منشور حقوق شهروندی

1395 آرذماه

اسالمی اریان ی جمهورسی رئ بیانیه

أ

اهلل الرحمن الرحیمبسم

َو ر ِ آَدَم َو َحَمْلناُهْم ِفي اْلبَ َو َلَقْد َكرَّْمنا َبني»

َعلى ُهمْ اْلَبْحِر َو َرَزْقناُهْم ِمَن الطَّي ِباتِ َو َفضَّْلنا

«نا َتْفضيلا َكثيٍر ِممَّْن َخَلقْ

ملت بزرگ و فرهیخته ایران؛

ی و صد ساله آزادیکست. تاریخ بیش از مردم ایران ا ها و مطالباتروشن از آرمان یانهیآتاریخ معاصر ایران، در .دیده است های پرافتخاری همچون نهضت مشروطه و انقالب اسالمی را به خودملت ایران، نمونه یخواهعدالت

ابی به حقوق و دستی یی انسانمردم ایران خواستار حرمت نهادن به کرامت و حیثیت واال ،بیپرفرازونشتمامی این دوران آید؛ که ان به دست میآن مشروعیت و قدرت حکومت در پناه رضایت شهروندان و ایفای حقوق دوام .اندخود بوده

پس ود دانسته،خای برای حقوق خداوند سبحان، حقوق بندگانش را پایه»فرمود: )ع(امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب «.پاسداشت حقوق بندگان خدا، برپایی حقوق خداوند متعال را به دنبال خواهد داشت

ت یعدالت و حما در پیشگاه قرآن کریم و در برابر ملت ایران بر پشتیبانی از حق، جمهورسیرئ ازآنجاکه است؛ ادکردهیاشخاص و حقوق ملت در قانون اساسی، سوگند از آزادی و حرمت

)گذار کبیر های بنیانشهاندی وبا توکل به خداوند منان و با پیروی از سیره پیامبر اکرم )ص( و ائمه اطهار )ع الناس؛نعمت دانستن مردم و مراعات حقانقالب اسالمی و تأکیدات مقام معظم رهبری بر ولی

ه ا عنایت ببو شدهروشنی در قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران تصریح که به« حقوق ملت»با استناد بهرای سته را بندگی شایدولت موظف است حق حیات، برخورداری از کرامت انسانی، عدالت، آزادی و ز کهنیا

مندی از ان بهره، میزنسیت، سنایرانیان مقیم داخل یا خارج از کشور فارغ از ج همه شهروندان ایران، اعم، زیستن کاجتماعی، سب -مواهب مادی، وضعیت اقتصادی یا سالمتی جسمی، ذهنی و روانی، گرایشِ سیاسی

باور مذهبی، نژاد، قومیت و زبان رعایت و محقق کند؛

بل غیرقا هایزادیآحقوق شهروندی، بر اصولی همچون کرامت انسانی، صیانت از حقوق و کهنیانظر بهن از انِ قانوت یکسسلب، حاکمیت مردم، برخورداری همه مردم از حقوق انسانی مساوی، منع تبعیض و حمای

همه افراد ملت مبتنی است؛

سترسی بهدشه، بیان و مدنی و سیاسی ازجمله آزادی اندی یهایآزاداستیفای حقوق و کهنیابا توجه به دی نت و آزاق سکوها، حق نقد و نظر و نظارت همگانی، حاطالعات و تبادل آن، آزادی مطبوعات و رسانه

مومی از عکای آرای وآمد، حق برخورداری از تابعیت، حق تعیین سرنوشت و اداره شایسته امور کشور به اترفتر فعالیت د وپرسی آزاد، حق تأسیس، اداره، عضویت طریق نظام انتخاباتی سالم، شفاف و رقابتی و همه

ها و سایر حقوق، پیماییهای مدنی و صنفی، حق شرکت آزادانه در اجتماعات و راهو انجمنها، احزاب تشکل پذیر است؛سیاسی دولت امکان پذیری و ارادهتنها با تعهد، مسئولیت

ب

مندی از بهره مشارکت مردم در حیات اجتماعی به برخورداری بدون تبعیض شهروندان از حق کهنیانظر بهبرخورداری از مسکن، تغذیه و آب آشامیدنی سالم، رفاه و تأمین ، و رقابتی، حق مالکیت نظام اقتصادی شفاف

، آموزش و تحصیالت عالی و مشارکت در شایسته اجتماعی فراگیر، خدمات بهداشتی و درمانی، کار و اشتغال حیات فرهنگی، منوط است؛

حقِ ها برای استیفای حق توسعه، ها و دولتپذیری افراد، گروهمشارکت، همکاری و مسئولیت کهنیانظر به ح اط، در سطزیست سالم، حق هویت فرهنگی، حق صلح و نفی خشونت و تنفر و حق ارتببرخورداری از محیط

المللی ضروری است؛ملی و بین

دی و امنیت شهروندی، دسترسی به عدالت و آزا تأمینداند در جهت دولت وظیفه خود می کهنیانظر بهدادرسی عادالنه، مصونیتِ حریم خصوصی از هرگونه تعرض غیرقانونی، منع استراق سمع، بازرسی، تجسس،

هرگونه شکنجه یا اجبار به ادای بازداشت خودسرانه افراد و ،تفتیش عقاید و افشای غیرقانونی اطالعاتروندان با سایر قوا همکاری کند و رعایتِ اصل برائت، اصل قانونی بودن شهادت، اقرار یا سوگند برای همه شه

سازی جرائم و رعایت حقوق متهمان و محکومان جرم و مجازات و صالحیت مرجع رسیدگی به اتهام، شفافز مندی اای، حقِ محاکمه عادالنه، علنی و بدون تبعیض و حقِ انتخاب یا بهرهویژه در جرائم سیاسی و رسانهبه

وکیل را دنبال کند؛

وق، سبت به حقپذیری شهروندان ناستیفای حقوق شهروندی بدون آگاهی، توانمندی و مسئولیت کهنیانظر به پذیر نیست؛تکالیف و منافع عمومی امکان

و در ها، منابع و امکاناتیر قوا و ارکان حاکمیت در حدود صالحیتبا همکاری سا کنم دولتاعالم می -الف کند:مینسبت به موارد زیر اقدام ب قانون اساسیچارچو

ی سازی و ارتقای فرهنگ عمومی و افزایش حساسیت، تعهد و مهارت کارگزاران نهادهابخشی، ظرفیتآگاهی .1 دولتی و غیردولتی در صیانت از حقوق شهروندی؛

ای فرهنگ برای ارتقها و نهادهای مدنی و خصوصی تشویق، حمایت و جلب مشارکت افراد، متخصصان، تشکل .2 عمومی و گسترش مطالبات همگانی و مقابله با هرگونه تعرض به حقوق شهروندی؛

از قبیل یامالحظه هرگونهها در برابر قانون بدون همه افراد و گروه یتساوتوجه به اصل عدم تبعیض و .3 ادها؛قوا و نه ریسا یسواصل از نیا یاجرا یریگیپو یاجتماع-یاسیسهای ، مذهب و گرایشتیقومجنسیت،

مله منع از ج ؛دهاو نها ای سه گانهقو یسوآن از یاجراو پیگیری یانسان کرامتاصل قیمصاداهتمام به .4 مقامات و مأموران با مردم؛ یسواز زیرآمیتحقهرگونه توهین یا برخورد دیشد

وباهدف طرح آسان اعتراضات رای مقابله با نقض حقوق شهروندی های غیر قضایی بها و روشتدوین آیین .5 شکایات و رسیدگی در کمترین زمان ممکن؛

ها و موانع فراروی تحقق حقوق منظور شناسایی چالشهای علمی و کاربردی بهگسترش مطالعات و بررسی .6 برانی؛جیافتن راهکارهای عملی در نظام حقوقی ایران و انجام اقدامات اصالحی و وشهروندی

ج

های اجرایی در حوزه حقوقمنظور پایش و ارزیابی فعالیت همه دستگاهو کیفی به های کمیتدوین شاخص .7 شهروندی؛

های نههای همگانی در شناسایی، نقد و تحلیل زمیویژه از طریق نهادها و رسانهحمایت از نظارت عمومی به .8 کنندمیمومی استفاده هایی که از بودجه عویژه رسانهکشور به یارسانهنقض حقوق شهروندی و صیانت فضای

جهت خاشگری درپراکنی، اتهام زنی، هجو، تمسخر و پردر برابر اقدامات غیراخالقی و غیرمسئوالنه، دروغ و حیثیت و حرمت اشخاص؛ کرامت کردندار خدشه

های حاکمیتی، مراجع عمومی و نهادهایریزی و تالش مستمر در همکاری با دیگر قوا و دستگاهبرنامه .9 ب؛ونی مناسی قانی برای ایجاد هماهنگی و انسجام در رعایت حقوق شهروندان و یافتن راهکارهاغیردولت

ثر مند و مکرر با استفاده از حداکنظام یهانقض ژهیوبههای نقض حقوق شهروندی پیشگیری از ایجاد زمینه .10 امکانات قوه مجریه و با همکاری سایر قوا و نهادهای عمومی و مدنی؛

،هایگذاراستیس، هایزیربرنامهان و مسئوالن اجرایی به رعایت حقوق شهروندی در همه التزام مدیر .11 ؛و اقدامات تصمیمات

برخورد قانونی با سوءاستفاده از قدرت در تعرض به حقوق شهروندی. .12

جمهور مکلف به اجرای قانون اساسی و پاسداری، حمایت و پشتیبانی از آزادی، رئیس کهنیانظر به -ب حرمت اشخاص و حقوق ملت است:

ا ر« شهروندی حقوق منشور»ن، جمهوری اسالمی ایرا اساسی قانون صد و سی و چهارمیک اصل بر اساس .1 کنم.می اعالم نایرا ملت حقوق اساسی پیشبرد و رعایت برای دولت مشیو خط برنامه مثابهبه

اری همک ازکنم و یلوایح مورد نیاز را در خصوص حقوق شهروندی تدوین و به مجلس شورای اسالمی تقدیم م .2 اطمینان دارم.های اجرای آن سایر قوا برای فراهم آوردن زمینه

برای تحقق منشور حقوق شهروندی، همکاری، حسن تعامل و ارتباط سازنده با مجلس شورای اسالمی، قوه .3، ، نیروهای نظامی و انتظامیمایصداوسقضاییه، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای نگهبان، سازمان

دهم؛قرار می ها و سایر نهادها را مورد توجه جدیراهای اسالمی شهر و روستا و شورای عالی استانشو

نهاد و های مردمها، سازماننظران، احزاب، رسانهاز مراجع عظام، استادان حوزه و دانشگاه، متخصصان و صاحب .4های حاکمیتی را گاهکنم تا با ارائه نظرات و تذکرات خود، دولت و سایر قوا و دستهمه شهروندان درخواست می

ند؛اری کنتقویت و گسترش گفتمان حقوق شهروندی یدر راه تحقق و اجرای کامل این منشور و نیز

یهایبسترسازدهم تا برای اجرای دقیق منشور حقوق شهروندی، های تابع قوه مجریه دستور میبه دستگاه .5 فرهنگی و آموزشی الزم را انجام دهند. یهاتالشقانونی و ساختاری و همچنین

ها و ویژه احزاب، تشکلشارکت بخش غیردولتی بهدهم با مهای تابع قوه مجریه دستور میبه دستگاه .6ها و ها، مسئولیتنهاد نسبت به تعیین مصادیق و تشریح حقوق شهروندی در حوزه فعالیتهای مردمسازمان

د

ترین موارد نقض حقوق شهروندی را شناسایی و تدابیر قانونی الزم را ترین و شایعاختیارات خود اقدام و مهموگو و سازی و گسترش فرهنگِ گفترسانی، ظرفیتویژه از طریق آموزش، اطالعق بهبرای تحقق این حقو

تعامل در حوزه عمومی، اتخاذ کنند.

ز دولتی وااعم ودهای موجنهادظرفیت تقویت و اصالح ،توسعهالزم را با همکاری سایر قوا برای تدابیر .7 را اتخاذ خواهم کرد.حقوق شهروندی برای پیشبرد یردولتیغ

ظام نح و توسعه اصال»اعالم این منشور، برنامه ظرف شش ماه از کنمرا مکلف میهای تابع قوه مجریه دستگاه .8نند و صویب برسابهتر حقوق شهروندی تهیه و به ترا در حوزه مسئولیت خود با تأکید بر تحقق هر چه« حقوقیهای پیشنهادی، به حلها، موانع و راهچالشها، پیشرفت نهیزم در، گزارش ادواری حوزه مسئولیت خود را هرسال جمهور ارائه دهند.رئیس

ا ر« جمهور در امور حقوق شهروندیدستیار ویژه رئیس»منظور پیگیری در اجرای منشور حقوق شهروندی، به .9 .مینمایممنصوب

دهای دولتی، اهنگی نهاو هم امیدوارم با عنایات الهی، پشتیبانی مردم، ارشادات مقام معظم رهبری، همکاری سایر قوا .عمومی و مدنی، شاهد شکوفایی و پیشبرد حقوق شهروندی در کشور عزیزمان باشیم

حسن روحانی

جمهوری اسالمی اریانرئیس

منشور حقوق شهروندی

فهرست مطالب

1 مقدمه 1 یزندگ تیفیک و سالمت ات،یح حق -الف 2 یانسان یبرابر و کرامت حق -ب 2 یشهروند تیامن و یآزاد حق -پ 3 سرنوشت نییتع در مشارکت حق -ت 3 ریتدب حسن و ستهیشا اداره حق -ث 4 انیب و شهیاند یآزاد حق -ج 5 اطالعات به یدسترس حق -چ 5 یمجاز یفضا به یدسترس حق -ح 5 یخصوص میحر حق -خ 6 ییمایراهپ و تجمع تشکل، حق -د 6 وآمد رفت یوآزاد اقامت ت،یتابع حق -ذ 7 خانواده از یبرخوردار و لیتشک حق -ر 7 عادالنه یدادخواه از یبرخوردار حق -ز 9 یرقابت و شفاف اقتصاد حق -ژ

9 مسکن حق -س 10 تیمالک حق -ش 10 ستهیشا کار و اشتغال حق -ص 11 یاجتماع نیتأم و رفاه حق -ض

11 یفرهنگ مشارکت و یدسترس حق -ط 12 پژوهش و آموزش حق -ظ 13 داریپا توسعه و سالم ستیزطیمح حق -ع 14 یمل اقتدار و تیامن صلح، حق -غ

16 یشهروند حقوق منشور مواد یقانون ارجاعات

1

اهلل الرحمن الرحیمبسم مقدمه

حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است. ایران این ملتخدمت منافع فرد یا گروهی خاص قرار دهد. تواند این حق الهی را از انسان سلب کند یا درکس نمیهیچ

، مسئولیت اجرا و پاسداری از قانون 121و 113موجب اصول حق را از طریق اصول قانون اساسی اعمال کرده؛ و بهکه در پیشگاه قرآن کریم و در برابر ملت ایران بر پشتیبانی از جمهورسیرئجمهور نهاده است. اساسی را بر عهده رئیس

حق، گسترش عدالت و حمایت از آزادی و کرامت انسانی افراد و حقوق ملت در قانون اساسی به خداوند سوگند یادکرده ت ایران مشی دولت برای رعایت و پیشبرد حقوق اساسی ملبرنامه و خط مثابهبهرا « منشور حقوق شهروندی»است،

.کنداعالم میع اصل ، موضو« دولت مشیبرنامه و خط»منظور تدوین این منشور با هدف استیفا و ارتقای حقوق شهروندی و به

ایران ظام حقوقیناز حقوق شهروندی است که یا در منابع یامجموعهقانون اساسی، تنظیم شده و شامل 134ی و تدوین و نظام حقوق ها از طریق اصالح و توسعهو یا دولت برای شناسایی، ایجاد، تحقق و اجرای آن اندشدهییشناسا

واهد داشت. ا معمول خرخود پیگیری تصویب لوایح قانونی یا هرگونه تدبیر یا اقدام قانونی الزم تالش جدی و فراگیرهای انهای صنفی، سازمها، اتحادیهت مردم، تشکلبرای دستیابی به این هدف همکاری سایر قوا و نهادها و مشارک

نهاد و بخش خصوصی ضروری است.مردممواد مختلف این منشور باید در هماهنگی و سازگاری با یکدیگر و در چارچوب نظام حقوقی موجود تفسیر و اجرا

یالمللنیبتعهدات ایو نیقوانکه در کشورها ریساشود و نباید موجب کاهش حقوق شهروندان ایرانی و حقوق اتباع است، گردد. شدهییشناساکشور

حق حیات، سالمت و کیفیت زندگی -الف

قانون. موجببهها سلب کرد مگر توان از آناین حق را نمی .شهروندان از حق حیات برخوردارند -1ماده

ت، بهداشتب، ارتقای سالمشایسته و لوازم آن همچون آب بهداشتی، غذای مناس یزندگشهروندان از حق -2ماده ا منطبق ب داشتیمحیط، درمان مناسب، دسترسی به دارو، تجهیزات، کاالها و خدمات پزشکی، درمانی و به

ند.ورداره زندگی برخو استانداردهای ملّی، شرایط محیط زیستی سالم و مطلوب برای ادام معیارهای دانش روز

ای های مناسب برها و تسهیالت بهداشتی و درمانی مناسب و آموزش و مشاورهحق زنان است که از برنامه -3ماده خصوص دوران گی بهسالمت جسمی و روانی در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی در مراحل مختلف زند تأمین

ند.بارداری، زایمان، پس از زایمان و در شرایط بیماری، فقر یا معلولیت، برخوردار باش

2

مصون و از کشی طور خاص از هرگونه تبعیض، آزار و بهرهنظر از جنسیت بهحق کودکان است که صرف -4ماده انی و های روحی، روانی و جسمهای اجتماعی متناسب ازجمله در حوزه سالمت، مراقبت در مقابل بیماریحمایت

خدمات بهداشتی و درمانی برخوردار باشند.

بخشی نی و توانست که از امکانات درما)شهروندان دارای معلولیت( و سالمندان نیازمند ا خواهانتوان حق -5ماده مند شوند.های زندگی بهرههبودی و یا توانمند شدن در جهت زندگی مستقل و مشارکت در جنبهبرای ب

دولت دار شوند.برخور ی معنویتعال و شهروندان حق دارند از محیط مساعد برای رشد فضایل اخالقی و دینی -6ماده یاخالقاسد مف و با ردیگیمار از این حق به ک یمندبهرهشرایط الزم جهت تأمینهمه امکانات خود را برای

.کندیمرزه نفاق در جامعه مبا و یگرافراطاعتمادی، بی تفاوتی، تنفر،دروغ، ریا، تملق، نابردباری، بی ازجمله

حق کرامت و برابری انسانی -ب

مندبهره قررات به نحو یکسانمدر قوانین و شدهینیبشیپ یایمزا شهروندان از کرامت انسانی و تمامی -7ماده هستند.

شتی و عمومی نظیر خدمات بهداات شهروندان به خدم یدسترسویژه در ناروا به اعمال هرگونه تبعیض -8ماده بعیضاصله طبقاتی و تدولت باید از هرگونه تصمیم و اقدام منجر به ف های شغلی و آموزشی ممنوع است.فرصت

کند. یخوددارناروا و محرومیت از حقوق شهروندی،

که از بودجه ییهاآنویژه به یارسانهحیثیت و اعتبار شهروندان مصون از تعرض است. هیچ شخص، مقام یا -9ماده به ،قولریق نقلحتی از ط ،آمیز نظیر هجو و افتراکنند نباید با رفتار یا بیان اهانتو امکانات عمومی استفاده می

اعتبار و حیثیت دیگران لطمه وارد کند.

عی و های مختلف اجتماروهها و پیروان ادیان و مذاهب و گتحقیر یا ایجاد تنفر نسبت به قومیت ،توهین -10ماده سیاسی، ممنوع است.

گذاری، مدیریت، اجرا و نظارت، مشارکت فعال و تأثیرگذار داشته و گذاری، قانوندارند در سیاستزنان حق -11ماده برابر برخوردار شوند. اجتماعیهای بر اساس موازین اسالمی از فرصت

حق آزادی و امنیت شهروندی -پ

هایآزاداز این توانینمفردی و عمومی شهروندان مصون از تعرض است. هیچ شهروندی را هایآزادی -12ماده .ردیگیم، صورت قانونها تنها به قدر ضرورت و به موجب محروم کرد. محدود کردن این آزادی

هر شهروندی حق دارد از امنیت جانی، مالی، حیثیتی، حقوقی، قضایی، شغلی، اجتماعی و نظایر آن برخوردار -13ماده مشروع شهروندان و حیثیت و کرامت آنان را مورد یهایآزادامنیت، حقوق و تأمینباشد. هیچ مقامی نباید به نام

3

تعرض به حریم خصوصی مردم ژهیوبهیت عمومی امن تأمینتعرض و تهدید قرار دهد. اقدامات غیرقانونی به نام ممنوع است.

هایت نمکن و با منیت خود، در حداقل زمان مشهروندان حق دارند در صورت تعرض غیرقانونی به آزادی و ا -14ماده اید بدون بن مذکور اجع و مأموراامنیت عمومی، دسترسی داشته باشند. مر کنندهنیتأمسهولت به مراجع و مأموران

ود را خدمات خ وانینقوقفه و تبعیض و متناسب با تعرض یا تهدیدی که متوجه شهروندان شده است و با رعایت دهند. ارائه

حق مشارکت در تعیین سرنوشت -ت

ش رهنگی خویدی، اجتماعی و فسرنوشت سیاسی، اقتصا شهروندان به شکل برابر از حق مشارکت در تعیین -15ماده اعمال کنند. پرسی یا انتخابات آزاد و منصفانهتوانند این حق را از طریق همهبرخوردارند و می

ازجمله )ات دولتی مکانات و امتیازشهروندان برای مشارکت و نظارت در فرآیند انتخابات، برخورداری از ا -16ماده های تأمین های مردمی و سایر روشمندی از کمکها(، بهرهادیوئی، تلویزیونی و مانند اینیارانه، تبلیغات ر

ر برخوردارند.دار، از حقوق برابهای انتخاباتی، شکایت و اعتراض به تخلفات انتخاباتی نزد مقامات صالحیتهزینه

نظامی، نیمأمورو نظارتی واجرایی اقدامات یا اظهارات مقامات و مسئوالن دولتی، عوامل تصمیمات، -17ماده امالً کباید از انتخابات و پس یانتخابات ینامزدها طیشرا یبررس انیجراز انتخابات، در انتظامی و امنیتی پیش

اص بهامزدهای خننامزد یا یا حمایت از لف،حتی شائبه تقلب یا تخ که ایگونهباشد به قانونمند و طرفانهشفاف، بی وجود نیاید.

طرفی کامل را در کنند، باید بیهایی که از بودجه یا اموال عمومی استفاده میو همه رسانه مایصداوس -18ماده .ود نیایدد تا شائبه حمایت از نامزد یا نامزدهای خاص به وجنکن تیرعاانتخابات مراحل مختلف

حق اداره شایسته و حسن تدبیر -ث

عدالت و ،، پاسخگویی، شفافیتیکارآمد، یمدارقانونی شهروندان از حق اداره شایسته امور کشور بر پایه -19ماده الزامی است. کارکنانو نیمسئولهمه برخوردارند. رعایت این حق توسط انصاف

جویی یا فعتهرگونه من از دور بهطرفانه و با رعایت قانون، بی هاآنامور اداری حق شهروندان است که -20ماده زمان معین و متناسب رسیدگی و در داوری، های سیاسی و پیشخویشاوندی، گرایش ورزی شخصی، رابطهغرض

انجام شود.

نند، از قررات بدامخالف قوانین و حق شهروندان است که چنانچه تصمیمات نهادهای اداری و یا کارکنان را -21ماده و قضائی صالح، تقاضای احقاق حق کنند. طریق مراجعه به مراجع اداری

4

را تحت هاآن نوعی حقوق و منافع مشروعحق شهروندان است که از تصمیمات و اقدامات اداری که به -22ماده ، آگاه شوند.دهندیمتأثیر قرار

یرخواستدچنانچه و دسترس باشندابلمقامات و مأموران اداری باید در روابط خود با شهروندان پاسخگو و ق -23ماده های خود یی را در چارچوب صالحیتو حداکثر راهنماداده پاسخ صورت مکتوب به ،تقاضاحسب را رد کنند باید

ارائه نمایند.

گویی، رعایت اخالق حسنه، راست بهمتعهد کهبرخوردار باشند یدولت حق شهروندان است که از -24ماده و الناس، توجه به وجدان و افکار عمومی، اعتدالالمال، رعایت حقبیتحفظ مشورت، داری، درستکاری، امانت

پذیرفتن و کاری در اطالعاتکاری و دستمخفی، خودسری، فریبکاری، زدگیشتاب تدبیر و پرهیز از تندروی،ین و نتقدمالفین و ات مخمسئولیت تصمیمات و اقدامات خود، عذرخواهی از مردم در قبال خطاها، استقبال از نظر

باشد. نصب و عزل بر مبنای شایستگی و توانایی افراد

حق آزادی اندیشه و بیان -ج

صرف به توانینمکس را هیچ ممنوع است و دیعقا شیتفتبرخوردارند. شهیاند یآزادشهروندان از حق -25ماده .قراردادمورد تعرض و مؤاخذه یادهیعقداشتن

شود. نون اعمالحدود مقرر در قا آزادی بیان برخوردار است. این حق باید در چارچوب هر شهروندی از حق -26ماده ادانه جستجو، باطی، آزل ارتشهروندان حق دارند نظرات و اطالعات راجع به موضوعات مختلف را با استفاده از وسای

و فضای یاجتماعگروهی و های ارتباطاتطور خاص در عرصهدریافت و منتشر کنند. دولت باید آزادی بیان را به نیقوانطبق ها د اینهای اجتماعی و ماننمجازی ازجمله روزنامه، مجله، کتاب، سینما، رادیو، تلویزیون و شبکه

ضمین کند.ت

هنری با و، ادبی یفکرفرینش ، خالقیت و احساسِ خود را از طرق مختلف آشهیاندشهروندان حق دارند -27ماده دیگران بیان کنند.رعایت قوانین و حقوق

مومی هادهای عکومت و نشهروندان از حق نقد، ابراز نارضایتی، دعوت به خیر، نصیحت در مورد عملکرد ح -28ماده دولت موظف به ترویج و گسترش فرهنگ انتقادپذیری، تحمل و مداراست. برخوردارند.

دارد نکند. هیچ مقامی حق حمایت می قانون ها در چارچوبدولت از آزادی، استقالل، تکثر و تنوع رسانه -29ماده ایر سطبوعات و بر م شاربرای انتشار یا عدم انتشار اطالعات یا مطالب درصدد اعمال ف یقانون نیمواز برخالف

ها مبادرت نماید.ها برآید یا به سانسور یا کنترل نشریات و سایر رسانهرسانه

5

حق دسترسی به اطالعات -چ

دهنده شهروندان است که به اطالعات عمومی موجود در مؤسسات عمومی و مؤسسات خصوصی ارائهحق -30ماده و شدهیبندطبقهموظف به انتشار مستمر اطالعات غیر نهادهاو هادستگاهخدمات عمومی دسترسی داشته باشند. همه

باشند.میجامعه ازیموردن

دهنده خدمات حق شهروندان است که به اطالعات شخصی خود که توسط اشخاص و مؤسسات ارائه -31ماده نیاصالح ادر صورت مشاهده اشتباه، خواستار د ونداشته باش یدسترسشود آوری و نگهداری میعمومی جمع

جب قانون یا با مومگر به توان در اختیار دیگران قرار داد،اطالعات گردند. اطالعات خصوصی مربوط به افراد را نمی رضایت خود افراد.

حتوای معرض م کودکان حق دارند به اطالعات مناسب با سن خود دسترسی داشته باشند و نباید در-32ماده انی شود.سمی یا روجب غلبه ترس یا بروز آسیب جی قرار گیرند که موآمیز یا هر نوع محتوایغیراخالقی، خشونت

حق دسترسی به فضای مجازی -ح

طالعات واط و کسب حق شهروندان است که آزادانه و بدون تبعیض از امکان دسترسی و برقراری ارتبا -33ماده ها و باورهای ، سنتفرهنگی، زبانیمند شوند. این حق از جمله شامل احترام به تنوع دانش در فضای مجازی بهره

زیت، نگ، پارایلتریمذهبی و مراعات موازین اخالقی در فضای مجازی است. ایجاد هرگونه محدودیت )مانند ف است. ممنوع حیصر یقانونبدون مستند کاهش سرعت یا قطعی شبکه(

آموزشی و یهافرصتتجارت الکترونیک، و کیالکترون حق شهروندان است که از مزایای دولت -34ماده آمیز برخوردار شوند.توانمندسازی کاربران به صورت غیر تبعیض

های ادهرسانی، حفاظت از دو اطالع یارتباطهای حق شهروندان است که از امنیت سایبری و فناوری -35ماده شخصی و حریم خصوصی برخوردار باشند.

حق حریم خصوصی -خ

و و اشیاء خصوصی او محترم شناخته شود. محل سکونت، اماکن حریم خصوصیحق هر شهروند است که -36ماده از تفتیش و بازرسی مصون است، مگر به حکم قانون.وسایل نقلیه شخصی

طالعات و ها اعم از الکترونیکی و غیر الکترونیکی، اکارگیری و افشای نامهتفتیش، گردآوری، پردازش، به -37ماده سیم و ارتباطات مابر، بیهای شخصی و نیز سایر مراسالت پستی و ارتباطات از راه دور نظیر ارتباطات تلفنی، نداده

انون.ممنوع است مگر به موجب قها اینترنتی خصوصی و مانند این

ست.اممنوع حکم قانون با رضایت آگاهانه یا بهجز شهروندان یخصوصگردآوری و انتشار اطالعات -38ماده

file:///H:/حقوق%20شهروندی/منشور.نهایی.4.6.94.انصاری.docx%23_Toc369619062file:///H:/حقوق%20شهروندی/منشور.نهایی.4.6.94.انصاری.docx%23_Toc369619062

6

ت، یقی و حقوقی اسو اشخاص حق هادستگاهکه نزد هاحق شهروندان است که از اطالعات شخصی آن -39ماده ه ت لزوم بر صوردو استو حراست شود. در اختیار قرار دادن و افشای اطالعات شخصی افراد ممنوع تظاحف

دارد نسئولی حق مگیرد. هیچ مقام و قرار می هاآندرخواست نهادهای قضایی و اداری صالح منحصراً در اختیار فشا کند.اها را اده یا آنبدون مجوز صریح قانونی، اطالعات شخصی افراد را در اختیار دیگری قرار د

ها و ابزار غیر شده از روهرگونه بازرسی و تفتیش بدنی باید با رعایت قوانین، احترام الزم و با استفا -40ماده نوع انونی ممق مجوز پزشکی اجباری بدون ها و اقداماتهمچنین آزمایش انجام شود. آزاردهنده ریغآمیز و اهانت است.

یهاطیمحو سایر هاروشگاهف ،یعموماماکن ،کار یهاطیمحخالف قانون در یریتصوو یصوت یهاکنترل -41ماده .ممنوع است، عمومارائه خدمت به

رت در صو. ها رعایت شودها و تریبوندر رسانه هاآنحق شهروندان است که حرمت و حریم خصوصی -42ماده سارت خظف به جبران مسئول و مو یقانونطبق مقررات نیمرتکب، یمعنو ای یمادضرر جادیاو حرمت افراد نقض

.باشندیم

ییمایراهپحق تشکل، تجمع و -د

، های اجتماعی، فرهنگی، علمیها، انجمنشهروندان از حق تشکیل، عضویت و فعالیت در احزاب، جمعیت -43ماده ها منع توان از شرکت در آنکس را نمینهاد، با رعایت قانون، برخوردارند. هیچهای مردمسیاسی و صنفی و سازمان

ق دودیت حقونباید موجب سلب یا مح ضویت یا عدم عضویتها مجبور ساخت. عکرد یا به شرکت در یکی از آن شود.شهروندی یا موجب تبعیض ناروا

، هایگذاراستیسهای صنفی در ها و نظامها، انجمنحق شهروندان است که در قالب اتحادیه -44ماده قانون مشارکت مؤثر داشته باشند. یاجراها و گیریتصمیم

نهاد باید حق های مردمزمانحق هر شهروند است. سا یشهروندحقوق یهاحوزههای مدنی در فعالیت -45ماده ند.ه باشداشت یشهرونددسترسی به اطالعات و دادگاه صالح را برای دادخواهی در مورد نقض حقوق

ها و شرکت در حق شهروندان است که آزادانه و با رعایت قانون نسبت به تشکیل اجتماعات و راهپیمایی -46ماده و حفاظت از امنیت اجتماعات برخوردار شوند. مسئول یهادستگاهطرفی ها اقدام کنند و از بیآن

حق تابعیت، اقامت وآزادی رفت وآمد -ذ

این تواند مانع استیفای و کسی نمی شودمند بهره رانیا تیتابعاز مزایای کهحق مسلم هر فرد ایرانی است -47ماده حق شود.

file:///H:/حقوق%20شهروندی/منشور.نهایی.4.6.94.انصاری.docx%23_Toc397177448file:///H:/حقوق%20شهروندی/منشور.نهایی.4.6.94.انصاری.docx%23_Toc397177448

7

ود، مگر شران وارد وآمد کند و از ایران خارج و یا به ایآزادانه در داخل کشور رفت حق هر شهروند است که -48ماده .موجب قانون این حق محدود شده باشدبه کهنیا

توان از محلکس را نمیکنند. هیچ سکونت، اقامت و رانیا نیسرزمحق شهروندان است که در هر نقطه از -49ماده در ساخت مگر اش ممنوع یا به اقامت در محلی مجبوردر محل موردعالقهاقامت خود تبعید کرد یا از اقامت

دارد.مواردی که قانون مقرر می

ان دولت ایر یکنسولی و سیاس ،حقوقیهای از خدمات و حمایت حق دارنددر هر نقطه از جهان یرانیااتباع -50ماده مند شوند.بهره

حق تشکیل و برخورداری از خانواده -ر

و تشکیل گونه اجباری نسبت به ازدواجحق شهروندان است که با رضایت کامل، آزادانه و بدون هیچ -51ماده خانواده، با رعایت قانون مربوط اقدام نمایند.

مند باشند.ر امر ازدواج بهرهد الزم ای و پزشکیآموزشی، مشاوره امکاناتحق شهروندان است که از -52ماده

ه، سازی خانوادهای الزم برای تشکیل، تحکیم، تعالی و ایمنحق شهروندان است که از تدابیر و حمایت -53ماده دینی و ملی برخوردار شوند. یهاسنتها و تسهیل ازدواج مبتنی بر ارزش

ر تمام دفتاری دیگران راست که از تعرض و خشونت گفتاری و کودکانو زنان ژهیوبههمه شهروندان حق -54ماده ان ان به مکسی آسدر صورت بروز هر نوع خشونت امکان دستر و محیط های خانوادگی و اجتماعی مصون باشند

و قضایی جهت احقاق حق خود را داشته باشند. یدرمان ،یامدادهای امن و نهادهای

لدین و مند باشند. جدا کردن کودکان از وادار بهرهن و سرپرستان صالحیتکودکان است که از والدی حق -55ماده ها، صرفاً بر اساس قانون خواهد بود.سرپرستان قانونی آن

عادالنه یدادخواهحق برخورداری از -ز

ظامی، انتقضایی، طرف بی منظور دادخواهی آزادانه و با سهولت به مراجع صالح وحق شهروندان است که به -56ماده توان از این حق محروم کرد.کس را نمیاداری و نظارتی، دسترسی داشته باشند. هیچ

عایت های صالح و با راتهام او در دادگاه کهنیاشود مگر کس مجرم شناخته نمیاصل بر برائت است و هیچ -57ماده ت، حق یی و قضاع قضااصول دادرسی عادالنه ازجمله اصل قانونی بودن جرم و مجازات، استقالل و بیطرفی مرج

اثبات ضور وکیل،زمان معقول و بدون اطاله دادرسی و با حدفاع، شخصی بودن مسئولیت جزایی، رسیدگی در مدت صادر شود.و اصول مربوط و مستند به قوانین شود. احکام باید مستدل

8

صورت آزادانه اداری به واز بدو تا ختم فرایند دادرسی در مراجع قضایی، انتظامی حق شهروندان است که -58ماده ها امکانات نآید برای شند بارا نداشته با ییقضادر مراجع وکیل انتخاب نمایند. اگر افراد توانایی انتخاب وکیل

د.شواهد ای وکال حمایت خناپذیر حق دفاع، از استقالل حرفهوکیل فراهم شود. در راستای استیفای خدشهتعیین

حضور ت رسیدگیاصل، برگزاری علنی محاکمات است و شهروندان حق دارند در صورت تمایل در جلسا -59ماده باشد.میقانون حکمبه صرفاً استثناموارد یابند.

راجع شان در برابر متی)اعم از متهم، محکوم و قربانی جرم( از حق امنیت و حفظ مشخصات هویشهروندان -60ماده ها وارد شود. آن ای به شأن، حرمت و کرامت انسانیکمترین خدشهنباید قضایی، انتظامی و اداری برخوردارند و

ر تار توأم با تحقیعات، رفاطال ا ارائههرگونه رفتار غیرقانونی مانند شکنجه جسمی یا روانی، اجبار به ادای شهادت یوه بر ست و عالندی اکالمی یا عملی، خشونت گفتاری یا فیزیکی و توهین به متهم یا محکوم، نقض حقوق شهرو

یست.ه افراد ناز این رفتارها نیز قابل استناد علی، نتایج حاصل موجب پیگرد قانونی است کهنیا

ری، های دادگستباشند صرفاً در دادگاهاتهامات سیاسی یا مطبوعاتی مواجه میمحاکمه شهروندانی که با -61ماده منصفه باید تجلی وجدان عمومی و شود. انتخاب اعضای هیئتمنصفه انجام میصورت علنی و با حضور هیئتبه

های اجتماعی مختلف باشد.برآیند افکار و نظرات گروه

ل ید، اعمارگونه تهدخودسرانه و بازرسی فاقد مجوز مصون باشند. هحق شهروندان است که از بازداشت -62ماده .فشار و محدودیت بر خانواده و بستگان افراد در معرض اتهام و بازداشت ممنوع است

ستندات اتهام و م خود ازجمله اطالع از نوع و علت یدادخواهحق شهروندان است که از تمامی حقوق -63ماده ثبت دقیق یات خود،دفاع آگاهی داشته باشند و از فرصت مناسب برای ارائه شکایت یا قانونی آن و انتخاب وکیل

از های قانونی و اطالع خانواده ها یا زندانشده در همه مراحل دادرسی، نگهداری در بازداشتگاهمطالب ارائه مند شوند.بهرهبازداشت

غذیه ت لیقباز دخومربوط به یشهروند ز حقوقا که و زندانیان حق دارند محکومان ،شدگانبازداشت -64ماده انجام و فرهنگی، خدمات آموزشی ع از خانواده،ارتباط و اطال های بهداشتی و درمانی،مناسب، پوشاک، مراقبت

مند باشند.عبادات و احکام دینی بهره

معیارهای های کیفری، حقوقی، اداری و مراجع شبه قضایی بر اساساز احکام دادگاه یدنظرخواهیتجد -65ماده قانونی، حق شهروندان است.

یزندگبه کمح یاجرا ایبازداشت انیپاپس از کهاست محکومانو موقت شدگانحق همه بازداشت -66ماده هر یماعاجت تیروممحوند. شبرخوردار کاراشتغال به ژهیوبه یشهروندخود بازگردند و از همه حقوق شرافتمندانه

نوع است.مشده م نییتعدر حدود و زمان و یقانونجز در موارد مصرح محکوم

9

د، با تأکید وی کارآمیجاد الگادولت با همکاری سایر قوا و مراجع حاکمیتی برای ارتقای نظام حقوقی ایران و -67ماده اقدامات الزم را معمول خواهد داشت.، یدادخواهبر رعایت حقوق

حق اقتصاد شفاف و رقابتی -ژ

د لتی برابرند. انعقاهای اقتصادی و امکانات و خدمات عمومی و دوشهروندان در حق دستیابی به فرصت -68ماده ادی به وع مجوز در حوزه اقتصو اعطای هر ن یخصوصبا بخش دولتی و های بخش عمومیقراردادها و پیمان

.و امکانات انجام شود هاصتشهروندان باید با رعایت قوانین و مقررات مربوط و رقابت منصفانه در دستیابی به فر

اشته ی اطالع دها، قوانین و مقررات اقتصاداز فرایند وضع، تغییر و اجرای سیاستحق شهروندان است که -69ماده مات متفاوت با تخاذ تصمینی مناسب از اسانند و با فاصله زماکننده برباشند و نظرات خود را به اطالع مرجع تصویب

صمیم و ز اتخاذ تارات آماده کنند و پس های پیشین مطلع شوند تا بتوانند خود را برای وقوع تغییها و رویهسیاست ند.رسانی عمومی از تصمیمات آگاهی یاببرای رعایت اصل شفافیت، شهروندان حق دارند با اطالع

وط العات مربصورت برابر و با شفافیت کامل از اطالعات اقتصادی و ازجمله اطبهحق شهروندان است که -70ماده ها مطلع شوند.ها و مناقصهبه برگزاری مزایده

ن و امنیت شهروندا های اقتصادیدولت فضای قانونمند، شفاف و رقابتی منصفانه را برای انجام انواع فعالیت -71ماده کند.ها تضمین میآنگذاری سرمایه

های ر فعالیتمنظور تأمین حقوق اقتصادی شهروندان و به حداکثر رساندن مشارکت آحاد جامعه دبهدولت -72ماده سازی، صراحت و ثبات در تصمیمات گذاری، سادهامنیت سرمایه تأمیناقتصادی، شرایط الزم در خصوص

ران در اقتصادی ای حضور فعاالن یبرارا دات الزم ای، ایجاد تمهیاقتصادی، گسترش مناسبات و پیوندهای منطقهواردات، صادرات و های تولیدی به دانش روز، تنظیم هدفمندبازارهای جهانی، حمایت از نوسازی و تجهیز بنگاه

کند.شویی و قاچاق کاال و ارز فراهم مییافته اقتصادی، پولمقابله با جرائم سازمان

حق مسکن -س

اس بر اس دولتمند شوند. شان بهرهمتناسب با نیاز خود و خانوادهو منیااز مسکن حق شهروندان است که -73ماده .دینمایم فراهمرا حق نیا یفایاست نهیزماولویت و امکانات تیرعانیاز و با

های بومییژگیتناسب با ومو بهبود وضعیت مسکن تأمینبا اتخاذ تدابیر و وضع مقررات الزم، زمینه دولت -74ماده .دینمایمسازی مصرف انرژی را فراهم های بهینه، اجرای مقررات ملی ساختمان و طرحهای فرهنگیو ارزش

10

حق مالکیت -ش

، یا تواند مالکیت دیگری را سلبمحترم است. هیچ شخص یا مقامی نمی شهروندانمالکیت شخصی حق -75ماده محدودیت زاحمت یاعت، ماموال او را مصادره یا ضبط یا توقیف کند یا نسبت به حقوق مالی یا مالکیت او ممان

موجب قانون.ایجاد کند، مگر به

ورد حمایتمو صنعتی با رعایت قانون، محترم و دبی، هنریاهای فکری از جمله مالکیت انواع مالکیت -76ماده فاع از نری و انتهای الزم برای خلق و عرضه آثار هکه در چهارچوب قانون از حمایت حق دارندشهروندان و است

د.ندر داخل و خارج از کشور برخوردار شوها ناشی از آنحقوق مادی و معنوی

حق اشتغال و کار شایسته -ص

نتخاب دارند ا آن تمایل آزادانه و بدون تبعیض و با رعایت قانون، شغلی را که بهندان است که حق شهرو -77ماده نظر در تالفخا ایجنسیتی و ،یمذهببه دالیل قومیتی، تواندینمکس نمایند و به آن اشتغال داشته باشند. هیچ

حق را از شهروندان سلب کند. نیا یاجتماع ایو یاسیسهای گرایش

ن بق موازیطنظر خود شهروندان از حق فرصت برابر در دسترسی به مشاغل و انتخاب آزادانه حرفه مورد -78ماده صورت منصفانه و آبرومندانه باشند، برخوردارند. دولت شرایط ای که قادر به تأمین معاش خود بهگونهقانونی به

نماید.برای تحقق این حق تضمین و بر آن نظارت میرا مناسب

مند شوند.بهره باره مشاغلهای الزم دراز آموزشحق شهروندان است که -79ماده

ری از ای پیشگیحق شهروندان است که از بهداشت محیطی و کاری سالم و ایمن و تدابیر ضروری بر -80ماده مند باشند.کار بهره هایمحیطهای جسمی و روحی در آسیب

رند.ونی را دامقررات کار، حق دادخواهی در برابر مراجع قانشهروندان از حیث نقض قوانین و -81ماده

های متناسب نمندیایستگی و توا، ارتقا و اعطای امتیازات به کارکنان باید مبتنی بر تخصص، شیریکارگبه -82ماده فرایند های ناقض حریم خصوصی در آمیز و استفاده از روشای، جناحی و تبعیضبا شغل باشد و رویکردهای سلیقه

گزینش ممنوع است.

ردار بر، برخوبال کار براحقوق و مزایای برابر با مردان در ق وی مناسب شغلهای فرصتحق زنان است که از -83ماده شوند.

به شد صرفاًصالح آنان بادر جهت منافع و م کهممنوع است. موارد استثنا کاربه کودکان یاجباراشتغال -84ماده .باشدیمقانون مجاز حکم

11

اجتماعی تأمینحق رفاه و -ض

زندگی امن افزایی اجتماعی، برخورداری ازای بهتر، خودسازی معنوی و توانآرامش، شادابی و امید به آینده -85ماده است. ر شهروندحق ه گردشگری و آرام، داشتن فرصت و امکان برای همراهی بیشتر با خانواده، تفریح، ورزش و

مند شود.و خدمات امدادی بهره یاجتماع تأمینهر شهروند است که از رفاه عمومی و حق -86ماده

ار شوند.ری برخورددر صورت بیکاری ناخواسته، طبق قانون از حقوق بیمه بیکاحق شهروندان است که -87ماده

أمین تیی، بیمه و حسب مورد از حقوقی چون توسعه روستا کهاست شهروندانِ روستانشین و عشایرحق -88ماده مند شوند.سازی محیط زندگی بهرهاجتماعی و ایمن

ه رسی داشتسالم، دست زنان است که به امکانات ورزشی و آموزشی و تفریحاتهمه شهروندان به ویژه حق -89ماده د.انی حضور یابنزشی ملی و جههای ورایرانی در عرصه –باشند و بتوانند با حفظ فرهنگ اسالمی

ان، س از زایمپهای بهداشتی حق زنان است که از تغذیه سالم در دوران بارداری، زایمان سالم، مراقبت -90ماده مند شوند.های شایع زنان بهرهمرخصی زایمان و درمان بیماری

خدر و های فردی و اجتماعی از جمله مواد محق شهروندان است که از محیط زندگی عاری از آسیب -91ماده توانمندسازی، امید به نهیزم دران از اقدامات مؤثر دولت پذیر و مددجویهای آسیبگردان برخوردار باشند. گروهروان

.شوندیمتأمینی برخوردار هایسیاستزندگی و اعمال

خاص از تمهیدات ضروری برای طوربهمعظم آنان است که یهاخانوادهمعه ایثارگران و حق جا -92ماده جتماعی اهای مختلف فرهنگی، سیاسی و توانمندسازی فردی و جمعی برای حضور و مشارکت مؤثر در عرصه

برخوردار شوند.

شامل تضمین فضای رقابتی، نظارت بر فعالیت تیحما نیاو کندیمشدگان حمایت دولت از حقوق بیمه -93ماده به دادخواهی یدگیرس یسازوکارهاگزار و بهبود گر و بیمهروابط بیمه میتنظ، یامهیب ینهادهاگران و مهیب

باشد.نفعان میشدگان و سایر ذیبیمه

ها را با هداشت یا سالمت آنای که بگونهدارند بهرا شهروندان حق دسترسی به کاالها و خدمات استاندارد -94ماده مخاطره مواجه نکند.

حق دسترسی و مشارکت فرهنگی -ط

مایت حفرهنگی و اتیحهای علمی، مشارکت در پیشرفتفرهنگی و توسعه برخورداری از آثار و فواید -95ماده ت.های مختلف فرهنگ حق شهروندان اسمتوازن از جنبه

12

لی مورد عنوان بخشی از میراث فرهنگی در چارچوب هویت ممردم ایران بههای فرهنگی تنوع و تفاوت -96ماده احترام است.

گی برخوردارند.مذهبی از حق ارتباطات بین فرهن و های قومیشهروندان فارغ از تفاوت -97ماده

تاریخی ظ آثار، بناها و یادبودهایدولت مکلف به حفظ و حراست از میراث تمدنی و فرهنگی و حف -98ماده های مختلف فرهنگی است.ها به گروهنظر از تعلق آنصرف

ر شهروندانفرهنگی خود و همراهی با دیگ حیاترای مشارکت در بدارند از امکانات الزم شهروندان حق -99ماده وانین قو رسوم فرهنگی با رعایت دابآهای دینی و قومی و ها، برپایی آیینها، انجمنازجمله در تأسیس تشکل

برخوردار باشند.

ر است تدابی کنند. دولت موظف فعالیتانه آزاد در فضای غیرانحصاریهای هنری حق دارند فعاالن عرصه -100ماده .کند مالزم برای جلب مشارکت رقابتی بخش خصوصی در مراحل تولید و عرضه آثار هنری را فراه

ند.استفاده و تدریس زبان و گویش محلی خود برخوردار و یادگیری شهروندان از حق -101ماده

ی ین قانونارچوب موازشهروندان در انتخاب نوع پوشش خود متناسب با عرف و فرهنگ اجتماعی و در چ -102ماده آزاد هستند.

و مراکز ر فضاها زنان است که ضمن برخورداری از مشارکت و حضور د همه شهروندان به ویژه حق -103ماده های اجتماعی، فرهنگی و هنری مخصوص خود را تشکیل دهند.ها و سازمانعمومی، تشکل

حق آموزش و پژوهش -ظ

شهروندان از حق آموزش برخوردارند. آموزش ابتدایی اجباری و رایگان است. دولت زمینه دسترسی به -104ماده سازد و وسایل تحصیالت عالی را تا سرحد نیاز و ضرورت کشور فراهم میرا آموزش رایگان تا پایان دوره متوسطه

.آوردیم. دولت آموزش پایه را برای افراد فاقد آموزش ابتدایی فراهم دهدیمطور رایگان گسترش به

ای ارند. اعطدارتقا را ازجملهمندی از مزایای آموزشی و پژوهشی همه استادان و دانشجویان حق بهره -105ماده های علمی، انمندیهای علمی ازجمله فرصت مطالعاتی، بورسیه و غیره صرفاً باید بر اساس توو حمایت تسهیالت

ها باشد.مانند این وهای جناحی و حزبی شایستگی، فارغ از گرایش

ویان درو دانشج ان، طالبجوامع علمی، حوزوی و دانشگاهی از آزادی و استقالل علمی برخوردارند، استاد -106ماده خذه قرارأعرض و موتهای علمی مورد صرف داشتن یا ابراز عقیده در محیطتوان بهها را نمیاظهارنظر آزادند و آن

، یصنف هایشکلت سیتأسنسبت به حق دارند انیدانشجوو دیاساتداد یا از تدریس و تحصیل محروم کرد. .کننداقدام هاآندر تیفعالو رهیغو یعلم، یاجتماع، یاسیس

13

منیت تضمین ا اید برایبدانشگاه باید مکانی امن برای استادان و دانشجویان باشد. مسئوالن دانشگاه -107ماده صول خواهی، اق دادحدانشجویان اهتمام جدی ورزند. رسیدگی به تخلفات انضباطی دانشجویان باید با رعایت

واهی، در اع و تجدیدنظرخرعایت حق دفطرف و با دادرسی منصفانه و دسترسی به مراجع صالح مستقل و بی انجام شود. حداقل زمان و بدون تأخیر، مطابق با مقررات

دادها ، استعتیشخصکوفایی منجر به ش ی برخوردار باشند کهوپرورشآموزشاست که از آموزان دانشحق -108ماده د و شو یملدینی و یهاارزش، یفرهنگ تیهودیگران، حقوق و نیوالد به احترامو یجسمو یذهن یهایتوانائو اط، ظم و انضبنروت، انصاف، م، مسالمت، مدارا و تفاهمتوأم با مسئوالنهاخالقی و یزندگ داشتن یبرارا هاآن

زیست و میراث فرهنگی آماده کند.محیط به احترامو مردم نیب یدوستبرابری و

مسائل ودکان درک نظرات گیرد.احترام قرار مورد و کرامت آنانشخصیت حق دانش آموزان است که -109ماده توجه قرار گیرد. شنیده شود و موردشان باید به زندگی مربوط

گیری تنفرهای قومی، مذهبی و سیاسی در ذهن کودکان شود یا خشونت کس حق ندارد موجب شکلهیچ -110ماده ند.کان ایجاد های جمعی در ذهن کودکرسانهنسبت به یک نژاد یا مذهب خاص را از طریق آموزش یا تربیت یا

معلولیت و تناسب توانایی از فرصت و امکان تحصیل و کسب مهارت برخوردار باشندخواهان باید بهتوان -111ماده .های شغلی شوداز حق تحصیل دانش و مهارت تیمحرومموجب دینبا

زیست سالم و توسعه پایدارحق محیط -ع

ته داش یرشدرو به یجتماعا اتیحدر آن دیبابعد یهانسلنسل امروز و که-زیست حفاظت از محیط -112ماده زیست یا تخریب که با آلودگی محیطهای اقتصادی و غیر آنرو فعالیت . از ایناستای همگانی وظیفه -باشند

گ حمایت زیست و گسترش فرهنمحیط یباسازیزو یبهساز. حفاظت، استهمراه باشد، ممنوع آن جبرانرقابلیغ، یاقتصاد، یاتوسعههای و اقدام ماتیتصمها، ست و دولت این حق را در برنامهازیست حق شهروندان از محیط

کند.زیست مقابله میمحیط و تخریب یآلودگدهد و با ، دفاعی و امنیتی مدنظر قرار مییفرهنگ، یاجتماع

، آب و زیست سالم، پاک و عاری از انواع آلودگی، ازجمله آلودگی هوامندی از محیطهر شهروند حق بهره -113ماده زیست را دارد. های محیطبعات آالیندهمضر و آگاهی از میزان و تو تشعشعات های ناشی از امواج آلودگیم را اتخاذ بزرگ تدابیر الز یشهرهاویژه در محیطی بههای زیستکاهش آالینده های اجرایی برایدستگاه

کنند.می

، ها و صنایع استخراجیمنظور توسعه زیربنایی و صنعتی مانند احداث سدها و راههرگونه اقدام به -114ماده ای های توسعه. اجرای طرحانجام شود محیطیای و مانند آن باید پس از ارزیابی تأثیرات زیستپتروشیمی یا هسته خواهد بود. یطیمحستیزق مالحظات منوط به رعایت دقی

14

ش فنی و های اقتصادی، تبادل اطالعات، انتقال دانالمللی مؤثر از طریق همکاریدولت با ایفای نقش بین -115ماده مود. حق اقدام خواهد ن یالمللنیبجانبه و متوازن و رفع موانع مبادله فرهنگی برای تحقق توسعه پایدار همه

غذایی، زشکی، دارویی،پبهداشتی، از جمله ها زمینه هیکل های نو درآوریشهروندان است که از مزایا و منافع فن مند شوند.اقتصادی و تجاری بهره

، امنیت و اقتدار ملیحق صلح -غ

رخوردار بنافع و امنیت ملی، مچارچوب طلبانه در شهروندان است که از سیاست خارجی شفاف و صلح حق-116ماده ا کشورها بپایدار اسباتبرقراری، حفظ و ارتقای روابط و من ،باشند. دولت با رعایت اصول عزت، حکمت و مصلحت

رای ترویج و بهای خردمندانه کند و با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک و روشدنبال میرا المللی های بینو سازمانحقوق گری و دفاع ازها، مبارزه با خشونت و افراطیصلح، صیانت از حقوق بشر و کرامت انسانتقویت گفتمان

کند.مظلومان تالش می

ریزی و اقدام مهالمللی ایران، برناو بهبود وجهه بینر حمایت از حقوق ایرانیان خارج از کشوی برادولت -117ماده خواهد نمود.

.وردار باشندبرخ یملو اقتدار یارض تیتمام، استقالل، وحدت، تیامنشهروندان حق دارند از -118ماده

و یراهبرد یبازدارندگدر جهت یکافمنابع صیتخصالزم و یهایزیربرنامهبا دولت موظف است -119ماده آورد. به عملمسلح را یروهاین تیتقوو زیتجه ژهیواقدامات الزم به کشور یدفاع یتوانمند یارتقا

الزم امکانات صیو تخص یزیربرنامهدولت با .برخوردار باشندالزم یدفاعشهروندان حق دارند از آموزش -120ماده .دینمایماقدام یعموم جیبس و یدفاع هیبن تیتقونسبت به

15

سازوکار اجرا و نظارت بر حسن اجرای حقوق شهروندی

ای را تعیین ویژه مناسب تعهدات دولت در این منشور، دستیاریری اجرای جمهور برای نظارت، هماهنگی و پیگرئیس. 1های دستیار مشی مربوط به اجرای کامل منشور حقوق شهروندی از جمله مسئولیتنماید. پیشنهاد برنامه و خطمی

ویژه است.

ونی خود، با جلب های قاناند با هماهنگی دستیار ویژه در حدود صالحیتهای اجرایی تابع قوه مجریه موظفدستگاه. 2و بندی و مدون سازی حقوقنهاد و بخش خصوصی، ضمن جمعهای مردمها، سازمانمشارکت مردم، تشکل

ارد نقض ناسایی موها و اختیارات خود و شمندرج در قانون اساسی و قوانین عادی، در حوزه مسئولیت هایآزادیرای برنامه دوین و اجویژه از طریق تحقق این حقوق بهحقوق شهروندی، تدابیر و اقدامات قانونی الزم را برای ت

وزه حسازی و تقویت مفاهمه، گفتگو و تعامل در رسانی و ظرفیتاصالح و توسعه نظام حقوقی، آموزش، اطالع عمومی انجام دهند.

اه از مت شش اند برنامه اصالح و توسعه نظام حقوقی مربوط به خود را ظرف مدهای تابع قوه مجریه موظفدستگاه. 3ها، رفتواری پیشزارش ادگ هرسالو قرار دهندانتشار این منشور تهیه و در اختیار دستیار ویژه ریاست جمهوری

های پیشنهادی برای ارتقاء و اجرای حقوق شهروندی را در حوزه مسئولیت خود ارائه و از حلها، موانع و راهچالش .کنند حقوق شهروندی مندرج در این منشور اقدام طریق اصالحات نهادی و ساختاری، برای تحقق

ه شنایی هرچآآوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای ، علوم، تحقیقات و فنوپرورشآموزشهای وزارتخانه. 4 .ندینمایمهای حقوق شهروندی، ترتیبات الزم را اتخاذ بیشتر دانش آموزان و دانشجویان با آموزه

در صورت وهروندی را به ملت ارائه شموانع تحقق حقوق کارهای رفع راهها و گزارش پیشرفت هرسالهجمهور رئیس. 5 کند.نیاز، منشور را روزآمد می

یروحان حسن

انریا یاسالم جمهوری رئیس

ارجاعات اقنونی مواد منشور حقوق شهروندی

17

ن قانو – 1392 مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری ،جمهوری اسالمی ایران صول بیست و دوم، سی و ششم و سی و هفتم قانون اساسیا -1ماده .1383مصوب –مشروع و حفظ حقوق شهروندی هایآزادیه قانون احترام ب -1392مجازات اسالمی، مصوب

مهوری اسالمی ایران، قانون انداز جقانون اساسی، سند چشم اصل چهل و سوم، اصل پنجاهم 2اصل سوم، اصل بیست و نهم، بند 12ند ب -2ماده 7، بند 1372مصوب –جتماعی ا تأمینقانون ساختار نظام جامع رفاه و – 1367مصوب –تشکیالت و وظایف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

.1392مصوب –کلی اقتصاد مقاومتی یهااستیسی شورای عال 1383 مصوب –زنان در نظام جمهوری اسالمی ایران یهاتیمسئولق و اصول ده و بیست و یکم قانون اساسی، منشور حقو -3ماده

شورای انقالب فرهنگی. – 1386مصوب –ها و راهبردهای ارتقای سالمت زنان سیاست –انقالب فرهنگی سرپرست و وجوانان بیو ن قانون حمایت از کودکان – 1381مصوب –قانون حمایت از کودکان و نوجوانان –اصل بیست و یکم قانون اساسی -4ماده

.1372مصوب –، قانون الحاق به کنوانسیون حقوق کودک 1392مصوب – بد سرپرست .1383وب مص –قانون جامع حمایت از حقوق معلوالن – 1387مصوب –انون الحاق به کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت ق -5ماده و 17اقدامات ملی، بندهای 44و 21بندهای قانون اساسی، وششپنجاهو اصل یکصد و 21اصل 1اصل سوم، اصل بیست و سوم، بند 1ند ب -6ماده

نقالب فرهنگی، قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و اشورای عالی - 1391مصوب –راهبردهای ملی مصوبه نقشه مهندسی فرهنگی کشور 19کلی نظام یهااستیس 1بند و 1392مصوب -کشور وپرورشآموزشکلی ایجاد تحول در نظام یهااستیس 1، بند 1365مصوب –اسالمی ارشاد .1389مصوب -اداری اساسی و اصول نوزدهم و بیستم قانون اساسی. اصل دوم قانون 6قانون اساسی، بند اصل بیست و دوم -7ماده یران مصوب قانون اساسی جمهوری اسالمی ا 48جرای اصل اقانون نحوه -قانون اساسی امیسنوزدهم، بیستم و اصول سوم، سیزدهم، -8ماده اصل چهل و سوم قانون اساسی. 1ند بو 1386مصوب –، قانون مدیریت خدمات کشوری 1390مصوب –کلی آمایش سرزمین یهااستیس -1380 .سوم قانون اساسیبیست و دوم و بیست و اصول سوم، -9ماده الف ( بند4جزء ) -1379مصوب –صول دوازدهم، چهاردهم، نوزدهم، بیست و دوم و بیست و چهارم قانون اساسی، قانون مطبوعات ا -10ماده

ورای عالی انقالب فرهنگی.ش -1388مصوب –و ضوابط حاکم بر تبلیغات محیطی هااستیسهای زنان در نظام منشور حقوق و مسئولیت 51و 15ساسی، بندهای بیستم و بیست و یکم قانون ا لواص اصل سوم و 14و 9، 8بندهای -11ماده

شورای 1386مصوب –ها و راهبردهای ارتقای سالمت زنان سیاست 12شورای عالی انقالب فرهنگی. بند 1383مصوب –جمهوری اسالمی ایران عالی انقالب فرهنگی.

اصل سوم قانون اساسی. 7و بند قانون اساسی پنجاه و یکم وم، سی و ششم، سی و هفتم وبیست و د اصول نهم، -12ماده مصوب -وزارت اطالعات جمهوری اسالمی قانون تشکیل -هم، بیست و دوم، بیست و سوم و بیست و پنجم قانون اساسیاصول سوم، ن -13ماده 1362. مصوب – خدمات کشوری ، قانون مدیریتقانون اساسی پنجاه و نهم و یکصد و هفتاد و سومصول سی و چهارم، صد و پنجاه و ششم، صد و ا -14ماده

.1369مصوب –، قانون نیروی انتظامی جمهوری اسالمی ایران 1386 اسی.اصل چهل و سوم قانون اس 3و پنجاه و نهم قانون اساسی و بند پنجاه و هفتم، پنجاه و هشتم اصول سوم، ششم و -15ماده نتخابات مجلس او اصالحات بعدی آن، قانون 1379مصوب –انتخابات ریاست جمهوری قانون نون اساسی،اصل سوم و اصل نوزدهم قا-16ماده

و اصالحات بعدی آن. 1378مصوب –شورای اسالمی و اصالحات بعدی آن. – 1378مصوب –صل سوم قانون اساسی، قانون انتخابات مجلس شورای اسالمی ا -17ماده قانون اساسی. 175اصل سوم و اصل 9و 8بندهای -18ماده ی قانون ارتقا -1389مصوب –کلی نظام اداری هایسیاست، اصول نوزدهم و بیستم قانون اساسیصل سوم و ا 10و 9، 8، 6بندهای -19ماده

.1386مصوب –انون مدیریت خدمات کشوری ق -1390مصوب –سالمت نظام اداری و مقابله با فساد .1386مصوب –ات کشوری قانون مدیریت خدم 28، ماده اصل سوم قانون اساسی 10و 9، 6ی بندها -20ماده –ی کشور ازمان بازرسس، قانون تشکیل کصد و هفتاد و چهارم قانون اساسیصول سی و چهارم، یکصد و هفتادم، یکصد و هفتاد و سوم و یا -21ماده

.1392مصوب -اداریقانون دیوان عدالت ،1360مصوب و 1390مصوب – وکارکسب، قانون بهبود مستمر محیط 1388مصوب –انون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات ق -اصل سوم قانون اساسی -22ماده .1389مصوب –کلی نظام اداری یهااستیس 18بند

ر و دسترسی آزاد به قانون انتشا -1372مصوب –انون رسیدگی به تخلفات اداری ق -1386مصوب –قانون مدیریت خدمات کشوری -23ماده .1389مصوب –کلی نظام اداری یهااستیس 20و بند 1388مصوب -اطالعات

یهااستیسمختلف موادو 1386مصوب –قانون مدیریت خدمات کشوری 114و 53، 41و 28الی 25اصل سوم قانون اساسی، مواد 9ند ب -24ماده .1389مصوب –کلی نظام اداری

.1383مصوب –مشروع و حفظ حقوق شهروندی هایآزادیانون احترام به ق -م قانون اساسی سواصل بیست و -25ماده

18

عدی آن.و اصالحات ب -1364مصوب –هفتاد و پنجم قانون اساسی، قانون مطبوعات اصول بیست و چهارم و یکصد و اصل سوم و 2بند -26ماده –می ارشاد اسال وم و اصل بیست و چهارم و یکصد و هفتاد و پنجم قانون اساسی، قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ واصل س 4بند -27ماده

.1365مصوب مصوب –ات قانون مطبوع 3ماده – 1393مصوب –ان به معروف و ناهیان از منکرقانون حمایت از آمر 8قانون اساسی، ماده اصول هشتم و -28ماده

نقالب اشورای عالی - 1380مصوب –فرهنگی جمهوری اسالمی ایران در حوزه مطبوعات هایسیاست 4و اصالحات بعدی آن، بند – 1364 فرهنگی.

–قانون مطبوعات 4اده م -1388ن انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات مصوب قانو 3ماده -وم و اصل نهم قانون اساسی اصل س 2بند -29ماده و اصالحات بعدی آن. 1364مصوب

قانون ارتقا سالمت 3د )الف( ماده نب - 1388قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات، مصوب 10و 2وم قانون اساسی، مواد اصل س 2بند -30ماده انون الحاق دولت جمهوری اسالمی ق 10و ماده 1390مصوب – وکارکسب، قانون بهبود مستمر محیط 1390مصوب –نظام اداری و مقابله با فساد

.1387مصوب –ایران به کنوانسیون مبارزه با فساد .1388مصوب –دسترسی آزاد به اطالعات قانون انتشار و 14قانون اساسی، ماده 22صل ا -31ماده ها و ضوابط نشر ت، مصوبه شورای عالی انقالب فرهنگی در خصوص اهداف، سیاس1372مصوب –به کنوانسیون حقوق کودک قانون الحاق -32ماده .1372صوب م –قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسالمی ایران به کنوانسیون حقوق کودک 17و ماده 1389صوب م -کتاب جرائمقانون 21اده مو 1382مصوب –اصل سوم و اصل بیست و چهارم قانون اساسی، قانون تجارت الکترونیک 1ند )ب( اصل دوم و بند ب -33ماده

.1388مصوب – یاانهیراانون ، ق1386مصوب –قانون مدیریت خدمات کشوری 38، ماده 1382صوب م -ند )ب( اصل دوم قانون اساسی، قانون تجارت الکترونیک ب -34ماده .1389مصوب –کلی نظام اداری هایسیاست 15و بند 1388مصوب -ایرایانه جرائمار و قانون انتش 14و 13، مواد 1390 –رمان مقام معظم رهبری بر تشکیل شورای عالی مجازی و تعیین اعضای حقیقی و حقوقی آن ف -35ماده

.1388مصوب – ایرایانه جرائمقانون 1و ماده 1388صوب م -دسترسی آزاد به اطالعات ، قانون نحوه مجازات اشخاصی 1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 150و 4، مواد و دوم و بیست و پنجم قانون اساسیاصول بیست -36ماده

5اده م، 1388مصوب -قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات 14و 13واد م، 1386مصوب - کنندمیکه در امور سمعی و بصری فعالیت غیرمجاز .1389مصوب –و ارتباطات کلی امنیت فضای تولید و تبادل اطالعات هایسیاست 1و بند 1394مصوب –قانون حمایت از آمران به معروف

که در امور سمعی و ، قانون نحوه مجازات اشخاصی1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 150اده م، اصل بیست و پنجم قانون اساسی -37ماده قانون واحدهماده 8و بند 1388صوب م -قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات 14و 13واد م، 1386مصوب - کنندمیبصری فعالیت غیرمجاز

.1383مصوب –شهروندی مشروع و حفظ حقوق هایآزادیاحترام به که در امور سمعی و ، قانون نحوه مجازات اشخاصی1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 150اده م، اصل بیست و پنجم قانون اساسی -38ماده

.1388صوب م -قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات 14و 13مواد و 1386مصوب - کنندمیبصری فعالیت غیرمجاز .1388صوب م -قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات 14و 13واد م، اصل بیست و پنجم قانون اساسی -39اده م

.1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 150اده م، اصل بیست و پنجم قانون اساسی -40ماده حات بعدی آن و قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور و اصال – 1364مصوب -انون مطبوعات ق، اصل بیست و پنجم قانون اساسی -41ماده

.1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 40، ماده 1386صوب م - کنندمیسمعی و بصری فعالیت غیرمجاز اده م، 1386مصوب - کنندمیانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت غیرمجاز ق ،اصل بیست و پنجم قانون اساسی -42ماده )بخش تعزیرات(. 1375مصوب –قانون مجازات اسالمی 648های دینی اقلیت های اسالمی یاهای سیاسی و صنفی و انجمنها و انجمنشم قانون اساسی، قانون فعالیت احزاب، جمعیتشاصل بیست و -43ماده

.1360مصوب – شدهشناخته هایتشکل نامهآیینا اصالحات بعدی، ب 1382مصوب - قانون نظام صنفی کشورهفتم قانون اساسی، بیست و اصول بیست و ششم و -44ماده .1395مصوب - نهادمردم هایتشکل نامهآیینا اصالحات بعدی، ب 1382مصوب - قانون نظام صنفی کشوربیست و هفتم قانون اساسی، اصول بیست و ششم و -45ماده .1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 66اده ، م1388مصوب -قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطالعات ، 1395مصوب - نهادمردمهای های اسالمی یا اقلیتهای سیاسی و صنفی و انجمنها و انجمنجمعیت قانون فعالیت احزاب، 6اصل بیست و هفتم قانون اساسی، ماده -46ماده .1381مصوب -قانونی هایراهپیماییامنیت اجتماعات و تأمینچگونگی نامهآئین، 1360مصوب – شدهشناختهدینی .1355مصوب – احوالثبتقانون -1307مصوب –قانون مدنی 991 و 976اصل چهل و یکم قانون اساسی، مواد -47ماده و اصل سی و سوم قانون اساسی. 1343مصوب –قانون گذرنامه -48ماده .1392مصوب –قانون مجازات اسالمی 12و سوم قانون اساسی، ماده اصل سی -49ماده

19

ایرانی یهاپلماتیدحقوق اتباع و یفایاستو قانون الزام دولت به پیگیری و 1364ب مصو –قانون وظایف وزارت امور خارجه 2ماده 6بند -50ماده .1389مصوب –خارجی یهادولتاز اقدامات دهیدبیآس

تحکیم و تعالی آن مصوب هایسیاستاصل چهل و نهم قانون اساسی، اهداف و اصول تشکیل خانواده و 1دهم و بیست و یکم و بند اصول -51ماده کلی هایسیاست 2و بند 1389مصوب –قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسالمی ایران 230و 43شورای عالی انقالب فرهنگی، مواد – 1384

.1393ب مصو –جمعیت ورای عالی انقالب فرهنگی.ش -1383صوب م –زنان در نظام جمهوری اسالمی ایران یهاتیمسئولمنشور حقوق و 56بند -52ماده نقالب فرهنگی و اشورای عالی -1384مصوب –تحکیم و تعالی آن هایسیاستخانواده و اصل دهم قانون اساسی، اهداف و اصول تشکیل -53ماده .1393مصوب –کلی جمعیت هایسیاست 4بند

شورای عالی انقالب فرهنگی. – 1384مصوب –تحکیم و تعالی آن هایسیاستاهداف و اصول تشکیل خانواده و -54ماده .1391مصوب –خانواده و قانون حمایت از 1307مصوب –قانون مدنی 1179الی 1168مواد -55ماده قانون آیین -نون اساسی و یکصد و هفتاد و چهارم قا و سومیکم، نودم، یکصد و پنجاه و نهم، یکصد و هفتاد اصول سی و چهارم، شصت و -56ماده

ت و آیین دادرسی قانون تشکیال -1379مصوب -های عمومی و انقالب در امور مدنیادرسی دادگاهدقانون آیین -1392مصوب -دادرسی کیفری -1372مصوب -قانون رسیدگی به تخلفات اداری ،1360مصوب –انون تشکیل سازمان بازرسی کل کشور ق -1392مصوب –اداری دیوان عدالت

.1394و اصالحی 1387مصوب –قانون شوراهای حل اختالف قانون واحدهماده 2بند -1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 4فتم و یکصد و شصت و هفتم قانون اساسی، ماده اصول سی و ه -57ماده

.1383مصوب –مشروع و حفظ حقوق شهروندی هایآزادیاحترام به بند -1370مصوب -صل سی و پنجم قانون اساسی، مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام در خصوص انتخاب وکیل توسط اصحاب دعویا -58ماده

.1392مصوب -یقانون آیین دادرسی کیفر 48، ماده 1383مصوب –روندی مشروع و حفظ حقوق شه هایآزادیقانون احترام به 3 –مشروع و حفظ حقوق شهروندی هایآزادیقانون احترام به 7و 6، 4هم و یکصد و شصت و هشتم قانون اساسی، بندهای اصول سی و ن -59ماده

قانون آیین 352و 305واد م، 1370مصوب -ب دعویصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام در خصوص انتخاب وکیل توسط اصحام -1383مصوب .1392مصوب -دادرسی کیفری

–درسی کیفری قانون آیین دا 40اده دوم و سی و هشتم و یکصد و شصت و ششم و یکصد و شصت و هشتم قانون اساسی، م اصول بیست -60ماده .1392مصوب –قانون مجازات اسالمی 169، ماده 1392مصوب

.1392مصوب –قانون آیین دادرسی کیفری 305قانون اساسی، ماد�