سیر تاریخی دستور زبان در جهان و...

59
ران ی و ا هان ج در ان ب ور ر ت س ی د خ ی ار ب ر سی وی ت گ مدی ح ا ن س حد ص ن ا* ه ب ک ت س د ا ن ه0 ارۀ هق ب4 س ار ان ب ور ر ت س دد واع ق ن ی ر ی ن ه ک دۀ و4 ش ن ی دو ب ت ی ر ک س شن ان ب ای ر ر ی ح ی س م لاد ن م ار4 شG نH پ ال ش ی ن ی پ ا* ۀ ب4 ر ی ه و د، ب ن ه و ح ی و رف ص دان ن م4 ش ن دا0 دۀ ب ی ارر ها4 ش ه و4 ی1 . ت س ور ا ه4 ش م ت خ س ه، ب س ن یر م لاد ن م ل ار ن ق هارم* ج رن ق که در رن ق ار در ب ن ی ن س خ ی د که نd ن ا ن ن ا وب ی ور، ت س ع د ض ، وا ن می ر رب مغ در د و ردب ک ن ی دو ود را ب خ ان ب د ر واع ق ی ار4 ش خ ی لاد، ن م ار4 شG نH پ م جd ن د وب تH ن، ق ط ن مر و و ت س د ان ن م و ط س د و ار ن ت خ *ردا ی ن{ ل ا ن م ک ب ه عدها ب ب لاد، ن م ار4 شG نH پ ت س خ ی0 دۀ در ش ر ی ب ان ن م . رو ت ح اار ش ر قر یل م کا د. ن ی4 ش گا و ن ح ی و رف ص واعد ق، ن ی پ لا ان ب ای رر ی1 - Panini.

Upload: duongthu

Post on 27-Mar-2018

219 views

Category:

Documents


3 download

TRANSCRIPT

سیر تاریخی دستور زبان در جهان و ایرانحسن احمدی گیوی

کهن ترین قواعد دس��تور زب��ان از ش��به قارۀ� هن��د است ک��ه پانص��د س��ال پیش از میالد مس��یح ب��رای زبان سنسکریت تدوین شده و پژوهش های ارزندۀ�

ک��ه1دانشمندان صرف و نحو هند، به ویژه پ��انینی در ق��رن چه��ارم قب��ل از میالد می زیس��ته، س��خت

مشهور است. در مغ��رب زمین، واض��ع دس��تور، یونانیانن��د ک��ه نخستین بار در قرن پنجم پیش از میالد، بخش��ی از قواعد زبان خود را تدوین کردند و بعدها به تکمی��ل آن پرداختند و ارسطو میان دستور و منطق، پیون��د کامل برقرار ساخت. رومیان نیز در س��دۀ� نخس��ت پیش از میالد، ب��رای زب��ان التین، قواع��د ص��رف و

نحو نگاشتند. در سدۀ� نخست میالدی، نخستین2دونی دوتراس

آرتکس���ی اس���ت ک���ه در کت���اب خ���ود ب���ه ن���ام دس��تور زب��ان را علمی مس��تقل تلقی3گراماتیک��ال

کرد. سریانی ها تدوین قواعد نح��و زب��ان خ��ویش را از

اواسط سدۀ� پنجم میالدی آغاز نمودند. برای زبان عربی، با آن ادبی��ات وس��یع، از س��دۀ� نخس���ت، ت���دوین قواع���د نح���و ش���روع ش���د و از مسلمانان و دانشمندان عرب، نخستین کس��ی ک��ه به دستور زبان توجه نمود ابواالس��ود دؤلی )متوف��ا1 - Panini.2 - Deny de thrace.3- Art grammatical

هجری( بود که گویند اساس نحو را از67به سال حضرت علی )ع( آموخت و آن را طرح ریزی ک��رد. بعد از او خلیل بن احم��د )متوف��ای نیم��ۀ� دوم س��دۀ� دوم( و سپس ش��اگرد ایرانی االص��ل او س��یبویه ب��ه تهذیب و تکمیل صرف و نح��و ع��ربی پرداختن��د ک��ه

س��یبویه هن��وز از مهم ت��رین مراج��عالکت��ابکت��اب نحویان تازی به شمار است. همزم��ان ب��ا س��یبویه، علی بن حم��زۀ� کس��ایی ایرانی االص��ل و پس از وی دانش���مندانی چ���ون زج���اج و اب���وعلی فارس���ی و ابن مال��ک و زمخش��ری و ابن ح��اجب و ابن معطی و جز آنان هر یک به گونه ای در تکمیل ص��رف و نح��و عربی کوشیدند و متأخران در ش��رح و تلخیص آث��ار

ش��رح س��یوطیگذشتگان کتاب ها پرداختند؛ چ��ون: ابن هشامالمغنی فی االعراب و الفیۀ� ابن مالکاز شیخ بهایی و جز آنها.فوائد صمدیۀ�و

اما دانشمندان و پژوهشگران ایرانی، که خود از بنیان گ��ذاران دس��تور زب��ان ت��ازی بودن��د، در زمین��ۀ� زب��ان خ��ود، کوش��ش و اندیش��ۀ� کم��تری ب��ه ک��ار بسته اند. به طوری که بحث جنبی درب��ارۀ� مط��الب دس��توری زب��ان فارس��ی، از س��دۀ� شش��م پیش��تر نیست و کهن ترین مأخ��ذی ک��ه در آن ب��ه ب��رخی از صرف و اشتقاق فارسی اشارت رفته است کت��اب

ش���مس قیسالمعجم فی مع���اییر اش���عار العجم ه���.ق ت��ألیف یافت��ه630رازی است ک��ه ب��ه س��ال

است و نگارش کتاب مستقل دستوری برای زب��انفارسی از سدۀ� سیزده فراتر نمی رود.

از مهمترین کتاب هایی که دربارۀ� صرف و نحو پارسی در آنها سخن به میان آمده یا اصوال دربارۀ� دستور زبان فارسی نگارش یافته اند، از مآخذ زیر

که برحسب ترتیب تاریخی و نام کتاب ها آمده:1است، می توان نام برد

- در این فهرس��ت، بیش��تر از مقال��ۀ� پژوهش��ی و ب��اارزش آق��ای1 ای��رج افش��ار، نویس��نده و اس��تاد مح��ترم دانش��گاه ته��ران، تحت

)البته در این رهگذر هندی ها همان طوری که در نوشتن دستور برای زبان خویش، پیشگام جهانی��ان بوده اند، گوی سبقت از همگ��ان ربوده ان��د و ش��مار دستور زبان فارسی ک��ه در آن دی��ار آش��نا نگ��ارش

یافته از مرز یک صد و پنجاه گذشته است.(��انمنطق الخرس فی لسان الفرس□ ، اب��و حی

ه�. ق( به عربی645-754نحوی )��ا، عه��دحلیه االنسان فی حلبه اللسان□ ، ابن مهن

مغ��ول )ش��امل قواع��د ع��ربی و فارس��ی وترکی(

،لس�����ان القلم در ش�����رح الف�����اظ العجم□ 861عبدالقهاربن اسحاق مقلب ب��ه ش��ریف،

ه�.ق ،م��یزان فارس��ی ی��ا بعض��ی قانون��ات فارسی□

جمال ال���دین حس���ین مرعش���ی شوش���تری، ق.1165عظیم آباد هند،

، روش�����ن علی انص�����اریقواع�����د فارسی□ 1221 م/1800)جوانپ��وری(، لکهن��و، ح��دود

ق. ،گرامر فارس��ی ب��ه ص��ورت پرس��ش و پاسخ□

ق.1244عطاءالله، کلکته، ...، عباس��قلی بن م��یرزاقانون زب��ان فارسی□

ق.1247محمد بادکوبه ای، تفلیس، ، عب��دالکریمقواع��د ص��رف و نح��و فارسی□

ق.1262ایروانی، تبریز، ، محمدفایق بنمخزن الفوائد یا خزانه االصول□

م.1844غالمحسین، لکهنو، ، حاجی محمد کریمخانصرف و نحو فارسی□

ق.1265کرمانی،

( بهره گرفته شده است.44 تا 19 )صفحۀ� ایران زمین فرهن��گ در جل��د دوم کتاب شناس��ی دس��تور زب��ان فارسیعنوان

، محمدتقیبراهین العجم فی قوانین المعجم□ ق.1272سپهر، تهران

، محمدمص���طفی خ���ان بنصفوه المص���ادر□ م.1864محمد روشن خان، کانپور،

، ح��اجی محم��د محیی ال��دینتحقیق الق��وانین□ ق.1283صاحب )حیران(، لکهنو،

واج��د علی خ��ان،مطلع العلوم و مجمع الفنون ، ب����اب نهم ازدر بی����ان علم ص����رف و نحو□ ق.1283، لکهنو، 2ج

)ص��رف واص��ول برجس��تۀ� ض��وابط فارسی□ نح��و ف��ارس ب��ه اردو(، عب��دالحق دهل��وی،

م.1869 آغ���از فارس���ی )درب���ارۀ� فع���ل فارس���ی(،□

م.1872محمدعبدالحکیم، میرتهه، ، س��ید اش��رف علیاشرف الق��وانین فارسی□

م/1876گلش��ن آبادی، عب��دالفتاح، بمب��ئی، ق.1297

، عبیدالل��ه بن امین ال��دیندستور پارس��ی آموز□-85احم����د س����هروردی، لکهن����و، اک����ره،

ق.1877/1298 رس��الۀ� نح��و فارس��ی، مول��وی ام��ام بخش□

.1880/1283صهبایی دهلوی، کانپور، ، م��یرزا ح��بیب اص��فهانی،دبس��تان فارسی ق( و خالص��ۀ� آن1287دستور سخن )تألیف □

ق( ک��ه نخس��تین بار واژۀ�1308اس��تانبول ) دستور را به مع��نی ام��روزی ب��ه ک��ار ب��رده و هم��ان کت��اب ت��ا ح��دی پای��ۀ� کلی��ۀ� دس��تورهای امروزی است و بدین ترتیب م��یرزا ح��بیب را

پیشرو دستورنویسان جدید می توان نامید. ، محمدحسین انصاری، استانبولتنبیه الصبیان□

ق.1298 )در قواع���د فارس���ی(، محم���د نجیبزب���ده□

ق.1300انطاکی، بوالق

، م���یرزا حس���ن بن محم���دتقیلس���ان العجم□ ق.1305طالقانی، تهران

، میرزا علی اکبر ناظم االطب��اء،نامۀ� زبان آموز□ ق.1316تهران

، حس��ن رش��دیه، ته��ران،2، ج نه��ایه التعلیم□ ق.1318

بیان□ ، محم��دباقر قاج��ار، ته��ران،قواع��د الص�� ق.1320

، غالمحس��ین کاش��ف،دس��تور زب��ان فارسی□ ق.1329استانبول،

، استاد فقید عب��دالعظیمدستور زبان فارسی□ قریب که برای نخستین بار، دس��تور فارس��ی را ب��ه ص��ورت کت��اب درس��ی درآورده ان��د و

ق. بیش از1329دس����تورهای او از س����ال چه��ل ب��ار تجدی��د چ��اپ ش��ده و تقریب��ا هم��ۀ�

دستورنویسان بعدی بدان نظر داشته اند. ، حس�������ین دانش،تعلیم لس�������ان فارسی□

ق.1331استانبول، 1919، نجم الغنی رامپوری، لکهنو، نهج االدب□

م. ، جالل ال���دین احم���ددس���تور زب���ان فارسی□

جل���د( الله آب���اد،2جعف���ری رئیس���ی )اردو، ق.1324

،نبراس الم���دارس لمعرف���ه لس���ان فارسی□ ق.1346مسعود سنندجی کردی، مصر،

، محم���دامین ادیب طوس���ی،دس���تور ن���وین□ ش.1312تهران،

، علی اکبر خدابنده، تهران،صرف و دستور نو□ ش.1313

، محم�دپروین گناب��ادی،دس��تور زب��ان فارسی□.1333تهران،

(، ت�ألیف اس�تادان فقی�د: ق�ریب، به�ار،استاد دس��تور پنج )معروف ب��ه دستور زبان فارسی□

فروزانفر، همایی و یاسمی، ک�ه ب�ا چاپ ه�ای مکرر، بیش از همۀ� دس�تورهای س��نتی م�ورد

توجه قرار گرفته است..1322، سیداحمد کسروی،تهران زبان پاک□ ، محمدحس���ن ادیب ه���روی،دس���تور حسن□

ش.1316مشهد، ،سبک شناس��ی ی��ا ت��اریخ تط��ور ن��ثر فارسی□

جل���د،3محم���دتقی به���ار )ملک الش���عراء(، ش.1330 تا 1321دانشگاه تهران،

اب��راهیمالقواعد االساسیه لدراسه الفارسیه،□ م.1949امین الشورابی، قاهره، چ��اپ دوم،

ش.1328 ، اب��راهیم فض��لی، ب��یروت،الفارسیه بال معلم□

ش.1328 م/1949 )ب��رای بیگانگ��ان(، احم��دزب��ان آموز فارسی□

ش.1330 م/1951آرام، دمشق، ، س��یداحمد کس��روی، ب��ه کوش��شکاف نامه□

ش.1331یحیی ذکا، تهران، ، ادیب السلطنۀ� سمیعی،صرف و نحو پارسی□

.1333تهران، ، اس���تاد فقی���د دک��تردس���تور زب���ان فارسی□

، ک��ه ب��ا1333عبدالرس��ول خی��امپور، ت��بریز، ابتکارات و روش علمی خ��ویش، ط��رحی ن��و در دس��تور فارس��ی افکندن��د؛ ب��ه ط��وری ک��ه اس���تاد فقی���د دک���تر معین، آن را در کالس،

بهترین دستور زبان فارسی می نامیدند. ، )بح���ثی عالمان���ه ودس���تور زب���ان فارسی□

محققانه( از استاد فقید جالل الدین همایی درمقدمۀ� لغت نامۀ� دهخدا.

، عب���دالرحیمدس���تور ج���امع زب���ان فارسی□ هم����ایونفرخ، انتش����ارات علی اک����بر علمی،

1337.

، دک��تر محم��دط��رح دس��تور زب��ان فارسی□ جلد، اسم مص��در و2معین، پنج جلد )اضافه

حاصل مصدر، مفرد و جمع، معرفه و نکره(،.1339 تا 1332

.1339، دائی جواد، اصفهان، ترکیب دس��تور زب��ان فارس��ی و راهنم��ای تجزی��ه و□ ، س����یدکمال الدیناص����ول دس����تور فارسی□

طالقانی، امیرکبیر تهران و مشعل اص��فهان؛.1358، 13، ج 1342، 1ج

، دک��تر محم��ود ش��فیعی،ش��اهنامه و دس��تور□.1343انتشارات نیل،

.1343، رحیم ذوالنور، تهران، دستور پارسی□ ، دک��تر خس��رو فرش��یدورد،دس��تور ام��روز□

.1345صفی علیشاه، ، دکتر محمد دبیرسیاقی،دستور زبان فارسی□

.1345زوار، ، دک��تر لطفعلی بن��ان ودس��تور زب��ان فارسی□

.1363، 11، ج 1345، 1همکاران، تبریز، ج ، دک��تر خلی��ل خطیب ره��بر،ح��روف اض��افه□

.1347صفی علیشاه، ،توص��یف س��اختمان دس��توری زب��ان فارسی□

.1348دکتر محمدرضا باطنی، ، دکتر خسرو فرش��یدورد،گفتارهای دستوری□

دکتر جعفر ش��عار، دک��تر اس��ماعیل ح��اکمی،.1348امیرکبیر

جلد(، دکتر پرویز ناتل3 )تاریخ زبان فارسی□ ،1349 و 1348خانلری، بنیاد فرهنگ ایران،

1354. ، دک���تر خطیب ره���بر، ص���فیح���روف ربط□

.1349علیشاه، ، دک���تر پروی���ز نات���لدس���تور زب���ان فارسی□

، بنی��اد1363،�� 5، ج 1351،�� 1خ��انلری، ج فرهنگ ایران، توس.

دستور زبان فارسی دانشرای دورۀ� راهنمایی□ جلد(، حسن احمدی گیوی و دک��تر حس��ن2)

ب��ه1351انوری، وزارت آموزش و پرورش، مجل��د دیگ��ر ب��رای دبیرس��تان ها و7اض��افۀ�

دورۀ� راهنمایی تحصیلی. 2 )دستور زبان فارسی دانشسرای مقدماتی□

جل��د(، دک��تر حس��ن ان��وری و حس��ن احم��دی.1352گیوی، وزارت آموزش و پرورش،

، احم��ددستور زبان فارسی ی��ا ص��رف و نحو□ احم���دی بیرجن���دی، کتابفروش���ی باس���تان،

.1354مشهد، )از کلمه تا کالم(، دک��تردستور زبان فارسی□

علی سلطانی گرد فرامرزی، مدرس��ۀ� ع��الی.1363، 3، ج 1354، 1ادبیات، ج

، دک��ترنگاهی ت��ازه ب��ه دس��تور زب��ان فارسی□.1356محمدرضا باطنی، آگاه،

جلد(، آقایان دکتر علی اش��رف3 )دبیرستان دس��تور زب��ان فارس��ی رش��تۀ� فرهن��گ و ادب□ صادقی و غالمرضا ارژنگ، وزارت آم��وزش و

.1357پرورش، پیش از سال ، پروفس��ور احم��دمبانی دستور زبان فارسی□

.1363شفایی، انتشارات نوین، تهران، ، حسن احم��دی گی��وی1 دستور زبان فارسی□

و دکتر حسن ان��وری، انتش��ارات ف��اطمی، ج.1378، 21، ج 1/1363

، دک���تر محم���دجواددس���تور زب���ان فارسی□ ،1ش��ریعت، انتش��ارات اس��اطیر، ته��ران، ج

.1366، 2، ج 1364 ، دکتر یدالله ثمره، مرکزدستور زبان فارسی□

.1371، 3، ج 1364، 1نشر دانشگاهی، ج ، دکتر حس�ن ان�وری و2 دستور زبان فارسی□

حسن احم��دی گی��وی، انتش��ارات ف��اطمی، ج.1378، 17، ج 1367، 1

3 )دستور زبان فارسی رشتۀ� فرهن��گ و ادب□ جل���د(، حس���ن احم���دی گی���وی، انتش���ارات

.1378، 17، ج 1367، 1فاطمی، ج 3 )دستور زبان فارسی رشتۀ� فرهن��گ و ادب□

جل��د(، حس��ن احم��دی گی��وی و دک��تر حس��ن ،1365ان��وری، وزارت آم��وزش و پ��رورش،

1366 ،1368. ، دکتر محسنماده های فعل های فارسی دری□

.1373ابوالقاسمی، ققنوس، ، غالمرضا ارژن�گ،دستور زبان فارسی امروز□

.1374نشر قطره، ، علی ش��هبازی،دس��تور زب��ان فارس��ی ن��وین□

انتشارات افشار، بی تا. ، عالء ال��دینفعل بسیط فارسی و واژه سازی□

.1376طباطبایی، مرکز نشر دانشگاهی، عالوه ب��ر آث��ار و تألیف��ات یادش��ده، اس��تادان و پژوهش���گران و دب���یران گ���رامی دیگ���ری ن���یز در سال های اخیر با نوشتن کتاب ها و رساله هایی، ه��ر ی��ک در خ��ور زحمت و همت مب��ذول، خ��دمت های گران بهایی به دستور زبان فارسی نموده اند ک��ه از

آن جمله اند: ی���زدی، امیرمه���دی ���� ادیب ن���وری، اب���راهیم � اندیشه، حسن � بصاری، دک��تر طلعت ��� بنگ��رامی، محمدعبدالله � به ن��ژاد ت��بریزی ��� بوهن��وال. م. ن � نکهت حسینی � جهانشاهی، ایرج ��� ح��اکمی، دک��تر اس��ماعیل ��� حی��دریان خراس��انی، س��ید احم��د � خرمدل، دکتر لطفعلی � خلیق رضوی، سیدمحسن � دولت آبادی، عزیز ��� دیهیم، محم��د ��� دین محم��د � روائی، محمد � زارعی، جمال � زن��دپور، س��هراب � ش��عار، دک��تر جعف��ر ��� ش��هابی، شهرس��تانی، دک��تر علی اک�بر �� ص�با، علی اک�بر �� صمص��امی، محم�د �

فردوس، سیدص��ادق ��� ق��ویم، علی اک��بر ��� کارن��گ، عبدالعلی � کوشا، احمد � لک دیزجی، علی � محم��د خ��انلو ��� محق��ق، حس��ین ��� محالتی، س��یف الدین � موس��وی، ص��احب مول��وی ��� مول��وی، عباس��علی � میرزا محمدحسن ��� ن��اظمی، حس��ن ��� نث��ار علی � ن���دیمی، حس���ن ���� والی زاده، اس���ماعیل و ... و عزیزانی دیگر که نگارنده ی��ا آث��ار آن��ان را ندی��ده و نخوان��ده و ی��ا ن��ه ن��ام و مشخص��ات دقی��ق آنه��ا

دسترسی نداشته است. اف��زون ب��ر مؤلف��ان و مص��نفان، پژوهن��دگان و استادان و نویسندگان بسیاری با نوشتن مقاله های پژوهشی و علمی در زمینه های گوناگون دستوری، از جمله در قلمرو فعل، گره گشایی های سودمندی کرده ان����د. در ش����مار آن بزرگانن����د اس����تادان و نویس��ندگانی ک��ه در زی��ر اس��امی پ��اره ای از آن��ان

:1معرفی می شود ابوالقاس��می، دک��تر محس��ن ��� اخ��وین محم��دی، دکتر عباس � ادیب طوسی، محمدامین ��� اوح��دی، مجید )یکتا( � باطنی، دکتر محمدرضا � بقائی، دکتر ناص���ر ���� به���رنگی، ص���مد ���� جهان پن���اه، دک���تر سیمین دخت � حاجتی، دکتر عب��دالخلیل ��� ح��اکمی، دکتر اسماعیل � حیدری مالیری، محمد ��� خ��انلری، دکتر پرویز ��� خلی��ل، محم��دابراهیم ��� دب��یر مق��دم، دکتر محمد � س��رهنگیان، حمی��د ��� ش��ریعت، دک��تر محمدجواد � شفائی، دکتر احم��د ��� ص��ادقی، دک��تر علی اشرف � صفا، علی اک��بر ��� علی زاده، حس��ین � فرش��یدورد، دک��تر خس��رو ��� کش��اورزی، ک��ریم � کلباسی، ایران � کیوان، دک��تر مص��طفی ��� متی��نی، دک���تر جالل ���� محی���ط طباطب���ائی، س���یدمحمد � مش���کاه الدینی، دک���تر مه���دی ���� مق���ربی، دک���تر

.34-36، ص 1، ج فعل دس�تور ت�اریخی- برای آگاهی از نام و مشخصات مقاله ه�ا ر.ک 1

مصطفی � مینوی، مجتبی � نجفی، دکتر ابوالحسن ��� ن��وابی، دک��تر ماهی��ار ��� نیس��اری، دک��تر س��لیم � وحی��دیان کامی��ار، دک��تر تقی ��� یمی��نی، حس��ین �

یوسفی، دکتر غالمحسین و ... مقاله هایی که استادان و ادیبان و دستورپژوهان در قلمرو دستور یا فعل نوشته اند به نمونه های باال محدود نیست. از جمله بسیاری از مقاله های دیگ��ر

آق��ایفهرست مقاالت فارسیرا در پنج جلد کتاب .1ایرج افشار می توان دید

به مآخذ باال باید اضافه کرد کتاب ه��ای دس��توری که خارجیان، اعم از هند و ترک و ت��ازی و اروپ��ایی و آمریکایی، ب��رای زب��ان فارس��ی نوش��ته اند. )ر.ک

، مقال����ۀ�21-28، ص 2، ج فرهن����گ ای����ران زمین نوش��ته ای��رجکتاب شناس��ی دس��تور زب��ان فارسی

افشار.( ب�ه هم�ۀ� این مراج�ع بای�د اض�افه ک�رد ب�رخی از فرهنگ ها را که در مقدمه یا متن آنها ب��ه بحث ه��ای

وفرهن��گ جه��انگیریدس��توری پرداخته ان��د، چ��ون و مهم ت��ر ازانجمن آرای ناص��ری و بره��ان ق��اطع

همه، فرهنگ شش جلدی استاد فقی��د دک�تر محم�د معین که ارزش دستوری کلمه ها را نیز ج��ای ج��ای

مشخص کرده است. نگارنده، کار و تالش و پژوهش همۀ� دستوردانان و دس��تورمردان و دس��تورپژوهان را ارج می نهم و به روان پاک دکتر محم��د معین، دک��تر پروی��ز نات��ل خ��انلری و ملک الش��عرای به��ار و دیگ��ر س��واران از کاروان رفت��ه درود می فرس��تم؛ ام��ا در عین ح��ال، دستور مردان پیشاهنگ را مثل��ثی می دانم ک��ه ی��ک ضلع آن، میرزا حبیب اصفهانی، ضلع دومش استاد عب����دالعظیم ق����ریب و ض����لع س����ومش دک����تر عبدالرس��ول خی��امپور اس��ت؛ اولی آغ��ازگر اس��ت؛

.5 و 4، 3، 2، 1، مجلدات فهرست مقاالت فارسی- ر.ک 1

دومی احیاگر و سومی اصالح گر ی�ا پیرایش�گر و در این میان، از حیث تالش و پژوهش و تأثیرگذاری و جهت دهی و ن����یز کیفیت و کمیت ک����ار، اس����تاد عب���دالعظیم ق���ریب را برت���ر از دو ض���لع دیگ���ر

پنجمی ش��مارم. البت��ه دس��تور دو جل��دی مع��روف را هم داریم ک��ه ب��ا ن��ام گ��رامی پنج تن ازاس��تاد

استوارترین استوانه ها و ارکان ادب فارسی، یع��نی زنده یادان: ملک الشعرای به��ار، اس��تاد عب��دالعظیم ق���ریب، اس���تاد ب���دیع الزمان فروزانف���ر، اس���تاد جالل الدین همایی و رشید یاسمی آراسته و ارزش و اعتبار یافته و ده ها بار تجدید چ��اپ ش��ده اس��ت؛ اما اوال استاد قریب با فضل تقدم، یکی از آن پنج استاد بزرگ بودند. ثانیا درون مایۀ� آن کتاب ارجمند همان دستورهای استاد عبدالعظیم قریب است که

ب���ر مثال ه���ا و تمرین ه���ا ودس���تور پنج اس���تاددر شاهدها و تفصیل ها و تصریح ها افزوده شده است و در آن دستور ارجمند، نکته ها یا مطلب ه��ای ت��ازۀ� مهم و چش��م گیری ب��ه چش��م نمی خ��ورد؛ ب��رعکس دستور دکتر خیامپور که طرح نو و ح��رفی ن��و دارد و آن مرح���وم، دس���تور س���نتی را از بس���یاری از کاستی ها، نارسایی ها، لغزش ه��ا پیراس��ته و پ��الوده اس��ت. ی��ک نم��ونه اش ح��االت اس��م اس��ت ک��ه در دستور ها اسم را چهار حالت ذکر کرده اند: فاعلی، مفعولی، اضافی و ندا و از حالت ه��ا ی��ا نقش ه��ایی مانند حالت قیدی، بدلی، متممی، تمیزی، وصفی و ... نامی به میان نیاورده اند و آق��ای دک��تر خی��امپور برای نخستین بار با منطق و برهان و ش��اهد، هم��ۀ� آن حالت ه��ای یادش��ده را برش��مرد و ش��رح داد و

.1گفت: اسم، سیزده حالت دارد، نه چهار حالت

،1352، چاپ هفتم، کتابفروشی ته��ران، دستور زبان فارسی-�� 1.40-46ص

البته در کنار دس��تورپژوهان و دستورشناس��ان و دستورنویس��������������ان، دستورس��������������تیزان و دستورخراب کن هایی هم ب�وده و هس�تند: ک�ه ی��ا از اصل با دستور مخالفند و یا ب��ا نوش��تن دس��تورهای ناسودمند و غلط، بدآموزی می کنند! چن��ان ک��ه هم فع��ل و هم فاع��ل را غل��ط تعری��ف می کنن��د و هم کلمه را چهار قسم می ش��مارند! ناگفت��ه نمان��د ک��ه وزارت آموزش و پرورش نیز در کاستن از م��نزلت و ارزش دس���تور، نقش ویرانگ���ری دارد! ک���ه ب���ا گنجاندن درس های نوپدید، دیواری کوتاه تر از دیوار ادبیات و دس�تور نمی یاب�د! هم از تع�داد و س��اعات هفتگی دستور و ادب می کاهد! و هم به ج��ای س��ه کتاب مستقل و جدا برای سه درس فارس��ی، آیین نگ��ارش و دس��تور، ب��ا اف��زودن درس ت��ازه وارد زبان شناسی بر آن سه، برای چهار درس ب��ه ج��ای چه��ار کت��اب، ی��ک کت��اب می نویس��د! و عمال ارزش دس���تور از بیس���ت و پنج ف���رود می آورد! و چ���ون درس فارس��ی و آیین نگ��ارش، آس��ان تر از دس��تور است و درس زبان شناسی هم درس جدی��د اس��ت، دانش آموزان و ب�رخی از دب�یران ب�دان س�ه، به�ای بیشتری می دهند! و ارزش دستور از بیس��ت و پنج درصد نیز پ��ایین تر می آی��د! این اس��ت ک��ه ام��روزه دستور، سرنوشت غم انگیزی پیدا کرده! نه مت��ولی دارد، نه مدافع! آقای دکتر حسن انوری و نگارن��ده که با انگیزه و عشق خدمت به زبان ملی مان بیش از بیس���ت س���ال، پیش از انقالب و پس از آن ب���ا اس���تفادۀ� معق���ول از دانش زبان شناس���ی، ب���رای

جلد دس��تور کالس��ی16مقاطع تحصیلی گوناگون، نوشتیم که با شمارگان صدهزار و چن��د ص��د ه��زار

،1عرضه شد و پاره ای از آنها به چاپ بیستم رس��ید و1- آق�ای دک�تر ان�وری و بن�ده دو جل�د دس�تور ب�ه ن�ام دس�تور 1

برای انتشارات فاطمی نوشته ایم که با شمارگان باالی2دستور هزار( به چ��اپ س��ی ام رس��یده و س��خت م��ورد24)سه هزار تا

متأس��فانه چ��ون در س��ال های اخ��یر ب��دون اطالع و اجازۀ� ما در کتاب های تألیفی مان دس��ت می بردن�د، تذکر دادیم. سودی نبخشید! ناگزیر همکاری مان را ب��ا س��ازمان کتاب ه��ای درس��ی وزارت آم��وزش و پ��رورش پای��ان دادیم. و اکن��ون، هم برن��امه ریزی کتاب ه��ای درس��ی ادبی و دس��توری، و هم ت��ألیف کتاب فارسی و ادبیات و دستور در دست دوس��تان زبان شناس مان هست و با ورود س��یل اص��طالحات زبان شناسی در دس��تور، و تغی��یر مفه��وم و ک��اربرد پ��اره ای از اص��طالحات درس��ت و جاافت��اده، مانن��د کلم��ۀ� »مش��تق«، ک��ار تعلیم و علم دس��تور ب��رای دانش آموزان و دب��یران دش��وار گردی��ده و دس��تور، تحت الشعاع زبان شناسی قرار گرفت��ه اس��ت. و از دیگر سو چون جوانان امروزی ما با کم��ال تأس��ف آس��ان گرای و راحت طلب ش��ده اند، ب��ازار دس��تور، سخت کساد شده است! به طوری که بنده در این س��ه ده��ۀ� اخ��یر از می��ان ده ه��ا پایان نام��ۀ� دورۀ� کارشناسی ارشد و دکتری زب��ان و ادبی��ات فارس��ی که خ��ود اس��تاد راهنم��ا ی��ا مش��اور و ی��ا ناظرش��ان ب��وده ام، تنه��ا ی��ک نف��ر ب��ه ن��ام آق��ای س��یدمهدی ص���درالحفاظی، هم در دورۀ� کارشناسی ارش���د در دانش��گاه آزاد و هم در دورۀ� دک��تری در دانش��گاه تهران، پایان نامه اش موضوع دستوری بود؛ آن ن��یز هم استاد و اس��تاد راهنم��ا، و هم مش��وقش در ه��ر دو دوره بنده ب��ودم! آری، آن درخت تنومن��د ص��د و پنجاه سالۀ� پربار و ریش��ه دار ک��ه س��ه ده��ۀ� س��ی و چهل و پنجاه، به همت استادان بزرگی چون: دک��تر

جلد دس��تور ک��ه ب��ا16استقبال قرار گرفته اند: و بنده افزون بر همکاری آقای دکتر انوری نوشته ایم، پنج جلد دس��تور ن��یز خ��ودم

دو جل��دی دو ه�زاردس�تور ت�اریخی فصلبه تنهایی نوشته ام ک��ه ت��ا40صفحه ای از آن جمل��ه اس��ت ک��ه درس��ت چه��ل س��ال )از

( ب��ا خوان��دن هم��ۀ� مت��ون معت��بر فارس��ی، روی آن ک��ار1380کرده ام.

خی��امپور، دک��تر معین و دک��تر نات��ل خ��انلری و ... بالندگی و ط��راوت ت��ازه و امی��دآفرینی یافت��ه ب��ود: »خ��وش درخش��ید، ولی دولت مس��تعجل ب��ود!« و دارد ان��دک ان��دک ب��رگ و ب��ار خ��ود را از دس��ت می دهد و رو سوی پژمردن و خشکیدن دارد! تا باد

چنین مباد!

تمدن و فرهنگ و نقش ایرانیان درپیدایش و بالندگی

آن دوحسن احمدی گیوی

از تم��دن و فرهن��گ، تع��اریفی گون��اگون دی��دهمی شود، از آن جمله است:

- تعریف تمدن1 تم��دن، نظم اجتم��اعی اس��ت ک��ه ب��ر اث��ر خالقیت فرهنگی امکان پذیر می ش��ود. ب��ه اعتق��اد جس��می،

بر سازمان اجتم��اعی(Civililisation)تمدن یا مدنیت و نظام اخالقی و فعالیت فرهنگی اطالق می شود. تمدن، عبارت است از مجم�وع ت��دابیری ک�ه اف�راد اندیشمند و هوشمند بشر از ابت��دا ت��ا ام��روز ب��رای دفع نیازمندی های خ��ود اندیش��یده و هم اکن��ون ن��یز می اندیشد. تمدن، همکاری افراد یک جامعه اس��ت در امور اجتماعی، اقتصادی، دی��نی سیاس��ی و ج��ز

آن.- تعریف فرهنگ2

واژۀ� فرهنگ، مرکب اس��ت از »ف��ر« ک��ه پیش��اوند اس��ت و »هن��گ« ک��ه از ریش��ۀ� »ثن��گ« اوس��تایی گرفته شده و به مع��نی »کش��یدن« و »ف��رهیختن« )= ت���ربیت ک���ردن و ادب آم���وختن( اس���ت. واژۀ� فرهنگ در زبان فارسی به مع��نی مجموع��ۀ� علم و ادب و فضل به کار رفته است. چنان که فردوسی

می گوید:

تو دادی مرا فر وفرهنگ و رای

 

تو باشی به هر نیک و1بد رهنمای

  

و اسدی طوسی گوید: ب��ه فرهنگ پ��رور چ��وپسر داری

نخس���تین نویس���نده2کن از ه�������������نر

نیز به معنی عق��ل و خ��رد ب��ه ک��ار رفت��ه اس��ت؛سعدی گوید:

هر چ��ه خ��واهی کن ک��ه م��ا را ب��ا ت��وروی جن����������������������������گ نیست

پنجه با زورآزما افکندن از3فرهنگ نیست

یعنی از عقل و خرد نیست. همچ���نین فرهن���گ ب���ه مع���نی تعلیم و ت���ربیت )=آموزش و پ��رورش( ب��ه ک��ار می رود، چن��ان ک��ه

2386، ص 41: شاهنامه- 1463: ص گرشاسب نامه- 2367، ص کلیات سعدی- 3

پیش از این، وزارت آم��وزش و پ��رورش را وزارتفرهنگ می نامیدند.

و نیز ب��ه مع��نی کت��اب لغت اس��تعمال می ش��ود، چنان ک��ه ش��ادروان دک��تر محم��د معین کت��اب لغت

نامیده است. عالوه بر اینهافرهنگ فارسیخود را معمول شده اس��ت و در Cultureفرهنگ در مفهوم

این مقال��ه م��راد از واژه فرهن��گ، مفه��وم اس��ت و آن، عب���ارت اس���ت از هس���تۀ� آداب و رس���وم و سنت ها و اسطوره ها و هنرهای ملتی که جنبه ه��ای فک��ری و معن��وی تم��دن را تش��کیل می ده��د و این آداب و رس���وم س���نت ها و هنره���ا اعم اس���ت از رسمی ی��ا فولکوری��ک، ب��ه عب��ارت دیگ��ر، فرهن��گ، جلوه های گوناگون شعور و فهم و ذوقیات ملتی را در دورۀ� ت��اریخ نش��ان می ده��د. بن��ابر این، فرهن��گ شامل زبان و ادبیات، موسیقی، مذهب، فلس��فه و عرف��ان، آداب حک��ومت، س��نت ها و آداب و رس��وم ملی و محلی )اعیاد و جشن ها و جز آنها( عادات و اخالق اجتم��اعی، قص��ه ها و ... ترانه ه��ا، باوره��ا و پن��دارها و جنبه ه��ای ه��نری و ص��وری معم��اری و

صنایع دستی و جز آنهاست. در نظر مردم شناسان، فرهنگ ب��ه هم��ۀ� مظ��اهر زندگی اطالق می شود، ب��ا این تعب��یر، ه��ر ش��یء و اثر و رسم و اندیشه ای و هر شیوۀ� بیانی و رفتاری که ب��ه جامع��ه مرب��وط باش��د ج��زو فرهن��گ اس��ت. جنبه های مادی و معنوی فرهنگ به هم پیوسته اند و هیچ ی��ک از آنه��ا از روح و فک��ر و معنوی��تی خ��ارج نیس���تند. مص���الح س���اختمانی را ج���زو فرهن���گ نمی دانیم؛ ولی س��اختمان و ط��رز معم��اری آن را

.1جزو فرهنگ می شماریم - نقش ایرانی���ان در پیش���رفت و تح���ول3

علوم و فنون و تمدن و فرهنگ1240 - 120، ص زمینۀ� جامعه شناسی- 1

می دانیم که هیچ دانش��ی در جه��ان، ب��ه دس��ت ی��ک فرد یا یک ملت، پیدا نشده و یکباره تکام��ل نیافت��ه است؛ بلکه همۀ� علوم و فن��ون، ب��ه وس��یۀ� اف��راد و ملت های گوناگون، و به تدریج گسترش یافته و ب��ه کمال رسیده است؛ ام��ا نقش اق��وام و ملت ه��ا در پی��دایی و پیش��رفت دانش ه��ای بش��ری همس��ان و هم ارز نیس��ت. ب��رخی از آنه��ا در این راه، س��هم

بیشتر، و برخی دیگر سهم کمتری دارند. ملت ایران، به راستی یکی از ملت ه��ایی اس��ت که با سابقۀ� طوالنی تمدن و فرهنگ و ت��اریخ خ��ود، در تحول و تکامل دانش ها، نقش مؤثر و ارزنده ای

داشته است. و دیگر افس��انه ها وشاهنامهعالوه بر این که در

داستان های ملی م��ا، کش��ف و اخ��تراع بس��یاری از ضروریات نخستین زندگی بشر، مانند کشف آتش، تری���اق، اس���تخراج آهن و س���اختن آالت و اف���زار زندگی از آن، آغاز معالج��ات طبی، س��اختن لب��اس از پوست حیوانات، به پادشاهان و نیاکان باس��تانی ما نسبت داده شده، مستشرقان و ایران شناس��ان بزرگ ن��یز، در کش��اورزی و دام��داری، اهلی ک��ردن جانوران، ب��ه دس��ت آوردن آب، انب��ار ک�ردن غالت، ایجاد باغ ها، استعمال کود و آیش، اختراع وسایل و اب��زار کش��اورزی، چ��رخ ک��وزه گری، زره، چوگ��ان، تخته نرد، پست و چاپار، صفر و کسور اعشاری در اعداد، پیشروی در صنعت ذوب فل��زات ب��ا اخ��تراع دم آهنگ��ری، اح��داث نخس��تین جاده ه��ا و خط��وط مواص��التی، حف��ر ترع��ۀ� س��وئز، تأس��یس نخس��تین دانشگاه و بیمارس��تان، آغ��ازگری در ه��نر حج��اری، نقاش����ی، مینی����اتور و بس����یاری از اب����داعات و نو آوری ه��ای دیگ��ر، ایرانی��ان را ب��ر هم��ۀ� اق��وام و

مکتب ها پیشرو و پیشگام شمرده اند. ایرانیان پیش از دورۀ� ساسانیان بر اثر ارتب��اطی که از خاور و باختر با ملت های بزرگ و متم��دن آن

روز مانند هن��دوان و بابلی��ان و مل��ل آس��یای ص��غیر یافته، و اطالعی که خود از گذش�ته های بس�یار دور دارا بوده ان��د، در عل��وم گون��اگون مانن��د ریاض��ی و

موسیقی، پیشرفت هایی داشته اند. حمل��ۀ� اس��کندر ب��ه ای��ران، و ادام��ۀ� حک��ومت جانشینان او، وسیله ای برای آگاهی بیشتر ایرانی��ان از فرهنگ و تمدن یونانی می ش��ود و دانش��مندان و اندیشمندان ایرانی، به شناسایی مکتب س��قراط و

افالطون و ارسطو دست می یابند. اما رون�ق ب�ازار علم، و پختگی و کم�ال تم�دن و ه���نر ای���ران پیش از اس���الم، بیش���تر ب���ه دورۀ� ساسانیان مربوط است؛ توجه پادشاهان ب��ه علم و اهل علم، وجود دانشمندان، و رواج دانش ه��ایی از قبی��ل ریاض��یات و نج��وم و پزش��کی، در این عه��د،

بیش از گذشته است. دانشگاه گن��دی ش��اپور ک��ه ش��اپور اول آن را در خوزستان بنیان می نه��د، ب��ه ص��ورت مرک��ز ب��زرگ علمی و پژوهش������ی درمی آی������د و اس������تادان و پژوهش��گران آن، عل��وم و فن��ون گون��اگون را در غ��رب از یون��ان، و در ش��رق از هن��د می گیرن��د و کتاب ها و نوشته های یونانی و هن��دی و س��ریانی را در زمین��ۀ� عل��وم پزش��کی و فلس��فه و ریاض��ی و منط��ق، ب��ه پهل��وی برمی گردانن��د و در گس��ترش و

تکامل آنها گام های بلندی برمی دارند. شاپور اول عالوه بر دانشگاه، در گن��دی ش��اپور، بیمارس��تانی می س��ازد و پزش��کان یون��انی را ب��رای تعلیم طب ب��ه ای��ران دع��وت می کن��د. اس��تادان و پزش��کان این مرک��ز علمی و پژوهش��ی، از تج��ارب طبی ملت ه��ای گون��اگون مانن��د یونانی��ان، هن��دوان، اسکندرانیان )نوافالطونی��ان( به��ره می جوین��د و ب��ا تجربه ای که خود از پیش دارند در معالجۀ� بیم��اران و پیش��گیری بیماری ه��ا موفقیت ه��ای ت��ازه ای ب��ه دس��ت می آورن��د و از ت��رکیب ش��یوه های پزش��کی

یونانی و هندی و ایرانی، روشی پدید می آورن��د ک��هاز هر سۀ� آنها کامل تر بوده است.

بعدها با انتقال مرکز علمی از گن��دی ش��اپور ب��ه بغداد، بیشتر استادان و دانشمندان ن��یز ب��ه دع��وت منص����ور دوانیقی خلیف����ۀ� عباس����ی ب����دانجا روی

می آورند و به تدریس و تعلیم می پردازند. عالوه بر گندی ش��اپور ک�ه ت�ا ق�رن دوم و س�وم هج��ری دای��ر ب��وده اس��ت، در داخ��ل و خ��ارج از مرزهای کشور نیز برخی از ایرانیان که به م��ذهب مس��یح گروی��ده و ب��ا لغت س��ریانی س��ر و ک��ار داش��ته اند، آث��ار خ��ود را بیش��تر ب��ه زب��ان س��ریانی تألیف می کنند و در مدارس رها، نصیبین، سلوکیه، و دیره��ا و کلیس��اهای الجزی��ره و س��واحل ف��رات، پژوهش ه���ا و نوش���ته ها و ترجمه ه���ای ارزن���ده و

سودمندی عرضه می دارند. پس از س����قوط دولت ساس����انیان، و تس����لط اعراب بر ایران، و نفوذ زبان و ادب ع��ربی در این سرزمین نیز، ایرانیان در پیدایش و گسترش دانش

و فرهنگ اسالمی، نقش عمده ای داشته اند. اعراب در دورۀ� جاهلی و حتی تا پای��ان نخس��تین سدۀ� اسالمی که حکومت و سیاست در دست آنها ب��ود، ب��ا وج��ود ارزش و فض��یلتی ک��ه آیین مق��دس اس��الم ب��رای دانش و اه��ل دانش قائ��ل ب��وده و هست، چندان ت�وجهی ب�ه دانش نش�ان نمی دادن�د؛ اما از هنگامی که حک��ومت ام��وی برافت��اد و دولت عباسی به کمک ایرانیان روی کار آمد، ایرانی��ان در این دولت، نف��وذ عمیقی پی��دا کردن��د و در حقیقت چرخ حکومت به نیروی فک��ری ای��رانی ب��ه گ��ردش درآم��د. رج��ال ب��زرگ دس��تگاه خالفت عباس��ی، از وزی��ران و ن��دیمان ت��ا دب��یران و طبیب��ان، بیش��تر، ای���رانی زرتش���تی، و ی���ا زرتش���تیان و مانوی���ان و

عیسویان مسلمان شده بودند.

این رج��ال ک��ه دارای اطالع��ات گون��اگون علمی بودند، به تشویق و نوازش دانشمندان و مترجم��ان می پرداختند و خلف��ا هم تحت ت��أثیر آن��ان دوس��تدار علم ش��ده بودن��د و ب��رخی از آنه��ا مانن��د ه��ارون و پس��رش م��أمون در ت��رویج دانش، و بزرگداش��ت و ن��واخت دانش��مندان، توج��ه و کوش��ش بی نظ��یری داشته اند، و این توجه شدید خلفا و وزرا باعث شد ک���ه میان���ۀ� س���دۀ� دوم هج���ری، نهض���ت علمی و فرهنگی عظیمی در دس��تگاه خالفت عباس��ی پدی��د آمد و تا پایان س��دۀ� چه��ارم و آغ��از س��دۀ� پنجم ب��ه شدت ادامه یافت و چون ایرانی��ان پیش از اس��الم، چنان که گفته شد، با علوم گوناگون از قبیل طب، فلسفه و ریاضیات آشنا بودند، پس از آغاز نهضت، بخش بزرگی از کتاب های علمی پهلوی و س��ریانی اعم از این که از یونانی و هندی به پهل��وی درآم��ده بود ی�ا ایرانی�ان خ�ود ب�ه پهل��وی و س�ریانی نوش�ته بودند، به وسیلۀ� مترجمان ای��رانی ب��ه زب��ان ع��ربی

درآمد. نقش این مترجمان در پیشرفت نهضت اسالمی بس��یار ب��ا ارزش و م��ؤثر ب��وده اس��ت، زی��را همین مترجمان، کتاب های بسیاری در شاخه های مختل��ف دانش ب���ه زب���ان ت���ازی درآوردن���د و از این راه، دانش های گوناگون ملت های مشهور، و آث��ار تم��ام دانشمندان ط��راز اول جه��ان ق��دیم، از هندوس��تان گرفت��ه ت��ا یون��ان و اس��کندریه در دس��ترس علم��ای اسالمی قرار گ��رفت و مس��لمین از راه مطالع��ه و پ��ژوهش در آن کتاب ه��ا ب��ا عل��وم یون��انی، هن��دی، ای��رانی و ج��ز آنه��ا آش��نا ش��دند و آنه��ا را در هم آمیختند و خود با مطالعه ها و مباحثه ها، پژوهش ه��ا و تجربه ه��ا، اص��الحاتی در آنه��ا معم��ول داش��تند و چیزهایی تازه بدان ها افزودن��د، و گ��روهی دیگ��ر در قلمرو علوم ریاضی، نج��وم، هندس��ه، طب و دیگ��ر مطالب عملی، خود به ت��ألیف و ت��دوین کتاب ه��ایی

به زبان عربی پرداختن��د و از این راه، در پیش��رفت علوم اس��المی س��همی ب��زرگ ب��ر عه��ده گرفتن��د و زمین��ه را ب��رای ظه��ور و پی��دایش دانش��مندان و اندیش��مندان ق��رن چه��ارم و پنجم هج��ری ف��راهم

ساختند. سدۀ� چه��ارم و پنجم هج��ری، دوران بل��وغ دانش در تم����دن اس����المی و ای����رانی اس����ت و یکی از قرن ه��ای طالیی ت��اریخ علم در جه��ان ب��ه ش��مار می رود، در این دوره، حاصل رنج ها و کوش��ش های دانش پژوهان اسالمی سدۀ� دوم و سوم ب��ه دس��ت

آمده است. این نهض���ت علمی و ف���رهنگی اس���المی ک���ه ایرانیان در پی ریزی و پیدایی آن، س��همی ب��ه س��زا دارند، باعث شد که مراکز علمی الجزیره و عراق و ای��ران ن��یز ک��ه از آغ��از حک��ومت اموی��ان، دچ��ار ضعف و فترت شده بود، فع��الیت و جنبش خ��ود را از سر گرفت. دانش��مندان مراک��ز علمی ق��دیم ب��ه درب����ار خالفت روی آوردن����د و در زی����ر س����ایۀ� بزرگداش��ت و ن��وازش خلف��ا و وزی��ران و ن��دیمان ایرانی آنان ق��رار گرفتن��د. بغ��داد، جانش��ین مراک��ز علمی بزرگ خاورمیانه گردید. به جای تألیفاتی ک��ه از آن پیش به س��ریانی ب��ود، کتاب ه��ای مع��روف و پرارجی در علوم گوناگون به زبان عربی پدید آم��د و دورانی جدید در تاریخ دانش جهان پیدا شد که از روش����ن ترین و درخش����ان ترین ادوار ت����اریخ علم

شمرده می شود. پادش��اهان ای��رانی این عه��د، اغلب، مردم��انی دانشمند یا دانش د وست بودند و بیشتر وزیران آنها��اد، اب��وعلی س��ینا، نیز مانند ابن عمید، صاحب بن عب بلعمی، جیهانی، خود از چراغ های درخشندۀ� علم و

ادب در مشرق محسوب می شدند. از وسایل و موجباتی ک��ه در پیش��رفت عل��وم، و س��هولت ک��ار و پ��ژوهش دانش��مندان و محقق��ان،

تأثیر به سزایی داشته، وجود کتابخانه های ب��زرگ در ایران بوده است، مانن��د کتابخانه ه��ای عض��د الدوله، ابن عمید، صاحب بن عباد ک��ه ه��ر ی��ک از آنه��ا ت��أثیرشگرفی در پیشرفت علوم گوناگون داشته است.

اف��زون ب��ر این، م��دارس علمی ک��ه ایرانی���ان تأسیس کرده بودن��د مانن��د م��دارس آم��ل، مدرس��ۀ� بیهقیه و چند مدرسۀ� دیگر و نیز ظهور دانش��مندان بزرگی چون ابونصر فارابی، زکریای رازی، ابوعلی س��ینا، ابوریح��ان ب��یرونی ک��ه آن م��دارس در پی داشتند و دانش های نظری و تجربی را پیش��رفت و رونق زایدالوصفی بخشیدند، ک��ه نظ��یر آن نهض��ت علمی در سده های بعدی در جامعۀ� ای��ران و ع��رب دی��ده نمی ش��ود. این دانش��مندان ک��ه اغلب ای��رانی هستند یا نژاد ایرانی دارن��د، در حقیقت ب��ه ق��رن و مرزی معین، محدود نیستند، بلکه گروهی از آن��ان، فاص���لۀ� زم���ان و مک���ان را در هم نوردیده ان���د و خورش��ید وجودش��ان در هم��ۀ� ق��رون و اعص��ار، ب��ر همۀ� جوامع بشری پرتو افکنده و راه پژوهن��دگان و جویندگان علم و حقیقت را روش��ن س��اخته اس��ت،

از این گروهند بزرگانی چون: ابونص���ر ف���ارابی، ک���ه او را در فلس���فه، ت���الی

ارسطو دانسته اند و »معلم ثانی« لقب داده اند. محم����دزکریای رازی، ک����ه در طب، جانش����ین جالینوس ش��ناخته ش��ده و ب��ه »ج��الینوس اس��الم«

ملقب گردیده است. ابوعلی سینا که در تمام ادوار تاریخ همۀ� آث��ار او همیشه مورد توجه دانشمندانی بوده و شروحی بر آنها نوشته اند و بسیاری از آنها به زبان ه��ای غ��ربی ترجمه شده و پاره ای از آنها هم اکنون در برخی از دانشگاه های معتبر جهان تدریس می ش��ود و م��ورد

استفاده دانشمندان و دانش دوستان است. گذشته از اینها تأسیس مدارس نظامیه به ابتکار و همت خواج���ه نظام المل���ک، وزی���ر شایس���ته و

دانش دوست س��لجوقی ک��ه در واق��ع دانش��گاه های مجهزی بودند، نهضتی بزرگ در کشورهای اسالمی پدید می آورد و فرمانروای��ان و ام��رای س��لجوقی و سایر بزرگان و دانش دوستان نیز به تقلید یا رقابت با خواجه نظام الملک، مدارسی دیگ��ر در اص��فهان، نیشابور، مرو، گرگان، ری، همدان، ی��زد، کرم��ان و کاش���ان ب���ا کتابخانه ه���ای ج���امع و ب���زرگ برپ���ا می س���اختند، مانن���د مدرس���ه ای ک���ه ملکش���اه در اص����فهان، و تاج ال����دین ابوالغن����ایم وزی����ر او، و المستنصربالله خلیفۀ� عباسی در بغداد بنیان نه��اده

بوده اند. دانشمندان و پژوهشگرانی ک��ه در این م��دارس، به تحصیل و تدریس اشتغال داشته اند، از نام آوران علوم مختلف و معارف اس�المی و ای�رانی بوده ان�د ک��ه ام��ام محم��د غ��زالی و ب��رادرش ام��ام احم��د غ���زالی، ش���یخ ش���هاب الدین س���هروردی، ام���ام���ام نیش���ابوری از آن فخرال���دین رازی و عم���ر خی

جمله اند. در قرن هفتم و هشتم ن��یز در مس��ائل گون��اگون علمی، کتاب های با ارزشی به دست نویس��ندگان و دانشمندان و پژوهشگران ایرانی تألیف می یابد که از این میان آثار افضل الدین کاشانی، خواجه نصیر طوس��ی، ش��مس الدین جوی��نی ص��احب دی��وان و ب��رادرش عطامل��ک جوی��نی، جالل ال��دین مول��وی، عارف و شاعر و فیلس��وف نام��دار در خ��ور ذک��ر و

ستایش است. در دورۀ� ایلخان�����ان مغ�����ول، مراک�����ز علمی بی شماری در نقاط مختلف ایران به وجود می آی��د، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وزیر غ��ازان و الجایتو، ک��ه خ��ود از دانش��مندان زم��ان ب��ود، مانن��د خواجه نظام الملک، عالوه بر دانشگاه و کتابخان��ه و پژوهش��گاهی ک��ه در رب��ع رش��یدی می س��ازد، در شهرهای دیگر نیز مانند یزد به فرمان او مدارس و

مراک��ز علمی ب��زرگی بن��ا می کنن��د و موقوف��اتی ب��دان ها اختص��اص می یاب��د. ب��رخی از ایلخان��ان و بزرگان و دانش دوستان نیز مراکز تحقیقی دیگ��ری در شهرهای گوناگون بنی��ان می گذارن��د و ش��یراز و اصفهان و بغداد همچنان محل اجتم��اع دانش��مندان

و دانش پژوهان بوده است. خواجه نصیر، خود دنبالۀ� کار دانشمندان پیش��ین را در ت���ألیف کت���اب در اقس���ام عل���وم فلس���فی )حکمی( می گیرد و در علوم ریاضی و موس��یقی و نجوم ب�ه همک�اری و تش�ویق دیگ�ر پژوهش�گران و دانشمندان می شتابد و ب��ه ام��ر منک��و ق��اآن ب��رادر هالکو، و دستیاری دانش��مندان و منجم��ان دیگ��ر در

قم��ری رص��دخانۀ� مراغ��ه را ب��ه وج��ود657س��ال می آورد ک��ه مهم��ترین مرک��ز تجم��ع دانش��مندان و بی گمان از بزرگترین مراکز علمی س��ده های هفتم و هشتم ب��وده اس��ت. خواج��ه ب��رای این رص��دخانۀ� اوقافی معین می س��ازد و در آن، کتابخان��ۀ� ب��زرگی پدید می آورد که ش��مارۀ� کتاب ه��ای آن را چهارص��د

هزار جلد نوشته اند. بع��د از دورۀ� ایلخان��ان ن��یز از جالل ال��دین دوانی، صاین الدین علی ترکه، صدرالدین شیرازی معروف به مالص��درا، ش��یخ بهاءال��دین ع��املی مع��روف ب��ه شیخ بهایی، حاجی مالهادی س��بزواری و ج��ز آن��ان، در زمینۀ� ادب و فلسفه و دانش های گوناگون، آث��ار

باارزشی برجای مانده است. در روزگ���ار م���ا ن���یز گ���روهی از پژوهن���دگان و دانشمندان و اندیشمندان ایرانی، در داخل و خارج از مرزه���ای کش����ور، تالش و نقش ثم����ربخش و امیدآفرینی در شاخه های گوناگون علوم و فنون بر عهده گرفته اند؛ و راه را برای درخشش و پ��یروزی

بیش��تر نوجوان��ان و جوان��ان ام��روز وطن هم��واره.1می سازند

- در این مقال��ه از افاض��ات اس��تاد فقی��دم دک��تر امیرحس��ین1 شان بیش از مآخ��ذ دیگ��رزمینۀ� جامعه شناسیآریان پور و از کتاب

بهره گرفته ام.

کتابنامه.جامعه شناسی زمین�����ۀ�آری�����ان پور، دک�����تر امیرحس�����ین. -1.1354، حبیب یغمایی، گرشاسب نامه اس���دی طوس���ی، ابونص���ر علی بن احم���د.-2 5، فهرس��ت مق��االت فارسیافش��ار، ای��رج. -3

.1377 تا 1340مجلد، ،سبک شناسیبهار، محمدتقی )ملک الشعرا(. -4

.1337، 2 مجلد، ج 3 ،گاثاه��ا مجموع��ه اوس��تاپ��ورداوود، اب��راهیم. -5

1353..1355، فرهنگ ایران باستان��������������� . -6 ،واژه نام��ۀ� مین��وی خ��ردتفضلی، دکتر احم��د. -7

.1348بنیاد فرهنگ ایران، ، مجل�����داتلغت نامهدهخ�����دا، علی اک�����بر. -8

گوناگون. ، مص��حح دک��ترکلی��اتس��عدی، مص��لح الدین، -9

.1383حسن انوری، نشر قطره، ،ت��اریخ ادبی��ات در ای��رانصفا، دکتر ذبیح الله، -10

.1332، دانشگاه تهران، 1ج ، محم��دشاهنامهفردوسی، حکیم ابوالقاسم، -11

.1344، تهران، 2دبیرسیاقی، علمی، ج ، مدرسۀ� عالی بازرگانی ته��ران،جامعۀ� ایران ت��أثیر اس��الم در س��اختمانم��روتی، ف��رخ. -12

1358. ت��ا1345 مجلد، فرانکلین حبیبی، 3، فارسی المع��ارفۀ�دایرمص��احب، دک��تر غالمحس��ین. -13

1374. 5، حواشی بره��ان ق��اطعمعین، دکتر محمد. -14

.1357مجلد، امیرکبیر، مجلد، امیرکب��یر،6، فرهنگ فارسی��������� . -15

.1352 تا 1345

.1354 و 1349 و 1348 مجلد، 3، فارسی ت��اریخ زب��اننات��ل خ��انلری، دک��تر پروی��ز. -16، شماره های گوناگون.زندگی مجل���ۀ� فرهن���گ ووزارت فرهن���گ و ه���نر. -17(.40 )مجلد دهخدا مقدم��ۀ� لغت نام��ۀ�یارش��اطر، دک��تر احس��ان. -18

دستورپژوه مهرپروربهاءالدین خرمشاهی

از اوایل دهۀ� پنجاه با نام و آوازۀ� علمی م��ردی ک��ه آن زمان میانه سال بود آشنا شدم و کم��تر از س��ی

س��ال دیگ��ر افتخ��ار دوس��تی و مص��احبتش را پی��دا ک����ردم. انساندوس����تی و سختکوش����ی علمی و ساده زیس����تی و کم ح����رفی بعض����ی از خص����ال

برجسته اش بود. ب���ه گم���انم همزم���ان ب���ا ایش���ان ب���ا دوس���ت فرشته وش دیگرم جناب نصرت فیروزپور، وکیل و حقوق��دان برجس��ته ک��ه ادیب و ش��اعر هم هس��تند افتخار و سعادت دوستی یافتم و زمانش نیمه ه��ای دهۀ� هفتاد ب��ود. ی��ک ب��ار در هم��ان اوای��ل دوس��تی، دانشگاه ته��ران ب��رای دک��تر حس��ن احم��دی گی��وی مجلس بزرگداش��تی در باش��گاه دانش��گاه برگ��زار ک��رد و بن��ده هم س��خنرانی ک��ردم. نمی دانم ب��ه مناسبت آن مجلس بود ی��ا بع��دا ک��ه این رب��اعی را

برای دکتر احمدی سرودم: کم مرد بسان احمدی

می بینم 

با خلق خوش محمدیمی بینم

  

دستور که می دهد به افعالنکو

 

از مصدر لطف سرمدیمی بینم

  

مهرورزی ها ادامه داش��ت ایش��ان بیش از پنج��اه سال، هر ساله در روز عی��د فط��ر ولیمه ای ب��ه ی��اد پدر بزرگوارخود برپا می کرد و بسیاری از اهل علم و ادب، به وی��ژه حقوق��دانان را دع��وت می ک��رد. و

بنده هم شاید در ده جلسه شرکت کرده باشم. خ��اطره ای ک��ه هرگ��ز فراموش��م نمی ش��ود این

1379است که مادر بزرگوارم در شش��م دی م��اه

در زادگ��اهش ق��زوین درگذش��ت. دک��تر احم��دی و جناب فیروزپور با مهربانی کم نظیری هم��راه بن��ده هر دو به قزوین آمدند، ک�ه این مه��رورزی و رفت��ار بزرگ منشانۀ� ایشان ت��ا زن��ده ام در خ��اطرم خواه��د

ماند. اما بنده نتوانستم به علت ن��اتوانی از س��فر، ک��ه در سالهای اخیر پیدا کرده ام، در فرص��ت مناس��بی که پیش آمد، این دین اخالقی و عاطفی خود را به دکتر احمدی گیوی اداء کنم. و آن دعوت ش��دنم ب��ه خلخال برای شرکت در مجلس بزرگداش��ت اس��تاد

احمدی گیوی بود. اما چون به قول سعدی: من در وفای عهد چنان کند

نیستم 

کز دامن تو دست بدارم بهتیغ تیز

احساس مهر و ارادتم مرا به سرودن قصیده ای   در منقبت محام�����د و مک�����ارم اخالق ایش�����ان، ب��رانگیخت. این قص��یده را دوس��ت مش��ترکمان اس���تاد نص���رت ف���یروزپور ک���ه ب���ه گوش���ه ای از بزرگ منش��ی ایش��ان اش��اره ش��د، در آن مجلس نکوداشت قرائت فرمودند. البته به غ��یر از دو بیت آخر. در این مقالۀ� کوتاه این قصیده را با اج��ازه از روان جاودان استاد احمدی به نحو کام��ل می آورم. چون طنز از موارد عفو است، ان ش��اءالله خان��دان گرامی اش و خوانندگان فرهیخت��ه اغم��اض خواهن��د

فرمود. دیگر از خاطره های فرهنگی که از آن بزرگ مرد دارم، ش��گفتی و ش��ادی از ت��ألیف و انتش��ار کت��اب

بود که دس��تدستور تاریخی فعل در زبان فارسی کم پش��توانه ای از س��ی س��ال پ��ژوهش را نش��ان می داد. نمی دانم ک���دام مش���غلۀ� دنی���وی و ح���تی

فرهنگی توفیق مرا برای نوشتن نق��د و نظ��ری ب��ر آن کتاب سترگ سلب کرد. مگر هنوز که آفتاب از مشرق طلوع می کند، در توبه باز باشد و در تجدید چ��اپ آن اث��ر تحقیقی ط��راز اول، ج��بران ماف��ات

کنم. از م����دیر عالی مق����ام انجمن آث����ار و مف����اخر فرهنگی، استاد عالمه حض��رت آق��ای دک��تر مه��دی

ت��اکنون ب��ه ش��اگردی در1343محقق که از س��ال محضر ایشان مباهات دارم، و همک��ار فرزانه ش��ان

مجلس130جن���اب امی���د قن���بری ک���ه در ح���دود نکوداش����ت بزرگ����ان علم و ادب در انجمن برپ����ا داشته و به همین تعداد کتاب در مع��رفی زن��دگی و آث���ار آن���ان ت���دوین و طب���ع کرده ان���د، ص���میمانه

سپاسگزارم. پای��ان بخش این مقال��ۀ� کوت��اه، هم��ان قص��یده ای

است که قول درجش را داده بودم.به نام خدا

در شرح شمه ای از شمایل و فضایل برادر دانشورواالمقام حضرت استاد دکتر حسن احمدی گیوی

بسته جان ناتوان من به جاناحمدی

می تپد قلبم ز قلب مهربان احمدی

احمدی خو، عیسوی دم، موسوی کف،خیرخواه

از جنین پاکیزه باشد تا جناناحمدی

پاک طینت، پاک سیرت، پاک صورت،پاکدل

نیک پندار و نکوکردار جان احمدی

چون کبوتر ساده زی و چون عقابانهوشیار

هیچکس محنت نبرد از امتحاناحمدی

خوش بیان و خوش قلم و آنگاهخوشباش و رها

مثل جوباری روان بینم زباناحمدی

جانش از عهد ازل پابند با عهدالست

همچو اقیانوس شبنم بین رواناحمدی

این چنین آموزگاری با همه آمیزگار

کم به عصر خویش دیده دوستاناحمدی

هرکسی یا خویش یا فرزند، شاگردوی است

دوستان دستان ندارد داستاناحمدی

هرکسی خوانده حدیث مهربانینزد او

نزد رأی پیر یا طبع جوان احمدی

شعر گوید بی تکلف، نثر بنویسدروان

آشکارا دیده ام طنز نهان احمدی

زیر چتر مهر او عطر عطوفتجاری است

مائده از آسمان آید به خواناحمدی

نیست در دستور اخالقش به غیرفعل نیک

می توان معراج رفت از نردبان

احمدی

در نوشته های او بینم معانی بدیع

صرف کن هر نحو می خواهی بیاناحمدی

عمر او را کم بگو هفتاد یا هشتادسال

بر مدار دیگری گردد زمان احمدی

ای بخارا یعنی ای خلخال شاد ودیرزی

ماه آید سوی تو از آسمان احمدی

طنز می گویم که کاش اشعار منباشد بلند

تا شود ارزانی گوش گران احمدی

گر دهان بگشود تا گوید که اینتعبیر چیست؟

بوسه ها باید زد و بستن دهاناحمدی

دعاگو و دوستدار و دیده بوسحضرت استاد

بهاءالدین خرمشاهی1386 اردیبهشت 12