะเมอยหมดแรง เดนตอขนหรอลงไมไหว นนกตองเกยวกบการทไดเดนขนมาแลวดวยเหมอนกน ปฏเสธไมได

๑ ส.ส . ๑๘/๔๒๗/๒๘๔

พทธธรรม๑๖๖

การมาถงทนนกด ทาอะไรไดในวสยของทนนกด การทอาจจะตองเขาไปเกยวของกบอะไรตออะไรในทนนอก ในฐานะทขนมาอยกบคนอนๆ ทามกลางสงตางๆ ทมอย ณ ทนนดวยกด ยอมสบเนองมาจากการทไดเดนมาดวยนนแนนอน แตการทเขาจะทาอะไรบาง ทาสงทตองเกยวของทนนแคไหนเพยงไร ตลอดจนวาจะพกเสยกอนแลวเดนตอ หรอเดนกลบลงเสยจากตก

นน ยอมเปนเรองทเขาจะคดตกลงทาเอาใหม ทาได และไดผลตามเรองททานนๆ แมวาการเดนมาเดมยงอาจมสวนใหผลตอเขาอย เชน แรงเขาอาจจะนอย

ไป ทาอะไรใหมไดไมเตมท เพราะเมอยเสยแลว ดงนเปนตน ถงอยางน กเปนเรองของเขาอก ทวาจะคดยอมแพแกความเมอยหรอวาจะคดแกไขอยางไร ทงหมดน กเปนเรองของกระบวนการแหงเหตปจจยทงนน ดงนน จงควรเขาใจเรองกรรมเกาเพยงเทาทมนเปนตามกระบวนการของมน

ในทางจรยธรรม ผเขาใจปฏจจสมปบาท ยอมถอเอาประโยชนจาก

กรรมเกาไดในแง เปนบทเรยน เปนความหนกแนนในเหตผล เปนความเขาใจตนเองและสถานการณ เปนความรพนฐานปจจบนของตน เพอประกอบการวางแผนทากรรมปจจบน และหาทางแกไขปรบปรงตอไป

๓) แงละเอยดออนทตองเขาใจ เกยวกบการให ลของกรรม

มพทธพจนวา

ภกษทงหลาย ผใดกลาวอยางนวา ‘บรษนทากรรมไวอยางไร ๆเขายอมได

เสวยกรรมนนอยางนนๆ’ เมอเปนอยางทกลาวน การครองชวตประเสรฐ

(พรหมจรรย) กมไมได (คอไมมประโยชนอะไร) เปนอนมองไมเหนชองทาง

ทจะทาความสนทกขใหสาเรจไดเลย

แตผใดกลาวอยางนวา ‘บรษนทากรรมอนเปนทตงแหงเวทนาอยางไร ๆ

เขายอมไดเสวยวบากของกรรมนนอยางนน ’ๆ เมอเปนอยางทกลาวน การ

ครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) จงมได (คอสาเรจประโยชน) เปนอนเหน

ชองทางทจะทาความสนทกขใหสาเรจได

ม า า ( . . ต ต) ๑๖๗

ภกษทงหลาย บคคลบางคน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมนน กนาเขา

ไปนรกได สวนบคคลบางคน ทากรรมชวเลกนอยอยางเดยวกนนนแหละ

กรรมนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏ

ดวย ปรากฏแตทมาก ๆเทานน

คนประเภทไหน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมนนกนาเขาไปนรกได?

คอ บคคลบางคน เปนผไมไดอบรมกาย ไมไดอบรมศล ไมไดอบรมจต ไมได

อบรมปญญา มคณนอย มอตภาพเลก มปรกตอยเปนทกขเพราะวบากเลก ๆ

นอย ๆ บคคลประเภทน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมชวนนกนาเขาไป

นรกได (เหมอนใสกอนเกลอในขนนานอย)

คนประเภทไหน ทากรรมชวเลกนอยอยางเดยวกนนนแหละ กรรมนนเขา

เสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏ

แตทมาก ๆเทานน? คอ บคคลบางคนเปนผไดอบรมกาย อบรมศล อบรมจต

อบรมปญญา มคณไมนอย เปนมหาตมะ มธรรมเครองอยหาประมาณมได

บคคลประเภทน ทากรรมชวเชนเดยวกนนนแหละ กรรมชวนนเขาเสวยผล

เสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตท

มาก ๆเทานน (เหมอนใสกอนเกลอในแมนา)

ดกรนายคามณ ศาสดาบางทาน มวาทะ มทฏฐอยางนวา ผทฆาสตว

ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผทลกทรพย ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผ

ประพฤตกาเมสมจฉาจาร ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผทพดเทจ ตองไป

อบายตกนรกทงหมด

สาวกทเลอมใสในศาสดานนคดวา ‘ศาสดาของเรามวาทะ มทฏฐวา ผท

ฆาสตว ตองไปอบายตกนรกทงหมด’ เขาจงไดทฏฐขนมาวา ‘สตวทเราฆาไป

แลวกม เรากตองไปอบายตกนรกดวย’ เขาไมละวาจานน ไมสละทฏฐนนเสย

กยอมอยในนรกเหมอนถกจบมาใสไว...

สวนตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา เสดจอบตในโลก...พระองคทรง

ตาหนตเตยนปาณาตบาต...อทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร...มสาวาท โดย

พทธธรรม๑๖๘

อเนกปรยาย และตรสวา “ทานทงหลายจงงดเวนเสยเถด จากปาณาตบาต...

อทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร...มสาวาท”

สาวกมความเลอมใสในพระศาสดานน ยอมพจารณาเหนดงนวา “พระ

ผมพระภาคทรงตาหนตเตยนปาณาตบาต ฯลฯ โดยอเนกปรยาย และตรสวา

‘ทานทงหลายจงงดเวนเสยเถด จากปาณาตบาต ฯลฯ’ กสตวทเราฆาเสยแลว

มมากถงขนาดนน ๆการทเราฆาสตวไปเสยมาก ๆถงขนาดนน ๆไมด ไมงาม

เลย เราจะกลายเปนผเดอดรอนใจในเพราะการกระทานนเปนปจจยแท และ

เรากจกไมชอวาไมไดกระทากรรมชว”

เขาพจารณาเหนดงนแลว จงละปาณาตบาตนนเสย และเปนผงด

เวนจากปาณาตบาตตอไปดวย เปนอนวาเขาละกรรมชวนนไดดวย

การกระทาอยางน...

เขาละปาณาตบาต งดเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ ละมสาวาท... ปสณา

วาจา...ผรสวาจา...สมผปปลาปะ...อภชฌา...พยาบาท...มจฉาทฏฐ แลว เปนผ

มสมมาทฏฐ เขาผเปนอรยสาวก มใจปราศจากอภชฌา (ความละโมบ)

ปราศจากพยาบาท (ความคดเบยดเบยน) ไมลมหลง มสมปชญญะ มสตมน

อยดวยใจทประกอบดวยเมตตาปกแผไปทศ ๑...ทศ ๒...ทศ ๓...ทศ ๔

ครบถวน ทง สง ตา กวางขวาง ทวทงโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวย

ใจประกอบดวยเมตตา อนไพบลย ยงใหญ ไมมประมาณ ไรเวร ไรพยาบาท

ฯลฯ เมอเจรญเมตตาเจโตวมตต ทาใหมากอยางน กรรมใดททาไวพอ

ประมาณ กรรมนนจกไมเหลอ จะไมคงอยในเมตตาเจโตวมตตนน...๑

พทธพจนใน ) น นามาแสดงไวเพอประกอบการพจารณาในเรองการใหผลของกรรม ใหมการศกษาโดยละเอยด เปนการปองกนไมใหลงความเหนตดสนความหมายและเนอหาของหลกกรรมงายเกนไป แตกยงเปนเพยง

ตวอยางสวนหนงเทานน ไมสามารถนามารวมไวไดทงหมด เพราะจะกนเนอทมากเกนไป

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๔๐/๓๒๐

ม า า ( . . ต ต) ๑๖

. ค คาทางจรย รรม

กลาวโดยสรป คณคาทตองการในทางจรยธรรมของหลกกรรม มดงน:๑) ใหเปนผหนกแนนในเหตผล และมองเหนการกระทาและผลการ

กระทาตามแนวทางของเหตปจจย ไมเชอสงงมงาย ตนขาว เชน เรองแมนาศกดสทธ เปนตน

๒) ใหเหนวา ผลสาเรจทตนตองการ จดหมายทปรารถนา จะเขาถง หรอสาเรจไดดวยการลงมอทา

-จงตองพงตนเอง และทาความเพยรพยายาม

-ไมมวคอยโชคชะตา ไมหวงผลดลบนดาลหรอรอผลการเซนสรวงออนวอน

๓) ใหมความรบผดชอบตอตนเอง ทจะงดเวนจากกรรมชว และรบผด

ชอบตอผอน ดวยการชวยเหลอเกอกลทาความดตอเขา๔) ใหถอวาบคคลมสทธและหนาทโดยธรรมชาต ทจะทาการตางๆ

เพอแกไขปรบปรงสรางเสรมตนเองใหดขนไป โดยเทาเทยมกน สามารถทาตนใหเลวลงหรอใหดขน ใหประเสรฐจนถงยงกวาเทวดาและพรหม ไดทกๆ คน

๕) ใหถอวาคณธรรม ความสามารถ ความดความชวททา ความ

ประพฤตปฏบต เปนเครองวดความทรามหรอประเสรฐของมนษย ไมใหมการแบงแยกโดยชาตชนวรรณะ

๖) ในแงกรรมเกา ใหถอเปนบทเรยน และใหรจกพจารณาเขาใจตนเองตามเหตผล ไมคอยเพงโทษแตผอน มองเหนพนฐานทนเดมของ

ตนทมอยในปจจบน เพอรจกทจะแกไขปรบปรง และวางแผนสรางเสรมความเจรญกาวหนาตอไปไดถกตอง

๗) ใหความหวงในอนาคตสาหรบสามญชนทวไป

คณคาทกลาวนน พงพ ารณา ามพทธพ น ดง อ น

ก) ความหมายทว ป เชน :-

พทธธรรม๑๗๐

ภกษทงหลาย เจตนา (นนเอง) เราเรยกวากรรม บคคลจงใจแลว จง

กระทากรรมดวยกาย ดวยวาจา ดวยใจ๑

สตวทงหลาย มกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรม เปน

กาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทพงอาศย กรรมยอมจาแนกสตวให

ทรามและประณต๒

บคคลหวานพชเชนใด ยอมไดรบผลเชนนน ผทาด ยอมไดด ผทา

ชว ยอมไดชว๓

บคคลทากรรมใดแลว ยอมเดอดรอนในภายหลง กรรมนนทาแลวไมด

บคคลมหนาชมดวยนาตา รองไหอย ยอมเสพผลของกรรมใด กรรมนนทา

แลวไมด บคคลทากรรมใดแลว ยอมไมเดอดรอนในภายหลง กรรมนนแล

ทาแลวเปนด๔

คนพาลมปญญาทราม ยอมทากบตนเองเหมอนเปนศตร ยอมทากรรม

ชวอนใหผลเผดรอน บคคลทากรรมใดแลว ยอมเดอดรอนภายหลง มหนา

นองดวยนาตา รองไหอย เสวยผลแหงกรรมใด กรรมนนทาแลวไมดเลย

บคคลทากรรมใดแลว ไมเดอดรอนในภายหลง เสวยผลแหงกรรมใด ดวย

หวใจแชมชนเบกบาน กรรมนนทาแลวเปนการด บคคลรกรรมใดวา เปน

ประโยชนเกอกลแกตน ควรรบลงมอกระทากรรมนนทเดยว๕

ข) ความเปนคนมเหต ล มเชอถองมงาย :-

คนพาลมกรรมดา ถงจะแลนไปยง (แมนาศกดสทธตาง ๆ คอ) แมนา

พาหกา ทานาอธกกกะ ทานาคยา แมนาสนทรกา แมนาสรสวด แม

นาปยาคะ และแมนาพาหมด เปนนตย กบรสทธไมได แมนาสนทรกา ทานา

๑ อง.ฉกก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓๒ ม.อ. ๑๔/๕๗๙/๓๗๖๓ ส.ส. ๑๕/๙๐๓/๓๓๓๔ ข.ธ. ๒๕/๑๕/๒๓๕ ส.ส. ๑๕/๒๘๑/๘๑

ม า า ( . . ต ต) ๑๗๑

ปยาคะ หรอแมนาพาหกา จกทาอะไรได จะชาระนรชนผมเวร ผทากรรมอน

หยาบชา ผมกรรมชวนน ใหบรสทธไมไดเลย

(แต) ผคคณฤกษ (ฤกษดเยยม) ยอมสาเรจทกเมอ แกบคคลผบรสทธ

อโบสถกสาเรจทกเมอแกผบรสทธ วตรของบคคลผหมดจดแลว มการงาน

สะอาด ยอมสาเรจผลทกเมอ

ดกรพราหมณ ทานจงอาบตนในหลกธรรมนเถด จงสรางความเกษมแก

สตวทงปวงเถด ถาทานไมกลาวเทจ ไมเบยดเบยนสตว ไมทาอทนนาทาน

เปนผมศรทธา หาความตระหนมไดไซร ทานจะตองไปทานาคยาทาไม

แมนาดมของทานกเปนแมนาคยาแลว๑

ถาแมนบคคลจะพนจากบาปกรรมได เพราะการอาบนา (ชาระบาป) กบ

เตา นาค จระเข และสตวเหลาอนทเทยวไปในแมนา กจะพากนไปสสวรรค

แนนอน...ถาแมนาเหลานพงนาบาปททานทาไวแลวในกาลกอนไปไดไซร แม

นาเหลานกพงนาบญของทานไปไดดวย๒

ความสะอาดจะมเพราะนา(ศกดสทธ) ทคนจานวนมากพากนไปอาบ ก

หาไม ผใดมสจจะ มธรรม ผนนจงจะเปนผสะอาด เปนพราหมณ๓

ผใดไมถอมงคลตนขาว ไมถออกกาบาต ไมถอความฝน ไมถอลกษณะด

หรอชว ผนนชอวาลวงพนโทษแหงการถอมงคลตนขาว ขามพนกเลสเทยม

แอกทผกสตวไวในภพไปเสยได ยอมไมกลบมาเกดอก๔

ประโยชนไดลวงเลยคนเขลาผมวคานวณนบฤกษอย ประโยชนเปนตว

ฤกษของประโยชน ดวงดาวจกทาอะไรได๕

๑ ม.ม. ๑๒/๙๘/๗๐๒ ข.เถร. ๒๖/๔๖๖/๔๗๓๓ ข.อ. ๒๕/๔๖/๘๑๔ ข.ชา. ๒๗/๘๗/๒๘๕ ข.ชา. ๒๗/๔๙/๑๖

พทธธรรม๑๗๒

บคคลประพฤตชอบเวลาใด เวลานน ไดชอวา เปนฤกษด มงคลด เปน

เชาด อรณด เปนขณะด ยามด และเปนอนไดทาบชาดแลวในทานผประพฤต

พรหมจรรยทงหลาย แมกายกรรมของเขา กเปนสทธโชค วจกรรม กเปน

สทธโชค มโนกรรม กเปนสทธโชค ประณธานของเขา กเปนสทธโชค ครน

กระทากรรมทงหลายทเปนสทธโชคแลว เขายอมไดประสบแตผลทมงหมาย

อนเปนสทธโชค๑

ค) การลงมอทา มรอคอยความหวงจากการออนวอนปรารถนา เชน :-

ไมควรหวนละหอยถงสงทลวงแลว ไมพงเพอฝนถงสงทอยภายหนา สงใด

เปนอดต สงนนกผานไปแลว สงใดเปนอนาคต สงนนกยงไมมาถง สวนผใด

เหนประจกษชดสงทเปนปจจบน อนเปนของแนนอนไมคลอนแคลน ขอใหผ

นนครนเขาใจชดแลว พงเรงขวนขวายปฏบตใหลลวงไป ในทนนๆ

เรงทาความเพยรเสยแตวนน ใครเลาพงรวาจะตายในวนพรง เพราะวา

สาหรบพระยามจจราช เจาทพใหญนน เราทงหลายไมมทางผดเพยนเลย

ผทดารงชวตอยอยางน มความเพยร ไมเกยจคราน ทงกลางวนและ

กลางคน ผนนแท พระสนตมนตรสวา เปนผมแตละราตรนาโชค

(ภทเทกรตต)๒

ดกรคฤหบด ธรรม ๕ ประการน เปนสงทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ

เปนของไดยากในโลก คอ อาย...วรรณะ...สข...ยศ...สวรรค ธรรม ๕ ประการ

น...เราไมกลาววาจะพงไดมาเพราะการออนวอน หรอเพราะความปรารถนา

ถาการไดธรรมทง ๕ น จะมไดเพราะการออนวอน หรอเพราะความปรารถนา

แลวไซร ใครในโลกน จะพงเสอมจากอะไร

ดกรคฤหบด อรยสาวกผปรารถนาอาย (ยน) ไมพงออนวอนหรอมว

เพลดเพลนกบอาย เพราะการอยากไดอายนนเลย อรยสาวกผปรารถนาอาย

พงปฏบตขอปฏบตทจะเปนไปเพออาย เพราะขอปฏบตอนเปนไปเพออายท

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๙๕/๓๗๙๒ ม.อ. ๑๔/๕๒๗/๓๔๘; ฯลฯ

ม า า ( . . ต ต) ๑๗๓

ปฏบตแลวนนแหละ จงจะเปนไปเพอการไดอาย อรยสาวกนนยอมเปนผได

อาย ไมวาจะเปนของทพย หรอของมนษย...

ผปรารถนาวรรณะ...สข...ยศ...สวรรค กพงปฏบตขอปฏบตทจะเปนไป

เพอวรรณะ...สข...ยศ...สวรรค...๑

ภกษทงหลาย ภกษไมหมนประกอบความเพยรในการฝกอบรมจต ถงจะ

มความปรารถนาวา “ขอใหจตของเราหลดพนจากอาสวะเถด” ดงน จตของ

เธอจะหลดพนไปจากอาสวะไดกหาไม... เหมอนไขไก ๘ ฟองกตาม ๑๐ ฟองก

ตาม ๑๒ ฟองกตาม ทแมไกไมนอนทบ ไมกก ไมฟก ถงแมแมไกจะมความ

ปรารถนาวา “ขอใหลกของเราใชปลายเลบหรอจะงอยปาก ทาลายเปลอกไข

ออกมาโดยสวสดเถด” ดงน ลกไกจะใชปลายเลบ หรอจะงอยปาก ทาลาย

เปลอกไขออกมาได กหาไม๒

ง) การ มถอชาตชนวรรณ ถอความปร พ ตเปนปร มาณ เชน :-

ดกรวาเสฏฐะ ทานจงรอยางนวา ในหมมนษย ผใดอาศยโครกขกรรม

เลยงชพ ผนนเปนชาวนา มใชพราหมณ ผใดเลยงชพดวยศลปะตาง ๆ ผนน

เปนศลปน มใชพราหมณ ผใดอาศยการคาขายเลยงชพ ผนนเปนพอคา มใช

พราหมณ ผใดเลยงชพดวยการรบใชผอน ผนนเปนคนรบใช มใชพราหมณ ผ

ใดอาศยการลกทรพยเลยงชพ ผนนเปนโจร มใชพราหมณ ฯลฯ ผใดปกครอง

บานเมอง ผนนเปนราชา มใชพราหมณ

เรามไดเรยกคนเปนพราหมณ(แค)ตามกาเนดจากครรภมารดา ผ

นนยงมกเลส เขาเปนเพยงโภวาท (คอพราหมณตามธรรมเนยม ททกทายคนอนวา “โภ”) เทานน เราเรยกคนทไมมกเลส ไมมความยดมน

ตางหาก วาเปนพราหมณ

อนนามและโคตรทกาหนดตงกนไวน เปนแตสกวาโวหารในโลก เพราะ

เกดมขนมาตามคาเรยกขานทกาหนดตงกนไวในคราวนนๆ ตามทฏฐอน

๑ อง.ป จก. ๒๒/๔๓/๕๑๒ ส.ข. ๑๗/๒๖๑/๑๘๖

พทธธรรม๑๗๔

นอนเนองอยในหทยสนกาลนาน ของสตวทงหลายผไมร สตวทงหลาย ผไมร

กพรากลาววาคนเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด

แตบคคลจะเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด กหาไม จะมใชพราหมณ

เพราะชาตกาเนด กหาไม จะชอวาเปนพราหมณกเพราะกรรม (อาชพ-การงานททา-ความประพฤต-การทคดพดและทา๑) ไมใชพราหมณกเพราะ

กรรม เปนชาวนากเพราะกรรม เปนศลปนกเพราะกรรม เปนพอคากเพราะ

กรรม เปนคนรบใชกเพราะกรรม เปนโจรกเพราะกรรม ฯลฯ เปนราชาก

เพราะกรรม

บณฑตทงหลาย ผเหนปฏจจสมปบาท ฉลาดในกรรมและวบาก ยอม

เหนกรรมนนแจงชดตามเปนจรงวา โลกยอมเปนไปตามกรรม หมสตวยอม

เปนไปเพราะกรรม สตวทงหลายถกผกยดไวดวยกรรม เหมอนลมสลกของรถ

ทกาลงแลนไป ฉะนน๒

ดกรพราหมณ เราจะเรยกคนวาประเสรฐ เพราะความเปนผเกดใน

ตระกลสงกหาไม เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผเกดในตระกล

สงกหาไม เราจะเรยกคนวาประเสรฐเพราะความเปนผมวรรณะใหญโตกหา

ไม เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผมวรรณะใหญโตกหาไม เราจะ

เรยกคนวาประเสรฐเพราะความเปนผมโภคะมากกหามได เราจะเรยกคนวา

ตาทรามเพราะความเปนผมโภคะมากกหามได

แทจรง บคคลบางคน แมเกดในตระกลสง กยงเปนผชอบเขนฆาสงหาร

ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดคาเพอ

เจอ เปนคนละโมบ คดเบยดเบยน เปนมจฉาทฏฐ๓

๑ กรรม แปลวาการกระทา แตบางแหงมความหมายแคบลง หมายถงการงานทอาศยเลยงชพ๒ ม.ม. ๑๓/๗๐๗/๖๔๔; ข.ส. ๒๕/๓๘๒/๔๕๓๓ ม.ม. ๑๓/๖๖๔/๖๑๒

ม า า ( . . ต ต) ๑๗๕

บคคลไมเปนคนถอยเพราะชาตกาเนด ไมเปนพราหมณเพราะ

ชาตกาเนด แตเปนคนถอยเพราะกรรม (คอการกระทา ความ

ประพฤต) เปนพราหมณเพราะกรรม ๑

วรรณะ ๔ เหลาน คอ กษตรย พราหมณ แพศย ศทร ออกบวชใน

ธรรมวนยทตถาคตประกาศแลว ยอมละนามและโคตรเดมเสย นบวา

เปนสมณศากยบตรทงสน๒

บรรดาวรรณะทงสน ผใดเปนภกษ สนกเลสาสวะแลว อยจบ

พรหมจรรยแลว ทากจทตองทาสาเรจแลว ปลงภาระลงไดแลว บรรล

ประโยชนตนแลว หมดเครองผกมดไวในภพแลว หลดพนแลวเพราะร

ชอบ ผนนแลเรยกไดวา เปนผเลศกวาวรรณะทงหมดนน๓

จ) การพงตนเอง เชน :-

การเพยรพยายามเปนหนาทททานทงหลายตองทาเอง ตถาคต

เปนแตผบอกทาง๔

ตนนนแล เปนทพงของตน จรงแทแลว ใครอนจะเปนทพงได ดวย

ตนทฝกไวดแลวนนแหละ บคคลจะไดทพงซงหาไดยาก๕

ความบรสทธ ไมบรสทธ เปนของเฉพาะตน คนอนทาคนอนให

บรสทธไมได๖

ภกษทงหลาย พวกเธอจงมตนเปนทพงเถด อยามสงอนเปนทพง

เลย จงมธรรมเปนทพงเถด อยามสงอนเปนทพงเลย๗

๑ ข.ส. ๒๕/๓๐๖/๓๕๒๒ อง. อฏ ก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๕๓ ท.ปา. ๑๑/๗๑/๑๐๗๔ ข.ธ. ๒๕/๓๐/๕๑๕ ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๖๖ ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๗๗ ท.ม. ๑๐/๙๔/๑๑๙; ท.ปา. ๑๑/๔๙/๘๔; ส.ข. ๑๗/๘๗/๕๓

พทธธรรม๑๗๖

ฉ) ขอเตอน จเพออนาคต

หญง ชาย คฤหสถ บรรพชต ควรพจารณาเนองๆ วา เรามกรรม

เปนของตน เปนผรบผลของกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผา

พนธ มกรรมเปนทอาศย เราทากรรมใดไว ดกตาม ชวกตาม เราจก

เปนทายาทของกรรมนน๑

ถาทานกลวทกข กอยาทากรรมชวทงในทลบและทแจง ถาทานจก

ทา หรอทาอย ซงกรรมชว ถงแมจะเหาะหนไป กจะไมพนจากความ

ทกขไปไดเลย๒

ธญชาต ทรพยสน เงนทอง หรอสงของทหวงแหนอยางใดอยางหนง ทม

อย ทาส กรรมกร คนงาน คนอาศย ลวนพาเอาไปไมไดทงสน จะตองถก

ละทงไวทงหมด

แตบคคลทากรรมใด ดวยกาย ดวยวาจา หรอดวยใจ กรรมนนแหละเปน

ของของเขา และเขาจะพาเอากรรมนนไป อนง กรรมนนยอมตดตามเขาไป

เหมอนเงาตดตามตน ฉะนน

ฉะนน บคคลควรทาความด สงสมสงทจะเปนประโยชนภายหนา ความด

ทงหลายยอมเปนทพงของสตวในปรโลก๓

๑ อง.ป จก. ๒๒/๕๗/๘๒๒ ข.อ. ๒๕/๑๑๕/๑๕๐๓ ส.ส. ๑๕/๓๙๒/๑๓๔

ม า า ( . . ต ต) ๑๗๗

. ส

ก. ความเ าใจเบองตน

อรยสจ เปนหลกธรรมทสาคญและรจกกนมากทสดอกขอหนง อรยสจไมใชเปนหลกสวนยอยของปฏจจสมปบาท แตเปนทงหมดของ ปฏจจสมป

บาท พดงายๆ วา มความหมายครอบคลมปฏจจสมปบาททงหมด

) ตรสรอรยสจ=ตรสรป จจสมปบาทและนพพาน

เมอมผถามวา “ าต ?”

จะตอบวา รสรอรยส หรอ

ตอบวา รสร สม บาท กไดคาตอบทวาน จะไมพจารณาโดยเนอหาของหลกธรรมเลย ยกแต

คมภรมาอางกได

คมภร เลาเหตการณเกยวกบการตรสรของพระพทธเจา เรมตนเมอตรสรใหมๆ กาลงทรงเสวยวมตตสข และพจารณาทบทวน ป จจ-

สมปบาท ทง ลม (กระบวนการเกดทกข) และ ลม (กระบวนการดบทกข) ตลอดเวลา ๑ สปดาห ครนสนระยะเสวยวมตตสข ๗ สปดาหแลว เมอปรารภการทจะทรงประกาศธรรมแกผอนตอไป ทรงพระดารวา :-

ธรรมทเราไดบรรลแลวน เปนของลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก ฯลฯ

สาหรบหมประชาผเรงรมยรนระเรงอยในอาลย ฐานะนยอมเปนสงทเหนได

ยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตา ปฏจจสมปบาท; แมฐานะนกเหนไดยาก

นก กลาวคอ...นพพาน๑

สวนใน ต เมอปรากฏขอความเกยวกบพทธประวตตอนน กเลา

ความแนวเดยวกน เรมแตพทธดารทเปนเหตใหเสดจออกผนวช การเสดจออก

ผนวช การทรงศกษาในสานกอา ารดาบส และอททกดาบส การบาเพญและ

๑ ด วนย. ๔/๑-๗/๑-๘

พทธธรรม๑๗๘

การละเลกทกรกรยา การทรงกลบเสวยพระกระยาหาร แลวบรรลฌาน และตรสรวชชา ๓ ในตอนตรสรมขอความทตรสเลาวา

ครนเราบรโภคอาหาร มกาลงขนแลว สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม

ทงหลาย บรรลปฐมฌาน...ทตยฌาน…ตตยฌาน...จตตถฌาน ไมมทกข ไมม

สข...มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย

เรานน เมอจตเปนสมาธ บรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศจากสงมว

หมอง นมนวล ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน ไดนอมจตไปเพอ

ปพเพนวาสานสสตญาณ กระลกชาตกอนไดเปนอนมาก (วชชาท ๑) ...ได

นอมจตไปเพอจตปปาตญาณ กมองเหนหมสตวทจตอบตอย (วชชาท ) ...

ไดนอมจตไปเพออาสวกขยญาณ กรชดตามเปนจรงวา ‘นทกข นทกขสมทย

นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เหลานอาสวะ นอาสวสมทย นอาสว

นโรธ นอาสวนโรธคามนปฏปทา’ เมอเรารเหนอยางน จตไดหลดพนแลว

จาก กามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ (วชชาท ๓)...๑

ตอจากน กมคาบรรยายพทธดารในการทจะทรงประกาศธรรม ซงมขอความอยางเดยวกบใน ทยกมาอางไวแลวขางตนนน

จะเหนวา เลาเหตการณหลงตรสรใหมๆ ระยะเสวยวมตตสข (ซงอรรถกถาวา ๗ สปดาห) เรมแตพจารณาทบทวนปฏจจสมปบาท จนถงทรงพระดารทจะไมประกาศธรรม เพราะความยากของ สม บาทและ

นพพาน ทไดตรสรสวน ต เลาเหตการณกอนตรสรเปนลาดบมา จนถงตรสรวชชา

๓ แลวขามระยะเสวยวมตตสขทงหมดไป มาลงทพทธดารจะไมประกาศธรรม เพราะความยากของ สม บาท และนพพาน เชนเดยวกน

ผถอเอาความใน ตอนทรงพจารณาทบทวนปฏจจสมปบาท และพทธดารปรารภการประกาศธรรม ทงใน และใน ต ยอมกลาวไดวาพระพทธเจา ตรสรป จจสมปบาท (กบทงนพพาน) ๑ ด ม.ม. ๑๒/๓๑๗-๓๒๖/๓๑๗-๓๓๓, ๔๑๑-๔๒๙/๔๔๒-๔๖๐; ม.ม. ๑๓/๔๘๙-๕๐๙/๔๔๓-๔๖๒; ๗๓๘-๗๕๗/๖๖๙-๖๘๗

ม า า ( . . ต ต) ๑๗

สวนผพจารณาความใน ต เฉพาะเหตการณตอนตรสรวชชา ๓ และจบเฉพาะวชชาท ๓ ซงเปนตวการตรสรแทๆ (วชชา ๒ อยางแรกยงนบไมไดวาเปนการตรสร และไมจาเปนสาหรบนพพาน) กไดความหมายวา ตรสรอรยสจ ๔ จงหลดพนจากอาสวะ

อยางไรกด คาตอบทงสองนน แมจะถกตองทงค แตกมความหมายบางอยางทเปนพเศษกวากน และขอบเขตบางแงทกวางขวางกวากน ซงควรทาความเขาใจ เพอมองเหนเหตผลในการแยกแสดงเปนคนละหลก

๒) เรยนอรยสจ ตองรหนาทตออรยสจ

ความหมายทตรงกนของหลกใหญทงสองน มองเหนไดงาย เพอความรวบรด ขอใหดหลกอรยสจ พรอมทงความหมายตามแบบ และหนาทของคนตออรยสจขอนนๆ

๑. ทกข ไดแก ชาต ชรามรณะ การประจวบกบสงอนไมเปนทรก การพลดพรากจากของรก ความปรารถนาไมสมหวง โดยยอวา อ าทาน นธ ๕ (ขนธ ๕ ทยดไวดวยอปาทาน) เปนทกข

คอ ชวตและทกสงทเกยวของ ซงอยภายใตกฎธรรมชาต ทจะตองผนแปรไปตามเหตปจจย จงแฝงไวดวยความกดดน บบคน ขดแยง ขดของ มความบกพรอง ไมสมบรณในตว พรอมทจะทาใหเกดทกขเปนปญหาขนมา เมอใดเมอหนง ในรปใดรปหนง แกผทยดมนไวดวยอปาทาน

หนาท อทก คอ การกาหนดร เขาใจมน รเทาทนความเปนจรง (เรยกวา ร า)

๒. ทกขสมทย เรยกสนๆ วา สมทย (เหตเกดแหงทกข) ไดแก ณหา คอความรานรนทะยานอยาก ททาใหเกดภพใหม ประกอบดวย

ความเพลดเพลนและความตดใจ คอยใฝหาความยนดใหมๆ เรอยๆ ไป ม ๓ คอ ามต า ต า ต า

พทธธรรม๑๘๐

คอ ความอยากทยดถอตวตนเปนทตง โดยอาการซงมเรา ทจะได จะเปน จะไมเปนอยางนนอยางน ทาใหชวตถกบบคนดวยความรสกกระวนกระวาย ความหวาดกงวล

ความตดของในรปใดรปหนงอยตลอดเวลา ไมโปรงโลงเปนอสระ

หนาท อสมทย คอ ละเสย ทาใหหมดไป เรยกวา หานะ

๓. ทกขนโรธ เรยกสนวา นโรธ (ความดบทกข) ไดแกการทตณหาดบไปไมเหลอ

ดวยการคลายออก สละเสยได สลดออก พนไปได ไมพวพน คอ ภาวะแหงนพพาน ทไมมความทกข เปน

สขโดยไมขนตอตณหา ไมถกบบคนดวยความรสกกระวน

กระวาย หวาดกงวล เปนตน มชวตทเปนอยดวยปญญา ซงบรสทธ เปนอสระ สงบ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน

หนาท อนโรธ คอ ทาใหแจง ทาใหสาเรจ ทาใหเกดมเปนจรงขนมา หรอ บรรลถง เรยกวา ส ฉกรยา

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทา (ปฏปทาทนาไปสความดบแหงทกข) เรยกสนๆ วา มรรค ไดแกทางประเสรฐมองคประกอบ ๘ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ

หนาท อมรรค คอ เจรญ ฝก หรอปฏบต เรยกวา ภาวนา๑

๑ คาจากดความของอรยสจมมากมาย เชน ใน ธมม กก ว นส ร, วนย. ๔/๑๔/๑๘; และ ส.ม. ๑๙/๑๖๖๕/๕๒๘; อภ.ว. ๓๕/๑๔๕-๑๖๒/๑๒๗-๑๓๖; เปนตน สงสาคญยงอยางหนงในอรยสจ คอการรและทาหนาทตออรยสจแตละขอใหถกตอง มฉะนน จะทาใหเกดความผดพลาด ทงในความเขาใจและการประพฤตปฏบต หนาทตออรยสจเหลาน เรยกทางธรรมวา กจในอรยสจ ไดแก :-๑. ก นทก = ปรญญา คอ การกาหนดร (ทาความเขาใจทกข/ปญหาและกาหนดรขอบเขตของมน)

. ก นสมทย = ปหาน คอ การละ (กาจดแกไขตนตอหรอสาเหตของทกข/ปญหา)๓. ก นนโรธ = สจฉกรยา คอ การทาใหแจง (เขาถงภาวะทปราศจากทกข/ปญหา หรอบรรลจดหมาย)

. ก นมรรค = ภาวนา คอ การเจรญ (ฝกอบรม ดาเนนการ ลงมอปฏบตตามวธการทจะนาไปสจดหมาย)ความเขาใจผดทสาคญบางอยางเกยวกบพระพทธศาสนา เชน การเหนวาพระพทธศาสนามองโลกในแง

ราย เปนตน เกดจากการไมเขาใจก นอรยส น

ม า า ( . . ต ต) ๑๘๑

๓) อรยสจ กบ ป จจสมปบาท ครอบคลมกนอยาง ร

ล อรยสจ ล ปฏจจสมปบาท

๑. สมทยวาร: อวชชาเกดÆสง ารเกดÆ ล ชา เกดÆชรามรณะ+โสกะ

ล อ ายาส เกด

๒. นโรธวาร: อวชชาดบ Æ สง ารดบÆ ล ชา ดบÆชรามรณะ+โสกะ

ล อ ายาส ดบ

ขอ ๑. คอ ป จจสมปบาท สมทยวาร หรอแบบ ลม แสดงกระบวนการเกดทกข เทากบรวมอรยสจขอ ๑ (ทกข) และ ๒ (สมทย) ไวในขอเดยวกน แตในอรยส แยกเ น อ เพราะแยกเอาทอนทาย (ชาต ชรามรณะ โสกะ ฯลฯ) ทเปนผลปรากฏ ออกไปตงตางหากเปนอรยสจขอแรก ในฐานะเปนปญหาทประสบ ซงจะตองแกไข แลวจงยอนกลบมายกทอนทเปนกระบวนการ

ทงหมด ตงเปนขอท ๒ ในฐานะเปนการสบสาวหาตนเหตของปญหาขอ ๒. คอ ป จจสมปบาท นโรธวาร หรอแบบ ลม แสดงกระบวนการดบทกข เทากบอรยส อ ๓ (นโรธ) แสดงใหเหนวา เมอแกปญหาถกตองตรงสาเหตแลว ปญหานนจะดบไปไดอยางไรตามแนวทางของเหตปจจย

แมวาโดยตรง ปฏจจสมปบาทนยน จะตรงกบอรยสจขอท ๓ แตกถอวากนความรวมถงอรยส อ ไดดวย เพราะกระบวนการดบสลายของปญหา ยอมบงชเปนนย ใหเหนแนวทางดาเนนการ หรอวธการทวไปทจะตองลงมอปฏบตในการจดการแกปญหานนไปดวยในตว กลาวคอ ชใหเหนวา

จะตองทาอะไรบาง ณ จดใดๆ แมจะยงไมลงไปสรายละเอยดของวธปฏบต

เมอสรปอรยส ใหเหลอนอยลงอก กได ๒ ขอ คอ ายมทกข (ขอ ๑ และ ๒) กบ ายหมดทกข (ขอ ๓ และ ๔)

สม บาท ๒ นยนน ในทบางแหงถอเปนคาจากดความของ อรยสจขอท ๒ และ ๓ ตามลาดบ คอ แบบสมทยวาร ถอเปนคาจากดความของอรยสจ ขอท ๒ (สมทย) และแบบนโรธวาร เปนคาจากดความของอรยสจขอท ๓ (นโรธ)๑

๑ ด ส.น. ๑๖/๒๕๑-๒๕๒/๑๒๖-๑๒๘; เปนตน

พทธธรรม๑๘๒

พงสงเกตวา ในคาจากดความของอรยสจโดยทวไป ขอ ๒ แสดงเฉพาะ ณหาอยางเดยววาเปนสมทย และขอ ๓ แสดงการดบตณหาวาเปนนโรธ ทงนเพราะตณหาเปนกเลสตวเดน เปนตวแสดงทปรากฏชด พดงายๆ วาเปนตวแสดงหนาโรง หรอเปนขนออกโรงแสดงบทบาท เมอพดแบบรวบรด กจบเอาแคตวการทออกโรงแสดงแคน

อยางไรกด กระบวนการทพรอมทงโรง รวมถงหลงฉากหรอหลงเวท

ดวย ยอมเปนไปตามกระบวนการปฏจจสมปบาท ซงแสดงสมทยตงแตจด

เรม ทอวชชา

สวนแงท สม บาท กบ อรยส พเศษหรอแปลกจากกน พอสรปไดดงน

๑. หลกธรรมทงสอง เปนการแสดงความจรงในรปแบบทตางกน ดวยวตถประสงคคนละอยาง ป จจสมปบาทแสดงความจรงตามกระบวนการ

ของมนเอง ตามทเปนไปโดยธรรมชาตลวนๆ สวน อรยสจเปนหลกความจรง

ในรปแบบทเสนอตวตอปญญามนษย ในการทจะสบสวนคนควาและทาใหเกด

ผลในทางปฏบต

โดยนยน อรยสจ จงเปนหลกธรรมทแสดงโดยสอดคลองกบประวต

การแสวงหาสจธรรมของพระพทธเจา เรมแตการเผชญความทกขทปรากฏ

เปนปญหา แลวสบสวนหาสาเหต พบวามทางแก ไมหมดหวง จงกาหนดรายละเอยดหรอจดทตองแกไขและกาหนดเปาหมายใหชด แลวดาเนนการแกไข

ตามวธการจนบรรลเปาหมายทตองการนน และโดยนยเดยวกนน อรยสจจงเปนหลกธรรมทยกขนมาใชในการสงสอน

เพอใหผรบคาสอนทาความเขาใจอยางเปนระเบยบ มงใหเกดผลสาเรจทงการสงสอนของผสอน และการประพฤตปฏบตของผรบคาสอน

สวน ปฏจจสมปบาท เปนตวกระบวนธรรมแกนกลางของอรยสจ และเปนเนอหาของสภาวธรรม ทจะตองศกษาเมอตองการเขาใจอรยสจใหชดเจน

ถงทสด จงเปนหลกธรรมทพระพทธเจาทรงพจารณาทบทวนหลงตรสรใหมๆ

ม า า ( . . ต ต) ๑๘๓

๒. ขอทแปลกหรอพเศษกวากนอยางสาคญ อยทปฏจจสมปบาท ฝายนโรธวาร ซงตรงกบอรยสจขอท ๓ และ ๔ (นโรธ และ มรรค) กลาวคอ

ก) เมอเทยบกบอรยส อ ๓ (นโรธ) จะเหนวา สม บาทนโรธวาร (ปฏโลมนย) กลาวถงนโรธดวยกจรง แต

มงแสดงเพยงกระบวนการเขาถงนโรธ ม ม า ต หรอนพพานเอง ดวยเหตนในพทธดารเมอจะทรงประกาศธรรมจงแยกธรรมททรงพจารณาเปน ๒ ตอน คอตอนแรกกลาวถงปฏจจสมปบาทอยางขางตน ตอจากนน มพทธดารตอไปอกวา “แมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก

กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวง ความสลดอปธทงปวง ความสน

ตณหา วราคะ นโรธ นพพาน” นแสดงวาทรงประสงคตรสแยกธรรมทตรสรเปน ๒ อยาง คอ สม บาท กบ นโรธ (นพพาน)

สวนอรยส อ ๓ คอ นโรธ ม ต า คอนพพาน

เปนสาคญ โดยมความหมายเลงไปถงกระบวนการเขาถงนโรธแฝงอยดวยข) แมวา สม บาท ฝายนโรธวาร จะกนความรวมถงอรยสจขอ

๔ คอ มรรค ดวย แตกยงไมใหผลในทางปฏบตชดเจน เพราะปฏจจสมปบาทแสดงแตตวกระบวนการลวนๆ ตามทเปนไปโดยธรรมชาตเทานน มไดแจก

แจงออกไปใหชดเจนวา สงทจะตองทามรายละเอยดอะไรบาง จะตองทาอยางไร

มลาดบขนการปฏบตอยางไร โดยเฉพาะกลวธตางๆ ในการกระทา คอ ไมไดจดวางระบบวธการไวโดยเฉพาะเพอการปฏบตอยางไดผล เหมอนแพทยร

กระบวนวธแกไขโรค แตไมไดสงยาและวธปฏบตในการรกษาไวใหสวนในอรยส มหลกขอท ๔ คอ มรรค ซงกาหนดขนไวเพอวตถ

ประสงคนโดยเฉพาะ ใหเปนสจจะขอหนงตางหาก ในฐานะขอปฏบตทพสจนแลว ยนยนไดวานาไปสจดหมายไดแนนอน

อรยส อ คอ มรรค น แสดงหลกความประพฤตปฏบตไวอยางละเอยดกวางขวางพสดาร ถอวาเปนคาสอนภาคปฏบต หรอระบบจรยธรรมทงหมดของพระพทธศาสนา เรยกวา ม มาป ปทา คอ ทางสายกลาง หรอขอปฏบตทเปนกลางๆ ดาเนนตามความเปนจรงของธรรมชาต

พทธธรรม๑๘๔

เมอเทยบหลกอรยส กบ สม บาท ถอวาปฏจจสมปบาท เปน ม เ นธรรมเทศนา คอ หลกธรรมทแสดงเปน

กลางๆ ตามความเปนจรงของสงทงหลาย หรอหลกธรรมสายกลางสวน มรรค คออรยสจ ขอ ๔ เปน ม มาป ปทา คอทางสายกลาง

หรอขอปฏบตซงจดวางไวโดยสอดคลองตามหลกความจรงนน มเนอหาทเปน

ลกษณะพเศษตางออกไป จงควรแยกไวเปนอกเรองหนงตางหากโดยเฉพาะ

๔) พระพทธเจาตรสรอรยสจ และตรสสอนอรยสจ

กอนทจะกลาวถงเรองอนๆ ตอไป เหนวาควรทราบฐานะของอรยสจ ในระบบคาสอนของพระพทธศาสนาไวดวย ตามหลกฐานในพระไตรปฎก ดงน

ทานผมอายทงหลาย รอยเทาของสตวทงหลายทเทยวไปบนผนแผนดน

ทงสนทงปวง ยอมประชมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชางนน กลาวไดวาเปน

ยอดเยยมในบรรดารอยเทาเหลานน โดยความมขนาดใหญ ฉนใด กศลธรรม

ทงสนทงปวง กสงเคราะหลงในอรยสจ ๔ ฉนนน๑

ภกษทงหลาย การรการเหนของเราตามความเปนจรง ครบปรวฏ ๓

อาการ ๑๒ ในอรยสจ ๔ เหลาน ยงไมบรสทธแจมชดตราบใด ตราบนน เรา

กยงปฏญาณไมไดวาไดบรรลอนตรสมมาสมโพธญาณ...๒

ภกษทงหลาย เพราะไมตรสร ไมเขาใจอรยสจ ๔ ทงเราและเธอ จงไดวง

แลนเรรอนไป (ในสงสารวฏ) สนกาลนานอยางน๓

ครงนนแล พระผมพระภาค ตรสอนปพพกถาแกอบาลคฤหบด กลาวคอ

เรองทาน เรองศล เรองสวรรค เรองโทษความบกพรอง ความเศราหมองแหง

กาม และเรองอานสงสในเนกขมมะ ครนพระองคทรงทราบวา อบาลคฤหบด

มจตพรอม มจตนมนวล มจตปราศจากนวรณ มจตปลาบปลม มจตเลอมใส

แลว จงทรงประกาศสามกกงสกาธรรมเทศนาของพระพทธเจาทงหลาย ๑ ม.ม. ๑๒/๓๔๐/๓๔๙๒ ธมม กก ว นส ร, วนย. ๔/๑๖/๒๑ และ ส.ม. ๑๙/๑๖๗๐/๕๓๐๓ ท.ม. ๑๐/๘๖/๑๐๗

ม า า ( . . ต ต) ๑๘๕

กลาวคอ ทกข สมทย นโรธ มรรค๑

บคคลครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) อยกบพระผมพระภาค กเพอ

การร การเหน การบรรล การกระทาใหแจง การเขาถงสงทยงไมร ยงไมเหน

ยงไมบรรล ยงไมกระทาใหแจง ยงไมเขาถง (กลาวคอขอทวา) นทกข นทกข

สมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา๒

มสงหนงทถอวาเปนลกษณะของคาสอนในพระพทธศาสนา คอ การ

สอนความจรงทเปนประโยชน กลาวคอ ความจรงทนามาใชใหเปนประโยชนแกชวตได สวนสงทไมเปนประโยชน แมเปนความจรง กไมสอน และอรยสจนถอวาเปนความจรงทเปนประโยชนในทน

โดยเหตน พระพทธเจาจงไมทรงสนพระทยและไมยอมทรงเสยเวลาใน

การถกเถยงปญหาทางอภปรชญา มพทธพจนทรจกกนมากแหงหนงวาดงน

ถงบคคลผใดจะกลาววา พระผมพระภาคยงไมทรงพยากรณ (ตอบ

ปญหา) แกเราวา “โลกเทยง หรอโลกไมเทยง โลกมทสด หรอโลกไมมทสด

ชวะอนนน สรระกอนนน หรอชวะกอยาง สรระกอยาง สตวหลงจากตายมอย

หรอไมมอย สตวหลงจากตาย จะวามอยกใช จะวาไมมอยกใช หรอวาสตว

หลงจากตาย จะวามอยกไมใช ไมมอยกไมใช” ดงน ตราบใด เราจะไมครอง

ชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) ในพระผมพระภาค ตราบนน ตถาคตกจะไม

พยากรณความขอนนเลย และบคคลนนกคงตายไปเสย (กอน) เปนแน

เปรยบเหมอนบรษถกยงดวยลกศรอาบยาพษทอาบยาไวอยางหนา มตร

สหาย ญาตสาโลหตของเขา ไปหาศลยแพทยผชานาญมาผา บรษผตองศร

นนพงกลาววา “ตราบใดทขาพเจายงไมรจกคนทยงขาพเจาวาเปนกษตรย

เปนพราหมณ เปนแพศย หรอเปนศทร มชอวาอยางน มโคตรวาอยางน ราง

สง เตย หรอปานกลาง ดา ขาว หรอคลา อยบาน นคม หรอนครโนน

๑ ม.ม. ๑๓/๗๔/๖๗; และด อง. อฏ ก. ๒๓/๑๑๑/๒๑๓ เปนตน; สามกกงสกาธรรมเทศนา แปลกนวาพระธรรมเทศนาทสงสง หรอทพระพทธเจาทงหลายทรงเชดช หรอเปนพระธรรมเทศนาทพระพทธเจาทรงยกขนแสดงเอง ไมเหมอนเรองอนๆ ทมกตรสตอเมอมผทลถามหรอสนทนาเกยวของไปถง

๒ อง.นวก. ๒๓/๒๑๗/๓๙๙

พทธธรรม๑๘๖

ขาพเจาจะยงไมยอมใหเอาลกศรนออกตราบนน

ตราบใดขาพเจายงไมรวา ธนทใชยงขาพเจานน เปนชนดมแลง หรอชนด

เกาทณฑ สายทใชยงนนทาดวยปอ ดวยผวไมไผ ดวยเอน ดวยปาน หรอดวย

เยอไม ลกธนทใชยงนน ทาดวยไมเกดเอง หรอไมปลก หางเกาทณฑ เสยบ

ดวยขนปกแรง หรอนกตะกรม หรอเหยยว หรอนกยง หรอนกสถลหน

เกาทณฑนนพนดวยเอนวว เอนควาย เอนคาง หรอเอนลง ลกธนทใชยงนน

เปนชนดใด ขาพเจาจะไมยอมใหเอาลกศรออกตราบนน”

บรษนนยงไมทนไดรความทวานนเลย กจะตองตายไปเสยโดยแนแท ฉน

ใด...บคคลนน กฉนนน

แนะมาลงกยบตร เมอมทฏฐวา โลกเทยง แลวจะมการครองชวต

ประเสรฐ (ขนมา) กหาไม เมอมทฏฐวา โลกไมเทยง แลวจะมการครองชวต

ประเสรฐ (ขนมา) กหาไม เมอมทฏฐวา โลกเทยง หรอวาโลกไมเทยง กตาม

ชาตกยงคงมอย ชรากยงคงมอย มรณะกยงคงมอย โสกะ ปรเทวะ ทกข

โทมนส อปายาส กยงคงมอย ซง (ความทกขเหลานแหละ) เปนสงทเรา

บญญตใหกาจดเสยในปจจบนทเดยว ฯลฯ

ฉะนน เธอทงหลาย จงจาปญหาทเราไมพยากรณ วาเปนปญหาทไม

พยากรณ และจงจาปญหาทเราพยากรณ วาเปนปญหาทพยากรณเถด

อะไรเลาทเราไมพยากรณ (คอ) ทฏฐวา โลกเทยง โลกไมเทยง ฯลฯ

เพราะเหตไรเราจงไมพยากรณ เพราะขอนน ไมประกอบดวยประโยชน ไม

เปนหลกเบองตนแหงชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) ไมเปนไปเพอนพพทา เพอ

วราคะ เพอนโรธ เพอความสงบ เพอความรยง เพอนพพาน

อะไรเลาทเราพยากรณ (คอขอวา) นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ

นทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตไรเราจงพยากรณ เพราะประกอบดวย

ประโยชน เปนหลกเบองตนแหงชวตประเสรฐ เปนไปเพอนพพทา เพอวราคะ

เพอนโรธ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน๑

๑ ม.ม. ๑๓/๑๕๐-๑๕๒/๑๔๗-๑๕๓

ม า า ( . . ต ต) ๑๘๗

. ค คาทเดน องอรยสจ

หลกอรยสจ นอกจากเปนคาสอนทครอบคลมหลกธรรมทงหมดใน

พระพทธศาสนา ทงภาคทฤษฎและภาคปฏบต ดงกลาวมาแลว ยงมคณคาเดนทนาสงเกตอกหลายประการ ซงพอสรปไดดงน :-

๑. เปนวธการแหงปญญา ซงดาเนนการแกไขปญหาตามระบบแหงเหตผล เปนระบบวธแบบอยาง ซงวธการแกปญหาใดๆ กตาม ทจะมคณคาและสมเหตผล จะตองดาเนนไปในแนวเดยวกนเชนน

๒. เปนการแกปญหาและจดการกบชวตของตน ดวยปญญาของมนษย

เอง โดยนาเอาหลกความจรงทมอยตามธรรมชาตมาใชประโยชน ไมตองอาง

อานาจดลบนดาลของตวการพเศษเหนอธรรมชาต หรอสงศกดสทธใดๆ๓. เปนความจรงทเกยวของกบชวตของคนทกคน ไมวามนษยจะเตลด

ออกไปเกยวของสมพนธกบสงทอยหางไกลตวกวางขวางมากมายเพยงใดก

ตาม แตถาเขายงจะตองมชวตของตนเองทมคณคา และสมพนธกบสงภาย

นอกเหลานนอยางมผลดแลว เขาจะตองเกยวของและใชประโยชนจากหลก

ความจรงนตลอดไป

๔. เปนหลกความจรงกลางๆ ทตดเนองอยกบชวต หรอเปนเรองของชวตเองแทๆ ไมวามนษยจะสรางสรรคศลปวทยาการ หรอดาเนนกจการใดๆ ขนมา เพอแกปญหาและพฒนาความเปนอยของตน และไมวาศลปวทยาการ หรอกจการตางๆ นน จะเจรญขน เสอมลง สญสลายไป หรอเกดมใหมมาแทนอยางไรกตาม หลกความจรงนกจะคงยนยง ใหม และใชเปนประโยชนไดตลอดทกกาล

พทธธรรม๑๘๘

บทเพมเตม๑

เรองเหตปจจย ในปฏจจสมปบาท และกรรม

) บางสวนของป จจสมปบาท ทควรสงเกตเปนพเศ

ป จจสมปบาท เปนเรองของกฎธรรมชาต จงเปนเรองใหญ มความกวางขวางลกซง และมแงดานตางๆ มากมาย ละเอยดซบซอนอยางยง ไมตองพดถงวาจะยากตอการทจะเขาใจใหทวถง แมแตจะพดใหครบถวนกยากทจะ

ทาได

ดวยเหตน ในการศกษาทวๆ ไป เมอเรยนรหลกพนฐานแลว กอาจจะศกษาบางแงบางจดทนาสนใจเปนพเศษ โดยเฉพาะสวนทเกอหนนความเขาใจทวไป และสวนทจะนามาใชประโยชนในการดาเนนชวต แกปญหา และทาการสรางสรรคตางๆ

ในทน จะขอยอนกลบไปยกขอควรทราบสาคญ ทกลาวถงขางตน ขนมาขยายความอกเลกนอย พอใหเขาใจชดเจนมากขน และเหนทางนาไปใช

ประโยชนไดงายขน โดยเฉพาะในแงของหลกกรรม ทเปนธรรมสบเนองออกไปอยางไรกตาม เนองจากหวขอนเปนเพยงคาอธบายเสรม การขยาย

ความจงทาไดเพยงโดยยอ

ใน า ๕ ไดเขยนขอความสนๆ แทรกไวพอเปนทสงเกต ดงตอไปน

“ ค า าค า ค

ความเปนปจจยแกกนขององคประกอบเหลาน มใชมความหมายตรง

กบคาวา “เห ” ทเดยว เชน ปจจยใหตนไมงอกขน มใชหมายเพยงเมลดพช แตหมายถง ดน นา ปย อากาศ อณหภม เปนตน เปนปจจยแตละอยาง และ

การเปนปจจยแกกนน เปนความสมพนธทไมจาตองเปนไปตามลาดบ

กอนหลงโดยกาละหรอเทศะ เชน พนกระดาน เปนปจจยแกการตงอยของโตะ เปนตน” ๑ หวขอน เขยนเพมใหม ในการพมพ ครงท ๑๐ เดอนสงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๔

ม า า ( . . ต ต) ๑๘

ขอความนบอกใหทราบวา ป จจสมปบาท เปนหลกความจรงของ

ธรรมชาต ทแสดงถงความสมพนธเปนเหตปจจยแกกนของสงทงหลาย

๒) ความหมายของ เหต และ ปจจย

เบองแรกควรเขาใจความหมายของถอยคาเปนพนไวกอน

ในททวไป หรอเมอใชตามปกต คาวา “เหต” กบ “ปจจย” ถอวาใชแทนกนได

แตในความหมายทเครงครด ทานใช “ปจจย” ในความหมายทกวางแยกเปนปจจยตางๆ ไดหลายประเภท สวนคาวา “เหต” เปนปจจยอยางหนง ซงมความหมายจากดเฉพาะ กลาวคอ

“ปจจย” หมายถง สภาวะทเออ เกอหนน คาจน เปดโอกาส เปนทอาศย เปนองคประกอบรวม หรอเปนเงอนไขอยางใดอยางหนง ทจะใหสง

นนๆ เกดมขน ดาเนนตอไป หรอเจรญงอกงามสวนคาวา “เหต” หมายถง ปจจยจาเพาะ ทเปนตวกอใหเกดผลนนๆ“เหต” มลกษณะทพงสงเกต นอกจากเปนปจจยเฉพาะ และเปนตวกอ

ใหเกดผลแลว กมภาวะตรงกบผล ( า ) และเกดสบทอดลาดบ คอตามลาดบกอนหลงดวย

สวน “ปจจย” มลกษณะเปนสาธารณะ เปนตวเกอหนนหรอเปนเงอนไข เปนตน อยางทกลาวแลว อกทงมภาวะตาง ( า ) และไมเกยวกบลาดบ(อาจเกดกอน หลง พรอมกน รวมกน หรอตองแยกกน-ไมรวมกน กได)

ตวอยางเชน เมดมะมวงเปน “เห ” ใหเกดตนมะมวง และพรอมกนนน ดน นา อณหภม โอชา (ปย) เปนตน กเปน “ ย” ใหตนมะมวงนนเกดขนมา

มเฉพาะเหตคอเมดมะมวง แตปจจยทเกยวของไมพรอม หรอไม

อานวย ผลคอตนมะมวงกไมเกดขนในเวลาอธบายเรองเหตปจจย มอกคาหนงททานนยมใชแทนคาวาเหต

ปจจย คอคาวา “การณะ” หรอ “การณ” ซงกแปลกนวาเหต๑

๑ คาบาลทแปลวาเหตปจจย ยงมอกหลายคา เชน มล นทาน สมฏฐาน สมทย ปภวะ สมภวะ/สมภพ

พทธธรรม๑ ๐

ในพระอภธรรม ทานจาแนกความสมพนธของสงทงหลาย ทเปนเหตปจจยแกกนนไวถง ๒๔ แบบ เรยกวา ปจจย ๒๔

เหต เปนปจจยอยางหนงใน ๒๔ นน ทานจดไวเปนปจจยขอแรก เรยกวา “เหตปจจย”

ปจจยอนอก ๒๓ อยางจะไมกลาวไวทงหมดทน เพราะจะทาให นเฝอ

แกผเรมศกษา เพยงขอยกตวอยางไว เชน ปจจยโดยเปนทอาศย (นสสยย) ปจจยโดยเปนตวหนนหรอกระตน (อ นสสย ย) ปจจยโดย

ประกอบรวม (สม ย ย) ปจจยโดยมอย คอตองมสภาวะนน สงนจงเกดมได (อ ย) ปจจยโดยไมมอย คอตองไมมสภาวะนน สงนจงเกดขนได (น ย) ปจจยโดยเกดกอน ( เรชา ย) ปจจยโดยเกดทหลง ( ฉาชา ย) ฯลฯ

ทวานรวมทงหลกปลกยอยทวา อกศลเปนปจจยแกกศล (ชวเปนปจจยใหเกดด) กได กศลเปนปจจยแกอกศล (ดเปนปจจยใหเกดชว) กไดดวย

ปจจยขออน เมอแปลความหมายเพยงสนๆ ผอานกคงพอเขาใจไดไมยาก แตปจฉาชาตปจจย คอปจจยเกดทหลง คนทวไปจะรสกแปลกและคดไมออก จงขอยกตวอยางงายๆ ดานรปธรรม เชน การสรางตกทจะดาเนนการภายหลง เปนปจฉาชาตปจจยแกการสรางนงรานทเกดขนกอน สวนในทาง

สภาวธรรมดานนาม ทานยกตวอยางวา จตและเจตสกซงเกดทหลง เปน

ปจจยแกรางกายนทเกดขนกอน

ขอสรปความตอนนวา

ามหลกธรรม งเ นก ธรรมชา การทสง ดสงหนง หรอ

ราก การณอยาง ดอยางหนง ะเกดม น ด องอา ยเห ย าง

หลากหลาย ระชมกนพรงพรอม ( ยสามคค)

ม า า ( . . ต ต) ๑ ๑

๓) ลหลากหลาย จากปจจยอเนก

ตามหลกแหงความเปนไปในระบบสมพนธน ยงมขอควรทราบแฝงอยอก โดยเฉพาะ

ขณะทเราเพงดเฉพาะผลอยางหนง วาเกดจากปจจยหลากหลายพรงพรอมนน ตองทราบดวยวา ทแทนน ตองมองใหครบทงสองดาน คอ

๑. ผลแตละอยาง เกดโดยอาศยปจจยหลายอยาง๒. ปจจย (ทรวมกนใหเกดผลอยางหนงนน) แตละอยาง หนนให

เกดผลหลายอยาง

ในธรรมชาตทเปนจรงนน ความสมพนธและประสานสงผลตอกน

ระหวางปจจยทงหลาย มความละเอยดซบซอนมาก จนตองพดรวมๆ วา “ผลหลากหลาย เกดจากเหต(ปจจย)หลากหลาย” “ผลอเนก เกดจากเหตอเนก” เชน จากปจจยหลากหลาย มเมลดพช ดน นา อณหภม เปนตน ปรากฏผลอเนก มตนไม พรอมทงรป ส กลน เปนตน

ยาวา ความเปนเหตปจจยนน มใชมเพยงการเกดกอน-หลงตามลาดบกาละหรอเทศะเทานน แตมหลายแบบ รวมทงเกดพรอมกน หรอตองไมเกดดวยกน ดงกลาวแลว

เมอเหนสงหรอปรากฏการณอยางหนง เชนตวหนงสอบนกระดานปายแลว มองดโดยพนจ กจะเหนวาทตวหนงสอตวเดยวนน มเหตปจจยแบบ

ตางๆ ประชมกนอยมากมาย เชน คนเขยน (เจตนา+การเขยน) ชอลก แผนปาย สทตดกน ความชน เปนตน แลวหดจาแนกวาเปนปจจยแบบไหนๆ

นอกจากเรองปจจย ๒๔ แบบ ทเพยงใหตวอยางไวแลว ขอใหดตวอยางคาอธบายของทานสกตอนหนงวา

แทจรงนน จากเหตเดยว ในกรณน จะมผลหนงเดยว กหาไม (หรอ) จะ

มผลอเนก กหาไม (หรอ) จะมผลเดยวจากเหตอเนก กหาไม; แตยอมมผล

อเนก จากเหตอนอเนก๑

๑ วภงค.อ. ๑๕๗; วสทธ. ๓/๑๔๑

พทธธรรม๑ ๒

ตามหลกการน ทานสอนไวดวยวา ในปฏจจสมปบาททพระพทธเจา

ตรสวา “เพราะอวชชา(อยางนน)เปนปจจย สงขาร(อยางนน)จงม, เพราะสงขาร

(อยางนน)เปนปจจย วญญาณ(อยางนน)จงม, ฯลฯ” ดงน

- จะตองไมเขาใจผดไปวาพระองคตรสเหตเดยว-ผลเดยว หรอปจจยอยางหนงÆผลอยางหนงเทานน

- ทจรงนน ในทกคทกตอน แตละเหต แตละผล มปจจยอนและผลอนเกดดวย

ถาอยางนน เหตใดจงตรสชวงละปจจย ชวงละผล ทละค? ตอบวา การทตรสเหต/ปจจย และผล เพยงอยางเดยวนน มหลก คอ

า ต า ล ตวเอกตวประธาน

า ต า ล ตวเดน

า ต า ล จาเพาะ ( า า )

า ต ตามค าม เหมาะกบทานองเทศนา (เชนคราวนน กรณนน จะเนน หรอมงใหผ งเขาใจแงไหนจดใด) เหมาะกบเว นย คอผรบคาสอน (เชนยกจดไหน ประเดนใดขนมาแสดง บคคลนนจงจะสนใจและเขาใจไดด)

ในทน ตรสอยางนน เพราะจะทรงแสดงปจจยและผล ทเปนตวเอกตว

ประธาน เชนในชวง “เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม” ตรสอยางน เพราะผสสะเปนปจจยตวประธานของเวทนา (กาหนดเวทนาตามผสสะ) และเพราะเวทนาเปนผลตวประธานของผสสะ (กาหนดผสสะตามเวทนา)

หลกความจรงนปฏเสธลทธเหตเดยว ทเรยกวา “เอกการ วาท” ซงถอวาสงทงหลายเกดจากตนเหตอยางเดยว โดยเฉพาะลทธทถอวาม มลการณ

เชน มพระผสราง อยาง อสสรวาท (= า คอลทธพระผเปนเจาบนดาล)ชา วาท (ลทธถอวาเทพประชาบดเปนผสรางสรรพสตว) ก วาท (ลทธ

สางขยะ ทถอวาสงทงปวงมกาเนดจากประกฤต) เปนตนแมแตในสมยปจจบน คนกยงตดอยกบลทธเหตเดยวผลเดยว ตลอด

จนลทธผลเดยว และประสบปญหามากจากความยดตดน ดงปรากฏชดในวง

ม า า ( . . ต ต) ๑ ๓

การวทยาศาสตรและเทคโนโลย ทมงผลเปาหมายอยางใดอยางหนง แลว

ศกษาและนาความรความเขาใจในเหตปจจยมาประยกตใหเกดผลทตองการ แตเพราะมองอยแคผลเปาหมาย ไมไดมองผลหลากหลายทเกดจากปจจยอเนก

ใหทวถง (และยงไมมความสามารถเพยงพอทจะมองเหนอยางนนดวย) จง

ปรากฏบอยๆ วา หลงจากทาผลเปาหมายสาเรจผานไป บางท ๒๐–๓๐ ป จงรตววา ผลรายทพวงมากระทบหมมนษยอยางรนแรง จนกลายเปนไดไมเทาเสย

วงการแพทยสมยใหม แมจะถกบงคบจากงานเชงปฏบตการ ใหเอาใจใสตอผลขางเคยงตางๆ มากสกหนอย แตความรเขาใจตอความสมพนธเชง

เหตผลของปรากฏการณตางๆ โดยสวนใหญ กยงเปนเพยงการสงเกตแบบ

คลมๆ ไมสามารถแยกปจจยแตละอยางทสมพนธตอไปยงผลแตละดานให

เหนชดได

พดโดยรวม แมวามนษยจะพฒนาความรในธรรมชาตไดกาวหนามา

มาก แตความรนนกยงหางไกลจากการเขาถงธรรมชาตอยางแทจรงอยางไรกตาม ในดานนามธรรม มนษยควรใชประโยชนจากความรใน

ความจรงของระบบปจจยสมพนธ ทเรยกวาปฏจจสมปบาทนไดมากโดยเฉพาะในการดาเนนชวตของตน คอในระดบก แหงกรรม ความ

เขาใจหลก “ ลหลากหลาย จากปจจยอเนก” จะชวยใหจดการกบชวตของตน ใหพฒนาทงภายใน และดาเนนไปในโลกอยางสาเรจผลด

๔) วธป บตตอกรรม

เมอพดถงหลกกรรม ปญหาทพดกนมากทสดกคอทาด ดด จรงหรอ ม? ทา มฉนทาดแลว มเหน ดด?

ถาเขาใจปฏจจสมปบาท ในเรองเหตปจจยอยางทพดไปแลว ปญหา

อยางนนจะหมดไป แตจะกาวขนไปสคาถามใหมทเปนประโยชนและควรจะ

ถามมากกวาวา ทากรรมอยาง ร ง ะ ด ลด และ ด ลดยง น ?

อกปญหาหนงคอ

กรรมเกาม ลตอ วตของเราแค หน? และเราควรป บตตอกรรมเกาอยาง ร?

พทธธรรม๑ ๔

แมวาเรองกรรมจะละเอยดซบซอนมาก แตกพอจะใหหลกในการ

พจารณาทสาคญได (ขอใหทบทวนตามหลกใหญทไดพดไปแลว) ดงน๑. รหลกความตรงกน องเหตกบ ล ตองถามตวเอง หรอจบใหชดกอน

วา กรรมคอความดทเราทาน เปนปจจยตวเหต ทจะใหเกดผลอะไร ทเปนผลโดยตรงของมน (ผลโดยตรงของเหต) เชน การปลกเมดมะมวง ทาใหเกดตนมะมวง (ไมใชไดตนมะปราง ไมใชไดเงน เปนตน) การศกษา ทาใหไดปญญาและเปนอยหรอจดการกบชวตของตนและปฏบตตอสงทงหลายไดดขน (ไมใชไดเงน ไมใชไดงาน เปนตน) การเรยนแพทย ทาใหสามารถบาบดโรครกษาคนไข (ไมใชไดตาแหนง ไมใชรารวย เปนตน)

๒. กาหนด ลดทตองการใหชด จะเหนวา เพยงแคตามหลกความจรงของธรรมชาตวา “ ล ลา ลา า ” การแยกปจจยแยกผลกซบซอนอยแลว เมอพดถงสงคมมนษย ความซบซอนกยงเพมมากขน เพราะมก มน ย และปจจยทางสงคม ซอนขนมาบนก ธรรม าตอกชนหนง ขอยกตวอยางงายๆ

ก ธรรม าต: การทาสวนเปนเหต ตนไมเจรญงอกงามเปนผลก มน ย: การทาสวนเปนเหต ไดเงนเดอน ๗,๐๐๐ บาทเปนผล การทาสวนเปนเหต ขายผลไมไดเงนมากเปนผลผลโดยตรงของเหต เปนผลตามกฎธรรมชาต ซงเปนไปตามความ

สมพนธแหงเหตปจจยทเทยงตรง

อยางไรกด ผลทคนพดถงกนมาก มกไมใชผลโดยตรงของเหตทเปนไปตามกฎธรรมชาตนน แตคนมกพดกนถงผลตามกฎมนษย

กฎมนษยเปนกฎสมมต ซงขนตอเงอนไขคอสมมต (=ส-รวมกน + มต-การยอมรบ, ขอตกลง Æ สมมต=การตกลงหรอยอมรบรวมกน) ซงผนแปรได และยงมปจจยอนๆ ทนอกเหนอกฎมนษยนนอก เชน คานยมของสงคม และความถกใจพอใจของบคคล เปนตน โดยมความตองการเปนตวกาหนดทสาคญ

ม า า ( . . ต ต) ๑ ๕

จะเหนวา ความหมายของคาไทยวา “ด” หรอ “ไมด” น มกจะกากวม “ด” น เรามกใชในความหมายวานาปรารถนา ตรงกบความพอใจ ชอบใจ หรอแมกระทงเปนไปตามคานยม ดงนนจงตองมการแยกแยะ เชนวา ดตรงไปตรงมาตามความจรงของธรรมชาต ดตอชวต ดในเชงสงคม เปนตน

ยกตวอยางทแสนจะงาย ใกลๆ ตว เชน เรากนอาหารอยางหนง ทมผลดตอชวต ทาใหมสขภาพด แตอาจจะไมดในเชงสงคม ไมสนองคานยมใหรสกโกเก บางคนอาจจะดถกวาเราตาตอย หรอวาไมทนสมย แตชวตเรากด

ในทางตรงขาม มคนอนมาใหของกนอยางหนงแกเรา อาจจะเปนขนมกได ราคาแพง มกลองใส หออยางสวยหร โกเกมาก ดเหลอเกนในเชงสงคม เราอาจจะลงโลดดใจทไดรบ แตถากนเขาไป ของนนกลบไมดตอชวตของเรา จะบนทอนสขภาพ หรอกอใหเกดโรค

นเปนตวอยาง ซงคงนกขยายเองไดเพราะฉะนน คาวา “ผลด” ทพดถงหรอนกถงนน จะตองวเคราะหหรอ

กาหนดใหชดกบตวเองวา ผลดทเราตองการนน “ด” ในแงไหน เชน เปน า ต ต

. ลดตามก ธรรม าต (=รางกายแขงแรงเคลอนไหวแคลวคลอง)Æไดผลแนนอน เทากบผลรวมหกลบแลวของเหตปจจย

๒. ลดตามนยามและนยมของมน ย

� ในแงกระแสสงคม (=ผคนชนชมนยมยกยอง)า : ไมเออ Æคนสนใจนอย ไดรบการยกยองในวงแคบ

� ในแงอาชพ (=เปนทางหารายไดมเงนเลยงชวตและรารวย)า : ไมเออ Æแมเปนสมมาชพ แตหาเงนยาก อาจฝดเคอง

� ในแงวฒนธรรม (=ชวยรกษาสมบตทางวฒนธรรมของชาต)า : ถาทาใจถกตอง Æรสกวาไดทาประโยชน ภมใจ สขใจ แต

า : เงอนไขกาลเทศะ Æคนอาจจะไมเหนคณคา ขนตอสภาพสงคม-การเมอง

นเปนเพยงตวอยางของการทจะตองวเคราะหหรอกาหนดใหชดกบตวเอง

วา ผลดทเราตองการนน “ด” ตามสภาวะของมน ดทเปนความดตามหลกการ

พทธธรรม๑ ๖

แทๆ (เชน ดเพอความด) หรอดตอชวตของเรา หรอดในแงสงคมโดยการยอมรบ โดยระบบ โดยคานยม ฯลฯ

เมอชดกบตวเองแลววา เราตองการผลดในความหมายใด กวเคราะหตอไปวา ผลดแบบทเราตองการนน จะเกดขนได นอกจากตวการกระทาดทเปนเหตตรงแลว จะตองมปจจยอะไรอกบาง ปจจยเหลานนมอยหรอเออ

อานวยหรอไม มปจจยประกอบอะไรอกทเราจะตองทาเพอใหครบถวนทจะ

ออกผลทเราตองการ ถาตองการผลดทปจจยไมเออ ผลยากทจะมา จะยอมรบหรอไม ฯลฯ

ขอยาวา ผลดตามสภาวะ หรอตามกฎธรรมชาตนน เปนของแนนอนตามเหตปจจยของธรรมชาตเอง แตผลดตามนยามและนยมของมนษยขนตอเจตจานง เกยวเนองกบความตองการของมนษยตามกาละและเทศะเปนตน ซงจะตองใชปญญาวเคราะหสบคนออกมา

หลกป บตทถกตอง กคอ ไมวาจะอยางไรกตาม พงมงผลดตาม

สภาวะเปนแกนหรอเปนหลกไวกอน ซงเมอทากยอมได สวนผลดเชงสงคม

เปนตน พงถอเปนเรองรองหรอเปนสวนประกอบ จะไดหรอไม กแลวแต

ปจจยทเกยวของ ไดกด ไมไดกแลวไป เชนทาดเพอใหเกดความด ใครจะยกยองสรรเสรญหรอไม กไมมวตดของ หรอทาดเพอฝกตน เพอใหชวตและ

สงคมเจรญงอกงาม โดยไมตองคดจะเอาหรอจะไดอะไรจากสงคม๑

แตถามงเอาผลดดานสงคมเปนตน โดยไมทาใหเกดผลดตามสภาวะ ถงจะไดผลทตองการ แตจะกลายเปนการหลอกลวง ซงมแตจะทาใหชวตและสงคมเสอมทรามลงไป ไมเรวกชา

๓. ทาเหตปจจยใหครบทจะใหเกด ลทตองการ ตามหลกความพรง

พรอมของปจจย อะไรจะปรากฏเปนผลขน ตองมปจจยพรงพรอม ตรงนจะชวยใหไมไปตดในลทธเหตเดยวผลเดยว ๑ ในพระอภธรรมปฎก (อภ.ว. ๓๕/๘๔๐/๔๘-๙) แสดงหลกพจารณาวา กรรมด กรรมชว ททาแลว จะใหผลปรากฏออกมา ยงตองขนตอองคประกอบอก ๔ อยาง คอ ค (ภพ-ถน ทเกด ทอย ทางชวต) อ ธ (สภาพกาย, รปราง) กาละ (เวลา, ยคสมย, จงหวะ) โยคะ (การททา ซงเหมาะ ตรงเรอง ครบถวน เปน ชานาญ หรอไม) ทเออตอกรรมดขวางกรรมชว เรยกวา สมบต และทขวางกรรมดเออตอกรรมชว เรยกวา วบต อกฝายละ ๔

ม า า ( . . ต ต) ๑ ๗

หลกหรอกฎไมไดบอกวา เมอเอาเมดมะมวงไปปลกแลว ตนมะมวงจะตองงอกขนมา ทานพดแตเพยงวา จากเมดมะมวง ตนไมทจะงอกขนมา กเปนมะมวง นคอ เหตÆผล หรอ ปจจยตวตรงสภาวะÆผล

การทเมดมะมวงจะงอกขนมาเปนตนมะมวงนน ไมใชมแตเมดมะมวง

อยางเดยวแลวจะไดตนมะมวง ตองมดน มปยในดน มนา มแกส (เชน ออกซเจน คารบอนไดออกไซด) มอณหภมพอเหมาะ เปนตน พดสนๆ วา เมอปจจยพรงพรอมแลว ตนมะมวงจงจะงอกขนมาได

นอกจากผลทเรามองจะเกดจากปจจยหลายอยางพรงพรอมแลว ปจจยแตละอยางทมาพรงพรอมนน กสมพนธไปสผลอยางอนทเราไมไดมอง

ขณะนนดวย ดงไดพดแลวขางตนไดบอกแลววา ใหมงผลดตามสภาวะเปนหลกหรอเปนแกนไวกอน

ตอนนกมองดวามปจจยตวไหนบางทจะตองทาใหครบทจะเกดผลน ตอจาก

นน เมอยงตองการผลดดานไหนอก เชนในทางสงคม เปนตน กพจารณาใหครบ แลวทากรรมดใหไดเหตปจจยพรงพรอมทจะเกดผลดตามทตองการนน

๔. ก นปรบปรงตนใหทากรรม( ด ล)ดยง น ป ตามหลกความไม

ประมาท โดยเฉพาะความไมประมาทในการศกษา เราจะตองฝกกาย วาจา จตใจ และปญญา (เรยกรวมวา ต า คอ ศล สมาธ ปญญา) ใหสามารถทากรรมทดยงขนๆ เชน จากกรรมชว เปลยนมาทากรรมด จากกรรมด กกาวไปสกรรมดทประณตหรอสงยงขนๆ ใหชวตกาวไปในมรรค คอในวถชวต

ประเสรฐ ทเรยกวา พรหมจรยะ/พรหมจรรย(ถาใชคาศพท กคอ กาวจากอกศลมากกศลนอย ไปสอกศลนอยกศล

มาก จากกามาวจรกศล ไปสรปาวจรกศล ไปสอรปาวจรกศล และไปสโลกตตรกศล )

ถาใชสานวนพดใหเหมาะกบคนสมยน กคอ พฒนากรรมใหดยงขนเพราะฉะนน เมอทากรรมดตามหลกในขอกอนไปแลว ถาผลดในความ

หมายหรอในแงทเราตองการไมออกมา กวเคราะหสบสาววา ทากรรมนนแลว แตสาหรบผลดแงนๆ ปจจยอะไรบางขาดไป หรอยงบกพรองสวนไหน จะได

พทธธรรม๑ ๘

แกไขปรบปรง เพอวาคราวตอไปจะไดทาใหตรง ใหถกแง ใหครบ นคอความไมประมาทในการศกษา ทจะใชปญญาพจารณาแกปญหา และพฒนากรรมใหดและใหไดผลยงขน

ยกตวอยาง เชน นายชกจไดยนขาวสารจากวทย เปนตน พดถงปญหาของบานเมอง ทวาปาลดนอยลงจนนากลว จะตองชวยกนปลกตนไมใหมากๆ และมขาวดวยวา บางแหงคนมากมายชวยกนปลกตนไม มการนามายกยอง บางทมการใหรางวลดวย

นายชกจไดยนได งขาวแลว กเกดศรทธา เทยวดสถานทเหมาะๆ ใกลหมบานของเขา แลวหาตนไมเหมาะๆ มาปลก ตนไมกขนงอกงามด เขาปลกไปไดหลายตน

เวลาผานไประยะหนง เขามานกดวา เขาทาความดนมากนานแลว ไมเหนมใครสนใจ กเลยชกจะทอ และนอยใจวา “เราอตสาหทาด เหนอยไปมากมาย ไมเหนไดดอะไร”

พอมองลกลงไปในใจของคณชกจ ปรากฏวาเขาอยากไดความนยมยกยอง และหวงจะไดรางวลดวย

เมอวเคราะหตามหลกความสมพนธสบทอดเหตปจจยสผลตางๆ ท

ตรงกน กเหนไดวา� ผลตามกฎธรรมชาต หรอผลตามธรรม กเกดขนแลว คอ เขาปลก

ตนไม เมอทาเหตปจจยของมนครบ ตนไมกขนมา� ผลตามธรรมแกตวเขาเอง ทเปนผทาการนน เขากไดแลว เชน เกด

และเพมความรความเขาใจความชานาญทเรยกกนวาทกษะ ในเรองตนไมและ

การปลกตนไม ตลอดจนผลพวง เชน รางกายแขงแรง เสรมสขภาพ� ผลตามธรรมแกสงคม คอ ทองถนของเขา ตลอดถงโลกมนษยทง

หมด ไดสงแวดลอมทางธรรมชาตทดงามเพมขนแตผลทตวเขาวา “ด” ทเขาไมได คอผลทางสงคม (=ผลทจะไดแกตว

เขา จากสงคม) ไดแก เสยงยกยอง และรางวล หรอเงนทองของตอบแทน ซงมใชเปนผลทตรงตามเหตปจจยของการปลกตนไม

ม า า ( . . ต ต) ๑

ถาคณชกจตองการผลทางสงคมทวาน กตองดและทาปจจยเหลานน

ดวย เรมตงแตดวา การทาความดดวยการปลกตนไมน เขากบกระแสนยมของทองถนของตนเองหรอไม (พจารณาโดยกาลเทศะ หรอโดยคต และ

กาละ) ถาจะใหไดรบคายกยองและรางวล จะตองทาปจจยอะไรประกอบเพมเขามากบการทาความดคอการปลกตนไมนน แลวทาใหครบ

ทจรง ถาคณชกจมงหวงผลดทแท คอผลตามธรรมทวาขางตน ไมมวหวงผลทางสงคม(แกตวตน) เขาจะไดผลตามธรรมเพมอกอยางหนงดวย คอปตความเอบอมใจและความสข ในการทาความด และในการทไดเหนผลดตามธรรมดานตางๆ เพมขยายคลคลายขนมาเรอยๆ ตลอดเวลา แตความหวงผล‘ด’แกตวตน ไดปดกนปตสขนเสย และหนาซา ทาใหเขาไดรบความผดหวงและความชาใจเขามาแทน

ยงกวานน ถาเขาฉลาดในความดและฉลาดในการทาประโยชน เมอเขาจะเรมหรอกาลงทาการนนอย เขาอาจจะชกชวนคนอนๆ ใหรเขาใจมองเหน

ประโยชนของการปลกตนไม แลวมารวมกบเขาบาง หรอตางคนกไปทาของ

ตนบาง แพรขยายการปลกตนไมใหกวางออกไป นอกจากผลตามธรรมทก

ดานจะเพมพนแลว ผลทางสงคมแกตวเขากอาจจะพลอยตามมาดวยจะตองชดกบตนเองวา ผลดตามธรรมของกรรมดนนๆ คออะไร

และควรฝกตนใหตองการผลตามธรรมนนกอนผลอยางอน แลวนอกจากนน

เราตองการผลดอยางไหนอก และเพอใหเกดผลดนนๆ จะตองทาปจจยอะไรเพมอกบาง เมอจะทากทาเหตปจจยใหครบ เมอทาไปแลวกตรวจสอบใหร

ปจจยทยงและหยอนสาหรบผลดแตละดานนนๆ เพอทาใหครบและดยงขนในครงตอไป

อนง ผลดทางสงคม หรอผลดจากสงคมแกตวตนนน อาจจะไมสอดคลองกบผลดตามธรรมกได บางครง บางเรองอาจจะถงกบตรงกนขามเลยกได ทงนขนตอปจจยทางสงคมเปนตน ทเนองดวยกาลเทศะ เชน ในกาละและเทศะทธรรมวาทออนกาลง และอธรรมวาทมกาลง ดงนน จงตองพจารณาดวยวา

ผลทวาดนน เปนของสมควรหรอไม เราจะเอาธรรมไว หรอจะไปกบตวตน

พทธธรรม๒๐๐

จะตองไมประมาทในการศกษาและพฒนากรรมกนอยางน จงจะถก

ตอง นกคอการพฒนาตวเราเอง และพฒนาสงคมไปดวย ไมใชทาอะไรไป

แลว กมองแงเดยวชนเดยว วาไดผลทตนตองการ หรอไมได พอไมไดกเอาแตโวยวายโอดครวญวาทาดไมไดด เลยไมไปไหน

แตตองขอเตอนไวดวยวา คนทตองการผลดตอบคคล (คอแคทถกใจตนหรอตวเองชอบใจ) และผลดตามกระแสหรอคานยมของสงคมนน ถาไม

มองใหถงผลดตามสภาวะ คอผลดตามธรรม ซงเปนผลทดอยางแทจรงตอ

ชวต ตอหลกการ และตอความดงามทแทของสงคมแลว แมจะทากรรมเพอผลดทตนตองการนนไดเกง แตกคอทากรรมไมดหรออกศลซอนไว ซงตวเองอาจจะมปญญารไมทนผลแงอน เพราะมวแตมองเพยงผลดแบบทตวตองการอยางเดยวดานเดยว แลวในไมชา หรอในทสด อกศลทแฝงไวนนกจะออกผลใหโทษตอไป

จงไดยาไวขางตนวา ไมวาจะตองการผลดขางเคยงอะไรกตาม ขอใหทากรรมดเพอผลดทตรงตามสภาวะหรอผลดตามธรรมเปนหลกเปนแกนไวกอน

ถาปฏบตตามน จะไดผลดทแท และปลอดภยในระยะยาว ดทงแกชวต แกสงคม แกตน และแกผอน

เราคงจะมงเอาผลดตอตวตนของบคคล ผลดตามกระแสสงคม หรอผลดเชงคานยมกนมากไป จงมองไมเหนผลดทตรงไปตรงมาตามธรรม ถา

อยางนกจะตองบนเรอง “ทาดไมเหนไดด แตทาชวไดดมถมไป” กนอยอยางนเรอยๆ และคงจะแกปญหาของสงคมไดยาก เพราะความคดของเราเองกเปนกรรมไมด ทเปนปจจยรวมใหเกดผลอยางนนดวย

ถามองกนอยแคน กจะไมมคนอยางพระโพธสตวทถงแมจะถกเขาทา

รายหรอ า กยงเขมแขงอยในการทาความด เพราะมงผลดทตรงไปตรง

มาตามความจรงของมน

ถาจะชวยแกปญหาและสรางสรรคชวตและสงคมน แตยงหวงผลดตอตวตน ผลดเชงบคคลและผลดเชงคานยมทางสงคมอย กขอแควา อยาถงกบ

ม า า ( . . ต ต) ๒๐๑

ละทงหรอละเลยความตองการผลดทตรงตามธรรม ผลดตอชวต และผลดทแทตอสงคม เอาพอประนประนอมกน

แคนกจะประคบประคองโลกมนษย ใหพออยกนไปได แตจะเอาดจรงคงยาก เพราะมนษยนเองไมไดตองการผลดแทจรงทตรงตามธรรมของกรรมด

) ทากรรมเกาใหเกดประโย น

คนไทยสมยนไดยนคาวา “กรรม” มกจะนกไปในแงวากรรมจะตามมาใหเคราะหใหโทษอยางไร พดถงกรรมกจะนกถงอะไรอยางหนงทคอยตามจะ

ลงโทษ หรอทาใหเราเปนอยางนนอยางน โดยเฉพาะคดไปถงชาตกอน คอ

มองกรรมในแงกรรมเกา และเปนเรองไมดคาวา “กรรมเกา” กบอกอยในตวเองแลววา มนถกจากดใหหดแคบเขา

มาเหลอเพยงสวนหนง เพราะเตมคาวา “เกา” เขาไป กรรมกเหลอแคบเขามา ยงนกในแงวากรรมไมดอก กยงแคบหนกเขา รวมแลวกคอเปนกรรมทไม

ครบถวนสมบรณ ไปๆ มาๆ กเลยอะไรๆ กแลวแตกรรม (เกา-ทไมด) บางทถงกบมการหาทางตดกรรม เลยพลดออกไปจากพระพทธศาสนา

ความจรง กรรมกเปนเรองธรรมดาธรรมชาต คอเปนเรองความเปนไปตามเหตปจจยของชวตมนษย ทมเจตนา มการคด การพด และการกระทา แสดงออก มความสมพนธกบสงทงหลาย แลวกเกดผลตอเนองกนไปใน

ความสมพนธนน

ถามวไปยดถอวา แลวแตกรรมเกาปางกอนอยางเดยว กจะทากรรม

ใหมทเปนบาปอกศลโดยไมรตว

หมายความวา ใครกตามทปลงวา “แลวแตกรรม (เกา)” นน กคอ เขากาลงทาความประมาท ทปลอยปละละเลย ไมทากรรมใหมทควรทา ความประมาทนนกเลยเปนกรรมใหมของเขา ซงเปนผลจากโมหะ แลวกรรมใหมทประมาทเพราะโมหะหลงงมงายนน กจะกอผลรายแกเขาตอไป

พทธธรรม๒๐๒

ความเชอวาชวตจะเปนอยางไรกแลวแตกรรมเกา กรรมปางกอน หรอกรรมในชาตกอน คอลทธกรรมเกานน เปนมจฉาทฏฐ ทเรยกวาปพเพกตเหตวาท หรอเรยกสนๆ วา พเพก วาท ดงพทธพจนทแสดงแลวขางตน

ทานไมไดสอนวาไมใหเชอกรรมเกา แตทานสอนไมใหเชอวาอะไรๆ จะเปนอยางไรกเพราะกรรมเกา

� การเชอแตกรรมเกา กสดโตงไปขางหนง� การไมเชอกรรมเกา กสดโตงไปอกขางหนงไดกลาวแลววา “กรรม” พอเตม “เกา” เขาไป คาเดมทกวางครบถวน

สมบรณ กหดแคบเขามาเหลออยสวนเดยว อยามองกรรมทกวางสมบรณใหเหลอสวนเดยวแคกรรมเกา

เรองกรรมทเชอกนในแงกรรมเกาน มจดพลาดอย ๒ แง คอ๑. ไปจบเอาสวนเดยวเฉพาะอดต ทงทกรรมนนกเปนกลางๆ ไมจากด

ถาแยกโดยกาลเวลากตองม ๓ คอ กรรมเกา (ในอดต) กรรมใหม (ในปจจบน) กรรมขางหนา (ในอนาคต) ตองมองใหครบ

๒. มองแบบแยกขาดตดตอน ไมมองใหเหนความเปนไปของเหตปจจยทตอเนองกนมาโดยตลอด คอ ไมมองเปนกระแสหรอกระบวนการทตอเนองอยตลอดเวลา แตมองเหมอนกบวากรรมเกาเปนอะไรกอนหนงทลอยตามเรา

มาจากชาตกอน แลวมารอทาอะไรกบเราอยเรอยๆถามองกรรมใหถกตองทง ๓ กาล และมองอยางเปนกระบวนการของ

เหตปจจย ในดานเจตจานง และการทา-คด-พด ของมนษย ทตอเนองอยตลอดเวลา กจะมองเหนกรรมถกตอง ชดเจนและงายขน ในทน แมจะไมอธบายรายละเอยด แตจะขอใหจดสงเกตในการทาความเขาใจ ๒-๓ อยาง

๑. มมองกรรมแบบแยก าดตดตอน คอ มองใหเหนเปนกระแสทตอเนองตลอดมาจนถงขณะน และกาลงดาเนนสบตอไป

ถามองกรรมใหครบ ๓ กาล และมองเปนกระบวนการตอเนอง จากอดต มาถงบดน และจะสบไปขางหนา กจะเหนวา กรรมเกา (สวนอดต) กคอ เอาขณะปจจบนเดยวนเปนจดกาหนด นบถอยจากขณะน ยอนหลงไปนานเทา

ม า า ( . . ต ต) ๒๐๓

ไรกตาม กรอยกพนชาตกตาม มาจนถงขณะหนงหรอวนาทหนงกอนน กเปนกรรมเกา (สวนอดต) ทงหมด

กรรมเกาทงหมดน คอกรรมทไดทาไปแลว สวนกรรมใหม (ในปจจบน) กคอทกาลงทาๆ ซงขณะตอไปหรอวนาทตอไป กจะกลายเปนกรรมเกา (สวนอดต) และอกอยางหนงคอ กรรมขางหนา ซงยงไมถง แตจะทาในอนาคต

กรรมเกานนยาวนานและมากนกหนา สาหรบคนสามญ กรรมเกาทจะพอมองเหนได กคอกรรมเกาในชาตน สวนกรรมเกาในชาตกอนๆ กอาจจะลกลาเกนไป เราเปนนกศกษากคอยๆ เรมจากมองใกลหนอยกอน แลวจงคอยๆ ขยายไกลออกไป

อยางเชนเราจะวดหรอตดสนคนดวยการกระทาของเขา กรรมใหมใน

ปจจบนเรายงไมรวาเขากาลงจะทาอะไร เรากดจากกรรมเกา คอความ

ประพฤตและการกระทาตางๆ ของเขายอนหลงไปในชวตน ตงแตวนาทนไป นกกรรมเกา ซงใชประโยชนไดเลย

๒. รจกตวเอง ทงทนทมและ อจากด องตน พรอมทงเหนตระหนกถงผลสะทอนทตนจะประสบ ซงเกดจากกรรมทตนไดประกอบไว

กรรมเกามความสาคญอยางยงตอเราทกคน เพราะแตละคนทเปนอยขณะน กคอผลรวมของกรรมเกาของตนทไดสะสมมา ดวยการทา-พด-คด การศกษาพฒนาตน และความสมพนธกบสงแวดลอม ในอดตทงหมด ตลอดมาจนถงขณะหรอวนาทสดทายกอนขณะน

กรรมเกานใหผลแกเรา หรอเรารบผลของกรรมเกานนเตมท เพราะตวเราทเปนอยขณะน เปนผลรวมทปรากฏของกรรมเกาทงหมดทผานมา กรรมเกานนเทากบเปนทนเดมของเราทไดสะสมไว ซงกาหนดวา เรามความพรอม มวสยขดความสามารถทางกาย วาจา ทางจตใจ และทางปญญาเทาไร และเปนตวบงชวาเราจะทาอะไรไดดหรอไม อะไรเหมาะกบตวเรา เราจะทาไดแคไหน และควรจะทาอะไรตอไป

พทธธรรม๒๐๔

ประโยชนทสาคญของกรรมเกา กคอการรจกตวเองดงทวานน ซงจะ

เกดขนได ดวยการรจกวเคราะหและตรวจสอบตนเอง โดยไมมวแตซดทอดปจจยภายนอก

การรจกตวเองน นอกจากชวยใหทาการทเหมาะกบตนอยางไดผลด

แลว กทาใหรจดทจะแกไขปรบปรงตอไปดวย๓. แก ปรบปรงเพอกาวสการทากรรมทดยง น แนนอนวา ในทสด

การปฏบตถกตองทจะไดประโยชนจากกรรมเกามากทสด กคอ การทากรรมหม ทดกวากรรมเกา

ทงน เพราะหลกปฏบตทงหมดของพระพทธศาสนารวมอยใน รสก า

อนไดแกการฝกศกษาพฒนาตน ในการทจะทากรรมทดไดยงขนไป ทง� ในขนศล คอการฝกกาย วาจา สมมาอาชวะ รวมทงการสมพนธกบ

สงแวดลอมดวยอนทรย (ตา ห จมก ลน กาย ใจ)� ในขนสมาธ คอฝกอบรมพฒนาจตใจ ทเรยกวาจตภาวนาทงหมด

และ

� ในขนป า คอความรคดเขาใจถกตอง มองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง และสามารถใชความรนนแกไขปรบปรงกรรม ตลอดจนแก

ปญหาดบทกขหมดไปมใหมทกขใหมได

พดสนๆ กคอ แมวากรรมเกาจะสาคญมาก กไมใชเรองทเราจะไปสยบยอมตอมน แตตรงขาม เรามหนาทพฒนาชวตของเราทเปนผลรวมของกรรมเกานนใหดขน

ถาจะใชคาทงายแกคนสมยน กคอ เรามหนาทพฒนากรรม กรรมทไมดเปนอกศล ผดพลาดตางๆ เราศกษาเรยนรแลว กตองแกไข การปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนา กคอการพฒนากรรม ใหเปนกศล หรอดยงขนๆ

ดงนน เมอทากรรมอยางหนงแลว กรจกพจารณาวเคราะหตรวจสอบ

คณภาพและผลของกรรมนน ใหเหนขอยง ขอหยอน สวนทขาดทพรอง เปนตน ตามหลกเหตปจจยทกลาวแลวในหวขอกอน แลวแกไขปรบปรงเพอจะไดทากรรมทดยงขนไป

จะพดวา รกรรมเกา เพอวางแผนทากรรมใหมใหดยงขนไป กได

ม า า ( . . ต ต) ๒๐๕

) อยเพอพ นากรรม มใ อยเพอใ กรรม

ทพดมาน เทากบบอกใหรวา เราจะตองปฏบตใหถกตองตอกรรมท

แยกเปน ๓ สวน คอ กรรมเกา-กรรมใหม-กรรมขางหนาขอสรปวธปฏบตทถกตองตอกรรมทง ๓ สวนวากรรมเกา (ในอดต) เปนอนผานไปแลว เราทาไมได แตเราควรร เพอ

เอาความรจกมนนนมาใชประโยชนในการแกไขปรบปรงกรรมใหมใหดยงขน

กรรม หม (ในปจจบน) คอกรรมทเราทาได และจะตองตงใจทาใหดทสด ตรงนเปนจดสาคญ

กรรม างหนา (ในอนาคต) เรายงทาไมได แตเราสามารถเตรยมหรอวางแผนเพอจะไปทากรรมทดทสด ดวยการทากรรมปจจบนทจะพฒนาเราใหดงามและงอกงามยงขน จนกระทงเมอถงเวลานนเรากจะสามารถทากรรมทดสงขนไปตามลาดบ จนถงขนเปนกศลอยางเยยมยอด

นแหละคอคาอธบายทจะทาใหมองเหนไดวา ทาไมจงวา คนทวางใจ วาจะเปนอยางไรกแลวแตกรรม(เกา) นนแล กาลงทากรรมใหม(ปจจบน) ทผดเปนบาป คอความประมาท ไดแกการปลอยปละละเลย อนเกดจากโมหะ และมองเหนเหตผลดวยวา ทาไมพทธศาสนาจงสอนใหหวงผลจากการกระทา

ขอยาอกครงวา กรรมใหมสาหรบทา กรรมเกาสาหรบร อยามวรอ

กรรมเกาทเราทาอะไรมนไมไดแลว แตหาความรจากกรรมเกานน เพอเอามาปรบปรงการทากรรมปจจบน จะไดพฒนาตวเราใหสามารถทากรรมอยางเลศ

ประเสรฐไดในอนาคต

มคาเกาไดยนมานานแลวประโยคหนง คอทพดวา “ค า มา

ม า” ความเชออยางนนไมใชพทธศาสนา และตองระวงจะเปนลทธ

นครนถ

ทพดกนมาอยางนน ความจรงกคงประสงคด คอมงวาถาเจอเรองราย กอยาไปซดทอดคนอน และอยาไปทาอะไรทชวรายใหเพมมากขน ดวยความโกรธแคนเปนตน แตยงไมถกหลกพระพทธศาสนา และจะมผลเสยมาก

พทธธรรม๒๐๖

ลทธนครนถ ซงกมผนบถอในสมยพทธกาลจนกระทงในอนเดยทกวนน เปนลทธกรรมเกาโดยตรง เขาสอนวา คนเราจะไดสขไดทกขอยางไรกเปนเพราะกรรมททาไวในชาตปางกอน และสอนตอไปวา ไมใหทากรรมใหม แตตองทากรรมเกาใหหมดสนไปดวยการบาเพญตบะ จงจะสนกรรมสนทกข นกบวชลทธนจงบาเพญตบะทรมานรางกายดวยวธตางๆ๑

คนทพดวา เราอยไปเพอใชกรรมเกานน กคลายกบพวกนครนถน

แหละ คดวาเมอไมทากรรมใหม อยไปๆ กรรมเกากคงจะหมด ตางแตวาพวกนครนถไมรอใหกรรมเกาหมดไปเอง แตเขาบาเพญตบะเพอทากรรมเกาให

หมดไปดวยความเพยรพยายามของเขาดวย

มคาถามทนาสงเกตวา “ า มทากรรม หม อย กรรมเกา ะ

หมด เอง หม?”

ม ม า ม ม ม า า ม แตไมหมดหรอก ไมตองอยเฉยๆ แมแตจะชดใชกรรมเกาไปเทาไรๆ กไมมทางหมดไปได

ต ล า ค

๑. คนเรายงมชวต กคอเปนอย ตองกนอย เคลอนไหวอรยาบถ ทาโนนทาน เมอยงไมตาย กไมไดอยนงๆ

๒. คนเหลานเปนมนษยปถชน กมโลภ โกรธ หลง โดยเฉพาะความหลง หรอโมหะนมอยประจาในใจตลอดเวลา เพราะยงไมไดรเขาใจความจรงถงสจธรรม

เมอรวมทงสองขอนกคอ คนทอยเพอใชกรรมนน เขากทากรรมใหมอยตลอดเวลา แมแตโดยไมรตว แมจะไมเปนบาปกรรมทรายแรง แตกเปนการกระทาทประกอบดวยโมหะ เชนกรรมในรปตางๆ ของความประมาท ปลอยชวตเรอยเปอย

ถามองลกเขาไปในใจ โลภะ โทสะ โมหะ กผดโผลขนมาในใจของเขาอยเรอยๆ ในลกษณะตางๆ เชน เศรา ขนมว กงวล อยากโนนอยากน

๑ ด เทวทหส ร, ม.อ.๑๔/๑/๑ (เคยอางแลวขางตน)

ม า า ( . . ต ต) ๒๐๗

หงดหงด เหงา เบอหนาย กงวล คบของ ฯลฯ นกคอทากรรมอยตลอดเวลาแถมเปนอกศลกรรมเสยดวย เพราะฉะนนอยางนจงไมมทางสนกรรม ชดใชไปเทาไรกไมรจกสนสด มแตเพมกรรม

“แลวทาอยาง ร ะหมดกรรม?” การทจะหมดกรรม กคอ ไมทา

กรรมชว ทากรรมด และทากรรมทดยงขน คอแมแตกรรมดกเปลยนใหดขน จากระดบหนงขนไปอกระดบหนง

า า า เปลยนจากทาอกศลกรรม เปนทากศลกรรม และทากศลระดบสงขนไป จนถงขนเปนโลกตตรกศล

า า า ม ม า พฒนากรรมใหดยงขน เรากจะมศล มจตใจ มปญญา ดขนๆ ในทสดกจะพนกรรม

พดสนๆ วา กรรมไมหมดไปดวยการชดใชกรรม แตหมดกรรมดวยการพฒนากรรม คอปรบปรงตวใหทากรรมทดยงขนๆ จนพนขนของกรรมไป ถงขนทา แตไมเปนกรรม คอทาดวยปญญาทบรสทธ ไมถกครอบงาหรอชกจงดวยโลภะ โทสะ โมหะ จงจะเรยกวา พนกรรม

) กรรมระดบบคคล-กรรมระดบสงคม

หลกกรรมอกแงหนงทสาคญและนาสนใจมาก คอ กรรมทแยกไดเปน ๒ ระดบ ไดแก

. กรรมระดบปจเจกบคคล ตามนยพทธพจนเชนวา “กมม สตเต

วภชต ยทท หนปปณตตาย”๑ เปนตน ซงแปลความวา กรรมยอมจาแนกสตวไปตางๆ คอ ใหทรามและประณต

กรรมระดบปจเจกบคคลเปนเรองของสวนยอย จงเปนสวนฐานและ

เปนแกนของหลกกรรมทงหมด เรองกรรมทไดอธบายมาแลวเนนในระดบน๒. กรรมในระดบสงคม ตามนยพทธพจน เชนวา “กมมนา วตตต โลโก

กมมนา วตตต ปชา”๒ แปลความวา โลก (คอสงคมมนษย) เปนไปตามกรรม หมสตวเปนไปตามกรรม ๑ ม.อ. ๑๔/๕๘๑/๓๗๖๒ ข.ส. ๒๕/๓๘๒/๔๕๗

พทธธรรม๒๐๘

กรรมในระดบน ซงเปนกระแสรวมกน ทมองเหนงายๆ กคออาชพการงาน ซงทาใหหมมนษยมวถชวตเปนไปตางๆ พรอมทงกาหนดสภาวะและวถของสงคมนนๆ ดวย

แตกรรมทลกซงและมกาลงนาสงคมมากทสด กคอมโนกรรม เรมดวยคานยมตางๆ ซงมอทธพลอยางมากตอแนวทางการดาเนนชวตของมนษย ตลอดจนกจกรรมและวธการในการแสวงหาความสขของเขา

แตมโนกรรมทมกาลงอานภาพยงใหญทสด กคอ ทฏฐตางๆ ซงรวมถงทฤษฎ ลทธนยม อดมการณตางๆ อนประณตลกลงไปและฝงแนน แลว

กาหนดนาชะตาของสงคมหรอของโลก สรางประวตศาสตร ตลอดจนวถแหงอารยธรรม เชน ทฏฐทเชอและเหนวามนษยชาตจะบรรลความสาเรจมความสขสมบรณดวยการเอาชนะธรรมชาต ซงไดเปนแกนนาขบดนอารยธรรม

ตะวนตกมาสสภาพทเปนอยในปจจบน

กรรมระดบสงคมนเปนเรองใหญมากอกแงหนง ขอพดไวเปนแนวเพยง

เทาน

ภาค ๒

มชฌมาปฏปทา

อปฏบตทเปนกลางตามก รรมชาต

หรอ

ทางสายกลาง

ต เ า

มชฌมาปฏปทา

ทางสายกลาง

มช มาปฏปทาตอเนองจากมชเ น รรมเทศนา

ตามแนวปฏจจสมปบาท มพทธพจนแสดงปฏปทาไว ๒ อยาง คอ

๑. ม ฉา ทา ขอปฏบตทผด หรอ ทางทผด คอทางใหเกดทกข. สมมา ทา ขอปฏบตทถก หรอ ทางทถก คอทางใหดบทกข

ตามพทธพจนนน สรปไดดงนมจฉาป ปทา: อวชชา สงขาร วญญาณ ฯลฯ ชาต ชรา

มรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาสสมมาป ปทา: ดบอวชชา ดบสงขาร ดบวญญาณ ฯลฯ ดบ

ชาต ดบชรามรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส๑

ตามแนวน ม ฉา ทา กคอ ม า ม า หรอ

กระบวนการเกดทกข

สวน สมมา ทา กคอ ม า า หรอ กระบวนการดบทกข

สาหรบมจฉาปฏปทานน ไมตองพดถง เพราะเปนฝายกอเกดทกข ซงไดบรรยายมาแลว แตเมอพจารณาดสมมาปฏปทา กปรากฏวาเปนเพยง

ปฏจจสมปบาทนโรธวาร ซงแสดงเฉพาะตวกระบวนการลวนๆ ดงกลาวมา

แลวเทานน ไมไดชแจงแนะนารายละเอยดในทางปฏบตแตอยางใด กลาวคอ บอกแตเพยงวา ในการเขาถงจดหมาย กระบวนการจะตองเปนอยางนนๆ แต ๑ ส.น. ๑๖/๑๙-๒๑/๕

พทธธรรม๒๑๒

ไมไดบอกดวยวาทาอยางไรจงจะใหกระบวนการไดเปนอยางนนๆ ขนมา ดง

นน สมมาปฏปทาตามแนวน จงยงไมชวยใหความกระจางอะไรเพมเตมยงมพทธพจนแสดงปฏจจสมปบาทในรปกระบวนการดบทกขอกแหง

หนง ทแปลกไปจากแบบทเรยกวาสมมาปฏปทานน คอ เปนกระบวนการทมใชนโรธวาร และไมกลาวถงการดบ แตแสดงกระบวนการตอออกไปจาก

กระบวนการเกดทกขทเปนสมทยวารนนเอง ดงน

อวชชา สง าร ว าณ นามร ส าย นะ สสะ เวทนา

ณหา อ าทาน ภพ ชา ทก รทธา ราโมทย

สสทธ ส สมาธ ย าภ าณทสสนะ นพพทา วราคะ

วม ย าณ๑

พงสงเกตวา กระบวนการน เรมแตอวชชา จนถงทกข กคอ ปฏจจ สมปบาทสมทยวาร ทเปนกระบวนการเกดทกขตามปรกตนนเอง (ทกขในทน แทนคาวา ชรามรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส ทงหมด) แตเมอถงทกขแลว แทนท

วงจรจะบรรจบเพอเรมตนทอวชชาอกตามปรกต กลบดาเนนตอไป โดยม

ศรทธามารบชวงแทนอวชชา จากนนกระบวนการกดาเนนตอไปในทางด จนถงจดหมายคอขยญาณในทสด และไมกลบมาบรรจบเรมตนทอวชชาอกเลย

ขอนาสงเกตอกอยางหนงกคอ เมอนบ ทกข เปนจดศนยกลาง จานวนหวขอนบยอนไปขางหนา และตอไปขางหลง จะมจานวนเทากน

สาหรบผเขาใจเรองอวชชาดแลว อานดกระบวนการน กจะไมแปลกใจอะไร เพราะถาตดตอนออก กระบวนการนกม ๒ ตอน คอ อวชชา ถง ทกตอนหนง กบ รทธา ถง ย าณ อกตอนหนง

ในตอนชวงหลง รทธา มาเปนจดเรมตนแทนอวชชา ผศกษาปฏจจสมปบาทในบทกอนแลว ยอมเขาใจความหมายวา รทธา ในทนพดงายๆ ก

๑ ส.น. ๑๖/๖๙/๓๗; ศพทยากทควรอธบาย คอ สสทธ=ความสงบระงบเยอกเยนกายใจ, ความผอนคลาย

(tranquillity), ย าภ าณทสสนะ=การรเหนตามทมนเปน (knowing and seeing things as theyare), นพพทา=ความหนาย (disenchantment), วราคะ=ความคลายหายตด ปลกตวออกได (detachment),วม =ความหลดพน (freedom), ย าณ=ความหยงรวาสนอาสวะกเลส=บรรลอรหตตผล

ม า า ( . . ต ต) ๒๑๓

คอ อวชชาทถกกากบ ควบคม ถกลดรอน หรอลดนอยลงนนเอง กลาวคอ ขณะนไมเปนอวชชาทมดบอดตอไปแลว แตมเชอแหงความรความเขาใจเขา

มาแทนท และทาหนาทเปนสอชกจงใหเกดการมงหนาไปสจดหมายทด จน

เกดความรจรง และหลดพนในทสดถาจะอธบายงายๆ กวา เมอกระบวนการเกดทกขดาเนนมาตาม ปรกต

จากอวชชาถงทกขแลว ครนเกดทกข กคดหาทางออก ในกรณนเกดไดรบคาแนะนาสงสอนทถกตอง หรอเกดความสานกในเหตผลขนมา จงรสกมความเชอมนในคณธรรมความดงามตางๆ แลวเกดปราโมทย เอบอมใจ ชกนาใหมงมนกาวหนาในคณความดตอไปตามลาดบ จนถงทสด

ความจรง กระบวนการทอนหลงน กตรงกบปฏจจสมปบาทนโรธวาร แบบอวชชาดบ สงขารดบ วญญาณดบ ฯลฯ อยางขางตนนนเอง แตในทน แสดงใหเหนรายละเอยดทเปนขอเดนในกระบวนการชดเจนขน และมงใหเหนการเชอมตอระหวางกระบวนการเกดทกข กบกระบวนการดบทกข วาเกยว

เนองกนไดอยางไร

ในคมภรเนตตปกรณ๑ อางพทธพจนตอไปน วาเปนปฏจจสมปบาท

แนวดบทกขเชนกน คอ

ดกรอานนท โดยนยนแล ศลทเปนกศล มความไมวปฏสาร (เดอดรอน

ใจ) เปนอรรถ (ทหมายหรอผล) เปนอานสงส ความไมวปฏสาร ม

ปราโมทยเปนอรรถเปนอานสงส ปราโมทย มปตเปนอรรถเปนอานสงส

ปต มปสสทธเปนอรรถเปนอานสงส ปสสทธ มสขเปนอรรถเปนอานสงส

สข มสมาธเปนอรรถเปนอานสงส สมาธ มยถาภตญาณทสสนะเปนอรรถ

เปนอานสงส ยถาภตญาณทสสนะ มนพพทาเปนอรรถเปนอานสงส

นพพทา มวราคะเปนอรรถเปนอานสงส วราคะ มวมตตญาณทสสนะเปน

อรรถเปนอานสงส ศลทเปนกศลยอมทาธรรมขออนๆ ใหบรบรณเพอ

อรหตตผลตามลาดบ โดยนยนแล๒

๑ Ñaˆamoli, The Guide (London: Pali Text Society, 1962), p. 97๒ อง.เอกาทสก. ๒๔/๒๐๘/๓๓๕ ใน อง.ทสก. ๒๔/๑/๒ มขอความอยางเดยวกน แตรวมนพพทากบวราคะ เปนขอเดยวกน นอกจากนพงดเทยบ อง. ป จก. ๒๒/๒๔/๒๑ เปนตน

พทธธรรม๒๑๔

ตามนยพทธพจนน เขยนใหดงายไดดงน

ก ล ล อว สาร ราโมทย สสทธ ส สมาธ

ย าภ าณทสสนะ นพพทา วราคะ วม าณทสสนะ

จะเหนวากระบวนธรรมน กเปนอยางเดยวกบกระบวนธรรมทกลาวมาแลวนนเอง เปนแตกลาวเฉพาะชวงกระบวนการดบทกขอยางเดยว ไมได

กลาวถงชวงเกดทกขไวดวย ขอใหดกระบวนธรรมแนวกอนอกครงหนง

อวชชา สง าร ล ชา ทก รทธา ราโมทย

สสทธ ส สมาธ ย าภ าณทสสนะ นพพทา วราคะ

วม ย าณ

กระบวนธรรมทงสองน แมจะเหมอนกน แตกไมตรงกนทกตวอกษร คอ กระบวนหนงเรมดวย รทธา อกกระบวนหนงเรมดวยก ล ล ตอดวย อวปปฏสาร จากนนจงตรงกน ซงทจรงเปนความตางตามตวอกษรและการ

เนนเทานน แตความหมายลงกนไดกระบวนหนงยกเอากรณท รทธาเปนตวเดน แตในเวลาทมศรทธานน

กคอ จตใจเชอมนในเหตผล เลอมใสในสงทดงาม มนใจในคณธรรม ภาวะจตนสมพนธกบความประพฤตในเวลานนดวย คอมความประพฤตดงามรอง

รบอย และศรทธากดารงรกษาความประพฤตนนไวดวย ศรทธามความ

ประพฤตดงามรองรบอยเชนน จงนาไปสปราโมทยตอไปสวนอกกระบวนหนงทเรมดวยก ล ล และอวปปฏสาร กเชนเดยวกน

กระบวนนยกเอากรณการประพฤตปฏบตเปนตวเดน ในกรณน จตใจกม

ศรทธาเชอมนในเหตผลในคณความดเปนพนอยดวย จงประพฤตความดอย

ได และเมอมศล แลวมอวปปฏสาร ไมเดอดรอนใจ กคอเกดความเชอมนในตนเอง มนใจในคณความดทประพฤต อนเปนลกษณะของศรทธา ททาใหจตใจเชอมนผองใส จากน จงเปนปจจยใหเกดปราโมทยตอไป ตรงกบกระบวนกอนไปจนจบ

กระบวนธรรมหนงลงทายดวยวม และ ย าณ อกกระบวนหนงลง

ม า า ( . . ต ต) ๒๑๕

ทายดวยวม าณทสสนะ กคออนเดยวกน เปนแตกระบวนหลงกลาวรวมวมตตและขยญาณเขาไวในความหมายของหวขอเดยว

กระบวนธรรมแบบน ชแนะใหเหนแนวทางการปฏบตชดเจนยงขน ชวยใหเขาใจในสงทจะตองทากระจางขน แตกระนน กยงไมเปนระบบทมรายละเอยดในทางปฏบตมากเพยงพอ ยงคงมปญหาอยวา การทจะใหกระบวน

ธรรมนเกดขนได จะตองทาอะไรอยางไรบางกอนผานตอนน ขอยกกระบวนธรรมแบบปฏจจสมปบาทมาแสดงอก

แนวหนง เพอประกอบความร ใหมองเหนธรรมในหลายๆแง เปนเครองชวยความเขาใจในขนตอๆ ไป

) อาหารของอว า

ภกษทงหลาย เรากลาวดงนวา:- อวชชากอกนนแล มสงนเปนปจจย จง

ปรากฏ เรากลาววา

๑. อวชชามอาหาร อาหารของอวชชา คอ นวรณ ๕

๒. นวรณ ๕ มอาหาร..........................….. คอ ทจรต ๓

๓. ทจรต ๓ มอาหาร...........................….. คอ การไมสารวมอนทรย

๔. การไมสารวมอนทรยมอาหาร.…....…. คอ ความขาดสตสมปชญญะ

๕. ความขาดสตสมปชญญะมอาหาร.…. คอ ความขาดโยนโสมนสการ

๖. ความขาดโยนโสมนสการมอาหาร..… คอ ความขาดศรทธา

๗. ความขาดศรทธามอาหาร...............….. คอ การไมไดสดบสทธรรม

๘. การไมไดสดบสทธรรมมอาหาร.......… คอ การไมไดเสวนาสปบรษ

การไมไดเสวนาสปบรษอยางบรบรณ ยอมยงการไมไดฟง

สทธรรมใหบรบรณ

การไมไดฟงสทธรรมอยางบรบรณ ยอมทาความไมมศรทธา

ใหบรบรณ

ฯลฯ

นวรณ ๕ บรบรณ ยอมทาอวชชาใหบรบรณ

อวชชา มอาหาร และมความบรบรณ อยางน๑

๑ อง.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๑

พทธธรรม๒๑๖

๒) อาหารของว าและวมตต

๑. วชชา วมตตมอาหาร คอ โพชฌงค ๗

๒. โพชฌงค ๗ มอาหาร ......................…… คอ สตปฏฐาน ๔

๓. สตปฏฐาน ๔ มอาหาร ..................…… คอ สจรต ๓

๔. สจรต ๓ มอาหาร..............................…… คอ อนทรยสงวร๑

๕. อนทรยสงวรมอาหาร..............……………. คอ สตสมปชญญะ

๖. สตสมปชญญะมอาหาร.....................……. คอ โยนโสมนสการ

๗. โยนโสมนสการมอาหาร....................….…. คอ ศรทธา

๘. ศรทธามอาหาร.................................……… คอ การสดบ เลาเรยน สทธรรม

๙. การสดบสทธรรมมอาหาร ...............…… คอ การเสวนาสปบรษ

การเสวนาสปบรษอยางบรบรณ ยอมยงการไดสดบ

สทธรรมใหบรบรณ

การไดสดบ(เลาเรยน)สทธรรมบรบรณ ยอมยงศรทธาใหบรบรณ

ฯลฯ

โพชฌงค ๗ บรบรณ ยอมยงวชชาวมตตใหบรบรณ

วชชาวมตต มอาหารอยางน มความบรบรณ อยางน๒

ในกระบวนธรรมแนวน ขอใหสงเกตองคธรรม ๒ ขอไวเปนพเศษ ในฐานะเปนองคประกอบสาคญ ในระบบการฝกศกษาพฒนาชวตของคน คอ โยนโสมนสการ ซงเปนหลกการใชความคดแบบทพทธศาสนาสอนไวและเนนมาก ถอวาเปนองคประกอบสาคญฝายภายใน กบการเสวนาส บร (=การมกลยาณม ร) ซงแสดงความสาคญของปจจยทางสงคม ถอวาเปนองค

ประกอบสาคญฝายภายนอก องคประกอบสองฝายน ม รทธาเปนตวเชอมตอ ดงจะไดมองเหนตอๆ ไป ๑ อนทรยสงวร ความสารวมอนทรย ไมไดหมายถง การปดห ปดตาไมใหเหน ไมใหไดยน เปนตน ในขนตนหมายถงการควบคมจตใจ ควบคมความรสกไดในเมอเกดความรบรทางตา ห เปนตน ไมใหถกชกจงไปในทางทจะถกกเลสครอบงา ในขนสง เมอกลายเปนผเจรญอนทรยแลว มความหมายถงขนเปนนายเหนอความรสกตางๆ ทจะเกดจากการรบรเหลานน สามารถบงคบใหเกดความรสกตางๆ ไดตามตองการ ด อนทรยภาวนาส ร ม.อ. ๑๔/๘๕๓/๕๔๑

๒ อง.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๒

ม า า ( . . ต ต) ๒๑๗

ความเ าใจเบองตนเกยวกบมช มาปฏปทา

D เปนทางสายกลาง

ม มาป ปทา หรออรยสจขอสดทาย คอ มรรค เปนประมวลหลกความประพฤตปฏบต หรอระบบจรยธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา เปนคาสอนภาคปฏบต ทจะชวยใหการดาเนนสจดหมายตามแนวทางของกระบวน

ธรรมทรเขาใจแลวนน เปนผลสาเรจขนมาในชวตจรง หรอเปนวธการใชกฎ

เกณ แหงกระบวนการของธรรมชาต ใหเกดประโยชนแกชวตจนถงทสด ขอใหพจารณาพทธพจนและคาอธบายยอตอไปน เพอเปนความเขาใจเบองตน

เกยวกบมชฌมาปฏปทา:-

ภกษทงหลาย ทสดสองอยางน บรรพชตไมพงเสพ กลาวคอ การ

หมกมนดวยกามสขในกามทงหลาย อนเปนการชนตา ชนตลาด ของ

ปถชน มใชอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน อยางหนง และการ

ประกอบความลาบากเดอดรอนแกตน อนเปนทกข ไมเปนอรยะ ไม

ประกอบดวยประโยชน อยางหนง

ตถาคตไดตรสรแลว ซงทางสายกลาง ทไมของแวะทสดสองอยางนน อน

เปนทางทสรางจกษ (การเหน) สรางญาณ (การร) เปนไปเพอความสงบ

เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน

กทางสายกลางนน...เปนไฉน? ทางนน คอมรรคาอนเปนอรยะ มองค

ประกอบ ๘ ประการ ไดแก สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา

สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ๑

พทธพจนจากปฐมเทศนา หรอธมม กก ว นส รน แสดงความหมาย เนอหา และจดหมาย ของมชฌมาปฏปทาไวโดยสรปครบทงหมด ทควรสงเกตคอ ความเปนทางสายกลาง (the Middle Path หรอ Middle Way) นน เปนเพราะไมเขาไปของแวะทสด ๒ อยาง (แตไมใชอยกลางระหวางทสดทงสอง) คอ ๑ วนย. ๔/๑๓/๑๘; ส.ม. ๑๙/๑๖๖๔/๕๒๘

พทธธรรม๒๑๘

. กามสขลลกานโยค การหมกมนอยดวยกามสข (the extreme of sensual indulgence หรอ extreme hedonism)

๒. อตตกลมถานโยค การประกอบความลาบากเดอดรอนแกตนเอง (the extreme of self-mortification หรอ extreme asceticism)

D เปนทางดบกรรม

มรรคาอนเปนอรยะ มองคประกอบ ๘ ประการนแล เปนทางนาไปส

ความดบแหงกรรม คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ๑

ในทน มชฌมาปฏปทามความหมายวา เปนทางใหถงความดบกรรม

หรอสนกรรม ขอสาคญในทน กคอ ตองไมเขาใจวา เปนการสนเวรสนกรรม อยางทเขาใจกนทวๆ ไป ซงเปนเรองแคบๆ ตองไมเขาใจวาจะหมดกรรมไดโดยไมทากรรมหรอไมทาอะไร ซงกลายเปนลทธนครนถไป อยางทกลาวใน

ตอนวาดวยกรรม และตองไมเขาใจวาเปนทางนาไปสความดบกรรมสนกรรม คอ จะไดเลกกจการอยนงเฉยไมตองทาอะไร

า จะเหนวา การทจะดบกรรมหรอสนกรรมได กคอตองทา และทาอยางเอาจรงเอาจงเสยดวย แตคราวนทาตามหลกมชฌมาปฏปทา ทาตามหลกการวธการทถกตอง เลกการกระทาทผดพลาด

า ทวาดบกรรมหรอสนกรรม ไมใชหมายความวา อยนงๆ เลก ไมทาอะไรหมด แตหมายความวา เลกการกระทาอยางปถชนเปลยนเปนทาอยางอรยบคคล

อธบายงายๆ วา ปถชนทาอะไรกทาดวยตณหาอปาทาน มความยดมนในความดความชวทเกยวของกบตวฉนของฉน ผลประโยชนของฉน ในรปใดรปหนง การกระทาของปถชนจงเรยกตามศพทธรรมวา กรรม แบงเปนดเปนชว และกยดถอเอาไววาเปนอยางนนๆ ดวยตณหาอปาทาน

ดบกรรม คอ เลกกระทาการตางๆ ดวยความยดมนในความดชวทเกยวของกบตวฉนของฉน ผลประโยชนของฉน เมอไมมดมชวทยดมนไวกบ ๑ อง.ฉกก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๔

ม า า ( . . ต ต) ๒๑

ตว ทาอะไรกไมเรยกวากรรม เพราะกรรมตองเปนอยางใดอยางหนง ไมดกชว การกระทาของพระอรยบคคลจงเปนการกระทาไปตามความหมาย และวตถ

ประสงคของเรองททานนลวนๆ ไมเกยวกบตณหาอปาทานภายในพระอรยบคคลไมทาชว เพราะหมดเหตปจจยทจะใหทาชว (ไมมโลภะ

โทสะ โมหะ ทจะใหทาอะไรเพอใหตวฉนไดฉนเปน) ทาแตความดและประโยชน เพราะทาการตางๆ ดวยปญญาและกรณา แตทวาด กวาตามทปรากฏยอมรบของโลก ไมไดยดวาเปนดของฉน หรอดทจะใหฉนเปนอยางนนอยางน

เมอปถชนบาเพญประโยชนอะไรสกอยาง กจะไมมเพยงการทา

ประโยชนตามความหมายและวตถประสงคของเรองนนๆ เทานน แตยอมจะมความหวงผลประโยชนตอบแทนอะไรสกอยางหนง ถาไมม กอาจจะละเอยดลงมาเปนชอเสยงเกยรตคณของฉน หรอละเอยดลงมาอก กอาจจะเอาพอใหสาหรบรสกอนๆ ภมๆ ไวภายในวา เปนความดของฉน

สวนพระอรยบคคล เมอบาเพญประโยชนอนนน มแตการกระทาตามความหมาย ตามวตถประสงค เหตผล ความควรจะเปนอยางไรๆ ของเรองนนๆ เอง ลวนๆ เทานน ในทางธรรมจงไมเรยกวากรรม

มรรคหรอมชฌมาปฏปทาน เปนขอปฏบตเพอใหหมดการกระทาซงม

เจตนาปรงแตง ทเรยกวากรรม ดบกรรมนนแลว มแตการกระทาบรสทธตามทปญญาบอกลวนๆ (ซงเรยกวากรยา) ตอไป

อนนเปนวถทตางกนระหวางโลกยะ กบ โลกตตระ พระพทธเจา และพระอรหนตทงหลาย จงเทยวบาเพญประโยชนสงสอนประชาชนโดยไมเปน

กรรม ทงทเปนการกระทาซงคนธรรมดาเรยกกนวาเปนความด

D เปนทางชวตทประเสรฐ และเปนพทธจรยธรรม

ทเรยกวา พรหมจรรย พรหมจรรย ดงน พรหมจรรยคออะไร พรหมจาร

คอใคร ความจบสนของพรหมจรรยคออะไร ?

มรรคาอนเปนอรยะ ประกอบดวยองค ๘ ประการ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ

สมมาสมาธ นคอพรหมจรรย บคคลใดประกอบดวยอรยอษฎางคกมรรคน ผ

พทธธรรม๒๒๐

นนเรยกวาเปนพรหมจาร ความสนราคะ สนโทสะ สนโมหะ นเรยกวาความ

จบสนของพรหมจรรย๑

คาวา “พรหมจรรย” มกถกรจกในความหมายแคบๆ เพยงแคการ

ครองเพศบรรพชตและการงดเวนจากเมถนธรรม อนเปนความหมายนยหนง

เทานน๒

ความจรง พรหมจรรย ถาเรยกตามภาษาบาล กคอ “พรหม รยะ” ซงมาจาก ‘พรหม’ (ประเสรฐ) + ‘ รยะ’ (การดาเนนชวต, ความประพฤต)

เพราะฉะนน พรหมจรรย คอ “พรหม รยะ” น จงแปลไดวา การดาเนนชวตทประเสรฐ การครองชวตอยางประเสรฐ วถชวตอนประเสรฐ หรอพดสนๆ วา ชวตประเสรฐ

พรหมจรรย คอ พรหมจรยะ น พระพทธเจาทรงใช หมายถงระบบการดาเนนชวตตามหลกพระพทธศาสนา หรอหมายถงตวพระพทธศาสนาทง

หมดทเดยว ดงจะเหนไดจากพทธพจนสงพระสาวกออกประกาศพระศาสนากวา “ประกาศพรหมจรรย”๓ และทตรสวา พรหมจรรยจะชอวารงเรองได ตอเมอบรษท ๔ คอ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ทงฝายสพรหมจาร และฝายกาม

โภค (ผอยครองเรอนมบตรภรรยาสาม) รและปฏบตธรรมกนดวยด๔

ตามพทธพจนทยกมาขางตน แสดงวา พรหมจรรย คอ พรหม รยะ

หรอชวตประเสรฐนน กคอมชฌมาปฏปทานเอง และพรหม าร หรอผ

ประพฤตพรหมจรรย กคอ ผดาเนนชวตตามมชฌมาปฏปทาอนง ‘ รยะ’ น กคอตนศพททเรานามาบญญตขนเปนคาใหมวา “จ

รย รรม” จะเหนวา จรยธรรมตามหลกพระพทธศาสนา กคอ พรหม รยะ ดง

นน จงพดไดวา ม มา า ค ม ค ม

๑ ส.ม. ๑๙/๕๗-๕๘/๒๐; ๓๐/๙; ๑๑๔-๑๑๖/๓๒๒ อรรถกถา (ม.อ.๒/๕๕) แสดงความหมายของพรหม รรยไวถงประมาณ ๑๒ นย นยสาคญ เชน = พระศาสนาทงหมด การประพฤตปฏบตตามมรรค ๘ พรหมวหาร ทาน ความสนโดษดวยภรรยาของตน การงดเวนจากเมถนธรรม ธรรมเทศนา เปนตน (อภธานปปทปกาสจ ร.พ. ไท, พ.ศ.๒๔๖๔ หนา ๖๖๕ กแสดงไว)

๓ วนย. ๔/๓๒/๓๙๔ ม.ม. ๑๓/๒๕๖-๒๕๙/๒๕๒-๒๕๗

ม า า ( . . ต ต) ๒๒๑

D มกลยาณมตร คอไดชวตทประเสรฐ

ดกรอานนท ความมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มเพอนคบหาทด เทา

กบเปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว เพราะวาผมกลยาณมตร๑ ...พงหวงสงนได

คอ เขาจกไดเจรญอรยอษฎางคกมรรค เขาจกกระทาไดมากซงอรย

อษฎางคกมรรค๒

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปน

บพนมตฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขน

ของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน๓

พทธพจนน แสดงถงการยอมรบความสาคญของบคคลผมคณสมบตดงาม ในฐานะสงแวดลอมทางสงคม ทจะชกนาเขาสวถทางทถกตอง และเกอหนนใหเจรญงอกงามในการประพฤตปฏบตพฒนาศกษาสงยงขนไป

D เปนทางชวต ทงของบรรพชต และคฤหสถ

ภกษทงหลาย เราไมสรรเสรญมจฉาปฏปทา (ไมวา) ของคฤหสถ หรอ

ของบรรพชต คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ปฏบตผดแลว ยอมยงญายธรรม

อนเปนกศลใหสาเรจไมได เพราะการปฏบตผดนนเปนเหต กมจฉาปฏปทา

คออะไร ? คอ มจฉาทฏฐ ฯลฯ มจฉาสมาธ

เรายอมสรรเสรญสมมาปฏปทา (ไมวา) ของคฤหสถ หรอของ

บรรพชต คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ประพฤตชอบแลว ยอมทา

ญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจได เพราะอาศยการปฏบตถกเปนเหต

กสมมาปฏปทา คออะไร ? คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ๔

พทธพจนวาดวยมจฉาปฏปทาและสมมาปฏปทานน มมากอนแลวครงหนง พทธพจนกอนนน แสดงปฏจจสมปบาทฝายกระบวนการเกดทกข วา ๑ คาวา “กลยาณม ร” มไดหมายแคบเพยงเพอนสามญ แตหมายถงใครกตาม ซงอาจเปนพระศาสดา ครอาจารย มตร ผชวยแนะนาชชองทางความประพฤตปฏบตทถกตองดงาม ชวยใหเจรญในไตรสกขา เปนตน

๒ ส.ม. ๑๙/๕-๙/๒-๔, ฯลฯ๓ ส.ม. ๑๙/๑๒๙/๓๖, ฯลฯ๔ ส.ม. ๑๙/๖๘/๒๓; ายธรรม = โลกตตรมรรค, สจธรรม, นพพาน

พทธธรรม๒๒๒

เปนมจฉาปฏปทา และฝายกระบวนการดบทกข วาเปนสมมาปฏปทาแตพทธพจนคราวน ตรสแสดงมรรค คอมชฌมาปฏปทานเอง วาเปน

สมมาปฏปทา ทาใหเหนไดวา ครงกอนทรงมงแสดงตวกระบวนการธรรมชาตแตคราวนทรงแสดงในแงประยกตคอเปนระบบการประพฤตปฏบตของคน

อกประการหนง พทธพจนน ยาใหเหนวา มชฌมาปฏปทาเปนหลกธรรมทมงใหใชประพฤตปฏบต และสาเรจประโยชน ทงแกบรรพชต และคฤหสถ

D มไวเพอใชขามฝง มใชเพอถอคางหรอแบกโกไว

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผเดนทางไกล พบหวงนาใหญ ฝงขาง

น นาหวาดระแวง นากลวภย แตฝงขางโนน ปลอดโปรง ไมมภย กแล เรอ

หรอสะพาน สาหรบขามไปฝงโนน กไมม บรษนนจงดารวา “หวงนานใหญ

ฝงขางน นาหวาดระแวง...ถากระไร เราพงเกบรวมเอาหญา ทอนไม กงไม

และใบไม มาผกเปนแพ แลวอาศยแพนน พยายามดวยมอและเทา พงขาม

ถงฝงโนนไดโดยสวสด”

คราวนน เขาจง...ผกแพ...ขามถงฝงโนนโดยสวสด ครนเขาไดขามไปขนฝง

ขางโนนแลว กมความดารวา “แพนมอปการะแกเรามากแท เราอาศยแพน...

จงขามมาถงฝงนโดยสวสด ถากระไร เราควรยกแพนขนเทนบนศรษะ หรอ

แบกขนบาไว ไปตามความปรารถนา”

ภกษทงหลาย เธอทงหลายจะเหนเปนอยางไร ? บรษนน ผกระทาอยาง

น จะชอวาเปนผกระทาถกหนาทตอแพนนหรอไม ?

(ภกษทงหลายทลตอบวา ไมถก จงตรสตอไปวา)

บรษนน ทาอยางไร จงจะชอวาทาถกหนาทตอแพนน ? ในเรองนบรษ

นน เมอไดขามไปถงฝงโนนแลว มความดารวา “แพน มอปการะแกเรามาก

แท...ถากระไร เราพงยกแพนขนไวบนบก หรอผกใหลอยอยในนา แลวจงไป

ตามปรารถนา” บรษผนน กระทาอยางน จงจะชอวา เปนผกระทาถกหนาท

ตอแพนน นฉนใด

ธรรม กอปมาเหมอนแพ เราแสดงไวเพอมงหมายใหใชขามไป มใชเพอให

ม า า ( . . ต ต) ๒๒๓

ยดถอไว ฉนนน

เมอเธอทงหลาย รทวถงธรรม อนมอปมาเหมอนแพ ทเราแสดงแลว พง

ละเสยแมซงธรรมทงหลาย จะปวยกลาวไปไยถงอธรรมเลา๑

ภกษทงหลาย ทฏฐ (ทฤษฎ หลกการ ความเขาใจธรรม) ทบรสทธ ถง

อยางน ผดผองถงอยางน ถาเธอทงหลายยงยดตดอย เรงใจกระหยมอย เฝา

ถนอมอย ยดถอวาเปนของเราอย เธอทงหลายจะพงรทวถงธรรมอนมอปมา

เหมอนแพ ทเราแสดงแลวเพอมงหมายใหใชขามไป มใชเพอใหยดถอเอาไว

ไดละหรอ ?๒

พทธพจนทงสองแหงน นอกจากเปนเครองเตอนไมใหยดมนถอมน ในธรรมทงหลาย (แมทเปนความจรง ความถกตอง) โดยมไดถอเอาประโยชนจากธรรมเหลานนตามความหมาย คณคา และประโยชนตามความเปนจรง

ของมนแลว ขอทสาคญยงกคอ เปนการยาใหมองเหนธรรมทงหลายในฐานะอปกรณ หรอวธการทจะนาไปสจดหมาย มใชสงลอยๆ หรอจบในตว

ดวยเหตน เมอปฏบตธรรมขอใดขอหนง จะตองรตระหนกชดเจนถงวตถประสงคของธรรมนน พรอมทงความสมพนธของมนกบธรรมอยางอนๆ ในการดาเนนไปสวตถประสงคนน

วตถประสงคในทน มไดหมายเพยงวตถประสงคทวไปในขนสดทาย

เทานน แตหมายถงวตถประสงคเฉพาะตวของธรรมขอนนๆ เปนสาคญ วาธรรมขอนนปฏบตเพอชวยสนบสนนหรอใหเกดธรรมขอใด จะไปสนสดลงท

ใด มธรรมใดรบชวงตอไป ดงนเปนตนเหมอนการเดนทางไกลทตอยานพาหนะหลายทอด และอาจใชยาน

พาหนะตางกน ทงทางบก ทางนา ทางอากาศ จะรคลมๆ เพยงวาจะไปสจดหมายปลายทางทนนๆ เทานนไมได จะตองรดวยวา ยานแตละทอดแตละอยางนน ตนกาลงอาศยเพอไปถงทใด ถงทนนแลวจะอาศยยานใดตอไป ดงนเปนตน๓

๑ ม.ม. ๑๒/๒๘๐/๒๗๐๒ ม.ม. ๑๒/๔๔๕/๔๗๙๓ พระสตรทชวยเนนขอความทกลาวมาน ไดแก ร วน ส ร ม.ม. ๑๒/๒๙๒-๓๐๐/๒๘๗-๒๙๗ ซงแสดงใหเหนวตถประสงคทวไป และวตถประสงคเฉพาะของธรรมแตละอยาง ตามลาดบวสทธ ๗

พทธธรรม๒๒๔

การปฏบตธรรมทขาดความตระหนกในวตถประสงค ความเปนอปกรณ และความสมพนธกบธรรมอนๆ ยอมกลายเปนการปฏบตทเลอนลอย คบแคบ ตน และทรายยงคอ ทาใหเขวออกนอกทาง ไมตรงจดหมาย และกลายเปนธรรมทเปนหมน ไมมการปฏบต หรอปฏบตผดพลาด คลาดจากผลทพงได

เพราะการปฏบตธรรมอยางไรจดหมายเชนน ความไขวเขว และผลเสยหายตางๆ จงเกดขนแกหลกธรรมสาคญๆ เชน สนโดษ อเบกขา เปนตน

ระบบ องมช มาปฏปทา

ไดกลาวแลววา มชฌมาปฏปทา เปนประมวลคาสอนภาคปฏบต คอระบบจรยธรรมทงหมดของพระพทธศาสนา มชฌมาปฏปทาจงมขอบเขต

กวางขวาง และมรายละเอยดมาก การทจะแสดงรายละเอยดทงหมดเปนสงท

ไมตองพดถง เพราะเปนไปไมได แมเพยงจะแสดงแนวการปฏบตทเปนหลก

ใหญโดยยอใหครบทกหลกกไมทวถงอยแลว ในทน จงเพยงใชวธพดคลมๆไป และยกเฉพาะแงทควรสนใจขนมาชแจงเปนตอนๆ ไป เทาทเหนวาควรร

D ทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ อยาง

หวขอของมชฌมาปฏปทา หรอ อรยอ งคกมคค/อารยอ างคก-

มรรค (มรรคาอนประเสรฐ มองคประกอบ ๘ อยาง) มดงน

๑. สมมาท ความเหนชอบ (Right View หรอ RightUnderstanding)

. สมมาสงก ะ ความดารชอบ (Right Thought)๓. สมมาวา า วาจาชอบ (Right Speech). สมมากมมน ะ การกระทาชอบ (Right Action)

๕. สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ (Right Livelihood). สมมาวายามะ พยายามชอบ (Right Effort)

๗. สมมาส ระลกชอบ (Right Mindfulness). สมมาสมาธ จตมนชอบ (Right Concentration)

ม า า ( . . ต ต) ๒๒๕

องคประกอบทง ๘ น มใชทาง ๘ ทาง หรอ หลกการทตองยกขนมาปฏบตใหเสรจสนไปทละขอตามลาดบ แตเปนสวนประกอบของทางสายเดยวกน ตองอาศยกนและกน เหมอนเกลยวเชอก ๘ เกลยว ทรวมกนเขาเปนเชอกเสนเดยว และตองปฏบตเคยงขางกนไปโดยตลอด

D ระบบการปฏบตของคน กบระบบการพฒนาของธรรมการแยกหวขอจดลาดบไวเชนน เปนการจดคราวๆ ตามความเดนใน

ขนตอนตางๆ ของการปฏบต เชน สมมาทฏฐ จดเปนขอแรก เพราะในการปฏบตธรรมเรมแรกทเดยว จะตองมความเหน มความเขาใจ หรอเชอถอถกตองตามแนวทางทจะปฏบตเสยกอน จงจะดารการและเรมประพฤตปฏบตให

ถกทางได การปฏบตธรรมจงตองอาศยพนฐานความเขาใจทเปนตนทนไวกอนเมอมพนความเชอความเขาใจถกตองเปนทนไวแลว การฝกฝนพฒนา

คนขนตนๆ กจะมงไปทความประพฤตทางกาย วาจา ทเปนชนภายนอก หรอชนหยาบ เพอเตรยมสภาพแวดลอมใหพรอมและใหเกอหนน แกการทจะฝกอบรมจตใจ ซงเปนชนภายในละเอยดกวา ใหไดผลดตอไป

ในระหวางการฝกอบรมตอๆ มาน ความรความเขาใจ หรอความเชอทมไวเปนทนเดมนน กจะคอยๆ เจรญเพมพนและชดเจนยงขนโดยลาดบ ดวยอาศยการฝกอบรมในทางกายและทางจตนนเอง จนในทสดปญญากจะเจรญ

ถงขนรเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรงถงขนหลดพน บรรลนพพานได อยางทวา “มชฌมาปฏปทาน เปนญาณกรณ (สรางการร) จกขกรณ (สรางจกษคอ

การเหน) เปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน”๑ กลาว

คอ ในตอนทายของมรรค กจบลงดวยปญญา ซงเปนองคธรรมตวทางานทมบทบาทเดนชดในการทาใหบรรลถงจดหมาย

ตอจากมรรคมองค ๘ จงเพมองคประกอบไดอก ๒ ขอ คอ สมมา าณะ (ความรชอบ เทยบจากญาณกรณ จกขกรณ) และ สมมาวม

(หลดพนชอบ เทยบจากความสงบ ฯลฯ นพพาน)๒

๑ ด ในธมม กก ว นส ร ตามทมาซงอางไวแลว๒ เพมหวขอทงสองน (สมมา าณะ กบ สมมาวม ) ตอเขาไปกบมรรค รวมเปน ๑๐ เรยก สมมตตะหรอ อเสก รรม ๑๐ ด ท.ปา ๑๑/๓๖๒/๒๘๖; ๔๗๕/๓๔๒

พทธธรรม๒๒๖

โดยนยน ในทางปฏบต เมอจดเปนระบบการศกษาฝกอบรมแบบชวง กวาง โดยถอวาผปฏบตมความรความเขาใจพนฐานเปนทนเดมทจะเรมตน

กาวออกเดนไปไดแลว การฝกอบรมจงเรมทความประพฤตหรอการแสดง

ออกภายนอกทางกายวาจา (ศล) กอน แลวประณตขนมาสการฝกอบรมจต (สมาธ) จนถงระดบสดทาย คอ ทาความรความเขาใจและการหยงเหนความจรง(ป า) ใหแกกลา จนพนจากอวชชาตณหาอปาทานได

ระบบการศกษาฝกฝนพฒนาแบบน เรยกชอวา ตรสก า คอการศกษา ๓ สวน ซงจดลาดบเปน ศล สมาธ ป า และเทยบกบ มรรค ไดดงน

๑. สมมาท ๓. ป า (รวมถง สมมา าณ ในชวง. สมมาสงก ะ ปลายดวย)

๓. สมมาวา า

. สมมากมมน ะ . ศล

๕. สมมาอาชวะ

. สมมาวายามะ

๗. สมมาส ๒. สมาธ

. สมมาสมาธ

พรอมกนน เมอมองเขาไปในตวคน กจะเหนการทางานขององคธรรมตางๆ ทพฒนางอกงามขนไป อยางประสานเสรมกนกบกระบวนการฝกศกษาแหง ตรสกขา ทปรากฏออกมาและสมพนธกบภายนอก

การพฒนาขององคธรรมภายในน กคอการพฒนาของชวต ซงเปน

กระบวนการของธรรมชาต ทดาเนนไปตามวถแหงมรรค และเมอพดโดยผลรวม กกลาวไดวา มรรคนน ม า ล ล า คอ

เบองตน เรมดวยความรความเขาใจทเปนความเชอตามเหตผลกอน ซงเรยกวาสมมาท

ความรความเขาใจน คอยๆ เจรญยงขน จนกลายเปนการรการเหน

ดวยปญญาของตนจรงๆ โดยสมบรณ ซงเรยกวา สมมา าณ

ตามแนวน สมมาท จงเปนสะพานเชอม ททอดจาก อวชชา ไปสวชชา เมอเกดสมมาญาณ มวชชาแลว กยอมหลดพนเปน สมมาวม

ม า า ( . . ต ต) ๒๒๗

D ระบบการฝกของไตรสกขา ออกผลมาคอวถชวตแหงมรรค

ในระบบการฝกศกษา ทจดเปนชวงกวางๆ โดยมงเอาสงทจะตอง

ปฏบตเดนชดเปนตอนๆ ซงเรยงลาดบในรปทเรยกวา ตรสก า (the Threefold Training) คอ การ ก า ทง ๓ นน มหวขอตามหลก ดงน

. อธศลสกขา การฝกศกษาในดานความประพฤตทางกาย วาจาและอาชพ ใหมชวตสจรตและเกอกล (Training in Higher Morality)

๒. อธจตตสกขา การฝกศกษาดานสมาธ หรอพฒนาจตใจใหเจรญไดท (Training in Higher Mentality หรอ Concentration)

๓. อธป าสกขา การฝกศกษาในปญญาสงขนไป ใหรคดเขาใจมองเหนตามเปนจรง (Training in Higher Wisdom)

รสก า น เมอนามาแสดงเปนคาสอนในภาคปฏบตทว ๆไป ไดปรากฏในหลกทเรยกวา อวาทปาต มก (พทธโอวาททเปนหลกใหญ ๓ อยาง) คอ๑

๑. สพพปาปสส อกรณ การไมทาความชวทงปวง (ศล)

๒. กสลสสปสมปทา การบาเพญความดใหเพยบพรอม (สมาธ)๓. สจตตปรโยทปน การทาจตของตนใหผองใส (ป า)

มรรค ทจดในรปของไตรสกขาน แสดงขอปฏบตพรอมบรบรณทกอยางทจะใหเกดผลสาเรจ ตามกระบวนการพฒนาคนจนถงความดบทกข ทกลาวมาแลวในตอนกอน จงครอบคลมกระบวนธรรมแบบตางๆ เหลานนไดทงหมด

พดอยางใหเขาใจงายๆ วา เอาองคประกอบทง ๘ ของมรรค จดปรบใสเขาไปในระบบการศกษาทครบองค ๓ ของ ตรสกขา

เมอฝกคนใหศกษา หรอคนศกษาโดยฝกตน ตามหลก ตรสกขา กทาใหชวตของเขาเจรญงอกงามกาวไปในทางถกตอง ทเรยกวามรรค

พดอยางภาพพจนวา เอาการศกษาทง ๓ ของ ตรสกขา ใสเขาไปในตวคน (หรอเอาคนใสเขาไปในกระบวนการของไตรสกขา) ผลออกมา คอการเดนหนาไปในทางหรอวถชวตดงามแหงมรรค หรอในการดาเนนชวตอนประเสรฐคอพรหมจรยะ

พดสนทสดวา ต า ต า ม ค ๑ ท.ม. ๑๐/๕๔/๕๗; ข.ธ. ๒๕/๒๔/๓๙; การจดเขาในไตรสกขาอยางน ถอตาม วสทธ. ๑/๖

พทธธรรม๒๒๘

ตรสก า น เรยกวาเปน “พหลธมมกถา” คอ คาสอนธรรมทพระพทธ-เจาทรงแสดงบอย และมพทธพจนแสดงความตอเนองกนของกระบวนการ

ศกษาฝกอบรมทเรยกวาไตรสกขา ดงน

“ศลเปนอยางน สมาธเปนอยางน ปญญาเปนอยางน สมาธทศลบมแลว

ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ปญญาทสมาธบมแลว ยอมมผลมาก ม

อานสงสมาก จตทปญญาบมแลว ยอมหลดพนจากอาสวะโดยสนเชง คอ

จากกามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ”๑

ความสมพนธแบบตอเนองกนของไตรสกขาน มองเหนไดงายแมใน

ชวตประจาวน กลาวคอ(ศลÆสมาธ) เมอประพฤตด มความสมพนธงดงาม ไดทาประโยชน

อยางนอยดาเนนชวตโดยสจรต มนใจในความบรสทธของตน ไมตองกลวตอการลงโทษ ไมสะดงระแวงตอการประทษรายของคเวร ไมหวนหวาดเสยวใจตอเสยงตาหนหรอความรสกไมยอมรบของสงคม และไมมความ งซานวนวายใจ

เพราะความรสกเดอดรอนรงเกยจในความผดของตนเอง จตใจกเอบอม ชนบานเปนสข ปลอดโปรง สงบ และแนวแน มงไปกบสงทคด คาทพด และการททา

(สมาธÆป า) ยงจตไม งซาน สงบ อยตว ไรสงขนมว สดใส มงไปอยางแนวแนเทาใด การรบรการคดพนจพจารณามองเหนและเขาใจสงตางๆ กยงชดเจน ตรงตามจรง แลน คลอง เปนผลดในทางปญญามากขนเทานน

อปมาในเรองน เหมอนวา ตงภาชนะนาไวดวยดในทเรยบรอย ไมไปแกลงสนหรอเขยามน ( ล) เมอนาไมถกกวน คน พด หรอเขยา สงบนง ผงฝนตาง ๆก

นอนกน หายขน นากใส ( มา ) เมอนาใส กมองเหนสงตางๆ ไดชดเจน ( า)

ในการปฏบตธรรมสงขนไป ทถงขนจะใหเกดญาณ อนรแจงเหนจรงจนกาจดอาสวกเลสได กยงตองการจตทสงบนง ผองใส มสมาธแนวแนยงขนไปอก ถงขนาดระงบการรบรทางอายตนะตางๆ ไดหมด เหลออารมณหรอสงทกาหนดไวใชงานแตเพยงอยางเดยว เพอทาการอยางไดผล จนสามารถกาจดกวาดลางตะกอนทนอนกนไดหมดสน ไมใหมโอกาสขนอกตอไป ๑ ท.ม. ๑๐/๑๑๑/๑๔๓

ม า า ( . . ต ต) ๒๒

D องค ๓ ของมรรค ทตองใชอยเสมอ

มองคมรรคอย ๓ ขอ ทตองใชอยเสมอ เพอใหดาเนน หรอเดนหนากาวไปดวยดในการปฏบต โดยมบทบาทสาคญ ตองเกยวของและปฏบตรวมพรอมกนไปกบองคมรรคขออนๆ ทกขอ คอ

๑. สมมาท (ความเหนหรอเขาใจถกตอง). สมมาวายามะ (ความเพยรพยายามถกตอง) และ

๓. สมมาส (สตถกตอง)เหตทตองปฏบตรวมกบขออนอยเสมอนน เหนไดงาย ดวยการเปรยบ

เทยบกบการเดนทาง

มมา เปนเหมอนไ สองทางหรอเขมทศ ใหเหนทางและมนใจใน

ทางอนถกตอง ทจะนาไปสจดหมายมมา า าม เปนเหมอนการออกแรงกาวไป หรอแรงขบเคลอนผลก

ดนใหวงแลนไป

สวน มมา ต เปนเหมอนเครองบงคบ (เชน พวงมาลย หางเสอ) ควบคม ระวง ใหการเดนทางอยในเสนทาง ถกจงหวะ และหลบหลกพนภย

องค ๓ น อาจมาในชอทตางออกไป เชน ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ปญญาคอสมมาทฏฐ มาในคาวา “สมปชาโน” สมมาวายามะ มาในคาวา “อาตาป” สมมาสต มาในคาวา “สตมา”

การปฏบตในขนศลกตาม สมาธกตาม ปญญากตาม จะตองอาศยองคมรรค ๓ ขอน ทกขนตอน๑

ความหมาย ององคประกอบแหงมช มาปฏปทาแตละ อ

เรองความหมายขององคประกอบแหงมชฌมาปฏปทา หรอเรยกงายๆ วา องคมรรค น จะยกขนกลาวเฉพาะในแงทนาสนใจ และควรทาความเขาใจโดยทวไป ตามลาดบเปนขอๆ ๑ เรององคมรรค ๓ ขอเกดรวมกบองคมรรคขออนๆ ด มหา ารสกส ร ม.อ. ๑๔/๒๕๒-๒๘๑/๑๘๐-๑๘๙

พทธธรรม๒๓๐

๑. สมมาทฏฐ

ความสาค องสมมาทฏ

ภกษทงหลาย บรรดาองคมรรคเหลานน สมมาทฏฐเปนตวนา สมมา

ทฏฐเปนตวนาอยางไร ? (ดวยสมมาทฏฐ) จงรจกมจฉาทฏฐ วาเปนมจฉา

ทฏฐ รจกสมมาทฏฐ วาเปนสมมาทฏฐ รจกมจฉาสงกปปะ วาเปนมจฉา

สงกปปะ รจกสมมาสงกปปะ วาเปนสมมาสงกปปะ รจกมจฉาวาจา...

สมมาวาจา...มจฉากมมนตะ...สมมากมมนตะ ฯลฯ๑

ขอทภกษจกทาลายอวชชา ยงวชชาใหเกด ทาใหแจงซงนพพานได ดวย

ทฏฐทตงไวชอบ ดวยมรรคภาวนาทตงไวชอบ นเปนสงทเปนไปได นนเปน

เพราะเหตใด ? กเพราะตงทฏฐไวชอบแลว๒

เราไมเหนธรรมอนแมสกอยาง ซงจะเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกดได

เกดขน หรอกศลธรรมทเกดขนแลว เปนไปเพอความเพมพนไพบลย เหมอน

อยางสมมาทฏฐนเลย๓

คาจากดความ องสมมาทฏ

คา า ค าม คอ ความร นอรยส ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย สมมาทฏฐ คออะไร ? ความรในทกข ความรใน ทกข

สมทย ความรในทกขนโรธ ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา นเรยกวา

สมมาทฏฐ๔

คา า ค าม า ไดแก

๑ ม.อ. ๑๔/๒๕๔-๒๘๐/๑๘๐-๑๘๗๒ ส.ม. ๑๙/๔๓/๑๓; ๒๘๑/๗๓๓ อง.ตก. ๒๐/๑๘๒/๔๐๔ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๓; ส.ม. ๑๙/๓๔/๑๐; ม.ม. ๑๒/๑๑๕/๘๘; อภ.ว. ๓๕/๑๖๓/๑๓๖; ๕๗๐/๓๑๖; ฯลฯ

ม า า ( . . ต ต) ๒๓๑

รอก ลและอก ลมล กบ ก ลและก ลมล เมอใด อรยสาวกร

ชดซงอกศล...อกศลมล...กศล...และกศลมล ดวยเหตเพยงน เธอชอวา

มสมมาทฏฐ มความเหนตรง ประกอบดวยความเลอมใสแนวแนใน

ธรรม เขาถงสทธรรมนแลว๑

เหน รลก ณ ภกษเหนรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ซง

เปนของไมเทยง วาไมเทยง ความเหนของเธอนน เปนสมมาทฏฐ เมอเหน

ชอบ กหายชดชน เพราะความเรงใจสนไปกสนการยอมตด เพราะสนการ

ยอมตดกสนความเรงใจ เพราะสนความเรงใจและหายยอมตด จตจงหลดพน

เรยกวา พนเดดขาดแลว๒

ภกษเหนจกษ...โสตะ...ฆานะ...ชวหา...กาย...มโน...รป...เสยง...กลน....รส....

โผฏฐพพะ....ธรรมารมณ ซงเปนของไมเทยง วาไมเทยง ความเหนของเธอนน

เปนสมมาทฏฐ ฯลฯ๓

เหน สม บาท: คาจากดความแบบน เปนแบบทมมากแบบหนง และไมจาเปนตองนาพทธพจนมาอาง เพราะเคยอางถงมาแลว๔

พทธพจนอกแหงหนง แยกความหมายของ สมมาทฏ เปน ๒ ระดบ

คอ ระดบทเ นสาสวะ กบ ระดบโลก ระ

ภกษทงหลาย สมมาทฏฐเปนไฉน ? เรากลาววา สมมาทฏฐม ๒ อยาง

คอ สมมาทฏฐทยงมอาสวะ ซงจดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ อยาง

หนง กบ สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ และเปนองค

มรรค อยางหนง

สมมาทฏฐทยงมอาสวะ จดอยในฝายบญ อานวยวบากแกขนธ เปนไฉน

? คอความเหนวา ทานทใหแลวมผล การบาเพญทานมผล การบชามผล

กรรมททาไวดและชวมผลมวบาก โลกนม ปรโลกม มารดาม บดาม สตวท

๑ ม.ม. ๑๒/๑๑๑/๘๕; (อก ลมล ๓ = โลภะ โทสะ โมหะ, ก ลมล ๓ = อโลภะ อโทสะ อโมหะ)๒ ส.ข. ๑๗/๑๐๓/๖๓๓ ส.ส . ๑๘/๒๔๕/๑๗๙๔ ด ส.น. ๑๖/๔๒/๒๐; ม.ม. ๑๒/๑๑๓-๑๓๐/๘๗-๑๐๒

พทธธรรม๒๓๒

เปนโอปปาตกะม สมณพราหมณผประพฤตชอบปฏบตชอบ ซงประกาศโลก

นและปรโลกใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเอง มอย นแล สมมาทฏฐทยงม

อาสวะ จดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ

สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค เปน

ไฉน? คอองคมรรค ขอสมมาทฏฐ ทเปนตวปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ

ธรรมวจยสมโพชฌงค ของผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวย

อรยมรรค ผกาลงเจรญอรยมรรคอย นแล สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ

เปนโลกตตระ เปนองคมรรค๑

สมมาทฏ ในมรรคาแหงการปฏบต

ก) ลาดบขนของการพ นาป า

เทาทกลาวมา เหนไดแลววา สมมาท เปนจดเรมตนหรอเปนตวนา ในการดาเนนตามมรรคาแหงมชฌมาปฏปทา และเปนตวยนทมบทบาทอย

ตลอดเวลาทกขนตอนของการปฏบต

อยางไรกด ระหวางการดาเนนมรรคาตลอดสายน สมมาทฏฐ มใช

เพยงเปนทอาศย หรอเปนตวสนบสนนองคมรรคขออนๆ ฝายเดยวเทานน แตตวสมมาทฏฐเอง กไดรบความอดหนนจากองคมรรคขออนๆ ดวย ยงการดาเนนตามมรรคกาวหนาไปเทาใด สมมาทฏฐกยงอบรมบมตวใหแขงกลาชด

เจนมกาลงบรสทธมากขนเพยงนน และในทสดกกลายเปนตวการสาคญทนา

เขาถงจดหมายปลายทางของมรรคา จนกลาวไดวา สมมาทฏฐเปนทงจดเรมตนและปลายสดของมรรคา

การทสมมาทฏฐเจรญคลคลายขยายตวมาตามลาดบในระหวาง มรรคาเชนน สองความในตววา สมมาทฏฐในลาดบหรอขนตอนตางๆ ของการปฏบตนน มความแตกตางกนโดยคณภาพ ตามลาดบหรอตามขนตอนนนๆ สมมาทฏฐทมเมออย ณ จดเรมตน ยอมมคณภาพตางจากสมมาทฏฐทมเมอถง

๑ ม.อ. ๑๔/๒๕๘/๑๘๑

ม า า ( . . ต ต) ๒๓๓

ปลายทาง

สมมาทฏฐทจดเรมตนทเดยวกด ทสดทางกด อาจมลกษณะจาเพาะตว

ทแตกตางจากลกษณะทวไปของสมมาทฏฐตามความหมายทวไป กลาวคอ

สมมาทฏฐทจดเรมตน อาจยงมลกษณะไมพรอมสมบรณ ทจะควรนบวาเปนสมมาทฏฐเตมตามความหมายของคา และ

สมมาทฏฐทสดทาง อาจมคณสมบตแปรเปลยนพเศษออกไป จนควรเรยกชอเปนอกอยางหนงตางหาก

การแยกคาเรยกจงมประโยชนในกรณน และโดยทสมมาทฏฐเปน

ลกษณะหนงของปญญา คารวมทเหมาะในทนจงควรไดแกคาวา “ป า” ซงหมายความวา ปญญาเจรญขนตามลาดบของการฝกอบรมในมรรคาน

ปญญาทเจรญตามลาดบขนน แตละขนตอนทสาคญมลกษณะและชอเรยกพเศษอยางไร ควรพจารณาตอไปสกเลกนอย

กลาวตามระบบม มาป ปทา พอจะวางลาดบสงเขปของ “การ

เจร ป า” ดวา

สาหรบคนสามญทวไป ทตองเรยนรดวยอาศยคาแนะนาสงสอนจากผ

อน กระบวนการฝกอบรมจะเรมตนดวยความเชอในรปใดรปหนงกอน ซงมศพทเฉพาะเรยกวา ศรทธา

ศรทธาน อาจเปนความเชอเพราะพอใจในเหตผลเบองตนของคาสอน

นน และหรอความเชอในความมเหตผล หรอลกษณะอนสมเหตสมผลนาไว

วางใจของตวผสอนเอง

จากนน จงมการรบ งคาสอน การศกษาอบรม เกดความเขาใจเพมพนขน มองเหนเหตผลทถกตองดวยตนเอง ซงเรยกคราวๆ วา สมมาท

เมอความเหนความเขาใจน เพมพน และแจมแจงชดเจนขนตามลาดบดวยการลงมอปฏบต หรอพสจนดวยประสบการณ จนกลายเปนการรการเหนประจกษ กนบวาปญญาไดเจรญมาถงขนทเรยกวาเปน สมมา าณ ซงเปนขนทพนจากความเชอ ( รทธา) และพนจากความเขาใจดวยเหตผล (ท ) ใดๆ

พทธธรรม๒๓๔

ทงสน เปนขนสดทาง และเขาถงจดหมาย คอความหลดพนเปนอสระ ซงเรยกวา สมมาวมตต

ลาดบความเจรญของปญญาน อาจเขยนใหเขาใจงายๆ ดงน

รทธา สมมาท สมมา าณ สมมาวม

ตามกระบวนธรรมน เรมแรกทเดยว ปญญามอยเพยงในรปแฝง หรอเปนตวประกอบของศรทธากอน แลวเจรญเปนตวเองขนตามลาดบ จนเมอถงขนสดทาย เปนสมมาญาณ ปญญาจะเดนชดบรสทธเปนตวแท สวนศรทธาจะไมเหลออยเลย เพราะถกปญญาแทนทโดยสนเชง เมอถงขนนเทานน การ

ตรสรหรอการหลดพนจงมได กระบวนการน จะไดเหนตอไปตามลาดบขอนาสงเกตเปนพเศษ คอ ศรทธาทปรากฏเขามาในกระบวนธรรมน

หมายถง รทธาเพอ า หรอศรทธาทนาไปสปญญา จงตองเปนความเชอทประกอบดวยปญญา หรอเชอเพราะมความเขาใจในเหตผลเปนมลฐาน (เปน า า ต า หรอ า า ม ต) มไดหมายถงความเชอแบบมอบใจปลงปญญาใหไป โดยไมตองพจารณาเหตผล ( มล า า หรอ

า า ต)เรองศรทธา ทเขามาเปนสวนประกอบในกระบวนธรรมน อาจถก เขา

ใจสบสนกบความเชอหรอศรทธาอยางทเขาใจกนในศาสนาทวๆ ไป จงตอง

ศกษาเปนพเศษ ณ ทนดวย

ข) หลกศรทธา

สรปขอควรเขาใจเกยวกบศรทธา

โดยสรป ลกษณะทควรกลาวถงเพอเขาใจความหมาย บทบาท และความสาคญของศรทธาในระบบของพทธธรรม มดงน :-

๑. ศรทธาเปนเพยงขนหนงในกระบวนการพฒนาปญญา และกลาว

ไดวาเปนขนตนทสด

๒. ศรทธาทประสงค ตองเปนความเชอความซาบซงทเนองดวย เหต

ม า า ( . . ต ต) ๒๓๕

ผล คอมปญญารองรบ และเปนทางสบตอแกปญญาได มใชเพยงความรสกมอบตวมอบความไววางใจใหสนเชง โดยไมตองถาม หา

เหตผล อนเปนลกษณะทางฝายอาเวค (emotion) ดานเดยว๓. ศรทธาทเปนความรสกฝายอาเวคดานเดยว ถอวาเปนความเชอท

งมงาย เปนสงทจะตองกาจดหรอแกไขใหถกตอง สวนความรสกฝายอาเวคทเนองอยกบศรทธาแบบทถกตอง เปนสงทนามาใชใน

กระบวนการปฏบตธรรมใหเปนประโยชนไดมากพอสมควรใน

ระยะตนๆ แตจะถกปญญาเขาแทนทโดยสนเชงในทสด๔. ศรทธาทมงหมายในกระบวนการพฒนาปญญานน อาจใหความ

หมายสนๆ วา เปนความซาบซงดวยมนใจในเหตผลเทาทตนมองเหน คอมนใจตนเองโดยเหตผลวา จดหมายทอยเบองหนานนเปนไปไดจรงแท และมคาควรแกการทตนจะดาเนนไปใหถง เปน

ศรทธาทเราใจใหอยากพสจนความจรงของเหตผลทมองเหนอย

เบองหนานนตอๆ ยงๆ ขนไป เปนบนไดขนตนสความร ตรงขามกบความรสกมอบใจใหแบบอาเวค ซงทาใหหยดคดหาเหตผลตอไป

๕. เพอควบคมศรทธาใหอยในความหมายทถกตอง ธรรมหมวดใดกตามในพทธธรรม ถามศรทธาเปนสวนประกอบขอหนงแลว จะ

ตองมปญญาเปนอกขอหนงดวยเสมอไป๑ และตามปรกตศรทธา

ยอมมาเปนขอทหนง พรอมกบทปญญาเปนขอสดทายแตในกรณทกลาวถงปญญา ไมจาเปนตองกลาวถงศรทธาไว

ดวย๒ ปญญาจงสาคญกวาศรทธา ทงในฐานะเปนตวคม และในฐานะเปนองคประกอบทจาเปน

๑ ตวอยางมมากมาย เชนสม รายก ะ : สทธาสมปทา สล~ จาคะ~ ปญญา~ว ธรรม : สทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาพละ; อนทรย : สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญาเวสารชชกรณธรรม : สทธา ศล พาหสจจะ วรยารมภะ ปญญาอรยทรพย : สทธา ศล หร โอตตปปะ พาหสจจะ จาคะ ปญญา; ฯลฯ

๒ เชน อธษฐานธรรม โพชฌงค และนาถกรณธรรม เปนตน

พทธธรรม๒๓๖

แมในแงคณสมบตของบคคล ผทไดรบยกยองสงสดในพระ

พทธศาสนา กคอผมปญญาสงสด เชน พระสารบตรอครสาวก เปนตน ศรทธาแมแตทถกตอง กถอเปนธรรมขนตน

๖. คณประโยชนของศรทธา เปนไปใน ๒ ลกษณะ คอในแนวหนง ศรทธาเปนปจจยใหเกดปต ซงทาใหเกดปสสทธ

(ความสงบเยอกเยน) นาไปสสมาธและปญญาในทสดอกแนวหนงศรทธาทาใหเกดวรยะ คอความเพยรพยายามทจะ

ปฏบต ทดลองสงทเชอดวยศรทธานน ใหเหนผลประจกษจรงจงแกตน ซงกนาไปสปญญาในทสดเชนกนคณประโยชนทงสองน จะเหนวาเปนผลจากความรสกในฝาย

อาเวค แตมความตระหนกในความตองการปญญาแฝงอยดวย

ตลอดเวลา

๗. ศรทธาเปนไปเพอปญญา ดงนน ศรทธาจงตองสงเสรมความคดวจยวจารณ จงจะเกดความกาวหนาแกปญญาตามจดหมาย นอกจากน แมตวศรทธานนเอง จะมนคงแนนแ นได กเพราะไดคดเหนเหตผลจนมนใจ หมดความเคลอบแคลงสงสยใดๆโดยนยน ศรทธาในพทธธรรมจงสงเสรมการคนคดหาเหตผล

การขอรองใหเชอกด การบงคบใหยอมรบความจรงตามทกาหนดกด การขดวยภยแกผไมเชอกด เปนวธการทเขากนไมไดเลยกบ

หลกศรทธาน

๘. ความเลอมใสศรทธาตดในบคคล ถอวามขอเสยเปนโทษได แมแตความเลอมใสตดในองคพระศาสดาเอง พระพทธเจากทรงสอนใหละเสย เพราะศรทธาทแรงดวยความรสกทางอาเวค กลบกลายเปน

อปสรรคตอความหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ ในขนสดทาย๙. ศรทธาไมถกจดเปนองคมรรค เพราะตวการทจาเปนสาหรบการ

ดาเนนกาวหนาตอไปในมรรคาน คอปญญาทพวงอยกบศรทธานนตางหาก และศรทธาทจะถอวาใชไดกตองมปญญารองรบอยดวย

ม า า ( . . ต ต) ๒๓๗

นอกจากน ทานทมปญญาสง เชน องคพระพทธเจาเอง และพระปจเจกพทธเจา ทรงเรมมรรคาทตวปญญาทเดยว ไมผานศรทธา เพราะการสรางปญญาไมจาตองเรมทศรทธาเสมอไป (ดเหตเกดสมมาทฏฐขางหนา) ดวยเหตดงกลาวน ความหมายในขนศรทธาจงถกรวมเขาไวในองคมรรคขอแรกคอสมมาทฏฐ ไมตองแยกไว

ตางหาก

๑๐. แมแตศรทธาทพนจากภาวะเปนความเชองมงายแลว ถาไมดาเนน

ตอไปถงขนทดลองปฏบตเพอพสจนใหเหนความจรงประจกษแก

ตน กไมนบวาเปนศรทธาทถกตองตามความหมายแทจรง เพราะ

เปนศรทธาทมไดปฏบตหนาทตามความหมายของมน จดเปนการ

ปฏบตธรรมผดพลาด เพราะปฏบตอยางขาดวตถประสงค๑๑. แมศรทธาจะมคณประโยชนสาคญ แตในขนสงสด ศรทธาจะตอง

หมดไป ถายงมศรทธาอย กแสดงวายงไมบรรลจดหมาย เพราะตราบใดทยงเชอตอจดหมายนน กยอมแสดงวายงไมไดเขาถงจด

หมายนน ยงไมรเหนจรงดวยตนเอง และตราบใดทยงมศรทธา กแสดงวายงตององอาศยสงอน ยงตองฝากปญญาไวกบสงอนหรอ

ผอน ยงไมหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ โดยเหตนศรทธาจงไมเปนคณสมบตของพระอรหนต ตรงขาม พระอรหนตกลบมคณ

ลกษณะวา เปนผไมมศรทธา ( ) ซงหมายความวา ไดรเหนประจกษ จงไมตองเชอตอใครๆ หรอตอเหตผลใดๆ อก

๑๒. โดยสรป ความกาวหนาในมรรคาน ดาเนนมาโดยลาดบ จากความเชอ ( า) มาเปนความเหนหรอเขาใจโดยเหตผล ( ) จนเปนการรการเหน ( า ) ในทสด ซงในขนสดทายเปนอนหมดภาระของศรทธาโดยสนเชง

๑๓. ศรทธามขอบเขตความสาคญและประโยชนแคไหนเพยงใด เปนสงทจะตองรเขาใจตามเปนจรง ไมควรตคาสงเกนไป แตกไมควรด

แคลนโดยเดดขาด เพราะในกรณทดแคลนศรทธา อาจกลายเปน

พทธธรรม๒๓๘

การเขาใจความหมายของศรทธาผด เชน ผทคดวาตนเชอมนใน

ตนเอง แตกลายเปนเชอตอกเลสของตน ในรปอหงการมมงการไป ซงกลบเปนผลรายไปอกดานหนง

๑๔. ในกระบวนการแหงความเจรญของปญญา (หรอการพฒนาปญญา) อาจกาหนดขนตอนทจดวาเปนระยะของศรทธาไดคราวๆ คอ๑) สรางทศนคตทมเหตผล ไมเชอหรอยดถอสงใดสงหนง เพยง

เพราะ งตามๆ กนมา เปนตน (ตามแนวกาลามส ร)๒) เปนผคมครองหรออนรกษสจจะ ( า ) คอ พดจากด

ขอบเขตของตนใหชดวา เทาทตนรเหนเขาใจคอแคนน เปนอยางนนๆ ไมเอาความรเหนเขาใจของตนไปผกขาดความจรง และยนด

รบ งหลกการ ทฤษฎ คาสอน ความเหนตางๆ ของทกฝายทกดาน ดวยใจทเปนกลาง ไมดวนตดสนสงทยงไมรไมเหนวาเปนเทจ ไมยนกรานยดตดแตสงทตนรเทานนวาถกตองเปนจรง

๓) เมอรบ งทฤษฎ คาสอน ความเหนตางๆ ของผอนแลว พจารณาเทาทเหนดวยปญญาตนวาเปนสงมเหตผล และเหนวาผแสดงทฤษฎ คาสอน หรอความเหนนนๆ เปนผมความจรงใจ ไมลาเอยง มปญญา จงเลอมใส รบเอามาเพอคดหาเหตผล

ทดสอบความจรงตอไป

๔) นาสงทใจรบมานน มาขบคดทดสอบดวยเหตผล จนแนแกใจตนวา เปนสงทถกตองแทจรง อยางแนนอน จนซาบซงดวย

ความมนใจในเหตผลเทาทตนมองเหนแลว พรอมทจะลงมอ

ปฏบตพสจนทดลองใหรเหนความจรงประจกษตอไป

๕) ถามความเคลอบแคลงสงสย รบสอบถามดวยใจบรสทธ มง

ปญญา มใชดวยอหงการมมงการ พสจนเหตผลใหชดเจนเพอใหศรทธานนมนคงแนนแ น เกดประโยชนสมบรณตามความ

หมายของมน

ม า า ( . . ต ต) ๒๓

สรปคณสมบตและหนาทของศรทธาทถกตอง

ศรทธาเปนจดเรมตนสาหรบคนทวไป ทจะเขาสมชฌมาปฏปทา จงเปนธรรมสาคญทจาเปนตองเนนใหมาก วาจะตองเปนศรทธาทถกตองตามหลกทจะเปนสมมาทฏฐ ในทน จงขอสรปคณสมบตและการทาหนาทของศรทธาท

จะตองสมพนธกบปญญา ไวเปนสวนเฉพาะอกครงหนง วา๑. ศรทธาตองประกอบดวยปญญา และนาไปสปญญา๒. ศรทธาเกอหนนและนาไปสปญญา โดย

ก) ชวยใหปญญาไดจดเรมตน เชน ได งเรองหรอบคคลใด แสดงสาระ มเหตผล นาเชอถอหรอนาเลอมใส เหนวาจะนาไปสความจรงได จงเรมศกษาคนควาจากจดหรอแหลงนน

ข) ชวยใหปญญามเปาหมายและทศทาง เมอเกดศรทธาเปนเคาวาจะไดความจรงแลว กมงหนาไปทางนน เจาะลกไปในเรองนน ไมพรา ไมจบจด

ค) ชวยใหปญญามพลง หรอชวยใหการพฒนาปญญากาวไปอยาง

เขมแขง คอ เมอเกดศรทธามนใจวาจะไดความจรง กมกาลงใจเพยรพยายามศกษาคนควาอยางจรงจง วรยะกมาหนน

ดวยเหตน พระพทธเจาจงทรงแสดงหลกความเสมอกน หรอหลกความสมดลแหงอนทรย ทเรยกวา มตา๑ ไว โดยใหผปฏบตทวๆ ไป มศรทธาทเขาคสมดลกบปญญา ใหธรรมสองอยางน ชวยเสรมกนและคมกนใหพอด

(เชนเดยวกบวรยะคอความเพยร ทจะตองเขาคสมดลกบสมาธ เพอใหวรยะไมเปนความเพยรทพลงพลานรอนรน และสมาธไมกลายเปนนงเฉยหรอ

เกยจครานเฉอยชา แตใหเปนการกาวไปอยางเรยบรนและหนกแนนมนคง ทงน

โดยมสตเปนตวกากบ จด ปรบ และรกษาความสมดลนนไว ถาพดกวางๆ กถอวาทง ๕ อยาง คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ตองสมดลกนทงหมด)

๑ อนทรย ๕ คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา; เรองความเสมอกน หรอสมดลแหงอนทรยน ตรสไวเลกนอยใน วนย. ๕/๒/๗; อง.ป จก. ๒๒/๓๒๖/๔๒๐; มคาอธบายใน อง.อ. ๓/๑๓๖; ในวสทธมคค กอธบายไว เรยกวา อนทรยสมตต (ด วสทธ. ๑/๑๖๔)

พทธธรรม๒๔๐

พทธพจนแสดงหลกศรทธา

c ทศนคตตาม นวกาลามสตร

สาหรบทกคน ไมวาจะเปนผนบถอทฤษฎ ลทธ หรอ คาสอนอนใดอนหนงอยแลว หรอยงไมนบถอกตาม มหลกการตงทศนคตทประกอบดวยเหตผล ตามแนวกาลามส ร

๑ ดงนพระพทธเจาเสดจจารก ถงเกสปตตนคมของพวกกาลามะ ในแควน

โกศล ชาวกาลามะไดยนกตตศพทของพระองค จงพากนไปเฝา แสดงอาการตางๆ กน ในฐานะยงไมเคยนบถอมากอน และไดทลถามวา

พระองคผเจรญ มสมณพราหมณพวกหนงมาสเกสปตตนคม ทานเหลานนแสดงเชดชแตวาทะ (ลทธ) ของตนเทานน แตยอมกระทบกระเทยบ ดหมน พดกดวาทะฝายอน ชกจงไมใหเชอ สมณพราหมณอกพวกหนงกมาสเกสปตตนคม ทานเหลานน กแสดงเชดชแตวาทะของตนเทานน ยอมกระทบกระเทยบ ดหมน พดกดวาทะฝายอน ชกจงไมใหเชอ พวกขาพระองค มความเคลอบแคลงสงสยวา บรรดาสมณ

พราหมณเหลานน ใครพดจรง ใครพดเทจ ?

กาลามชนทงหลาย เปนการสมควรททานทงหลายจะเคลอบแคลง สม

ควรทจะสงสย ความเคลอบแคลงสงสยของพวกทานเกดขนในฐานะกาลาม

ชนทงหลาย ทานทงหลาย

- อยาปลงใจเชอ โดยการฟง (เรยน) ตามกนมา (อนสสวะ)

- อยาปลงใจเชอ โดยการถอสบ ๆกนมา (ปรมปรา)

- อยาปลงใจเชอ โดยการเลาลอ (อตกรา)

- อยาปลงใจเชอ โดยการอางตารา (ปฏกสมปทาน)

- อยาปลงใจเชอ โดยตรรก (ตกกะ)

- อยาปลงใจเชอ โดยการอนมาน (นยะ)

๑ บาลเรยก เกส ยส ร (ฉบบแปลบางทเรยก เกส ส ร) อง.ตก. ๒๐/๕๐๕/๒๔๑

ม า า ( . . ต ต) ๒๔๑

- อยาปลงใจเชอ โดยการคดตรองตามแนวเหตผล (อาการปรวตกกะ)

- อยาปลงใจเชอ เพราะเขากนไดกบทฤษฎของตน (ทฏฐนชฌานกขนต)

- อยาปลงใจเชอ เพราะมองเหนรปลกษณะนาเชอ (ภพพรปตา)

-อยาปลงใจเชอ เพราะนบถอวา ทานสมณะนเปนครของเรา

(สมโณ โน ครต)๑

เมอใด ทานทงหลายรดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนอกศล ธรรมเหลาน

มโทษ ธรรมเหลานวญ ชนตเตยน ธรรมเหลานใครยดถอปฏบตถวนถงแลว

จะเปนไปเพอมใชประโยชนเกอกล เพอความทกข เมอนน ทานทงหลายพง

ละเสย ฯลฯ

เมอใด ทานทงหลายรดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนกศล ธรรมเหลาน

ไมมโทษ ธรรมเหลานวญ ชนสรรเสรญ ธรรมเหลานใครยดถอปฏบตถวน

ถงแลว จะเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสข เมอนน ทานทงหลายพง

ถอปฏบตบาเพญ (ธรรมเหลานน)

ในกรณทผ งยงไมรไมเขาใจและยงไมมความเชอในเรองใดๆ กไม

ทรงชกจงความเชอ เปนแตทรงสอนใหพจารณาตดสนเอาตามเหตผลทเขาเหนไดดวยตนเอง เชน ในเรองความเชอเกยวกบชาตนชาตหนาในแงจรยธรรม กมความในตอนทายของสตรเดยวกนนนวา

กาลามชนทงหลาย อรยสาวกนน ผมจตปราศจากเวรอยางน มจต

ปราศจากความเบยดเบยนอยางน มจตไมเศราหมองอยางน มจตบรสทธ

อยางน ยอมไดประสบความอนใจถง ๔ ประการ ตงแตในปจจบนนแลว คอ

ถาปรโลกมจรง ผลวบากของกรรมททาไวดทาไวชวมจรง การทวา เมอเรา

แตกกายทาลายขนธไปแลว จะเขาถงสคตโลกสวรรค กยอมเปนสงทเปนไป

ได นเปนความอนใจประการท ๑ ทเขาไดรบ

๑ “อยาปลงใจเชอ” ฉบบเกาแปลวา “อยายดถอ” ไดแกคาแปลเพอใหชดและตรงความยงขน หมายถงการไมตดสนหรอลงความเหนแนนอนเดดขาดลงไปเพยงเพราะเหตเหลาน

พทธธรรม๒๔๒

กถาปรโลกไมม ผลวบากของกรรมททาไวดทาไวชวไมม เรากครองตนอย

โดยไมมทกข ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน เปนสขอยแตในชาตปจจบนน

แลว นเปนความอนใจประการท ๒ ทเขาไดรบ

กถาเมอคนทาความชวกเปนอนทาไซร เรามไดคดการชวรายตอใคร ๆท

ไหนทกขจกมาถกตองเราผมไดทาบาปกรรมเลา นเปนความอนใจประการท

๓ ทเขาไดรบ

กถาเมอคนทาความชว กไมชอวาเปนอนทาไซร ในกรณน เรากมองเหน

ตนเปนผบรสทธทงสองดาน นเปนความอนใจประการท ๔ ทเขาไดรบ

สาหรบผทยงไมไดนบถอในลทธศาสนาหรอหลกคาสอนใดๆ พระองค จะตรสธรรมเปนกลางๆ เปนการเสนอแนะความจรงใหเขาคด ดวยความ

ปรารถนาด เพอประโยชนแกตวเขาเอง โดยมตองคานงวาหลกธรรมนนเปนของผใด โดยใหเขาเปนตวของเขาเอง ไมมการชกจงใหเขาเชอหรอเลอมใสตอพระองค หรอเขามาสอะไรสกอยางทอาจจะเรยกวาศาสนาของพระองค

พงสงเกตดวยวา จะไมทรงอางพระองค หรออางอานาจเหนอธรรมชาตพเศษอนใด เปนเครองยนยนคาสอนของพระองค นอกจากเหตผลและขอเทจจรงทใหเขาพจารณาเหนดวยปญญาของเขาเอง เชน เรองใน อ ณณกส ร

๑

ซงแสดงใหเหนเหตผลทควรประพฤตธรรม โดยไมตองใชวธขดวยการลงโทษและลอดวยการใหรางวล ดงน :-

พระพทธเจาเสดจจารกถงหมบานพราหมณชอ สาลา พวกพราหมณ

คหบดชาวหมบานน ไดทราบกตตศพทของพระองค จงพากนไปเฝา แสดงอาการตางๆ ในฐานะอาคนตกะทยงมไดนบถอกน พระพทธเจาตรสถามวา

คหบดทงหลาย พวกทานมศาสดาทานใดทานหนงทถกใจ ซงทานทง

หลายมศรทธาอยางมเหตผล (อาการวตสทธา) อยบางหรอไม ?

ครนพวกพราหมณคหบดทลตอบวา “ไมม” กไดตรสวา

๑ ม.ม. ๑๓/๑๐๓-๑๒๔/๑๐๐-๑๒๑

ม า า ( . . ต ต) ๒๔๓

เมอทานทงหลายยงไมไดศาสดาทถกใจ กควรจะถอปฏบตหลกการทไม

ผดพลาดแนนอน (อปณณกธรรม) ดงตอไปน ดวยวาอปณณกธรรมน เมอ

ถอปฏบตถวนถงแลว จกเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสขสนกาล

นาน หลกการทไมผดพลาดแนนอนน เปนไฉน ?

สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐวา : ทานทใหแลวไมมผล การ

บาเพญทานไมมผล การบชาไมมผล ผลวบากแหงกรรมททาไวดทาไวชวไมม

โลกนไมม ปรโลกไมม มารดาไมม บดาไมม ฯลฯ สวนสมณพราหมณอกพวก

หนง มวาทะ มทฏฐทเปนขาศกโดยตรงกบสมณพราหมณพวกนนทเดยววา :

ทานทใหแลวมผล การบาเพญทานมผล การบชามผล ฯลฯ ทานทงหลาย

เหนเปนไฉน ? สมณพราหมณเหลาน มวาทะเปนขาศกโดยตรงตอกนมใช

หรอ ?

เมอพราหมณคหบดทลตอบวา “ใชอยางนน” กตรสตอไปวา

ในสมณพราหมณ ๒ พวกนน พวกทมวาทะ มทฏฐวา : ทานทใหแลวไมม

ผล การบาเพญทานไมมผล ฯลฯ สาหรบพวกน เปนอนหวงสงตอไปนไดคอ

พวกเขาจะละทงกายสจรต วจสจรต มโนสจรต อนเปนกศลธรรมทง ๓ อยาง

เสย แลวจะยดถอประพฤตกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ซงเปนอกศลธรรม

ทง ๓ อยาง ขอนนเปนเพราะเหตใด ? กเพราะทานสมณพราหมณเหลานน

ยอมไมมองเหนโทษ ความทราม ความเศราหมอง แหงอกศลธรรม และ

อานสงสในเนกขมมะ อนเปนคณฝายสะอาดผองแผวของกศลธรรม

อนง (หาก)เมอปรโลกม เขาเหนวาปรโลกไมม ความเหนของเขา ก

เปนมจฉาทฏฐ (หาก)เมอปรโลกม เขาดารวาปรโลกไมม ความดารของเขาก

เปนมจฉาสงกปปะ (หาก)เมอปรโลกม เขากลาววาปรโลกไมม วาจาของเขา

กเปนมจฉาวาจา (หาก)เมอปรโลกม เขากลาววาปรโลกไมม เขากทาตนเปน

ขาศกกบพระอรหนตผรปรโลก (หาก)เมอปรโลกม เขาทาใหคนอนพลอย

เหนดวยวาปรโลกไมม การทาใหพลอยเหนดวยนน กเปนการใหพลอยเหน

ดวยกบอสทธรรม และดวยการทาใหคนอนพลอยเหนดวยกบอสทธรรม เขา

กยกตนขมคนอน โดยนยน เรมตนทเดยว เขากละทงความมศลดงาม เขาไป

พทธธรรม๒๔๔

ตงความทศลเขาไวเสยแลว มทงมจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวาจา

ความเปนขาศกกบอรยชน การชวนคนใหเหนดวยกบอสทธรรม การยก

ตน การขมผอน บาปอกศลธรรมอเนกประการเหลาน ยอมมขนเพราะ

มจฉาทฏฐเปนปจจย

ในเรองนน คนทเปนวญ ยอมพจารณาเหนดงนวา “ถาปรโลกไมม

ทานผน เมอแตกกายทาลายขนธไป กทาตนใหสวสด (ปลอดภย) ได

แตถาปรโลกม ทานผนเมอแตกกายทาลายขนธ กจะเขาถงอบาย ทคต

วนบาต นรก เอาเถอะ ถงวาใหปรโลกไมมจรงๆ ใหคาของทานสมณ-

พราหมณเหลานนเปนความจรงกเถด ถงกระนน บคคลผนกถกวญ ชน

ตเตยนไดในปจจบนนเองวา เปนคนทศล มมจฉาทฏฐ เปนนตถกวาท

กถาปรโลกมจรง บคคลผนกเปนอนไดแตขอเสยหายทงสองดาน คอ

ปจจบนกถกวญ ชนตเตยน แตกกายทาลายขนธไปแลว กเขาถงอบาย

ทคต วนบาต นรก อกดวย” ฯลฯ

สมณพราหมณพวกหนง มวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม”

สวนสมณพราหมณอกพวกหนงซงมวาทะ มทฏฐทเปนขาศกโดยตรงกบ

สมณพราหมณพวกนน กลาววา “ความดบภพหมดสนมอย” ฯลฯ

ในเรองนน คนทเปนวญ ยอมพจารณาดงนวา ททานสมณพราหมณผ

มวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” น เรากไมไดเหน แมททาน

สมณพราหมณผมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมอยจรง” น เรากไม

ทราบเหมอนกน กเมอเราไมรไมเหนอย จะกลาวยดเดดขาดลงไปวา อยางน

เทานนจรง อยางอนเทจ ดงน ยอมไมเปนการสมควรแกเรา

กถาคาของพวกสมณพราหมณทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสน

ไมม” เปนความจรง การทเราจะไปเกดในหมเทพผไมมรป เปนสญญามย

ซงกไมเปนความผดอะไร กยอมเปนสงทเปนไปได ถาคาของพวกสมณ

พราหมณทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมอย” เปนความจรง การท

เราจะปรนพพานไดในปจจบน กยอมเปนสงทเปนไปได

ม า า ( . . ต ต) ๒๔๕

แตทฏฐของสมณพราหมณฝายทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสน

ไมม” น ใกลไปขางการมความยอมตด ใกลไปขางการผกพน ใกลไปขางการ

หลงเพลน ใกลไปขางการหมกมนสยบ ใกลไปขางการยดมนถอมน สวนทฏฐ

ของทานสมณพราหมณฝายทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมจรง”

นน ใกลไปขางการไมมความยอมตด ใกลไปขางการไมมความผกมดตว ใกล

ไปขางการไมหลงเพลน ใกลไปขางไมหมกมนสยบ ใกลไปขางไมมการยดมน

ถอมน เขาพจารณาเหนดงนแลว ยอมเปนผปฏบตเพอนพพทา วราคะ นโรธ

แหงภพทงหลายเปนแท”

d ทาท บบอนรก สจจ

พทธพจนตอไปนแสดงใหเหนวา ความรความคดเหนในระดบทยงเปนความเชอและเหตผล ยงเปนความรความเหนทบกพรอง มทางผดพลาด ยงไมชอวาเปนการเขาถงความจรง

แนะทานภารทวาช ธรรม ๕ ประการน มวบาก ๒ สวนในปจจบน ทเดยว

คอ

๑. รทธา - ความเชอ

. ร - ความถกใจ

๓. อนสสวะ - การฟง (หรอเรยน) ตามกนมา

. อาการ รว กกะ - การคดตรองตามแนวเหตผล

๕. ท นช านก น - ความเขากนไดกบ (การเพงพนจดวย)

ทฤษฎของตน

กสงทเชอสนททเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปกม ถงแมสงทไม

เชอเลยทเดยว แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนเลยกม

ถงสงทถกกบใจชอบทเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปเสยกม ถง

แมสงทมไดถกกบใจชอบเลย แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนเลยกม

พทธธรรม๒๔๖

ถงสงทเรยนตอกนมาอยางดทเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปกม

ถงแมสงทมไดเรยนตามกนมาเลย แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนไปเลย

กม

ถงสงทคดตรองอยางดแลวทเดยว กลบเปนของเปลาเปนของเทจไปเสยก

ม ถงแมสงทมไดเปนอยางทคดตรองเหนไวเลย แตกลบเปนของจรงแท ไม

เปนอนไปเลยกม

ถงสงทเพงพนจไวเปนอยางด (วาถกตองตรงตามทฏฐทฤษฎหลกการ

ของตน) กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปเสยกม ถงแมสงทไมเปนอยางทเพง

พนจเหนไวเลย แตกลบเปนของจรงแท ไมเปนอนเลยกม๑

จากนน ทรงแสดงวธวางตนตอความคดเหนและความเชอของตน และการรบ งความคดเหนและความเชอของผอน ซงเรยกวาเปนทศนคตแบบอนรก ส ะ (สจจานรกข แปลเอาความวา คนรกความจรง) วา

บรษผเปนวญ เมอจะอนรกษสจจะ ไมควรลงความเหนในเรองนนเดด

ขาดลงไปอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทงนน)”

ถาแมนบรษมความเชอ (ศรทธา อยอยางหนง) เมอเขากลาววา

“ขาพเจามความเชออยางน” ยงชอวาเขาอนรกษสจจะอย แตจะลงความเหน

เดดขาดลงไปเปนอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทง

นน)” ไมไดกอน

ดวยขอปฏบตเพยงเทาน ชอวามการอนรกษสจจะ และคนผนนกชอวา

อนรกษสจจะ อกทงเรากบญญตการอนรกษสจจะดวยการปฏบตเพยงเทาน

แตยงไมชอวาเปนการหยงรสจจะ

ถาแมนบรษมความเหนทถกใจ...มการเรยนตอกนมา...มการคดตรอง

ตามเหตผล...มความเหนทตรงกบทฤษฎของตนอย (อยางใดอยางหนง) เมอ

เขากลาววา “ขาพเจามความเหนทถกใจอยางน...มการเลาเรยนมาอยางน...ม

สงทคดตรองตามเหตผลไดอยางน...มความเหนตามทฤษฎของตนวาอยาง

๑ ม.ม. ๑๓/๖๕๕/๖๐๑; ม.อ. ๑๔/๗/๗

ม า า ( . . ต ต) ๒๔๗

น” กยงชอวาเขาอนรกษสจจะอย แตจะลงความเหนเดดขาดลงไปเปนอยาง

เดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทงนน)” ไมไดกอน

ดวยขอปฏบตเพยงเทาน ชอวามการอนรกษสจจะ และคนผนนกชอวา

อนรกษสจจะ อกทงเรากบญญตการอนรกษสจจะดวยการปฏบตเพยงเทาน

แตยงไมชอวาเปนการหยงรสจจะ๑

ทาทนปรากฏชด เมอตรสเจาะจงเกยวกบพระพทธศาสนา คอ ในคราวทมคนภายนอกกาลงพดสรรเสรญบาง ตเตยนบาง ซงพระพทธศาสนา พระภกษสง นาเรองนนมาสนทนากน พระพทธเจาไดตรสวา

ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนมากลาวตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยน

สงฆ เธอทงหลายไมควรอาฆาต ไมควรเศราเสยใจ ไมควรแคนเคอง เพราะ

คาตเตยนนน ถาเธอทงหลายโกรธเคอง หรอเศราเสยใจ เพราะคาตเตยนนน

กจะกลายเปนอนตรายแกพวกเธอทงหลายเองนนแหละ (คอ) หากคนพวก

อนตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ ถาเธอทงหลายโกรธเคอง เศราเสย

ใจ เพราะคาตเตยนนนแลว เธอทงหลายจะรชดถอยคานของเขาวา พดถก

พดผด ไดละหรอ?”

ภกษทงหลายทลตอบวา “ไมอาจรชดได”

ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนกลาวตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ

ในกรณนน เมอไมเปนจรง พวกเธอกพงแกใหเหนวาไมเปนจรงวา “ขอนไม

เปนจรง เพราะอยางน ๆขอนไมถกตอง เพราะอยางน ๆสงนไมมในพวกเรา

สงนหาไมไดในหมพวกเรา”

ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนกลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ เธอทง

หลายไมควรเรงใจ ไมควรดใจ ไมควรกระหยมลาพองใจ ในคาชมนน ถามคน

มากลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ หากเธอทงหลาย เรงใจ ลาพองใจแลวไซร

กจะเปนอนตรายแกพวกเธอเองนนแหละ ถามคนมากลาวชมเรา ชมธรรม

ชมสงฆ ในกรณนน เมอเปนความจรง พวกเธอกควรรบรองวาเปนความจรง ๑ ม.ม. ๑๓/๖๕๕-๖/๖๐๑–๒

พทธธรรม๒๔๘

วา “ขอนเปนจรง เพราะอยางน ๆขอนถกตองเพราะอยางน ๆ สงนมในพวก

เรา สงนหาไดในหมพวกเรา”๑

ตอจากการอนรกษสจจะ พระพทธเจาทรงแสดงขอปฏบตเพอใหหยงรและเขาถงสจจะ และในกระบวนการปฏบตน จะมองเหนการเกดศรทธา ความหมาย ความสาคญ และขอบเขตความสาคญของศรทธาไปดวย ดงน

ดวยขอปฏบตเทาใด จงจะมการหยงรสจจะ และบคคลจงจะชอวาหยงรสจจะ?

เมอไดยนขาววา มภกษเขาไปอาศยหมบาน หรอนคมแหงใดแหงหนงอย

คฤหบดกด บตรคฤหบดกด เขาไปหาภกษนนแลว ยอมใครครวญดในธรรม

จาพวกโลภะ ธรรมจาพวกโทสะ ธรรมจาพวกโมหะวา ทานผน มธรรมจาพวก

โลภะทจะเปนเหตครอบงาจตใจ ทาใหกลาวไดทงทไมรวา “ร” ทงทไมเหนวา

“เหน” หรอทาใหเทยวชกชวนคนอนใหเปนไปในทางทจะกอใหเกดทกขชว

กาลนานแกคนอน ๆหรอไม?

เมอเขาพจารณาตวเธออย รอยางนวา ทานผนไมมธรรมจาพวกโลภะทจะ

เปนเหตครอบงาจตใจ ทาใหกลาวไดทงทไมรวา “ร” ทงทไมเหนวา “เหน”

หรอทาใหเทยวชกชวนคนอนใหเปนไปในทางทจะกอใหเกดสงทมใช

ประโยชนเกอกลและเกดทกขชวกาลนานแกคนอนๆไดเลย อนง ทานผนม

กายสมาจาร วจสมาจาร อยางคนไมโลภ ธรรมททานผนแสดง กลกซง เหน

ไดยาก หยงรไดยาก เปนของสงบ ประณต ไมอาจเขาถงไดดวยตรรก ละเอยด

ออน บณฑตจงรได ธรรมนนมใชสงทคนโลภจะแสดงไดงายๆ

เมอใด เขาพจารณาตรวจด มองเหนวาเธอเปนผบรสทธจากธรรมจาพวก

โลภะแลว เมอนนเขายอมพจารณาตรวจดเธอยง ๆขนไปอก ในธรรมจาพวก

โทสะ ในธรรมจาพวกโมหะ ฯลฯ

เมอใด เขาพจารณาตรวจด มองเหนวาเธอเปนผบรสทธจากธรรมจาพวก

โมหะแลว คราวนน เขายอมฝงศรทธาลงในเธอ

๑ ท.ส. ๙/๑/๓

ม า า ( . . ต ต) ๒๔

เขาเกดศรทธาแลว กเขาหา เมอเขาหา กคอยนงอยใกล (คบหา) เมอ

คอยนงอยใกล กเงยโสตลง (ตงใจคอยฟง) เมอเงยโสตลง กไดสดบธรรม

ครนสดบแลว กทรงธรรมไว ยอมพจารณาไตรตรองอรรถแหงธรรมททรงไว

เมอไตรตรองอรรถอย กเหนชอบดวยกบขอธรรมตามท (ทนตอการ)คดเพง

พสจน เมอเหนชอบดวยกบขอธรรมดงทคดเพงพสจน ฉนทะกเกด เมอเกด

ฉนทะ กอตสาหะ ครนอตสาหะแลว กเอามาคดทบทวนเทยบเคยง ครน

เทยบเคยงแลว กยอมลงมอทาความเพยร เมอลงมอทาทมเทจตใจใหแลว ก

ยอมทาปรมตถสจจะใหแจงกบตว และเหนแจงแทงตลอดปรมตถสจจะนน

ดวยปญญา

ดวยขอปฏบตเทาน ชอวามการหยงรสจจะ และบคคลชอวา หยงรสจจะ

และเรายอมบญญตการหยงรสจจะ (สจจานโพธ) ดวยขอปฏบตเทาน แตยง

ไมชอวาเปนการเขาถงสจจะกอน

ดวยขอปฏบตเทาใด จงมการเขาถงสจจะ และคนจงชอวาเขาถงสจจะ?

การอาเสวนะ การเจรญ การกระทาใหมาก ซงธรรมเหลานนแหละ ชอวา

เปนการเขาถงสจจะ (สจจานปตต) ฯลฯ๑

e สรางศรทธาดวยการ ชปญญาตรวจสอบ

สาหรบคนสามญทวไป รทธาเปนธรรมขนตนทสาคญยง เปน

อปกรณชกนาใหเดนหนาตอไป เมอใชถกตองจงเปนการเรมตนทด ทาใหการกาวหนาไปสจดหมายไดผลรวดเรวขน ดวยเหตน จงปรากฏวา บางคราวผมปญญามากกวา แตขาดความเชอมน กลบประสบความสาเรจชากวาผม

ปญญาดอยกวาแตมศรทธาแรงกลา๒ ในกรณทศรทธานนไปตรงกบสงทถก

ตองแลว จงเปนการทนแรงทนเวลาไปในตว ตรงกนขาม ถาศรทธาเกดในสงทผดกเปนการทาใหเขว ยงหลงชกชาหนกขนไปอก ๑ ม.ม. ๑๓/๖๕๗-๘/๖๐๒-๕; ก าครส ร ซงบรรยายการบรรลอรหตตผล ดวยการศกษาปฏบตตามลาดบขน ม.ม. ๑๓/๒๓๘/๒๓๓

๒ เชนกรณของพระสารบตร ซงบรรลธรรมชากวาพระสาวกอนหลายทาน ทงทเปนผมปญญามาก

พทธธรรม๒๕๐

อยางไรกด ศรทธาในพทธธรรม มเหตผลเปนฐานรองรบ มปญญา

คอยควบคม จงยากทจะผด นอกจากพนวสยจรงๆ และกสามารถแกไขใหถกตองได ไมดงไปในทางทผด เพราะคอยรบรเหตผล คนควา ตรวจสอบและทดลองอยตลอดเวลา

การขาดศรทธา เปนอปสรรคอยางหนง ซงทาใหชะงก ไมกาวหนาตอไปในทศทางทตองการ ดงพทธพจนวา:-

ภกษทงหลาย ภกษรปใดรปหนง ยงสลดทงตอในใจ ๕ อยางไมได ยง

ถอนสงผกรดใจ ๕ อยางไมได ขอทวาภกษนนจกถงความเจรญงอกงาม

ไพบลย ในธรรมวนยน ยอมเปนสงทเปนไปไมได

ตอในใจทภกษนนยงสลดทงไมได คอ:-

๑. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในพระ

ศาสดา...

๒. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในธรรม...

๓. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในสงฆ...

๔. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในสกขา...

๕. ภกษโกรธเคอง นอยใจ มจตใจกระทบกระทง เกดความกระดางเหมอน

เปนตอเกดขนในเพอนพรหมจรรย...

จตของภกษผยงสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทใน

พระศาสดา...ในธรรม...ในสงฆ...ในสกขา...โกรธเคอง ฯลฯ ในเพอน

พรหมจรรย ยอมไมนอมไปเพอความเพยร เพอความหมนฝกฝนอบรม เพอ

ความพยายามอยางตอเนอง เพอการลงมอทาความพยายาม ภกษผมจตทยง

ไมนอมไปเพอความเพยร...ชอวามตอในใจซงสลดทงไมได...๑

โดยนยน การขาดศรทธา มความสงสย แคลงใจ ไมเชอมน จงเปนอปสรรคสาคญในการพฒนาปญญาและการกาวหนาไปสจดหมาย สงทตอง

๑ ท.ปา. ๑๑/๒๙๖/๒๕๐, ม.ม. ๑๒/๒๒๘/๒๐๕ (สงผกรดใจ ๕ อยาง มตางหาก แตไมไดคดมาลงไว เพราะไมเกยวกบเรองในทนโดยตรง

ม า า ( . . ต ต) ๒๕๑

ทาในกรณนกคอ ตองปลกศรทธา และกาจดความสงสยแคลงใจ แตการปลกศรทธาในทน มไดหมายถงการยอมรบและมอบความไววางใจใหโดยไมเคารพในคณคาแหงการใชปญญา แตหมายถงการคดพสจนทดสอบดวยปญญาของตนใหเหนเหตผลชดเจน จนมนใจ หมดความลงเลสงสย

วธทดสอบนน นอกจากทกลาวในพทธพจนตอนกอนแลว ยงมพทธพจน

แสดงตวอยางการคดสอบสวนกอนทจะเกดศรทธาอก เชนในขอความตอไปน ซงเปนคาสอนใหคดสอบสวนแมแตองคพระพทธเจาเอง ดงตอไปน:-

“ภกษทงหลาย ภกษผตรวจสอบ เมอไมรวธกาหนดวาระจตของผอน พง

กระทาการพจารณาตรวจสอบในตถาคต เพอทราบวา พระองคเปนสมมาสม

พทธ หรอไม”

“ภกษผตรวจสอบ เมอไมรวธกาหนดวาระจตของผอน พงพจารณาตรวจ

สอบตถาคตในธรรม ๒ อยาง คอ ในสงทพงรไดดวยตา และ ห วา

- เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมทเศราหมอง มแกตถาคต หรอหาไม

เมอเธอพจารณาตรวจสอบตถาคตนน กทราบไดวา ธรรมทพงรไดดวยตา

และห ทเศราหมองของตถาคต ไมม

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทพงรได

ดวยตาและห ธรรมท (ชวบาง ดบาง) ปน ๆกนไป มแกตถาคต หรอหาไม

เมอเธอพจารณาตรวจสอบตถาคตนน กทราบไดวา เทาทพงรไดดวยตาและห

ธรรมท (ดบาง ชวบาง) ปน ๆกนไปของตถาคต ไมม

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทรได

ดวยตาและห ธรรมทสะอาดหมดจด มแกตถาคตหรอหาไม...เธอกทราบไดวา

เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทสะอาดหมดจดของตถาคตมอย

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานผน

ประกอบพรอมบรณซงกศลธรรมน ตลอดกาลยาวนาน หรอประกอบชวเวลา

นดหนอย...เธอกทราบไดวา ทานผนประกอบพรอมบรณซงกศลธรรมน

ตลอดกาลยาวนาน มใชประกอบชวเวลานดหนอย

พทธธรรม๒๕๒

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทาน

ภกษผน มชอเสยง มเกยรตยศแลว ปรากฏขอเสยหายบางอยางบางหรอไม

(เพราะวา) ภกษ (บางทาน) ยงไมปรากฏมขอเสยหายบางอยาง จนกวาจะ

เปนผมชอเสยง มเกยรตยศ ตอเมอใดเปนผมชอเสยง มเกยรตยศ เมอนนจง

ปรากฏมขอเสยหายบางอยาง...เธอกทราบไดวา ทานภกษผน เปนผมชอ

เสยง มเกยรตยศแลว กไมปรากฏมขอเสยหายบางอยาง (เชนนน)

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานผน

เปนผงดเวน (อกศล) โดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนา

กามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดสนราคะ หรอหาไม...เธอก

ทราบไดวา ทานผน เปนผงดเวนโดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว

ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดราคะ...

หากมผอนถามภกษนนวา ทานมเหตผล (อาการะ) หยงทราบ (อนวยา)

ไดอยางไร จงทาใหกลาวไดวา ทานผน เปนผงดเวนโดยไมมความกลว มใชผ

งดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ หมดราคะ

ภกษเมอจะตอบแกใหถกตอง พงตอบแกวา จรงอยางนน ทานผน เมออย

ในหมกตาม อยลาพงผเดยวกตาม ในทนน ๆผใดจะปฏบตตนไดดกตาม จะ

ปฏบตตนไมดกตาม จะเปนผปกครองหมคณะกตาม จะเปนบางคนทตดวน

อยในอามสกตาม จะเปนบางคนทไมตดดวยอามสกตาม ทานผนไมดหมน

คนนน ๆ เพราะเหตนน ๆ เลย ขาพเจาไดสดบ ไดรบฟงถอยคามา จาเพาะ

พระพกตรของพระผมพระภาคทเดยววา “เราเปนผงดเวนโดยไมมความ

กลว เรามใชผงดเวนเพราะกลว เราไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจาก

ราคะ เพราะหมดราคะ”

ภกษทงหลาย ในกรณนน พงสอบถามตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทรได

ดวยตาและห ธรรมทเศราหมองมแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก ก

จะตอบแกวา...ไมม

ม า า ( . . ต ต) ๒๕๓

ถามวา ธรรมท (ดบาง ชวบาง) ปน ๆ กนไป มแกตถาคตหรอหาไม

ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ไมม

ถามวา ธรรมทสะอาดหมดจด มแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบ

แก กจะตอบแกวา...ม เรามธรรมทสะอาดหมดจดนนเปนทางดาเนน และเรา

จะเปนผมตณหาเพราะเหตนนกหาไม

- ศาสดาผกลาวไดอยางนแล สาวกจงควรเขาไปหาเพอสดบธรรม

- ศาสดายอมแสดงธรรมแกสาวกนน สงยงขนไป ๆ ประณต (ขนไป) ๆ

ทงธรรมดา ธรรมขาว เปรยบเทยบใหเหนตรงกนขาม

- ศาสดาแสดงธรรมแกภกษ...อยางใด ๆ ภกษนนรยงธรรมบางอยางใน

ธรรมนนอยางนนๆ แลว ยอมถงความตกลงใจในธรรมทงหลาย ยอม

เลอมใสในศาสดาวา “พระผมพระภาค เปนสมมาสมพทธ ธรรมอนพระผม

พระภาคตรสไวดแลว สงฆเปนผปฏบตด”

หากจะมผอนถามภกษนนตอไปอกวา “ทานมเหตผล (อาการะ) หยง

ทราบ (อนวยา) ไดอยางไร จงทาใหกลาวไดวา พระผมพระภาคเปน สมมา

สมพทธ ธรรมอนพระผมพระภาคตรสไวดแลว สงฆเปนผปฏบตด?” ภกษ

นน เมอจะตอบใหถก กพงตอบวา “ขาพเจาเขาไปเฝาพระผมพระภาค เพอ

ฟงธรรม พระองคทรงแสดงธรรมแกขาพเจา... พระองคแสดง...อยางใดๆ

ขาพเจารยง...อยางนน ๆ จงถงความตกลงใจในธรรมทงหลาย จงเลอมใสใน

พระศาสดา...”

ภกษทงหลาย ศรทธาของบคคลผใดผหนง ฝงลงในตถาคต เกดเปนเคา

มล เปนพนฐานทตง โดยอาการเหลาน โดยบทเหลาน โดยพยญชนะเหลาน

เรยกวา ศรทธาทมเหตผล (อาการวต) มการเหนเปนมลฐาน (ทสสนมลกา)๑ มนคง อนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทพเจา หรอมาร หรอพรหม หรอ

ใครๆในโลก ใหเคลอนคลอนไมได

๑ อรรถกถาแกวา มโสดาปตตมรรคเปนมล

พทธธรรม๒๕๔

การพจารณาตรวจสอบธรรมในตถาคต เปนอยางนแล และตถาคต ยอม

เปนอนไดรบการพจารณาตรวจสอบดแลว โดยนยน”๑

f ศรทธา มจ สาคญ ตจ ตดตนถาอย คศรทธา

พงสงเกตวา แมแตความสงสยเคลอบแคลงในพระพทธเจา กไมไดถกถอวาเปนบาปหรอความชวเลย ถอวาเปนเพยงสงทจะตองแกไขใหรแนชดลง

ไปจนหมดสงสย ดวยวธการแหงปญญา และยงสงเสรมใหใชความคดสอบ

สวนพจารณาตรวจสอบอกดวย เมอมผใดประกาศตวเองแสดงความเลอมใสศรทธาในพระพทธเจา กอนทพระองคจะประทานความเหนชอบ จะทรงสอบสวนกอนวา ศรทธาปสาทะของเขามเหตผลเปนมลฐานหรอไม เชน

พระสารบตรเขาไปเฝาพระพทธเจา กราบทลวา:พระองคผเจรญ ขาพระองคเลอมใสในพระผมพระภาคอยางนวา สมณะก

ด พราหมณกด อนใด ทจะมความรยงไปกวาพระผมพระภาค ในทางสมโพธ

ญาณไดนน ไมเคยม จกไมม และไมมอยในบดน

พระพทธเจาตรสตอบวา: สารบตร เธอกลาวอาสภวาจา (วาจาอาจ

หาญ) ครงนยงใหญนก เธอบนลอสหนาทถอเดดขาดลงไปอยางเดยววา...ดง

นนน เธอไดใชจตกาหนดรจตของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทก ๆ พระ

องค เทาทมมาในอดตแลวหรอวา พระผมพระภาคเหลานนมศลอยางน

เพราะเหตดงน ๆทรงมธรรมอยางน มปญญาอยางน มธรรมเครองอยอยางน

หลดพนแลว เพราะเหตดงน ๆ?

ส. มใชอยางนน พระเจาขา

พ. เธอไดใชจตกาหนดรจตของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทก ๆ พระ

องค ทจกมในอนาคตแลวหรอวา พระผมพระภาคเหลานนจก...เปนอยางน

เพราะเหตดงนๆ?

๑ วมงสกส ร, ม.ม. ๑๒/๕๓๕–๕๓๙/๕๗๖–๕๘๐

ม า า ( . . ต ต) ๒๕๕

ส. มใชอยางนน พระเจาขา

พ. กแลวเราผเปนอรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน เธอไดใชจตกาหนดร

จตแลวหรอวา พระผมพระภาคทรง...เปนอยางน เพราะเหตดงนๆ?

ส. มใชอยางนน พระเจาขา

พ. กในเรองน เมอเธอไมมญาณเพอกาหนดรจตใจพระอรหนตสมมาสม

พทธเจาในอดต อนาคต และปจจบนเชนนแลว ไฉนเลา เธอจงไดกลาวอาสภ

วาจาอนยงใหญนกน บนลอสหนาทถอเปนเดดขาดอยางเดยว (ดงทกลาวมา

แลว)?

ส. พระองคผเจรญ ขาพระองคไมมญาณกาหนดรจตในพระ อรหนต

สมมาสมพทธเจา ทงในอดต อนาคต และปจจบน กจรง แตกระนน ขาพระ

องคทราบการหยงแนวธรรม๑

พระองคผเจรญ เปรยบเหมอนเมองชายแดนของพระราชา มปอมแนน

หนา มกาแพงและเชงเทนมนคง มประต ๆ เดยว คนเฝาประตพระนครนน

เปนบณฑต เฉยบแหลม มปญญา คอยหามคนทตนไมรจกยอมใหแตคนทร

จกเขาไป เขาเทยวตรวจดทางแนวกาแพงรอบเมองนน ไมเหนรอยตอ หรอ

ชองกาแพง แมเพยงทแมวลอดออกได ยอมคดวา สตวตวโตทกอยางทกตว

จะเขาออกเมองน จะตองเขาออกทางประตนเทานน ฉนใด

ขาพระองคกทราบการหยงแนวธรรม ฉนนนเหมอนกนวา พระผมพระ

ภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาทกพระองค เทาทมมาแลวในอดต ทรงละ

นวรณ ๕ ททาจตใหเศราหมอง ทาปญญาใหออนกาลงไดแลว มพระหฤทย

ตงมนดในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง จงไดตรสร

อนตรสมมาสมโพธญาณ แมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาทก

พระองค ทจะมในอนาคต กจก (ทรงทาอยางนน) แมพระผมพระภาค

อรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน กทรงละนวรณ ๕...มพระทยตงมนในสต

๑ ธมมนวย

พทธธรรม๒๕๖

ปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง จงไดตรสร อนตรสมมา

สมโพธญาณ (เชนเดยวกน) ฯลฯ๑

ความเลอมใสศรทธาตอบคคลผใดผหนงนน ถาใชใหถกตอง คอเปนอปกรณสาหรบชวยใหกาวหนาตอไป กยอมเปนสงทมประโยชน แตในเวลา

เดยวกน กมขอเสย เพราะมกจะกลายเปนความตดในบคคล และกลายเปนอปสรรคบนทอนความกาวหนาตอไป ขอดของศรทธาปสาทะนน เชน

อรยสาวกผใด เลอมใสอยางยงแนวแนถงทสดในตถาคต อรยสาวกนนจะ

ไมสงสย หรอแคลงใจ ในตถาคต หรอ ศาสนา (คาสอน) ของตถาคต แท

จรง สาหรบอรยสาวกผมศรทธา เปนอนหวงสงนได คอ เขาจกเปนผตงหนา

ทาความเพยร เพอกาจดอกศลธรรมทงหลาย (และ) บาเพญกศลธรรมทง

หลายใหพรอมบรณ จกเปนผมเรยวแรง บากบนอยางมนคง ไมทอดธระใน

กศลธรรมทงหลาย๒

สวนขอเสยกม ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย ขอเสย ๕ อยางในความเลอมใสบคคลมดงน คอ

๑. บคคลเลอมใสยงในบคคลใด บคคลนนตองอาบตอนเปนเหตให

สงฆยกวตร เขาจงคดวา บคคลผเปนทรกทชอบใจของเราน ถกสงฆยกวตร

เสยแลว...

๒. บคคลเลอมใสยงในบคคลใด บคคลนนตองอาบตอนเปนเหตให

สงฆบงคบใหนง ณ ทายสดสงฆเสยแลว...

๓. ...บคคลนน ออกเดนทางไปเสยทอน...

๔. ...บคคลนน ลาสกขาเสย...

๕. ...บคคลนน ตายเสย...

๑ ท.ม. ๑๐/๗๗/๙๗; ท.ปา. ๑๑/๗๓/๑๐๘–๑๑๐ รายละเอยดตอจากน ด ท.ปา. ๑๑/๗๕–๙๓/๑๑๑–๑๒๗๒ ส.ม. ๑๙/๑๐๑๑/๒๙๗

ม า า ( . . ต ต) ๒๕๗

เขายอมไมคบหาภกษอนๆ เมอไมคบหาภกษอนๆ กยอมไมไดสดบ

สทธรรม เมอไมไดสดบสทธรรม กยอมเสอมจากสทธรรม๑

เมอความเลอมใสศรทธากลายเปนความรก ขอเสยในการทความ

ลาเอยงจะมาปดบงการใชปญญากเกดขนอก เชน

ภกษทงหลาย สง ๔ ประการน ยอมเกดขนได คอ ความรกเกดจาก

ความรก โทสะเกดจากความรก ความรกเกดจากโทสะ โทสะเกดจากโทสะ

ฯลฯ โทสะเกดจากความรกอยางไร? บคคลทตนปรารถนา รกใคร พอใจ

ถกคนอนประพฤตตอดวยอาการทไมปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจ เขา

ยอมมความคดวา บคคลทเราปรารถนา รกใครพอใจน ถกคนอนประพฤต

ตอดวยอาการทไมนาปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจ ดงน เขายอมเกด

โทสะในคนเหลานน ฯลฯ๒

แมแตความเลอมใสศรทธาในองคพระศาสดาเอง เมอกลายเปนความ

รกในบคคลไป กยอมเปนอปสรรคตอความหลดพน หรออสรภาพทางปญญาในขนสงสดได พระพทธเจาจงทรงสอนใหละเสย แมบางครงจะตองใชวธคอนขางรนแรง กทรงทา เชน ในกรณของพระวกกล ซงมความเลอมใสศรทธาในพระองคอยางแรงกลา อยากจะตดตามพระองคไปทกหนทกแหง เพอไดอยใกลชด ไดเหนพระองคอยเสมอ ระยะสดทายเมอพระวกกลปวยหนกอยากเฝาพระพทธเจา สงคนไปกราบทล พระองคกเสดจมา และมพระดารสเพอใหเกดอสรภาพทางปญญาแกพระวกกลตอนหนงวา

พระวกกล: ขาแตพระองคผเจรญ เปนเวลานานนกแลว ขาพระองค

ปรารถนาจะไปเฝา เพอจะเหนพระผมพระภาคเจา แตรางกายของขาพระองค

ไมมกาลงเพยงพอทจะไปเฝาเหนองคพระผมพระภาคเจาได

พระพทธเจา: อยาเลย วกกล รางกายอนเนาเปอยน เธอเหนไปจะม

ประโยชนอะไร ดกรวกกล ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนเรา ผใดเหนเรา ผ

๑ อง.ป จก. ๒๒/๒๕๐/๓๐๐๒ อง.จตกก. ๒๑/๒๐๐/๒๙๐

พทธธรรม๒๕๘

นนเหนธรรม เมอเหนธรรมนนแหละ วกกล จงจะชอวาเหนเรา เมอเหนเรา

(กคอ) เหนธรรม๑

นอกจากน ความกาวหนาเพยงในขนศรทธา ยงไมเปนการมนคงปลอดภย เพราะยงตองอาศยปจจยภายนอก จงยงเสอมถอยได ดงพทธพจนวา

ดกรภททาล เปรยบเหมอนบรษมตาขางเดยว พวกมตรสหายญาต

สาโลหตของเขา พงชวยกนรกษาตาขางเดยวของเขาไว ดวยคดวา อยาใหตา

ขางเดยวของเขานนตองเสยไปเลย ขอนฉนใด ภกษบางรปในธรรมวนยน ก

ฉนนนเหมอนกน เธอประพฤตปฏบตเพยงดวยศรทธา เพยงดวยความรก

ในกรณนน ภกษทงหลายยอมดารกนวา ภกษรปน ประพฤตปฏบตอย

เพยงดวยศรทธา เพยงดวยความรก พวกเราจกชวยกนเรงรดเธอ ยาแลวยา

อกใหกระทาการณ โดยหวงวา อยาใหสงทเปนเพยงศรทธา เปนเพยงความ

รกนน เสอมสญไปจากเธอเลย นแล ภททาล คอเหต คอปจจย ททาให

(ตอง) คอยชวยกนเรงรดภกษบางรปในศาสนาน ยาแลวยาอกใหกระทา

การณ”๒

ลาพงศรทธาอยางเดยว เมอไมกาวหนาตอไปตามลาดบจนถงขนปญญา

ยอมมผลอยในขอบเขตจากดเพยงแคสวรรคเทานน ไมสามารถใหบรรลจด

หมายของพทธธรรมได ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย ในธรรมทเรากลาวไวดแลว ซงเปนของงาย เปดเผย

ประกาศไวชด ไมมเงอนงาใด ๆอยางน

- สาหรบภกษผเปนอรหนตขณาสพ...ยอมไมมวฏฏะเพอจะบญญตตอไป

- ภกษทละสงโยชนเบองตาทงหาไดแลว ยอมเปนโอปปาตกะ ปรนพพาน

ในโลกนน ฯลฯ

-ภกษทละสงโยชนสามไดแลว มราคะ โทสะ โมหะเบาบาง ยอมเปน

สกทาคาม ฯลฯ

๑ ส.ข. ๑๗/๒๑๖/๑๔๖๒ ม.ม. ๑๓/๑๗๑/๑๗๔

ม า า ( . . ต ต) ๒๕

- ภกษทละสงโยชนสามได ยอมเปนโสดาบน ฯลฯ

-ภกษทเปนธมมานสาร เปนสทธานสาร ยอมเปนผมสมโพธเปนท

หมาย

-ผทมเพยงศรทธา มเพยงความรกในเรา ยอมเปนผมสวรรคเปน

ทหมาย๑

g เมอรเหนปร จก ดวยปญญา ก มตองเชอดวยศรทธา

ในกระบวนการพฒนาปญญา ทถอเอาประโยชนจากศรทธาอยางถก

ตอง ปญญาจะเจรญขนโดยลาดบ จนถงขนเปนญาณทสสนะ คอเปนการรการเหน ในขนน จะไมตองใชความเชอและความเหนอกตอไป เพราะรเหนประจกษแกตนเอง จงเปนขนทพนขอบเขตของศรทธา ขอใหพจารณาขอ

ความในพระไตรปฎกตอไปน

ถาม: ทานมสละ โดยไมอาศยศรทธา ไมอาศยความถกกบใจคด ไม

อาศยการเรยนรตามกนมา ไมอาศยการคดตรองตามแนวเหตผล ไม

อาศยความเขากนไดกบการทดสอบดวยทฤษฎ ทานมสละมการรจาเพาะ

ตน (ปจจตตญาณ) หรอวา เพราะชาตเปนปจจย จงมชรามรณะ?

ตอบ: ทานปวฏฐะ ผมยอมร ยอมเหนขอทวา เพราะชาตเปนปจจยจงมชรามรณะนได โดยไมตองอาศยศรทธา...ความถกกบใจคด...การเรยนรตาม

กนมา...การคดตรองตามแนวเหตผล...ความเขากนไดกบการทดสอบดวย

ทฤษฎเลยทเดยว

(จากนถามตอบหวขออนๆ ในปฏจจสมปบาท ตามลาดบ ทงฝาย

อนโลม ปฏโลม จนถงภวนโรธ คอนพพาน)๒

อกแหงหนงวา

๑ ม.ม. ๑๒/๒๘๘/๒๘๐๒ ส.น. ๑๖/๒๖๙–๒๗๕/๑๔๐–๑๔๔

พทธธรรม๒๖๐

ถาม: มปรยายบางไหม ทภกษจะใชพยากรณอรหตตผลได โดยไมตอง

อาศยศรทธา ไมตองอาศยความถกกบใจชอบ ไมตองอาศยการเรยนรตาม

กนมา ไมตองอาศยการคดตรองตามแนวเหตผล ไมตองอาศยความเขากนได

กบการคดทดสอบดวยทฤษฎ กรชดวา “ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว

สงทตองทาไดทาแลว สงอนทตองทาเพอเปนอยางน ไมมเหลออยอก”? ฯลฯ

ตอบ: ปรยายนนมอย...คอ ภกษเหนรปดวยตา ยอมรชดซงราคะ โทสะ โมหะ ทมอยในตววา “ราคะ โทสะ โมหะ มอยในตวของเรา” หรอยอมรชดซง

ราคะ โทสะ โมหะ ทไมมอยในตววา “ราคะ โทสะ โมหะ ไมมในตวของเรา”

ถาม: เรองทวา...น ตองทราบดวยศรทธา หรอดวยความถกกบใจชอบ

หรอดวยการเรยนรตามกนมา หรอดวยการคดตรองตามแนวเหตผล หรอ

ดวยความเขากนไดกบการคดทดสอบดวยทฤษฎ หรอไม?

ตอบ: ไมใชอยางนน

ถาม: เรองทวา...น ตองเหนดวยปญญาจงทราบมใชหรอ ?

ตอบ: อยางนน พระเจาขา

สรป: นกเปนปรยาย (หนง) ทภกษจะใชพยากรณอรหตตผลได โดยไม

ตองอาศยศรทธา ฯลฯ (จากนถามตอบไปตามลาดบอายตนะอนๆ ในทานองเดยวกน จนครบทกขอ)๑

เมอมญาณทสสนะ คอการรการเหนประจกษแลว จงไมตองมศรทธา คอไมตองเชอตอผใดอน ดงนน พทธสาวกทบรรลคณวเศษตางๆ จงรและกลาวถงสงนนๆ โดยไมตองเชอตอพระศาสดา เชน ไดมคาสนทนาถามตอบระหวางนครนถนาฏบตร กบจตตคฤหบด ผเปนพทธสาวกฝายอบาสกทมชอเสยงเชยวชาญในพทธธรรมมาก วา

๑ ส.ส . ๑๘/๒๓๙–๒๔๒/๑๗๓–๑๗๖

ม า า ( . . ต ต) ๒๖๑

นครนถ: แนะทานคฤหบด ทานเชอพระสมณะโคดมไหมวา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย?

จตตคฤหบด: ในเรองน ขาพเจามไดยดถอดวยศรทธา ตอพระผมพระ

ภาควา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย ฯลฯ

ขาพเจาน ทนททมงหวง...กเขาปฐมฌานอยได...เขาทตยฌานอยได...เขา

ตตยฌานอยได...เขาจตตถฌานอยได๑ ขาพเจานน รอยอยางน เหนอยอยาง

น จงไมยดถอดวยศรทธา ตอสมณะหรอพราหมณผใด ๆวา สมาธทไมมวตก

ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย๒

ดวยเหตทกลาวมาน พระอรหนตซงเปนผมญาณทสสนะถงทสด จงมคณสมบตอยางหนงวา “อสสทธะ”๓ ซงแปลวา ผไมมศรทธา คอ ไมตองเชอตอใครๆ ในเรองทตนรเหนชดดวยตนเองอยแลว อยเหนอศรทธา หรอไม

ตองอาศยศรทธา เพราะรประจกษแลว ดงจะเหนไดจากพทธดารสสนทนากบพระสารบตรวา

พระพทธเจา: สารบตร เธอเชอไหมวา สทธนทรยทเจรญแลว กระทาไดมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนทหมาย มอมตะเปนทสนสด วรย

นทรย...สตนทรย...สมาธนทรย...ปญญนทรย (กเชนเดยวกน)?

พระสารบตร: ขาแตพระองคผเจรญ ในเรองน ขาพระองคมไดยดถอดวย

ศรทธา ตอพระผมพระภาค... แทจรง คนเหลาใด ยงไมร ยงไมเหน ยงไม

ทราบ ยงไมกระทาใหแจง ยงไมมองเหนดวยปญญา ชนเหลานน จงจะยดถอ

ดวยศรทธาตอคนอนในเรองน...สวนคนเหลาใด ร เหน ทราบ กระทาใหแจง

มองเหนสงนดวยปญญาแลว คนเหลานนยอมไมมความสงสย ไมมความ

แคลงใจในเรองนน...

๑ ตงแตทตยฌานเปนตนไป เปนสมาธทไมมวตกวจาร๒ ส.ส . ๑๘/๕๗๘/๓๖๗๓ ข.ธ. ๒๕/๑๗/๒๘

พทธธรรม๒๖๒

กขาพระองคไดร เหน ทราบ กระทาใหแจง มองเหนสงนดวย

ปญญาแลว ขาพระองคจงเปนผไมมความสงสย ไมมความแคลงใจใน

เรองนนวา สทธนทรย...วรยนทรย...สตนทรย...สมาธนทรย...

ปญญนทรย ทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ ม

อมตะเปนทหมาย มอมตะเปนทสนสด

พระพทธเจา: สาธ สาธ สารบตร ฯลฯ๑

เพอสรปความสาคญและความดเดนของปญญา ขออางพทธพจนวา

ภกษทงหลาย เพราะเจรญ เพราะกระทาใหมาก ซงอนทรยกอยางหนอ

ภกษผขณาสพจงพยากรณอรหตตผล รชดวา “ชาตสนแลว...สงอนทจะตอง

ทาเพอเปนอยางน ไมมเหลออยอก”?

เพราะเจรญ เพราะกระทาใหมาก ซงอนทรยอยางเดยว ภกษผขณาสพ

ยอมพยากรณอรหตตผลได... อนทรยอยางเดยวนน กคอ ปญญนทรย

สาหรบอรยสาวกผมปญญา ศรทธาอนเปนของคลอยตามปญญานน

ยอมทรงตวอยได วรยะ...สต...สมาธ อนเปนของคลอยตามปญญานน ยอม

ทรงตวอยได๒

อนทรยอนๆ (คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ) ลาพงแตละอยางๆ กด หรอหลายอยางรวมกน แตขาดปญญาเสยเพยงอยางเดยว กด ไมอาจให

บรรลผลสาเรจนได

ปจจยใหเกดสมมาทฏ

สมมาท เปนองคประกอบสาคญของมรรค ในฐานะทเปนจดเรมตนในการปฏบตธรรม หรอพดตามแนวไตรสกขา วา เปนขนเรมแรกในระบบการศกษาแบบพทธ และเปนธรรมทตองพฒนาใหบรสทธ แจงชด เปนอสระมาก

๑ ส.ม. ๑๙/๙๘๔–๙๘๖/๒๙๒–๒๙๓๒ ส.ม. ๑๙/๙๘๗–๙๘๙/๒๙๓–๒๙๔

ม า า ( . . ต ต) ๒๖๓

ขนตามลาดบ จนกลายเปนการตรสรในทสด ดงกลาวมาแลว ดงนนการสรางเสรมสมมาทฏฐจงเปนสงสาคญยง

มพทธพจนแสดงหลกการสรางเสรมสมมาทฏฐไวดงน

ภกษทงหลาย ปจจยเพอความเกดขนแหงสมมาทฏฐ ม ๒ อยางดงน คอ

ปรโตโฆสะ และ โยนโสมนสการ๑

๑. รโ โ สะ = “เสยงจากผอน” คาบอกเลา ขาวสาร คาชแจงอธบาย การแนะนาชกจง การสงสอน การถายทอด การไดเรยนรจากผอน (hearing or learning from others)

. โยนโสมนสการ = “การทาในใจโดยแยบคาย” การพจารณาสบคนถงตนเคา การใชความคดสบสาวตลอดสาย การคดอยางมระเบยบ การรจกคดพจารณาดวยอบาย การคดแยกแยะออกดตามสภาวะของสงนนๆ โดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปาทานของตนเขาจบ (analytical reflection, critical reflection, systematic attention)

ปจจยทงสองอยางน ยอมสนบสนนซงกนและกนสาหรบคนสามญ ซงมปญญาไมแกกลา ยอมอาศยการแนะนาชกจงจากผ

อน และคลอยไปตามคาแนะนาชกจงทฉลาดไดงาย แตกจะตองฝกหดให

สามารถใชความคดอยางถกวธดวยตนเองไดดวย จงจะกาวหนาไปถงทสดไดสวนคนทมปญญาแกกลา ยอมรจกใชโยนโสมนสการไดดกวา แต

กระนนกอาจตองอาศยคาแนะนาทถกตองเปนเครองนาทางในเบองตน และ

เปนเครองชวยสงเสรมใหกาวหนาไปไดรวดเรวยงขนในระหวางการฝกอบรม

การสรางเสรมสมมาทฏฐ ดวยปจจยอยางท ๑ ( รโ โ สะ) กคอ วธการทเรมตนดวยศรทธา และอาศยศรทธาเปนสาคญ เมอนามาใชปฏบตใน

ระบบการศกษาอบรม จงตองพจารณาทจะใหไดรบการแนะนาชกจงสงสอน อบรมทไดผลดทสด คอ ตองมผสงสอนอบรมทเพยบพรอมดวยคณสมบต มความสามารถ และใชวธการอบรมสงสอนทไดผล

๑ อง.ทก. ๒๐/๓๗๑/๑๑๐; และ ด ม.ม. ๑๒/๔๙๗/๕๓๙

พทธธรรม๒๖๔

ดงนน ในระบบการศกษาอบรม จงจากดใหไดปรโตโ สะทมงหมาย

ดวยหลกทเรยกวา กลยาณมตตตา คอความมกลยาณมตรสวนปจจยอยางท ๒ (โยนโสมนสการ) เปนแกนหรอองคประกอบหลก

ของการพฒนาปญญา ซงจะตองพจารณาวาควรใชความคดใหถกตองอยางไรเมอนาปจจยทงสองมาประกอบกน นบวากลยาณมตตตา (=ปรโตโ สะทด) เปนองคประกอบภายนอก และโยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายใน

ถาตรงขามจากน คอ ไดผไมเปนกลยาณมตร ทาใหประสบปรโตโ สะท

ผดพลาด และใชความคดผดวธ เปนอโยนโสมนสการ กจะไดรบผลตรงขาม คอ เปนมจฉาทฏฐไปได

มพทธพจนแสดงปจจยทงสองน ในภาคปฏบตของการฝกอบรม พรอมทงความสาคญทควบคกน ดงน

๑. สาหรบภกษผยงตองศกษา (เสขะ) ... เรามองไมเหนองคประกอบภาย

นอกอนใด มประโยชนมาก เทาความมกลยาณมตรเลย๑

๒. สาหรบภกษผยงตองศกษา (เสขะ) ... เรามองไมเหนองคประกอบภาย

ในอนใด มประโยชนมาก เทาโยนโสมนสการเลย๒

ควรทาความเขาใจเกยวกบปจจย ๒ อยางน โดยยอ

.ความมกลยาณมตร

กลยาณม ร มไดหมายถงเพยงแคเพอนทดอยางในความหมายสามญ แตหมายถง บคคลผเพยบพรอมดวยคณสมบตทจะสงสอน แนะนา ชแจง ชกจง ชวยเหลอ บอกชองทาง ใหดาเนนไปในมรรคาแหงการฝกศกษาอยางถกตอง ในคมภรวสทธมคค ยกตวอยางไว เชน พระพทธเจา พระอรหนตสาวก

๑ ข.อต. ๒๕/๑๙๕/๒๓๗; ส.ม. ๑๙/๕๒๐/๑๔๒๒ ข.อต. ๒๕/๑๙๔/๒๓๖; ส.ม. ๑๙/๕๑๘/๑๔๑

ม า า ( . . ต ต) ๒๖๕

คร อาจารย และทานผเปนพหสตทรงปญญา สามารถสงสอนแนะนาเปนทปรกษาได แมจะออนวยกวา๑

ในกระบวนการพฒนาปญญา ความมกลยาณมตรน จดวาเปนระดบ

ความเจรญปญญาในขนศรทธา

สวนในระบบการศกษาอบรม ความมกลยาณมตร มความหมายครอบคลมถงตวบคคลผอบรมสงสอน เชน คร อาจารย เปนตน คณสมบตของผสอนนน หลกการ วธการ และอบายตางๆ ในการสอน ตลอดจนการจดดาเนนการตางๆ ทกอยาง ทผมหนาทเอออานวยการศกษาจะพงจดทา เพอใหการ

ศกษาไดผลด เทาทเปนองคประกอบภายนอกในกระบวนการพฒนาปญญานน ซงนบวาเปนเรองใหญ ทอาจนาไปบรรยายไดเปนอกเรองหนงตางหาก

ในทน จะยกพทธพจนแสดงคณสมบตของกลยาณมตร มาเปนตว

อยางเพยงชดหนง ไดแก กลยา มตร รรม ๗ ประการ ดงน

ภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๗ ประการ เปนมตร ทควรเสวนา

ควรคบหา แมจะถกขบไล กควรเขาไปนงอยใกล ๆ กลาวคอ เปนผนารกนา

พอใจ ๑ เปนผนาเคารพ ๑ เปนผนายกยอง ๑ เปนผรจกพด ๑ เปนผอดทน

ตอถอยคา ๑ เปนผกลาวแถลงถอยทลกซงได ๑ ไมชกนาในเรองทเหลวไหล

ไมสมควร ๑ …๒

จากน จะแสดงเพยงความสาคญ และคณประโยชน ของการมกลยาณมตร

(กลยาณม า) ไว พอใหเหนฐานะของหลกการขอนในพทธธรรม

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปน

บพนมต ฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกด

ขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษผมกลยาณมตร พงหวงสง

๑ ด วสทธ. ๑/๑๒๓–๑๒๕๒ อง.สตตก. ๒๓/๓๔/๓๓; ตรสสรปไวเปนคาถาใหจางายวา

ปโย จ คร ภาวนโย วตตา จ วจนกขโม คมภร จ กถ กตตา โน จฏ าเน นโยชเย

พทธธรรม๒๖๖

นได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค๑

ดกรอานนท ความมกลยาณมตร... เทากบเปนพรหมจรรยทงหมด ท

เดยว เพราะวา ผมกลยาณมตร...พงหวงสงนได คอ เขาจกเจรญ จกทาใหมาก

ซงอรยอษฎางคกมรรค

อาศยเราผเปนกลยาณมตร เหลาสตวผมชาตเปนธรรมดา ยอมพนจาก

ชาต ผมชราเปนธรรมดา ยอมพนจากชรา ผมมรณะเปนธรรมดา ยอมพน

จากมรณะ ผมโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เปนธรรมดา

ยอมพนจาก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาส๒

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทองเปน

บพนมตมากอน ฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมต แหง

การเกดขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผมกลยาณมตร พงหวงสงน

ได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗๓

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนง ทเปนเหตยงกศลธรรมทยงไม

เกด ใหเกดขน หรอยงอกศลธรรมทเกดขนแลว ใหเสอมไป เหมอนความม

กลยาณมตรเลย เมอบคคลมกลยาณมตร กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน

และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป๔

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ๕ ...ท

เปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม๖ เหมอน

ความมกลยาณมตรเลย

โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายนอก เราไมเลงเหนองคประกอบอน

แมสกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความมกลยาณมตรเลย๑

๑ ส.ม. ๑๙/๑๒๙/๓๖, ฯลฯ๒ ส.ม. ๑๙/๕-๑๑/๒/๕, ฯลฯ๓ ส.ม. ๑๙/๔๑๑/๑๑๒๔ อง.เอก. ๒๐/๗๒/๑๖๕ อง.เอก. ๒๐/๙๖/๒๐๖ อง.เอก. ๒๐/๑๒๘/๒๕

ม า า ( . . ต ต) ๒๖๗

สาหรบภกษผเปนเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาความเกษมจาก

โยคะอนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายนอกอยางอนแมสกอยาง

หนง ทมประโยชนมาก เหมอนความมกลยาณมตรเลย ภกษผมกลยาณมตร

ยอมกาจดอกศลได และยอมบาเพญกศลใหเกดขน๒

ภกษผมกลยาณมตร...พงหวงสงนได คอ

๑. จกเปนผมศล สารวมระวงในปาตโมกข สมบรณดวยอาจาระและโคจร

ฯลฯ

๒. จกเปนผ (มโอกาสไดยนไดฟง ไดรวมสนทนาอยางสะดวกสบาย) ตาม

ความปรารถนา ในเรองตาง ๆ ทขดเกลาอปนสย ชาระจตใจใหปลอด

โปรง คอ เรองความมกนอย ฯลฯ เรองการบาเพญเพยร เรองศล เรอง

สมาธ เรองปญญา เรองวมตต เรองวมตตญาณทสสนะ

๓. จกเปนผตงหนาทาความเพยร เพอกาจดอกศลธรรม และเพอบาเพญ

กศลธรรมใหเพยบพรอม จกเปนผแขงขน บากบนมนคง ไมทอดธระ

ในกศลธรรม

๔. จกเปนผมปญญา ประกอบดวยปญญาทเปนอรยะ หยงรถงความเกด

ความดบ ชาแรกกเลส นาไปสความสญสนแหงทกข”๓

๒. โยนโสมนสการ

โยนโสมสการ เปนการใชความคดอยางถกวธ ตามความหมายทกลาวมาแลว

เมอเทยบในกระบวนการพฒนาปญญา โยนโสมนสการ อยในระดบทเหนอศรทธา เพราะเปนขนทเรมใชความคดของตนเองเปนอสระ

๑ อง.เอก. ๒๐/๑๑๒/๒๒๒ ข.อต. ๒๕/๑๙๕/๒๓๗๓ อง.นวก. ๒๓/๒๐๕, ๒๐๗/๓๖๕, ๓๗๐; ข.อ. ๒๕/๘๘/๑๒๗

พทธธรรม๒๖๘

สวนในระบบการศกษาอบรม โยนโสมนสการเปนการฝกการใชความคด

ใหรจกคดอยางถกวธ คดอยางมระเบยบ รจกคดวเคราะห ไมมองเหนสง

ตางๆ อยางตนๆ ผวเผน เปนขนสาคญในการสรางปญญาทบรสทธเปนอสระ ทาใหทกคนชวยตนเองได และนาไปสจดหมายของพทธธรรมอยางแทจรง

ความสาคญ และคณประโยชน ของโยนโสมนสการ พงเหนไดตามตวอยางพทธพจนตอไปน

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอน เปน

บพนมต ฉนใด ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ กเปนตวนา เปนบพนมต

แหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวย

โยนโสมนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรย

อษฎางคกมรรค๑

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทอง เปน

บพนมตมากอน ฉนใด โยนโสมนสการกเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกด

ขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พง

หวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗๒

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไม

เกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนโยนโสมนสการ

เลย เมอมโยนโสมนสการ กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรม

ทเกดขนแลว ยอมเสอมไป๓

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ๔... ท

เปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม๕ เหมอน

โยนโสมนสการเลย

๑ ส.ม. ๑๙/๑๓๖/๓๗ ; ฯลฯ๒ ส.ม. ๑๙/๔๑๓/๑๑๓๓ อง.เอก. ๒๐/๖๘/๑๕๔ อง.เอก. ๒๐/๙๒/๒๐๕ อง.เอก. ๒๐/๑๒๔/๒๔

ม า า ( . . ต ต) ๒๖

โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอน

แมสกอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนโยนโสมนสการเลย๑

สาหรบภกษผเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาความเกษมจากโยคะ

อนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายในอยางอน แมสกอยาง ทม

ประโยชนมาก เหมอนโยนโสมนสการเลย ภกษผใชโยนโสมนสการ ยอม

กาจดอกศลได และบาเพญกศลใหเกดขน๒

เราไมเลงเหนธรรมอยางอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหสมมาทฏฐ ทยง

ไมเกด ไดเกดขน หรอใหสมมาทฏฐทเกดขนแลว เจรญยงขน เหมอนโยนโส

มนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ สมมาทฏฐทยงไมเกด ยอมเกดขน และ

สมมาทฏฐทเกดขนแลว ยอมเจรญยงขน๓

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหโพชฌงคทยงไมเกด

ไดเกดขน หรอใหโพชฌงคทเกดขนแลว ถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอน

โยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ โพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน

และโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมมความเจรญเตมบรบรณ๔

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกขอหนง ทจะเปนเหตใหความสงสยทยงไม

เกด กไมเกดขน หรอทเกดขนแลว กถกกาจดได เหมอนโยนโสมนสการเลย๕

เมอโยนโสมนสการอสภนมต ราคะทยงไมเกด กไมเกดขน ราคะทเกด

แลว กถกละได เมอโยนโสมนสการเมตตาเจโตวมตต โทสะทยงไมเกด กไม

เกดขน โทสะทเกดแลว กถกละได เมอโยนโสมนสการ (โดยทวไป) โมหะทยง

ไมเกด กไมเกดขน และโมหะทเกดแลว กถกละได๖

๑ อง.เอก. ๒๐/๑๐๘/๒๒๒ ข.อต. ๒๕/๑๙๔/๒๓๖๓ อง.เอก. ๒๐/๑๘๖/๔๑๔ อง.เอก. ๒๐/๗๖/๑๗๕ อง.เอก. ๒๐/๒๑/๕๖ อง.ตก. ๒๐/๕๐๘/๒๕๘

พทธธรรม๒๗๐

เมอโยนโสมนสการ …(นวรณ ๕)… ทยงไมเกด กไมเกดขน ทเกดขนแลว ก

ถกกาจดได …(โพชฌงค ๗)… ทยงไมเกด กเกดขน และทเกดขนแลว กถง

ความเจรญเตมบรบรณ๑

ธรรม ๙ อยางทมอปการะมาก ไดแก ธรรม ๙ อยาง ซงมโยนโสมนสการ

เปนมล กลาวคอ เมอโยนโสมนสการ ปราโมทยยอมเกด เมอปราโมทย ปต

ยอมเกด เมอมใจปต กายยอมผอนคลายสงบ (ปสสทธ) เมอกายผอนคลาย

สงบ ยอมไดเสวยสข ผมสข จตยอมเปนสมาธ ผมจตเปนสมาธ ยอมรเหน

ตามเปนจรง เมอรเหนตามเปนจรง ยอมนพพทาเอง เมอนพพทา กวราคะ

เพราะวราคะ กวมตต๒

ตามนยพทธพจนน เขยนใหดงาย เปน

โยนโสมนสการ ราโมทย สสทธ ส สมาธ

ย าภ าณทสสนะ นพพทา วราคะ วม

ลา สาหรบคนทวไป ผมปญญายงไมแกกลา ยงตองอาศยการแนะนาชกจงจากผอน การพฒนาปญญา นบวาเรมตนจาก ค

า คอ ความมกลยาณม ร (กลยาณมตตตา) สาหรบใหเกดศรทธา (ความมนใจดวยเหตผลทไดพจารณาเหนจรงแลว) กอน

จากนน จงกาวมาถงขน ค า เรมแตนาความเขาใจ

ตามแนวศรทธาไปเปนพนฐาน ในการใชความคดอยางอสระ ดวยโยนโส-

มนสการ ทาใหเกดสมมาทฏฐ และทาใหปญญาเจรญยงขน จนกลายเปน

ญาณทสสนะ คอ การรการเหนประจกษในทสด๓

๑ ส.ม. ๑๙/๔๔๖-๗/๑๒๒๒ ท.ปา. ๑๑/๔๕๕/๓๒๙๓ พงสงเกตวา การรการเหนประจกษนนม ๒ ขน และพระพทธศาสนายอมรบวา ทง ๒ ขนนน เปน ส ะ คอเปนความจรงดวยกนทงนน แตมความหมายและคณคาทางปญญาตางกน คอ๑. การรการเหนประจกษ เทาทเปนไปทางประสาททง ๕ คอ ตา ห จมก ลน กาย เปน สมมตสจจะ

สาหรบการหมายรรวมกนและใชประโยชนในชวตประจาวน (conventional or relative truth)๒. การรการเหนประจกษ ดวยปญญาหยงรสภาวะของสงเหลานนวา เปนอนจจง ทกขง อนตตา เปนตน

เปน ปรมตถสจจะ สาหรบรเทาทนภาวะของสงทงหลาย มชวตทเปนอสระ ใชประโยชนจากสงเหลานนไดอยางถกตองตามความหมายของมนมากทสด (ultimate or absolute truth)แตไมวาในกรณใดกตาม พทธศาสนายอมรบความจรง เฉพาะดวยการรการเหนประจกษเทานน

ม า า ( . . ต ต) ๒๗๑

เมอกระจายลาดบขนในการพฒนาปญญาตอนนออกไป จงตรงกบ

ลาดบอาหารของวชชาและวมตต ทกลาวมาแลวขางตน๑ คอ

การเสวนาส บร การสดบเลาเรยนสทธรรม รทธา โยนโส-

มนสการ ล

เมอสมมาทฏฐเกดขนแลว กจะเจรญเขาสจดหมายดวยการอดหนน

ขององคประกอบตางๆ อยางพทธพจนทวา

ภกษทงหลาย สมมาทฏฐ อนองคประกอบ ๕ อยางคอยหนน

(อนเคราะห) ยอมมเจโตวมตต และปญญาวมตต เปนผลานสงส องค

ประกอบ ๕ อยางนน คอ

๑. ศล (ความประพฤตดงาม สจรต)

๒. สตะ (ความรจากการสดบ เลาเรยน อานตารา การแนะนาสงสอน

เพมเตม

๓. สากจฉา (การสนทนา ถกเถยง อภปราย แลกเปลยนความคดเหน

สอบคนความร)

๔. สมถะ (ความสงบ การทาใจใหสงบ การไมมความฟงซานวนวายใจ

การเจรญสมาธ)

๕. วปสสนา (การใชปญญาพจารณาเหนสงตาง ๆ ตามสภาวะของมน

คอตามทมนเปนจรง)๒

โดยสรป สมมาทฏฐ กคอความเหนทตรงตามสภาวะ คอ เหนตามทสงทงหลายเปนจรง หรอตามทมนเปน

การทสมมาทฏฐจะเจรญขน ยอมตองอาศยโยนโสมนสการเรอยไป เพราะโยนโสมนสการชวยใหไมมองสงตางๆ อยางผวเผน หรอมองเหนเฉพาะผลรวมทปรากฏ แตชวยใหมองแบบสบคนแยกแยะ ทงในแงการวเคราะห

สวนประกอบทมาประชมกนเขา และในแงการสบทอดแหงเหตปจจย ตลอด

๑ ด เรองอาหารของวชชาและวมตต า ๒๑๖๒ แปลรวบความจาก อง.ป จก. ๒๒/๒๕/๒๒

พทธธรรม๒๗๒

จนมองใหครบทกแงดาน ทจะใหเหนความจรง และถอเอาประโยชนได จากทกสงทกอยางทประสบหรอเกยวของ

การมองและคดพจารณาดวยโยนโสมนสการ ทาใหไมถกลวง ไม

กลายเปนหนทถกยวย ปลกปน และเชด ดวยปรากฏการณทางรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และคตนยมตางๆ จนเกดเปนปญหาทงแกตนและผอน แตทาใหมสตสมปชญญะ เปนอสระ เปนตวของตวเอง คดตดสนและกระทาการตางๆ ดวยปญญา ซงเปนขนทสมมาทฏฐสงผลแกองคมรรคขอตอๆไป เรมทาลายสงโยชน อนมสกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส เปนตน

ม า า ( . . ต ต) ๒๗๓

๒. สมมาสงกปปะ

คาจากดความ และความหมาย องสมมาสงกปปะ

องคมรรคขอท ๒ น มคาจากดความตามคมภร ซงถอเปนหลกทวไป ดงน

ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนไฉน? เนกขมมสงกปป อพยาบาทสง

กปป อวหงสาสงกปป นเรยกวา สมมาสงกปปะ๑

นอกจากน ยงมคาจากดความแบบแยกออกเปน ระดบโลกยะ และระดบโลก ระ ดงน

ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนไฉน? เรากลาววาสมมาสงกปปะม ๒

อยาง คอ สมมาสงกปปะทยงมอาสวะ ซงจดเปนฝายบญ อานวยวบากแก

ขนธ อยางหนง กบสมมาสงกปปะทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ และ

เปนองคมรรคอยางหนง

สมมาสงกปปะ ทยงมอาสวะ... คอ เนกขมมสงกปป อพยาบาทสงกปป

อวหงสาสงกปป...

สมมาสงกปปะ ทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค คอ

ความระลก (ตกกะ) ความนกคด (วตกกะ) ความดาร (สงกปป) ความคด

แนวแน (อปปนา) ความคดแนนแฟน (พยปปนา) ความเอาใจจดจอลง วจ

สงขาร ของบคคลผมจตเปนอรยะ มจตไร อาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค ผ

กาลงเจรญอรยมรรคอย...๒

เพอรวบรด ในทน จะทาความเขาใจกนแตเพยงคาจากดความแบบทวไป ทเรยกวาเปนขนโลกยะ เทานน ตามคาจากดความแบบน สมมา-

สงก ะ คอ ความดารชอบ หรอความนกคดในทางทถกตอง ตรงขามกบ ๑ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.อ.๑๔/๗๐๔/๔๕๓; อภ.ว. ๓๕/๑๖๔/๑๓๖, ๕๗๑/๓๑๗๒ ม.อ. ๑๔/๒๖๑-๓/๑๘๒; อภ.ว. ๓๕/๒๐๖/๑๔๔; ๕๒๘/๓๒๐

พทธธรรม๒๗๔

ความดารผด ทเรยกวา มจ าสงกปปะ ซงม ๓ อยาง คอ๑. กามสงก หรอ กามวตก คอ ความดารทเกยวของกบกาม

ความนกคดในทางทจะแสวงหาสงเสพ ความคดอยากได หรอ

หมกมนพวพนตดของอยกบสงสนองความตองการทางประสาททง

๕ หรอสงสนองตณหา อปาทานตางๆ ความคดในทางเหนแกตว เปนความนกคดในฝายราคะ หรอโลภะ

. พยาบาทสงก หรอ พยาบาทวตก คอ ความดารทประกอบดวยความขดเคอง ไมพอใจ เคยดแคน ชงชง คดเหนในแงรายตางๆ ความขาดเมตตา เปนความนกคดในฝายโทสะแงถกกระทบ

๓. วหงสาสงก หรอ วหงสาวตก คอ ความดารในทางทจะเบยดเบยน ทาราย การคดทจะขมเหง รงแก ตองการกอทกข ทาใหคนและสตวทงหลายเดอดรอน ไมมความกรณา เปนความนกคดในฝายโทสะแงจะออกไปกระทบ

ความดารหรอแนวความคดแบบน เปนเรองปรกตของคนสวนมาก เพราะตามธรรมดา เมอปถชนรบรอารมณอยางใดอยางหนง จะโดยการเหนไดยน ไดสมผส เปนตน กตาม จะเกดความรสกอยางใดอยางหนงในสองอยางคอ ถาถกใจ กชอบ ตดใจ อยากได พวพน คลอยตาม ถาไมถกใจ กไมชอบ ขดใจ ขดเคอง ชง ผลก แยง เปนปฏปกษ จากนน ความดาร นกคดตางๆ กจะดาเนนไปตามแนวทางหรอตามแรงผลกดนของความชอบและไมชอบนน

ดวยเหตน ความคดของปถชนโดยปกต จงเปนความคดเหนทเอน

เอยงไปขางใดขางหนง มความพอใจและไมพอใจของตนเขาไปเคลอบแฝงชกจง ทาใหไมเหนสงทงหลายตามทมนเปนของมนเองลวนๆ

ความนกคดทดาเนนไปจากความถกใจ ชอบใจ เกดความตดใคร พวพน เอยงเขาหา กกลายเปนกามวตก สวนทดาเนนไปจากความไมถกใจ ไมชอบใจ เกดความขดเคอง ชงชง เปนปฏปกษ มองในแงราย กกลายเปนพยาบาทวตก ทถงขนาดพงออกมาเปนความคดรกราน คดเบยดเบยน อยากทาราย กกลายเปนวหงสาวตก ทาใหเกดทศนคต (หรอเจตคต) ตอสงตางๆ

ม า า ( . . ต ต) ๒๗๕

อยางไมถกตอง

ความดารหรอความนกคดทเอนเอยง ทศนคตทบดเบนและถกเคลอบแฝงเชนน เกดขนกเพราะการขาดโยนโสมนสการแตตน คอ มองสงตางๆ อยางผวเผน รบรอารมณเขามาทงดน โดยขาดสตสมปชญญะ แลวปลอย

ความนกคดใหแลนไปตามความรสก หรอตามเหตผลทมความชอบใจ ไม

ชอบใจเปนตวนา ไมไดใชความคดวเคราะหแยกแยะสวนประกอบและความ

คดสบสาวสอบคนเหตปจจย ตามหลกโยนโสมนสการโดยนยน ม ฉาท คอ ความเขาใจผดพลาด ไมมองเหนสงทงหลาย

ตามความเปนจรง จงทาใหเกด ม ฉาสงก ะ คอ ดาร นกคด และมทศนคตตอสงทงหลายอยางผดพลาดบดเบอน และมจฉาสงกปปะนกสงผลสะทอน

ใหเกดมจฉาทฏฐ เขาใจและมองเหนสงทงหลายอยางผดพลาดบดเบอนตอไปหรอยงขนไปอก องคประกอบทงสอง คอ มจฉาทฏฐ และมจฉาสงกปปะจงสงเสรมสนบสนนซงกนและกน

ในทางตรงขาม การทจะมองเหนสงทงหลายถกตองตามทมนเปนของ

มนเองได ตองใชโยนโสมนสการ ซงหมายความวา ขณะนนความนกคด ความดารตางๆ จะตองปลอดโปรง เปนอสระ ไมมทงความชอบใจ ความยดตด พวพน และความไมชอบใจ ผลก แยง เปนปฏปกษตางๆ ดวย ขอนมความหมายวา จะตองมสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ และองคประกอบทง

สองอยางนสงเสรมสนบสนนซงกนและกน เชนเดยวกบในฝายมจฉานนเองโดยนยน ดวยการมโยนโสมนสการ ผนนกมสมมาทฏฐ คอ มองเหน

และเขาใจสงตางๆ ตามความเปนจรง เมอมองเหนสงตางๆ ตามความเปนจรง จงมสมมาสงกปปะ คอ ดาร นกคด และตงทศนคตตอสงเหลานนอยางถกตอง ไมเอนเอยง ยดตด ขด ผลก หรอเปนปฏปกษ เมอมความดารนกคดทเปนอสระจากความชอบใจ ไมชอบใจ เปนกลางเชนน๑ จงทาใหมองเหนสง

๑ ทาทของจตใจอยางน พฒนาขนไปในขนสงจะกลายเปนอเบกขา ซงเปนองคประกอบสาคญยงในการใชความคดอยางไดผล หาไดมความหมายเปนการนงเฉย ไมเอาเรองเอาราว อยางทมกเขาใจกนไม แตเรองนจะไดอธบายตอไปขางหนา

พทธธรรม๒๗๖

ตางๆ ตามความเปนจรง คอ เสรมสมมาทฏฐใหเพมพนยงขน จากนนองคประกอบทงสองกสนบสนนกนและกนหมนเวยนตอไป

ในภาวะจตทมโยนโสมนสการ จงมความดารซงปลอดโปรง เปนอสระ ปราศจากความเอนเอยง ทงในทางตดคลอยเขาขาง และในทางเปนปฏปกษ

ผลกเบอนหน ตรงขามกบมจฉาสงกปปะ เรยกวา สมมาสงกปปะ ม ๓ อยางเชนเดยวกน คอ

๑. เนก มมสงก หรอ เนกขมมวตก คอ ความดารทปลอดโลภะ หรอประกอบดวยอโลภะ ความนกคดทปลอดโปรงจากกาม ไม

หมกมนพวพนตดใครในสงเสพสนองความอยากตางๆ ความคดทปราศจากความเหนแกตว ความคดเสยสละ และความคดทเปนคณ

หรอเปนกศลทกอยาง๑ จดเปนความนกคดทปลอดราคะหรอโลภะ. อพยาบาทสงก หรอ อพยาบาทวตก คอ ความดารทไมม

ความเคยดแคน ชงชง ขดเคอง หรอการเพงมองในแงรายตางๆ โดยเฉพาะมงเอาธรรมทตรงขาม คอ เม า ซงหมายถงความ

ปรารถนาด ความมไมตร ตองการใหผอนมความสข จดเปนความคดทปลอดโทสะ

๓. อวหงสาสงก หรอ อวหงสาวตก คอ ความดารทปลอดจากการเบยดเบยน ปราศจากความคดทจะกอทกขแกผอน โดยเฉพาะมงเอาธรรมทตรงขามคอ กรณา ซงหมายถงความคดชวยเหลอผอนใหพนจากความทกข เปนความคดทปลอดโทสะเชนเดยวกน

อสงเกต และเหต ลในการใชคาเชงปฏเส

มขอสงเกตอยางหนง ทอาจมผยกขนอาง ซงขอชแจงไว ณ ทนดวยครงหนงกอน คอเรองธรรมฝายดหรอกศล ซงตรงขามกบฝายชวหรออกศล ในพทธธรรมแทนทจะใชศพทตรงขาม มกใชแตเพยงแคศพทปฏเสธ ทาใหมผคดเหนไปวาพทธธรรมเปนคาสอนแบบนเสธ (negative) และเฉยเฉอย

๑ มม = อโลภะ (วภงค.อ. ๙๗), มม าต = ก ลธรรมทง วง (ปฏส.อ. ๗๙)

ม า า ( . . ต ต) ๒๗๗

(passive) เพยงแตไมทาความชว อยเฉยๆ กเปนความดเสยแลวอยางทน ตรงขามกบพยาบาทสงกปปในฝายมจฉาสงกปป ฝาย สม

มาสงกปปแทนทจะเปนเมตตา กลบเปนเพยงอพยาบาทสงกปป คอ ปฏเสธฝายมจฉาเทานน

ความเขาใจเชนนผดพลาดอยางไร จะไดชแจงตอๆ ไปตามโอกาส แตเฉพาะเรองน จะชแจงเหตผลแกความเขาใจผด เพยงสนๆ กอน

การทธรรมฝายกศล (ในกรณอยางน) ใชถอยคาท(เหมอน)เปนเพยงปฏเสธธรรมฝายอกศลเทานน เชน เปลยนจาก “วหงสา” เปน “อวหงสา” มเหตผลดงน

. โดยธรรมดาแหงระบบการพ นาของ วต หรอโดยความเปนจรงแหงการพฒนาของชวตทเปนระบบของธรรมชาต

อยางทกลาวแลววา มรรคเปนทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ การทชวตเจรญงอกงามกาวหนาไปในมรรค กหมายถงการทองคทง ๘ ของมรรคนน เปนปจจยหนนกนและพฒนาพรอมไปดวยกน ถาใชคานยมของยคสมยกวา พฒนาอยางบรณาการเปนองครวม

ไมเฉพาะมองเปนชวงเวลา แมแตในทกๆ ขณะ องคทง ๘ ของมรรค กทาหนาทของตนๆ อยางประสานซงกนและกน ความเจรญกาวไปในมรรค กคอ การพฒนาของชวต ทองคมรรคทง ๘ กาวประสานไปดวยกนทงระบบครบทกสวน

ไดบอกแลววา องคมรรคทง ๘ นน รวมไดเปน ๓ หมวด คอ ดานศลทเปนพฤตกรรมการแสดงออกทางกายวาจาและสอสารกบภายนอก ดานสมาธ

หรอดานจตใจ ทเปนเจตจานงคณธรรมความรสก และดานป า ทเปนเรองของความร-คด-หยงเหน-เขาใจ

ถาพดในแงจรยธรรม กบอกวา จรยธรรมจะถกตอง เปนพรหมจรยะได ตองใหความถกตองมอยและดาเนนไปในชวตทง ๓ ดานพรอมกนอยางประสานสอดคลอง คอ ทงดานพ ตกรรมทแสดงออกภายนอกทางกายวาจา

ทงดานจตใจ และทงดานป า

พทธธรรม๒๗๘

ดงนน ขณะทพดดทาด กตองมเจตนากอปรดวยคณธรรมและความรสกทด พรอมทงมความคดความเขาใจทดดวย

ในทานองเดยวกน ในภาวะจตใจและความรสกทด ดานพฤตกรรมกายวาจาตลอดจนการใชตาหด งกตองดงามสงบสารวมดวย ดานปญญากคด

เหนชอบและมความรเขาใจตระหนกชดสอดคลองกน

ดานปญญากเชนนนเหมอนกน ขณะทคดพจารณาทาความรเขาใจ

ตางๆ กตองมสภาพจตดมความรสกทเปนกศล เชน ไมขดเคอง ไมขนมวเศราหมอง และพฤตกรรมกายวาจารวมทงการใชอนทรยทงหลาย (เชน ตา ห) กตองสงบสารวมดงามดวยเชนเดยวกน

รวมความวา ในกจกรรมทกครงทกขณะของชวต ทคนกาลงกระทา ถาเขาทาถกทาด องคมรรค ทง ๘ ขอ ทง ๓ ดาน กดาเนนไป รวมเปนการดาเนนชวตถกตอง หรอวถชวตดงาม ทเรยกวามรรค (ถาทาไมถกไมด กเปนมจฉา ไมเปนมรรค)

กจกรรมทวานน ไมเฉพาะกจกรรมทเปนรปธรรมทางกายวาจา แตรวมทงกจกรรมนามธรรมในใจและในทางปญญาดวย

สงสยวา ในเวลาทใจสดชนเอบอมเบกบานผองใส หรอคดเหตผลคดแกปญหาคดวางแผนอะไรอย หรอแมแตนงสมาธอยนงๆ หรอเจรญวปสสนาในขอตามดรทนจตของตนอย บางทรางกายไมไดเคลอนไหวอะไรเลย จะมพฤต-กรรมทถกทด เปนพดชอบทาชอบ (สมมาวาจา สมมากมมนตะ) ไดอยางไร

ตอบวา นละคอคาตอบทวา ทาไมองคมรรคบางขออยางสมมาสงกปปะ สมมาวาจา และสมมากมมนตะ จงมความหมายทแสดงไวเปนคาปฏเสธ

ธรรมทจะเปนองคของมรรค ตองมความหมายกวางขวางครอบคลม

ความเปนจรงของชวต ททกสวนทางานหรอทาหนาทประสานกนเปนระบบ

หนงเดยว ดาเนนกาวหนาไปดวยกน ทเรยกวามรรคนนไดขณะททากจกรรมทางจตใจ หรอทากจกรรมทางปญญาอยนงๆ ถงแม

ไมไดเคลอนไหวรางกาย กพดชอบ=มสมมาวา า ทาชอบ=มสมมากมมน ะได เหมอนอยางทพดดวยคางายๆ วา ม า า ม ต ลาค ม ล

ม า า ( . . ต ต) ๒๗

ในความหมายทวา ขณะนนเวน วาง หรอปราศจากวจทจรตและกายทจรตทง

หลาย ไมมการพดเทจและการทารายเบยดเบยนตางๆ ลกลงไปกคอไมม

เจตนาทจะทาการรายเหลานน หรอไมมภาวะทางจตหรออาการทางความคด

ใดๆ ทจะโยงไปสกรรมชวรายเหลานนเลยยงในขอสมมาสงก ะ ทเปนดานปญญา กยงชดเจนมาก ทานให

ความหมายของสมมาสงกปปะ วาเปนความดารหรอคดนกทปลอดจากความ

โลภอยากไดอยากเสพ ไมมความพยาบาทขดเคอง และเปนอวหงสาคอไมมการเบยดเบยน

ความใครกามและความโลภ พยาบาท และวหงสา กด ความเผอแผเสยสละ เมตตา และกรณา ทตรงขามกบสามอยางแรกนน กด เปนสภาพจตหรอคณสมบตของจตใจ แตในทนมาเปนเครองประกอบของความคดใน

หมวดปญญา

ตองเขาใจวาสงทตองการในทนคอปญญา คอจะพฒนาปญญาใหแจม

ชด บรสทธ ตรงตามจรง เปนประโยชน และเกอหนนชวตใหงอกงามไปในมรรคยงขน สภาพจตหรอคณสมบตฝายจตทมาประกอบองคมรรคขอน จะตองเออตอการทางานและการพฒนาของปญญา ใหไดผลอยางทกลาวนน พระพทธเจาจงทรงแสดงความหมายขององคมรรคขอนไวในรปเปนคาปฏเสธ ซงไดทงความกวางขวาง และความโปรงโลงบรสทธ

สมมาสงกปปะมงใหมภาวะจตทปลอดโปรงเปนอสระ เพอใหความคดเดนตามแนวความเปนจรงไดคลองตว ไมเอนเอยง ยดตด หรอปดเหไปขางใดขางหนง เพอจะไดความรทถกตองตามความเปนจรงไมบดเบอน การใชคาปฏเสธจงเหมาะสมทสดแลว

ดวยเหตน สมมาสงกปปะ ททรงแสดงความหมายโดยแยกเปน มม (ความดารปลอดกาม/โลภะ) า า (ความดาร

ปลอดพยาบาท) และ า (ความดารปลอดวหงสา) จงไดทง

ความด ความกวางครอบคลม และความบรสทธ คอก) ในแงความด (จาเพาะ) คอ ดารหรอคดแตการทจะเออเ อเผอแผ

พทธธรรม๒๘๐

เสยสละ การทจะรกใครไมตรมเม า และการทจะมกรณาชวยเหลอผอนใหพนความทกขยาก

ข) ในแงความจรง (ไมมขอบเขต) คอ จะดาร คดการ หรอพจารณาอะไรอยางไรกได แตตองไมมความเหนแกตว ความอยากไดกามอามส ความขดเคองไมพอใจ หรอการทจะรงแกกลนแกลงขมเหงใครๆ เขามาปะปน แอบแฝง ชกจงไป หรอทาใหเอนเอยง

ธรรมทเปนองคของมรรค ตองมความเปนจรงของธรรมชาต ทจะ

บรณาการเขาไปในระบบการดาเนนชวตไดอยางน พรอมกนนนกเปนหลกการใหญ ทขยายขอบเขตออกไปไดไมสนสด รวมทงปฏบตไดทกสถานการณไมใชธรรมหรอขอปฏบตจาเพาะเรอง ดงเชนสงคหวตถ

จะเหนวา ถาเปนหลกธรรมทตรสทวๆ ไป หรอสาหรบใชประโยชน

เฉพาะเรองเฉพาะกรณ กจะมลกษณะหนนยา (positive) และกระฉบกระเฉง(active) เชน สงคหว (หลกการสงเคราะห หรอสรางสามคค ๔ อยาง คอ า -ใหปน า า-พดจานารก ต า-บาเพญประโยชน มา ตตตา-เอาตวเขาสมาน รวมสขรวมทกข)

แมแต สมมาวา า ซงเมอแสดงความหมายแบบในองคมรรค วาไดแก เวนจากพดเทจ เวนจากพดคาหยาบ เวนจากพดสอเสยด เวนจากพดเพอเจอ

แตเมอนาไปตรสในชอวา ว ส ร กทรงเปลยนเปนคาฝายดทตรง

ขาม ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย วจสจรต ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ พดจรง

(สจจวาจา) ๑ พดไมสอเสยด (อปสณวาจา) ๑ พดออนหวาน (สณหวาจา)

๑ พดดวยปญญา (มนตาภาสา=พดดวยความรคด) ๑ ภกษทงหลาย วจ

สจรต ๔ ประการดงนแล๑

ทกลาวมานเปนเหตผลหลก นอกจากนเปนเหตผลประกอบ

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๔๙/๑๘๙; พดไมสอเสยด บางแหงทรงใชคาวา วา าทสรางสามคค (สมคคกรณ วาจา)

ม า า ( . . ต ต) ๒๘๑

๒. โดยความกวางขวางครอบคลม ซงเปนเหตผลทางหลกภาษาทมาหนนเหตผลในขอกอน

คาบาลทม “อ” ปฏเสธนาหนา ในหลายกรณ มไดหมายความเพยงไมใชสงนน แตหมายถงสงทตรงขาม เชน คาวา อก ล มไดหมายถงมใชกศล (ซงอาจเปนอพยากฤต คอ เปนกลางๆ ไมใชทงฝายดฝายชว) แตหมายถง ความชวทตรงขามกบกศลทเดยว คาวา อม ร มไดหมายถงคนทเปนกลางๆ ไมใชมตร แตหมายถงศตรทเดยว ดงนเปนตน

ยงกวานน อาจหมายครอบคลมหมด ทงสงทตรงขามกบสงนน และสงใดกตามทมใชและไมมสงนน

ในสมมาสงกปปะน “อ” มความหมายปฏเสธแบบครอบคลม คอทงทตรงขามและทไมม เชน อพยาบาทสงก

ก) หมายถงความดารกอปรดวยเมตตา ทตรงขามกบพยาบาทดวยข) หมายถงความดารทบรสทธ ปลอดโปรง ปราศจากพยาบาท เปน

กลางๆ ดวย๓. โดยความเดดขาดสนเ ง การใชคาทม “อ” ปฏเสธน นอกจากม

ความหมายกวางแลว ยงมความหมายหนกแนนเดดขาดยงกวาคาตรงขามเสยอก เพราะการใชคาปฏเสธในทน มงเจาะจงปฏเสธสงนนไมใหมโดยสนเชง คอ ไมใหมเชอหรอรองรอยเหลออย เชน อพยาบาทสงก ในทน หมายถงความดารทไมมพยาบาท หรอความคดรายแงใดสวนใดเหลออยในใจเลย เปนเมตตาโดยสมบรณ ไมมขอบเขตจากด เปนการเนนขนถงทสด

ไมเหมอนคาสอนบางลทธทสอนใหมเมตตากรณา แตเปนเมตตา

กรณาตามคาจากดของผสงสอน มใชตามสภาวะของธรรม จงมขอบเขตตามบญญตสาหรบใชแกกลม หรอหมชนพวกหนง หรอสตวโลกชนดหรอประเภทใดประเภทหนง แลวแตตกลงกาหนดเอา

พทธธรรม๒๘๒

ศกษา รรมคอเ าใจ รรมชาต ตองมองความหมาย ดย มประมาท

มขอควรสงเกตเกยวกบความสมพนธระหวางสมมาทฏฐ กบสมมา-สงกปปะอกอยางหนง คอ เมอเทยบกบกเลสหลกทเรยกวาอกศลมล ๓ อยาง คอ โลภะ โทสะ และโมหะ แลว จะเหนวา สมมาท เปนตวกาจดกเลสตนตอ

ทสด คอ ม สวน สมมาสงก ะ กาจดกเลสทรองหรอตอเนองออกมา คอ เนกขมมสงกปป กาจดราค หรอ ล และอพยาบาทสงกปป กบอวหงสา-สงกปป กาจด จงเปนความตอเนองประสานกลมกลนกนทกดาน

อยางไรกด การกาวหนามาในองคมรรคเพยง ๒ ขอเทานน ยงนบวาเปนขนตนอย การเจรญปญญายงไมถงขนสมบรณเตมทตามจดหมาย และ

แมการปฏบตธรรมแตละขอกมใชจะสมบรณตามขอบเขตความหมายของ

ธรรมขอนนๆ ทนท แตตองคลคลายเจรญขนตามลาดบดงนน ในทนจงควรทาความเขาใจวา ในสมมาสงกปปะ ๓ ขอนน มม บางทกหมายเอาเพยงขนหยาบแบบสญลกษณ คอ การคด

ออกบวช หรอปลกตวออกไปจากความเปนอยของผครองเรอน า า

กมงเอาการเจรญเมตตาเปนหลก ล า กมงเอาการเจรญกรณาเปนสาคญ

ปญญาทเจรญในขนน แมจะเปนสมมาทฏฐ มองเหนตามความเปนจรง แตกยงไมบรสทธเปนอสระรแจงเหนจรงเตมท จนกวาจะถงขนมอเบกขา ท

จตลงตวไดท มความเปนกลางอยางแทจรง ซงตองอาศยการพฒนาจตใจตามหลกสมาธดวย

ธรรมทงหลายนน เปนสภาวะของธรรมดา พดงายๆ วาเปนธรรมชาตการทจะเขาใจความหมายของมนไดถกตองชดเจนและครบถวน มใชเพยงแคมาบอกมาจากนไป แตจะตองรจกมนตามทมอยเปนไปโดยสมพนธกนกบ

ธรรมหรอสภาวะอนๆ ทงหลายในชวตจตใจทเปนอยจรงและขยายคลคลาย

ไปกบการพฒนาของชวตจตใจนน จงเปนเรองทควรศกษาโดยไมประมาทแมแตเมตตา ซงเปนคณธรรมทเรมเจรญไดตงแตระยะตนๆ ของการ

ปฏบตธรรม กมใชขอธรรมทงายนกอยางทมกเขาใจกนอยางผวเผน เพราะ

ม า า ( . . ต ต) ๒๘๓

เมตตาอยางทพดถงกนงายๆ ทวๆ ไปนน หายากนกทจะเปนเมตตาแทจรง ดงนน เพอชวยปองกนความเขาใจผดทเปนผลเสยหายตอการปฏบตธรรม ในขนตนน ควรทราบหลกเบองตนบางอยางไวเลกนอยกอน

เมตตา หมายถง ไมตร ความรก ความหวงด ความปรารถนาด ความเขาใจดตอกน ความเอาใจใส ใฝใจ หรอตองการ ทจะสรางเสรมประโยชนสขใหแกเพอนมนษยและสตวทงหลาย๑

วาโดยสาระ เมตตา ค ค าม า ล า า า

เมตตาเปนธรรมกลางๆ กลางทงในแงผควรมเมตตา และในแงผควรไดรบเมตตา ทกคนจงควรมตอกน ทงผนอยตอผใหญ และผใหญตอผนอย คนจนตอคนม และคนมตอคนจน ยาจกตอเศรษฐ และเศรษฐตอยาจก คนฐานะตาตอคนฐานะสง และคนฐานะสงตอคนฐานะตา คฤหสถตอพระสง และพระสง ตอคฤหสถ

เมตตาเปนธรรมพนฐานของใจขนแรก ในการสรางความสมพนธระหวาง

บคคล ซงทาใหมองกนในแงดและหวงดตอกน พรอมทจะรบ งและพดจา

เหตผลของกนและกน ไมยดเอาความเหนแกตว หรอความเกลยดชงเปนทตงการทกลาววา เม า (รวมทงพรหมวหารขออนๆ ดวย) เปนธรรมของ

ผใหญนน อนทจรงความเดมเปน “ธรรมของทานผเปนใหญ” คอแปลคาวา “พรหม” ในพรหมวหารวา “ทานผเปนใหญ”

“พรหม” คอ ทาน(เทพ)ผเปนใหญ ของศาสนาพราหมณน เมอนามาใชในพระพทธศาสนา หมายถง “ผประเสรฐ” คอ ผมจตใจกวางขวางยงใหญ หรอยงใหญดวยคณธรรมความดงาม มใชหมายถงผใหญเพยงในความหมายอยางทเขาใจกนสามญ

ทกคนควรมพรหมวหาร ทกคนควรมจตใจกวางขวางยงใหญ ไม

เฉพาะผใหญเทานน แตในเมอปจจบนเขาใจกนแพรหลายทวไปเสยแลววา ๑ ใน ข.ม. ๒๙/๙๔๔/๖๐๐ จากดความวา เมตตาต ยา สตเตส เมตต เมตตายนา เมตตายตตต อนทา อนทายนา อนทายตตต หเตสนา อนกมปา อพยาปาโท อพยาปชโฌ อโทโส กสลมล. ใน สตต.อ. ๑/๑๖๑ จากดความวา หตสขปนยนกามตา เมตตา

พทธธรรม๒๘๔

พรหมวหารมเมตตาเปนตน เปนธรรมของผใหญ กควรทาความเขาใจในแงทวา ความหมายเชนนนมงเอาความรบผดชอบเปนสาคญ คอ เนนวา ในเมอทกคนควรบาเพญพรหมวหาร ผใหญ ในฐานะทเปนตวอยางและเปนผนา กควรอยางยงทจะตองปฏบตใหไดกอน

ถาไมรบทาความเขาใจกนอยางน ปลอยใหยดถอปกใจกนวา เมตตา กด พรหมวหารขออนๆ กด เปนธรรมของผใหญ กจะกลายเปนความเขาใจทเคลอนคลาดไขวเขว การตความและทศนคตของคนทวไปตอธรรมขอนกจะ

คบแคบและผดพลาดไปหมด

ขอควรสงเกตสาคญอกอยางหนงของเมตตา กคอ ม ต และ ต

ของเมตตา สมบต ไดแก ความสมบรณหรอผลสาเรจทตองการของเมตตา วบต ไดแก ความลมเหลว ความไมสาเรจ การปฏบตทคลาดเคลอนผดพลาด

ม าตาม ล

สมบ องเม า คอ ระงบพยาบาทได (พยาปาทปสโม เอตสสา

สมปตต)๑

วบ องเม า คอ การเกดสเนหะ (สเนหสมภโว วปตต)๑

ในแงสมบตไมมขอสงเกตพเศษ แตในแงวบตมเรองทตองสงเกตอยางสาคญ สเนหะ หมายถง เสนหา ความรกใครเยอใยเฉพาะบคคล ความพอใจโปรดปรานสวนตว เชน ตต ความรกอยางบตร า ความรกใครฐานภรรยา เปนตน

๑ วสทธ. ๒/๑๒๓; ในทน ไดกลาวถงพรหมวหาร ขอ ๑ คอเมตตา ไวอยางเดยว เหนวาควรกลาวครบทงชดไวสนๆ

“พรหมวหาร” = ธรรมเครองอยของพรหม, ธรรมประจาใจอนประเสรฐ ททาใหมชวตเปนอยหมอนพระพรหม๑. เม า=อยากใหเขาเปนสข (เมอเหนเขาอยดเปนปกต)

ม ต=ระงบความแคนเคอง ต=เกดเสนหา. กรณา=อยากใหเขาพนทกข (เมอเหนเขาตกทกขไรทพง)

ม ต=ระงบวหงสา ต=เกดความโศกเศรา๓. มท า=พลอยชนชมยนดดวย (เมอเหนเขามสขสาเรจเปนคนดหรอทาไดดยงขน)

ม ต=ระงบความรษยา ต=เกดความสนกสนาน. อเบก า=วางใจเปนกลางตอทกคน (เมอรตระหนกความจรงวาทกคนตองรบผดชอบกรรมของตนเสมอกน)

ม ต=ระงบความยนดยนราย ต=เกดความเฉยโง, เมนเฉย, เฉยเมยไมรไมเอาเรอง

ม า า ( . . ต ต) ๒๘๕

สเนหะ เปนเหตใหเกดความลาเอยง ทาใหชวยเหลอกนในทางทผดได อยางทเรยกวาเกดฉนทาคต (ลาเอยงเพราะรก หรอเพราะชอบกน) ทไดยนพดกนวา “ทานเมตตาฉนเปนพเศษ” “นายเมตตาเขามาก” เปนตนนน เปนเรองของสเนหะ ซงเปนความวบตของเมตตามากกวา หาใชเมตตาไม

สวนเมตตาทแทจรงนน เปนคณสมบตทชวยรกษาความเทยงธรรม เพราะเปนธรรมกลางๆ ปรารถนาดตอทกคนสมาเสมอกน มใชเปนความรก

ใครผกพนสวนตว แตทาใหมภาวะจตทปราศจากความเหนแกตว ทจะเอน

เอยงเขาขาง และไมมความเกลยดชงคดรายมงทาลาย มไมตร จงพจารณาตดสนและกระทาสงตางๆ ไปตามเหตผล มงประโยชนสขทแทจรงแกคนทงหลายทวไป มใชมงสงทเขาหรอตนชอบหรออยากไดอยากเปน เมตตาทแทจรงจะ

เปนไปในแบบทวา

พระผมพระภาคนน ทรงมพระทยเสมอกน ทงตอนายขมงธน (ทรบจาง

มาลอบสงหารพระองค) ตอพระเทวทต ตอโจรองคลมาล ตอชางธนบาล (ท

พระเทวทตปลอยมาเพอฆาพระองค) และตอพระราหล ทวทกคน๑

ประโยชนของเมตตาจะเหนได เชนในกรณของการถกเถยง ขดแยงในทางเหตผล และการโตวาทะ ทาใหตางฝายยอมพจารณาเหตผลของกนและ

กน ชวยใหคโตบรรลถงเหตผลทถกตองได เชน เมอนครนถผหนงมาเฝา

สนทนาใชคาพดรนแรงตาหนพระพทธเจา พระองคทรงสนทนาโตตอบตาม

เหตผล จนในทสดนครนถนนกลาววา

เมอเปนเชนน ขาพเจากเลอมใสตอทานพระโคดมผเจรญ เปนความจรง

ทานพระโคดมเปนผอบรมแลวทงกาย อบรมแลวทงจต”

“นาอศจรรย ไมเคยมเลย ทานพระโคดมถกขาพเจาพดกระทบกระแทก

แตงคามาไลเรยงตอนเอาถงอยางน กยงมผวพรรณสดใส มสหนาเปลงปลง

อยได สมเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา๒

๑ ธ.อ. ๑/๑๓๕ ; ฯลฯ๒ ม.ม. ๑๒/๔๐๔, ๔๓๒/๔๔๐, ๔๖๒

พทธธรรม๒๘๖

แก ความคดท มด ดวยว แหงป า

ในกรณทมมจฉาสงกปปะเกดขน เมอจะแกไข กไมควรใชวธดงดน กลดกลม หรอ งซานตอไปอยางไรจดหมาย แตควรใชวธการแหงปญญา

โดยใชโยนโสมนสการ คอ มองดมน เรยนรจากมน คดสบสาวหาเหต และพจารณาใหเหนคณโทษของมน เชนพทธพจนทวา

ภกษทงหลาย กอนสมโพธกาล เมอเราเปนโพธสตว ยงมไดตรสร ไดม

ความคดเกดขนวา: ถากระไร เราพงแยกความดารออกเปน ๒ ฝาย ดงนแลว

จงไดแยกกามวตก พยาบาทวตก และวหงสาวตก ออกเปนฝายหนง และแยก

เนกขมมวตก อพยาบาทวตก และอวหงสาวตก ออกเปนอกฝายหนง

เมอเราไมประมาท มความเพยร มงมนอยนนเอง เกดมกามวตก

ขน เรากรชดวากามวตกขนแลวแกเรา กแหละ กามวตกน ยอมเปนไป

เพอเบยดเบยนตนเองบาง เปนไปเพอเบยดเบยนผอนบาง เปนไปเพอ

เบยดเบยนทงตนเองและผอนสองฝายบาง ทาใหปญญาดบ จดเปน

พวกสงบบคน ไมเปนไปเพอนพพาน

เมอเราพจารณาเหนวา มนเปนไปเพอเบยดเบยนตน กด กามวตก

นน กสลายหายไป เมอเราพจารณาเหนวา มนเปนไปเพอเบยดเบยนผ

อนกด....วามนเปนไปเพอเบยดเบยนทงตนเอง และผอน ทงสองฝายก

ด วามนทาใหปญญาดบ จดเปนพวกสงบบคน ไมเปนไปเพอนพพานก

ด กามวตกนนกสลายหายไป เราจงละ จงบรรเทากามวตก ทเกดขน

มาๆ ทาใหหมดสนไปไดทงนน

เมอเราไมประมาท...เกดมพยาบาทวตกขน...เกดมวหงสาวตกขน เรากร

ชด (ดงกลาวมาแลว) จงละ...จงบรรเทาพยาบาทวตก...วหงสาวตกทเกดขน

มาๆ ทาใหหมดสนไปไดทงนน

ภกษยงตรก ยงคดคานงถงความดารใด ๆมาก ใจของเธอกยงนอมไปทาง

ความดารนนๆ ถาภกษยงตรก ยงคดคานงถงกามวตกมาก เธอกละทง

เนกขมมวตกเสย ทาแตกามวตกใหมาก จตของเธอนนกนอมไปทาง

ม า า ( . . ต ต) ๒๘๗

กามวตก...ฯลฯ...ถาภกษยงตรก ยงคดคานงถงเนกขมมวตกมาก เธอกละทง

กามวตกเสย ทาแตเนกขมมวตกใหมาก จตของเธอนน กนอมไปทาง

เนกขมมวตก...๑

พงระลกทบทวนวา สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ ทไดบรรยายมานเปนองคมรรคทง ๒ ในหมวดป า

การปฏบตธรรมในชวงขององคมรรค ๒ ขอตนน สรปไดดวยพทธ-พจนวา

ภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ อยาง ชอวาเปนผดาเนน

ปฏปทาอนไมผดพลาด และเปนอนไดเรมกอตนกาเนดของความสนอาสวะ

แลว ธรรม ๔ อยางนน คอ เนกขมมวตก อพยาบาทวตก อวหงสาวตก สมมา

ทฏฐ๒

๑ ม.ม. ๑๒/๒๕๒/๒๓๒๒ อง.จตกก. ๒๑/๗๒/๙๙

พทธธรรม๒๘๘

๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ

๕. สมมาอาชวะ

คาจากดความ และความหมายพน าน

องคมรรค ๓ ขอน เปนขน ลดวยกน จงรวมมากลาวไวพรอมกน เมอพจารณาความหมายตามหลกฐานในคมภร ปรากฏคาจากดความดงน

๑. ภกษทงหลาย สมมาวาจา เปนไฉน? นเรยกวาสมมาวาจา คอ

๑) มสาวาทา เวรมณ เจตนางดเวนจากการพดเทจ

๒) ปสณาย วาจาย เวรมณ ” วาจาสอเสยด

๓) ผรสาย วาจาย เวรมณ ” วาจาหยาบคาย

๔) สมผปปลาปา เวรมณ ” การพดเพอเจอ

๒. ภกษทงหลาย สมมากมมนตะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมากมมนตะ คอ

๑) ปาณาตปาตา เวรมณ เจตนางดเวนจากการตดรอนชวต

๒) อทนนาทานา เวรมณ ” การถอเอาของทเขามไดให

๓) กาเมสมจฉาจารา เวรมณ ” การประพฤตผดในกาม

ทงหลาย”

๓. ภกษทงหลาย สมมาอาชวะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมาอาชวะ คอ อรย

สาวกละมจฉาอาชวะ๑ เสย หาเลยงชพดวยสมมาอาชวะ๒

นอกจากน ยงมคาจากดความแบบแยกเปน ระดบโลกยะ และ

ระดบโลก ระ อกดวย เฉพาะระดบโลกยะ มคาจากดความอยางเดยวกบขางตน สวนระดบโลกตตระ มความหมายดงน

๑ ม ฉาอาชวะ ไดแก “การโกง (หรอหลอกลวง) การประจบสอพลอ การทาเลศนยใชเลหขอ การบบบงคบขเขญ การตอลาภดวยลาภ” ม.อ. ๑๔/๒๗๕/๑๘๖

๒ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๓; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔; อภ.ว. ๓๕/๑๖๕-๗/๑๓๖; ๕๗๒-๔/๓๑๗

ม า า ( . . ต ต) ๒๘

๑. สมมาวา า ทเ นโลก ระ ไดแก

ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากวจทจรตทง ๔ ของ

ทานผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค กาลงเจรญ

อรยมรรคอย

. สมมากมมน ะ ทเ นโลก ระ ไดแก

ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากกายทจรตทง ๓ ของ

ทานผมจตเปนอรยะ...

๓. สมมาอาชวะ ทเ นโลก ระ ไดแก

ความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากมจฉาอาชวะของทาน

ผมจตเปนอรยะ...๑

ความหมายแบบ ยาย ในคาสอนทว ป

จากความหมายหลกอนเปนประดจแกนกลาง ของระบบการฝกอบรม

ขนศลธรรมทเรยกวาอธศลสกขาน พทธธรรมกกระจายคาสอนออกไป เปน

ขอปฏบตและหลกความประพฤตตางๆ ในสวนรายละเอยด หรอในรป

ประยกตอยางกวางขวางพสดาร เพอใหบงเกดผลในทางปฏบตทงแกบคคล

และสงคม เรมแตหลกแสดงแนวทางความประพฤตทตรงกนกบในองคมรรคนเอง ซงเรยกวา กรรมบ และหลกความประพฤตอนเปนมน ยธรรม ท

เรยกวา เบ ล เปนตน๒

อยางไรกด คาสอนในรปประยกต ยอมกระจายออกไปเปนราย

ละเอยดอยางไมมทสนสด เพอใหเหมาะสมกบบคคล กาละ เทศะ และสงแวดลอมอนๆ ในการสอนครงนนๆ ในทน มใชโอกาสทมงเพออธบายคาสอนเหลานน จงไมอยในฐานะทจะรวบรวมรายละเอยดมาแสดง ยงพทธธรรมเปน ๑ ม.อ. ๑๔/๒๖๗–๒๗๘/๑๘๔–๑๘๖; เทยบ อภ.ว. ๓๕/๑๗๘–๑๘๐/๑๓๙; ๕๘๓–๕๘๕/๓๒๐๒ ในอรรถกถาทวไป ถอวา กศลกรรมบถ ๐ จงจะเปน มน ยธรรม (เชน ม.อ. ๑/๓๔๒; อง.อ. ๑/๕๑; บางแหง อยาง วมาน.อ. ๒๓ เพมหรโอตตปปะ เมตตากรณา และบญกรยาวตถ ๓ เปนตนเขาดวย) ในพทธพจน ตรสเรยก กศลกรรมบถ ๐ วาเปน อรยธมม หรอ อารยธรรม (อง.ทสก. ๒๔/๑๖๘/๒๙๖)

พทธธรรม๒ ๐

คาสอนทมระบบแนนอนอยแลว การแสดงแตเพยงหลกศนยกลางใหเกด

ความเขาใจแบบรวบยอด กเปนการเพยงพอ สวนคาสอนในรปประยกตตางๆ กปลอยใหเปนสงสาหรบผตองการขอธรรมทเหมาะสมกบอธยาศย ระดบการครองชพ และความประสงคของตน จะพงแสวงตอไป

เมอกลาวโดยสรป สาหรบคาสอนในรปประยกต ถามใชประยกตใน

สวนรายละเอยดใหเหมาะกบบคคล กาลเวลา สถานท และโอกาสจาเพาะ

กรณแลว หลกใหญสาหรบการประยกตกคอ สภาพหรอระดบการครองชวต โดยนยน จงมศลหรอขอบญญต ระบบความประพฤตตางๆ ทแยกกนออกไปเปนศลสาหรบคฤหสถ และศลสาหรบบรรพชต เปนตน

ผศกษาเรองศล จะตองเขาใจหลกการ สาระสาคญ และทสาคญยงคอ วตถประสงคของศลเหลานน ทงในสวนรายละเอยดทตางกน และสวนรวมสงสดทเปนอนหนงอนเดยวกน จงจะชอวามความเขาใจถกตอง ไมงมงาย ปฏบตธรรมไมผดพลาด และไดผลจรง

ต า า า ค าม มา คม ค ล

ลา ล ค าม ต ล า ต

หลกความประพฤตทนามาแสดงเปนตวอยางน เปนหลกทกระจาย

ความหมายออกไปโดยตรง มหวขอตรงกบในองคมรรคทกขอ เปนแตเรยง

ลาดบฝายกายกรรม (ตรงกบสมมากมมนตะ) กอนฝายวจกรรม (ตรงกบสมมาวาจา) และเรยกชอวาก ลกรรมบ บาง ส ร บาง ความสะอาดทางกาย วา า (และใจ) บาง สมบ แหงกมมน ะบาง ฯลฯ มเรองตวอยางดงน

เมอพระพทธเจาประทบ ณ เมองปาวา ในปามะมวงของนายจนทะกมมารบตร นายจนทะมาเฝา ไดสนทนาเรอง ม (พธชาระตนใหบรสทธ) นายจนทะทลวา เขานบถอบญญตพธชาระตวตามแบบของพราหมณชาวปจฉาภม ผถอเตานา สวมพวงมาลยสาหราย บชาไ ถอการลงนาเปนวตร

บญญตของพราหมณพวกนมวา แตเชาตรทกวน เมอลกขนจากทนอน

จะตองเอามอลบแผนดน ถาไมลบแผนดน ตองลบมลโคสด หรอลบหญา

เขยว หรอบาเรอไ หรอยกมอไหวพระอาทตย หรอมฉะนนกตองลงนาให

ม า า ( . . ต ต) ๒ ๑

ครบ ๓ ครง ในตอนเยน อยางใดอยางหนง๑

พระพทธเจาตรสวา บญญตเรองการชาระตวใหสะอาดของพวก

พราหมณน เปนอยางหนง สวนการชาระตวใหสะอาดใน เปนอกอยาง

หนง หาเหมอนกนไม แลวตรสวา คนทประกอบ อก ลกรรมบ ๑๐ (ปาณาตบาต อทนนาทาน ฯลฯ ทตรงขามกบ ก ลกรรมบ ๑๐) ชอวามความไมสะอาด ทงทางกาย ทางวาจา ทางใจ คนเชนน ลกขนเชา จะลบแผนดน หรอจะไมลบ จะลบโคมย หรอจะไมลบ จะบชาไ จะไหวพระอาทตย หรอไมทา กไมสะอาดอยนนเอง เพราะอกศลกรรมบถเปนสงท ทงไมสะอาด ทงเปนตวการทาใหไมสะอาด แลวตรส กศลกรรมบ ๑๐ ทเปนเครองชาระตวใหสะอาด คอ

ก. เครอง าระตวทางกาย ๓ ไดแก การทบคคลบางคน

๑. ละปาณาตบาต เวนขาดจากการตดรอนชวต วางทณฑะ วางศสตรา ม

ความละอายใจ กอปรดวยเมตตา ใฝใจชวยเหลอเกอกลแกปวงสตวโลก

๒. ละอทนนาทาน เวนขาดจากการถอเอาสงทเขามไดให ไมยดถอทรพย

สนอปกรณอยางใด ๆของผอน ไมวาจะเปนของทอยในบาน หรอในปา ซงเขา

มไดให อยางเปนขโมย

๓. ละกาเมสมจฉาจาร เวนขาดจากการประพฤตผดในกามทงหลาย ไม

ลวงละเมดในสตร เชนอยางผทมารดารกษา ผทบดารกษา ผทพนองชาย

๑ พงสงเกตวา การถอสลพพตปรามาสอยางเหนยวแนนแบบน มแพรหลายในอนเดยแตยคโบราณกอนพทธกาล จนถงปจจบนกมไดลดนอยลงเลย การสอนใหละเลกความเชอถอเหลาน เปนพทธกจทเดนชดทสดอยางหนงของพระพทธเจา เชนเดยวกบการหกลางเรองวรรณะ และการดงคนจากปญหาทางอภปรชญา กลบมาหาปญหาชวตจรงการถอสลพพตปรามาสเหลาน กลบรนแรงยงขน พรอมกบการเสอมลงของพระพทธศาสนา และเปน

สาเหตสาคญอยางหนงของความเสอมนนดวยนาจะกลาวไดวา การถอสลพพตปรามาสอยางแรงนเอง คอสงทเปนและทาใหอนเดยเปนอยางทเปนอยทก

วนน และนาจะกลาวตอไปไดอกวา การถอสลพพตปรามาสเจรญขนเมอใด ในทใด ความเสอมแหงตวแทของพระพทธศาสนากปรากฏขนเมอนน ณ ทนน และนาจะกลาวไดอกดวยวา การยดถอตดแนนในสลพพต- ปรามาส (แมในแบบทมเหตผลยงกวาน) เปนสาเหตสาคญอยางหนง ททาใหตองมการเปลยนแปลงอยางรนแรง ทเรยกวาการปฏวตทางสงคม ในยคสมยตาง ๆ ทผานมา ในประวตศาสตรอารยธรรมของมนษย

พทธธรรม๒ ๒

รกษา ผทพนองหญงรกษา ผทญาตรกษา ผทธรรมรกษา (เชน กฎหมาย

คมครอง) หญงมสาม หญงหวงหาม โดยทสดแมหญงทหมนแลว

ข. เครอง าระตวทางวาจา ๔ ไดแก การทบคคลบางคน

๑. ละมสาวาท เวนขาดจากการพดเทจ เมออยในสภากด อยในทประชม

กด อยทามกลางญาตกด อยทามกลางชมนมกด อยทามกลางราชสกลกด

ถกเขาอางตวซกถามเปนพยานวา เชญเถดทาน ทานรสงใดจงพดสงนน เมอ

ไมร เขากกลาววา ไมร เมอไมเหน กกลาววา ไมเหน เมอร กกลาววา ร เมอ

เหนกกลาววา เหน ไมเปนผกลาวเทจทงทร ไมวาเพราะเหตแหงตนเอง หรอ

เพราะเหตแหงคนอน หรอเพราะเหตเหนแกอามสใดๆ

๒. ละปสณาวาจา เวนขาดจากวาจาสอเสยด ไมเปนคนทฟงความขางน

แลวเอาไปบอกขางโนน เพอทาลายคนฝายน หรอฟงความขางโนน แลวเอา

มาบอกขางน เพอทาลายคนฝายโนน เปนผสมานคนทแตกราวกน สงเสรม

คนทสมครสมานกน ชอบสามคค ยนดในสามคค พอใจในความสามคค

ชอบกลาวถอยคาททาใหคนสามคคกน

๓. ละผรสวาจา เวนขาดจากวาจาหยาบ กลาวแตถอยคาชนดทไมมโทษ

รนห นารก จบใจ สภาพ เปนทพอใจของพหชน เปนทชนชมของพหชน

๔. ละสมผปปลาปะ เวนขาดจากการพดเพอเจอ พดถกกาล พดคาจรง

พดเปนอรรถ พดเปนธรรม พดเปนวนย กลาววาจาเปนหลกฐาน มทอางอง

มกาหนดขอบเขต ประกอบดวยประโยชน โดยกาลอนควร

ค. เครอง าระตวทางใจ ๓ ไดแก อนภชฌา (ไมคดจองเอาของคนอน) อพยาบาท และสมมาทฏฐ เฉพาะ ๓ ขอน เปนความหมายทขยายจากองคมรรค ๒ ขอแรก คอ สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ จงไมคดมาไวในทน

บคคลผประกอบดวยกศลกรรมบถ ๑๐ ประการน ถงตอนเชาตร ลกขน

จากทนอน จะมาลบแผนดน กเปนผสะอาดอยนนเอง ถงจะไมลบแผนดน ก

เปนผสะอาดอยนนเอง ฯลฯ ถงจะยกมอไหวพระอาทตย กเปนผสะอาดอย

นนเอง ถงจะไมยกมอไหวพระอาทตย กเปนผสะอาดอยนนเอง... เพราะวา

ม า า ( . . ต ต) ๒ ๓

กศลกรรมบถ ๑๐ ประการน เปนของสะอาดเองดวย เปนตวการททาให

สะอาดดวย...”๑

ทวาความหมายซงขยายออกไปในรปประยกต อาจแตกตางกนตาม

ความเหมาะสมกบกรณนน ขอยกตวอยาง เชนเมอกลาวถง คคล ล นอกจากศลบางขอจะเปลยนไป

และมศลเพมใหมอกแลว แมศลขอทคงเดมบางขอ กมความหมายสวนท

ขยายออกไป ตางจากเดม ขอใหสงเกตขอเวนอทนนาทาน และเวนมสาวาทตอไปน เทยบกบความหมายในกศลกรรมบถขางตน

ละอทนนาทาน เวนขาดจากการถอเอาสงของทเขามไดให ถอเอาแตของ

ทเขาให หวงแตของทเขาให มตนไมเปนขโมย เปนผสะอาดอย

ละมสาวาท เวนขาดจากการพดเทจ กลาวแตคาสตย ธารงสจจะ ซอตรง

เชอถอได ไมลวงโลก๒

มขอสงเกตสาคญในตอนนอยางหนง คอ ความหมายทอนขยายของ

องคมรรคขนศลเหลานแตละขอ ตามปรกตจะแยกไดเปนขอละ ๒ ตอน ตอนตนกลาวถงการละเวนไมทาความชว ตอนหลงกลาวถงการทาความดทตรง

ขามกบความชวทงดเวนแลวนน พดสนๆ วา ตอนตนใชคานเสธ ตอนหลงใชคาแนะหนน เรองน เปนลกษณะทวไปอยางหนง ของคาสอนในพระพทธ

ศาสนา ทมกใชคาสอนควบค ทงคานเสธ (negative) และคาแนะหนน

(positive) ไปพรอมๆกน ตามหลก “เวนชว บาเพญด”เมอถอการเวนชวเปนจดเรมตนแลว กขยายความในภาคบาเพญดออก

ไดเรอยไป ซงไมจากดเฉพาะเทาทขยายเปนตวอยางในองคมรรคเหลานเทา

นน

ตวอยางเชนขอเวนอทนนาทาน ในทนยงไมไดขยายความในภาค

๑ อง.ทสก. ๒๔/๑๖๕/๒๘๓ ความหมายธรรม ๑๐ อยางตามคาขยายความอยางน มทมาอกมาก เชน ๒๔/๑๘๙/๓๐๕, ๑๙๓/๓๐๙,๑๙๔/๓๑๓,๑๙๕/๓๑๙,๑๙๗/๓๒๓

๒ ท.ส. ๙/๓-๔/๕, ๑๐๓/๘๓, ๑๖๓/๑๒๙, ฯลฯ ม.ม. ๑๒/๔๕๕/๔๙๐; ม.ม. ๑๓/๑๒/๑๑; อง.ทสก. ๒๔/๙๙/๒๑๙ ฯลฯ

พทธธรรม๒ ๔

บาเพญดออกเปนรายละเอยดการปฏบตทเดนชด แตกไดมคาสอนเรองทาน

เปนหลกธรรมใหญทสดเรองหนงในพระพทธศาสนา ไวอกสวนหนงตางหาก

แลว ดงนเปนตน

ตะวนตก มรจกจรย รรมแบบ รรมชาตและเปนระบบ

เคยมปราชญฝายตะวนตกบางทาน เขยนขอความทานองตาหนพระ

พทธศาสนาไววามคาสอนมงแตในทางปฏเสธ (negative) คอ สอนใหละเวนความชวอยางนนอยางนฝายเดยว ไมไดสอนยาชกจงเรงรดพทธศาสนกชนใหขวนขวายทาความด (positive) ไมไดแนะนาวาเมอเวนชวนนๆแลว จะพงทาความดอยางไรตอไป มคาสอนเปนสกวสย (subjective) เปนไดเพยง จรยธรรมแหงความคด (an ethic of thoughts) เปนคาสอนแบบถอนตวและเฉยเฉอย (passive) ทาใหพทธศาสนกชนพอใจแตเพยงแคงดเวนทาความชวคอยระวงเพยงไมใหตนตองเขาไปเกยวของพวพนกบบาป ไมเอาใจใส

ขวนขวายชวยเหลอเพอนมนษย ดวยการลงมอทาการปลดเปลองความทกข

และสรางเสรมประโยชนสขจรงจง แมใหเมตตากรณา กเพยงโดยตงความ

หวงความปรารถนาดแผออกดวยใจอยางเดยว

เรองน โดยเฉพาะเหตผลในการแสดงความหมายของหลกธรรมสาคญดวยคาหรอขอความเชงปฏเสธ ไดอธบายแลวในตอนกอน ทวาดวยสมมา

สงก ะ ( า ๒ ๖–๒ ๑) แตยงมขอปลกยอยบางอยางทควรทราบเพมเตมอก ในแงทฝรงเรยกวาจรยธรรม (ethic) ซงเปนเรองระดบศล จงพดไว ณ ทน

นกปรชญาและเทววทยาผมชอเสยงคนหนง ทชาวตะวนตกรจกกน

มาก ไดอางขอความจากพระไตรปฎก มาสนบสนนทศนะของตนทวา คาสอนในพระพทธศาสนาเปนเพยงขนปฏเสธ (negative) โดยยกคาจากดความองคมรรคขอสมมากมมน ะขางตนกากบไวในขอเขยนของตน (วจนะทอางเปนของพระสารบตร) วา

ทานผมอายทงหลาย สมมากมมนตะเปนไฉน? การเวนปาณาตบาต

ม า า ( . . ต ต) ๒ ๕

การเวนอทนนาทาน การเวนกาเมสมจฉาจาร นแล ทานผมอายทงหลาย ชอ

วาสมมากมมนตะ๑

๑ เปนคาจากดความอยางเดยวกบขางตน (ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔) อางใน Albert Schweitzer, Indian

Thought and lts Development (New York: Henry Holt and Company, 1936), p. 112 นามาอางตอใน Joseph L. Sutton, Problems of Politics and Administration in Thailand

(Bloomington: Institute of Training for Public Service, Department of Government, Indiana University, 1962), p. 3 ในหนงสอเลมหลงน (pp. 2-8) Prof. Sutton ยงอางหลกธรรมขออนๆ อกเพอยนยนทศนะของทาน เชน หลกกรรม หลก(โอกาสใน)การเกดใหม การถอนตนหรอหลกหนจากเรองราวของโลกและชวต เปนตน

สาหรบหลกกรรม แกความเขาใจผดได ดวยหลกกรรมทชแจงมาแลวขางตน สวนหลกการเกดใหมทวาใหโอกาสคนผดผอนไมเรงทาความด (จรยธรรมครสตวาเกดครงเดยว) กตกลบไดดวยหลกทวา บาปไมมโอกาสแกดวยวธลางหรอสารภาพบาป นอกจากนน พทธศาสนาถอวา การเกดเปนมนษยยากอยางยง เทยบวายากกวาการทเตาในมหาสมทรจะโผลศรษะตรงหวงอนเดยวทลอยควางในมหาสมทร

สวนเรองถอนตนไมยงกบกจการของโลก Prof. Sutton อางพทธพจนวา “Those who love nothing in this world are rich in joy and free from pain” ซงมาจากบาล (ข.อ. ๒๕/๑๗๖/๒๒๕) วา “ตสมา ห เต สขโน วตโสกา เยส ปย นตถ กห จ โลเก”

คาตของ Prof. Sutton ตรงน แสดงชดถงสาเหตสาคญ ๒ อยาง ททาใหเขาเขาใจผดอยางนน คอ๑. เนองจากพระไตรปฎกเปนคมภรศาสนาทใหญมาก (โตกวาของฝรงกวา ๑๐ เทา) มคาสอนมากมาย โดย

เฉพาะในสมยของ Schweitzer คาสอนทแปลสภาษาตะวนตกแลว ยงเปนเพยงบางสวนตามแตผแปลจะเลอกไป เมอเขาเหนและจบเอาไปแตสวนน และไปตความหมายทนท กเลยพลาดไป (ขอนเปนปญหากบคนไทยดวย)

ถาเขาไปเจอคาสอนอยางในกรณยเมตตสตร ทสอนใหมเมตตารกสรรพสตววา “มาตา ยถา นย ปตต อายสา เอกปตตมนรกเข; เอวมป สพพภเตส, มานสมภาวเย อปรมาณ” (ข.ข. ๒๕/๑๐/๑๓; แปลวา: มารดาถนอมบตรนอยคนเดยวทเกดจากตน แมดวยยอมสละชวตได ฉนใด พงเจรญนาใจเมตตาไมมประมาณในสตวทงปวง แมฉนนน) เขาอาจจะตความไปในทางตรงขาม กได

๒. ตามภมหลงทางศาสนาและวฒนธรรม ชาวตะวนตกรจกแตจรยธรรมทเปนเทวโองการ เปนคาสง หรอเปนขอกาหนดสาเรจรป เปนเรองๆ ไป เขาไมรจกจรยธรรมทเปนระบบการดาเนนชวต ซงมฐานอยในความเปนจรงตามธรรมชาต เขาจงมองจรยธรรมแยกเปนสวนๆ

ดงนน ถาเขาพบพทธพจนขางบนครบทงสองแหง เขากจะตความหมายผดอก เชนเหนไปวาพทธศาสนาสอนขดกนเอง เปนตน (ตรงนกเปนเรองยากสาหรบคนไทยดวยเชนกน)

แตทจรง พทธพจนทงสองแหงนนไมขดกนเลย กลบสอดคลองกนเชงระบบ คอ เปนภาวะทางจตทมการพฒนาไปในระดบตางๆ จนถงขนมเมตตาสากลไมมขอบเขต แตไมมความยดตดใดๆ มรกแท ทไรทกขได

อยางในทน คาวา “love” ตรงกบ “ปย” หมายถงสงทรกดวยสเนหะ ซงเปนเหตใหเกดความยดตดสวนตว ความตอนน แสดงคณสมบตของผหลดพนแลว ซงความรกแบบสเนหะไมมเหลอ มแตเมตตาแทน ดงนน ในกรณนจงเปนเรองของผมจตใจเปนอสระ ซงจะทาการตางๆ ดวยเมตตา ไมมความยดตดเอนเอยงทจะเปนเหตกอความเดอดรอนแกตนและคนอนเพราะความเหนแกตวหรอความยดตดสวนบคคลการแปลความหมายธรรมตางๆ ยอมไดคณคาแตกตางกนไปตามภมหลงและมาตรฐานทใชวด คากลาวต

ของ Prof. Sutton น จะทาดวยเจตนาหรอเขาใจผดถกอยางไรกตาม ควรถอไดวาเปนประโยชน เพราะอาจใชเปนคาเตอนชาวพทธใหเอาใจใสศกษา ใหรเขาใจความหมายทถกตองของหลกธรรมตางๆ และพงยอมรบความจรงดวยวา ความเชอถอและความเขาใจทแพรหลายทวไปในสงคมไทยเกยวกบหลกธรรมหลายอยาง มลกษณะอาการทใหมองเหนอยางคากลาวตนนได จงทาใหชาวตะวนตกอยาง Prof. Sutton เขาใจอยางน

พทธธรรม๒ ๖

สาหรบผศกษาทเขาใจความหมายเชงระบบของมรรค และทราบแนว

ทางทจะขยายความหมายในทางปฏบตขององคมรรคทงหลาย ออกไปสธรรมปลกยอยตางๆ ทเปนขอปฏบตเฉพาะเรองเฉพาะกรณไดมากมาย ตามทชแจงมาแลว ยอมเหนไดทนทวา หากทานผเขยนคาตนวจารณไวดวยเจตนาด ขอเขยนของทานนาจะตองเกดจากการไดอาน หรอรบทราบพทธธรรมมาแตเพยงขอปลกยอยตางสวนตางตอนไมตอเนองเปนสาย และเกดจากการไมเขาใจ

ระบบแหงพทธธรรมโดยสวนรวม

จากความเปนระบบและการกระจายหมายในทางปฏบตนน เหนไดชดอยแลววา ระบบศลธรรมของมรรคไมมลกษณะจากดดวยความเปน negative หรอ passive หรอ subjective หรอเปนเพยง an ethic of thoughts

การทคาจากดความขององคมรรคขนศล ตองมรปลกษณะเปนคา

ปฏเสธเชนนน ขอกลาวถงขอสงเกตและเหตผลปลกยอย เพมเตมจากหลก

ใหญทพดไปแลวในตอนกอน คอ๑. ศลในฐานะทเปนสวนหนงของพทธธรรม ยอมมใชเทวโองการ ท

กาหนดใหศาสนกประพฤตปฏบตอยางนนบางอยางนบาง สดแตเทวประสงค ดวยอาศยศรทธาลอยๆ แบบภกด ซงไมจาเปนตองทราบเหตผลเชอมโยงตอ

เนองกน แตศล เปนสงทกาหนดขนตามหลกเหตผลของกฎธรรมชาต ซงผ

ปฏบตตามจะตองมองเหนความสมพนธเชอมโยงกนเปนระบบ

แมจะยงไมมปญญารแจมแจงชดเจน มเพยงศรทธา ศรทธานนกจะ

ตองเปนอาการวตศรทธา ซงอยางนอยจะตองมพนความเขาใจในเหตผลเบองตน พอเปนฐานสาหรบเกดปญญารแจมชดตอไป

๒. ในกระบวนการปฏบตธรรมหรอการฝกอบรมตนนน เมอมองใน

แงลาดบสงทจะตองทาใหประณตยงขนไปตามขน กจะเรมดวย ละเวนหรอ

กาจดความชวกอน แลวจงเสรมสรางความดใหบรบรณ จนถงความบรสทธ

หลดพนในทสด เหมอนจะปลกพชตองชาระทดน กาจดสงเปนโทษกอน แลวจงหวานพชและบารงรกษาไปจนไดผลทหมาย

ในระบบแหงพทธธรรมนน เมอมองในแงทวาน ศลเปนขอปฏบตขน

ม า า ( . . ต ต) ๒ ๗

เรมแรกทสด มงไปทความประพฤตพนฐาน จงเนนทการละเวนความชวตางๆ ซงเปนจดเรมตน พดยาใหเหนสงทตองการกาจดอยางชดเจนเสยกอน แลวจงขยายขอบเขตยกระดบความประพฤตใหสงขนไปในดานความด ดวยอาศย

การปฏบตในขนสมาธและปญญาเขามาชวยมากขนๆ โดยลาดบอยางไรกด ทวานเปนการพดตามหลกทวไป แตในทางปฏบต บางท

กลบเรมโดยเนนฝายดกอน เชน วางทานกอนศล หรอควบคผสมผสานกนไป ซงเปนเรองของเทคนค หรอกลวธดวย

๓. ในระบบการฝกอบรมของไตรสกขา ศลยงมใชขอปฏบตใหถงจดหมายสงสดโดยตวของมนเอง แตเปนวธการเพอกาวหนาไปสความเจรญขน

ตอไป คอสมาธ สมาธจงเปนจดหมายจาเพาะของศล โดยนยนคณคาในดานจตใจของศล จงมความสาคญมาก

คณคาทางจตใจในขนศล กคอ เจตนาทจะงดเวน หรอการไมมความดารในการทจะทาความชวใดๆ อยในใจ ซงทาใหจตใจบรสทธปลอดโปรง ไมมความคดวนวายขนมวหรอกงวลใดๆ มารบกวน จตใจจงสงบ ทาใหเกด

สมาธไดงาย เมอมจตใจสงบเปนสมาธแลว กเกดความคลองตวในการทจะใชปญญา คดหาเหตผล และหาทางดาเนนการสรางสรรคความดตางๆ ใหไดผลในขนตอไป

๔. พทธธรรมถอวา จตใจเปนสงสาคญยง ระบบจรยธรรมจงตอง

ประสานตอเนองกนโดยตลอด ทงดานจตใจ และความประพฤตทางกายวาจาภายนอก ในการกระทาตางๆ นน จตใจเปนจดเรมตน จงกาหนดทตวเจตนาในใจเปนหลก เพอใหการกระทาความดตางๆ เปนไปดวยความจรงใจอยาง

แนนอน มใชแตเพยงไมหลอกลวงคนอนเทานน แตหมายถงการไมหลอกลวงตนเองดวย เปนการกาจดหนทางไมใหเกดปญหาทางจตในดานความขดแยง

ของความประพฤต

๕. องคมรรคขนศลสอนวา ความรบผดชอบขนพนฐานทสดของ

บคคลแตละคน กคอ ความรบผดชอบตอตนเอง ในการทจะไมใหมความคดทจะทาความชวดวยการเบยดเบยนหรอลวงละเมดตอผอน อยในจตใจของ

พทธธรรม๒ ๘

ตนเลย เมอมความบรสทธนรองรบอยเปนเบองตนแลว ความรบผดชอบนน จงขยายกวางออกไปถงขนเปนการธารงรกษาและเสรมสรางความเจรญกาว

หนา แหงคณธรรมของตน ดวยการขวนขวายทาความด บาเพญประโยชนสขแกคนอนๆ พดสนๆ วา มความรบผดชอบตอตนเอง ในการทจะละเวนความชว และรบผดชอบตอผอน ในการทจะทาความดแกเขา

๖. การกาหนดความหมายของศลในแงละเวนความชว เปนการ

กาหนดขอปฏบตอยางกวางขวางทสด คอเพงเลงไปทความชว ยาถงเจตจานงทไมมเชอแหงความชวเหลออยเลย สวนในฝายความด เปนเรองทจะพงขยายออกไปไดอยางไมมเขตจากด จงไมระบไว

ตามความเปนจรง ความดเปนเรองกวางขวางไมมทสนสด มราย

ละเอยด แนวทาง และวธการ ยกเยองไปไดมากมายตามฐานะและโอกาส

ตางๆ สวนความชวทจะตองเวน เปนเรองแนนอนตายตว เชน ทงพระสงและคฤหสถ ควรละเวนการพดเทจดวยกนทงสองฝาย แตโอกาสและวธการทจะทาความดทตรงขามกบการพดเทจนนตางกน การวางหลกกลาง จงระบแตฝายเวนชวไวเปนเกณ สวนรายละเอยด และวธการกระทาในขนบาเพญ

ความด เปนเรองในขนประยกตใหเหมาะสมกบฐานะ โอกาส และสภาพชวตของบคคลตอไป๑

๗. การปฏบตตามองคมรรคทกขอ ถอวาเปนสงจาเปนสาหรบทกคนในการทจะเขาถงจดหมายของพระพทธศาสนา ดงนน องคมรรคแตละขอจะตองเปนหลกกลางๆ ททกคนปฏบตตามได ไมจากดดวยฐานะ กาลสมย ทองถน และสงแวดลอมจาเพาะอยาง เชน การเวนอทนนาทาน เปนสงททกคนทาได แตการใหทานตองอาศยปจจยอนประกอบ เชน ตนมสงทจะใหมผทจะรบ และเขาควรไดรบ เปนตน

ในกรณทไมอยในฐานะและโอกาส เปนตน ทจะให เจตนาทปราศจากอทนนาทาน กเปนสงททาใหจตใจบรสทธ เปนพนฐานแกสมาธไดแลว แตในกรณทอยในฐานะและโอกาส เปนตน ทจะให การไมใสใจหรอหวงแหน จงจะ ๑ ขอปฏบตในขนประยกต พงดตวอยางในมชฌมาปฏปทา ภาคประยกต

ม า า ( . . ต ต) ๒

เกดเปนความเศราหมองขนมวแกจตใจ และการใหจงจะเปนเครองสงเสรม

คณธรรมของตนใหมากยงขน

โดยนยน ความหมายหลก จงอยในรปเปนคาปฏเสธ คอ การละเวนหรอปราศจากความชว สวนความหมายทขยายออกไปในฝายทาความดจง

เปนเรองของการประยกตดงกลาวแลว

๘. ในทางปฏบต เมอพจารณาในชวงเวลาใดเวลาหนง ผปฏบตธรรมยอมกาลงบาเพญคณธรรมความดอยางใดอยางหนง หรอประเภทใดประเภทหนงอยเปนพเศษ ในเวลาเชนนนเขายอมจะตองพงความคดความสนใจ

จาเพาะเจาะจงลงในสงทปฏบตนน ในกรณเชนน ความรบผดชอบของเขาตอความประพฤตดานอนๆ ยอมมเพยงเปนสวนประกอบ คอเพยงไมใหเกด

ความชวอยางใดอยางหนงหรอความเสยหายดานอนขนมา เปนสาคญประโยชนทตองการจากศล ในกรณเชนน จงไดแกการชวยควบคม

รกษาความประพฤตในดานอนๆ ของเขาไว ปองกนไมใหเสยหลกพลาดลงไปในความชวอยางใดอยางหนง ทาใหมพนฐานทมนคง สามารถบาเพญความดทเปนเรองจาเพาะในขณะนนๆ ไดโดยสมบรณ

ความแตกตางระหวางศล ในพระพท ศาสนา กบศาสนาเทวนยม

อนง มขอสงเกตบางอยางทควรทราบ เกยวกบความแตกตางระหวางศลในพระพทธศาสนา กบศลในศาสนาเทวนยม (รวมถงเรองกรรม ความด ความชว) ดงน

๑. ในพทธธรรม ศลเปนหลกความประพฤตทกาหนดขนตามหลก

เหตผลของก ธรรมชา

สวนในศาสนาเทวนยม ศลเปนเทวโองการ ทกาหนดขนโดยเทวประสงค๒. ในแงปฏเสธ ศลในความหมายของพทธธรรม เปนหลกการฝกตนในการ

เวนจากความชว จงเรยกศลทกาหนดเปนขอ ๆวา สก าบท (ขอฝก training rule)สวนศลในศาสนาเทวนยม เปน อหาม หรอคาสงหามจากเบองบน

(divine commandment)

พทธธรรม๓๐๐

๓. แรงจงใจทตองการในการปฏบตตามศลแบบพทธธรรม ไดแก

อาการว รทธา คอ ความมนใจ (confidence) ในกฎแหงกรรม โดยมความเขาใจพนฐาน มองเหนเหตผลวาพฤตกรรมและผลของมนจะตองเปนไปตามแนวทางแหงเหตปจจย

สวนแรงจงใจทตองการในการปฏบตตามศลของศาสนาเทวนยม ไดแก

รทธาแบบภกด (faith) คอ เชอ ยอมรบ และทาตามสงใดๆ กตามทกาหนดวาเปนเทวประสงค มอบความไววางใจใหโดยสนเชง ไมตองถามหาเหตผล

๔. ในพทธธรรม การรกษาศลตามความหมายทถกตอง กคอ การก น ในทางความประพฤต เรมแตเจตนาทจะละเวนความชวอยางนนๆ จน

ถงประพฤตความดงามตางๆ ทตรงขามกบความชวนนๆสวนในศาสนาเทวนยม การรกษาศล กคอ การเชอ ง และปฏบตตาม

เทวโองการโดยเครงครด

๕. ในพทธธรรม การประพฤตปฏบตในขนศล นอกจากใหเกดการอยรวมสงคมทเกอกลไมเบยดเบยนกนแลว มวตถประสงคเฉพาะ คอ เพอเปน บาท าน องสมาธ กลาวคอ เปนระบบการฝกอบรมบคคลใหมความพรอมและความสามารถทจะใชกาลงงานของจตใหเปนประโยชนมากทสด ในทางทจะกอใหเกดปญญาและนาไปสความหลดพน หรออสรภาพสมบรณในทสด สวนการไปสวรรคเปนตน เปนเพยงผลพลอยไดของวถแหงความ

ประพฤตโดยทวไป

แตในศาสนาเทวนยม การประพฤตศลตามเทวโองการ เปนเหตใหไดรบความโปรดปรานจากเบองบน เปนการประพฤตถกตองตามเทวประสงค และเปนเหตใหพระองคทรงประทานรางวลดวยการสง เกด นสวรรค

๖. ในพทธธรรม ผลดหรอผลรายของการประพฤตหรอไมประพฤตศล เปนสงทเปนไปเองโดยธรรมชาต คอ เปนเรองการทางานอยางเทยงธรรมเปนกลางของก ธรรมชา ทเรยกวา ก แหงกรรม การใหผลน แสดงออกตงตนแตจตใจ กวางออกไปจนถงบคลกภาพ และวถชวตทวไปของบคคลผนน ไมวาในชาตนหรอชาตหนา

ม า า ( . . ต ต) ๓๐๑

สวนในศาสนาเทวนยม ผลดผลรายของการประพฤตตามหรอการ

ละเมดศล (เทวโองการ) เปนเรองของการ ห ล อบแทน (retribution) ผลดคอการไดไปเกดในสวรรค เปนฝายรางวล (reward) สวนผลรายคอไปเกดในนรก เปนฝายการลงโทษ (punishment) การจะไดผลดหรอผลรายนน

ยอมสดแตการพพาก า หรอวนจฉยโทษ (judgment) ของเบองบน๗. ในแงความเขาใจเกยวกบความดความชว ทางฝายพทธธรรม

สอนวา ความด เปนคณคาทรกษาและสงเสรมคณภาพของจต ทาใหจตใจ

สะอาดผองใสบรสทธ หรอยกระดบใหสงขน จงเรยกวาบ (good, moral หรอ meritorious) เปนสงททาใหเกดความเจรญงอกงามแกจตใจ เปนไป

เพอความหลดพนหรออสรภาพทงทางจตใจและทางปญญา เปนการกระทาท

ฉลาด ดาเนนตามวถแหงปญญา เออแกสขภาพจต จงเรยกวา ก ล (skilful หรอ wholesome)

สวนความชว เปนสภาพททา หคณภาพ อง เสอมเสย หรอทาใหตกตาลง จงเรยกวาบา (evil) เปนสงททาใหเกดความเสอมโทรมแกชวตจตใจ ไมเปนไปเพอความหลดพน เปนการกระทาทไมฉลาด ไมเออแกสขภาพจต จงเรยกวา อก ล (unskilful หรอ unwholesome)

สวนในศาสนาเทวนยม ความดความชว กาหนดดวยศรทธาแบบภกดตอองคเทวะเปนมลฐาน คอเอาการเชอ งยอมรบและปฏบตตามเทวประสงค

และเทวบญชาหรอไม เปนหลก โดยเฉพาะความชว/บา หมายถงการ ด

หรอลวงละเมด อองคเทวะ (sin) ในรปใดรปหนง๘. จากพนฐานทแตกตางกนน ทาใหเกดความแตกตางกนตอไปอก

อยางนอย ๒ ประการ คอก) ศลในพทธธรรม จงตองเปนคาสอนทตอเนองกนตามเหตผลเปน

ระบบ รยธรรม เพราะผปฏบตจะประพฤตไดถกตองตอเมอมความเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของเปนพนฐานอยดวย

สวนศลหรอจรยธรรมทวไปในศาสนาเทวนยม ยอมเปนประกาศเทวโองการ หรอคาแถลงเทวประสงคเปนเรองๆ ขอๆ ตางๆ กนไป

พทธธรรม๓๐๒

แมนามารวบรวมไวกยอมเรยกวา “ ระมวล” ม ช ระบบ เพราะผปฏบตตองการความเขาใจอยางมากกเฉพาะในความหมายของสงทจะ

ตองปฏบตเทานน ไมจาเปนตองเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของ เพราะถอวาระบบและเหตผลตางๆ ทงปวงอยในพระปรชาขององคเทวะหมดสนแลว อนผปฏบตไมพงสงสย เพยงแตเชอ ง มอบความไววางใจ และปฏบตตามเทวโองการเทานนเปนพอ

ข) ศลหรอระบบจรยธรรมแบบพทธ เปนหลกกลาง และเปนสากลกาหนดโดยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาต (หมายถงสารตถะของศลในฝายธรรมอนเกยวดวยบญบาป ไมใชในความหมายฝายวนย อนเกยวดวยการลงโทษ) เชน พจารณาผลหรอปฏกรยาทเกดขนใน

กระบวนการทางานของจต ผลตอพฤตกรรม นสย และบคลกภาพ เปนตน จงไมอาจวางขอจากดทเปนการแบงแยกเพอผลประโยชน

เฉพาะพวก เฉพาะกลม หรอเอาความพอใจของตนเปนเครองวดไดไมจากดวา คนศาสนานเทานนมกรณาจงเปนคนด คนศาสนา

อนมกรณากเปนคนดไมได าคนศาสนานเทานนเปนบาป าคน

ศาสนาอนไมบาป คนศาสนานเทานนใหทานไปสวรรคได คน

ศาสนาอนประพฤตอยางไรไมเชอฉนเสยอยางเดยวตกนรกหมด าสตวไมบาปเพราะสตว (รวมทงทไมเปนอาหาร?) เปนอาหารของ

คน (เพราะคนไมเปนอาหารของเสอและสงโต?) ดงนเปนตนจะมการจากดแบงแยกได เชนวาบาปมากบาปนอยเปนตนอยาง

ไร กเปนไปโดยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาต เชน พจารณาผลและปฏกรยาทเกดขนในกระบวนการทางานของจต เปนตน ดงกลาว

แลว

สวนในศาสนาเทวนยม หลกเหลานยอมกาหนดให ากดหรอ ยาย

ามเทว ระสงคอยางไรกได ดจเปนวนยบญญต หรอนตบญญต เพราะองคเทวะทรงเปนทงผตรากฎหมายและผพพากษาเอง

ม า า ( . . ต ต) ๓๐๓

๙. เนองจากศลเปนหลกกลางๆ กาหนดดวยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาตเชนน ผปฏบตตามแนวพทธธรรม จงตองเปนผกลายอมรบและกลา

เผชญหนาความจรง ความด ชว ถก ผด มอย เปนขอเทจจรงอยางไร กตองกลายอมรบความจรงตามทเปนเชนนน สวนตนจะปฏบตหรอไมแคไหนเพยงไร กเปนอกเรองหนง และตองกลายอมรบการทตนปฏบตดไมดตามขอเทจ

จรงนน มใชถอวาไมชว เพราะตวอยากทาสงนน ขอเทจจรงตามธรรมชาต มไดขนตอการวดดวยการอยากทาหรอไมของตน ถามอนถงกบจะทากรรมทใหตกนรกสกอยางหนง การทยอมรบพดกบตนเองวา กรรมนนไมด แตตนยอมเสยสละตกนรก ยงดกวาหลอกตวเองวากรรมนนไมเปนกรรมชว

ม า า ล า ค

๑. ตดการพจารณาเรองถก-ผด จรง-ไมจรง ออกเสย กลาวไดวา เมอเชอเสยแลว ศรทธาลวนแบบภกด ยอมไดผลในทางปฏบตทรวดเรวเรง

เราและเขมแขงหรอรนแรงกวา แตจะเกดปญหาขนตอไป โดยเฉพาะในยค

แหงเหตผลวา ทาอยางไรจงจะใหเชอได และปญหาในระยะยาวเกยวกบความปลอดภยในการอยรวมกบผอนทไมศรทธาเหมอนตน ปญหาเรองความมนคงของศรทธานน และการไมมโอกาสเขาถงอสรภาพทางปญญา (บางขออาจไมตองพจารณา ถามนษยตองการมชวตอยเพยงเปนสตวสงคมทแยกกนอยเปนกลมๆ)

๒. สาหรบสามญชนทวไป ยอมเขาถงความหมายของศลตามแบบ

ศรทธาลวนไดงายกวา และศลแบบนกควบคมความประพฤตของคนสามญ

ไดเปนอยางด ดงนน แมในหมชาวพทธจานวนไมนอย ความเขาใจในเรองบญบาปจงยงคงมสวนทคลายกบศาสนาเทวนยมแฝงอยดวย เชน เหนศล เปนขอหาม (แตลางเลอนวาใครเปนผหาม) เหนผลของบญบาปเปนอยางผลตอบแทน เปนรางวลหรอการลงโทษ เปนตน แตปญหากคงเปนอยางเดยวกบขอ ๑ คอ ทาอยางไรจะใหเชอกนอยไดตลอดไป

๓. การบญญตกรรมไมดบางอยาง ทเหนวายงจาเปนตองทา เพอผลประโยชนบางอยางของตน ใหเปนกรรมทไมผดไปเสย จดเปนวธจงใจตวเอง

พทธธรรม๓๐๔

ไดอยางหนง พทธธรรมยอมรบวา วธจงใจตนเองนน เปนสงทไดผลมากอยางหนง เพราะเปนเหตปจจยอกอยางหนงทเขามาเกยวของเพมขนในเรองนนๆ เชน บญญตวา าสตวไมบาป กทาใหเบาใจและไมรสกสะกดใจในการ าสตว แตการจงใจแบบนทาใหเกดผลรายในดานอน และไมเปนวถทางแหงปญญา

พทธธรรมนยมใหเปนอยดวยการรบรความเปนจรงจะแจงในทกขนทก

ตอน ใหรจกเลอกตดสนใจดวยตนเอง พทธธรรมสอนใหใชวธจงใจตนเอง

บางเหมอนกน แตสอนโดยใหผนนรเขาใจในเรองทจะใชจงใจนนตามขอเทจ

จรงแลวใหนาไปใชดวยตนเอง เรองทใชจงใจนนตองไมมแงทเสยหาย และใหใชเฉพาะในกรณทชวยเปนพลงในการทาความดอยางอนใหไดผลยงขน

๖. สมมาวายามะ

ความหมาย และประเ ท

องคมรรคขอน เปนขอแรกในหมวดสมาธ หรอ อธจตตสกขา มคาจากดความแบบ ต ดงน

ภกษทงหลาย สมมาวายามะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมาวายามะ คอ

ภกษในธรรมวนยน

๑) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอ

(ปองกน) อกศลธรรมอนเปนบาป ทยงไมเกด มใหเกดขน

๒) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมน เพอ

ละอกศลธรรมอนเปนบาป ทเกดขนแลว

๓) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอ

(สราง) กศลธรรม ทยงไมเกด ใหเกดขน

๔) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมน เพอ

ความดารงอย ไมเลอนหาย เพอภญโญภาพ เพอความไพบลย เจรญเตม

เปยมแหงกศลธรรม ทเกดขนแลว๑

สวนในอภธรรม มคาจากดความเพมอกแบบหนง ดงนสมมาวายามะ เปนไฉน ? การระดมความเพยร (วรยารมภะ) ทางใจ

ความกาวหนา ความบากบน ความขะมกเขมน ความพยายาม ความ

อตสาหะ ความอดส ความเขมแขง ความมนคง ความกาวหนาไมลดละ

ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ การแบกทนเอาธระไป วรยะ วรย

นทรย วรยพละ สมมาวายามะ วรยสมโพชฌงค ทเปนองคมรรค นบเนองใน

มรรค นเรยกวา สมมาวายามะ๒

๑ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๔; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔; อภ.ว. ๓๕/๑๖๘/๑๓๗; ๕๗๕/๓๑๗๒ อภ.ว. ๓๕/๑๘๑/๑๔๐; ๕๘๖/๓๒๐

พทธธรรม๓๐๖

สมมาวายามะ อยางทแยกเปน ๔ ขอ ตามคาจากดความแบบ ต

นน เรยกชออกอยางหนงวา สมมปป าน๑ หรอ ป าน ๔

๒ และมชอเรยกเฉพาะสาหรบความเพยรแตละขอนนวา

๑. สงวร ธาน เพยรปองกน หรอเพยรระวง (อกศลทยงไมเกด). หาน ธาน เพยรละ หรอเพยรกาจด (อกศลทเกดขนแลว)

๓. ภาวนา ธาน เพยรเจรญ หรอเพยรสราง (กศลทยงไมเกด). อนรก นา ธาน เพยรอนรกษ หรอเพยรรกษาและสงเสรม (กศล

ทเกดขนแลว)

บางแหงมคาอธบายแบบยกตวอยางความเพยร ๔ ขอน เชน๓

๑. สงวร ธาน ไดแก ภกษเหนรปดวยจกษแลว ไมถอนมต (ไมคดเคลมหลงตดในรปลกษณะทวไป) ไมถออนพยญชนะ (ไมคดเคลมหลงตดในลกษณะปลกยอย) ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรย ทเมอไมสารวมแลวจะพงเปนเหตใหบาปอกศลธรรม คออภชฌาและโทมนส ครอบงาเอาได ยอมรกษาจกขนทรย ถงความสารวมในจกขนทรย งเสยงดวยห สดกลนดวยจมก ลมรสดวยลน ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย รธรรมารมณดวยใจ (กเชนเดยวกน)

. หาน ธาน ไดแก ภกษไมยอมใหกามวตก พยาบาทวตก วหงสาวตก และบาปอกศลธรรมทงหลายทเกดขนแลวตงตวอยได ยอมละเสย บรรเทาเสย กระทาใหหมดสนไปเสย ทาใหไมมเหลออยเลย

๓. ภาวนา ธาน ไดแก ภกษเจรญโพชฌงค ๗ ประการ ซงองวเวก องวราคะ องนโรธ โนมไปเพอการสลดพน

. อนรก นา ธาน ไดแก ภกษคอยถนอมสมาธนมตอนด คอ สญญา ๖ ประการทเกดขนแลว

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๓/๑๙ (แปลเปนไทยอยางงายๆ วา ความเพยรถกตอง หรอสมบรณแบบ)๒ อง.จตกก. ๒๑/๖๙/๙๖๓ ด อง.จตกก. ๒๑/๑๔/๒๐

ม า า ( . . ต ต) ๓๐๗

ความสาค พเศษ องความเพยร

ความเพยรเปนคณธรรมสาคญยงขอหนงในพระพทธศาสนา ดงจะเหนไดจากการทสมมาวายามะ เปนองคมรรคประจา ๑ ใน ๓ ขอ (สมมาทฏฐสมมาวายามะ สมมาสต) ซงตองคอยชวยหนนองคมรรคขออนๆ ทกขอเสมอไป ดงกลาวแลวขางตน๑ และในหมวดธรรมทเกยวกบการปฏบตแทบทก

หมวด จะพบความเพยรแทรกอยดวย ในชอใดชอหนง การเนนความสาคญของธรรมขอน อาจพจารณาไดจากพทธพจน เชน

ธรรมน เปนของสาหรบผปรารภความเพยร มใชสาหรบคนเกยจคราน๒

ภกษทงหลาย เรารชดถงคณของธรรม ๒ ประการ คอ

๑) ความเปนผไมสนโดษในกศลธรรมทงหลาย

(อสนตฏ ตา กสเลส ธมเมส)

๒) ความเปนผไมยอมถอยหลงในการบาเพญเพยร

(อปปฏวาณตา ปธานสม)

...เพราะฉะนนแล เธอทงหลายพงศกษาดงนวา –เราจกตงความเพยรอน

ไมถอยหลง ถงจะเหลอแตหนง เอนและกระดก เนอและเลอดในสรระจะแหง

เหอดไปกตามท ยงไมบรรลผลทบคคลพงลถงไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวย

ความเพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว ทจะหยดยงความเพยร

เสย เปนอนไมม เธอทงหลายพงศกษาฉะนแล๓

การทตองเนนความสาคญของความเพยรนน นอกจากเหตผลอยางอนแลว ยอมสบเนองมาจากหลกพนฐานของพระพทธศาสนาทวา สจธรรมเปนกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา พระพทธเจาหรอศาสดามฐานะเปนผคนพบหลกความจรงนน แลวนามาเปดเผยแกผอน การไดรบผล

๑ ด ม.อ. ๑๔/๒๕๘-๒๗๘/๑๘๑-๑๘๗๒ อง. อฏ ก. ๒๓/๑๒๐/๒๓๗๓ อง.ทก. ๒๐/๒๕๑/๖๔ [เรยกใหจางายวา อป าต รรม (ธรรมทพระพทธเจาทรงเหนคณประจกษ, ธรรมททรงชนชมหรอเชดช) ๒ คอ ความ มสนโด ในกศลธรรม และ ความเพยรพยายาม มถอยหลง]

พทธธรรม๓๐๘

จากการปฏบต เปนเรองของความเปนไปอนเทยงธรรมตามเหตปจจยในธรรมชาต ศาสดามใชผบนดาล เมอเปนเชนน ทกคนจงจาเปนตองเพยรพยายามสรางผลสาเรจดวยเรยวแรงของตน ไมควรคดหวงและออนวอนขอผลท

ตองการโดยไมกระทา หลกพทธศาสนาในเรองน จงมวา

ตมเหห กจจ อาตปป อกขาตาโร ตถาคตา

ความเพยร ทานทงหลายตองทาเอง ตถาคตทงหลาย เปนแตผบอก

(ทาง) ให๑

ความเพยรทพอด ดวยความสมดลแหงอนทรย

อยางไรกตาม การทาความเพยร กเชนเดยวกบการปฏบตธรรมขอ

อนๆ จะตองเรมกอตวขนในใจใหพรอมและถกตองกอน แลวจงขยายออกไปเปนการกระทาภายนอก ใหประสานกลมกลนกน มใชคดอยากทาความเพยร กสกแตวาระดมใชกาลงกายเอาแรงเขาทม ซงอาจกลายเปนการทรมานตนเอง ทาใหเกดผลเสยไดมาก

โดยนยน การทาความเพยรจงตองสอดคลองกลมกลนกนไปกบธรรมขอ

อน ๆดวย โดยเฉพาะสตสมปชญญะ มความรความเขาใจ ใชปญญาดาเนนความเพยรใหพอเหมาะ อยางทเรยกวาไมตง และไมหยอนเกนไป ดงเรองตอไปน

ครงนน ทานพระโสณะพานกอยในปาสตวน ใกลเมองราชคฤห ทานไดทาความเพยรอยางแรงกลา เดนจงกรมจนเทาแตกทงสองขาง แตไมสาเรจผล คราวหนง ขณะอยในทสงด จงเกดความคดขนวา

“บรรดาสาวกของพระผมพระภาค ทเปนผตงหนาทาความเพยร เราก

เปนผหนง ถงกระนนจตของเรากหาหลดพนจากอาสวะหมดอปาทานไม ก

แหละ ตระกลของเรากมโภคะ เราจะใชจายโภคสมบต และทาความดตางๆ ไปดวยกได อยากระนนเลย เราจะลาสกขา ไปใชจายโภคสมบต และบาเพญความดตางๆ”

๑ ข.ธ. ๒๕/๓๐/๕๑

ม า า ( . . ต ต) ๓๐

พระพทธเจาทรงทราบความคดของทานพระโสณะ และไดเสดจมา

สนทนาดวย

พระพทธเจา : โสณะ เธอเกดความคด (ดงกลาวแลว) มใชหรอ ?

โสณะ : ถกแลว พระเจาขา

พระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? ครงกอน เมอเปนคฤหสถ เธอเปนผ

ชานาญในการดดพณมใชหรอ?

โสณะ : ถกแลว พระเจาขา

พระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? คราวใดสายพณของเธอตงเกนไป คราว

นนพณของเธอมเสยงเพราะ หรอเหมาะทจะใชการ กระนน

หรอ?

โสณะ : หามได พระเจาขา

พระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? คราวใด สายพณของเธอหยอนเกนไป

คราวนนพณของเธอ มเสยงเพราะ หรอเหมาะทจะใชการ

กระนนหรอ?

โสณะ : หามได พระเจาขา

พระพทธเจา : แตคราวใด สายพณของเธอ ไมตงเกนไป ไมหยอนเกนไป ตง

อยในระดบพอด คราวนนพณของเธอ จงจะมเสยงไพเราะ

หรอเหมาะทจะใชการ ใชไหม?

พระโสณะ : ถกแลว พระเจาขา

พระพทธเจา : ฉนนนเหมอนกน โสณะ ความเพยรทระดมมากเกนไป ยอม

เปนไปเพอความฟงซาน ความเพยรทหยอนเกนไป ยอมเปน

ไปเพอความเกยจคราน เพราะเหตนนแล เธอจงตงใจกาหนด

ความเพยรใหเสมอพอเหมาะ จงเขาใจความเสมอพอดกน

แหงอนทรยทงหลาย๑ และจงถอนมตในความเสมอพอดกน

นน”๒

๑ อนทรย ๕ คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา (อนทรยสม า, ความสมดลแหงอนทรย า ๒ )๒ เรองนมาใน วนย. ๕/๒/๕; อง.ฉกก. ๒๒/๓๒๖/๔๑๙

พทธธรรม๓๑๐

๗. สมมาสต

คาจากดความ

สมมาสต เปนองคมรรคขอท ๒ ในหมวดสมาธ หรอ อธจตตสกขา มคา า ค าม ต ดงน

ภกษทงหลาย สมมาสตเปนไฉน ? นเรยกวาสมมาสต คอ ภกษในธรรม

วนยน

๑) พจารณาเหนกายในกาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด

อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

๒) พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะ ม

สต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

๓) พจารณาเหนจตในจต มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา

และโทมนสในโลกเสยได

๔) พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต

กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได๑

คาจากดความอกแบบหนง ทปรากฏในคมภรอภธรรม วาดงนสมมาสต เปนไฉน? สต คอ การคอยระลกถงอยเนอง ๆการหวนระลก

(กด) สต คอ ภาวะทระลกได ภาวะททรงจาไว ภาวะทไมเลอนหาย ภาวะท

ไมลม (กด) สต คอ สตทเปนอนทรย สตทเปนพละ สมมาสต สตสม

โพชฌงค ทเปนองคมรรค นบเนองในมรรค นเรยกวา สมมาสต๒

สมมาส ตามคาจากดความแบบ ต นน กคอหลกธรรมท เรยกวา สตปฏ าน นนเอง หวขอทง ๔ ของหลกธรรมหมวดน มชอเรยกสนๆ คอ

๑) กายาน สสนา (การพจารณากาย, การตามดรทนกาย) ๑ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๙; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๔; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔; อภ.ว. ๓๕/๑๖๙/๑๓๗; ๕๗๖/๓๑๘๒ อภ.ว. ๓๕/๑๘๒/๑๔๐; ๕๘๗/๓๒๑

ม า า ( . . ต ต) ๓๑๑

) เวทนาน สสนา (การพจารณาเวทนา, การตามดรทนเวทนา)๓) าน สสนา (การพจารณาจต, การตามดรทนจต)) ธมมาน สสนา (การพจารณาธรรมตางๆ, การตามดรทนธรรม)

กอนจะพจารณาความหมายของสมมาสต ตามหลกสตปฏฐาน ๔ น เหนวาควรทาความเขาใจทวๆ ไปเกยวกบเรองสตไวเปนพนฐานกอน

สตใน านะอปปมาท รรม๑

“ส ” แปลกนงายๆ วา ความระลกได เมอแปลอยางน ทาใหนกเพงความหมายไปในแงของความจา ซงกเปนการถกตองในดานหนง แตอาจไม

เตมตามความหมายหลก ทเปนจดมงสาคญกได เพราะถาพดในแงปฏเสธ สตนอกจากหมายถงความไมลม ซงตรงกบความหมายขางตน ทวาความระลกไดแลว ยงหมายถง ความไมเผลอ ไมเลนเลอ ไม นเ อนเลอนลอยดวย

ความหมายในแงปฏเสธเหลาน เลงไปถงความหมายในทางสาทบวา ความระมดระวง ความตนตวตอหนาท ภาวะทพรอมอยเสมอในอาการคอยรบรตอสงตางๆ ทเขามาเกยวของ และตระหนกวาควรปฏบตตอสงนนๆ อยางไร

โดยเฉพาะในแงจรยธรรม การทาหนาทของสตมกถกเปรยบเทยบ

เหมอนกบนายประต ทคอยระวงเฝาดคนเขาออกอยเสมอ และคอยกากบการโดยปลอยคนทควรเขาออกใหเขาออกได และคอยกนหามคนทไมควรเขา ไมใหเขาไป คนทไมควรออก ไมใหออกไป

สตจงเปนธรรมสาคญในทางจรยธรรมเปนอยางมาก เพราะเปนตวควบ

คมเราเตอนการปฏบตหนาท และเปนตวคอยปองกนยบยงตนเอง ทงทจะไมให

หลงเพลนไปตามความชว และทจะไมใหความชวเลดลอดเขามาในจตใจได พด

งายๆ วา ทจะเตอนตนเองในการทาความด และไมเปดโอกาสแกความชว

๑ ขอใหเทยบความหมายทนยมใชกนในภาษาองกฤษ ส ใชกนวา mindfulness, attentiveness หรอ

detached watching; สวนอ มาทะ มคานยมใชหลายคา คอ heedfulness, watchfulness, earnestness, diligence, zeal, carefulness หรอความหมายในทางปฏเสธวา non-neglect of mindfulness

พทธธรรม๓๑๒

พทธธรรมเนนความสาคญของสตเปนอยางมาก ในการปฏบตจรย-ธรรมทกขน การดาเนนชวต หรอการประพฤตปฏบตโดยมสตกากบอยเสมอนน มชอเรยกโดยเฉพาะวา “อ มาท” คอ ความไมประมาท

อปปมาท น เปนหลกธรรมสาคญยง สาหรบความกาวหนาในระบบจรยธรรม มกใหความหมายวา การเปนอยโดยไมขาดสต ซงขยายความไดวาการระมดระวงอยเสมอ ไมยอมถลาลงไปในทางเสอม และไมยอมพลาด

โอกาสสาหรบความเจรญกาวหนา ตระหนกดถงสงทจะตองทา และตองไมทา ใสใจสานกอยเสมอในหนาท ไมปลอยปละละเลย กระทาการดวยความจรงจง และพยายามกาวรดหนาอยตลอดเวลา

กลาวไดวา อปปมาทธรรมน เปนหลกความสานกรบผดชอบในแงความสาคญ อ มาท จดเปนองคประกอบภายใน เชนเดยวกบ

โยนโสมนสการ คกบหลกกลยาณม ร ทเปนองคประกอบภายนอก พทธพจนแสดงความสาคญของอปปมาทน บางทซากบโยนโสมนสการ เหตผลก

คอธรรมทงสองอยางน มความสาคญเทาเทยมกน แตตางแงกนโยนโสมนสการ เปนองคประกอบ า า เปนอปกรณสาหรบใช

ทาการ (เพอสรางปญญา) สวนอ มาทเปนองคประกอบ า มา เปนตวควบคมและเรงเราใหมการใชอปกรณนน และกาวหนาตอไปไมหยด

ความสาคญและขอบเขตการใชอปปมาทธรรม ในการปฏบตจรย-ธรรมขนตางๆ จะเหนไดจากพทธพจนตวอยางตอไปน

ภกษทงหลาย รอยเทาของสตวบกทงหลายชนดใด ๆ กตาม ยอมลงใน

รอยเทาชางไดทงหมด รอยเทาชาง เรยกวาเปนยอดของรอยเทาเหลานน

โดยความใหญ ฉนใด กศลธรรมทงหลาย อยางใด ๆกตาม ยอมมความไม

ประมาทเปนมล ประชมลงในความไมประมาทไดทงหมด ความไมประมาท

เรยกไดวาเปนยอดของธรรมเหลานน ฉนนน๑

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไม

๑ ส.ม. ๑๙/๒๕๓/๖๕; อง.ทสก. ๒๔/๑๕/๒๓

ม า า ( . . ต ต) ๓๑๓

เกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความไม

ประมาทเลย เมอไมประมาทแลว กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และ

อกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป๑

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ๒ ...ท

เปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอน

ความไมประมาทเลย๓

โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอนแม

สกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความไมประมาทเลย๔

เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมต ฉนใด

ความถงพรอมดวยความไมประมาท กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกด

ขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ...ธรรมเอก ทมอปการะมาก

เพอการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค กคอความถงพรอมดวยความไม

ประมาท ...เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนเหตใหอรย

อษฎางคกมรรค ซงยงไมเกด กเกดขน หรออรยอษฎางคกมรรคทเกดขนแลว

กถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอนอยางความถงพรอมดวยความไม

ประมาทนเลย ภกษผไมประมาทพงหวงสงนได คอ เธอจกเจรญ จกกระทา

ใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค๕

แมปจฉมวาจา คอพระดารสครงสดทายของพระพทธเจา เมอจะเสดจดบขนธปรนพพาน กเปนพระดารสในเรอง มา ม ดงน

สงทงหลายทปจจยปรงแตงขน ยอมมความเสอมสนไปเปนธรรมดา ทาน

ทงหลายจงยงประโยชนทมงหมายใหสาเรจ ดวยความไมประมาท๖

๑ อง.เอก. ๒๐/๖๐/๑๓๒ อง.เอก. ๒๐/๘๔/๑๘๓ อง.เอก. ๒๐/๑๑๖/๒๓๔ อง.เอก. ๒๐/๑๐๐/๒๑๕ ส.ม. ๑๙/๑๓๕/๓๗; ๑๔๔/๓๘; ๑๕๓/๔๑; ๑๖๒/๔๒; ๑๗๑/๔๕; ๑๘๐/๔๖; ๒๔๕-๒๖๒/๖๒-๖๖๖ ท.ม. ๑๐/๑๔๓/๑๘๐

พทธธรรม๓๑๔

พทธพจนเกยวกบ มา ม มตวอยางอกมากมาย พงดตอไป

ภกษทงหลาย เธอทงหลาย ควรสรางอปปมาทโดยฐานะ ๔ คอ

๑. จงละกายทจรต จงเจรญกายสจรต และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน

๒. จงละวจทจรต จงเจรญวจสจรต และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน

๓. จงละมโนทจรต จงเจรญมโนสจรต และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน

๔. จงละมจฉาทฏฐ จงเจรญสมมาทฏฐ และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน

ในเมอภกษละกายทจรต เจรญกายสจรต ฯลฯ ละมจฉาทฏฐ เจรญสมมา

ทฏฐแลว เธอยอมไมหวาดกลวตอความตายทจะมขางหนา๑

ภกษทงหลาย ภกษควรสรางอปปมาท คอ การรกษาใจดวยสต โดยตน

เอง ในฐานะ ๔ คอ

๑. ...จตของเรา อยาตดใจในธรรมทชวนใหเกดความตดใจ

๒. ...จตของเรา อยาขดเคองในธรรมทชวนใหเกดความขดเคอง

๓. ...จตของเรา อยาหลงในธรรมทชวนใหเกดความหลง

๔. ...จตของเรา อยามวเมาในธรรมทชวนใหเกดความมวเมา

เมอจตของภกษ ไมตดใจในธรรมทชวนใหเกดความตดใจ เพราะ

ปราศจากราคะแลว ไมขดเคอง...ไมหลง...ไมมวเมาแลว เธอยอมไมหวาด

เสยว ไมหวนไหว ไมครนคราม ไมสะดง และไม(ตอง)เชอถอ แมแตเพราะ

ถอยคาของสมณะ๒

ถาม : มบางไหม ธรรมขอเดยว ทจะยดเอาประโยชนไวไดทง ๒ อยาง

คอ ทงทฏฐธมมกตถะ (ประโยชนปจจบน หรอประโยชนเฉพาะหนา) และ

สมปรายกตถะ (ประโยชนเบองหนา หรอประโยชนชนสงขนไป)?

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๑๖/๑๖๐๒ อง.จตกก. ๒๑/๑๑๗/๑๖๑

ม า า ( . . ต ต) ๓๑๕

ตอบ : มถาม : ธรรมนน คออะไร ?

ตอบ : ธรรมนน คอ ความไมประมาท๑

ดกรมหาบพตร ธรรมทเรากลาวไวดแลวนน สาหรบผมกลยาณมตร ม

กลยาณสหาย มกลยาณชนเปนทคบหา หาใชสาหรบผมบาปมตร ผมบาป

สหาย ผมบาปชนเปนทคบหาไม...ความมกลยาณมตรนน เทากบเปน

พรหมจรรยทงหมดทเดยว

เพราะเหตนนแล มหาบพตร พระองคพงทรงสาเหนยกวา เราจกเปนผม

กลยาณมตร มกลยาณสหาย มกลยาณชนเปนทคบหา พระองคผทรงม

กลยาณมตรนน จะตองทรงดาเนนพระจรยาอาศยธรรมขอนอยประการหนง

คอ ความไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย

เมอพระองคไมประมาท ดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาทอย พวก

ฝายใน...เหลาขตตยบรวาร...ปวงเสนาขาทหาร...ตลอดจนชาวนคมชนบท ก

จะพากนคดวา “พระเจาอยหว ทรงเปนผไมประมาท ทรงดาเนนพระจรยา

อาศยความไมประมาท ถงพวกเรากจะเปนผไมประมาท จะเปนอยโดยอาศย

ความไมประมาทดวย”

ดกรมหาบพตร เมอพระองคทรงเปนผไมประมาท ทรงดาเนนพระจรยา

อาศยความไมประมาทอย แมตวพระองคเอง กเปนอนไดรบการคมครอง

รกษา แมพวกฝายในกเปนอนไดรบการคมครองรกษา (ตลอดจน) แมเรอน

คลง ยงฉาง กเปนอนไดรบการคมครองรกษา๒

มสตรกษาตว เทากบชวยรกษาสงคม

พทธพจนแสดงคณคาของสต ในเสทกส รตอไปน เปนตวอยางทด

แหงหนง ซงเชอมโยงใหเหนความหมายและคณคาในทางปฏบตทใกลชดกน

ของ อ มาท กบ ส ชวยใหเขาใจความหมายของธรรมทงสองขอนนชด

๑ ส.ส. ๑๕/๓๗๘/๑๒๕; อง.ฉกก. ๒๒/๓๒๔/๔๐๗๒ ส.ส. ๑๕/๓๘๑-๓๘๔/๑๒๗-๑๒๙

พทธธรรม๓๑๖

เจนยงขน

ในเวลาเดยวกน พทธพจนนนกแสดงใหเหนดวยวา พทธธรรมมองชวตดานในของบคคล โดยสมพนธกบคณคาดานนอกคอทางสงคม และถอวาคณคาทงสองดานนเชอมโยงถงกน ไมแยกจากกน และสอดคลองไปดวยกน

ภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว นกกายกรรม ยกลาไมไผขนตงแลว

เรยกศษยมาบอกวา “มานแนะเธอ เจาไตไมไผขนไปแลว จง (เลยงตว) อย

เหนอตนคอของเรา” ศษยรบคาแลวกไตลาไมไผขนไป ยน(เลยงตว)อยบน

ตนคอของอาจารย

คราวนน นกกายกรรมไดพดกบศษยวา “นแนะเธอ เธอจงรกษาฉนนะ

ฉนกจะรกษาเธอ เราทงสองระวงรกษากนและกนไวอยางน จกแสดงศลปะได

ดวย จกไดเงนดวย และจกลงจากลาไมไผไดโดยสวสดดวย”

ครนอาจารยกลาวอยางนแลว ศษยจงกลาวกบอาจารยบางวา “ทาน

อาจารยขอรบ จะทาอยางนนไมได ทานอาจารย (นนแหละ) จงรกษาตวเอง

ไว ผมกจกรกษาตวผมเอง เราทงสองตางระวงรกษาตวของตวไวอยางน จก

แสดงศลปะไดดวย จกไดเงนดวย และจกลงจากลาไมไผไดโดยสวสดดวย”

พระผมพระภาคตรสวา: นนเปนวธปฏบตทถกตองในเรองนน ดจเดยว

กบทศษยพดกบอาจารย (นนเอง) เมอคดวา “เราจะรกษาตวเอง” กพงตอง

ใชสตปฏฐาน (มสตไว) เมอคดวา “เราจะรกษาผอน” กพงตองใชสตปฏฐาน

(เหมอนกน)

ภกษทงหลาย เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน (ดวย) เมอรกษาผอน ก

ชอวารกษาตนดวย

เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน นนอยางไร? ดวยการหมนปฏบต ดวย

การเจรญอบรม ดวยการทาใหมาก อยางนแล เมอรกษาตน กชอวารกษาผ

อน (ดวย)

เมอรกษาผอน กชอวารกษาตน นนอยางไร? ดวยขนต ดวย อวหงสา

ดวยความมเมตตาจต ดวยความเอนดกรณา อยางนแล เมอรกษาผอน กชอ

ม า า ( . . ต ต) ๓๑๗

วารกษาตน (ดวย)

ภกษทงหลาย เมอคดวา “เราจะรกษาตน” กพงตองใชสตปฏฐาน เมอ

คดวา “เราจะรกษาผอน” กพงตองใชสตปฏฐาน เมอรกษาตน กชอวารกษา

คนอน (ดวย) เมอรกษาคนอน กชอวารกษาตนเอง (ดวย)๑

บทบาท องสตในกระบวนการพฒนาป า และกาจดอาสวกเลส

อปปมาท คอความไมประมาทนน หมายถงการมชวตอยอยางไมขาดสต หรอ การใชสตอยเสมอในการครองชวต

อปปมาท เปนตวการทาใหระมดระวงตว ปองกนไมใหพลาดตกไปในทางชวหรอเสอม คอยยบยง เตอนไมใหเพลดเพลนมวเมาลมหลงสยบอย คอยกระตน ไมใหหยดอยกบท และคอยเรงเราใหขะมกเขมนทจะกาวเดนรดหนาอยเรอยไป ทาใหสานกในหนาทอยเสมอ โดยตระหนกถงสงควรทา-ไมควรทา ทาแลวและยงมไดทา และชวยใหทาการตางๆ ดวยความละเอยดรอบคอบ จงเปนองคธรรมสาคญยงในระบบจรยธรรมดงไดกลาวแลว

อยางไรกด ความสาคญของอปปมาทนน เหนไดวาเปนเรองจรย-ธรรมในวงกวาง เกยวกบความเปนอยประพฤตปฏบตทวๆ ไปของชวต กาหนดคราวๆ ตงแตระดบศลถงสมาธ

ในระดบน ส ทาหนาทกากบตามดแลพวงไปกบองคธรรมอนๆ ทวไปหมด โดยเฉพาะจะมวายามะหรอความเพยรควบอยดวยเสมอ การทางาน

ของส จงปรากฏออกมาในภาพรวมของอปปมาท คอความไมประมาท ท

เหมอนกบคอยวงเตนเรงเราอยในวงนอก

ครนจากดขอบเขตการทางานแคบเขามา และลกละเอยดลงไปในขน

การดาเนนของจตในกระบวนการพฒนาปญญา หรอการใชปญญาชาระลาง

ภายในดวงจต ซงเปนเรองจาเพาะเขามาขางในกระบวนการทางานในจตใจ และแยกแยะรายละเอยดซอยถออกวเคราะหเปนขณะๆ ในระดบนเอง ทส

๑ ส.ม. ๑๙/๗๕๘-๗๖๒/๒๒๔-๒๒๕

พทธธรรม๓๑๘

ทาหนาทของมนอยางเตมท และเดนชด กลายเปนตวแสดงทมบทบาทสาคญทเรยกโดยชอของมนเอง

ความหมายทแทจาเพาะตวของ “ส ” อาจเขาใจไดจากการพจารณาการปฏบตหนาทของสต ในกรณทมบทบาทของมนเองแยกจากองคธรรมอนๆ อยางเดนชด เชน ในขอปฏบตทเรยกวาสตป าน

า ต า “สต”

ลกษณะการทางานโดยทวไปของ ส นน คอ การไมปลอยใจใหเลอนลอย ไมปลอยอารมณใหผานเรอยเปอยไป หรอ ไมปลอยใหความนกคด ง

ซานไปในอารมณตางๆ แตคอยเฝาระวง เหมอนจบตาดอารมณทผานมาแตละอยาง มงหนาเขาหาอารมณนนๆ เมอตองการกาหนดอารมณใด กเขาจบดตดๆ ไป ไมยอมใหคลาดหาย คอนกถงหรอระลกไวเสมอ ไมยอมใหหลงลม๑

มคาเปรยบเทยบวา ส เปนเหมอนเสาหลก เพราะปกแนนในอารมณ หรอเหมอนนายประต เพราะเฝาอายตนะตางๆ ทเปนทางรบอารมณ ตรวจดอารมณทผานเขามา

ปทฏฐาน หรอเหตใกลชดทจะใหเกดส กคอ ส า (การกาหนดหมาย) ทถนดมน หรอส านตางๆ ทจะกลาวตอไป

พจารณาในแงจรยธรรม จะมองเหนการปฏบตหนาทของสตได ทงในแง (negative) และในแง า (positive)

ในแง ส เปนตวปองกน ยบยงจตไมให งซาน ไมใหกาวพลาด ไมใหถลาลงในธรรมทไมพงประสงค ไมยอมใหความชวไดโอกาสเกดขนใน

จต และไมยอมใหใชความคดผดทางในดาน า ส เปนตวควบคมตรวจตรากระแสการรบร ความนก

คด และพฤตกรรมทกอยาง ใหอยในแนวทางทตองการ คอยกากบจตไวกบอารมณทตองการ และจงเปนเครองมอสาหรบยดหรอเกาะกมอารมณใดๆ ก ๑ จะเหนไดวา สต ไมไดมความหมายตรงกบ ความจา ทเดยว แตการระลกได จาได (recollection) หรอ

remembrance) ซงเปนอาการแสดงออกของความจา กเปนความหมายแงหนงของสตดวย และความหมายในแงนจะพบใชในทหลายแหง เชน ในคาวา พทธานสสต เปนตน แตในความหมายทแทเชนทกลาวถง ณ ทน มงความหมายตามคาอธบายขางบน ซงใกลเคยงกบทใชในภาษาองกฤษวา mindfulness

ม า า ( . . ต ต) ๓๑

ตาม ดจเอาวางไวขางหนาจต เพอพจารณาจดการอยางใดอยางหนงตอไปในทางปฏบตของพทธธรรม เนนความสาคญของสตมาก อยางทกลาว

วา ต า า า (ค ต ามา ) หรอ ตม

และเปรยบสตเหมอนเกลอทตองใชในกบขาวทกอยาง และเหมอน

นายกรฐมนตรเกยวของในราชการทกอยาง เปนทงตวการเหนยวรงปรามจต และหนนประคองจต ตามควรแกกรณ๑

เมอนาลกษณะการทาหนาทของสตทกลาวแลวนนมาพจารณาประกอบ จะมองเหนประโยชนทมงหมายของการปฏบตฝกฝนในเรองสต ดงน :-

๑. ควบคมรกษาสภาพจตใหอยในภาวะทตองการ โดยตรวจตรา

กระบวนการรบรและกระแสความคด เลอกรบสงทตองการ กน

ออกไปซงสงทไมตองการ ตรงกระแสความคดใหนงเขาท และทาใหจตเปนสมาธไดงาย

๒. ทาใหรางกายและจตใจอยในสภาพทเรยกไดวาเปนตวของตวเอง เพราะมความโปรงเบา ผอนคลาย เปนสขโดยสภาพของมนเอง พรอมทจะเผชญความเปนไปตางๆ และจดการกบสงทงหลายใน

โลกอยางไดผลด

๓. ในภาวะจตทเปนสมาธ อาจใชสตเหนยวนากระบวนการรบร และกระแสความคด ทาขอบเขตการรบรและความคดใหขยายออกไป

โดยมตตางๆ หรอใหเปนไปตางๆ ได๔. โดยการยดหรอจบเอาอารมณทเปนวตถแหงการพจารณาวางไวตอ

หนา จงทาใหการพจารณาสบคนดวยปญญาดาเนนไปไดชดเจนเตมท เทากบเปนฐานในการสรางเสรมปญญาใหเจรญบรบรณ

๕. ชาระพฤตกรรมตางๆ ทกอยาง (ทง กายกรรม วจกรรม มโนกรรม) ใหบรสทธ อสระ ไมเกลอกกลวหรอเปนไปดวยอานาจตณหาอปาทาน และรวมกบสมปชญญะ ทาใหพฤตกรรมเหลานนเปนไปดวยปญญา หรอเหตผลบรสทธ ลวนๆ

๑ ด วสทธ. ๑/๑๖๕, ๒๐๗; ๓/๓๘ (พทธพจนท ส.ม. ๑๙/๕๗๒/๑๕๘ วา: สต จ ขวาห ภกขเว สพพตถก วทาม)

พทธธรรม๓๒๐

ประโยชนขอท ๔ และ ๕ นน นบวาเปนจดหมายขนสง จะเขาถงไดดวยวธปฏบตทกาหนดไวเปนพเศษ ซงตามคาจากดความในขอสมมาสตน กไดแก ส าน

สตปฏ านใน านะสมมาสต

ส าน แปลกนวา ทตงของสตบาง การปรากฏของสตบาง ฯลฯ ถอเอาแตใจความงายๆ กคอ การใชสต หรอ วธปฏบตเพอใชสตใหบงเกดผลดถงทสด อยางทกลาวถงในพทธพจนในมหาส านส รวา

ภกษทงหลาย ทางนเปนมรรคาเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย

เพอขามพนโสกะและปรเทวะ เพอความอสดงแหงทกขและโทมนส เพอบรรลโลกตตรมรรค เพอกระทาใหแจงซงนพพาน นคอสตปฏฐาน ๔๑

การเจรญสตปฏฐานน เปนวธปฏบตธรรมทนยมกนมา และยกยองนบถอกนอยางสง ถอวามพรอมทงสม ะ และว สสนาในตว

ผปฏบตอาจเจรญสมถะจนไดฌาน อยางทจะกลาวถงในเรอง

สมมาสมาธ อนเปนองคมรรคขอท ๘ กอน แลวจงเจรญวปสสนาตามแนวสตปฏฐานไปจนถงทสดกได หรอจะอาศยสมาธเพยงขนตนๆ เทาทจาเปนมา

ประกอบ เจรญแตวปสสนาฝายเดยวตามแนวสตปฏฐานน ไปจนถงทสดกไดว สสนา เปนหลกปฏบตสาคญในพระพทธศาสนา ทไดยนได งกน

มาก พรอมกบทมความเขาใจไขวเขวอยมากเชนเดยวกน จงเปนเรองทควรทาความเขาใจตามสมควร จากการศกษาคราวๆ ในเรองสตปฏฐานตอไปน จะชวยใหเกดความเขาใจในความหมายของวปสสนาดขน ทงในแงสาระสาคญ ขอบเขตความกวางขวาง และความยดหยนในการปฏบต ตลอดจนโอกาสทจะฝกฝนปฏบต โดยสมพนธกบการดาเนนชวตของคนทวไป วาเปนไปไดและมประโยชนเพยงใด เปนตน อยางไรกตาม ในทน ไมไดมงอธบายเรองวปสสนาโดยตรง คงมงเพยงใหเขาใจวปสสนาเทาทมองเหนไดจากสาระสาคญของสต

ปฏฐานเทานน ๑ ท.ม. ๑๐/๒๗๓/๓๒๕; ม.ม. ๑๒/๑๓๑/๑๐๓

ม า า ( . . ต ต) ๓๒๑

ก) สตป าน ๔ โดยสงเขป

สตปฏ าน มใจความโดยสงเขป คอ:-๑. กายาน สสนา การพจารณากาย หรอตามดรทนกาย

๑.๑ า า า ต คอ ไปในทสงด นงขดสมาธ ตงสตกาหนดลมหายใจเขาออก โดยอาการตางๆ

๑.๒ า า คอ เมอยน เดน นง นอน หรอรางกายอยในอาการอยางไรๆ กรชดในอาการทเปนอยนนๆ

๑. ม คอ มสมปชญญะในการกระทาและความ

เคลอนไหวทกอยาง เชน การกาวเดน การเหลยวมอง การเหยยดมอ นงหมผา กน ดม เคยว ถายอจจาระ ปสสาวะ การตน การหลบ การพด การนง เปนตน

๑. ลม า คอ พจารณารางกายของตนตงแตศรษะจดปลายเทา ซงมสวนประกอบทไมสะอาดตางๆ มากมายมารวมๆ อยดวยกน

๑.๕ าตม า คอ พจารณารางกายของตน โดยใหเหนแยกประเภทเปนธาต ๔ แตละอยางๆ

๑.๖ า คอ มองเหนศพทอยในสภาพตางๆ กน โดยระยะเวลา ๙ ระยะ ตงแตตายใหมๆ ไปจนถงกระดกผ แลวในแตละกรณนน ใหยอนมานกถงรางกายของตน วากจะตองเปนเชนนนเหมอนกน

. เวทนาน สสนา การตามดรทนเวทนา คอเมอเกดความรสกสขกด ทกขกด เฉยๆ กด ทงทเปนชนดสามส และนรามส กรชดตามทเปนอยในขณะนนๆ

๓. าน สสนา การตามดรทนจต คอจตของตนในขณะนนๆ เปนอยางไร เชน มราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ งซาน เปนสมาธ หลดพน ยงไมหลดพน ฯลฯ กรชดตามทมนเปนอยในขณะนนๆ

พทธธรรม๓๒๒

. ธมมาน สสนา การตามดรทนธรรม คอ.๑ ๑ คอ รชดในขณะนนๆ วา นวรณ ๕ แตละอยางๆ ม

อยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนอกตอไปอยางไร รชดตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

.๒ คอ กาหนดรวาขนธ ๕ แตละอยาง คออะไร เกดขนไดอยางไร ดบไปไดอยางไร

. า ต คอ รชดในอายตนะภายในภายนอกแตละอยางๆ รชดในสญโญชนทเกดขนเพราะอาศยอายตนะนนๆ รชดวาสญโญชนทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนไดอกตอไปอยางไร

. ค๒ คอ รชดในขณะนนๆ วา โพชฌงค ๗ แตละอยางๆ มอยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว เจรญเตมบรบรณไดอยางไร

.๕ คอ รชดอรยสจ ๔ แตละอยางๆ ตามความเปนจรง วาคออะไร เปนอยางไร

ในตอนทายของทกขอทกลาวน มขอความอยางเดยวกนวาภกษพจารณาเหนกายในกายภายใน (=ของตนเอง) อยบาง พจารณา

เหนกายในกายภายนอก (=ของคนอน) อยบาง พจารณาเหนกายในกาย ทง

ภายในภายนอกอยบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมสนไปในกายอย

บาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนและความเสอมสนไปในกายอยบาง

กแล มสตปรากฏชดวา “กายมอย” เพยงพอเปนความร และพอสาหรบระลก

เทานน แลเธอเปนอยอยางไมองอาศย และไมยดมนสงใด ๆในโลก๓

๑ นวรณ (สงทกดกนขดขวางจตไมใหกาวหนา) คอ กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ (ความหดหงวงเหงา) อทธจจะกกกจจะ (ความ งซานกงวลใจ) วจกจฉา (ความสงสยแคลงใจ)

๒ โพช งค (องคแหงการตรสร) คอ สต ธรรมวจย วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา๓ คาวา “กาย” เปลยนเปน เวทนา จต และธรรม ตามแตกรณนนๆ

ม า า ( . . ต ต) ๓๒๓

ข) สาระสาค ของสตป าน

จากใจความยอของสตปฏฐานทแสดงไวแลวนน จะเหนวา สตปฏฐาน

(รวมทงวปสสนาดวย) ไมใชหลกการทจากดวาจะตองปลกตวหลบลไปนง

ปฏบตอยนอกสงคม หรอจาเพาะในกาลเวลาตอนใดตอนหนง โดยเหตนทานผรจงสนบสนนใหนามาปฏบตในชวตประจาวนทวไป

จากขอความในคาแสดงสตปฏฐานแตละขอขางตน จะเหนไดวา ใน

เวลาปฏบตนน ไมใชใชสตเพยงอยางเดยว แตมธรรมขออนๆ ควบอยดวย ธรรมทไมบงถงไว กคอสมาธ ซงจะมอยดวยอยางนอยในขนออนๆ พอใช

สาหรบการน๑ สวนธรรมทระบไวดวย ไดแก. อาตาป = มความเพยร (ไดแกองคมรรคขอ ๖ คอ มมา า าม

ซงหมายถงเพยรระวงปองกนและละความชว กบเพยรสรางและรกษาความด)๒. สมป าโน = มสมปชญญะ (คอตวปญญา ไดแก มมา )๓. สตมา = มสต (หมายถงสตทกาลงพดถงน คอ มมา ต)ขอนาสงเกตคอ สมปชาโน ซงแปลวามสมปชญญะ สมปชญญะน จะ

เหนไดวาเปนธรรมทมกปรากฏควบคกบสต สมปชญญะกคอปญญา ดงนน การฝกฝนในเรองสตนจงเปนสวนหนงในกระบวนการพฒนาปญญานนเอง

สม ช ะ หรอ า กคอ ความรความเขาใจตระหนกชดตอสงทสตกาหนดไวนน หรอตอการกระทาในกรณนนวา มความมงหมายอยางไร สงททานนเปนอยางไร ปฏบตตอมนอยางไร และไมเกดความหลงหรอความเขาใจผดใดๆ ขนมาในกรณนนๆ

ขอความตอไปทวา “กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได” แสดงถงทาททเปนผลจากการมสตสมปชญญะวา เปนกลาง เปนอสระ ไมถกกเลสผกพน ทงในแงตดใจอยากได และขดเคองเสยใจในกรณนนๆ

ขอความตอทายเหมอนๆ กนของทกขอทวา “มองเหนความเกด

ความเสอมสนไป” นน แสดงถงการพจารณาเขาใจตามหลกไตรลกษณ จาก ๑ เรยกวา ว สสนาสมาธ ทานจดไวในลาดบระหวาง ขณกสมาธ (สมาธชวขณะ) กบ อปจารสมาธ (สมาธทจวนจะแนวแน) า ๑

พทธธรรม๓๒๔

นน จงมทศนคตทเปนผลเกดขน คอการมองและรสกตอสงเหลานน ตามภาวะของมนเอง เชนทวา “กายมอย” เปนตน กหมายถงรบรความจรงของสงนนตามทเปนอยางนนของมนเอง โดยไมเอาความรสกสมมตและยดมนตางๆ เขาไปสวมใสใหมน วาเปนคน เปนตวตน เปนเขา เปนเรา หรอกายของเรา เปนตน

ทาทอยางนกคอทาทแหงความเปนอสระ ไมองอาศย คอไมขนตอสงนนสงน ทเปนปจจยภายนอก และไมยดมนสงตางๆ ในโลกดวยตณหาอปาทาน

การปฏบตตามแนวสตปฏฐานน นกศกษาฝายตะวนตกบางทานนาไป

เปรยบเทยบกบวธการแบบจตวเคราะหของจตแพทย (psychiatrist) สมย

ปจจบน และประเมนคณคาวาสตปฏฐานไดผลดกวา และใชประโยชนไดกวางขวางกวา เพราะทกคนสามารถปฏบตไดเอง และใชในยามปรกตเพอความมสขภาพจตทดไดดวย๑

อยางไรกตาม ในทนจะไมวจารณความเหนนน แตจะขอสรปสาระ

สาคญของการเจรญสตปฏฐานใหมอกแนวหนง ดงน

ก. กระบวนการปฏบต

๑. องคประกอบหรอสงทรวมอยในกระบวนการปฏบตน ม ๒ ฝาย คอายททา (ตวทาการ ทคอยกาหนดหรอคอยสงเกตตามดรทน) กบ ายท กทา

(สงทถกกาหนด หรอถกสงเกตตามดรทน)๒. องคประกอบฝายทถกทา หรอถกกาหนดตามดรทน กคอ สง

ธรรมดาสามญทมอยกบตวของทกคนนนเอง เชน รางกาย การเคลอนไหวของรางกาย ความรสกนกคดตางๆ เฉพาะทเปนปจจบน คอกาลงเกดขน เปนไปอยในขณะนนๆ

๓. องคประกอบฝายททา คอ คอยกาหนด คอยตามดรทน เปนค ม ล ต า ไดแก ส กบ สม ช ะ

ต เปนตวเกาะจบสงทจะพจารณาเอาไว ม คอตวปญญา ทรชดตอสงหรออาการทถกพจารณานนโดยตระหนกวา คออะไร เปนอยางไร ๑ ด N.P. Jacobson, Buddhism: the Religion of Analysis (lllinois: Southern lllinois University

Press, 1970), pp. 93-123 เปนตน

ม า า ( . . ต ต) ๓๒๕

มความมงหมายอยางไร เชน เมอกาหนดพจารณาการเคลอนไหวของรางกาย ขณะทเดน กรพรอมอยกบตววา กาลงเดน ไปไหน เปนตน และเขาใจสงนนหรอการกระทานนตามความเปนจรง โดยไมเอาความรสกชอบใจหรอไมชอบ

ใจเปนตนของตนเขาไปปะปนหรอปรงแตง

๔. อาการทกาหนดและตามดรทนนน เปนอยางทวา ใหรเหนตามทมนเปนในขณะนน คอ ด-เหน-เขาใจ วาอะไร กาลงเปนอยางไร ปรากฏผลอยางไรเทานน ไมเกดปฏกรยาใดๆ ในใจ ไมมการคดวจารณ ไมมการวนจฉยวา ดชว ถกผด เปนตน ไมใสความรสก ความโนมเอยงในใจ ความยดมนตางๆ ลงไปวา ถกใจ ไมถกใจ ชอบ ไมชอบ เพยงเหนเขาใจตามทมนเปน ของสงนน อาการนน แงนนๆ เองโดยเฉพาะ ไมสรางความคดผนวกวา ของเรา ของเขา ตวเรา ตวเขา นาย ก. นาย. ข. เปนตน

ต า ตามดเวทนาในใจของตนเอง ขณะนน มทกขเกดขน มความกงวลใจเกดขน กรวาทกขเกดขน ทกขนนเกดขนอยางไร กาลงจะหมดสนไปอยางไร กลายเปนเหมอนกบสนกไปกบการศกษาพจารณาวเคราะหทกขของตน และทกขนนจะไมมพษสงอะไรแกตวผพจารณาเลย เพราะเปนแตตวทกขเองลวนๆ ทกาลงเกดขน กาลงดบไป ไมมทกขของฉน ฉนเปนทกข ฯลฯ

แมแตความดความชวใดๆ กตามทมอย หรอปรากฏขนในจตใจขณะนนๆ กเขาเผชญหนามน ไมเลยงหน เขารบรตามดมนตามทมนเปนไป ตงแตมนปรากฏตวขน จนมนหมดไปเองตามเหตปจจย แลวกตามดสงอนตอไป

ทงน เปนทาททเปรยบไดกบแพทยทกาลงชาแหละตรวจดศพ หรอนกวทยาศาสตรทกาลงสงเกตดวตถทตนกาลงศกษา ไมใชทาทแบบผพพากษาท

กาลงพจารณาคดระหวางโจทกกบจาเลย เปนการดเหนแบบสภาววสย (objective) ไมใชสกวสย (subjective)

. ล องการปฏบต

. ในแงความบรสทธ เมอสตจบอยกบสงทกาหนดอยางเดยว และสมปชญญะรเขาใจสงนนตามทมนเปน ยอมเปนการควบคมกระแสการรบร

พทธธรรม๓๒๖

และความคดไวใหบรสทธ ไมมชองทกเลสตางๆ จะเกดขนได และในเมอมองเหนสงเหลานนเพยงแคตามทมนเปน ไมใสความรสก ไมสรางความคดคานงตามความโนมเอยงและความใฝใจตางๆ ทเปนสกวสย (subjective) ลงไป กยอมไมมความยดมนถอมนตางๆ ไมมชองทกเลสทงหลายเชนความโกรธจะ

เกดขนได เปนการกาจดอาสวะเกา และปองกนอาสวะใหมไมใหเกดขน๒. ในแงความเปนอสระ เมอมสภาพจตทบรสทธอยางในขอ ๑. แลว

กยอมมความเปนอสระดวย โดยจะไมหวนไหวไปตามอารมณตางๆ ทเขามากระทบ เพราะอารมณเหลานนถกใชเปนวตถสาหรบศกษาพจารณาแบบสภาววสย (objective) ไปหมด เมอไมถกแปลความหมายตามอานาจอาสวะทเปนสกวสย (subjective) สงเหลานนกไมมอทธพลตามสกวสยแกบคคลนน และพฤตกรรมตางๆ ของเขา จะหลดพนจากการถกบงคบดวยกเลสทเปนแรงขบหรอแรงจงใจไรสานกตางๆ (unconscious drives หรอ unconscious motivations) เขาจะเปนอยอยางทเรยกวา ไมองอาศย ไมยดมนสงใดในโลก

๓. ในแงป า เมออยในกระบวนการทางานของจตเชนน ปญญายอมทาหนาทไดผลดทสด เพราะจะไมถกเคลอบหรอหนเหไปดวยความรสก ความเอนเอยง และอคตตางๆ ทาใหรเหนตามทมนเปน คอ รตามความจรง

๔. ในแงความพนทกข เมอจตอยในภาวะตนตว เขาใจสงตางๆ ตามทมนเปน และคอยรกษาทาทของจตอยไดเชนน ความรสกเอนเอยงในทาง

บวกหรอลบตอสงนนๆ ทมใชเปนไปโดยเหตผลบรสทธ ยอมเกดขนไมได จงไมมความรสกทงในดานตดใครอยากได ( า) และดานขนหมองขดของใจ ( ม ) ปราศจากอาการกระวนกระวาย (anxiety) ตางๆ เปนภาวะจตทเรยกวาพนทกข มความปลอดโปรง โลงเบา ผองใส ผอนคลาย

ผลทกลาวมาทงหมดน ความจรงกสมพนธเปนอนเดยวกน เปนแต

แยกกลาวในแงตางๆ

เมอสรปตามแนวปฏจจสมปบาทและไตรลกษณ กไดความวา เดม

มนษยไมรวาตวตนทยดถอไว ไมมจรง เปนเพยงกระแสของรปธรรม

ม า า ( . . ต ต) ๓๒๗

นามธรรมสวนยอยจานวนมากมายทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอ

กน กาลงเกดขนและเสอมสลายเปลยนแปลงไปอยตลอดเวลาเมอไมรเชนน จงยดถอเอาความรสกนกคด ความปรารถนา ความเคย

ชน ทศนคต ความเชอ ความเหน การรบร เปนตน ในขณะนนๆ วาเปนตวตนของตน แลวตวตนนนกเปลยนแปลงเรอยไป รสกวาฉนเปนนน ฉนเปนน ฉนรสกอยางนน ฉนรสกอยางน ฯลฯ

การรสกวาตวฉนเปนอยางนนอยางน กคอการถกความรสกนกคด เปนตน ทเปนนามธรรมสวนยอยในขณะนนๆ หลอกเอา หรอเอาสงเหลานนมาสรางภาพหลอกขนนนเอง เมออยในภาวะถกหลอกเชนนน กคอการตงตนความคดทผดพลาด จงถกชกจงบงคบใหคดเหนรสกและทาการตางๆ ไปตามอานาจของสงทตนยดวาเปนตวตนในขณะนนๆ

ครนมาปฏบตตามหลกสตปฏฐานแลว กมองเหนรปธรรมนามธรรมแตละอยางทเปนสวนประกอบของกระแสนน กาลงเกดดบอยตามสภาวะของมน เมอวเคราะหสวนประกอบตางๆ ในกระแส แยกแยะออกมองเหนกระจาย

ออกไปเปนสวนๆ เปนขณะๆ มองเหนอาการทดาเนนสบตอกนเปนกระแสไปเรอยๆ แลว ยอมไมถกหลอกใหยดถอเอาสงนนๆ เปนตวตนของตน และสงเหลานนกหมดอานาจบงคบใหบคคลอยใตการชกจงของมน

ถาการมองเหนนเปนไปอยางลกซง สวางแจมชดเตมท กเปนภาวะท

เรยกวาความหลดพน ทาใหจตตงตนดาเนนในรปใหม เปนกระแสทบรสทธ

โปรงเบา เปนอสระ ไมมความเอนเอยงยดตดเงอนปมตางๆ ภายใน เกดเปนบคลกภาพใหม กลาวอกนยหนงวา เปนภาวะของจตทมสขภาพสมบรณ ดจรางกายทเรยกวามสขภาพสมบรณ เพราะองคอวยวะทกสวนปฏบตหนาทได

คลองเตมทตามปรกตของมน ในเมอไมมโรคเปนขอบกพรองอยเลยโดยนยน การปฏบตตามหลกสตปฏฐานจงเปนวธการชาระลางอาการ

เปนโรคตางๆ ทมในจต กาจดสงทเปนเงอนปมเปนอปสรรคถวงขดขวางการทางานของจตใหหมดไป ทาใหใจปลอดโปรง พรอมทจะดารงชวตอย เผชญและจดการกบสงทงหลายในโลกดวยความเขมแขงและสดชนตอไป

พทธธรรม๓๒๘

ส าพกาย-ส าพใจ

เรองทไดอธบายมา อาจสรปดวยพทธพจนดงตอไปนภกษทงหลาย โรคมอย ๒ ชนดดงน คอ โรคทางกาย ๑ โรคทางใจ ๑ สตว

ทงหลายทยนยนไดวา ตนไมมโรคทางกายเลย ตลอดเวลาทงป กมปรากฏ

อย ผทยนยนไดวา ตนไมมโรคทางกายเลย ตลอดเวลา ๒ ป ... ๓ ป ... ๔ ป ...

๑๐ ป ... ๒๐ ป ... ๓๐ ป ... ๔๐ ป ... ๕๐ ป ... ๑๐๐ ป ... กมปรากฏอย แต

สตวทยนยนไดวา ตนไมเปนโรคทางใจเลย แมชวเวลาเพยงครหนงนน หาได

ยากในโลก ยกเวนแตพระขณาสพ (ผสนอาสวะแลว) ทงหลาย๑

พระสารบตร: แนะทานคฤหบด อนทรยของทานผองใสนก สหนา ของ

ทานกสดใสเปลงปลง วนน ทานไดฟงธรรมกถาในทเฉพาะพระพกตรพระผม

พระภาคเจาแลวหรอ?

คฤหบดนกลบดา: พระคณเจาผเจรญ ไฉนจะไมเปนเชนนเลา วนน พระ

ผมพระภาคเจาทรงหลงนาอมฤตรดขาพเจาแลว ดวยธรรมกถา

พระสารบตร: พระผมพระภาคเจาทรงหลงอมฤตรดทาน ดวยธรรม-

กถาอยางไร?

คฤหบด: พระคณเจาผเจรญ ขาพเจาเขาไปเฝาพระผมพระภาค ถวาย

อภวาท นง ณ ทควรสวนหนงแลว ไดกราบทลวา :-

พระพทธเจาขา ขาพระองคชราแลว เปนคนแกเฒา ลวงกาลผานวยมา

นาน รางกายกมโรคเรารม เจบปวยอยเนอง ๆอนงเลา ขาพระองคมได(ม

โอกาส)เหนพระผมพระภาค และพระภกษทงหลาย ผชวยใหเจรญใจอยเปน

นตย ขอพระผมพระภาค ไดโปรดประทานโอวาทสงสอนขาพระองค ในขอ

ธรรมทจะเปนไปเพอประโยชน เพอความสข แกขาพระองค ตลอดกาลนาน

พระคณเจาผเจรญ พระผมพระภาคไดตรสกะขาพเจาวา: ถกแลว ทานคฤหบด เปนเชนนน อนรางกายน ยอมมโรครมเรา ดจดงวาฟองไข ซงผว

เปลอกหอหมไว กผใดทบรหารรางกายนอย จะยนยนวาตนไมมโรคเลย แม ๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๕๗/๑๙๑

ม า า ( . . ต ต) ๓๒

ชวครหนง จะมอะไรเลานอกจากความเขลา เพราะเหตฉะนนแล ทาน

คฤหบด ทานพงฝกใจวา “ถงกายของเราจะปวยออดแอดไป แตใจของเรา

จะไมปวยดวยเลย”

พระคณเจาผเจรญ พระผมพระภาคทรงหลงอมฤตรดขาพเจา ดวย

ธรรมกถา ดงนแล๑

๑ ส.ข. ๑๗/๒/๒

พทธธรรม๓๓๐

๘. สมมาสมาธ

สมมาสมาธ เปนองคมรรคขอสดทาย และเปนขอทมเนอหาสาหรบ

ศกษามาก เพราะเปนเรองของการฝกอบรมจตในขนลกซง เปนเรองละเอยดประณต ทงในแงทเปนเรองของจตอนเปนของละเอยด และในแงการปฏบตทมรายละเอยดกวางขวางซบซอน เปนจดบรรจบ หรอเปนสนามรวมของการปฏบต

ในการบรรยายเรองน เหนวา ถาจะแสดงเนอหาไปตามลาดบอยางในองคมรรคขอกอนๆ จะทาใหเขาใจยาก จงเปลยนมาใชวธสรปขอควรทราบ ใหเหนใจความไวกอน แลวจงแสดงเนอหาตอภายหลง

ความหมาย และระดบ องสมา

“สมาธ” แปลกนวา ความตงมนของจต หรอ ภาวะทจตแนวแนตอสงทกาหนด คาจากดความของสมาธทพบเสมอ คอ “ ตต คคตา”๑ หรอเรยก

สนๆ วา “เอกคค า” ซงแปลวา ภาวะทจตมอารมณเปนหนง คอ การทจตกาหนดแนวแนอยกบสงใดสงหนง ไม งซานหรอสายไป

สมา นน แบงไดเปน ๓ ระดบ คอ๒

๑. ณกสมาธ สมาธชวขณะ (momentary concentration) ซงคนสามญทวไปสามารถนามาใชประโยชน ในการปฏบตหนาทกจการงาน ในชวตประจาวน ใหไดผลด

. อ ารสมาธ สมาธเฉยดๆ หรอจวนจะแนวแน (neighbour-hood concentration)

๓. อ นาสมาธ สมาธทแนวแนแนบสนท (attainment concen- tration) สมาธในขนฌาน เปนสมาธระดบสงสด ซงถอวาเปนความสาเรจทตองการของการเจรญสมาธ

๑ one-pointedness of mind๒ ด สงคณ อ. ๒๐๗ เปนตน

ม า า ( . . ต ต) ๓๓๑

“สมมาสมาธ” ตามคาจากดความใน ต ตางๆ เจาะจงวาไดแก ฌาน ๔๑ อยางไรกด คาจากดความน ถอไดวาเปนการใหความหมายโดยยกหลกใหญเตมรปขนมาตงเปนแบบไว ใหรวาการปฏบตสมาธทถก จะตอง

ดาเนนไปในแนวน ดงทผปฏบตธรรมสามารถเจรญวปสสนาไดโดยใชสมาธ

เพยงขนตนๆ ทเรยกวา า มา ซงเปนสมาธในระดบเดยวกบขณก-สมาธ และอปจารสมาธ (ทานลาดบไวระหวางขณกสมาธกบอปจารสมาธ)๒

ลสาเรจในระดบตาง องการเจร สมา

การเจรญสมาธนน จะประณตขนไปเปนขนๆ โดยลาดบา ต ม มา า มา ล า “ าน” (absorption)

ฌานมหลายขน ยงเปนขนสงขนไป องคธรรมตางๆ ซงทาหนาท

ประกอบอยกบสมาธ กยงลดนอยลงไปาน

๓ โดยทวไปแบงเปน ๒ ระดบใหญๆ และแบงยอยออกไปอกระดบละ ๔ รวมเปน ๘ อยาง เรยกวา าน หรอสมาบต คอ

๑. ร าน ไดแก๑) ม า (ฌานท ๑) มองคประกอบ ๕ คอ วตก วจาร ปต สข

เอกคคตา๒) ต า (ฌานท ๒) มองคประกอบ ๓ คอ ปต สข เอกคคตา) ตต า (ฌานท ๓) มองคประกอบ ๒ คอ สข เอกคคตา) ตต า (ฌานท ๔) มองคประกอบ ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา

. อร าน ไดแก๑) า า า า ต (ฌานทกาหนดอากาศ-space อนอนนต)๒) า า ต (ฌานทกาหนดวญญาณอนอนนต)) า า ต (ฌานทกาหนดภาวะทไมมสงใดๆ)) า า า ต (ฌานทเขาถงภาวะมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช)

๑ เชน ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๙; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๕; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๕ เปนตน๒ ด ปฏส.อ. ๑๕๐๓ คาวา “ าน” ทใชทวไปโดยปรกต เมอไมระบระดบ มกหมายถง ร าน

พทธธรรม๓๓๒

การเพยรพยายามบาเพญสมาธ โดยใชวธการใดๆ กตาม เพอใหเกดผลสาเรจเชนนทานเรยกวา “สม ะ”

มนษยปถชนเพยรพยายามบาเพญสมาธเพยงใดกตาม ยอมไดผล

สาเรจอยางสงสดเพยงเทาน หมายความวา สมถะลวนๆ ยอมนาไปสภาวะจตทเปนสมาธไดสงสด ถง าน เพยงเนวสญญานาสญญายตนะ เทานน

แตทานผบรรลผลสาเรจควบทงฝายสมถะ และวปสสนา เปนพระ

อนาคามหรอพระอรหนต สามารถเขาถงภาวะทประณตสงสดอกขนหนง นบเปนขนท ๙ คอ ส าเวทย นโรธ

๑ หรอนโรธสมาบ เปนภาวะทสญญาและเวทนาดบ คอหยดปฏบตหนาท และเปนความสขขนสงสด

ว เจร สมา

การปฏบตเพอใหเกดสมาธ จนเปนผลสาเรจตางๆ อยางทกลาวแลวนน ยอมมวธการหรออบายสาหรบเหนยวนาสมาธมากมายหลายอยาง พระอรรถ

กถาจารยไดรวบรวมขอปฏบตทเปนวธการตางๆ เหลานวางไว มทงหมดถง ๔๐ อยาง คอ

๑. กสณ ๑๐ เปนการใชวตถภายนอกเขาชวย โดยการเพงเพอใหจตรวมเปนหนง วตถทใชเพง ไดแก ดน นา ไ ลม สเขยว สเหลอง สแดง สขาว อากาศ (ชองวาง) และแสงสวาง ซงจดทาขนเพอใหเหมาะกบการใชเพงโดยเฉพาะ

. อสภะ ๑๐ พจารณาซากศพในระยะตางๆ รวม ๑๐ ประเภท๓. อนส ๑๐ ระลกถงอารมณทสมควรชนดตางๆ เชน พระพทธคณ

พระธรรมคณ พระสง คณ ศล จาคะ เปนตน. อ ม า เจรญธรรมทเรยกวาพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา โดยใชวธแผไปอยางกวางขวางไมมขอบเขต

๕. อาหาเร กลส า ๑ กาหนดความเปนปฏกลในอาหาร. ธา วว าน ๑ กาหนดพจารณาธาต ๔

๗. อร กาหนดอารมณของอรปฌาน ๔ ๑ แปลวา ความดบแหงสญญาและเวทนา (cessation of ideation and feeling)

ม า า ( . . ต ต) ๓๓๓

วธปฏบต ๔๐ อยางน เรยกวา กรรม าน ๔๐๑ การปฏบตกรรมฐาน

เหลานตางกนโดยผลสาเรจ ทวธนนๆ สามารถใหเกดขน สงตา มากนอยกวากน และตางโดยความเหมาะสมแกผปฏบต ซงจะตองพจารณาเลอกใชให

เหมาะกบลกษณะนสยความโนมเอยงทแตกตางกนระหวางบคคล ทเรยกวา “จรยา”๒ ตางๆ เชน อสภะเหมาะสาหรบคนหนกทางราคะ เมตตาเหมาะ

สาหรบคนหนกในโทสะ เปนตน จรยา ม ๖ คอ

๑. ราค รยา ลกษณะนสยทหนกไปทางราคะ รกสวยรกงาม. โทส รยา ลกษณะนสยทหนกไปทางโทสะ ใจรอนหนหน

๓. โมห รยา ลกษณะนสยทหนกไปทางโมหะ มกหลงลม ซมงง. สทธา รยา ลกษณะนสยทมากดวยศรทธา ซาบซง เชองาย

๕. พทธ รยา ลกษณะนสยทหนกในปญญา คลองแคลว ชอบคดพจารณาเหตผล

. ว กก รยา ลกษณะนสยทมากดวยวตก ชอบครนคดกงวล

บคคลใดหนกในจรยาใด กเรยกวาเปน “จรต” นนๆ เชน ราคจรต โทสจรต เปนตน รายละเอยดเกยวกบวธปฏบตตางๆ และลกษณะนสยเหลาน เปนเรองทจะตองอธบายไวตางหาก

อบเ ตความสาค องสมา

ก) ประโย นทแท และ ลจากดของสมาธ

สมาธเปนองคธรรมทสาคญยงขอหนงกจรง แตกมขอบเขตความ

สาคญทพงตระหนกวา สมาธมความจาเปนแคไหนเพยงใด ในกระบวนการ

ปฏบต เพอเขาถงวมตต อนเปนจดหมายของพทธธรรม ขอบเขตความสาคญน อาจสรปดงน

๑ ด วสทธ. ๑/๑๔๙-๒๙๑ และ ๒/๑-๑๙๖๒ ด วสทธ. ๑/๑๒๗-๑๓๙

พทธธรรม๓๓๔

๑. มา ในการปฏบตเพอเขาถงจดหมายของพทธธรรมนน อยททา ห เหมาะแกงาน ซงจะนามาใชเปนททาการสาหรบใหปญญาปฏบตการอยางไดผลดทสด และสมาธทใชเพอการนกไมจาเปนตองถงขนสงสด

ในทางตรงขาม ลาพงสมาธอยางเดยว แมจะเจรญถงขนฌานสงสด หากไมกาวไปสขนการใชปญญาแลว ยอมไมสามารถทาใหถงจดหมายของ

พทธธรรมไดเปนอนขาด

๒. า ตา แมจะเปนภาวะจตทลกซง แตในเมอเปนผลของกระบวนการปฏบตทเรยกวาสมถะอยางเดยว กยงเปนเพยงโลกยเทา

นน จะนาไปปะปนกบจดหมายของพทธธรรมหาไดไม. ล ค า กลาวคอ ในภาวะแหงฌานทเปนผลสาเรจ

ของสมาธนน กเลสตางๆ สงบระงบไป จงเรยกวาเปนความหลดพนเหมอนกน แตความหลดพนนมชวคราวเฉพาะเมออยในภาวะนนเทานน และถอยกลบส

สภาพเดมได ไมยงยนแนนอน ทานจงเรยกความหลดพนชนดนวาเปน ล

ม (ความหลดพนขนโลกย) และ ม (ความหลดพนทกาเรบ คอเปลยนแปลงกลบกลายหายสญได)๑ และเปน ม มตต (ความหลดพนดวยขมไว คอ กเลสระงบไปเพราะกาลงสมาธขมไว เหมอนเอาแผนหนทบหญา ยกแผนหนออกเมอใด หญายอมกลบงอกงามขนไดใหม)

า า า ลา มา า

ในการปฏบตเพอเขาถงจดหมายของพทธธรรมนน องคธรรมหรอตวการสาคญทสดทเปนตวตดสนขนสดทาย จะตองเปน า และ

ปญญาทใชปฏบตการในขนน เรยกชอเฉพาะไดวา “ว สสนา”ดงนน การปฏบตจงตองกาวมาถงขนว สสนาดวยเสมอ

สวนสมาธ แมจะจาเปน แตอาจยดหยนเลอกใชขนใดขนหนงกได เรมแตขนตนๆ เรยกวา า มา (ทานแสดงไวในระดบเดยวกบ ขณกสมาธ และอปจารสมาธ า ๑)

๑ ข.ปฏ. ๓๑/๔๗๘/๓๖๑-๓๖๒

ม า า ( . . ต ต) ๓๓๕

ข) สมถะ-วปสสนา

โดยนยน วถแหงการเขาถงจดหมายแหงพทธธรรมนน แมจะมสาระ

สาคญวา ตองประกอบพรอมดวยองคมรรคทง ๘ ขอเหมอนกน แตกอาจแยกไดโดยวธปฏบตทเกยวของกบการใชสมาธ เหมอนเปน ๒ วถ หรอวธ คอ

๑. า ม า า า คอการปฏบตอยางทกลาวไวบาง

แลวในเรองสมมาสต เปนวธปฏบตทสตมบทบาทสาคญ คอ ใชสมาธแตเพยงขนตนๆ เทาทจาเปนสาหรบการปฏบต หรอใชสมาธเปนเพยงตวชวย แตใชสตเปนหลกสาคญ สาหรบยดจบหรอมดสงทตองการกาหนดไว ใหปญญา

ตรวจพจารณา นคอวธปฏบตทเรยกวา ว สสนา

แทจรงนน ในการปฏบตวธท ๑ น ม ม คอการใชสมาธขนตนๆ เทาทจาเปนแกการทางานของปญญาทเปนวปสสนา แตเพราะการฝก

ตามวธของสมถะไมปรากฏเดนออกมา เมอพด า กบวธท ๒ จงเรยกการปฏบตในวธท ๑ นวาเปนแบบ ว สสนาลวน

๒. า า มา เปนวธปฏบตทสมาธมบทบาทสาคญ คอบาเพญสมาธใหจตสงบแนวแน จนเขาถงภาวะทเรยกวา ฌาน หรอ มา ต

ขนตางๆ เสยกอน ทาใหจตดมดาแนนแ นอยกบสงทกาหนดนนๆ จนม

ความพรอมอยโดยตวของมนเอง ทจะใชปฏบตการตางๆ อยางทเรยกวาจต

นมนวล ควรแกการงาน โนมไปใชในกจทประสงคอยางไดผลดทสดในสภาพจตเชนน กเลสอาสวะตางๆ ซงตามปรกต งขนรบกวนและ

บบคนบงคบจตใจพลานอย กถกควบคมใหสงบนงอยในเขตจากด เหมอนผงธลทตกตะกอนในเวลานานง และมองเหนไดชดเพราะนาใส เหมาะสมอยางยงแกการทจะกาวตอไป สขนใชปญญาจดการกาจดตะกอนเหลานนใหหมดไป

โดยสนเชง การปฏบตในชนนทงหมดเรยกวาเปน สม ะ

ถาไมหยดเพยงน กจะกาวตอไปสขนใชปญญากาจดกเลสอาสวะให

หมดสนเชง คอ ขนว สสนา คลายกบในวธท ๑ แตกลาวตามหลกการวา ทาไดงายขนเพราะจตพรอมอยแลว

การปฏบตอยางน คอ วธทเรยกวาใชทงสม ะ และว สสนา

พทธธรรม๓๓๖

ค) เจโตวมตต-ป าวมตต; ป าวมต-อ โต าควมต

ผลสาเรจของการปฏบตตาม ๑ เรยกวา ป าวมตต คอ ความหลดพน (เปนอสระสนอาสวะ) ดวยปญญา

เมอปญญาวมตตเกดขน สมาธขนเบองตนทใชเปนฐานของการปฏบต

มาแตเรมแรก กจะมนคงและบรสทธสมบรณเขาควบคกบปญญา กลายเปนเจโตวมตต แตเจโตวมตตในกรณนไมโดดเดน เพราะเปนเพยงสมาธขนตนเทาทจาเปน ซงพวงมาดวยแตตน แลวพลอยถงจดสนสดบรบรณไปดวย

เพราะปญญาวมตตนน

ผลสาเรจของการปฏบตตาม ๒ แบงไดเปน ๒ ตอนต ทเปนผลสาเรจของสมถะ เรยกวา เจโตวมตต คอ ความหลดพน

(เปนอสระพนอานาจกเลส-ชวคราว-เพราะคมไวไดดวยกาลงสมาธ) ของจต และต ๒ ซงเปนขนสดทาย เรยกวา ป าวมตต เหมอนอยางวถแรก๑

เมอถงปญญาวมตตแลว เจโตวมตตทไดมากอนซงเสอมถอยได กจะพลอยมนคงสมบรณกลายเปนเจโตวมตตทไมกลบกลายอกตอไป

เมอแยกโดยบคคลผประสบผลสาเรจในการปฏบตตามวถทงสองน

๑. ผไดรบผลสาเรจตามวถแรก ซงมปญญาวมตตเดนชดออกหนาอยอยางเดยว เรยกวา “ าวม ” คอผหลดพนดวยปญญา

๒. สวนผไดรบผลสาเรจตามวถท ๒ เรยกวา “อภโ ภาควม ” คอผหลดพนทงสองสวน (ทงดวยสมาบตและอรยมรรค)

ขอทควรทราบเพมเตมและเนนไวเกยวกบวถทสอง คอ วถทใชทง

สมถะ และวปสสนา ซงผปฏบตไดผลสาเรจเปนอภโ ภาควม นน มวา๑. ผปฏบตตามวถน อาจประสบผลไดพเศษในระหวาง คอความสามารถตาง ๆ

ทเกดจากฌานสมาบตดวย โดยเฉพาะทเรยกวา อ า ซงม ๖ อยาง๒ คอ ๑ เ โ วม ทาใหจตพนจากอานาจราคะ (รวมถงโทสะ ซงสบเนองกนดวย) แตยงมไดกาจด โมหะ ซงเปนกเลสตนตอทสด จงจาเปนตองกาวไปสปญญาวมตตดวย สวน าวม ทาใหจตหลดพนจากโมหะ ซงเปนรากเหงาของราคะ (โลภะ) และโทสะดวยในตว จงใหสาเรจผลไดเดดขาดสนเชง

๒ ด วสทธ. ๒/๑๙๗-๒๘๔

ม า า ( . . ต ต) ๓๓๗

๑) อทธวธ (แสดงฤทธตางๆ ได- magical powers)) ทพพโส (หทพย- clairaudience หรอ divine ear)

๓) เ โ รย าณ (กาหนดใจหรอความคดผอนได- telepathy หรอ mind-reading)

) ทพพ ก หรอ า าณ (ตาทพย หรอ รการจตและอบตของสตวทงหลายตามกรรมของตน- divine eye หรอ clairvoyanceหรอ knowledge of the decease and rebirth of beings)

๕) พเพนวาสานสส าณ (การระลกชาตได- reminiscence of previous lives)

) อาสวก ย าณ (ญาณหยงรความสนอาสวะ- knowledge of the extinction of all cankers)

จะตองทราบวา ความรความสามารถพเศษ ทเปนผลไดในระหวาง ซงทานผเปนอภโตภาควมต(อาจจะ)สาเรจนน หมายถงอภ า ๕ ขอแรก อนเปนอภญญาขนโลกย ( ล า)

สวนอภญญา ขอท ๖ คอ อาสวก ย าณ ขอเดยว ซงเปน ล ตต -

า เปนผลสาเรจสดทายทเปนจดหมาย ทงของพระปญญาวมต และพระอภโตภาควมต อนใหสาเรจความเปนพทธะ และเปนพระอรหนต

ฉะนน ผปฏบตไมวาวถแรก หรอวถท ๒ คอ ไมวาจะเปนปญญาวมต หรออภโตภาควมต กตองไดบรรลอภญญา ขอท ๖ ทเปนโลกตตระ คอ อาสวกขยญาณ

แตทานผอภโตภาควมต อาจจะไดอภญญาขนโลกย ๕ ขอแรกดวยสวนทานผปญญาวมต (วถแรก) จะไดเพยงอภญญา ขอท ๖ คอความสน

อาสวะอยางเดยว ไมไดโลกยอภญญา ๕ ทเปนผลสาเรจพเศษอนเกดจากฌานโลกยอภญญา ๕ นน ฤาษโยคกอนพทธกาลไดกนมาแลวมากมายความเปนพทธะ ความเปนพระอรหนต ความเปนผประเสรฐ อยท

ความสนอาสวกเลสดวยอาสวกขยญาณ ซงทงพระปญญาวมต และพระอภโตภาควมต มเสมอเทากน

พทธธรรม๓๓๘

๒. ผปฏบตตามวถท ๒ จะตองปฏบตใหครบทง ๒ ขนของกระบวนการปฏบต

การปฏบตตามวถของสม ะอยางเดยว แมจะไดฌาน ไดสมาบตขนใดกตาม ตลอดจนสาเรจอภญญาขนโลกยทง ๕ ตาทพย หทพย อานใจผอนได มฤทธตางๆ กเปนไดแคฤาษโยคกอนพทธกาล ทพระโพธสตวเหนวามใชทางแลว จงเสดจปลกออกมา

ถาไมกาวหนาตอไปถงขนว สสนา หรอควบคไปกบวปสสนาดวยแลว จะไมสามารถเขาถงจดหมายของพทธธรรมเปนอนขาด

การใชสมา เพอประ ยชนตาง

การฝกอบรมเจรญสมาธนน ยอมมความมงหมายเพอประโยชนตางๆ กน ขอใหพจารณาตวอยางการใชประโยชน ดงน

“ภกษทงหลาย สมาธภาวนา (การเจรญสมาธ) ม ๔ อยาง ดงน คอ

๑. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอทฏฐ-

ธรรมสขวหาร (การอยเปนสขในปจจบน)

๒. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอการได

ญาณทสสนะ

๓. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอสตและ

สมปชญญะ

๔. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอความสนไปแหง

อาสวะทงหลาย”๑

นเปนตวอยางการใชประโยชนตางๆ จากการฝกอบรมสมาธ ๑ ไดแกการเจรญรปฌาณ ๔ ซงเปนวธเสวยความสขแบบหนง

ตามหลกทแบงความสขเปน ๑๐ ขน ประณตขนไปตามลาดบ คอ กามสข สขในรปฌาน ๔ ขน สขในอรปฌาน ๔ ขน และสขในนโรธสมาบต พระพทธเจาและพระอรหนตสวนมากนยมเจรญฌาน ๔ น ในโอกาสวาง เพอพกผอน ๑ อง.จตกก. ๒๑/๔๑/๕๗; ท.ปา. ๑๑/๒๓๓/๒๓๓

ม า า ( . . ต ต) ๓๓

อยางสขสบาย เรยกวา ทฏฐธรรมสขวหาร ๒ อรรถกถาอธบายวา หมายถงการไดทพยจกษ จงเปนตว

อยางการนาสมาธไปใช เพอผลทางความสามารถพเศษประเภทปาฏหารย

ตางๆ

มความหมายชดอยแลว คอการใชสมาธเพอประโยชนทางปญญา หรอเปนบาทฐาน

ของวปสสนาโดยตรง เพอบรรลจดหมายสงสด คอ ความหลดพนสนอาสวะความเขาใจในเรองประโยชนหรอความมงหมายในการเจรญสมาธน จะ

ชวยปองกนและกาจดความเขาใจผดพลาด เกยวกบเรองสมาธ และชวตของพระสง ในพระพทธศาสนาไดเปนอนมาก เชน ความเขาใจผดวาการบาเพญสมาธเปนเรองของการถอนตวไมเอาใจใสในกจการของสงคม หรอวาชวตพระสง เปนชวตทปลกตวโดยสนเชง ไมรบผดชอบตอสงคม เปนตน

ขอพจารณาตอไปน อาจเปนประโยชนในการปองกนและกาจดความ

เขาใจผดทกลาวแลวนน

สมาธ เปนวธการเพอเขาถงจดหมาย ไมใชตวจดหมาย ผเรมปฏบตอาจตองปลกตวออกไป มความเกยวของกบสงคมนอยเปนพเศษ เพอการปฏบตฝกอบรมชวงพเศษระยะเวลาหนง แลวจงออกมามบทบาท

ทางสงคมตามความเหมาะสมของตนตอไป

อกประการหนง การเจรญสมาธโดยทวไป กมใชจะตองมานงเจรญอยทงวนทงคน และวธปฏบตกมมากมาย เลอกใชไดตามความเหมาะสมกบจรยา เปนตนการดาเนนปฏปทาของพระสง ขนตอความถนด ความเหมาะสมของลกษณะนสย และความพอใจสวนตนดวย บางรปอาจพอใจและเหมาะสมทจะอยปา บางรปถงอยากไปอยปา กหาสมควรไม มตวอยางทพระพทธจาไมทรงอนญาตใหภกษบางรปไปปฏบตธรรมในปา๑ และแม

ภกษทอยปา ในทางพระวนยของสง กหาไดอนญาตใหตดขาดจาก ๑ ด อง.ทสก. ๒๔/๔๙/๒๑๖; ม.ม. ๑๒/๒๓๔-๒๔๒/๒๑๒-๒๑๔; ม.อ. ๑๔/๒๓๐/๑๖๒

พทธธรรม๓๔๐

ความรบผดชอบทางสงคมโดยสนเชงอยางฤาษชไพรไม๑

ประโยชนของสมาธและฌานทตองการในพทธธรรม กคอภาวะจตท

เรยกวา “นมนวล ควรแกงาน” ซงจะนามาใชเปนทปฏบตการของปญญาตอไปดงกลาวแลว สวนการใชสมาธและฌานเพอประโยชนอน

จากน ถอเปนผลไดพเศษ และบางกรณกลายเปนเรองไมพงประสงค ซงพระพทธเจาไมทรงสนบสนน

ตวอยางเชน ผใดบาเพญสมาธเพอตองการอทธปา หารย ผนนชอวา

ตงความดารผด อทธปาฏหารยนนอาจกอใหเกดผลรายไดมากมาย เสอมได และไมทาใหบรรลจดหมายของพทธธรรมไดเลย๒

สวนผใดปฏบตเพอจดหมายทางปญญา ผานทางวธสมาธ และได

อทธปาฏหารยดวย กถอเปนความสามารถพเศษทพลอยไดไปอยางไรกด แมในกรณปฏบตดวยความมงหมายทถกตอง แตตราบใดยงไมบรรลจดหมาย การไดอทธปาฏหารยยอมเปนอนตรายไดเสมอ เพราะเปนเหตใหเกดความหลงเพลน และความตดหมกมน ทงแกตนและคนอน เปนปลโพธอยางหนง และอาจเปนเหตพอกพนกเลสจน

ถวงใหดาเนนตอไปไมได หรอถงกบไถลออกจากทางพระพทธเจา แมจะทรงมอทธปาฏหารยมากมาย แตไมทรงสนบสนนการใชอทธปาฏหารย เพราะไมใชวถแหงปญญาและความหลดพนเปน

อสระ ตามพทธประวตจะเหนวา พระพทธเจาทรงใชอทธปาฏหารยในกรณทตองการาบผลาพองในฤทธ ใหหมดพยศ แลวสงบลง และ

พรอมทจะรบ งธรรม

สาหรบทานผฝกอบรมกาวหนาไปในมรรคแลว หรอสาเรจบรรลจด

หมายแลว มกนยมใชการเจรญสมาธขนฌาน เปนเครองพกผอนอยางเปนสขในโอกาสวาง เชน พระพทธองคเอง แมจะเสดจจารกสงสอน

๑ ใหพจารณาจากวนยบญญต เกยวกบความสมพนธระหวางพระสง กบคฤหสถในดานการเลยงชพ เปนตน และบทบญญตใหพระภกษทกรป มสวนรวมและตองรวมในการปกครองหรอกจการของหมคณะ เปนตน

๒ ขอใหนกถงกรณของพระเทวทต และนกบวชกอนสมยพทธกาล

ม า า ( . . ต ต) ๓๔๑

ประชาชนเปนอนมาก เกยวของกบคนทกชนวรรณะ และทรงปกครองคณะสง หมใหญ แตกทรงมพระคณสมบตอยางหนง คอ า ล

หมายความวา ทรงนยมฌาน ทรงพอพระทยเจรญฌานเปนทพกผอนในโอกาสวาง เชนเดยวกบพระสาวกเปนอนมาก อยางทเรยกวา ท ธรรมส วหาร คอเพอการอยเปนสขในปจจบน ทปรากฏวาทรงปลกพระองคไปอยในทสงดเปนเวลานานๆ ถง ๓ เดอน๑ เพอเจรญสมาธ กเคยมการนยมหาความสขจากฌาน หรอเสวยสขในสมาธ บคคลใดจะทาแค

ไหนเพยงใด ยอมเปนเสรภาพสวนบคคล แตสาหรบผยงปฏบต ยงไมบรรลจดหมาย หากตดชอบเพลนมากไป อาจกลายเปนความประมาท ทกดกนหรอทาลายความกาวหนาในการปฏบต และอาจเปนเหตละเลยความรบผดชอบตอสวนรวม ซงถกถอเปนเหตตาหนได ถงแมจะเปนความตดหมกมนในขนประณตกตาม

อกทงระบบชวตของภกษสง ในพระพทธศาสนา วาตามหลกบท

บญญตในทางวนย ยอมถอเอาความรบผดชอบตอสง คอสวนรวม

เปนหลกสาคญ ความเจรญรงเรองกด ความเสอมโทรมกด ความตงอยไดและไมไดกด ของสง ะ ยอมขนอยกบความเอาใจใสรบผดชอบตอสวนรวมนน เปนขอสาคญประการหนง ดงจะเหนไดในภาควาดวยมชฌมาปฏปทาในแงประยกตตอไป

๑ ด ส.ม. ๑๙/๑๓๖๓/๔๑๒

บทเพมเตม๑

⌫ ⌫ ⌫ ⌫ ⌦ ⌫ (มรรคมองค สกขา ๓ าวนา ๔)

มนษยเปนสตวทประเสร ดวยการศกษา

ธรรมชาตพเศษทเปนสวนเฉพาะของมนษย คอ เปน ส วท ก ด จะพดวา ต า ต า หรอ ต ได กมความหมายอยางเดยวกน

จะเรยกวาเปนสตวพเศษกได คอแปลกจากสตวอน ในแงทวาสตวอนฝกไมได หรอฝกแทบไมได แตมนษยนฝกได และพรอมกนนนกเปน ส วท

อง กดวย

พดสนๆ วา มน ยเปนสตวทตอง ก ล ก ด

สตวอนแทบไมตองฝก เพราะมนอยไดดวยสญชาตญาณ เกดมาแลว

เรยนรจากพอแมนดหนอย ไมนานเลย มนกอยรอดได อยางลกววคลอดออกมาสกครหนง กลกขนเดนได ไปกบแมแลว ลกหานออกจากไขเชาวนนน พอ

สายหนอยกวงตามแมลงไปในสระนา วงได วายนาได หากนตามพอแมของมน

ได แตมนเรยนรไดนดเดยว แคพอกนอาหารเปนตน แลวกอยดวยสญชาตญาณไปจนตลอดชวต เกดมาอยางไรกตายไปอยางนน หมนเวยนกนตอไป ไมสามารถสรางโลกของมนตางหากจากโลกของธรรมชาต

แตมนษยนตอง ก ตองเรยนร ถาไมฝก ไมเรยนร กอยไมได ไมตองพดถงจะอยด แมแตรอดกอยไมได มนษยจงตองอยกบพอแมหรอผเลยง เปน ๑ หวขอน เขยนเพมใหม ในการพมพ ครงท ๑๐ เดอนสงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๔

ม า า ( . . ต ต) ๓๔๓

เวลานบสบป ระหวางนกตองฝกตองหดตองเรยนรไป แมแตกน นง นอน ขบถาย เดน พด ทกอยางตองฝกทงนน มองในแงนเหมอนเปนสตวทดอย

แตเมอมองในแงบวก วา ก ด เรยนรได กกลายเปนแงเดน คอ พอฝกเรมเรยนรแลว คราวนมนษยกเดนหนา มปญญาเพมพนขน พดได สอสารไดมความคดสรางสรรค ประดษฐอะไรๆ ได มความเจรญทงในทางนามธรรมและทางวตถธรรม สามารถพฒนาโลกของวตถ เกดเทคโนโลยตางๆ มศลปวทยาการ เกดเปนวฒนธรรม อารยธรรม จนกระทงเกดเปนโลกของมนษยซอนขนมา ทามกลางโลกของธรรมชาต

สตวอนอยางด ทฝกพเศษไดบาง เชน ชาง มา ลง เปนตน ก๑. ฝกตวเองไมได ตองใหมนษยฝกให๒. แมมนษยจะฝกให กฝกไดในขอบเขตจากดแตมนษยฝกตวเองได และฝกไดแทบไมมทสนสดการฝกศกษาพฒนาตน จงทาใหมนษยกลายเปนสตวทประเสรฐเลศสง

สด ซงเปนความเลศประเสรฐทสตวทงหลายอนไมมหลกความจรงนสอนวา มนษยมใชจะประเสรฐขนมาเองลอยๆ แต

ประเสรฐไดดวยการฝก ถาไมฝกแลวจะดอยกวาสตวดรจฉาน จะตาทรามยงกวา หรอไมกทาอะไรไมเปนเลย แมจะอยรอดกไมได

ความดเลศประเสรฐของมนษยนน จงอยทการเรยนรฝกศกษาพฒนาตนขนไป มนษยจะเอาดไมได ถาไมมการเรยนรฝกฝนพฒนาตน เพราะฉะนนจงตองพดใหเตมวา

“มน ยเปนสตวปร เสร ดวยการ ก”

ไมควรพดแควา มนษยเปนสตวประเสรฐ ซงเปนการพดทตกหลนบก

พรอง เพราะวามนษยน ตองฝกจงจะประเสรฐ ถาไมฝก กไมประเสรฐคาวา “ ก” น พดตามคาหลกแทๆ คอ สก า หรอศกษา ถาพดอยาง

สมยใหม กไดแกคาวา เรยนรและพฒนา พดรวมๆ กนไปวา เรยนรฝกหดพฒนา หรอเรยนรฝกศกษาพฒนา

พทธธรรม๓๔๔

ศกย าพ องมนษย คอจดเรม องพระพท ศาสนา

ความจรงแหงธรรมชาตของมนษยในขอทวา มนษยเปนสตวทฝกได น พระพทธศาสนาถอเปนหลกสาคญ ซงสมพนธกบความเปนพระศาสดาและ

การทรงทาหนาทของพระพทธเจา ดงทไดเนนไวในพทธคณบททวา

อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน

“เปนสารถฝกคนทควรฝก ผยอดเยยม เปนศาสดาของเทวะและ

มนษยทงหลาย” [ม.ม. ๑๒/๙๕/๖๗]

มพทธพจนมากมาย ทเนนยาหลกการฝกฝนพฒนาตนของมนษย และเราเตอน พรอมทงสงเสรมกาลงใจ ใหทกคนมงมนในการฝกศกษาพฒนาตนจนถงทสด เชน

วรมสสตรา ทนตา อาชานยา จ สนธวา

ก ชรา จ มหานาคา อตตทนโต ตโต วร

“อสดร สนธพ อาชาไนย กญชร และชางหลวง ฝกแลวลวนดเลศ แตคนทฝกตนแลวประเสรฐกวา(ทงหมด)นน” [ข.ธ. ๒๕/๓๓/๕๗]

ทนโต เสฏโฐ มนสเสส.

“ในหมมนษย ผประเสรฐสด คอคนทฝกแลว” [ข.ธ. ๒๕/๓๓/๕๗]

วชชาจรณสมปนโน โส เสฏโฐ เทวมานเส.

“ผถงพรอมดวยวชชาและจรยะ เปนผประเสรฐสด ทงในหมมนษยและมวลเทวา” [ส.น. ๑๖/๗๒๔/๓๓๑]

อตตา ห อตตโน นาโถ โก ห นาโถ ปโร สยา

อตตนา ห สทนเตน นาถ ลภต ทลลภ

“ตนแลเปนทพงของตน แทจรงนน คนอนใครเลาจะเปนทพงได มตนทฝกดแลวนนแหละ คอไดทพงซงหาไดยาก” [ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๖]

ม า า ( . . ต ต) ๓๔๕

มนสสภต สมพทธ อตตทนต๑ สมาหต . . .

เทวาป ต นมสสนต . . . . . . . .

“พระสมพทธเจา ทงทเปนมนษยนแหละ แตทรงฝกพระองคแลว มพระหฤทยซงอบรมถงทแลว แมเทพทงหลายกนอมนมสการ” [อง.ป จก. ๒๒/๓๑๔/๓๘๖]

คาถานเปนการใหกาลงใจแกมนษยวา มนษยทฝกแลวนน เลศ

ประเสรฐ จนกระทงแมแตเทวดาและพรหมกนอมนมสการความหมายทตองการในทน กคอ การมองมนษยวาเปนสตวทฝกได

และมความสามารถในการฝกตวเองไดจนถงทสด แตตองฝกจงจะเปนอยาง

นนได และกระตนเตอนใหเกดจตสานกตระหนกในการทจะตองปฏบตตาม

หลกแหงการศกษาฝกฝนพฒนาตนนน

ถาใชคาศพทสมยปจจบน กพดวา มนษยมศกยภาพสง มความ

สามารถทจะศกษาฝกตนไดจนถงขนเปนพทธะ

ศกยภาพนเรยกวา พ ซงแสดงวาจดเนนอยทปญญา เพราะโพธนน แปลวา ปญญาตรสร คอปญญาททาใหมนษยกลายเปนพทธะ

ในการศกษาตามหลกพทธศาสนาหรอการปฏบตธรรมนน สงสาคญท

จะตองมเปนจดเรมตน คอ ความเชอในโพธน ทเรยกวา พ ศรท า ซงถอวาเปนศรทธาพนฐาน

เมอมนษยเชอในปญญาททาใหมนษยเปนพทธะไดแลว เขากพรอมท

จะศกษาฝกฝนพฒนาตนตอไป

ตามทกลาวมานจะเหนวา คาวา โพธ นน ใหจดเนนทงในดานของศกย-ภาพทมนษยฝกไดจนถงทสด และในดานของปญญา ใหเหนวาแกนนาของ

การฝกศกษาพฒนานนอยทปญญา และศกยภาพสงสดกแสดงออกทปญญา เพราะตวแทนหรอจดศนยรวมของการพฒนาอยทปญญา

เพอจะใหโพธนปรากฏขนมา ทาบคคลใหกลายเปนพทธะ เราจงตองมกระบวนการฝกหรอพฒนาคน ทเรยกวาสก า ซงกคอ การศกษา ๑ ทนตะ มาจาก ทมะ ทแปลวา การฝก ซงเปนอกคาหนงทใชแทนสก าได ถาเปนคนผทจะตอง(ไดรบการ)ฝก เปน ทมมะ (อยางในบทพทธคณทยกมาใหดขางตน) ถาเปนคนทฝกหรอศกษาแลว เปน ทนตะ

พทธธรรม๓๔๖

สก า คอกระบวนการการศกษา ทฝกหรอพฒนามนษย ใหโพธปรากฏขน จนในทสดทาใหมนษยนนกลายเปนพทธะ

ชวตทด คอชวตทศกษา

เมอพฒนาคนดวย ตรสก า ชวตกกาว ปในอรยมรรคา

ชวตนนเปนอนเดยวกนกบการศกษา เพราะชวตคอการเปนอย และ

การทชวตเปนอยดาเนนไป กคอการทตองเคลอนไหว พบประสบการณใหมๆ และเจอสถานการณใหมๆ ซงจะตองรจก ตองเขาใจ ตองคด ตองปฏบตหรอจดการอยางใดอยางหนง หรอหาทางแกไขปญหาใหผานรอดหรอลลวงไป ทาใหตองมการเรยนร มการพจารณาแกปญหาตลอดเวลา ทงหมดนพดสนๆ กคอสก า หรอการ ก า

ดงนน เมอยงมชวตอย ถาจะเปนอยไดหรอจะเปนอยใหด กตองสกขาหรอศกษาตลอดเวลา พดไดวา ชวตคอการศก า หรอ ชวตทดคอชวตทมการศกษา มการเรยนร หรอมการฝกฝนพฒนาไปดวย

การศกษาตลอดชวตในความหมายทแท คออยางน ถาจะพดใหหนกแนน กตองวา “ชวต คอการศกษา”

พดอกอยางหนงวา การดาเนนชวตทด จะเปนชวตแหงสกขาไปในตว ชวตขาดการศกษาไมได ถาขาดการศกษากไมเปนชวตทด ทจะอยไดอยางด หรอแมแตจะอยใหรอดไปได

ตรงนเปนการประสานเปนอนเดยวกน า การศกษาพฒนามนษยหรอการเรยนรฝกฝนพฒนาคน ทเรยกวาสก า การดาเนนชวตทดของมนษย ทเรยกวามรรค คอการดาเนนชวตชนดทมการศกษาพฒนาชวตไปดวยในตว จงจะเปนชวตทด

สก า กคอการพฒนาตวเองของมนษย ใหดาเนนชวตไดดงามถก

ตอง ทาใหมวถชวตทเปนมรรคสวน มรรค กคอทางดาเนนชวต หรอวถชวตทถกตองดงามของมนษย

ซงเปนวถชวตแหงการเรยนรฝกฝนพฒนาตนคอสกขา

ม า า ( . . ต ต) ๓๔๗

มรรค สก า จงประสานเปนอนเดยวกนจงใหความหมายไดวา สก า/การศกษา คอการเรยนรทจะใหสามารถ

เปนอยไดอยางด หรอฝกใหสามารถมชวตทดเปนอนวา ชวตคอการศกษาน เปนของแนนอน แตปญหาอยทวาเราจะ

ศกษาเปนหรอไม ถาคนไมรจกศกษา กมชวตเปลาๆ หมายความวา พบ

ประสบการณใหมๆ กไมไดอะไร เจอสถานการณใหมๆ กไมรจะปฏบตอยางไรใหถกตอง ไมมการเรยนร ไมมการพฒนา ไมมการแกปญหา เปนชวตทเลอนลอย เปนชวตทไมด ไมมการศกษา ทางธรรมเรยกวา “พาล” แปลวา มชวตอยเพยงแคดวยลมหายใจเขาออก

เพราะมองความจรงอยางน ทางธรรมจงจดไวใหการศกษา กบชวตทดเปนเรองเดยวกน หรอตองไปดวยกน

ทานถอวา ชวตนเหมอนกบการเดนทางกาวไปๆ และในการเดนทางนนกพบอะไรใหมๆ อยเรอย จงเรยกวา “มรรค” หรอ “ ทา” แปลวา ทางดาเนนชวต หรอเรยกวา “ รย/ รยะ” แปลวา การดาเนนชวต

มรรค หรอ ทา จะเปนทางดาเนนชวต หรอวถชวตทด รยะ จะเปนการดาเนนชวตทด กตองมสก า คอการ ก า เรยนร และพฒนาตนเองตลอดเวลา ดงกลาวแลว

มรรคทถกตอง เรยกวา “อรยมรรค” (มรรคาอนประเสรฐ หรอทางดาเนนชวตทประเสรฐ) กเปนจรยะทด เรยกวา “พรหม รยะ” (จรยะอยางประเสรฐ หรอการดาเนนชวตทประเสรฐ) ซงกคอมรรค และจรยะ ทเกดจากสก า หรอประกอบดวยสก า

สก า ทจะใหเกดมรรค หรอจรยะอนประเสรฐ คอสกขาทเปนการฝกฝนพฒนาคนครบทง ๓ ดานของชวต ซงเรยกวา ตรสก า แปลวา การศกษาทง ๓ ทจะกลาวตอไป

พทธธรรม๓๔๘

ชวตม ๓ ดาน การ กศกษากตองประสานกน ๓ สวน

พฒนาคนแบบองครวม จงเปนเรอง รรมดา องการศกษา

ชวต และการดาเนนชวตของมนษยนน แยกไดเปน ๓ ดาน คอ๑. ดานสมพน กบสงแวดลอม การดาเนนชวตตองตดตอสอสาร

สมพนธกบโลก หรอสงแวดลอมนอกตว โดยใชก) ทวาร/ชองทางรบรและเสพความรสก๑ ทเรยกวา อนทรย คอ า

ห มก ลน กาย (รวม ดวยเปน ๖)ข) ทวาร/ชองทางทากรรม๒ คอ กาย วา า โดย ทา และพด (รวม -

คด ดวยเปน ๓)สงแวดลอมทมนษยตดตอสอสารสมพนธนน แยกไดเปน ๒ ประเภท คอ๑) สงแวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ตลอดจนสรรพสตว๒) สงแวดลอมทางวตถ หรอทางกายภาพ มนษยควรจะอยรวมกบเพอนมนษยและเพอนรวมโลกดวยด อยาง

เกอกลกน เปนสวนรวมทสรางสรรคของสงคม และปฏบตตอสงแวดลอมทางวตถ ตงตนแตการใชตา ห ด ง ทงดานการเรยนร และการเสพอารมณ ใหไดผลด รจกกนอย แสวงหา เสพบรโภคปจจย ๔ เปนตน อยางฉลาด ใหเปนคณแกตน แกสงคม และแกโลก อยางนอยไมใหเปนการเบยดเบยน

๒. ดานจตใจ ในการสมพนธกบสงแวดลอมหรอแสดงออกทกครง จะมการทางานของจตใจ และมองคประกอบดานจตเกยวของ เรมแตตองม

เจตนา ความจงใจ ตงใจ หรอเจตจานง และมแรงจงใจอยางใดอยางหนง

พรอมทงมความรสกสข หรอทกข สบาย หรอไมสบาย และปฏกรยาตอจากสข-ทกขนน เชน ชอบใจ หรอไมชอบใจ อยากจะได อยากจะเอา หรออยากจะหน หรออยากจะทาลาย ซงจะมผลชกนาพฤตกรรมทงหลาย ตงแตจะใหดอะไร หรอไมดอะไร จะพดอะไร จะพดกบใครวาอยางไร ฯลฯ

๑ เรยกโดยศพทวา สสทวาร หรอ สม สสทวาร หรอ สาททวาร๒ เรยกโดยศพทวา กรรมทวาร (กาย และ วาจา มคาเรยกเฉพาะอกวา โ นทวาร)

ม า า ( . . ต ต) ๓๔

๓. ดานป า ในการสมพนธกบสงแวดลอมหรอแสดงออกทกครง กตาม เมอมภาวะอาการทางจตใจอยางหนงอยางใด กตาม องคประกอบอกดานหนงของชวต คอ ความรความเขาใจ ความคด ความเชอถอ เปนตน ทเรยกรวมๆ วาดานปญญา กเขามาเกยวของ หรอมบทบาทดวย

เรมตงแตวา ถามปญญา กแสดงออกและมภาวะอาการทางจตอยางหนง ถาขาดปญญา กแสดงออกและมภาวะอาการทางจตอกอยางหนง เรามความร

ความเขาใจเรองนนแคไหน มความเชอ มทศนคต มความยดถออยางไร เรากแสดงออกหรอมองสงนน ไปตามแนวคด ความเขาใจ หรอแมกระทงคานยมอยางนน ทาใหชอบใจ ไมชอบใจ มสขมทกขไปตามนน และเมอเรามองเหน เราร เขาใจอยางไร แคไหน เรากแสดงออกหรอมพฤตกรรมของเรา ไปตามความรความเขาใจ และภายในขอบเขตของความรของเรานน

ถาปญญา ความร ความเขาใจเกดมากขน หรอเราคดเปน กทาใหเราปรบแกพฤตกรรมและจตใจของเราใหม เชน เจอประสบการณทไมด เรารสกไมชอบใจ พอไมชอบใจ กทกข แตถาเกดปญญาคดไดขนมาวา สงทไมดหรอไมชอบนน ถาเราเรยนร เรากไดความร พอมองในแงเรยนร กกลายเปนได ความไมชอบใจหายไป กลายเปนชอบสงทเคยไมชอบ พอไดความรกเกดความสข จากทกขกเปลยนเปนสข ปฏกรยาทแสดงออกมาทางพฤตกรรมกเปลยนไป

ในชวตประจาวน หรอในการประกอบอาชพการงาน เมอเจอคนหนาบง พดไมด ถาเรามองตามความชอบใจ-ไมชอบใจ ไมใชปญญา เรากโกรธ แตพอใชโยนโสมนสการ มองตามเหตปจจย คดถงความเปนไปไดแงตางๆ เชนวาเขาอาจจะมเรองทกข ไมสบายใจอย เพยงคดแคน ภาวะจตกอาจจะพลกเปลยนไปเลย จากโกรธกกลายเปนสงสาร อยากจะชวยเขาแกปญหา

ปญญาเปนตวชนา บอกทาง ใหแสงสวาง ขยายขอบเขต ปรบแกจตใจและพฤตกรรม และปลดปลอยใหหลดพน

หนาทสาคญของปญญา คอ ปลดปลอย ทาใหเปนอสระ ตวอยางงายๆเพยงแคไปทไหน เจออะไร ถาไมรวาคออะไร ไมรจะปฏบตตอมนอยางไร หรอพบปญหา ไมรวธแกไข จตใจกเกดความอดอด รสกบบคน ไมสบายใจ น

พทธธรรม๓๕๐

คอทกข แตพอปญญามา รวาอะไรเปนอะไร จะทาอยางไร กโลงทนท พฤต-กรรมตดตนอย พอปญญามา กไปได จตใจอดอนอย พอปญญามา กโลงไป

องคประกอบของชวต ๓ ดานน ทางานไปดวยกน ประสานกนไป และเปนเหตปจจยแกกน ไมแยกตางหากจากกน

การสมพนธกบโลกดวยอนทรยและพฤตกรรมทางกายวาจา (ดานท )

จะเปนไปอยางไร กขนตอเจตนา ภาวะและคณสมบตของจตใจ ( า ๒) และ

ทาไดภายในขอบเขตของปญญา ( า )

ความตงใจและความตองการเปนตน ของจตใจ (ดานท ๒) ตองอาศย

การสอทางอนทรยและพฤตกรรมกายวาจาเปนเครองสนอง ( า ๑) ตองถกกาหนดและจากดขอบเขตตลอดจนปรบเปลยนโดยความเชอถอ ความคดเหน และความรความเขาใจทมอยและทเพมหรอเปลยนไป ( า )

ปญญาจะทางานและจะพฒนาไดดหรอไม (ดานท ๓) ตองอาศยอนทรย

เชน ด ง อาศยกายเคลอนไหว เชน เดนไป จบ จด คน ฯลฯ ใชวาจาสอสารไถถาม ไดดโดยมทกษะแคไหน ( า ๑) ตองอาศยภาวะและคณสมบตของจตใจ

เชน ความสนใจ ใฝใจ ความมใจเขมแขงสปญหา ความขยนอดทน ความรอบคอบ มสต ความมใจสงบแนวแน มสมาธ หรอไมเพยงใด เปนตน ( า ๒)

นคอการดาเนนไปของชวต ทองคประกอบ ๓ ดานทางานไปดวยกน อาศยกน ประสานกน เปนปจจยแกกน ซงเปนความจรงของชวตนนตามธรรมดาของมน เปนเรองของธรรมชาต และจงเปนเหตผลทบอกอยในตววาทาไมจะตองแยกชวตหรอการดาเนนชวตเปน ๓ ดาน จะแบงมากหรอนอยกวานไมได

เมอชวตทดาเนนไปม ๓ ดานอยางน การศกษาทฝกคนใหดาเนนชวตไดด กตองฝกฝนพฒนาท ๓ ดานของชวตนน

ดงนน การฝกหรอศกษา คอ สก า จงแยกเปน ๓ สวน ดงทเรยกวา ตรสก า เพอฝกฝนพฒนา ๓ ดานของชวตนน ใหตรงกน แตเปนการพฒนาพรอมไปดวยกนอยางประสานเปนระบบสมพนธอนหนงอนเดยว

ม า า ( . . ต ต) ๓๕๑

ตรสก า: ระบบการศกษา งพฒนาชวตทดาเนน ปทงระบบ

ในระบบการดาเนนชวต ๓ ดาน ทกลาวแลวนน เมอศกษาฝกชวต ๓ ดานนนไปแคไหน กเปนอยดาเนนชวตทดไดเทานน ฝกอยางไร กไดอยางนน หรอสก าอยางไร กไดมรรคอยางนน

สก า คอการศกษา ทฝกอบรมพฒนาชวต ๓ ดานนน มดงน๑. สก า/การ ก ก า ดานสมพนธกบสงแวดลอม จะเปนสงแวด

ลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ตลอดจนสรรพสตว หรอสงแวดลอมทางวตถกตาม ดวยอนทรย (เชน ตา ห) หรอดวยกาย วาจา กตาม เรยกวา ศล (เรยกเตมวา อธสลสกขา)

๒. สก า/การ ก ก า ดาน เรยกวา สมา (เรยกเตมวา อธ

จตตสกขา)๓. สก า/การ ก ก า ดาน า เรยกวา ป า (เรยกเตมวา อธ

ป าสกขา)รวมความวา การฝกศกษานน ม ๓ อยาง เรยกวา สก า ๓ หรอ ตร

สก า คอ ล สมาธ า ซงพดดวยถอยคาของคนยคปจจบนวา เปนระบบการศกษาททาใหบคคลพฒนาอยางมบรณาการ และใหมนษยเปนองค

รวมทพฒนาอยางมดลยภาพ

เมอมองจากแงของสก า ๓ จะเหนความหมายของสกขาแตละอยาง ดงน

๑. ศล คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานการสมพนธตดตอปฏบตจดการกบสงแวดลอม ทงทางวตถและทางสงคม ทงดวยอนทรยตางๆ และดวยพฤตกรรมทางกาย-วาจา พดอกอยางหนงวา การมวถชวตทปลอดเวรภยไรการเบยดเบยน หรอการดาเนนชวตทเกอกลแกสงคม และแกโลก

๒. สมา คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานจต หรอระดบจตใจ ไดแกการพฒนาคณสมบตตางๆ ของจต ทง…

ในดานคณธรรม เชน เมตตา กรณา ความมไมตร ความเหนอกเหนใจ

พทธธรรม๓๕๒

ความเออเ อเผอแผ ความสภาพออนโยน ความเคารพ ความซอสตย ความกตญ

ในดานความสามารถของจต เชน ความเขมแขงมนคง ความเพยรพยายาม ความกลาหาญ ความขยน ความอดทน ความรบผดชอบ ความมงมนแนวแน ความมสต สมาธ และ

ในดานความสข เชน ความมปตอมใจ ความมปราโมทยราเรงเบกบานใจ ความสดชนผองใส ความรสกพอใจ

พดสนๆ วา พฒนาคณ าพ สมรรถ าพ และสข าพของจต

๓. ป า คอ สกขาหรอการศกษาทฝกหรอพฒนาในดานการรความจรง เรมตงแตความเชอทมเหตผล ความเหนทเขาสแนวทางของความเปนจรงการรจกหาความร การรจกคดพจารณา การรจกวนจฉย ไตรตรอง ทดลอง ตรวจสอบ ความรเขาใจ ความหยงรเหตผล การเขาถงความจรง การนาความรมาใชแกไขปญหา และคดการตางๆ ในทางเกอกลสรางสรรค

เฉพาะอยางยง เนนการรตรงตามความเปนจรง หรอรเหนตามทมน

เปน ตลอดจนรแจงความจรงทเปนสากลของสงทงปวง จนถงขนรเทาทน

ธรรมดาของโลกและชวต ททาใหมจตใจเปนอสระ ปลอดปญหา ไรทกข เขาถงอสรภาพโดยสมบรณ

หลกทง ๓ ประการแหง ตรสก า ทกลาวมาน เปนการศกษาทฝกคนใหเจรญพฒนาขนไปในองคประกอบทง ๓ ดานของชวตทดงาม ทไดกลาวแลวขางตน

ยาอกครงหนงวา การฝกศกษาทจะใหมชวตทดงาม เปนสกขา ชวตดงามทเกดจากการฝกศกษานน เปนมรรค

ระบบแหงสก า เรมดวยจดปรบพนทใหพรอมทจะทางาน กศกษา

ตรสก า เปนการศกษา ๓ ดาน ทพฒนาชวตไปพรอมกนทงระบบ แตถามองหยาบๆ เปนภาพใหญ กมองเหนเปนการฝกศกษาทดาเนนไปใน ๓ ดาน/ขนตอน ตามลาดบ (มองไดทงในแงประสานกนและเปนปจจยตอกน)

ม า า ( . . ต ต) ๓๕๓

ศล เปนเหมอนการจดปรบพนทและบรเวณแวดลอม ใหสะอาดหมดจดเรยบรอยราบรนแนนหนามนคง มสภาพทพรอมจะทางานไดคลองสะดวก

สมาธ เปนเหมอนการเตรยมตวของผทางานใหมเรยวแรงกาลงความ

ถนดจดเจนทพรอมจะลงมอทางาน

ป า เปนเหมอนอปกรณทจะใชทางานนนๆ ใหสาเรจเชน จะตดตนไม: ไดพนเหยยบยนทแนนหนามนคง ( ล) + มกาลงแขน

แขงแรงจบมดหรอขวานไดถนดมน ( มา ) + อปกรณคอมดหรอขวานทใชตดนน

ไดขนาดมคณภาพดและลบไวคมกรบ ( า)Æไดผลคอตดไมสาเรจโดยไมยาก

มา า มค าม

บานเรอนทอยททางาน ฝาผพนขรขระหลงคารว รอบอาคารถนนหนทางรกรงรง ทงเปนถนไมปลอดภย ( า ล) Æการจดแตงตงวางสงของเครองใช จะเตรยมตวอยหรอทางาน อดอดขดของ ไมพรอมไมสบายไมมนใจไปหมด ( า

มา ) Æการเปนอยและทางานคดการทงหลาย ไมอาจดาเนนไปไดดวยด ( า

า) Æชวตและงานไมสมฤทธลจดหมาย

เนองจากไตรสกขา เปนหลกใหญทครอบคลมธรรมภาคปฏบตทงหมด ในทนจงมใชโอกาสทจะอธบายหลกธรรมหมวดนไดมาก โดยเฉพาะขนสมาธและ

ปญญาทเปนธรรมละเอยดลกซง จะยงไมพดเพมเตมจากทไดอธบายไปแลว แตในขนศลจะพดเพมอกบาง เพราะเกยวของกบคนทวไปมาก และจะไดเปนตวอยางแสดงใหเหนความสมพนธระหวางสกขาทง ๓ ดานนนดวย

การฝกศกษาในขนศล มหลกปฏบตทสาคญ ๔ หมวด คอ๑

๑. วนย เปนเครองมอสาคญขนแรกทใชในการฝกขนศล มตงแตวนยแมบท๒ของชมชนใหญนอย ไปจนถงวนยสวนตวในชวตประจาวน ๑ ศล ๔ หมวดน ตามปกตทานแสดงไวเปนขอปฏบตของพระภกษ เรยกวา ปารสทธศล ๔ มชอทเรยงตามลาดบ คอ ๑. า โมก สงวรสล ๒. อนทรยสงวรสล ๓. อาชว ารสทธสล และ ๔. ยสนนสส สลหรอ ย เสวนสล (เชน วสทธ. ๑/๑๘–๕๖) ททานเรยงขอ ๓. ไวกอนขอ ๔. นน เหนไดวาเปนไปตามลาดบทเปนจรง คอ ขอ ๓. เปนเรองของปจจยปรเยสนา คอการแสวงหาปจจย ซงมากอนปจจยปฏ-เสวนา คอการเสพปจจย แตในทน มงใหคฤหสถนามาปฏบตใหเหมาะกบตนดวย โดยเรมตงแตวยเดก จงเรยกโดยชอทคนแกคนทวไป และเรยงอาชวะเปนขอสดทาย

๒ วนยแมบทของพระภกษ เรยกวา ภก า โมก (ภก า โมก กใช)

พทธธรรม๓๕๔

วนย คอการจดตงวางระบบระเบยบแบบแผนเกยวกบการดาเนนชวต

และการอยรวมกนของหมมนษย เพอจดปรบเตรยมสภาพชวตสงคมและสง

แวดลอม รวมทงลกษณะแหงความสมพนธตางๆ ใหอยในภาวะทเหมาะและพรอมทจะเปนอยปฏบตกจและดาเนนการตางๆ เพอกาวหนาไปอยางไดผลดทสด สจดหมายของชวต ของบคคล ขององคกร ของชมชน ตลอดจนของสงคมทงหมดไมวาในระดบใดๆ โดยเฉพาะสาคญทสด เพอเออโอกาสใหแตละบคคลฝกศกษาพฒนาชวตของเขาใหประณตประเสรฐ ทจะไดประโยชนสงสดทจะพงไดจากการทไดมชวตเปนอย

วนยพนฐานหรอขนตนสดของสงคมมนษย ไดแก ขอปฏบตทจะไมใหมการเบยดเบยนกน ๕ ประการ คอ

๑. เวนการทารายรางกายทาลายชวต๒. เวนการละเมดกรรมสทธในทรพยสน๓. เวนการประพฤตผดทางเพศและละเมดตอคครองของผอน๔. เวนการพดเทจใหรายหลอกลวง และ๕. เวนการเสพสรายาเมาสงเสพตด ททาลายสตสมปชญญะ แลวนาไปส

การกอกรรมชวตางๆ เรมแตคกคามความรสกมนคงปลอดภยของผรวมสงคมขอปฏบตพนฐานชดน ซงเรยกงายๆ วา ศล เปนหลกประกนทรกษา

สงคมใหมนคงปลอดภย เพยงพอทมนษยจะอยรวมกนเปนปกตสข และ

ดาเนนชวตทากจการตางๆ ใหเปนไปไดดวยดพอสมควร นบวาเปนวนยแมบทของคฤหสถ หรอของชาวโลกทงหมด

ไมควรมองวนยวาเปนการบบบงคบจากด แตพงเขาใจวาวนยเปนการ

จดสรรโอกาส หรอจดสรรสงแวดลอมหรอสภาวะทางกายภาพใหเออโอกาส แกการทจะดาเนนชวตและกจการตางๆ ใหไดผลดทสด ตงแตเรองงายๆ เชน การจดสงของเครองใชเตยงตงโตะเกาอในบานใหเปนทเปนทางทาใหหยบงาย

ใชคลองนงเดนยนนอนสะดวกสบาย การจดเตรยมวางสงเครองมอผาตด ของศลยแพทย การจดระเบยบจราจรบนทองถนน วนยของทหาร วนยของขาราชการ ตลอดจนจรรยาบรรณของวชาชพตางๆ

ม า า ( . . ต ต) ๓๕๕

ในวงกวาง ระบบเศรษฐกจ ระบบสงคม ระบบการเมองการปกครอง ตลอดจนแบบแผนทกอยางทอยตวกลายเปนวฒนธรรม รวมอยในความ

หมายของคาวา “วนย” ทงสนสาระของวนย คอ การอาศย(ความรใน)ธรรมคอความจรงของสงทง

หลายตามทมนเปนอย มาจดสรรตงวางระเบยบระบบตางๆ ขน เพอใหมนษยไดประโยชนสงสดจากธรรมคอความจรงนน

เพอใหบคคลจานวนมาก ไดประโยชนจากธรรมทพระองคไดตรสร พระพทธเจาจงทรงตงสง ะขน โดยจดวางระเบยบระบบตางๆ ภายในสง ะ

นน ใหผทสมครเขามา ไดมความเปนอย มวถชวต มกจหนาท มระบบการอยรวมกน การดาเนนกจการงาน การสมพนธกนเองและสมพนธกบบคคลภายนอกมวธแสวงหาจดสรรแบงปนและบรโภคปจจย ๔ และการจดสรรสภาพแวดลอมทกอยางทเออเกอกลเหมาะกน พรอมทงปดกนชองโหวโอกาสทจะกอเกอแก

การทเสอมเสยหาย ทาทกอยางใหอานวยโอกาสมากทสด แกการทแตละบคคลจะฝกศกษาพฒนาตน ใหเจรญในไตรสกขากาวหนาไปในมรรค และบรรลผลทพงไดจากชวตทดงามประเสรฐ เขาถงธรรมสงสด ทงวชชา วมตต วสทธ สนต นพพาน กบทงใหชมชนแหงสง ะนนเปนแหลงแผขยายธรรมและประโยชนสข

กวางขวางออกไปโดยรอบและทวไปในโลก นคอวนยของสง ะ

โดยนยน วนย จงเปนจดเรมตนในกระบวนการฝกศกษาพฒนามนษยเปนกระบวนการพนฐานในการฝกพฤตกรรมทด และจดสรรสภาพแวดลอม ทจะปองกนไมใหมพฤตกรรมทไมด แตใหเออตอการมพฤตกรรมทดทพง

ประสงค พรอมทงฝกคนใหคนกบพฤตกรรมทดจนพฤตกรรมเคยชนทดนน

กลายเปนพฤตกรรมเคยชนและเปนวถชวตของเขา ตลอดจนการจดระเบยบ

ระบบทงหลายทงปวงในสงคมมนษยเพอใหเกดผลเชนนน

เมอใดการฝกศกษาไดผล จนพฤตกรรมทดตามวนย กลายเปนพฤตกรรมเคยชน อยตว หรอเปนวถชวตของบคคล กเกดเปนศล

พทธธรรม๓๕๖

ชวตทง ๓ ดาน การศกษาทง ๓ น ประสานพรอม ปดวยกน

. อนทรยสงวร แปลตามแบบวา การสารวมอนทรย หมายถงการใชอนทรย เชน ตาด ห ง อยางมสต มใหถกความโลภ ความโกรธ ความแคนเคอง ความหลง ความรษยา เปนตน เขามาครอบงา แตใชใหเปน ใหไดประโยชน โดยเฉพาะใหเกดปญญา รความจรง และไดขอมลขาวสาร ทจะนาไปใชในการแกปญหาและทาการสรางสรรคตางๆ ตอไป

ควรทราบวา โดยสรป อนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ทาหนาท ๒ อยาง คอ๑) หนาทร คอรบรขอมลขาวสาร เชน ตาด รวาเปนอะไร วาเปน

นา กา เปนกลองถายรป เปนดอกไม ใบไมสเขยว สแดง สเหลอง รปรางยาวสนใหญเลก หไดยนเสยงวา ดง เบา เปนถอยคาสอสารวาอยางไร เปนตน

) หนาทรสก หรอรบความรสก พรอมกบรบรขอมลเรากมความรสกดวย บางทตวเดนกลบเปนความรสก เชน เหนแลวรสก

สบายหรอไมสบาย ถกตาไมถกตา สวยหรอนาเกลยด ถกหไมถกห เสยงนมนวลไพเราะหรอดงแสบแกวหราคาญ เปนตน

า า า า า เรยนร ศก า

า า า า า เสพ

พดสนๆ วา อนทรยทาหนาท ๒ อยาง คอ ศกษา กบ เสพถาจะใหชวตของเราพฒนา จะตองใชอนทรยเพอรหรอศกษาใหมากมนษยทไมพฒนา จะใชอนทรยเพอเสพความรสกเปนสวนใหญ บางท

แทบไมใชเพอการศกษาเลย เมอมงแตจะหาเสพความรสกทถกห ถกตา สวยงาม สนกสนานบนเทง เปนตน ชวตกวนวายอยกบการวงไลหาสงทชอบใจ

และดนรนหลกหนสงทไมชอบใจ วนเวยนอยแคความชอบใจ-ไมชอบใจ รก-ชง ตดใจ-เกลยดกลว หลงไหล-เบอหนาย แลวกฝากความสขความทกขของตนไวใหขนกบสงเสพบรโภค ซงเมอเวลาผานไป ชวตทไมไดฝกฝนพฒนา กตกตาดอยคา และไมมอะไรทจะใหแกโลกน หรอแกสงคม

ม า า ( . . ต ต) ๓๕๗

ถาไมมวหลงตดอยกบการหาเสพความรสก ทเปนไดแคนกบรโภค แตร

จกใชอนทรยเพอศกษา สนองความตองการรหรอความใฝร กจะใชตา ห

เปนตน ไปในทางการเรยนร และจะพฒนาไปเรอยๆ ปญญาจะเจรญงอกงามความใฝรใฝสรางสรรคจะเกดขน กลายเปนนกผลตนกสรางสรรค และจะไดพบกบความสขอยางใหมๆ ทพฒนาขยายขอบเขตและประณตยงขน พรอมกบ

ความใฝรใฝสรางสรรคทกาวหนาไป เปนผมชวตทดงาม และมคณคาแกสงคม

. ปจจยป เสวนา คอการเสพบรโภคปจจย ๔ รวมทงสงของเครองใชทงหลาย ตลอดจนเทคโนโลย

ศลในเรองน คอการฝกศกษาใหรจกใชสอยเสพบรโภคสงตางๆ ดวย

ปญญาทรเขาใจคณคาหรอประโยชนทแทจรงของสงนนๆ เรมตงแตอาหาร ก

พจารณารเขาใจความจรงวา รบประทานเพอเปนเครองหลอเลยงชวต ใหราง

กายมสขภาพแขงแรง ชวยใหสามารถดาเนนชวตทดงาม อยางทตรสไววา

ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ(นง

หม)จวร เทาทวา เพอปองกนความหนาว รอน สมผสแหงเหลอบ ยง ลม

แดด และสตวเลอยคลาน เทาทวา เพอปกปดอวยวะทควรละอาย

พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ(ฉน)อาหารบณฑบาต มใชเพอสนก ม

ใชเพอมวเมา มใชเพอสวยงาม มใชเพอเดนโก แตเสพ(ฉน) เทาทวา เพอให

รางกายนดารงอยได เพอยงชวตใหเปนไป เพอระงบความหว เพอเกอหนน

ชวตทประเสรฐ ดวยการปฏบตดงน เราจะกาจดเวทนาเกา (ความไมสบาย

เพราะความหว) เสยดวย จะไมใหเวทนาใหม (เชนความอดอด แนน จกเสยด) เกดขนดวย เรากจะมชวตดาเนนไป พรอมทงความไมมโทษ และ

ความอยผาสก๑

การบรโภคดวยปญญาอยางน ทานเรยกวาเปนการรจกประมาณในการบรโภค หรอการบรโภคพอด หรอกนพอด เปนการบรโภคทคมคา ได

ประโยชนอยางแทจรง ไมสนเปลอง ไมสญเปลา และไมเกดโทษ อยางทบาง

๑ ม.ม. ๑๒/๑๔/๑๗

พทธธรรม๓๕๘

คนกนมาก จายแพง แตกลบเปนโทษแกรางกายเมอจะซอหาหรอเสพบรโภคอะไรกตาม ควรฝกถามตวเองวา เราจะใช

มนเพออะไร ประโยชนทแทจรงของสงนคออะไร แลวซอหามาใชใหได

ประโยชนทแทจรงนน ไมบรโภคเพยงดวยตณหาและโมหะ เพยงแคตนเตน

เหนแกความโกเก เหมเหอไปตามกระแสคานยมเปนตน โดยไมไดใชปญญาเลยพงระลกไววา า ค ล ม คอ

เปนเครองเกอหนนการพฒนาชวตทดงาม ไมใชเปนจดหมายของชวต ชวตมใชจบทน ชวตไมใชอยแคน

เมอปฏบตถกตองตามหลกน กจะเปนคนทกนอยเปน เปนผมศลอกขอหนง

. สมมาอา วะ คอการหาเลยงชพโดยทางชอบธรรม ซงเปนศลขอสาคญอยางหนง เมอนามาจดเขาชดศล ๔ ขอน และเนนสาหรบพระภกษ ทานเรยกวา “อาชวปารสทธ” (ความบรสทธแหงอาชวะ) เปนเรองของความสจรตเกยวกบ า คอการแสวงหาปจจย (ตอเนองกบขอ ๓

า คอการใชสอยเสพบรโภคปจจย)ศลขอนในขนพนฐาน หมายถงการเวนจากมจฉาชพ ไมประกอบอาชพ

ทผดกฎหมาย ผดศลธรรม แตหาเลยงชพโดยทางสจรตวาโดยสาระ คอ ไมประกอบอาชพทเปนการเบยดเบยน กอความเดอด

รอนเสยหายแกชวตอน และแกสงคม หรอทจะทาชวต จตใจ และสงคมใหเสอมโทรมตกตา ดงนนสาหรบคฤหสถ จงมพทธพจนแสดง า

คอการคาขายทอบาสกไมพงประกอบ ๕ อยาง๑ ไดแก การคาอาวธ การคามนษย การคาสตวขายเพอ าเอาเนอ การคาของเมา (รวมทงสงเสพตดทงหลาย) และการคายาพษ

เมอเวนมจฉาชพ กประกอบสมมาชพ ซงเปนการงานทเปนไปเพอแกปญหาและชวยสรางสรรคเกอกลแกชวตและสงคมอยางใดอยางหนง อนจะทาใหเกดปตและความสขไดทกเวลา ไมวาระลกนกขนมาคราวใด กอมใจภมใจวาเราไดทาชวตใหมคณคาไมวางเปลา ซงจะเปนปจจยหนนใหเจรญกาวหนา ๑ อง.ป จก. ๒๒/๑๗๗/๒๓๓

ม า า ( . . ต ต) ๓๕

ยงขนไปในมรรค โดยเฉพาะระดบจตใจหรอสมาธสมมาชพ นอกจากเปนอาชพการงานทเปนประโยชนแกชวตและสงคม

แลว ยงเปนประโยชนในดานการศกษาพฒนาชวตของตนเองดวย ซงผทางานควรตงใจใชเปนโอกาสในการพฒนาตน เชน เปนแดนฝกฝนพฒนาทกษะ

ตางๆ ฝกกายวาจากรยามารยาท พฒนาความสามารถในการสอสารสมพนธกบเพอนมนษย ฝกความเขมแขงขยนอดทน ความมวนย ความรบผดชอบ ความมฉนทะ มสต และสมาธ พฒนาความสขในการทางาน และพฒนาดานปญญา เรยนรจากทกสงทกเรองทเกยวของเขามา คดคนแกไขปรบปรงการ

งาน และการแกปญหาตางๆทงน ในความหมายทลกลงไป การเลยงชวตดวยสมมาชพ ทานรวมถง

ความขยนหมนเพยร และการปฏบตใหไดผลดในการประกอบอาชพทสจรต เชน ทางานไมใหคงคางอากล เปนตน ดวย

อาชพการงานนน เปนกจกรรมทครองเวลาสวนใหญแหงชวตของเรา ถาผใดมโยนโสมนสการ คดถก ปฏบตถก ตออาชพการงานของตน นอกจากไดบาเพญประโยชนเปนอนมากแลว กจะไดประโยชนจากการงานนนๆ มากมาย ทาใหงานนนเปนสวนแหงสกขา เปนเครองฝกฝนพฒนาชวตของตนใหกาวไปในมรรคไดดวยด

การฝกศกษาในดานและในขนศล ๔ ประเภท ทกลาวมาน จะตองเอาใจใสใหความสาคญกนใหมาก เพราะเปนททรงตวปรากฏตวของวถชวตดงามท

เรยกวามรรค และเปนพนฐานของการกาวไปสสกขาคอการศกษาทสงขนไป ถาขาดพนฐานนแลว การศกษาขนตอไปกจะงอนแงนรวนเร เอาดไดยาก

สวนสกขาดานจตหรอสมาธ และดานปญญา ทเปนเรองลกละเอยด

กวางขวางมาก จะยงไมกลาวเพมจากทพดไปแลว

กอนจะผานไป มขอควรทาความเขาใจทสาคญในตอนน ๒ ประการ คอ. ในแง ตรสกขา ค าม า า ได

กลาวแลววา ชวตคนทง ๓ ดาน คอ การสมพนธกบโลก จตใจ และความร

พทธธรรม๓๖๐

ความคด ทางานประสานเปนปจจยแกกน ดงนน การฝกศกษาทง ๓ ดาน คอ ศล สมาธ และปญญา กจงดาเนนไปดวยกน

ทพดวา สกขา/ฝกศกษาขนศลน มใชหมายความวาเปนเรองของศล

อยางเดยว แตหมายความวา ศลเปนแดนหรอดานทเรากาลงเขามาปฏบตจดการหรอทาการฝกอยในตอนนขณะน แตตวทางานหรอองคธรรมททางานใน

การฝก กมครบทงศล สมาธ และปญญาถามองดใหด จะเหนชดวา ตวทางานสาคญๆ ในการฝกศลน กคอองค

ธรรมฝายจตหรอสมาธ และองคธรรมฝายปญญาดงายๆ กทศลขออนทรยสงวรนน ตวทางานหลกกคอสต ซงเปนองค

ธรรมฝายจตหรอหมวดสมาธ และถาการฝกศกษาตรงนถกตอง กปญญานนแหละททางานมาก มาใชประโยชนและเดนหนา

พดดวยภาษางายๆ วา ในขนศลน ธรรมฝายจต/สมาธ และปญญา มาทางานกบเรองรปธรรม ในแดนของศล เพอชวยกนฝกฝนพฒนาศล และในการทางานน ทงสมาธและปญญากฝกศกษาพฒนาตวมนเองไปดวย

ในขนหรอดานอนๆ กเชนเดยวกน ทงศล สมาธ และปญญา ตางกชวยกนรวมกนทางานประสานกนตามบทบาทของตนๆ

. ในแงมรรค ค ม ต า ต ขณะทมการฝก

ศกษาดวยไตรสกขานน ถามองเขาไปในชวตทดาเนนอยคอมรรคทรบผลจากการฝกศกษาของสกขา กจะเหนวา กระบวนธรรมของการดาเนนชวตกกาวไปตามปกตของมน โดยมปญญาในชอวาสมมาทฏฐเปนผนากระบวนของชวต

นนทง ๓ ดาน สมมาทฏฐนมองเหนรเขาใจอยางไรเทาไร กคดพดทาดาเนนชวตไปในแนวทางนนอยางนนและไดแคนน

แตเมอการฝกศกษาของไตรสกขาดาเนนไป ปญญาชอสมมาทฏฐนนกพฒนาตวมนเองดวยประสบการณทงหลายจากการฝกศกษานน เฉพาะอยาง

ยงดวยการทางานคดวจยสบคนไตรตรองของสมมาสงกปปะ ทาใหมองเหนร

เขาใจกวางลกชดเจนทวตลอดถงความจรงยงขนๆ แลวกจดปรบนากระบวน

ธรรมกาวหนาเปนมรรคทสมบรณใกลจดหมายยงขนๆ ไป

ม า า ( . . ต ต) ๓๖๑

การศกษาจะดาเนน ป มปจจยชวยเกอหนน

ขอยอนยาวา มรรค คอการดาเนนชวตหรอวถชวตทด แตจะดาเนนชวตดไดกตองมการฝกฝนพฒนา ดงนนจงตองมการฝกศกษาทเรยกวา สกขา

มรรค เปนจดหมายของ สกขา การทใหมไตรสกขา กเพอใหคนมชวตทเปนมรรค และกาวไปในมรรคนน

ดวยการฝกตามระบบแหงไตรสกขา องค ๘ ของมรรคจะเกดขนเปนคณ-สมบตของคน และเจรญพฒนา ทาใหมชวตด ทเปนมรรค และกาวไปในมรรคนน

อยางไรกด กระบวนการแหงสกขา มใชวาจะเรมขนมาและคบหนาไปเองลอยๆ แตตองอาศยปจจยเกอหนนหรอชวยกระตน

เนองจากปจจยทวานเปนตวนาเขาสสกขา จงจดวาอยในขนกอนมรรค และการนาเขาสสกขานเปนเรองสาคญมาก ดวยเหตนจงทาใหแบงกระบวน

การแหงการศกษาออกเปน ๒ ขนตอนใหญ คอ ขนนาเขาสสกขา และ ขนตรสกขา

๑. นนาสสก า หรอการศกษาจดตงขนกอนทจะเขาสไตรสกขา เรยกอกอยางหนงวา ขนกอนมรรค เพราะ

มรรค หรอเรยกใหเตมวามรรคมองค ๘ นน กคอ วถแหงการดาเนนชวต ทเกดจากการฝกศกษาตามหลกไตรสกขานนเอง

เมอมองในแงของมรรค กเรมจากสมมาท คอความเหนชอบ ซงเปนปญญาในระดบหนง

ปญญาในขนน เปนความเชอและความเขาใจในหลกการทวๆ ไป โดยเฉพาะความเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย หรอการถอหลกการแหง

เหตปจจย ซงเปนความเชอทเปนฐานสาคญของการศกษา ทจะทาใหมการ

พฒนาตอไปได เพราะเมอเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย พอมอะไรเกดขน กตองคดคนสบสาวหาเหตปจจย และตองปฏบตใหสอดคลองกบเหตปจจย การศกษากเดนหนา

ในทางตรงขาม ถามทฏฐความคดเหนเชอถอทผด กจะตดหนทางทจะ

พทธธรรม๓๖๒

พฒนาตอไป เชน ถาเชอวาสงทงหลายจะเปนอยางไรกเปนไปเองแลวแตโชค หรอเปนเพราะการดลบนดาล คนกไมตองศกษาพฒนาตน เพราะไมรจะ

พฒนาไปทาไม

ดงนน ในกระบวนการฝกศกษาพฒนาคน เมอเรมตนจงตองมปญญาอยบาง นนคอปญญาในระดบของความเชอในหลกการทถกตอง ซงเมอเชอ

แลวกจะนาไปสการศกษา

คราวน สงทตองพจารณาตอไป กคอ สมมาท ซงเปนฐานหรอเปนจดเรมใหคนมการศกษาพฒนาตอไปไดน จะเกดขนในตวบคคลไดอยางไร หรอทาอยางไรจะใหบคคลเกดมสมมาทฏฐ

ในเรองน พระพทธเจาไดตรสแสดง ปจจยแหงสมมาทฏ ๒ อยาง๑ คอ๑. ยภายนอก ไดแก ปรโตโ สะ

. ยภาย น ไดแก โยนโสมนสการตามหลกการน การมสมมาทฏฐอาจเรมจากปจจยภายนอก เชน พอแม

ครอาจารย ผใหญ หรอวฒนธรรม ซงทาใหบคคลไดรบอทธพลจากความเชอ แนวคด ความเขาใจ และภมธรรมภมปญญา ทถายทอดตอกนมา

ถาสงทไดรบจากการแนะนาสงสอนถายทอดมานนเปนสงทดงามถก

ตอง อยในแนวทางของเหตผล กเปนจดเรมของสมมาทฏฐ ทจะนาเขาส

กระแสการพฒนาหรอกระบวนการฝกศกษา ในกรณอยางน สมมาทฏฐเกดจากปจจยภายนอกทเรยกวา ปรโตโ สะ

ถาไมเชนนน บคคลอาจเขาสกระแสการศกษาพฒนาโดยเกดปญญาท

เรยกวาสมมาทฏฐนน ดวยการใชโยนโสมนสการ คอการรจกคด รจก

พจารณาดวยตนเอง

แตคนสวนใหญจะเขาสกระแสการศกษาพฒนาดวยปรโตโ สะ เพราะ

คนทมโยนโสมนสการแตแรกเรมนน หาไดยาก“ รโ โ สะ” แปลวา เสยงจากผอน คออทธพลจากภายนอก เปนคา

ทมความหมายกลางๆ คออาจจะดหรอชว ถกหรอผดกได ถาปรโตโ สะ นน ๑ อง.ทก. ๒๐/๓๗๑/๑๑๐

ม า า ( . . ต ต) ๓๖๓

เปนบคคลทด เราเรยกวา กลยาณมตร ซงเปนปรโตโ สะชนดทมคณภาพโดย

เฉพาะทไดเลอกสรรกลนกรองแลว เพอใหมาทางานในดานการศกษาถาบคคลและสถาบนทมบทบาทสาคญมากในสงคม เชน พอแม คร

อาจารย สอมวลชน และองคกรทางวฒนธรรม เปนปรโตโ สะทด คอเปนกลยาณมตร กจะนาเดกไปสสมมาทฏฐ ซงเปนฐานของการพฒนาตอไป

อยางไรกตาม คนทพฒนาดแลวจะมคณสมบตทสาคญ คอ พง น ด

โดยมอสรภาพ แตคณสมบตนจะเกดขนตอเมอเขารจกใชปจจยภายใน เพราะถาเขายงตองอาศยปจจยภายนอก กคอ การทยงตองพงพา ยงไมเปนอสระจงยงไมสามารถพงตนเองได ดงนน า

แตเราอาศยปจจยภายนอกมาเปนสอในเบองตน เพอชวยชกนาใหผ

เรยนสามารถใชโยนโสมนสการ ทเปนปจจยภายในของตวเขาเองเมอรหลกนแลว เรากดาเนนการพฒนากลยาณมตรขนมาชวยชกนาคน

ใหรจกใชโยนโสมนสการ

นอกจากปรโตโ สะทเปนกลยาณมตร และโยนโสมนสการ ซงเปนองคประกอบหลก ๒ อยางนแลว ยงมองคประกอบเสรมทชวยเกอหนนในขนกอนเขาสมรรคอก ๕ อยาง จงรวมทงหมดม ๗ ประการ

องคธรรมเกอหนนทง ๗ ทกลาวมานน มชอเรยกวาบพนมต องมรรค๑

เพราะเปนเครองหมายบงบอกลวงหนาถงการทมรรคจะเกดขน หรอเปนจด

เรมทจะนาเขาสมรรค อาจเรยกเปนภาษางายๆ วา แสงเงนแสงทองของ(วถ)ชวตทดงาม หรอเรยกในแงสกขาวา รงอรณของการศกษา ดงน

๑. กลยาณม า (ม ล า มต = สวง หลงปญญา ล บบอยางทด)

ไดแก รโ โ สะทด ซงเปนปจจยภายนอก ทไดกลาวแลว. ลสม ทา ( า ล ม=มวนยเปน านของการพฒนาชวต)

คอ ประพฤตด มวนย มระเบยบในการดาเนนชวต ตงอยในความสจรต และมความสมพนธทางสงคมทดทเกอกล

๑ ข.ม. ๑๙/๑๒๙-๑๓๗/๓๖–๓๗ (คาแปลแบบชวยจา นามาจากหนงสอ ม ต พ.ศ. ๒๕๔๒)

พทธธรรม๓๖๔

๓. ฉนทสม ทา ( า ม=มจต จ ร สรางสรรค) คอ พอใจใฝรกในความร อยากรใหจรง และปรารถนาจะทาสงทงหลายใหดงาม๑

. อ สม ทา ( าต ม=มงมน กตนเตมสดภาว ทความ

เปนคนจ หถง ด) คอการทาตนใหถงความสมบรณแหงศกยภาพของความ

เปนมนษย โดยมจตสานกในการทจะฝกฝนพฒนาตนอยเสมอ๕. ท สม ทา ( า ม=ถอหลกเหตปจจยมองอ ร ตาม

เหต ล ล) คอ มความเชอทมเหตผล ถอหลกความเปนไปตามเหตปจจย. อ มาทสม ทา ( าค าม ม มา ม=ตงตนอย นความ

มปร มาท) คอ มสตครองตว เปนคนกระตอรอรน ไมเฉอยชา ไมปลอยปละละเลย โดยเฉพาะมจตสานกตระหนกในความเปลยนแปลง ซงทาใหเหนคณคาของกาลเวลา และรจกใชเวลาใหเปนประโยชน

๗. โยนโสมนสการสม ทา ( า ม า ม=ฉลาดคด

ยบคาย ห ดปร โยชน ล ความจรง) รจกคด รจกพจารณา มองเปน คดเปน เหนสงทงหลายตามทมนเปนไป ในระบบความสมพนธแหงเหตปจจย รจก

สอบสวนสบคนวเคราะหวจย ใหเหนความจรง หรอใหเหนแงดานทจะทาให

เปนประโยชน สามารถแกไขปญหาและจดทาดาเนนการตางๆ ใหสาเรจได

ดวยวธการแหงปญญา ทจะทาใหพงตนเองและเปนทพงของคนอนได

ในการศกษานน ปจจยตวแรก คอกลยาณม ร อาจชวยชกนา หรอกระตนใหเกดปจจยตวอน ตงแตตวท ๒ จนถงตวท ๗

การทจะมกลยาณมตรนน จดแยกไดเปนการพฒนา ๒ ขนตอน กลยาณมตรนนเกดจากผอนหรอสงคมจดให ซงจะทาใหเดก

อยในภาวะทเปนผรบและยงมการพงพามาก

เมอเดกพฒนามากขน คอรจกใชโยนโสมนสการแลว เดกจะ

๑ ฉนทะ เปนธรรมทสาคญยงอยางหนง มความหมายเปนภาษาบาลวา “กตตกมยตา” แปลวา ความเปนผใครเพอจะทา คอ ตองการทา หรออยากทา ไดแกการมความปรารถนาดตอทกสงทกอยางทพบเหนเกยวของ และอยากจะทาใหสงนนๆ ดงามสมบรณเตมตามภาวะทดทสดของมน ฉนทะ เปนธรรมทพฒนาโดยอาศยปญญา และพงพฒนาขนมาแทนท หรออยางนอยใหดลกบ ณหา (ความอยากเกยวกบตวตน เชน อยากได อยากเสพ อยากเปน อยากคงอยตลอดไป อยากสญสลายหรออยากทาลาย)

ม า า ( . . ต ต) ๓๖๕

มองเหนคณคาของแหลงความร และนยมแบบอยางทด แลวเลอกหา

กลยาณมตรเอง โดยรจกปรกษาไตถาม เลอกอานหนงสอ เลอกชมรายการโทรทศนทดมประโยชน เปนตน

พฒนาการในขนทเดกเปนฝายเลอกคบหากลยาณมตรเองน เปนความหมายของความมกลยาณมตรทตองการในทน และเมอถงขนนแลว เดกจะทาหนาทเปนกลยาณมตรของผอนไดดวย อนนบเปนจดสาคญของการทจะเปนผมสวนรวมในการสรางสรรคและพฒนาสงคม

ถาบคคลมปจจย ๗ ขอนแลว กเชอมนไดวาเขาจะมชวตทดงาม และกระบวนการศกษาจะเกดขนอยางแนนอน เพราะปจจยเหลานเปนสวนขยาย

ของมรรค หรอของไตรสกขานนเอง ทยนออกมาเชอมตอเพอรบหรอดงคน

เขาสกระบวนการฝกศกษาพฒนา โดยเปนทงตวชกนาเขาสไตรสกขา และเปนตวเรง และคอยเสรมใหการฝกศกษาของไตรสกขาเดนหนาไปดวยด

การศกษา[ ⌫ ]จดตง ตอง มบดบงการศกษาทแท องชวต

การศกษาทจดทากนอยางเปนงานเปนการ เปนกจการของรฐของสงคมกคอการยอมรบความสาคญและดาเนนการในขนของ ปจจยขอท คอ

ความมกลยาณม ร ทเปน ปจจย ายนอก นนเอง

ปจจยขอ นเปนเรองใหญ มความสาคญมาก รฐหรอสงคมนนเองทาหนาทเปนกลยาณมตร ดวยการจดสรรและจดเตรยมบคลากรทจะดาเนนบทบาท

ของกลยาณม ร เชน ครอาจารย ผบรหาร พรอมทงอปกรณ และปจจยเกอหนนตางๆ ถงกบตองจดเปนองคกรใหญโต ใชจายงบประมาณมากมาย

ถาไดกลยาณมตรทด มคณสมบตทเหมาะ และมความรเขาใจชดเจนในกระบวนการของการศกษา สานกตระหนกตอหนาทและบทบาทของตนใน

กระบวนการแหงสกขานน มเมตตา ปรารถนาดตอชวตของผเรยนดวยใจจรง และพรอมทจะทาหนาทของกลยาณมตร กจการการศกษาของสงคมกจะ

ประสบความสาเรจดวยด

ดงนน การสรางสรรจดเตรยมกลยาณมตรจงเปนงานใหญทสาคญยง

พทธธรรม๓๖๖

ซงควรดาเนนการใหถกตอง อยางจรงจง ดวยความไมประมาทอยางไรกด จะตองระลกตระหนกไวตลอดเวลาวา การพยายามจดให

มปรโตโ สะทด ดวยการวางระบบองคกรและบคลากรกลยาณมตรขนทงหมดนแมจะเปนกจการทางสงคมทจาเปนและสาคญอยางยง และแมจะทาอยางด

เลศเพยงใด กอยในขนของการนาเขาสการศกษา เปนขนตอนกอนมรรค และเปนเรองของปจจยภายนอกทงนน พดสนๆ วาเปน การศกษาจดตง

การศกษาจดตง กคอ กระบวนการชวยชกนาคนเขาสการศกษา โดยการดาเนนงานของกลยาณมตร

ในกระบวนการศกษาจดตงน ผทาหนาทเปนกลยาณม ร และผทางานในระบบจดสรร รโ โ สกรรม/ รโ โ สการ ทงหมด พงระลกตระหนก

ตอหลกการสาคญบางอยาง เพอความมนใจในการทจะปฏบตใหถกตอง และปองกนความผดพลาด ดงตอไปน

ล า กระบวนการแหงการศกษาดาเนนไปในตวบคคล โดยสมพนธกบโลก/สงแวดลอม/ปจจยภายนอก ทงในแงรบเขา แสดงออก และปฏสมพนธ

สาหรบคนสวนใหญ กระบวนการแหงการศกษาอาศยการโนมนาและ

เกอหนนของปจจยภายนอกเปนอยางมาก ถามแตปจจยภายนอกทไมเออ คนอาจจะหมกจมตดอยในกระบวนการเสพความรสก และไมเขาสการศกษา เราจงจดสรรปจจยภายนอก ทจะโนมนาและเกอหนนปจจยภายในทดใหพฒนา

ขนมา ซงจะนาเขาเขาสการศกษา และกาวไปในทางชวตทเปนมรรค ค ามม มา เราจดสรรและเปนปจจยภายนอกในฐานะ

กลยาณมตร ทจะโนมนาใหปจจยภายในทดพฒนาขนมาในตวเขาเอง และเกอหนนใหกระบวนการแหงการศกษาในตวของเขา พาเขากาวไปในมรรค

พดสนๆ วา ตวเราทเปนปจจยภายนอกน จะตองตอหรอจดไ ปจจย

ภายในของเขาขนมาใหได ความสาเรจอยทเขาเกดมปจจยภายใน (โยนโส-

มนสการ และบพนมตแหงมรรคขออนๆ อก ๕) ซงจะนาเขาเขาสกระบวนการแหงการศกษา (ศล สมาธ ปญญา) ททาใหเขากาวไปในมรรค ดวยตวเขาเอง

ต า ระลกตระหนกชดตอตาแหนงหนาทของตนใน

ม า า ( . . ต ต) ๓๖๗

ฐานะกลยาณมตร/ปจจยภายนอก ทจะชวย(โนมนาเกอหนน)ใหเขาศกษา สกขาอยทตวเขา มรรคอยในชวตของเขา เราตองจดสรรและเปนปจจยภาย

นอกทดทสด

แตปจจยภายนอกทวา “ดทสด” นน อยทหนนเสรมปจจยภายในของเขาใหพฒนาอยางไดผลทสด และใหเขาเดนไปไดเอง ไมใชวาดจนกลายเปนทาใหเขาไมตองฝกไมตองศกษา ไดแตพงพาปจจยภายนอกเรอยไป คดวาด แตทแทเปนการกาวกายกดขวางลวงลาและครอบงาโดยไมรตว

า ลา ระบบและกระบวนการแหงการศกษา ทรฐหรอสงคมจดขนมาทงหมด เปนการ ก า ด ง ความสาเรจของการศกษาจดตงน อยทการเชอมประสานหรอตอโยง ใหเกดมและพฒนาการ ก าแท

ขนในตวบคคล อยางทกลาวแลวขางตนเรองน ถาไมระวง จะหลงเพลนวาได “จด” การศกษาอยางดทสด แต

การศกษากจบอยแคการจดตง การศกษาทแทไมพฒนาขนไปในเนอตวของคน แมแตการเรยนอยางมความสข กอาจจะเปนความสขแบบจดตง ท

เกดจากการจดสรรปจจยภายนอก ในกระบวนการของการศกษาจดตง ในชนเรยนหรอในโรงรยน เปนตน

ถงแมนกเรยนจะมความสขจรงๆ ในบรรยากาศและสภาพแวดลอมท

จดตงนน แตถาเดกยงไมเกดมปจจยภายในทจะทาใหเขาสามารถมและสราง

ความสขได เมอเขาออกไปอยกบชวตจรง ในโลกแหงความเปนจรง ทไมเขาใครออกใคร ไมมใครตามไปเอาอกเอาใจ หรอไปจดสรรความสขแบบจดตงให เขากจะกลายเปนคนทไมมความสข

ซารายความสขทเกดจากการจดตงนน อาจทาใหเขาเปนคนมความสข

แบบพงพา ทพงตนเองไมไดในการทจะมความสข ตองอาศยการจดตงอย

เรอยไป และกลายเปนคนทมความสขไดยาก หรอไมสามารถมความสขไดในโลกแหงความเปนจรง

อาจกลาวถงความสมพนธระหวางการ ก า ด ง องสงคม กบการ

ก าทแท องชว ทดเหมอนยอนแยงกน แตตองทาใหเปนอยางนนจรงๆ

พทธธรรม๓๖๘

ซงเปนตวอยางของขอเตอนใจไวปองกนความผดพลาด ดงน๑) (ปจจยภายนอก) จดสรรใหเดกไดรบสงแวดลอมและปจจยเออทก

อยางทดทสด

๒) (ปจจยภายใน) ฝกสอนใหเดกสามารถเรยนรอยดเ นหาคณคา

ประโยชนไดจากสงแวดลอมและสภาพทกอยางแมแตทเลวรายทสด

๒. น ตรสก า หรอกระบวนการ ก าทแท องธรรมชา

ขนตอนน เปนการเขาสกระบวนการฝกศกษา ทเปนกจกรรมแหงชวตของแตละบคคล ในระบบแหงไตรสกขา คอ การฝกศกษาพฒนาความ

สมพนธกบสงแวดลอม พฒนาจตใจ และพฒนาปญญา ตามหลกแหง ศล สมาธ และปญญา ทไดพดไปกอนนแลว

ระบบ ตรสก าเพอการพฒนาอยางองครวมในทกกจกรรม

ไดกลาวแลววา ในกระบวนการพฒนาของไตรสกขานน องคทง ๓ คอ ล สมาธ า จะทางานประสานโยงสงผลตอกน เปนระบบและกระบวน

การอนหนงอนเดยว

แตเมอมองไตรสกขาน โดยภาพรวมทเปนระบบใหญของการฝก กจะเหนองค ๓ นนเดนขนมาทละอยาง จากหยาบแลวละเอยดประณตขนไปเปนชวงๆ หรอเปนขนๆ ตามลาดบ คอ

เดนออกมาขางนอก ทอนทรยและกายวาจา กเปนขน ศล เดนดานภายใน ทจตใจ กเปนขน สมาธ

าม เดนทความรความคดเขาใจ กเปนขน ป า

แตในทกขนนนเอง องคอก ๒ อยางกทางานรวมอยดวยโดยตลอดหลกการทงหมดน ไดอธบายขางตนแลว แตมเรองทขอพดแทรกไว

อยางหนง เพอเสรมประโยชนในชวตประจาวน คอ การทางานของกระบวนการฝกศกษาพฒนา ทองคทงสาม ทง ล สมาธ า ทางานอยดวยกนโดยประสานสมพนธเปนเหตปจจยแกกน

ม า า ( . . ต ต) ๓๖

การปฏบตแบบทวาน กคอ การนาไตรสกขาเขาสการพจารณาของ

โยนโสมนสการ หรอการ ม า ต า ซงควรปฏบตใหไดเปนประจา และเปนสงทปฏบตไดจรงโดยไมยากเลย ดงน

ในการกระทาทกครงทกอยาง ไมวาจะแสดงพฤตกรรมอะไร หรอมกจกรรมใดๆ กตาม เราสามารถฝกฝนพฒนาตนและสารวจตรวจสอบตนเอง ตามหลกไตรสกขาน ใหมการศกษาครบทง ๓ อยาง ทง ล สมาธ และ

า พรอมกนไปทกครงทกคราว คอ เมอทาอะไรกพจารณาดวาพฤตกรรม หรอการกระทาของเราครงน จะเปนการเบยดเบยน ทาให

เกดความเดอดรอนแกใครหรอไม จะกอความเสอมโทรมเสยหายอะไรบาง

ไหม หรอวาเปนไปเพอความเกอกล ชวยเหลอ สงเสรม และสรางสรรค (ศล)

ในเวลาทจะทาน จตใจของเราเปนอยางไร เราทาดวยจตใจทเหนแกตว มงรายตอใคร ทาดวยความโลภ โกรธ หลง หรอไม หรอทาดวยเมตตา มความปรารถนาด ทาดวยศรทธา ทาดวยสต มความเพยร มความรบผดชอบ เปนตน และ ในขณะททาสภาพจตใจของเราเปนอยางไร เรารอน กระวน

กระวาย ขนมว เศราหมอง หรอวามจตใจทสงบ ราเรง เบกบาน เปนสข เอบอม ผองใส (สมาธ)

เรองททาครงน เราทาดวยความรความเขาใจชดเจนดแลวหรอไม เรามองเหนเหตผล รเขาใจหลกเกณ และความมงหมาย มองเหนผลดผลเสยทอาจจะเกดขน และหนทางแกไขปรบปรงพรอมดแลวหรอไม (ป า)

ดวยวธปฏบตอยางน คนทฉลาดจงสามารถฝกศกษาพฒนาตน และ

สารวจตรวจสอบวดผลการพฒนาตนไดเสมอตลอดทกครงทกเวลา เปนการ

บาเพญไตรสกขาในระดบรอบเลก (คอครบสกขาทงสาม ในพฤตกรรมเดยวหรอกจกรรมเดยว)

พรอมกนนน การศกษาของไตรสกขาในระดบขนตอนใหญ กคอยๆ พฒนาขนไปทละสวนดวย ซงเมอมองดภายนอก กเหมอนศกษาไปตามลาดบทละอยางทละขน ยงกวานน ไตรสกขาในระดบรอบเลกนกจะชวยใหการฝก

ศกษาไตรสกขาในระดบขนตอนใหญยงกาวหนาไปดวยดมากขน

พทธธรรม๓๗๐

ในทางยอนกลบ การฝกศกษาไตรสกขาในระดบขนตอนใหญ กจะสงผลใหการฝกศกษาไตรสกขาในระดบรอบเลก มความชดเจนและสมบรณยง

ขนดวยเชนกน

ตามทกลาวมาน ตองการใหมองเหนความสมพนธอยางองอาศยซงกนและกนขององคประกอบทเรยกวาสกขา ๓ ในกระบวนการศกษาและพฒนาพฤตกรรม เปนการมองรวมๆ อยางสมพนธถงกนหมด

ปฏบตการ กศกษาดวยสก า แลววด ลดวย าวนา

ไดอธบายแลวขางตนวา สก า ททานจดเปน ๓ อยาง ดงทเรยกวา “ รสก า” นน เพราะเปนไปตามความเปนจรงในการปฏบต ซงเปนเรอง

ธรรมดาแหงธรรมชาตของชวตนเอง กลาวคอ ในเวลาฝกศกษา สกขา ๓ ดาน จะทางานประสานสมพนธกน ซงในขณะหนงๆ อยางครบเตมทเมอออกมาถงการสมพนธกบภายนอก กม ๓ ดาน

ดงเชน ในขณะทสมพนธกบสงแวดลอม ไมวาจะเปนวตถหรอบคคล ไมวาจะดวยอนทรย เชน ตา ห หรอดวยกาย-วาจา ( า ล) กตองมเจตนา แรงจงใจ และสภาพจตอยางใดอยางหนง ( า ต มา ) และตองม

ความคดเหนเชอถอรเขาใจในระดบใดระดบหนง ( า)

นเปนเรองของธรรมภาคปฏบต ซงตองทาใหสอดลองตรงกนกบระบบความเปนไปของสภาวะในธรรมชาต

แตยงมธรรมประเภทอน ซงแสดงไวดวยความมงหมายทตางออกไป โดยเฉพาะทโยงกบเรองสกขา ๓ น กคอหลกภาวนา ๔

เมอปฏบตแลว กควรจะมการวดหรอแสดงผลดวย เรองการศกษาน กทานองนน เมอฝกศกษาดวยสก า ๓ แลว กตามมาดวยหลกทจะใชวดผล คอภาวนา

ตอนปฏบตการฝก สกขาม ๓ แตทาไมตอนวดผล ภาวนาม ๔ ไมเทากนา ม ( ลา า า ) า ล ( ลา ลค

า ) า า ?

ม า า ( . . ต ต) ๓๗๑

อยางทชแจงแลววา ธรรมภาคปฏบตการตองจดใหตรงสอดคลองกบ

ระบบความเปนไปของธรรมชาต แตตอนวดผลไมตองจดใหตรงกนแลว เพราะวตถประสงคอยทจะมองดผลทเกดขนแลว ซงมงทจะใหเหนชดเจน ตอนนถาแยกละเอยดออกไป กจะยงด นแหละคอเหตผลทวา หลกวดผลคอภาวนาเพมเปน ๔

ขอใหดความหมายและหวขอของภาวนา ๔ นนกอน“ า า” แปลวา ทาใหเจรญ ทาใหเปนทาใหมขน หรอฝกอบรม ใน

ภาษาบาล ทานใหความหมายวา “ว ฒนา” คอวฒนา หรอพฒนา นนเอง ภาวนานเปนคาหนงทมความหมายใชแทนกนไดกบ “ า”

ภาวนาจดเปน ๔ อยาง คอ๑. กายภาวนา การพฒนากาย คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสง

แวดลอมทางกายภาพ หรอทางวตถ. ลภาวนา การพฒนาศล คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสง

แวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย๓. ภาวนา การพฒนาจต คอ การทาจตใจใหเจรญงอกงามขนใน

คณธรรม ความดงาม ความเขมแขงมนคง และความเบกบานผองใสสงบสข. าภาวนา การพฒนาปญญา คอ การเสรมสรางความรความ

คดความเขาใจ และการหยงรความจรงอยางทกลาวแลววา าวนา ๔ น ใชในการวดผลเพอดวาดานตางๆ

ของการพฒนาชวตของคนนน ไดรบการพฒนาครบถวนหรอไม ดงนน เพอจะดใหชด ทานไดแยกบางสวนละเอยดออกไปอก

สวนทแยกออกไปอกน คอ สกขาขอท ๑ (ศล) ซงในภาวนา แบงออกไปเปนภาวนา ๒ ขอ คอกายภาวนา และศลภาวนา

า ม า ล า า ๒ ?

ทจรง สกขาดานท ๑ คอศล นน ม ๒ สวนอยแลวในตว เมอจดเปนภาวนา จงแยกเปน ๒ ไดทนท คอ

พทธธรรม๓๗๒

๑. ล ในสวนทสมพนธกบ ล ม า า (ทเรยกวาสงแวดลอม

ทางกายภาพ) ไดแกความสมพนธกบวตถหรอโลกของวตถและธรรมชาตสวน

อน ทไมใชมนษย เชน เรองปจจย ๔ สงทเราบรโภคใชสอยทกอยาง และ

ธรรมชาตแวดลอมทวๆ ไป

สวนนแหละ ทแยกออกไปจดเปน กายภาวนา

. ล ในสวนทสมพนธกบ ล ม า คม คอบคคลอนใน

สงคมมนษยดวยกน ไดแกความเกยวของสมพนธอยรวมกนดวยดในหม

มนษย ทจะไมเบยดเบยนกน แตชวยเหลอเกอกลกน

สวนน แยกออกไปจดเปน ลภาวนา

ใน ตรสกขา ลครอบคลมความสมพนธกบสงแวดลอม ทงทางวตถ

หรอทางกายภาพ และทางสงคม รวมไวในขอเดยวกน

แตเมอจดเปน าวนา ทานแยกกนชดออกเปน ๒ ขอ โดยยกเรอง

ความสมพนธกบสงแวดลอมในโลกวตถ แยกออกไปเปนกายภาวนา สวน

เรองความสมพนธกบเพอนมนษยในสงคม จดไวในขอ ลภาวนา

า มต า ม ตต า า ?

อยางทกลาวแลววา ในเวลาฝกหรอในกระบวนการฝกศกษา องคทง ๓

อยางของไตรสกขา จะทางานประสานไปดวยกน

ในศลทม ๒ สวน คอ ความสมพนธกบสงแวดลอมดานกายภาพใน

โลกวตถ และความสมพนธกบมนษยในสงคมนน สวนทสมพนธแตละครงจะ

เปนอนใดอนหนงอยางเดยว

ในกรณหนงๆ ศลอาจจะเปนความสมพนธดานท ๑ (กายภาพ) หรอ

ดานท ๒ (สงคม) กได แตตองอยางใดอยางหนง

ดงนน ในกระบวนการฝกศกษาของไตรสกขา ทมองคประกอบทงสาม

อยางทางานประสานเปนอนเดยวกนนน จงตองรวมศลทง ๒ สวนเปนขอ

เดยว ทาใหสกขามเพยง ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา

ม า า ( . . ต ต) ๓๗๓

แตในภาวนาไมมเหตบงคบอยางนน จงแยกศล ๒ สวนออกจากกนเปนคนละขออยางชดเจน เพอประโยชนในการตรวจสอบ จะไดวดผลด

จาเพาะใหชดไปทละอยางวา า า ความสมพนธกบสภาพแวดลอมทางวตถ เชนการบรโภคปจจย ๔ เปนอยางไร า ล ความสมพนธกบเพอนมนษยเปนอยางไร

เปนอนวา หลก าวนา นยมใชในเวลาวดหรอแสดงผล แตในการฝกศกษาหรอตวกระบวนการฝกฝนพฒนา จะใชเปน ตรสกขา

เนองจากภาวนาทานนยมใชในการวดผลของการศกษาหรอการพฒนา

บคคล รปศพททพบจงมกเปนคาแสดงคณสมบตของบคคล คอแทนทจะเปนภาวนา ( า า า ล า า ต า า ล า า า) กเปลยนเปน

าวต ๔ คอ๑. าวตกาย ม า า ล (=มกายภาวนา) คอ มความสมพนธกบ

สงแวดลอมทางกายภาพในทางทเกอกลและไดผลด เรมแตรจกใชอนทรย เชน ตา ห ด ง เปนตน อยางมสต ดเปน งเปน ใหไดปญญา บรโภคปจจย ๔ และสงของเครองใช ตลอดจนเทคโนโลย อยางฉลาด ไดผลตรงเตมตามคณคา

๒. าวตศล ม ล า ล (=มศลภาวนา) คอ มพฤตกรรมทางสงคมทพฒนาแลว ไมเบยดเบยนกอความเดอดรอนเวรภย ตงอยในวนย และมอาชวะทสจรต มความสมพนธทางสงคมในลกษณะทเกอกล สรางสรรคและสงเสรมสนตสข

๓. าวตจต ม ต า ล (=มจตภาวนา) คอ มจตใจทฝกอบรมดแลวสมบรณดวยค า ต คอ ประกอบดวยคณธรรม เชน มเมตตา

กรณา เอออาร มมทตา มความเคารพ ออนโยน ซอสตย กตญ เปนตนสมบรณดวย ม า ต คอ มจตใจเขมแขงมนคง มความเพยร

พยายาม กลาหาญ อดทน รบผดชอบ มสต มสมาธ เปนตน และสมบรณดวย า ต คอ มจตใจทราเรง เบกบาน สดชน เอบอม

ผองใส และสงบ เปนสข

พทธธรรม๓๗๔

๔. าวตป า ม า า ล (=มปญญาภาวนา) คอรจกคดรจกพจารณา รจกวนจฉย รจกแกปญหา และรจกจดทาดาเนนการตางๆ ดวยปญญาทบรสทธ ซงมองดรเขาใจเหตปจจย มองเหนสงทงหลายตามเปนจรงหรอตามทมนเปน ปราศจากอคตและแรงจงใจแอบแฝง เปนผทกเลสครอบงาบญชาไมได เปนอยดวยปญญารเทาทนโลกและชวต เปนอสระ ไรทกข

ผมภาวนา ครบทง ๔ อยาง เปน าวต ทง ๔ ดานนแลว โดยสมบรณ เรยกวา " าวตตตะ" แปลวาผไดพฒนาตนแลว ไดแกพระอรหนต เปน

อเสขะ คอผจบการศกษาแลว ไมตองศกษาอกตอไป

กถ ภควา ภาวตตโต ฯ ภควา ภาวตกาโย ภาวตสโล ภาวตจตโต

ภาวตป โ … [ . . /๑ / ๑]

พระผมพระภาค ทรงเปนภาวตตต (มพระองคททรงเจรญหรอพฒนา

แลว) อยางไร? พระผมพระภาคทรงเปน ภาวตกาย ภาวตสล ภาวตจตต

ภาวตปญญา… (มพระวรกาย มศล มจต มปญญา …ทเจรญแลว)

[ขยายความตอไปอกวาทรงเจรญโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการแลว]

ม า า ( . . ต ต) ๓๗๕

า า มา ๒ าคต า ม

า ล า า า า า มา

า า ค ล ต า า ๒ ค จดหมาย

การประยกตหลกการ ตตา มา ตามค าม

ม มา า ล ตา

า า า ต ๒ าค ค

ภาคท ๓ วาดวยวมตต ต ม มา ล ค าม

มา ล า มา ค คาตา า า า ต

คคล า มา ล

ภาคท ๔ วาดวยมชฌมาปฏปทาภาคปร ยกต คคล ล คม

ค า า า ล า ลา ล าค ๒ มา

ต ต า า ค ต คคล า ม คคล

ล า ม ม ม คล

า ต า มา ล

๒ า าต ลา

มล ( ต ต)

ปจจบนคอ สมเดจพระพทธโ ษาจารย (ป. อ. ปยตโต)