,, ; . . . '

. . ·; '~ '.

• -, .· ILKELLERDE · :· ·DiN BOYO SANAT I I · · ,. I .· .· · .. · . EFSA~~E - . ·

: 11 . . , - i I i 'i . , I , I'

. I :I . i ' 1 ',

'

- GERCE-~~~ .. } v~YINEVI

100 SORUDA iLKELLERDE DiN, B0Y0, SANAT, EFSANE

Prof. Dr. Sedat Veyis Ornek

100 SORUDA Dizlsl: 25

girinci Baslu: 1971/lhlnci Bas!u: 1988/ O,uncu Bas!u: 1995

Kapail Baslus1: Reyo &stmevi

ir; &ski: Ozal Matbaas1

CUt: Esra MGcellithcmesi

95.34.Y.0091.50

ISBN 975-7551-13-9

PROF. 08. SEDAT VEYiS 08NEK

100 SORUDA iLKELLERDE DiN, BUYU, SANAT, EFSANE

GERCEK 0 YAYINEVi ' istikl8.1 Caddesi, Ko9tug Han, No. 366, Kai 5

80050 Beyoglu • istanbul ,

'' • .r..;' ...

.. . ~

ON SlJZ

llkellerin dii§iinii§, duyu§ ve davrant§lann~n gogu za · man bizimkinden farklt olU§u, · onla?"tn inang dunyalartn't biQfmlendirmektedir. _llkel--in&_qfl-~_l!o9_o-__lj;_q_r§~~~daki_sava- . §tnda, teknik yetersizligini ve garesizligini d~n, buyu ve. · din in buyni.gundaki ;sanatla; __ 7gide7!!!!ek ~:is~emiJ,~~~e~:enin OlWjUiYf s1.rlaruh da bir ge§it '«bilim·· otioesi biljm>>· 'plan .

'- ' " " "' '••· ... , '• .. "-C.-'·': - ,.'-'',"

efsane ilc agtklamaya- t}al't§mt·§tir~-~~Bunun· igindir ki, ki-··_ tapda~. buyu, sanat ve efsane, 'di'nsel' ·alan't tamamlaywt.

bolihn,let olarak ele altnmt§ttr. ·

llkellerin toplumsal ve 'politik orgutlerini, ekonomi-" lerini, mciddi kultiirlerini) adetlerin't, geleneklerin~,· ktsa-

. oa gilnluk ha.yatlartnt, temelinden_ kavray.abilmek 1re dog'­ru bir bigirnde yorumlayabilmek igin, in~ng dunyal_a.n/nt · iyi bilmelc gerekmektedir. Qur£ku, ilkellerin. toplumsal ku;. · rumlart i9erisinde en agtr basant dinsel olantdtr.

· . Bu kita.p, ilkel. diye · nitelenen halklartn 1nanQ dun­yalartnt, buyulerini, sanatlannt ve efsanelerini bir ·butun iginde ele altp, sistemli bir bigimde. aytklama'Jia galt§a·?L dilimizdeki ilk denemedir. Yine· de,- sosyal ve _manevi bi:­limlerin ge§itli dallarnida ogrcnim yapanlarla,. konuya ilgi duyan ok-uyuouya yararlt olacagtna inant-yorum.. ~ . ·

Ankara;· Ocak -1971 ·,

~edat Veyis Orne.k

5

I

A: · GENEL AQIKLAMALAR

So!u 1 : ilkel diye ·IJmler nitelenir? tlkelierin ba..~- · ' liea ozellikleri. nelerdir? .

Eskiden . ilkelier i~in )rullan1lan h~s1z birtakun de­y imler. bugi.in · artlk kuliamlmamaktad1r. Antik C.ag'da, Yunanca'dan ba§ka dil konu§anlara- · «Bat"bar» denilmek­teydi ... Bu deyim, · Orta. Qag'da· 'da kullanllinl§br .. · Orta ()ag'da, Batlhlar, yerlileri ba§slz·~ y1lan ayakh, tek gozlli, ag1zs1z, ta§lara ve §eytana· tapan garip masal yaratlklar1 gibi kabul ediyorlardL Zamanln bilim adamlan da ilkelle­re kar§l anlay1§ gostermemi§ler, yerlilerin hayvanlar dun-. yasuida hangi yeri alacag1 hakk1nda tarti§malara · giri§­mi§lerdir.· Kilise. de uzun slire ilkellerin insan olmad1g1

· fikrini savunmu§tur. · Bu gorli§ler, Papa. III.. P au l'un, 1512 y1hnda Amerika yerlilerinin de Adem'den geldikle­rini reimen bildirmesine. kadat sti.rlip gitmi§tir.

«Barbar» deyimi zamanl~· yerini «vah§i» deyimine . terketmi§, bu .deyimin ~e§itlemeleri' olarak «algak vah§i­, ler»,. «putlara:tapan vah§iler». kullanllmaya ba§lanml§ti.r. . Daha sonralar1, . Etnoloji'nin geli§mesiyle, . ilkeller i~in

«kliltlirsiizler»! «ki.ilti.ir yoksul~ari» gibi deyimlerin · kul-

7

. I

. laruldiitm gorUyoruz .. Ashnda bu qeyimler, yukardakile­rine bakarak daha insafhysa . da, yerinde degildir. Qimkii yecyiiziinde :kiiltiirsiiz hi~ bir: balk,: hi~ bir topluluk yok­tur. An9ak kiiltiiriin geli§me .ba.Satn$ ve . derecesi . soz konusu edilebilir. · . , ·

Yiiksek kiiltiirlerin dl§inda y8.§ayanlar i~in en ~ok kullanllan deyim, ilkel «~ri.mitive» deyimidir. Bununla be-. raber, ·bu deyim de, yerini,. bugiin arbk ·daha yumu§ak,

' ' ve dogru deyimlere btrakmakta, etriolojik .literatlir.ti.e «ya~ ztyi bilmeyenler, yaziy1 · kullanmayanlar» . (Schriftlosen'­volker ), «dogal halklar>> (Naturvolker, Naive peuple, .. Native peoble) diye ge~mektedir. Bti deyimlerin ~heniiz iilkemizde yaygtnla§mami§ olmasi nedeniyle, bu. kitapta

· · §imdilik ilkel deyimini ku~lanaca~z. . ....

Bir toplulugu ya da balk1. ilkel olarak ~iteleyen ba§- . hca ozelli,klet §Unlardir: , .

a) · · Dogaya s1in s1kiya \baghhk, ·. b} pogaya egenien olmak. i~in ·kullarulan ara~~ge­

re~lerin :ve teknigin ilkelligi ·ve yetersizligi,. .c) · Yaz1n1n bilinmemesi, · d ~ · Terb~ye ve egitimde gelenegin oriemli rol oyna-

, mas~, . e) Politik . orglitlenmenin . akrabahga · dayanmas1 r

. f) · Kollektif d~§tince · tarz1. ·.

Genel olarak, Kuzey ve Gi.iney 'Amerika yeriiletine, Eskimolara, Afrika ,·zencilerin·e, ,. Okyanus'ya adalar1nda.

. ya§ayanlara, Kuzey Asya. etnilerinin killlilerine ilkel di-·. yoruz.· l7. ve .18.·· yi.izyllda Batlh i.ilkelerle ill§ki kuran · ilkellerin bir bOIUmti teknige ve modern .ya§ama bi~imine· . a yak uyduramad1klan i~in ortadan · yokolup gitmi§lerdir .( Ornegin. Tasmanya · adas1nda ya§ayan yerlile.r gibi. Son T~smany~'h l876 yllinda I olmii§tiir).

8

llkel .diye nitelenen halklann. ve topl~luklann biiyuk bir boliimii ise bugiin a.rtlk es.ki durumlartndan: uzakla­§arak uygarhga ayak uydurmaya ~alt§maktadlrlar. · (;ok ilkel basamakta olan ve geleneksel hayatlarim hila sfir .. diirel)lere ornek olarak Afrika'da ya§ayan Pigtne~eri, Bu§­manlan, Avusturalya. yerlilerini; Filipinlerde ya§ayan

· Aetalan, Malaka · adas1nda ya§ayan Semanglari,: Kuzey Kutbunun i~ k1simlaruidaki Eskhnolari, Ate§ toprakhlar1

.. ve Giiney Am erika yerlilerinden. kimilerini gosterebiliriz. ·

. ... Soru 2 tlkellerde din, bu:fu, sanat ve· mitolojiyl

konu edinen Etnoloji nasll bir biUmdir?

Etnoloji sozctigiintin koki.i Yunarica e t n o s = (halk) . ve log i a= (bilim') 'dan gelmektedir. Etnoloji, ozellikle il-

. . kel diye niteledigim1z halklar1 ve bu ·halklanil kliltlirle .. rini inceler. Ancak otuz, kirk ytldan: beri, .Etnoloji, ·hi~ bir zaman. ilkel diyemiye~e~imiz halklan da incelemeye ba§lanit§br.

Bu bilim, kendi i~eri'sinde Etnoloji ve Tasviri Etno­loji Ciiye ba§.hca iki k1sma aynhr. · Birincisi, etnografik

· malzemeden yararlanarak maddi ve manevi ktilti.ir ogele .. , rinin sistematik1 a~1klamasina yonelir; ~egi§ik ktiltiirler arasinda kar§Ila§brmalar yapar.; insanhg!n klilttir. tari- .

\ . . . ' .

·.bini ayd1nlatniaya .~ah§Jr.; kiiltlirel go~leri ve. kiiltiirtin genel geli§m.e kanunlann1 ·ar~§bnr. Etnografya. da deni .. len Tasviri Etnoloji ise, ~e§itlr halklann ya§ama . .tarzla-. r1n1, dii§i.incelerini, ara~ - gere~le.rini, evlerini, barujakla-' r1n1, silahlar1n1, sanat eserlerini,. ozetle maddi .. ,.ve nianevi ktilti.ir ogelerini · sistemli bir bi~imde «tasvir» ederek,. Et­nolojiye. malzeme hazrrlar.

·Etnoloji khni iilkelerde · degi§ik. adlarla goriilmekte­dir. Almanya,' Avusturya ve lsvi~re'de «Volkerkunde)

.9

Ethnologie», lngiltere'de «SOcial· Anthropology», Ameri­ka'da «Cultural Anthropology». adlan albnda okutulmak­tadir. lngiltere'de g~li3en Sosyal Antropoloji daha ~ok · toplums·al yap1ya· aiJ.rhk vererek, ilkellerin .~oplumsal ku­rumlanni ve orgiitlerini inceler; bunlann 'sistematik ve' . kar§Ila§hrmah ara§brmaiann1 .yapar, birbirleri arasin­·daki fo~ksiyonel iii§kilerini incel~r. Amerika'da geli§en

. :Kiiltiirel Antropoloji ise, kiiltiirii ve ki.iltiir malzemesini inceler · ve kimi dU:rumlarda prehistoryaYJ.., arkeolojiyi, fiziki antropolojiyi, paleantropolojiyi ve etnolojiyi de iQi-ne ahr. · ·

~tnoloji'nin yararlandig1 ba~h~a 'bilim. dallan ~un­·lardir: Prehistorya,. Arkeoloji, Fiziki Antropoloji, Sos­yoloji; Psikoloji, . Tarih, Cografya, Biyoloji, Lenguistik, F·o~klor. ile Din, Hukuk, · Sanat ve. MUzik Etnqlojisi'dir.

. Ulkemizde Etno~oji bilimi Ankara (Etnoloji ve Et-. nografya), lstanbul (:Etnoloji ve · Sosyal Antropoloji). ve Hacettepe (Sosyal Antropoloji) 'Universitelerind~ oktitul­maktadir. 1Qlerind~ en eskisi .Ankara Oniversitesi Dil ve Tarih, Cografya Fakliltesindeki «Etnoloji ve. Etnografya>.) · kiirslisiidiir.. ·

Soru 3 Etnol.ujik ~h~malar ne zaman. ba§lanu~ttr? Geli§imesine ba§hca kbnler ka.tk1da · bulun- · mu..5tur? ·.

Etnoloji'nin tarihi Antik. <)ag'a kadar uzanmaktad1r~ Dnlii tarih~i He r c d o t ·eM:. b . . 480-424) etnologlann ba-

. bas1 say1hr. Her e do t , gezip gordiigii yerlerdeki J:lalk­lann adetlerini ·anlatarak ):U:nani~tan ile kar~Ila§tlrma­lar yapml§h r, Bir ba§ka Antik Qag yazarr olan P o 8 e -i don i·o s (Dog. M.0.135), italya'ya ve tspanya'ya yap­tigl bir~ok gezide cografi v~ 'etnografik go~lemlerini sis-

10

temli bir bi~imde tespit ederek, bunlan bir eserinde an­latmi§br. Bu. iki yazara- ayn1 ~agda y8.§arm§ olan T u k i -.tid e·s'i (M:.o .. 460-400), P lin u· s'u (24-79) ··ve T a c i­tit u. 8'u (55-116) da ekleyebili~z~ ·

Orta <;ag,. etnolojik ara§tirmalar baktrtnndan. bir dur- . · gunluk ~ag1dir. Bu ~agda, her §eyin lncil'de :~lklaridlgi

kabul edilerek, ~er · ~e§it .kiiltiirel ara.§tirma dinsel inanQ­tan uzakla§ma olarak gorlihnli§tiir. Marco· .polo (1254-1323) uzun yillar Asya'da kalarak, Batihlara ~r~-

.. daki. hal~l~rlll: ya§aYJ.§lan v~ adetl~ri haklunda . bllgiler : verml.§tir. Antik Qag'1n zenginliginin kayb'olup gitmesi- ·.

' . ' . '

ni onleyen, Eski Yunan'1n ve Bizans'1n miras1n1 koruyan !slam bilginleridir. '!slam dininin. ~ok geni§ bir alana ya­ydml§ olmas1, tek bir ki.iltiir dili konu§ulmasl lsf~m bil­ginleri:p.in uzak yerleri ara§hrmalarint ve 'bu ara§brma­lardan zengin etnografik malzeme toplamalann1 kolay- ·

.. la§tirmi§hr. Arap .bilginleri i~inde. ozellikle 1 b n u Hal dun (1332 - 1406), eserleriyle etnografyaya onemli

.. katk1da bulunmu§tur. . . Diaz'1n (:1.450 - ~500) v· a s c o. d e G am· a'n1n

(1469 -1524) ve K .. K o.Zo m b'un (1451 - 1506 > ke§if ge­zi,leri etnolojiyi onemli bir doniim noktasina getirmi§tir.

Amerika yerlileri· aras1nda. bulunan Frans1z n1isyo­neri J. F. La f it.·a u..f1681 ~ 1740), onlann sadece ka,. rakterlerini, adetlerini, inanmalannl incelemel{le yetinme­

. · .ini§,- ayn1 zamanda bu adet ve inanmalar1n Eski Qag'dak.l izle.rini araml§, bunlar1 Asya'daki halklann aqet ve inan­

. malanyla ka~§Ila§t~rmi§hr~ ~oyle bir ~ah§ma Etnoloji t~­rihinde «Kar§Ila§hrarak AQiklama» yonteminin ilk dene-

·mesidir. . ,_ Etnoloji ile ilgilenen bir ba§ka yazar da M on t e s -

q u i e u 'diir ( 1689 - 1755). M o n. t e 8 q u i e u, ~iiltiirii et­kileyen faktorlerin ba§IIida iklimf kabul etmi§tir. Cografi ~evreden gelen ve fiziki yap1y1 etkileyen faktor.ler ruhsa~ ·

. 11

yapiYJ ·· da etkilemektedir. M o. n te s q u i e u, . c~evre teo-risi» nin babas1 . saytlmaktadlr. . · · . , . J. J. R o.u 8 8 e au· (1712 -1778), Okyanusya adalann~ da yqayan yerlilerin bayabndan etkilenerek, onlan~ ya­§amalanm alabildigine ovmii§, «Dogaya Do:r'tii§» diye bir sloga~. ortaya atnn§br. R o u s s e a U:, yerlllerin hayatlru · bir cermet hay~b olarak kabul etmi§tir. ... .

·. 1ngiliz Kra:liyet donanmas1 kaptan1 olan J.· 0 o ok. (1728 -1779), Pasifik adalanna yapbgl geziler Slraslnda, oralarda ya§ay~ yerliler hakk1nda geni§ bilgHer topia~

. IDI§; yarunda getirdigi etnogr.afik IDll,lzemeyle k1t'~lar et­nolojisine onemli k~tk1da. bulunmu§tlir. Alman ara§tln­Cilan baba- ogul Forst e r'ler ( J. R. Forst e ~ [1729 -·· 1789], G. For s t e r [1754 ~ 1794] ) gez(p gordiikleri · yerler . hakk1nda tuttuklar1 notlarla etnoloj.iye ve etnog- · ra:fyay~ yararh ·olmu§lardir. · . ·

llk Etnoloji dernekleri, 1832 ... l842 y1llan . arasuida Londra, Paris.ve Amerika'da kurulmu§tur.·Ger~ek anlam­da ilk etnoloji·rni.izesi ise·A. Bast i a n'1n ~abas1yla 1868 YJ.llnda. Berlin' de kurulmu§tur.

1

0. Dar w i n;in (l809 -1882) ara§brn1alan etnoloji­yi de etkileyerek etnolojid~ evrimci okul'u geli§tirmi§tir. 1svigre'li J. J. B de h of en (1815·~ 1887),. Amerika'h. L. Morgan (l818. -1881) ,· Jngiliz E. B .. T 'Y l.o r (1832-1917) J. G .. F·razer. (1854-1917),· A. 0. iiaddon (1885-·1940); ~lman A .. Bastian (1826 -·1905)· ve Fin'li E. . we s term arc k' (1862 - 1939) 'dinin, bi.iyiintin,' a:ilenin, devletin, sanabn kokeninf Ve geli§mesini· evrimci a~Idan ele alarak i§lemi§lerdir. Alman cografyaclsl· F. R ·a .t z e l .

. (1844·- 1904) ile ogrencisi L. F r o b e n i ·u s (1873 - 1938) ile. daha sonralan onlar1 izleyen F~ G.r ae b n e r (1811·­

.. ·1934), W. Sch-midt (1868 -1954) ve· W. K o p p·e 'r 8 (1886 - 1961) . evrimci okul'a kar§I ~lkarak,. kiilttirletin go~ler ar~c~hg1yla · tem~a ·geldiklerini · ~e .bir~birlerini et- · ·

12

kilediklerini ileri. siilmii§ler; · y~ryiizi.ini.in ·. ~e§itli .yerler~- . · de killti.ir Qevreleri tespit · etmi§lerdir ~ . ·

lngiltere'de. A. R.' R ad c l i.f f e.-Brown (1881 .. 1955) ve. B. Malin·~ w ski. (1884 -1942) gerek evriinci,

. · gerekse· tarihsel okula kar§I ~1karak fonksiyonalist okulu kurrriu§l~r. Amerika'h R. Benedict · (1887 -1942) ile. Aiman· R~ T 1i u r n w a l.d (1869 ~ 1954) fonksiyona:Ust , . okula bagh iki o~emli etn910gdur. . .

Som 4 : Etnoloji'njn · ba§hca konulan · n~lerdir! . . Genel Etnoloji ~nip.. ba§hc~ be§. onemli. ara:§brina. alam

· vardir: a) Maddi ki.iltiir ve tek~oloji, b) ~konomi, c) Top­lumsal orgiit, d) Dfn, biiyii, · mitoloji, ·e) Sanat, oyun ve · miizik. · ·

. Maddi klilti.ir ve teknoloji alaruna besin elde etmek igin gerekli olan he'r ti.irlii ara~ - gereg·, konut y~plml. ve. t~pleri, kab . ..; kacak' · yap1m1, . i§. yerleri, . ta§It ar~lar1, Si­lahlar, av ar~~ar1 ve teknikleri,. giyim ·-. ku§am, siis e§-yasi vb. girmektedir. · ·

tlkel ekonomi ~ogu zaman maddi ki.ilti.ir ve teknoloji i~e yanyana ele a~nmaktadlr. ·Oysa ilkel ekonomiyi'mad­di · kiiltiir ve teknolojiden ayn gozetmek gerekmektedir. Bu · alana ekonomi ve cografi ~.evre; ~evrenin ekono¢iye, ekonominin ~eVTey~ etkisi; ·ekonomi v~ toplum; iir~thn,

dogal i~ · boli.imli, teknik i§ bOli.iffii.i, ioplu · ~ah§ma, eli§i (zanaat); ti.ik~tim, payla§ma,· degi§ .. toku§, tica~et; mal-· mlilk, serniaye, pazarlar; iiretim, iiretim ara~iar1, bu ara~lann kullan1~1; ekonomi ve in.anevi. ki.ilti.ir;. ek~nomi- · nin manevi . ki.iltiire, manev1 kiilti.i~n ekonomiye etkisi

· ile ~obanhk, · avCihk, toplaytcihk vb. ·gibi ekonomi §ekil-leri girer. · ' · · · · . . . . . . . . .. Toplumsal orgiiti.in kapsam1na, temelinde ·belirli ve.

· . kar§Ihkh birtak1m gorevlerin yatti~ insanCil ili§kiler gir~ ·mekte<J.ir. Bunlar· gelenek,. gorenek, orf~· adet; sosyal.ah§· _.kanbklar,. kanunlar, ~iie tipleri, .akrab~k .gl-uplan; yqh-.

lar grubu ile. topiumsal s·1ruflar, politik, sosyal, ekonomik . ve dinsel kurumlardlr. .

.. ·Din, biiyii ve ·mitoloji alamna· dogaiistti giigler, bu · _giiglerin nitelikleri~- etki alanlan; yiice v~rh:Jt kavr~m1; . ·biiyiiciiler, §amanlar~ rahipler ve kutsal ki§iler ile bunla­rln toplumun di.ger iiyeleriyle ili~kileri; dinle biiyii ara~ SlDd~ki benzerlikler Ve aynhklar; dinin ve .biiyiinlin top­lumun diger kurwluanna etkisi; dinsel ve. majik ·ritlerin tasviri ve tarumla.nniasi; ilkellerin niitik diinyasi, mitle­rin~· ayinler ve torenler s1ras1ndaki onemi vb. girer.

Be§inci. ara§brma alam plastik sanatlan, edebiyati, §iiri, dram1, ritiiel ve profan oyUnlarl i~ine ahr. .

Oteki bilimlerde oldug:u · gibi, .Etnolojf'de de, belli alanlar i~in uzmanla§ma soz konusudur .

. ,, .

Soru 5 · Din. -Etn.olojisi nedir, neleri konu edinir, .-ne­Jerden yararlamr?

Genel Etnoloji'nin bir dah olan Din· Etnolojisi, ilkel-, lerin inang diinyalanru aydJ.nlatmaya Qah§Ir. Dinler ·Ta­rihi v.e Dinbilim ise yiiksek dinleri (1slamhk, · Hlristiyan-hk; Budizm, Hinduluk, Yahudilik ve Qin dinl~ri) ara§tn'lr ve kar§Ila§tlnr. Ger~i Din Etnolojisi zaman zaman yiik· se~ dinleri de e~e alarak, ozellikle. bu din.erin esasla:flru, ilk~llerin dinsel hayatlanna etkilerini incelemekteyse de, Din . Etnolojisi 'nin esas. ugra§1s1· ilkellerin dinsel diinya- · s1d1r. ·

. Din Etnolojisi'ne kaynaklik eden malzemenin onem-lilerini §oyle s1ralayabiliriz: ·

a) ·Saba aras;bncilan.nin, misyonerlerin, · gezgincile.:. rin, ~e§itli .· gorevlerle ilkeller arasinda . yas;am1~ olanlann notlan., inonografileri, yaz1lan, atulan;

. h) -Yerlil~rin soyledikleri; . c) Ses· alma araglan.na, plaklara kaydedilmis; dinsel

14.

nietinler, ·ibadet ,ve torenlerle· ilgili ilahiler, §ar­kllar, tiirkiilert §iirl~r;

d) 1badet ve her tiirlii kiilt i~in kullamlan yapdar, · tap1naklar, gizli dernek evleri, magaralar, me­: zarhklar; ·

e)· Dinsel ve topiumsal- torenlere, gegi§ ritl~rine, bayramlara, killt dramlanna ait filmler, · fotog-· raflar, res imler, eskizler ;

··.f) tbadetlerde, torenlerde kullanllan her. tiirlii kut .. . . . .

sal ara!; - gereg. Din etnologunun .ya da. yukarda sayc;hiJ.mlz ·maize~ ·

m_enin tespitiyle ugra§an kimsenin ar~bnna yapbg1 yer­. deki yerli. dilini iyice bilmesi, ara§brma yerinde UZU:n · siire kalarak yerlilerle. aym hayab ya§am&.si, ara§brma . yonteml~rini QOk (yi bilmesi gerekmektedir.·. Bir ba§:ka · onemli nokta da, ara§trnClrun reh~rini ve ~lavuzunu se­gerken QOk. dikkatli olmas1dJ.r. Rehberin konu§ulanlari, sorulann cevaplann1, herhangi bir toren ya · da kiilt arac1 haklnndaki ag1klamalar1 kendinden bir §ey katmaks1z1n, soylendigi ve anlabldlgl gibi. aktarmasl gerekmektedir (Haekel, 1953, s. 40-41).

Soru 6 : Din Etnolojisi'nin yarnrlari.dt~ yontemler · nelerdir?

Din Etnolojisi'nde ma.lz~menin degerlendirilmesi de­gi§ik garii'§lere dayandJ.nlarak ~e§itli yontemlere gore ya'­plhr. Bunlan.n ba§hC:llanni §oyle ozetleyebiliriz:

Fenomenolojik yontem: Dinsel y8§antln1n belirtilerini . sezgiye dayanan bir yonden ara§bnp, kars;Il~tlrmab go;.

ztimlerpeler yaparak inang bayatinda ortak olan on~mli · noktalan. kayrainayt. amag edinir. · Onemli temsilcileri Van. der Leeuw; :£!,.·Otto) Bo.derb'lom, M.

· . E l_i ci d ei Ad. · E. J ens e n'dir ..

15

Sosyolojik .yontem: tn'an~ hayabyla to plum arastn­da:ki ka.r§thkh etkileri; dinle biiyUnUn toplumu ne derece. geli§tirdigini ya da engelleditini arqt1~r. Onemli tem­silcileri J~ Wac h ve W . .. Good e'dur.

Psikolojik yon tern: lnan~ hayabmn etkenlerini ve · psiko - mental ko§ullanni ; bu ·hay~bn dii§iince, duygu ve i§lem iizerindeki etkilerini; bilin~ dl§t ·v·e bilin~alb ·dururri­

.·, la:rtn rollermi; bunlara bagh .. olarak ·rUya, ·vizyon,. keri-. dinden g~me, mistisizm gib~ fenomenlerle alt§l~§In dt·

· §lndaki ruhsal gli~leri ara§tlnr. O:t;1emlitemsilcile~i O.G. J u n g,· K. K ere n y i, L~ Levy- B·r u h l, R. T h ~ r n­w a l d,. W. W u nd'tur.

Filolojik yontem: 'Belli. sozciiklerin· arka.~anda kalan inan~. i~erigini · kavramak · amaCiyla ~oziimlemeler yapar. Kutsal terminolojinin ·ogrenimi ve · incelenmesi bu yonte­min onemli bir klsmtnt te§kil eder. Ba§hca · temsilcisi W .. Haver 8'dir. . . . . .

· · ;Fonksiyonel yon tern: Ayr1 ~yn kiiltiirlerdeki iX)an~ hayatlrun formlartntn hangi ilkelere gore yoneldigini . ve biitiinllik kazandliJ.ru, biribirleriyle· ili§kilerini ve bunla­

. ·nn .kliltliriin tiimii i~indeki rollerini ara§br1r. Oneinli · ternsilcileri B. Malin ow s k ·i ve R. Ben ed i c t!tir.·

Tarihsei. yon tern: Ki.Utii~ tiplerf~i gozonllnd~ bulun-.durarak inan~. §ekilleri a~as1ndaki benzerlikleri tarihsel yonden . ara.§bnr ve bunlar1n tarihlerini Din Etnolojis'i · a.Qlstndan · yakla§tk ve goreli. ya§larina. baglamaya ~ah~1r. ()nemli temsilcileri W. B c h m i d t, W. · K o p p e r s, V. V a n B l u c k, .P i n q. r d d e l a B o u ll a y e, H • B a u­m an, 1(.. · B irk e t - B mit h vb.

Genel olarak, Din Etnolojisi'ni ilgilendiren konular­da en· iyi .sonu~lar sa(}ece : tek bir · ypnteme ve gorii~ ~~­

. s1na b~glanar~k degil de, ~e§itli yontemlerin. ~le~tirisi ya­plldlktan ve ortak bir gorii~ ag1s1na vanldlktan SC?,nra ab­ntr (Haekel, 1953, s. 41-42). ·

16

. B~ iLKEL OU~UNCE TARZI vE tLKEL Z1HNi:YET ·

Sorn 7 : . L. Levy - B:mhl'e ve E.. D~rkheim'a ·gore ilkeJ . dii§UnOO tar.ZI ne. -gibi. oze)Jilder {;a§Ir?

ilkellerde dini, dinsel ya.§antilan,. biiyliyii temeliriden · kavrayabilmek -i~in, ilkel denllen dli§iince· tarz1n~n ve zih­niyetinin mahiyetini, i§leyi§ini .Ve ozellikl~rini bilmekte y.arar vard1r. · . . , · .

tlkel dii§iince · tarz1. ve l.lkel zihniyet iizerinde Fran­i:nz sosyologlan durinU§tur. · E. bur k he i m (1858 -1917.), ilkel dii§iince tarz1n1. kollektif olarak nitelemi§tir. D u r k h e i m ve arkada§lan manbg1n ilk §eklini ilkel· t,oplumlarda· ya§ayan ·ins an ~ihninde gi:>~mli§ler ve man­ttkh dli§tlncenin toplurn,larui geli§mesine bagh oldugunu .neri siirmli§lerdir~. Ozellikle L. · L e v y - B r u·h l,, ilkel­lerin dli§iince tarzi hakkinda ilgin~ gorii§ler ortaya ata-

. .rak, · bu .. konuda . D u r 1c he i m'dan da daha ,i]eriye git­mi§tir; O~a gore, .ilkellerin . dii§iince tarz1 sadece kollektif olmay1p; ayzu zamanda prelojik (manbk- oncesi) dir. ... L (3 v y- B. r u h Z, prelojik'in a~I~lamasini §Oyle yap­

maktadir: «Prelojik zihniyetin i§ledigi §artl~t tamamiyle ba§kadrr,. ~tiphesiz prelojik zihn~yette dil ve kavramlar toplumsal ola,rak ilet~lir .. Onda ~a, onceden yapilml§ i§lem~ ler, bir ku§aktati otekine ge~en kahtlar vard1r. Ama bu

17

kavramlar, bizimkilerden farkh olup, bun dan dolay1 i§lem-. ler de farkhdl~ .. Prelojik zihniy~t, esas olarak bil~§iktir.

( ... ) Ba§ka bir deyi§l~, tasanmlar1n baglaYJCl ili§kiler~, kural olarak tasarnnlann kendileriyle birlikte verilir. Bu­rada da, bire§,imler ilkel olup (. .. ) hemen hemen ayn§maya tabi tutulamazlar. Bu da, ilkel zihniyetin ni~in bir~ok du­rumlarda ya§antidan etkilenmedigini ve ~ell§meye · ka~§l

. duyarh olmadig1n1 a~1klar ... Kollektif tasar1mla;r, ilkelin zihnini ayn · ayr1 .etkilemezler; ilkel zihih, bunlar1 ~oziimle~ yip manbksal s1raya gore dUzenlemez; her zaman on algi­larla, on ili§kilerle baghdlrlar ve boylece, ilkel zihin mis-

. tik olu§undan ·aolaytdlr ki, ayn1 zamanda prelojiktir.» . <Levy- Bruhl, 1926, s. 106-107). ' .

1lkel zihniyedn · birinci. ka_rakterini pr~lojik olar~k . te~pit eden Lev y·-'Br 't~~ h l) ikinci karakteri olarak da i§tirak kanununu (loi de participation) one siirmli§tlir .. B~ kanuna gore: «ilkel dii~iinqe igin.de objeler, yar~klar, olaylar ayrn. zamanda kendile:d ve kendilerinden ba§ka ttir1ti olabilirler. Bizim i~in gii~ olan bu durum, i§tirak kanunu ile idare. edilen zihniyet · i~in gii~~iik gostermez~ Ornegin, Trumailer · ke~d.ilerini sud a ya§ayan hayvan ad­dederler; B<;>rorolar kirmlZl papagan olmakla oviintirler. Bur ada kastedileli herhangi bir ·akrabahk degildir; bir ozde§lik bahis konusudur» ( Oner, s. 43-44) .. · . .

Levy- B r u. h l) ilkel zihniyetin ti~tincii karakteri olaralr, mistik ya§anti. ozelligini gostermektedir. «llkel­

·lerin zihni bi;zim ya§anh ve olaylann dogal dtizeni- dedi~ . gimiz §eyden etkilenmeye haztr degildir. Tersinf' zihin-1eri, onceden bir slirii kollektif tasanmlarla dolu~r; bun­dan .dolay1, earth varhklar, .canstz va~hklar y~(da insan yaplSl §eyler onlara ·daima rnist.ik ozellikler}e, dolu gorti- .. nUr. Bunun · ·sonucu olarak da, zihinleri stk s1k objektif ili~kilere. ilgisiz· kald1g1 halde, "zunni, ya (}a "fiili, mis;.. tik baglantllara ~ok onem :v~rilir .. Bu on,ceden edinilmi~

18

. baglanblar,· §imdiki zamamn. ya.§antllanndan ~1kanbm§ olmaYJp, ya§anb· bunlann k~is1nda gii~ii.zdlir» (Levy­Bruhl, ,1926, s. '15-76). Demek oluyor ki, nedenler her Za­man mistik bir karakterde. ohip, nedenle sonu~ aras1nda bir iletken yoktur. , .

Le v·y- B-ruhl) ilkellerin nedensellik ilkesi iizerin­de de durrnu§, · bu konuda bir~ok ornek vererek ilkeller · i~in raslanb diye bir §eyin soz konusu olmadigin1, · za- ·· man ve mekan1n da nedensellikte rol oynamadl~_n1 be'Iirt-

. n1i§tir. Bu konudak.i gorii§iinli desteklemek i~in; kitabin­da, ~e§itli ornek olaylar gostermi§tir. Bunlardan biri L . P e c h u., e l .L o e s c h e'den· ald1ti ornektir: «Katolik misyonerler geldikten sonra yagmurlar azald1, kurakhk . ba§ladi. Yerlile·r buna, din adamlar1n1n, ozellikle ·bunlann .. giydikleri ·uzun ctippel.erin sebep olduguna inandilar. Qiin­kU da.ha once hi~ boyle. ciippe gormemi~lerdi» (I:k.vy .. Bruhl, 1926, s. 71). Bir ba§ka ornek olay F. S a g. a r ·a) In Kuzey Am erika yerllleri hakk1nda ·anlatttg1d1r: «Bir ak§am, i.ilke.nin hayvanlan hakktnda konu§ulurken, Fran-

.. sa'da. tav§anlarla yavru tav§anlarJn bulundugunu anla.t­mak i~in, ate§in l§Igtnda duvara golgelerini .dLi~Hrerek­onlara· gosternH~k istedim. Ertesi sabah. salt bir ras1r..nh sonucu her zamankinden daha ~ok bahk tuttular. Buna duvarda yapbg1m golge resimlerin sebep olduguna inan~ d1lar ve her ak§am ayn1 ~eyi yapayun diye yalvardllar.

.· Bu saQmahga uymay1 kabul etmeyince de, golgelerin na.,. sll yaplld1gnii onlara ogretmen1i istediler. \) ( lkvy ~ Br·~h 1, 1926, s. 73). . .

Boylece Levy- B. t u Jz.l) ilk~l ~~hniyetia i.izellikle­tini ba§hca tiQ noktada toplam1~ oluyor: ·

a) ilkel zihniyet prelojiktir. b) llkel zihniyet i~tirak kan'ununda terrwilelltnf·k··

tedir.

19'

c)- · Nedensellik, zaman ve mekan. anlayt§lan farkh-dir ve mistik bir· g~rli§e ~agh1nmakta:d-Ir. ·

· Soru · 8 ·: Etnologlann. . Levy- Bruhl' e yonelttikleri el~tiriler hangi :iioktal31rda toplaninakta-. dlr?

.. ,i..J e v y ~ B r u h l'Un, ilk~llerin dii§i.ince tarzi. ve zihni~ · · yeti hakktndal\i gorti§lerini ·gil~lendirmek ve ·dogrulamak

i~in yaradand1g1 kitaplar1n yazarlari.ri1n pek ~ogu, etno':' 16jiyle ilgisi olmayan · kimselerdir. Qe§itli nedenlerle yer- .

. lil~r aras1nda. y~§ayan yazarhinn -·bunlann ~ogu mis­. yonerlerdir-_ verdikleri 'bilgiledn ~ogu eksik, tu~ars1z ve

tek yonltiydiL Bugtinkti modern alan ara§hrmalarl, soz · konusu. ·yazarlann yerlile~ hakk1nda · verdikle~:"i bilgilerin·

ve yarg1lann yetersizligini, yi.izeyde- . olp~un.u gost~rmi§­ti~. Gerek D·u r k'h e i m) gerek.se . . Levy- Bruhl) soz konusu ettikleri t~ibiller iginde ya§amami§lar, sadece· ba§-

. kalannin · kitaplar.lndan yararh~hmt§lardtt. · .. Danimarka'h etnolog K. B irk e t.- S 1n.i: t h .. L e 't:.y -

- B r u h l'i.i §Oyle ele~tiriyor :. «L_ e v y ·-: B T u h z)· ilkellerin '. bizim dtinyamlzdan .}:lirgok nokta~ard~. ayrllan bir diinya~ ' .. da · dti§tinlip, duyup; hareket · edip y~§ad1klann1 ileri stir-. n1ektedir. ilkellerin dli~tince dlizeni bizim manbgiin1z1n s1ras1ru izlemez .. aksine duygusal · hayab ile. ~ozlilruez bir bi~imde baghd1r, diye iddia ediyor. Bu n~denle ilkeller .i~in z1thklar .onemli olmay1p, tersine, topluma baghhg1n ir'adesidir. Boylece, ay1 klan1na dahil olan bir kimse ayn1

· zamanda insan ve ay1 «olabiliyor». Bu, bildigin1iz i§tirak kanunudur; L e 't: .. y -·Bruhl).· bu kanuna gore ilkel di.i­§iince tarz1n1n esaslann1 kurmaktad1r .. G.er~i bu. F r e u d-

. un havada kalan· iddialar1n1n aksine ger~ekten <<i~inde bir §ey ·olan>> d1r, bunu kimse· ink3,r ·.edemez: ancak mesele

20

. '

Levy- B r u·h rde tepe. noktastna· ~tkanlmaktadir .. 11-kellerle bizim di.i§iincemiz .. arasinda esasta· .hir far~. ke­sinlilde soz ,konusu degildi~>> (Birket-:-Smith, 1946, s._ 35-:_ 36) .

. Avusturya''h etnolog J. H a e·k· e 1) Levy- B r u h r'­iin prelojik kavn1mtna deginerek, J modern' alan ara§tlr­maianrun prelojik gorti§i.inti reddettigini belirttikten s_on­

, ra, uygar insanla ilkel dedi'gimiz insan1n :ruh ve .zihniye­tinde ·anemli bh· fark bulunduguna, ~rna bunun esast~ ol­ma:ylp . derecede .. olduguna i§aret ediyor· (H~e~el, -·1958,

's. 43). Esasen, Levy- B r u. h l de sonradan mantlk konu­

sunda yanildigini ka~ul etmi§tir: «Manhgtn yap1si btl- -tUn. insanlarda ayn1d1r. ·Ve ilkeller: hpk1 bizim gibi, ege:r . ~eli§menin .fark1na va:rirl~rsa? reddederler .. Fakat dogatis·­ti.intin geni§ alan1nda, ~eli§~eyi farkedemezler>> demekte-

. ·. dir (l.kvy-Bruhl, 1949, s. 73).

Soru 9 : Etnologlar~ folklorculara ve psikologlara gore ilkel . ya da .ge~memi~ clli~unc.cnin

ozellikleri nelerdir?

. '

· 1 ilk~l ~i.i~iince ~.le .. geli§:ni~ dti§~nce · ar.a~Indaki fark­larqan 1lk1, tlkel du§uncentn genell~kle· kribkten· ,yoksun olmasidn\ Duygusal ve saf olan bu dti§tince, bpkl. ~ocu­gun dll~lincesine benzemektedir (Ha.ekel, 1958, s. 43). De-· mek oluyor ki; ilkel insan --yani dogaya bagh_ insan­«·aptaL.· bir ins an degildir: t1pk1 GOcugun di.i§tin'cesi .gibi eg·itilmen1i~ bir dti§tinceye sahiptir. <;dcuklarla ilkellerin dU~lince tarz1n1n bir ozelligi ·de~ ana J!lesele ile ikinci . planda kalan mesele araslndaki aynhk tizerinde durma-

. mak, ya da gereginderi az durmakbr (Bach, ~· .4 75). 11-kel dii§linee dog a olaylann1n arkas1nda .belli· bir yarahk

21

aramakta, dolaytstyla somutlamaya, ki§ile§tinneye daya­nan bir dii§Unce . tarZiyla .belirmektedir. Kritik. ve dik- · katten · yoksundur. Raslanh · zaman ve yer bakiirnndan biribirine bagh olan, arka arkaya ya · da yanyana ortaya ~1kan-iki belirti, nedensiz bir b~raberlikle bii'ibiririe bag­lanir. ve bu 'baglanb gelecek i~in de kabul edilir. tlkel dli§lincede ~agn§tm s~dece benzerlik ilkesine . dayanma-

. YJ.p, ayn1 zamanda · ztthk · ilkesine ·de dayanmaktadir. 0 o n t r a r i a c o n t r a r i s ilkesine gore, bir §ey. zid­dJ.ntnln ~agr1§1m1na yol a~ar. Bu nedenle insan mutlulu-· gunu ovmemeli, aksine kotillemelidir; . yo~sa· mutluh:Ik mutsuzlugu getirir (Bach, s. 4 75, 483, 484);

1Ikel ya da geli§memi§ dil§i.i~cet~dn · bir ba§ka ozelligi de, ~oztimleme y~teneginden yoksun olu§u, ol~ylar1 bir blitlin olarak ele ah§tdir. Boylece, nedensel dli~tincenin

ten1el. ilkesi onlar taraf1ndan «benzer nedenler, beiJ.zer so­nu~lar · dogu.rur» (Spranger, s. 119). §eklin?e bilinmekte ·ve yorumlanrnaktad1r. like~ insan ~evresini ve bu ~ev:reyi

- dolduran ~eyJeri ya arzuladJ.g1 ya korktugu ya da gelenek­sel ya~arlartna gore alglla.r (Zucker, s. 15). B0ylece oz­nel bir dli§i.inceyi temsil eder.

· F. · H c m. p l e rJ egitilmemi§ halk dli§~nces~nin eksik yan1n1, btiylik 61Qi.ide, halk1n olaylan biribirine baglay1p . sonuca varma tarz1nda bulmaktad1r. H C:. m. p l e r'e gore: «Egitilmemi§,. ·ham muhakeme ve sonuQ . bizim di.i§lince-·mizden kuvvetli bir §ekilde aynlmaktad1r. · Alg1lamak, gormek ve fark1na varabilmek iQin halk1n kavraytci mari­tlksal dii§i.incesi eksiktir. ( ... ) Kategoriler ·geli§memi§tir. A olaYJ.run sonuct;t B oldugu gfbi, ayn1 olay B'nin nede­nidir; bazen de hem nedeni, hem sonucudur. K1saca, halk

\

inanmas1 ; ko§ul, neden yerine sadece kan§lk. dalgah bir ~agn§u'ru tantYJ.p bilmektedir» ( s. · 65) . · Geli§memi§ di.i§i.incede _ d1~a ait §eyle.r onen1li ro~ oy­nar: .Renk, koku, 'ah§Ilnu§In di~tndaki biQimle:r, sesler vb.

22·

· Goze ~arpan §eyler iizerinde duruhir; e§ya ve olaylar ih§a. ait noktalara gore s1mflamr ve s1ralai:ur .. Kuvvet ve mad- · de, ilkel dli§iinceye gore, biribirinden aynlmaz. bir· birlik-

. ·tir. nkel ins~n·, yedigi·.§eyin i~inde var ol~ «kuvveti» ,de . · kazanmi§ olabileceg'ine inamr. · Keskin · bir go~em. yete­

negi, pratik bir yatktnhk ve ~ogu kez iyi bir bellek ilkel­lerin ·di.i§i.ince faaliyetlerinin o~umlu yanlann1 te§kil. et.;. mektedir (Ornek, 1966, s. 13-14).

1Ikel ya da az geli§mi§ di.i§lincenin .ozelliklerini· §oyle · . 6zetleyebiliriz: · ·

a) G~nellikle kritikten yoksundur. . b) Bir meselenin aynntllan i.izerinde geregi kadar

durmaz. c) Somutlarila ve ki§ile§tirme egil1mindedir. d) Neden ve sonuQ baglanbsi ~ogu kez ~agri§1ma

daya.rur. e) Ozneldir. .

. f) Maddeyi ve ozi.i aYJ.rmaz.-

. · Sunu da eklemek gerekir ki, bu di.i§lince tarz1nda, soz konusu toplumun ya· da hallnn ~evteden, cografyadan, · dinden, 1rk~an. toplumsal.kurumlardan, k1sa~a .temsil et­ti~i ki.iltlirden ve bu ki.iltliriin seviyesinden ileri ·gel en bir-

. tak1m kaymalar, sapmalar ve dereceler vard1r. Ancak, bu iltiansl~rln Ve kaymalann dl§lllda, .an~ ~izgi hep aynidir {0rnek."1966, s ... 14).

23

i J •

·. nimici BOiiim

.D.iN

A·. DiNSEL TEMEL KA VRAMLAR

I. Animi,zm

SQru 10 A~zm. kuraunm· kim ortaya ·abm~tu?" · Bu kuram diniil ba~langtCIDI· IULSll ~Ikla­maktadtr?

· Etnoloji'de dinin ba§langJ.ci.nl ag1klamaya ~ah§an ~e4

§itli kuramlar vardir .. Bti kuramlaf'In l?a.§l1Cal~Tlll11

ilerde soz konu~u .~de~eg·iz. Bunlardan.birisi ·ae ani.mizm'dir .. Bu .. teori tngiliz etn<?logu Edward . B. . T y ·z o r. (1832 - 1917) taraf1nQ.an ortaya atilmi§tlr. iki ciltlik «Prinl'i.ti've Culture,

· '1.917» (ilkel Ktilttir) adh .eserinde teorisini enfue boyun~ tarh§mi§hr. T y 1 o r'a gore, insanlik, ruh inanCina riiya ·

. arac1hgiyla varmi§tit: · 1nsan ri.iyas1nda Qe§itli ol~ylan. ya§amakta, uzak. ve ·<~egi§ik yerlere gitmekte, tan1mad1~ kimselerle. kar§Ila§makta,. bunlarla birlikte avlanmakta., dostluk. kurniakta ya· da sava§maktad1r. Oysa rtiyaYJ. go- . ren kimse, blitlin bunlar · oh.ip biterken kullibesinde yat­maktadir. 0 halde, ~yiiyan "kimseyi, kendi ·ba§Ina buy­ruk, istedigi gibi hareket edebilen bir «§ey»·· terketmek­tedir. Bu ise, uy1Iyantn.bir~z ugucu, ·biraz flu olan .be!lZe-

24· I

.rinden ba§ka brr §ey .deglldir; yan1 ruhudur. ·Ayni· durum · · oltim .i~in de· soz konusudur~ Olen birinin hig bir yfi§ama ·

· belirtisi gostermeden· yatmas1run nedeni~ o ki~eye .can- . hhk · veren «§ey» in, ·yani ruhunun bedeni terketmesidir. Ancak rnh, rliyada, insanl belli bir stire, olihnde ise ta­mameri terketmektedir. tlkel insan, ri.iya ve· oltiiniin dl-

. §lnda vizyon, kendinden ge~nie, ' ate§li hastahklar gibi ruhsal·ve .fizyolojik ya§anblarla da ruh kavr~m1na var- . 11~1§, bunu · bedenden ayr1 ve canh· bir ilke olarak tasanm­lanii§hr.

T y l o r) insanlann, · yukardaki ya§anhlardan sonra. ~evresindeki §eyleri ·de canhynn~ gibi gormeye ba§ladlk- · lanna deginerek, animistik dtinya gori.i§i.iniin giderek ani­niatistik dtinya gorli§iine donli§tiiglinti ileri slirmi.i§ti.ir; Animistik tasanmla,· animatistik·. tasanm· aras1ndaki aVI-

. ' . . ...

run, birincinin, ~uhun varh~na inanmasina; ikincinin ise, ' · insan1n t1pkl bir gocuk gibi c;:evreshli ve dogayt doldur~n

§eyleri «c'anlandlrma». stna., «canh» . gormesine · da.yan:ma-· s1d1r. · . . . · . · .

Olenlerin, Oldiikten sonra da, ruhlan araCihgiyla. ha­yatlanni s~d:fu'meleri inanc1 atalar' ve .Bliller ·ibadetini (manizni) . dogurmu§; bu 'i.nan~tan cin, peri, dev inancina

' gegilmi§ ; birtaklm 'iyi ya da' koti.i, ba§ka bir 'soyleyi_§le ' · yararh ve zararb ruhlann belli. yerleri,· aga~lan, kovuk­lan ve Il.esneleri · tuttuklanna inantlarak feti§izme vanl­mt§hr. Dogal ogelerin (su, deniz, ay, gi.ine§, ylld,lZ~ or7" nran vb.) yukardaki basamaklari a§arak. onem kazannla-· .lan .politeizm'i ((;ok Tannc1hk) dogurmu§, bu donemden de giderek animizmin son durag1 olaz:t monoteizm'e· CTek Tahnc1hk) vanlnn§tlr. Boylece, . 'T y .Z o-r) din in ba~lan­gi6 Ve geli§imini 'aQiklamaya ~ah§an kuram1n1 s1ras1yla: · Animizm, · tabiat inancJ, nianizm, ·feti§izn1, politeizm ve monoteiz~ donemlerinden ge~irmi§ oluyor.

Animi,zrn kuram1 buglin arhk gegerli degildir. Bav.

25

y~nlar1, ha~h olarak ele§tirilmi§tir. Etnolojik a.landa ya­pilan ~.e§itli ara§brni.alar,_ruh kavranu ve inanctndan yok­sun, fak;at «Ylice Varhk», «Tek Tanri» inan~ ve tasannu­na sahip ilkef toplumlann varhgrh1 gostermi§tir. Evrimci bir karakter ta§Iyan bu kura.nun ge~erli yan1, ilkel insa­nin ruh kavram1na van§lnl ~ok gl.izel a~IklamasHlir.

Soru. 11 tlke]Jerde rub tasanmi na§ddlr ve ka~ ~­~itruh vardlr?

. . . . . . .

ilkeller genellikle. oltimden sonra hayabn slirdligm1e · inann1aktad1rlar. Onlarni inan~lanna gore, oliim~den son­raki hayati siirdiiren cevher ruhtur. Ba§llca iki ~e§it ruh tasarnn1. vard1r: . Bed en ruhu v~ bedene bagh olmayan serbest rub'. Beden ruhuna~ etnolojik litera.tlirde «organ ruhu>>, · «n~fes · ruhu», ·. «hayat ruhU>> da. denmektedir. Bu · ruh, bed en i~indeki herhangi bir organda bulunmakta. 'sahibine. ya§ama glicti vermekte, hastahk ve Ollirn sira­sinda· sahibini terketmektedir. Beden ya da organ ruhu. bedenin ~e§itli yerlerinde bulunmakla bera:ber, en ~o1:

kalpte, kanda, cigerlE~rde, ba§In i~inde, nefes yollannda egle§mekte ve bulundugu organ1n fonksiyonel giictinli sembollemektedir. Ornegin Kuzey. Amerika'daki Algon­kinlerde ·ruhun yeri kalptir. Bunun yam s1ra lranda eg­le§en ba§ka bir ruh da .vardlr. Kalpteki .ruh ollimden 12 giin sonra gliney- batJ.daki mutlu. bir lilkeye · gitmekte .. kandaki ise ~hayalet. olarak ·yerYuzlip.de dola§Ip durmak­tadir {I\t1liller, s. 198). Gliney Amerika'da bir Tupi boyu

. olan Shipayalarda beden ruhu nefesde egle§mekte ve ne­fes araCih~yla a~zdan ~lkarak olliler aiemine gitmekte­dir. (Zerris, s. 344). Aynularda (Kuzey - Dogu Asya'da ., beden ruhu omurgarun · i~indedir ye . insan oliince onunla birlikte mezara gitmektedir (Paulson, s. 125). Yukagir-

. .

26

lerde {Kuzey Asya) insam ya§atan beden ruhu ·kalptedir (Paulson, s.-122). Afrika'daki Sothalarda moe (j, denilen · beden ruhunun yeri .ya kalp ya da ba§d:tr (Dammann, s. 1

10). GilyB.klar (Kuzey .Asya) bir ki.i~iik, bir de biiyiik ru~ ha inanmaktadlrlar; kiigiik ruh ba§ta, beyin i~inde, bli­yiik ruh ise bedende bulunmaktachr.

Serbest ruh ya da gUlge ruh, beden nihunun tersine ozgi.irdtir ve ollimden sonra ba§ka bir varllk .§eklinde kal~ maktachr. Kamerun'daki Ekoiler golge ruh hakk1nda §OY­le di.i§iiniirler: «GcHge ruh insa~ hayatinda varoldugu sii­rece kii~iiciik bir §eydir ve gogtiste egle§mektedir. Fakat bir kez ozglirliiklerini segtil~r mi, hangi insanl!l i~ine gi­re:rlerse girsinler,. o ins.an1n bed en biiyiiklligiinii ve · blgi­mini and1rar~k bi.iytimekt~ ve.incelmektedirler>> (Hermann·,

. s. 17). Eski Endonezyahlar, golge_ ruhun oliimden sonra tepelerin listiinde, kiigiik adal~rda ya da uzak yerlerde

. ya§ad1g1na inanmaktachrlar .. Bu ruhlar ya§ayanlarla her za...rnan·ili§ki kurabilider (Tischn.er, s. 83). Melanezyahlar, · . bedeni terkeden golge ruhun yilanln, farenin.ve ku§un igi-

. ne girdigine inanmaktad1rlar. Bu ruh, -insan uyurken de bedeni terketrnekt.e, sonra geri donmektedir. Samoalarda,. bir oliiniin golge ruhunun bir hayvana gidecegine· inanll- . maktadir. Maoriler .(Yeni Zelanda'da) bir beden ruhuna, bir de golge ruhuna inanmaktad1rlar. Golge rilh 1 sahibi

. bayllchgl ya da uyudugu zaman, onu terkedebilmektedir . . (Nevermann, s. 13, 7~-80). Ostyaklarda, Wogullarda . (As­ya) serbest ruh ya da gOlge ruh ollimden sonra yeral­tlndaki oliiler diinyas1na gitmekte ve ·Orada sahibini ay- . nen ten1si.l etmektedir. Ayn1 duru:m TunguZla:r igin de soz konusudur (Paulson, s. 115, 121). ·.

· · · Gc>Ige ru4 tasa~m1na yliksek klilturlerde de rasla­nllmaktadtr. Baz1 masallarda golge ruh. motifi .gorlilmek­tedir: Ohami.sso'nun «Golgesiz 'Adam»l, H. von Hoffmann-· stahl' In «GOlgesiz Kad.ln»l. gibi ... :iranhlar aras1nda, «Go I-

27

ge:n eksilmesin!» §eklinde soylenen selam' da golge ruhun. ·onemini beiirtmektedir (Birket .• Smith, 1946, s. 380).

Baz1 ilkeller .insamn iltiden fazla ruhu olduguna ina­nirlar. Ornegin Karaib Taulipanglat1 insan1n be§ ruhu ol- · . dugunu iddia et:mekt~dirler .. Bu· rnhlar ii).Sanln ayn1d1r, fakat goriinmezler; tipkl golge gibidirler. ·Bunlardan tigii

' oliimden sonra kargaya donii§mektedir. n6rdtinciisii' yer­yiiziinde kalmakta, be§ii.lcisiyse. sarrianyoluna gitmekte­dir .. Karaib adalarlndaki yerlil.er de bir~ok. ruhun varh­gina irt~aktad1rlar. Burilann en onemlisi kaipte· bulu·;.. · nur ve oliin1den sonra ote diinyaya gider. Otekiler bir sli-

. re deniz k1y1fnnda egle§erek· gemilerin pargalanmas1na se­bep olurlar .. Bir boliimii de o~manlara .giderek ~otti ci~­lere donii§lirler (Zerris, s. 345). ;Endo .. nezya'da yedi sekiz, Laos biqtilerinde ise otuza. yak1n · ruhun varllg1na il}anil-. maktadlr. ' .

II. Dinamizm

·Soru -12 Dinamizln kavramtrldan;ne a.nbyoruz? Di- . · namist diinya gorti~ii nasd· bir go~tiir?

. . . 1nsanlar Qevreleriyle her zaman · ilgilenmi~lerdir. in­samn iQinde bulundugu ~evre, ~evre. iQirtde olup bitenler, Qevrede bulu~an bitki ortiisii~ haY:van ge§itleri, ta~, kaya, orman, su vb. gibi dogal. ogeler 0 ~evrede. ya§ayanlann her zaman i~in ilgisini Qekmi§tir. !lkeller ~evrelarinde olu­§an· olaylan gozleyerek birtaknn, bilgiler elde etm.i§lerdir·. Ornegin bitkilerin .insanlan · besleyen, ti.irline ·gore ins an-

. lan: zehirleyE!n ya .da tersine bazl hastahklarl iyi ' eden bir oze . sahip olduklanna gozlem yolu ile . varmt§lardir ..

28 .

Kimi hayvanlar1n u~abihne, yiizebilme, derinlere d3.labil­me; ~abu~luk, aglrhk, sessizlik vb. gibi yetenekl~I-iyle in­sanlardan· iistlin olma niteliklerinin· fa:flona .d.a gozlem-: leri sonucu varnu§lardir. 1nsanlar, hayvanlarda, bitkiler- . de, dogal ogelerdeki bu iisttinltikleri. kendi cinsleri ara­stnda da farketmi§lerdir. Ornegin ·nkel tophimlardaki. b3:­.z1 kimselerin, §eflerin, ya§hlann, §amanlann, bi.iyUciile­rin, sava§~Ilarin, avc1lann toplumun diger . tiyeler,ine · ·ba- · k~rak iyi .. konu§ma, fizik yap1,. cesaret, parapsi§ik, rilajik, hiptonik vb. gibi yetenek ve ozelliklerle sivrilmel.eri, bun­lann ~evrelerinde sadece korku ye saygi uyand1rmalan sonucunu dogurmaml§, ayru zainanda bu gibi kimselerde

\ ba§kalarinda' olmayan birt~k1m ~olaganiisti.h) kuvvetlerin ... varoldugu gorli§~nli ve ·tasanniln1 da. dogurmu§tur.

. . Bu gorii~te niteliklerin, etkilerin ve kuvvetlerin an­lami · QOk yliksek olarak degerlendirilmi§tir. Canh varhk-

.1ara ozgli oldugu sanilan bu Qe§it nltelik, etki v'e kuvvet­ler giderek dogaYJ' ve dogay! dolduran ogeleri de iQin~ . almi§hr. Boyleee «dogal» kuvvetlerden «dogalistii» kuv­vetlere geQilmi§tir. Eger yetenekli bir avc1 bir. hayvan1 ·

· avlayamaz ya da· dldiiremezse, birQok ilkel toplumda ras-­lmuld1g1 gibi soz ~onusu hayvan1n soz konusu avc1dan. daha iistlin· ve gliQlli oldugu fikrine vanlml§hr (Herin~nn, ·s. 31). · ·

Bu <~kuvveb> tasarurt1na. hef yerd~ raslamak mlim- . ktindlir. Eger bir insan, bit hayvan, bi.r bitki ya da ba§~ ka bir dog~ ogesi yetenek, nitelik, bi~im vb. ile ah~llm1- . ~in dl§inda. kahyorsa, bu, ancak oriun dinamik ve _mistik

· bir <<kuvvet»e sahip olmas1ntlan 'ileri · gelmektedir. ins ana,· · . etkili, din~mik, yaratlc1 ve yetkin gorlineri her ~ey hep bu «kuvvet» ·iJe ytikltidlir. ve bu «kuvveb> in eseridir. ,f • .

Do gada· varolduguna ·in an1lan; ozellikle. bell~ · nesne­lerde·, bitkilerde, hayvanlarda ve · insanlarda daha b~lir- . gin olan, d~namik ve mistik kuvvetle yliklli bulunma inan-

'29

c1na din ami z·m de~me~tedir. Bu terimin ash Yunan­ca d y n ci m is ·. (kuvvet)'den gelmektedir. Dinamizm terimi ,ilkin, 1907 y1hnda Frans1z folklorcusu A. van Ge nne p (1853 -1957) taraf1ndan/kullanl'lrm§br.

- · BaZI bilginler. dinin b~langtcini. dinamist di.inya go-. _rii§linde aranu§lardtr. Ornegin R.' R. Maret, dinamiz­

min insanlar1 ilki~ bi.iyusel .. ritlere' sevkettigini; bu rit­lerden de ¢linin geli§tigini ve bliyiisel sozlerden de. duarun meydana geldigini ileri stirmii§ttir~ K. D itt ·mer· ise, dinin ba§langt~ ve gel~§mesinde dinainist. dlinya gorli§li-. niin y~rinin onde oldugunu belirttikten sonra, btiytintin dinamist di.inya gorii§tinde .temellendigini ileri stirerek, gel~§menin oteki donem1erine ge~mekt.edir (Dittmer, s. 77). Anca~ boyle bir geli§irn ~izgisi taril1;sel aQidan tan1t• lanamamaktad1r. Ger~i dinamist dtinya gorii§lintin dinin geli~mesine etkisi olmu§tur. Ancak· bunun yan1 s1ra ·ba§­ka dinsel tasanmlara d~. yer v~rmek gerekmektedir,

Soru 13 Dinamizmin yerli dilindeki liar~1bgr · olan !rnana inanc1 nrunl bir inan~tu? (Je~itli il~_ kel .toplumlardaki adlan nelerdir?. Mana­

. DID eJde,edili~l ve kayoodifi~j nasJ.ld1r?

Baz1 insanlarda, hayvanlarda, bitkilerde ve dog a·· un-. surlannda ah§Ilmi§In di§inda birtak1m belirti ve fonksi­

yonlarla kendini. gosteren · dogaiistii kuvvetin Melanezya dilin~eki kar§Ihgi man aJd1r. Mana kelimesi, ilkin 1889 y1hnda R. H. ·G o d ring ton taraf1ndan bili~ dili~e sokulmu§tur.

· :M:ana inanc1n1n en yayg1n oldugu yer Polinezya ada­laridir. Mana,· tannlann, in·sanlann, hayvanlann, bitki-1erin, hatta cans1z nesnelerin i~lerind~ bulunabilir. Orne­gin ((ba§anh denizciler ve. sava§Gllar, tehHkeli kopek ba-

30

.hklan ya da yaban. domuzlan, §ifah bi.tkiler, u~lanna bol-' c~ bahk takllan oltalar ya da hedefine iSabet eden sil3.hlar hep mana ile yiikltidUrler» (N evermann, s. 12).

· Mana'mn . yogunlugu, giicii ve etkisi i~inde bulun-. dugu insana, bitkiye ya. da nesrieye . gore degimnektedir. ~yn1 d~rum ~lar i~in de· soz ko~~sudur. O~egin Po- · hnezya da « }?Ir zelzele ya da sel tannsl btiyiik bir. mana giicti ve etkisi ile yiikltiyken; ylldlz, giin~§ ya da ay tan-

. nlar1nda bu gii~ daha azchr. Polinezyahlar gti.ne§ tanr1-sindaki manaYl ~ok a§agi derecede degerlendirirler. <;un­kti, onlara gore, gilne§ sadece gtinllik dogu§ ve batl§IDI yerine getirmektedir» (Nevermann, s. l2). .

.'. .. ~-ana!· kapsachti ~lam. bak1m1ndan · ~ok az ~y1nmlar gozonunde· bulundurul~azsa, ba§ka ilkel toplun~larda da goriilmektedir. Irakualarda (Kuzey Amerika) bu kuvvet kavram1n1n kar§1hg1 .:Orenda» chr; Algonkinler bun a «M a­nitu» ya da .:Manito». 'd~mekted.ir; 1tiru.- Pigmelet.inde -. · (Afrika'da, itiru nehrinin kiYJSinda) «Megbe» · dir; Kon..: . golular «Elima» demektedirler; Eskimolarda «Sila») Sio-auxlarda (Kuzey Amerika) «Wakonda·» d1r. · · ·

Mana ya ku§.aktan ku§aga geQer ya da Qe§itli dinsel · ve biiyiisel .pratikle.rle _sonradan elde edilir. Polinezyah­larda .soylu s1nif1n §efleri, tanrilann · ku§ag1ndan gelen kimseler olarak ·kabul edildikleri i~in, bunlann ~og~ za­man bi.iyiik ve ozel bir mana ile yiikli.i olduklar1na ina­nilmaktadir .. E. A r n in g «Hawai'li §efler, olmeden on­ce kemiklerini dostlannave hizmet~il~rine vasiyet etmek­teydiler. Boylece, onlar bu . kemiklerden yaphklan_ olta ve zokalarla bolca bahk avlayabileceklerdi» di­ye . yazmaktad1r (Arning, s. 50). Maorilerln (Yeni Zelanda'da). inani§lanna gore, .soylu ki§ilerde bu­lunan mana babadan ogula ge~mektedir. Ba~kala­n ise bu. «kuvvet» i belli· bir:takim ritlerle elde eder­ler. Maoriler, ba§n1. ve s~lat1n mana i1e dolu oldugunu ·

31

. . ·kabul ederler.· Mana sahibi, biri:ri.in ba.§IDl Istrmakla,· n'la-

.namn · tsmlana g~ecegine ma:ruhr~· ·Mana'Yl elde etmerrln bir ba3ka yolu da m~a·· ile. yiiklii. oldugu bilinen bir §e­

. ·. fin ya ·da: bir .din adamuun solugunu i~4te ~.ekmektir · (Hermann, s. 36). Okyanusya'daki ·kelle. avc~bguun teme­

linde de mana t~annu yatmaktad1~.· Avlanan kelle, av­. Cintn atalanrun .kafataslanmn bulundugu yedere konarak, onla~1n manalaruu a.rttnnak amac1 glidillut (Tischner, s. ·287)~ Kanibalizm: (insan eti yemek) adeti.de man~ ta­

. ·sarnruin i~errilektedir; · eti yeriiJen kimsenin belli .organ-. lannda varoldugu. samlati mana'ntn yiyene · ya da yiyen­

lere ge~ecegine. inatnlrriaktadir. Ayrrca bu rnistik; majik: ve dinsel glici,in kanda, ·.menide, nefeste. bulundugu inanci.

. da olduk~a yaygtnd1r. 1turi Piginelerinde ·«Megbe>> denilen mana, bir etnik ·

gruburt en. yB.§h Uyesinde bulunmaktad1r ;. bu kimse, meg­be'yi tecriibelerine dayanarak totem hayvanlanndan. her zaman elde edebilir ve biiytisel i§lentlerle:ba§kalanria ile-tebilir. . 1 · .

l{imi zaman d;a· mana'n1n ote diinyadaki· ya ·da· uzak ' iilkelerdeki nesnelerden geldigine inanllmaktadlr. orn,e-·

gin Poline.zyahlar « b1r· balta ~ok· giizel keser ve par~ alar­sa ya da bir kay1.k denizde ~ok giizel yiizer, dalgalara da­yanirsa ote dlinya~a ya 'da uzak i.ilkelerde bunlara b~n-

. zer bir balta' ve. kayik vardir, mana da onlardan. gelm'ek­. tedir>> diye dli§iiniirler (Nevermann, ·s. ·27) ..

H~r ba~an mana'ya,sahip .oim:akla a~1klamrken, her ba§ar1s1zhk da mana kayb1n1n bir sonucu gibi yorumlan~ maktad1r. Eger iinli.i bir avc1 art1k avdan eli dolu donmti­yorsa, bu 9-uru~,. avc1n1n· mana'SIUI .~aybetmi§ olmas1yla ag1klan1r.

1\:Iana 'n1n olumlu, insan ve toplum yaranna beliren yanlar1 oldugu ·gibi bunun tersi de soz konusudur: ya~\ . tehl~keli yanlarl da var~Jr. Bu ·bir~· yan1. ile olunilu. b1r .

yan1 ile olu.nisuz olan ah§Ilmi§ln . dl§Indaki «kuvveb>e sa-. hip o~ak, ondan yararlanmak ya da onun, .. zarannd~ kurtulmak igin birtak1m ka~1nmalara dikkat ·etmek, bir­taktm i§lern ve uygti.lamalan yerine getirmek gerekmek­tedir.

Soni 14: Mana inancma bagli olarak ortaya. ~lkan tab~ : ne demektir? Ni~in · ba.ZI yasaklara ve k~mnuilara·· uyulmaktadl~r·? ·

Yukarda mana inancintn iki yanh ozelligi geregi. bir-· tak1m · ka~Inmalari, · yasaklan ·da beraberind~ getirdigini gordi.ik. · Mana'nni olumsuz yani . tabulan meydana getir­.me~tedir. Ama hemen pelirtmek g~rekir. ~i, a§·agida agik­layacagimlz ve ornekleyecegimiz kag1nma ve yasaklann ·

· ti.imjiniin koklini.i mana tas.~nuna baglamak dogru olmaz.

. Gerek d~nsel, gerekse prof~. hayatta uygulanan . ka­Qinmalan anlatan Tabu .kelimesinin ash Polinezyaca Tap u.'dan· gelmektedir~ Bu .kelimeyi, · ilkin i.i.nlu·. 1ngiliz kaptan1 J. C o o k) 1777 y1hnda Ton.ga adastnda sa pta-

. mt§tlr; d.aha sonralan da ·tabu· bilimsel bir terim olarak ,kullarulmaya ba§lamJ§hr. :Tapu kelimesini olus.turan fa ve p u · hecelerinin Polinezya dilindeki anlam1 : T a . = {i§aretlemek, ni§an koymak) ve p u = (olagani.isti.i, in- .

· · .san1 §a§Irtan, dikkati geken') ·demektir. Su halde, kelime­nin · kar§1hg1n1 serbest bir · geviriyle <<Olaganiistli olan1,

. §a§Ilanr bir belirtiyle, bir ni§anla i§aretleme» diye vere~ _ biliriz. Tabu'nun pratikteki anlairn ise dokunuima.s1, yen­

mesi, kohu§ulmasl, igine g1rilmesi, yani yap1lmas1 yasak olan ·§e'ydir.

Tabu'nun temelinde ba§hca iki · duygu yatmaktadir: J{orku ve sayg1. Bunlara' bir §eyin «pis» olmas1ru ya · da

33

. i

I

/

I «pis» ol_arak kabul edilmesi , ~ii§Uncesini de k~tmak ge-rekmektedir. . . · · . . . _ . ·

Belli kimseler, nesneler, yerler mana ile yii~lii kabul edildikleri I i-~in b~nlarla konu§ni~k, bunlara .dokunmS:k !a · da buralara baz1 · ritliel i§le~ri yerine_ getirmeden gir­mek insana zarar getirir. · Ya -~ti · tiir eyleml:rden ~a~~n- · mak,y~ da-_belli birtalnm_ ritiiel kuraHan yer11;1e geb:r?lk~; ten· sonra soz konusu kimseler·, nesneler ve yerlerle l11§kl kurmak g~rekmektedir. Dinse I · alandaki t_abulann ba§h ~ calan~ui i~ine din adamlar1, biiyiiciile~, ~e§itli dinse~ ar~~: :_gere~ler, ata heykelle:ri, m~keler, ergin~ik torenleri,._gizh dernekler, tapinaklar, _a.yinleriD: yapll~g1 koruluklar, lr­mak klytlan,-tepeler, mezarhklar vb. girmek~edi~.

Tabul~r y~a · siireklidi:r ya _. da belli bir sUre i~in · ~~­~erlidir. · -Si.irekli tabular daha -~ok krallar _ ve kutsal kl§I~ lerle bunlann adlan, yiyece~leri, bazi s~rlar, adalar, or- . manlar vb.'dir. Kimi §eylerse ba§langl~~a. tabudur, gide- ·

· · rek ~abulug~nu yitirirle~. Ornegin Madaga~kar'a . il~ g.e- ·-· tirilen atlar yerli balk taraf1ndan ·tabu olara~ kabul edll­

mi§, fakat atlann nasil birer -h~yvan old~k~an_ ~~~§~1.:. d1ktan sonra ta bulukl~n kalkml§tir. Ayn1 _ §ek1lde b1r mis­yoner tarafn~dan adaya sokulan tavs;anlar, yeni !iy~cek­ler, ila~lar vb. ba§lang1~ta tabu olarak kabul ed1lm1§ler .. · dir (Eliade, 1954, s. 38). _ . · · Tabu kurallarinin en yay'g1n olduklari yerler Polinez-ya adalanyd1. · Polinezyahla.r krallanru, ·biiylik. §~flerini tannlar1n soylanna baglad1klan i~in, onlan ~e§Ith tabu~

_ larla Qevirmi~lerdi. Ornegin Tonga adas1nda ku:sal kl:al­.· Iar1n evind~ kimse yemek yiyemez,· uyuyamaz, bn· §ey ~~e­

mezdi. · Eger _ kral bir yabanc1run eyinde yatarsa, o _ev · slirekli olarak tabul3.§1rdl. Kral, cinsel · ili§kide · bulundu­gu kad1nlan. da tabula§tlnrdt (Hermann, s. 37). Polin~z­yahlann biiyiik ve kutsal krallan o derece. «~uvv.:~~~.: ~~~ ytiklii ol:;trak kabul edilirlerdi ki, golgelenn1n .du~tugu

34

:yerler bile tabula~1rdL Maorilerin §efleri, yiyeceklere ve i~eceklere elleriyle dokunamazlard1- (Tischner, s. 295) ; onlan hizmet~ileri doyuru;rdu. .

Krallara mahsus tabu hakk1nda §oyle b~r efsane var­dlr: · «Kila · adh gen~ · bir prens, bir zaman~ar Tahiti ada• s1nda piikfun si.irdlikten sonra Hawai adas1na go~ eder. Kila, bir giin. yeniden Tahiti'ye donlip babasuli·n -~Us;man­lapyla ~arpis;rriayt akhna koyar~k. yola ~1kar ve. babas1 zamab.1nda tabu olarak biline:q bir lim:anni yak1n1na gelir.

. V e · prensin kaYJ.gl lim ana· dogru yakla§bg1 zaman a:da halk1 k1y1dan '-'Balop.! ·Bak1n! ilerde. bir kay1k var .. Yak­la§Iyor i§te ... _Krahn tabusmidan ·hi~ bir korkusu yok;' _

· diye bag1rmaya ba§lar. "Eger kay1ktakil~r ger~ekten bi.i- · ytik ·blr kudrete sahipseler,· tabuy·u .~ignemekle ba§lanna gelecek olan felaketten de· kurtulabiiirler ... " Prens, tu­fan1a ve med-cezirle :uzun bir mlicadel~ye giri§tikten, :bu arada iki' yigit ve goziipek adam1n1 da kaybettikten sc-nra ada)ra· ~1kar .. Boylece i_ki ki§iyi kaybetmek pahasin_a lima­nin tabusunu bozmus; olur» (Hermann, s. 38).

K~allann, kutsal ki§iler olarak ba§kal~;r1na tabu· oi;.. · malan·na _sadece ilkellerde degil, yliksek ktilttir ve dinler­. de de raslanilmaktachr. Ornegin 187 4 yl11nda Rambo~ya · krah· arabas1ndan yere dtis;lip baylld1g1 zaman, korkudan ve sayg1dan hi~ ·kimse kraJa yar~1m edememi§tir. 1800 y1hnda, Kore krahn1n sirbndan ~1kan .bir ~Ibana ayn1 ne­denle kimse dokunmaya cesaret edememis; ve kral bu ~~­bandan olmti§ttir (Birket- Smith, '1946, s. 406). Bir za­manlar. Japan krallarinin «gline§in oglu.» olarak kabul edilmeleri onlan. birtak1m tabu kurallanyla s1k1 · s1k1ya baglami§b.

Soru 15 : . Cinsiyet ayirnnma dayanan tabula.r neler• dir? · Yiyeeekle ilgili -tabular 'ra.r mulrr?

35

. I

. Bir ~yin pis kabul edilinesi. o §eyi tabu­.. la§tirir nil?· y;iiksek dinlerde ·de· . goriilen ·

tabulann temelinde · hangi · duygula·r yat­·~aktatbr? ·Adm ~ tabul~ttg. olur mu?

· Dinse lin yan1s1ra topiums'al, cinsel, ekonomik ve hijye~ . · ~ik ·tabular· da vard1r. Toplumsal hayatta cinsiyet aY!n-_

n:illl'a dayanan tabular buyiik one'm ta§Imaktadirlar. Bu-. nun tipik .· orneklerini Pol.inezyahlarda · gormekteyiz. Orne-. gin «Hawai'de kad1nlar erkeklerle birlikte yemek yemek §oyle dursun, hatta erkeklerin . yemekleri~i pi§irdikleri ate§te. ve kap,.kacakta kendi yemeklerini pi§i;remezlerdi. Ayn.ca, .o~ell~kle baz1 yemekler ·kad1nlar i~in yasakb. Bir ba§ka. yasak da, kad1nlann, kayildann i~ine ginneleriydi. Bu tabu olduk~a yayg.1nd1r. Ayn1 §ekilde, Maorilerde ka-

. d1nlar yeni bir yap1n1n yan1na gelemezler. Gelirlers~, evi yap3:nhinn gli~lerinin tlikenecegtne ve boylece yap1m1nin tamamlanamayacag1na inan1hr.>> (Hermann; s; 37). .

·Yemeklerle, yemek cinsler~yle, bitkil~rle·ilgili tabular da ~ok yayg1nd1r. Bu tiir tabularda yenecek §eyin cinsi, yiyenin.ozel durumu rol oynamaktadir.·Kanada'nu1 Arktik bolgesindeki Eskimolar deniz ha}rvanlan il~ .rengeyitU eti:. ni ayn1 glinde yemekten ka~1n1rlar (Birket-Smith, f948, s.· 406). Afrika'da, avlanah bir hayvan1n etinden · ·tatmak ay h~li'ndeki klzlara yasakbr. Ote yandan, belli bir cins

. kaplumbag·anni. etini ye~ek evlenmemi§ gen~ Kizlara ve erkeklere yasaktlr. K~p'taki Bu§.manlarda, ~ocukhir ~aka­lin kalbini, deveku§unun beili yerlerini ve \yaban ke~isi- · nin kuyrugunu yiyemezlerdi (Dammann, s. 95). · Yine Afrika.tda, ~nglrCihkla ge~inen. Fulbeler, 1~a~aylar eti ve slitli a.yn1 giinde yememey~ dikk.at ederler ( Birket - Smith, 1946, s. · ·406). Polinezyahlarda bitkilerle. ve lirtinlerie · il- · gili. bir· sliri.i yasaga .raslan1lmaktad1r. Polinezyahlarda: ekili patateslere dokunmak yasaktlr .. Bostanlar. ekilirkeri

36'

I

bir~ok ·kurallara dikkat etmek gerekmektedir~ Bu kural-lar temizligi ve orucu ·i~ine alma~tadlr.· Bah~e ve bostan­larla giinltik ugra§ldan sonra tabu'yu bozmak i~in elleri · yJkamak ve ate§ i.istline tutmak gerekmektedir. Ancak bu i§lemlerd~~.n sonra yemek yenilebilir (Hermann, s. ·39). Totem.1zmin gortildiigi.i ye.rlerde, totem hayvan1n1n ya da ,bitkisinin. -b~Zl ozel durumJarin di§Inda-.· yenilmesi ke­sin bir §ekilde yasaktlr.

Kimi tabular da pislik dii§tincesinde temellenmekte­dir. Ay hali'ndeki kad~nlar ~ogu zaman ba§kaHtnyla · ye~ · mek yemezler, pelli birtak1m yiyeceklere dokunn1aktan ka~1n1rlar; s1g!'rlardan, av: ha.yvanlanndan uzak durma­·ya ~3:h§Ir ve giinllik i§lerini. tek ·ba§larina ·gorrileye Qab~ §lrlar. AyriCa k1zlar ve kad1nlar ay hali'ndeyken ·ozel ku­llibelerde kah:dar ve erk~klerle cinsel ili§kilerde buluna­mazlar. Ay ba~1 kullibesinin .buiunmad1g1 yerlerde, evin ya da ·odanu:· bir k1sm1 has1r. orttilerle b01tin£rek bu i§ . i~in · kullan1hr. Burada kalan k1z, yukanda gosterdigin1iz kaQinmal.arin ya:n1 Slra Slk ~lk y1kan1r, . ttitsiilenir \re be­denini boyar. Hastalar, lohusalar, cesetler de· tabu kural­lariyla Qevrilmi§lerdir. Sekstiel tabular1n temellerinde,. er­kegin onemli ~ir j§e ba§lamadan o11ce -ava ~1kmak, sa­v:a§a gitmek vb.-· giictinli yitirmemesi endi§esiyle, .pislen-me korkusu yatn1aktad1r. . ·

· Yliksek dinlerde raslanllan kimi tabulann temelinde .· de korku-:saygi ve pislik dli§lincesi gortilmektedir. Orne.; gin, Hindular inegin kutsalhg1na inand1klar1. iQin, etini yemek.ten k.~~1nd1klan gibi ona dokunma:ya bile cesaret edemezler. Ote yandan, inanc1 biiti.in bir mlisltiman do-

·n1UZ yemekten kesinlikle ka~1n1-r. Qtinkti domuz mtisllitnan­larca pis bir hay-Van' olarak kabul edilmektedir.

Ayr1ca adlarla ilgili tabular da vard1r. Ad1n, ki§iligi, olu§turan, nesneleri niteleyen onemli bir · ozellik oldugu,

.sahibindeki mistik ve majik kudreti seinbolledigi dti§lini.i-

37-

. llirse, adla ilgili kaQ1nmalar1n · neden:i anla§Ihr. Ornegin, ·. Zulular .korktuklari ya da saydlldan · bir kimsenin,. bir

olayiil ya da bir ~esne~in adlnl aglk aQik soyleyemez, onun . .yerine ba§ka bir · §ey soylerler. (Dammann, s. 95) .

III. Totemizm

Soru 16 · Totemizm riasd bir tasaqnu:ltr? Kelimenin ash hangi dilden gebnektedir? Ozellikleri .nelerdir? Totemizm konusunda ~ah~an . bilginler kimlerdir? . · .

Genellikle totemizmden,. bir grubun ya da bir klan1n, . I . . .

bir hayvan, b.ir bitki tlirtine ya da bi!' nesneye mistik, ma-jik v·e akraba.hk duygulan ile · baglani§i; bu baglanl§tan dogan gorevler, .ka<.;1nmalar, ritler ve torenler. anla§Iln1ak~ tadtr. Totemizm terimi t o t a rn kelimesinden tliretilmi§­tir. Kelimenin ash Kuzey Amerika'daki· Algonkinlerin konu§tuklan dildeli geln1ektedir; bu dildeki' soyleni§i t o- . tam) o to te.rn an_,· to ·a a i m'dir. T o t a 'tn, bu ¢lilde akrabahk, aile i§areti anlam1na geldigi gibi, bir · kimsenin koruyucu ruhu da den1e.ktir. ilkin, 1791 y1hnda Jolz n L o n g adh bi.r. Ingiliz taraf1ndan kullanil:rrn~. daha sonra du bilim diline · ge~nli§tir. .

TotenliZn1in ba§hca ozellikl~ri §Oyle. Slralanabilir: . · a) T?tem~ ile grup aras1ndaki duygusal akrabahk · bagi; ba§ka bir soyleyi§le ayni atadan geln1i§ oln1a inanci: b) toten1in .adini; i§are.tini ta§Ima ;, c) ayn1 toten1 ~evre­sinde. toplananlarlll biribirleriyle evlenn1e yasag·I ( dl§tan evlenme) ; d) totem hayvan1n1 ya da bitkisini ye1ne yasa­gi ; e) totem in grup liyelerine yardtmct oldugu, onlan ~e:­~itli tehlikelerden korudugu i~apc1.

38

Totemler. daha QOk hayvanla.rdan· olur. Kimi zaman da soz konusu hayy~n yerine onun bir p~as1 (kuyrugu, dili, penQesi, tuyli .vb.) totem yerine geQer. Hayvan to-· temleri en QOk avCihkla · g~inen ilkel toplumlarda gorli··

.llir. Hayvanlardail sonra ikinci s1raYl bitki toteihle~i al­maktadlr. Daha seyrek raslamlma~la. ~raber Qe§itli nes-. neler ile f1rt.Ina, ~bern ku§ait vb. gibi meteoroJojik olaylar :.da. totem -olurlar. Aynca Qe§1t~i nesnel~r~en de totemler vard1r. . . . . Totemizm hakk1nda Qe§itii bilginler ara§tlrn1alal\ yap­mi§lardir. Bunlann ba§Inda J. G. F r ·a z e r gelmektedir. Frazer) .dort ciltlik «Totemism and Ed:ogam.y) 1910~)

. adh eserinde konuyu blitlin boyutlar1 ile ele alml§~lr. A . ··La.ng) ··B. ,Ank~r-mann) R. T.h·urntcald) lV.

S c h m ·i d ~) A. R a d c l i f f e - B r o w n) A. G o l d e n-- weiser) F!.G r .a. c b n e r) W. W u. n d tJ J. H ae k e l vb.

gibi etnoiog ve sosyal antropologlar da tot'emizn1in Qe§itli yanlann1. ara§tlrmi§lardtr:. ·E. D u. r 'fc h!? i mJ J. F. Mao Len nan)· R .. Smith dinin· ba§lahgiCinl totem~zmde ara­mayi d~ne~i§lerdir. Ote. yandan totemizmin 'dinsel ve top- · lumsal yanlan hakk1nda da durulmu.§, bu konud~ farkh gorli§ler ort~ya atilnu§tlr. <;ok · yonlli ve olduk~a kan§Ik olan totemizrn tasanm1 ba§hca. -if~ .§ekilde gorlirilir: Grup ::ya da, klan totemizm:i,. birey toten1izmi ve cinse bagh ~o~ ten1izn1.

Soru 17 · : Grup totenrlzn1i ne den1e,ktir? Grubun to­ten1i ile ili§kileri nasddn? Gmi> totemiznli­nin dinsel yant In•, topluJllsal ~rant nu agtr basar? · · ·

.. _. Gr'up totemciligi lokal bir &'rul;>un, bir klan1n ya da -aile gibi daha kli~~k bir .iinitenin bir hayvan. ~a da bitki

39

ti.iriine duygusal bir · akrab.ahk ve dinsel - bUyi.isel bir inan~la · baglaru§I<:hr. Bu · ~e§it · totemciligin karakteristik yan1 sO:z konusu klan1n liyesi ile toteminin ortak bir ata­dan geldikleri iilancinda gori.ilmektedir. l3u ata, mitik bir atad!r. Boylece tote·mleri ayi:l1 olan kimseler birbirle-.

· rine a.kraba gozliyle bakarlar. Grup totemciliginin tipik , tlzellikh:iri en ~ok ·klanlarda goriiltir. Klan, ayn1 toteme sa­hip olan kimsel~rin oli.l§turduklan bir topluluktur .· Bir kla·­nln iiyelerinin· ritleri . ~yn1 mitik gelenekler ile· bi~imlen-, mektedir. Klan ile tote,mi arasindaki Slkl ili§ki ve bag­htrl sembolleyen ozellik, kendini ilkin adda gosterir. Klan,. ad1n1 totemipden ahr. Qiinkti, totemin adiniri, totetnde ger~ekte varolan· ya da varoldugu san1lan; her ~e§it yete­nek ve o~elligi de· igerdig:me, bunu klanin iiyelerine ge~ir­digine inan1lmaktad1r. Bu bak1mdan totBmin ad1 ve bi(}i ... mi Qe§idi araQla.ra .i§lenir. Totem figtirleri bir amblerrt, bi::

· i§aret ·olarak gerek ki.iltik,· gerekse profan torenlerde ta- · §Irnr. Tote.mi ya da klan atasni1; bunlar· ile ilgil~ sembolle- . ri ve efsaneleri _canla.nd1rari oymah biiyi.ik direklerin ya:­pllrilasl ve yerlerine· dikilrnesi rittiel torenleri gerektirir.

· Bu totem dir~klerine en ~·ok Amerika'n!n k~zey - l?ati lpy1- · lannda ya§ayan yerliler ile Okyanusya adalanndaki yer­)ilerde ra:slanilmaktadlr. ·.;Evlerin ve tapinaklarin ohlerine. dikilen totem direklerinin tisttine klan1n armas1 ve ozel

· i§aretleri de oyuh.ir. lOan tiyeleri tote~ bayvanlarrn1n ·penQesini, ttiylerini,

kemiklerini v~. i.izerlerinde- ta§Ir, · totemlerini~ seslerini, hareketlerini . Ve . yetenek]erirti taklit etmege Qah~I.rlar: .l\. vustralya'daki kanguru klanlarlnin, kangurunun hare­ketlerini canlandiran. danslar1 ~ok i.inltidlir. Tof.emi . kurt olan ·bir klan1n tiyeleri de· torenlerde kurt post una burli­nerek hayvan1n ulurnasini ve hareketlerini taklit-.ederler.

. GeneUikle totem· hayvan1n1 oldtirmek ve yernek yasak oldugu·· ic;in, ·l:Iayvanin ti.iyi.i, penQesi, · gozli, kemigi, postu

I.

40

vb., totemi.ba§ka.hayvan olan bir klandan temin edilir. Klan i.iyeleri~ klamn totemi olan hayvana ya da bitkiye

· ~ar§I. ~ok sayg.Ill davran1rlar, onu oldtirmek ve yemekten : ka~J~trl.a~ .. Ar:lC::J.~_; ~~t.liel ama~larla totem hayyan1n1n ·ya d~ bit:tnsinin yenildigi de olur. . ·

-'· <;irup totemciligin~e, grup tiyelerinin birbirleri ile ak-raba olduklari· inancl, ayn{ atadan: (totemde~) geldiklerine'·

. ve t~temin · maji~ gi.ictinti .ta§1d1klanna daya_nir. · Bu giiQ ·.· klan1n ya da grubun en ya§h iiyesinde bulunur. Totemciliw . gin gortildtigii yerlerde ya§hlarin SOZ ·Sahibi olmal~riDin . bir nedeni <;le. budur. Klan1 kuran kimse totemin mistik v~ maj.i~ ... ?"lici.ini.i ondan . al~rak otekilere iletmi§ti~: Grup totemc1hgtnde to tern . ve totem ile· ilgili her ·Qe§it inanl§ geleneksel :olarak babadan· ogula ge~er. · . · · ·

. .. G:u? · to~en:cili~i~in bir ~a§ka ozelligi de, ayn1 klan . .. uyeler1n1n. birb1rler1 1le evlenme yasag1d1r. Ayn1 atadan ..

geldiklerine inanan klan tiyeleri birbirleri . ile ~kraba sa­yildiklari. iQin, ·kendf aralannda evlenemezler. Dl§tan ·ev­lenme (ekzogam.i)_ denilen bu ~ural, totemciligin · tipik ozelliklerinden biridir. .

. Grup _totemciliginin dinsel 'ya da toplums~l ya~1ntn ag1r. .basmas1 ~e§itli bolg~lere gore degi§mektedir. drnegin Avusturalya ve Melanezya'da totemcilikle· iligili . olar.ak, ibadet ve ayinler de geli§mi§, bir. ~e§it ktilt - totemizmi dogmu§tur; totem a tal an iQin dlizenlenen torenlerde efsa­neler anlatihr, kutsal ·§arkllar soylenir. :Bu i§ler i~in kut-. sal y~rleri, 'klilt araQlari, kaya .resimleri, ilk totemleri can-

. lan_dlran dramatik oyunlan- vard1r.: .Ayrica; totemlerin bliyMsel giiclini.i arttun1ak iQin ~e§itli torenler de di.izenle.: . nir. Bununla . beraber grup totemciliginin 'daha Qok top­lunisal yan1 geli§mi§tir. E~nolojide grup toteinciligine kol-lektif totemcilik de denmektedir. · · · ·

41

Soru 18 :. Birey .totemciliginin mellikleri·neler~r?

Totemizmin ikinci bi~imi birey t<;>temciligidir. Bu tiir totemcilikte bir grup 1nsan yerine tek, bir insan soz konu­sudur. Bir insan ile .bir hayvan ya· da ~ok seyrek olmakla beraber bir bitki aras1ndaki yak1nh~, dostluk ve n1istik bag birey totemciliginin temelini ohi§turmaktadit. ln$an 'ile to­h~mi arasindaki ili§ki bi~ yazgt .birligine kadar varmakta~' d!r~ Oyle ki, ·ins an yaralan1rsa tob~mi olan hayvalun da ay­ru aciyl ~ekecegine inanllmaktadir; ayn~ durum oliim i~in

. de soz konusudur. 'rotem hayvani, oliirse, onunla yazgl bir­lig~ etmi§ olan insanln da olecegi inanCl birey totemciligi­nin ana ~izgisidir. lspanyol kronistleri, ispanyollar1n yer- '

· liier ile sava§lan sirasinda., yerlilerin bliytik §efinin ko'­ruyucusu olan kocamail ye§il bir kU§Ull oldiirlihnesi SO!lU­

CU §efin de dli§tip oldiiglini.i yazmaktad1dar. (Ankerma.nn, . s. 172). . . ' . . '

Birey totemciliginde hayvan ~ogu zaman ·ki§inin yar-. d1mC1~1 olarak g(;)rtillir. Ozellikle gegimlerini avc1hktan saglayan yerlilerde ki§isel totem hayvan1n1n koruyuculu~ gundan ve yara1m1ndan Q'ok §ey umulur. insari. ~ogu zaman grup toten1ciliginde oldugu gilJi. kendi toteminden majik

· gliQler ve birtak1n1 yetenekler elde etn1egi de denem.ekte­. dir. Bunlar1n da ancak totemin Qe§itli yerlerinden yap1lan am·uletlerin ta§1nh1as1 ile elde edilecegine inan1hr. Onun iQin zan1an zama;n totem· hayvan1 oldlirlillir. Eskimolarda hayvan.:ar1n ~e§itli yerlerinden yap1lm1~i amuletler ki§inhl. koruyucusu olarak ta§1n1r. ve ayn1 arriuletleri ta§Iyanlar

· biribirleri ile evlenmezl~r (Birket -. Sn1ith. 1948, s. 213 L Afrika'da, Liberya'daki Kpellelerde ki~inin koruyucu fili', · sahibinin· ba.~ka filleri avlanias1nd·a ona yardtmci olur. Ayn:1 §ekilde leoparn1 da sahibinin ta.rlalanni h1rstzlardan ve yaban1l hay:vanlardan ko:ruduguna, hatta kendi gUcti-

. nu· s·ah~bine gegirdlgine inan1lmakta:dir (Dammann, s. 48).

42

Birey totemi erginlik ~agu1da edinilir. -Benda, grup totemciligin~e ~ldugu gibi, toteni ile grup aras!ndaki. ak­rabahk soz konusu deglidir. Birey to~emciliginde · totem ; o kimsenin koruyucusu ve yardimcisHhr. Ki§i., toteminl· babadan ogula ge~en bir mir.as gibi bulmaz, onu ~e§itli yol­lar ile kazanmaya ~ah§lr.

Soru 19· Alter ego, .·Nagualizni ·ve Tonalizm kav­.r~larl.ndan ·ne anbyoruz?

· Birey toten1ciliginin ozel bir bi~imi olan «Alftir ego>> inanc1 ise genel Qizgileri .ile bir insanla bir h3:yvan arasin­daki s1k1 yazg1 bag1n1 ·anlahr. Latince <<Oteki ben, ba§ka beri>.> anlam1na gelen Alter ego tasanm1nda, hayvan1n )ra · da. insa.n1n ba§lna g.elecek ·her hangi bir olay1n kar~nhkh olarak biribirlerini etkileyecegine inanilrriaktachr.· Oyle ki, · bu tasarnl)da hayvan · dogrudan dogruya ~<oteki ben~~ ol-,. ··

· mu§tur. :Bh· Bantu boyu ohin Rongalarda (Gtiney: Afri-· ka) 'iigin~ bh~ hikaye va~d1r.: <<GenQ. bir k1z eV;lendikten sonra kocas1p1n ·y~runa gidip yerle§ir. Giderken yan1nda: · kendi. g:rubunda. koruyucu hayvan olarak .bilinen ve se­vilen bir bogay1 da. bera.berinde gotlirtir ... · Faka ~ bogay1

1 kocaSindan ·saklar. Ancak kad1n kendisine QOk b~gh olan hayvan1n yiyecegini agikQa s~glayamad1g1 igin. boga, ge­celeri bahge ve bostanlara girerek sebzeleri yemeye bag­Jar. Bah~e ·. sahipleri bu i§e k1zarlar; genQ· giivey gecele­yin pusuya yat.ar, hayvan1 bulur ve oldi.iri.ir. Bunun iize­rine. gen~ kad1n hastalan1r; fakat blittin :gticlinti toplaya­rak kalkar ve aile~inin bulundugu yere gider, bogan1n oltimi.inli haber verir. Ken~i. grubunun adamlatl, klZl, ya­§amalafinln bagl~ oldugu. bogay1 evlenirken birlikte go- . tlirdti diye azarlar ve ·bu <Juruma · QOk k1zarlar. Durun1u. bilrnedigi iQin, yapti~I i§ten ~ok .§a§lf'an kocayt da katil

43

olarak ·kabul ederler: 'Sen bizim Jlepimizi 'oidurdiin!' ·ve·· sonunda ba§ta evli .kadln olmak i.izere ana - babas1, kar­de§leri ve gtubun oteki tiyeleri kendilerini keserler. Hat­ta k,ii~tik ~ocukl~r bile oldi.iriiliir» (Her'inann, s. 54)·.

·· Kuzey Amerika yerlilerinde hayv'an ·alter _ego'su · ~e­§itli yollar~a elde -edilmektedir .. Kendinekoruyucu bir hay~

. van. kazanmak isteyen kimse uzun: gunler oru<.:: tutar; bu siire i~inde riiyas1nda gordiigu. hayvan onun alter ego'su' ohir~ Eskid~n, Amerika'~aki yiiksek killtiirlerde bir ~o­cugun_ burcuna bak1larak, koruyucu· hay¥an1n1 saptamak i<:;in bir _bi.iyiicii Qag1r1hrdl .. AyriCa Qocugu;n dogdugu y~r·e ktil, kum . serpilir, bunla~ · i.izerinde-' hangi hayvan1n a yak .izi · gori.iliirse o hayvan alt'e'r ego. olarak kabul edilirdi. . Cog·u zarrian da ~ocugun dogumu s1ras1nda· ya. da dogu­. ~undan ·sonora· goriilen hayvan, · alter ego. olurdu. Alter· ego pratiginde hemeri her· zaman bir . hayvari soz konu-sudur. · · ·

. .Alter ego.'nun bi;. bitki .oldugu s~yrek du.ru.mlarda ise en ~o~ hayat agac1 il~ baglanbh tasanmlara rasla.rnhr. .

· Ornegin bir ~ocugun dogurpu Slt~asinda bir agaG dikilir; bu agaca ozenle bak1hr; aga:c1n .boy- atm'asi,· geli§mesi ve buyi.imesi dikkatle izlenir'; ~iinkii aga~ia ~ocuk aras1nda s1k1 bir bag old~.gu kabul edilrriektedir. AgaCJn yaralan- · ~nasi, kesilmesi, kuruinasr :~ocugun saghg1n1. ve yazg1s1n1 da etkileyecek diye kor;kulur (Hermann, s. 57).

Din etnol<?jisi~1de alter ego yerine «N agualizrn >> te- · rimi . de. kullp.nilmaktadir. N ag-u.alizm Aztek~e n a u a i l ·i. ·.

= . ( gizli, ortiilti, kapah 'bir. §ey) 'den gelmektedir. T1pk1 · alter ~go gibi, bir insanla bir hayvan aras1ndaki yazg1 . bag1n1· anlatmaktad1r. ·

Viyana'h etnolog J. H -~ e k e Z nagualiz1n yerine ~Ton.-ali~m·>> terimini onermektedir.. Terirriin ash da Aztek- . ~'den gelinekte, «hirini·n ruhu», «birinin. yazg1s1» anla­minl kar§Ilamaktadir (Haekel, .1953, s. 33-49).

44

En ~ok Orta ~merik~ ytiksek kiilti.irlerinde, Kuzey Amerika yerlilerinde, Gi.iney Asya''nln baz1 ilkelleri ile. Endonezya. yerlilerinde. gorlilen birey totemciligini kim! bilginler grup totemciliginin ilk ·. basama~ · olarak ·kabul eder~en, · kimileri de builun grup totemciliginin bo~ulma-~Indan dog~u§ oludugunu ileri si.irmektedirler. · ·

Soru .20 :. Cinse bagh totemciligin · temelinde hangi di.i§ti.nce ·yatmaktadu? Cinsler arasmdaki ili~kiler nasdchr?

.. '- Cinse bagh tote~cilik daha ~ok Dogu ve Giiney-Dogu Avusturalya'da gortiliir. Cins tot~mciliginip ozelligi ayn1 . gruptaki. ya da orgi.itteki erkek ve kadlnl,ann ayn. ayn totemlere sahip olmalar1d1r. Her iki cins de toterri hay-· .vanlannl yememeye, ,- oldi.irmemeye dikkat ederler:. Ari­cak erkeklerin kadinlann totemlerini kad1nlann da er- ·

. ' . :

lteklerinkini yat>aladiklan ya da oldtirdiikleri .gori.ilrnek-: tedir·. ·

Cirise bagh totemcilik erkek ve kad1n' cinsinin kar­§1 thg1ndan d,ogmu§tur. Bu bak1mdan, bu tur· totemcilikte cins ayr1hgi kesin bir bi~imde belirmi§tir: ·Oyle ki, bu kar§Ithk kimi Avustralya· yerlilerinde pek onemsenmek­tedir. Ornegin G.iiney- -Dogu. Avusturalya'daki Ku~nay-

. _larda totem l).ayvanlann1n onemli rol oynad1g1 inis~iyas- . . yon torenlerinde eg~r bir kad1n1n golgesi ·bir erkegin lis­tune dii§erse bu olay ~ok teh.likeli bir durum olarak ka- , bul edilir (Her~ann, s. 58) .

Cins totemciliginde totem hay-rvan1 olarak ktigiik ku~ c.insleri se~ilir: Agagkakan, ~ahku§li,. yaras·a vb. Bi~ cin­

. sin iiyeleri . kendi totemlerini lton.ir, · onlan oldlirme~ ve • '., I • ,

yemezken, ·kar§l cinsin toternlerini §aka ·olsun diye. · 61-diiriirler. Bu ttir §akalar1 da daha ~ok e·rkekler yaparlar·.

45

IV.. Feti§izm

SOru 21 Feti§izm nedir? Feti§lerin etkileri degi§ik . midir? Fe~lere ni~in ~ivi ~ak1br?

lginde majik gti.ctin · ya da cinin bulunduguna inanl­lan ta§,- boynuz, pen~e," post, deri, bez par~a~1, figlir vb. gibi .objelerden. yarar ummak amaCI il~ yapllari. ~e§itli pratiklere. feti§izm, so~ konusu· objelere. de feti§ denir. Kelimenin ash Portekizce f e it i r o 'dan gelmektedir; an~ larn1 da «yapma §ey; btiyti, etkileyici gtic» demektir.

· Feti§izm; ba§langigta Batl Afrika zenciler.inin din­leri olarak kabul edilmi§tir. Oysa feti§izm, A~rika'da go:. · rtilen dinamist dlinya gori1§tini.in ileri derecedeki bir ge-

, li§n1esinden ba§ka bir §ey degildir. · Batl Afrika'h zenci­Jer d~nsel dtinyala.rini, i~lerinde etkileyici gtic oldugu sa­nllan birtakim· objelere yasland1rrnaktan ~ok~ · geli§mi:§ }?ir «yi.ice varhk~> inanc1 il~ .atalar ibadetinde: tetnelleJ1,dirmek- · tedirler .. Feti§ler hi~ bir ·zaman kendilerine. tap1mlan hi­rer put ya da ilah · olmami§lar, tersine amulet. ve ugurluk ola:r:ak kullanl}mi§lardir. Feti§ler· cemaatin yarar1na kul~ lanildigi gibi teJt bir ki§inin yaranna da kullani.lir~ .

Feti§, iQerisinde cinin, ruhun ya da majik bir ·glictin · sakh bulunduguna: ina:inlan bir objedir. Feti§in etki .de-

. recesi i~.indeki gi.ici.in miktanna bagbdlr. Eger bu gticli11; . etkisi zamanla azahrsa, feti§e kan, yemek vb. sunularak

ya, da givi ~ak1larak etkili glici.i canland1rma yoluna ba§- . vurulur. Buna kar§In feti§ etkiJi goriilme.zse, artlk onun gi.ictini.i· kayb~ttigine ya da · i~indeki cinin u~akla§bg1n_a .inamlarak bir k1y1ya at1hr. . .

: Feti§lerin etkil~ri . degi§ik niteliktedir: · Orne gin Af­rika'da Mogan go - feti§leri hastalar1n iyile§rnesine yard1~ ederler; Mbula- figi.irleri koytin ·§efini btiytiden korurlar; .

46 ..

. .. ·buna kar§Ihk Khoride ve Mpezo .. feti§leri kotiillik geti-rirler. En linlli feti§ler . ~ivili feti§lerdir; degi§ik malzeme- · den yapiian bir figiiriin .'her y'an1na ~ivi,. ~ak1hr. Feti§le­rin lizerine ~ivi ~akllmas1 degi§ik bi~·imlerde · a~Iklanmak­tadir: IIastan1n neresi agnyorsa, feti§in o k1srrnna ~ivi ~akarak analoji bii~sli uygul3.In:a; ~ivilerle feti§i glizel-. le§tirme amac1n1n giidlilmesi; feti§ i~indeki cine on dart is!_) tenileni habrlatma.:. Civiler bir bi.iylici.i taraf1ndan ~ak1- · . .

hr, istek yerine geldikten sonra da ~Ikanhr ·evan .Baa-ren, s. 123~124). Gorlilliyor ki, feti§izm dirisel bir karak­terden ~ok ·btiyi.isel bir karakter_ ta§1maktad1r.

Herkes feti§· yapam~z: Bu i§, · toplum. i~inde dinsef -btiyiisel yeri. olan ya. da mana glictiyle yi.iklii bulunduguna inan1lan kimseler taraf1ndan yap1hr. Bati Afrika'run d1- · ~1nda fet,i§izm en ~ok I_{ lizey .A.sya' da gortilrnektedir. ·

V. ~amanizm

. . . . . . .

Soru 22 ~aman -kelimesinin etimolojisl nedir? ~:~Sa-manizm ne~ dem~ktir? En ~k yeryiiziin~n hangi oolgele.rinde goriiliir?

~aman . keliiuesi Man~u ~ Tunguz dilinden gelmekte­dir. Tunguzca §am an) 8 ·a·m. a ·n); Man~u dilinde 8 a- . m a)d1r. Bu dilden RusQa'ya, R,usga'dan da bilim termino­lojis\ne geQmi§tir. Bununl~ beraber kelimenin kokeni, hak- . k1nda bilim adamlan bir fikir birligine . varamamakta­dirlar. Bir bollimli kelimeyi h1:angu- Tunguz diline bag-

. · larken, bir boltimli de Sanskrit~e · 8 r a m a n a)· Palice s 'amana. (dilenci, ke§i§) ·kelimeleriyle baglanbh )Jul-. maktad1r. Hatt§. k~liclenin gince'de ~ a-m. en diye kar-

.47

§lh~ buhinmaktachr. Ger~ekten de Eski. Hindista~'da, .Cin'de, 1ran'da ve Skilerde CHindistan'da bir.tarikat) §a-· manizinin izlerine raslan1lmaktadlr (Paulson, s. 125-126). ·

. Tlirk · kavimlerinde §amanlara «karil» d~nilmektedir~ Abdulkadir . In a ri} §aman'a esk.i TUfk~e.'de <<kam>> de-' nildigini; . «§aman>> ve «bak§'t» t~rimlerinin yabanc1 dil­

.lerden geldigini i§aret etmektedir;. Ona ·gore, .K1rg1z- Ka- . zaklann bak§t ya da baksi'sl da .Buda dini araC1hg1yla' gehni§ · olan yabanc1 bir kelimedir .(!nan, . s~ 75). ,

·§amanl.zm, trans durui:nuna ge~ebilme yetenegindeki. kimselerin, · yani §amanlann, dogai.istli varhklarla. ili§~i'­ler ku~arak onlar1n giiclerine sahip olmalannd==+.n; bun­iari · toplu~ ad1na kullan~alanndan ve bu · ama~la yapi­lan dinse~- bi.iyi.isel. pratik v'e .torenlerd~ ibarettir.' ~a-.manizm ne) kendine ozgli bir din, ne de majinin bir bi~i­midir; her iki alan1. da l.lgilendiren y.~nlar1 buluna·n,· ~e­

. §itli din ve dtinya ·gorii§I'erini birle§tiren bir inan~ ve tek­niktir ·(Ornek, 1971, ~amanizm.J11addesj.).

.. ~amaniz~ hakk1ndaki ~ah~malar1yla jsiin yapan A. o h z m ark 8) Samanizmi kutup bolgesine ozgti karak­te~istik bir belirti olarak kabuL etmektedir. Ona gore; karanhk kl§ gi.inleri, aydn1hk yaz .gec.eleri,· §iddetli soguk, . sessizlik, arazinin monotonlugu, seyrek yerle§i~, yetersiz ve tek yanh beslenme, s1k s1k ya§anilan a~hk ku:Zeydeki kutup bolgesinin· ve · kutup altl.nni tipik ozellikleridir. Bu ortam i~indeki ya§arna .. zorluklan insa.nda Slk . Slk is­terik tepkiler meydana.getirmektedir. 0 h lrn a. .r k 8 bu­nun ~d1na «Ku.tup l~terisi>> demektedir (Ohlmarks~ s. 81, 82). Ne var ki, §arnanizm, 0 h l mar k's'tn iddi~ ettigi

· gibi sadece kutup · ve kutup. alt1. bolgesin.e ozgU dinsel -majik bir feno~en degildir. Kuzey A'sya, Orta Asya ve Dogu Asya; Kuzey ve Gi.iney. Arherika ile JDskimolann ya§?-digi bolgeler §amariizmin yaYJ.lcligi ba§hca yer~erdir. Daha degi.§ik bi~imlerde Orta ve !akin Dogu'da ve daha

48

dar anlanida da yeryi.izliniin ~e§i tli bolgelerinde §amaniz-. ·me raslanilmaktad1r. ·

Soru. 23 §aman olabilmek ~in gerekli onbelirtiler nelerdir?

Genellikle' bir kirosenin §ainan olup olam1yacag1 ~o­cuklugundaki birtak1m r.uhsal belirtilerden anla§llmakta­dir. Bu. belirtiler ·§ai:nanhk i.izerin'e ~ah§an ~e§itli · bilginier taraf1ndan tespit edilmi§tir.

Nib r adz e) §amanhk i~in gerekli .. belirtilerin, ~o­~ukluktan erginlige ge~i§ s1ras1nda kendini gosterdigin­den soz edere]{'., bunlar1 §oyle anlatmaktad1r.: «Cin, ·peri, dev gorme, s1k s1k gelen ba§ donmeleri, bayllma.lar, gelE~.;, cekten haber verme yetenegi ( ... ) ~am an. olacak kimse­ler, §amanhk · .meslegini · ala:t:la kadar ruhsar ve bedensel

· acllar i~inde krv~an1rlar. Qogu zaman yemeden i~meden kesilirler; insanlar aras1na kablmazlar; dt§. gori.ini.i§leriy­le sinirllqirler; evlerinden ormanlara. ve k1rlara ka~arak,. d1§arda, .karlar iizerinde yatarlar ~ tek ha§lai'lna, ya§adik­larl yerlerde· ruhlarla ve cinlerle konu§urlar.» (Nioradze,· s. 54).

F { n d e i s e n ise D y r e n k o 't~ a adh ara§briciya dayana~ak bu durumu §oyie a~1khyor: i11sanlardan ~e­k.inme .ve korku,- i~e doni.ik bir ruhsal. yap1, s1ktntl ve dti-

. §i.incenin ag1r basmas1 §arnanhk i~in onbeljrtilerdir. Bu. dtirum· kar§lSlnda 0 QOCUgun yak1nlar1 ve ·akrabalan, ata . ruhli. taraftndan s~Hmi§ oian ~ocu.gu b1i ag1r : gorevden ahkoymak i~in her ti.irli.i Qareye ba§vururlar. Ancak·. bi.f­ti.in bu ~arelerin bir i§e yaramad1g1 anla§Ihrs3. gen~ Al­tayh ogrenirn ve egitim .iQin .oir ··§amanln yanlna verilir. ( ... ) Orne gin Kirg.tzlarda bir. kirnse~in §aman· olmas1 yak-la§Ik olarak · yukardaki belirtilete uygun dli§mektedir:

49

Tanrllardan ve cinlerden ac1kh §arkllarla yardlm dileyen,. kendisine sata§an cinlerin ve kotli ruhlann aCl vermeme-· lerini; rahats1z et~emelerini istiyenler ruhsal yap1 bak1- · m1ndan §amanhga elveri§li kimseler olup, bir onulmaz derde dli§mii§lerdir. Bunlar g~celeri korkun~ dli§ler gor-· mekte, giindiizleri kendllerini. izliyecek olan · cinlerin biri-· birleriyle konu§tu~lanni . duymakta¢hrlar.. B·oylece uzun bir siire oraQan oraya. dola_§an kimse., sonu~da tan1nrn1§ bir· bak§a'ya (§amana) giderek· ondan iler.de ·uygu~ayaca;. g.l mesleg~nin Slr\arlni . ogrenmeye· ba§lar (Findeisen~ s.

35-36)·~ .E z i ad e de bu durum\} «hayaller gor1nek, uykuda

§arkilar soylemek;. tenha yerle.rde dola§mak, bagrrlp ~a­glrmak, acaip. sesle_r 4}I1tarmak» ~eklinqe tan1mlamakta-·

: d1r (Eliade, 1957, s. 25). . . · Altaylarda, ·§am an ada.y1n1 ge~mi§ kam -· atalann1n ruhundan .biri, kam olmaya zorlar.' Bu· ~uruma Altayblar · «ruh bastyor» derler. Ata ruhu basan kilns~ bund~n kur-

.. tulmaga ~ah§lr; §amanhgi kabul etmemekte 1srar ederse, deli. olur. ~amanlann hepsi sinirli, melankolik kimseler~· d.ir. (inan, s. 76). 1 n a. n) tanrllar taraf1n~an se~ildigin~ ve emrinde ruhlann bulunduguna inanan kam'1, «hayab geni§, mistik ve yaradill§tan zeki bir adam» olarak ta- · nrmhyor. «Tabiattaki baZI Slrlara .da vaklfhr. Kam (§a-· man) olacak. adam kii~iiklliglinden beri ~ok dii§iinceli 'olur.; vakit vakit can1 s1k1hr; ·tab~an §airdir, irticale~ §iirler,. ilahiler soyler>> (!nan, s. 79). .

Bu konuda, blitiin ara§bnc1lar. hem en· hen1en ayn1 noktalarda birle§mektedirler. «~aman ·hastaltgt» denilen bu psiko .. p~tolojik ~urum genellikle bulug ~ag1nda ken­dini gostermektedir: hastahga yakalananlar ac1 ~ekmek~ te, ku§kulu ve tedirgin da:vrant§larda bulunmak~a ve s1k

1s1k bay1lmaktad1rlar. Bu durum, Qogu zaman b1rkac;; y1l

stirmektedir.

50

. Soru 24 : Mistik par~aJatima. ne d~mektir? ~am an hastahg1mn en yliksek. noktasuu mistik . par­

~alanma donemi te§kil etmektedir. Saman adaylaniun og­reni~ su'asinda. ·ve temr.in mahiyetinde olan trans (ken­dinden ge~me) durumlanndaki .bu ~hsal ya§anblar ~ok ilgin~tir ve mistik bir karakter ta§lmaktad.Ir. Mistik par­f;alanma c;;ogu ilkellerde' uygulanan inisiyasyon torenlerin-

. de· ( ergi.n ya§a g~len ~ocukla~n toplup1un ger~ek i.iyeleri olabilmeleri ic;;in ge~ir;meleri gereken· ~e§itli s1navlardan, pratiklerden, dinsel ve geleneksel ogretilerden vb. den iba­ret tore~er) adaylann g~irdikleri riti.iel oli.ip dirilme olayin1rrbir penzeridir .

. A. F.r id rich ile 0. Bud r us s'un-Rus~a'dan Almanca'ya .c;;evirdikleri «~chama~mideschichtf3n aus Bi-. bir-ien.) 1955» (Sibi~ya'dan §anian hikayeleri) adh eserde

. konuyla ilgili birf;ok hikaye anlablmaktad1r. Bunlardan birkag ornek verelim: «~~man olmak. ozelligini i~inde ta-

. §Iyan birisi daha ~oc.ui)\tgundan ba§layarak iki, i.ig, kimi zaman da. alb yll boyunca ruhen basta olur. ~aman olma­dan once, bir · di.i§ ·K0~\ir: Artrk koti.i cinlere doni.i§m'li§ .olan olmil§ §amanla:.:r;l:tj,ruhlan yeralbndan ve gokylizlin­den gel.erek, aday1rt. ~ucudunu par~.a par~a·; dilim dilin1 k'eserler. Bu s1rada §aman, adaYJ hi~ k1p1rdamadan bir Oli..i gibi yatmaktadir» (s. 140-141). ' · ·

. «~aman ,olmas1 .gereken bir insan, li~ ile dort y1l bo· yunca ruhsal'bir hastahga yakalan1r. Yani .bu §U demek· tir: Aday bir yerde yatar ve bedeni par~a par~a kesilir. Anlat~1klar1na gore . kesilen bed en par~alar1 ve akan kan tlpkl bir :Jrurban .etfve kaiu gibi hastahk ve oli.im. getiren yerlere atihr ve serpilir c. .. ) B.edenin kesili§i Slrastnda §ainanlar yatbklan yerden kii)lrdamazlar ve yaralanmi§ gorlinmezler» (s. 141-142).

Mctrane adh· bir §aman kad1n da §unlari anlatmi§-

51

I

t1r: ~Onlar ilkin ba§Imi kesip, yurt'un (daha ~ok Orta Asya'da kullanllan ·bir ·~ad1r tipi) kereveti tisti.ine. koy- . dular. Sonra kemik. s1ras1na gore, b~denimi pa~alara. aytrd1lar. Kesip aldlldar1 ··her . et par~asin1 dokuz · ·kaz1~ Ustti.ne ·gerdiler. Sonra hepsi bir araya gelip etleri ye-· ~eye ba§ladllar. Derken danalara hastahk get.iren ctlce

, bir cin ah1r1n orta ·direginden ~1kb ve oteki cinlerin ye~ diklerinden arta kalan . kemikleri toplayarak. az . once so­yulmu§ taze kay1n agaCI kabuklann1p i.isttine koydu. Bun~ dan sonra can1m. yertideri becienimin i~ine ·girdi, beh ~e ayaga kalkbm>> (s. 142). ·

~amanlar genellikle bu safhay1 §oyle ~nl'at;maktadir­lar: ~<Cinler ilkin ba§I ·keserler:; . sonra kesi:k ba§l hir so~ paya g~irirl~r ... Boylece ba§ kendi gozleriyle. ~evresinde olup bitenleri gorebilir. Oyle · ki, biz onlar1n bedenimizi nas1l kesip bi~tiklerini gorebiliriz. Sonra bedenimizden kestikleri parQalar~ oltim ve hastabk getiren yollar~n ara­. s1na pay pay ederler ... » (s. 153).

Blitlln bunlar olup biterken §am~n aday1 bayg1nhga benzeyen bir durumda tenha bir yerde yatmakta ve do:. gaiistti .yaratikl~nn bedende giri§tikleri operasyonu duy­

. n~akta ve gozleyebilmektedir. Mistik par~alanma riti.iel inis.iyasyonun en onemli .basamagi olan «ollip · dirilme>> motifini s~mbolize ·etmektedir.

Bu «oliip dirilme» motifi kirrii zamanda hayvanlarla ilintili olarak goriilmektedir. Ornegin ·Dogu Gronland'da,

·. l.fSta bir §amanln yan1nda egitim goren §am.an aday1 trans . durumuna gegince, denizden ·~~~a~ bir. ay1 taraf1ndan ye-· nip··yutulmakta ve geriye §aman1n sadece iskeletl kalmak­tadir. Fa~at §aman · adayi .hemen .dirilmekte ve yeniden etine blir.iinmektedir (Hultkranz, s. 3o7).

52

Soru 25 : §aman aday1 bir egitim ve ogrenimden . . . ..

g~r nu ...

~aman adayuun bir ustanin _yarunda ogrenim gorlip . gormernesi ~e§itli bolgelere ·gore degi§iklik · gosterir. §a­manizmin bahaqan ogula ge~tigi yerlerde, genellHde, aday ·.usta bir §amarun yan1nda ogrenim. gortir. Sainan olabil­mek i~in. gerekli. onbelirtileri gosteren,' .inistik par~alan­ll1a · evresinden ge~en adaylar gelecekteki mesleklerini uy-. gul~yabilmek i~in, teorilr ve pratik bir~ok §ey ogrenmek zoiundad1rlar: Bu ogrenim ve egitim genellikle ya§h ve. 'bilgili bir §amarun yan1nda uzun siire. kalarak on_dari ni.es­legin sirlanni, trans· durumuna. ge~:p1e tekniklerini;' ~e- ·

. §itli prati~leri, du~hin, ilahileri, bi.iyi.iset'- formlilleri. 6g-renmeyi kapsamaktad1r. . . ·

Altayhlar, ba§langu;;ta §aman __ i~in gerekli onbelirti~ leri gosteren birini bundan vazge~irmeye gah§lrlar. ·Fa-. kat aday §run an olmak~a direnirse, o · zaman · onu ya§h · ve bilgili _bir §amanu~ yan1r!a verirler. Ustas1 onu gele-. cekteki meslegine haZirlar; ruhlann adlanru, okunacak . dualan, sils.ilesindeki bi.iyiik kaml~nn ve tanrllann §ece­relerini, ayin ve· torenlere ait kurallan ogretir.· ·Buniar­dan 'sonra adayln yaJnn~anrun da' bulundugu 'bir ayinle

. eline asas1· verilir ve boylece onun §arnanhk gorevi res-men ba§laml§ olur (!nan, s. 76). . . ·

Ogrenim ve egitim si.iresi· degi§iktir. Bu .sUre daha ~ok adayin durumu, uyesi bulundugu toplumtin: gelenek-

. · leri, ustas1nn1 yetenegi vb. ile ilgilidir. Bu si.ire _:ortala­ma olarak ii~, dort ytldlr.. Bazen · ogrenim siiresinin be§ -on y1h buldugu da olur. On1egin «Dogu Gronland'daki Eskim<?larda; aday hemen. her y1l ba§k,a bir usta §aman hularak ondan yeni· yeni bilgiler ile degi§ik tipteki · ko­ruyucu ruhlan elde· etmenin yoluna bakar; boylece ko­ruyucu ve . yard1mc1 ·cinlerini ~ogaltml§ olur .. <;1rak . usta-

53

s1ndan cinlerin ~e§itlerini, dillerini, tr~nsa gegebilme ye­tenegini~ dii§manlann kothliiklerini,., uzakla§tlracak biiyii­leri,. davulun ve oteki ri.tiiel araglarln kullamh§llll ogre­nir. Ayr1ca (!inlerle bulu~ugu. zaman soyleyecegi §ark1lan ve bi.iyiilii sozleri ~e ogrenir>> (H ultkranz, s. 400). .

Usta §amanlar ~1raklan.na yukanda saydiklaninizln yanlsn;:a ozellikle trans durumuna gegmeyi saglayan gok ~etin ah§tlrmalar yaptlr1rlar .. Boyleoe a.day transa gege­bilme yete~egini elde eder. Gittikge. artan ve zamanla slkla§tlnlai-t b~. tlir ah§tlrmalarla· gelecegin. §amani· ya­·Va§ . yava§ amac1na ula§nu§ olur. Aday:In §a.man olu§u

' ,gogu zaman .bir.to·renle kutlarur; bu torende ona en onein­li iki arac1, <<§aman da't)u.lu>> ve. «§aman giy~isi_» verilir~

. ~aman~ · §a.manistik i!?lerde ~ok. gerekli olan «trans. durumuna gegebilme» yi (tgr(:mici~igi .s1ras1nda elde ettigi .ah§kanhkla ·saglayabi~digi ·gibi1·-' ·gerekirse bir. an fulce «Vecd» e geJebilrrtek igin ~e§itli' narkotik maddeler .de. kul-

. lanabilir. · · ·. .

· Usta /§aman ~1rag1na her §eyi .ogretme_kle betabPr, aday:In asll. ustas1, onun koruyucu cinidir.

.:.:... .. ,

Soru 26 ·: ~a.man, hastalari· }\a§Il sagalhr?

-·Sarnanlarl!l ba§hca iki ~e§it gorevi vard1r: Hastalan

sagaltmak ve olenle'rin ruhlarlnin ote -di.inyaya. gidi§le­rine e§lik etmek. Bunlardan ba§ka bi.iyti. yapmak, yag- · mur yagdlrmak, bit~i ve hayvanlann ~ogahm1n1 sagla~

mak, fala bakmak vb. gibi biiyiisel i§ler ·de ugra§l alan­larlnln i~ine·girer. Bu tti.r i§lerin dt§lnda §aman da oteki insanlar gibi · toplum i¢inde. gtindelik hayabn1 ya§~r.

Samantn bir. doktor i.ibi i§ gormesinin gerek~esi, has­tahk nedeni olarak ·devlerin, ·cinlerin ya da koti.i ruhla­

. r1n h~tan1n ruhunu a·hp. gotiirdi.igii inanc1nda yatmak-

\

ta.dlr. Bunun yarus1ra, birtalom cinlerin ins8.nlar1n ·i~ine girerek onlar1 hasta ettigi ~ane1n1 da belirtm~k. gerekir. ~aman ise, yukardan be~i anlattlg1m1z· gibi ge~ek degi§ik ruhsal yapl~l, gerek ogreni:mi ve gerekse. bu i§ i~in tan­nlar ya da ulu ruhlar taraflndan se~ilmi§ olmasl' nede­niyle her zaman i~in iyi ·ve kotti. cinlerle ili§kilidir.

· ~am~, zararh cinlerin etkisiyle bedeni belli bir sti.re. igin terkeden ruhu bularak onu yeniden Q.astan1n bedeni­ne koymaya ugra§Ir ya da hastahga sebep olan cini has'..

. tadan uzakla§tlrmaya ~abalar; bu i§leri yapmak iQin trans durumuna · ge~er ve boylece ~ogaiistti varhklarla ili§kiler kurar. ·

Tunguzlarda §aman1n ke·ndinden gegerek hastay1 sa­,galtmasl §U. evr~leri · izlemektedir: ··

1. Saman ilkin kendi koruyucu cinine ba§vurur. ·Bu , cin onun i~indedir. ·

2. Bu koruyucu cinin yardlmiyla hastahg1n asll ne.­denini ogrendigi gibi, hastabk. nedeniyle hasta- . nln bedeninden uzakla§an ruhun egle§tigi yeri de bulur.

3. · ~anian, buyrugundaki · ~e§itli- · cinleri ~ag1rarak ·hastanin k~an ruhunu yakalar.

4. Ba§Ina toplad1g1 cinlerin .araC1hg1yla hastaya so­kulmu~ olan cini kovalar.

5.. Hastan1n uzakla§rnl§ olan ruhunu yenideri basta-run bedertine ~okar. ·

6 .. Cinlere yard1mlanndan dolay1 te§ekkti.r eder (Fin'" deisen, s. 131). · ·

Torenle hastaya ~a.gnlan · §aman, kendine majik ve mistik gi.ic saglayacak olan. giysisini · s1rtlna ge~irdikten. · sonra·, yard.Imc1 cinlerine ba§vurur. Hastan1n 'yan1na yak~. Ia§ an §am an; tekdUze §arlplar soylemeye ba§lar. Ayn1 za- . ma~da da elindeki davuiunu ~almakta ve oynaniaktad1r. · ~ama? giderek kendinden g~er ve tam bir trans duru· ·

55

mun.a dtl§er.. Bti durumda ike:h. : insan1 §a§Irtan, korku­. t_an ·ge§itli §eyler yapmakta, gerek hastayJ, gerekse orada

bulunan ba§kalanni etkile;mektedir. · . Bu evreleri daha ayr1ntlh bigimde gozoiitine sermek

." · igin, b h l m a! k s)1n· S e.r~.§ e v s ~ i j'.de:ri aldig1 bit §a-: n1an · seans1n1 k1saltarak verelim:

«Ha~rta igin gagnian · §aman en iyi yere. buyur edilir. ~aman Sfi:Qlannl goztip dag1br ve h1Qk1rmaya ba§lar; giy:­silerini giyip, stislerini takar .... Qubuguna doldurdugu tti­ttinden . gekmeye ba§lar:.. Gittik~e saranr; titrem~si ve lugkir1g1 gittikge artar;. yurt'un ortas1na. bir at, postu se­rilir. ~aman biraz su jgtikten sonra, ~adinn ortasina gi- -. dip, dort rtizgar yoni.ine dogru egilip, agz1ndaki · suyu dort bir yana serper. Bu suada· hig kimseden ses Qlk­mamaktadu\ Ocaga beyaz at k11lan .ahhr ve · ate§ ··son­di.irtili.i.r~.. Gtineye yonelen ·,§aman, davulunu bir kalkan gibi tutar ... Bir §eyler n11r1ldarur ve lugk1nr. Kesin .b.ir sessizligin egemen oldugu 'sirada gi.iri.iltlilli. bir bi'limde

:gegirir .. Yurt'un bir yerinP.en ya bir. atmaca .ya. da b.ir mart1 ·g1ghklar atmaya ba~lar: Derken ortahga yine bir sessizlik ~.oker. Sonra §aman usuldan usuldan davulunu

. Qaln1aya ba~lar, tlpki bir sivrisinek gibi .sesler Qlkarbr; giderek davuluii sesi. gti~ienmeye ba§l~r, .bir gokgliri.il- · ti.isti haJini alrr ... Buna uygun olara~ ku§lar, atmacalar bag1rmaya ba§larlar ... ·navulun vuru§lfin iyice artar; zil ve Qan sesleri biribirine kar~§lr, adeta ses ·tonlarindan bir su . gaglayan1 halini' ahr. Birden her §ey ·susar. Y ~niden . davuldan sivri sinek viz1lhs1na benzer .sesler (}1kar ve gliri.ilti.i gittikge: artar; bu bigimd~ sliri.ip giden gtiriiltti · Sli'asl.nda §aman btiytisel §arkllar sayler, «yerin kudretli oklizi.inli>>, «stepin beyaz abnl», «ate~ cinini» vb. Qa~-. r1r. Saman §arkl soyleyerek yardnnc1 ciniyle diger ko-

. ru~c~ cinlerin yan1na g~lmelerini rica. eder .ve onlardan yard)m ister; onlara birtak1m sorular sorar ·ve kar~Il~k-

.•56

lar .ahr. Sordugu so!Ulan da kendisi cevaplanchr1r. Boy-· Ieee Qagnlan cinler gelmi§ .o~urlar. Oyle ki. onlann birden ortaya Qlkl§Indan, korkunQ baki§lanndan korkan ve · Qar­pllan §amah yere dli§er... Kendi ~kor.uyucu eini §arnan1n . igine girdigi zam~n, §aman yeniden kendine gelip,. dog­rulur ve ba§l3;r oynanui:ya, s1~ramaya ... Hareketleri git­tikge gabukla§lr. 0 kadar ki, onu tutmak isteyenler· bi.i- ·

. yi.ik -~aba harcarlar. ~aman .bir ·deli gibi oynar .da. oynar :·:. Sonra sakinle§erek yurnu§ak bir il~hi Qalail· ve sayler ... Sonunda ne bilinek _ istemi9se, hepsini bilmi§ olur: Has­

. tahg1n .. nedeni nedir ya· da kimdir?· So~ra da cinlerde~, hastahg1 · sagaltmas1 ~~in_ kendine yard1m edeceklerine _dair soz aldig1n1 sayler. Ve birden canh1-ra§ bir feryat yi.ik~elir .... boylece 'hastahg1n _nedeni olan cini uzakla§­tu·rru§ olur. Hastan1n agnyan, s1zhty~n yerini emmeye ba§lar. Bu arada ·kutsal cinler i~in nas1l bir kurban veri-· lecegini de ogrenir. Hastahg1n nedeni uzakla§rnl§, kur­ban kabul edilrn~E?~ dua duyulmu~tur» (Ohlma!'ks, 185:-

. 187).' . Sa:fllanfarin sagaltrna seanslar1 ve. uyguladiklar1 yon-. temler iklim ko§ullanndan ekonomik ve ekolojik etken- .

. Jerden gelen baz1 ge§itlemelerin d1§1nda ana gizgileriyle ayrudir. Alman etnologu .Th. K 0 c h-G run berg) Gliney Anier.ika'nin kuzey-bat1s1ndaki Taulipanglardaki bir has­tanin sagalblmasinl .ve §aman1n b.u s1r~da · gegirdigi :de-. gi§iklikleri, ba§vurdugu cinlerill ozelliklerini §oyle anlat­maktadir: ·

«S~galblacak;. alan basta karanhk bir kuli!bede yat-. maktac4r; Hayvan bigirninde yapllmi§. bir iskemlenin tis­tUne oturmu§ ·alan §arnan, hastaya .yak1n bir yerde bu­lunmaktadlr. Sanianin sol elinde ye§il dallardan yap1Jni1§ bir ·demet vard1r. Elindeki .dal demetini kullibenin taba­nina vurarak tekdi.ize bir bi~imde soyledigi §at'kr~~a :usul tutmaktadir. Uzun bir sigaradan ~ektig·i kuvvetli dun1an-

57

Ian hastantn bedeninde §ikayet ettigi ·yerlere dogru· Uf­, lemektedir. Tlitlin suyu onemli bir narkotik yerine ge~­

tigi igin, bu sudan gargara .yaparcasrna ·yudumlamakta, boylece ruhunun bedeninden aynlip yiiksekiere ~1kmas1-

. n1 saglamaya ~al1§maktadtr. ~am an bir dag .ba§Inda top­lannu§ cinler alemine gitmekte, oradan ~ogunlukla. olmli§

·. bir §amanin. kendisine yardtin edecek ciriini ahp gelmek­tedir. Bundan sonra §aman, sesinde insan1n kolay kolay inanamiyacagt ~e§itlemeler meydana getirmekte, v~ntrlog (karntndan konu§an) gibi · orada buhJ.n:anlara cinler dlin­yasindan bilgiler vermektedir; yukarda~ · indirHe~ cin, §a-man aracihgtyla boguk bir sesle konu§makfad1r: ~aman cinin kopegini de birlikte getirtmi§tir; ~Unkli odann1 i~in­de gorlinmez bir kopegin J:nrhid1g1 i§itilmektedir. Giderek bir sUru·· cin odaya topla.nmakta v~. karaphkta konu§­maktadtrlar. Bu cinlerin i~inde «Hayvanlann efendisi» olan cinle, «Sp. anasl» cini de haz1r bulunmaktadir. Cin­ler sadece §amanla degil, · biribirleriyle ve odadakilerle de konu§makta, ~orulara cevap. vermekte, gelecek hakknida· bilgiler vermektedirler» (Jensen, s. 2~8).

-~amanlar, sagaltma Sirasinda: ve plii ruhuna e§lik · ettikleri zaman gokylizline ya da yeraltnia yaptiklan yol­culuklan kurban .hayvantrun listi.ine b~nerek yaparlar. Ki­mi zanl.an da canh hayvan 'yerine, onu sembolleyen bir

·. hayvan figi.iri.i kullaruhr. ~aman, bu yolculuklar sirasin­da belli yerlerde mol a verir; · oyunun kesilmesiyle mol a verildigi anla§Ihr. Oynarken bir slire- duran §aman, ye­niden oyun~na · ba§lar. Bu m9lan1n bitmi§ oldugunu ve yolculugun slirdliglini.i gosterir. Eger oyun strastnda yere di.i§i.ip kahrsa, bu· da yolculugun. yeralbna yoneldigini gos­t'erir (Ohlmarks, s. 185-i88).

~ Soru . 27 ~amanlann · hastalan sagalhr~en okuduk-

58 •.

lar1 tiirkii, il&hi ve· dualar nasii bir oz ta: ~ular? Birka9 ornek. verebilir ·miyiz?

Bunlar genellikle §amanlann sagaltma · torenlerinde . yapttklan yolcu~uklan;. yolculuklan. s1ras1nda kar§Ila§- · tiklan engelleri ve tehlikeleri; b.unlar1 koruyuc.u cinleri

• 1 . . . . '

araCihgtyl,a nas1l ortadan kaldirdtklanni; ·tanrllarin, §a-man ata~arinln· ve. koruyucu cinlerin adlarinl, oiagani.istil durumlanni, niteliklerini vb; igermektedirler.·

F.i n de is e n'in Yenisey yaktnlarlnda bir §~mandaJ:l · derledigi ti.irki.i: · · ·

· l§te yukarda) kiiguk &rdek. gibi bir cin. l.#e orada) biribirleriyle konu§uyorlar. Bak~n kendi. aral(lnnda bir §eyi ot·il~erek · '· 1

. konu~uyor_lar.

~imdi) evin bacastndan bir KUng cinine· bak~yorum .. Gokyuz-iin.de iJrdek buyuklugunde cinler · ve bulut

buyuk~ugunde ba:/ka ba§ka cinler 'uar:. r·ukar(ja) gokyuzunde ta§l't ktytntn. soyledikleri ..

-· duyulm.aktad·! r. . Siz.e hep o duyduklanmt soyleye.bilirim. · Sanki sagtr olmU§Um. I .. eryuzu?tde,ki insanlara · yardtrn edecegim) · ·; · ~imdi cinin· si:Yyledigi §arkt · bir 'kopek havlamastna

benziyor. · Ben daha 'onceleri size QOk_ az §ark'l- soyledim .. '

. Hep· aynt §arktlart· dinlediriiz .ben.d.en. . I §te. §im.di rengeyiklerinin cininin boyunlart1n ·

gor-Uyorum. Bo§u.bo~_una §arkt s()yluyorztm diye korkuyotu.rn .. Sa.nki karanltk bir yerdeyim de soylenenlerin QOk

aztni anltyorurn. ~imdi Es gokyuzunden agn bana. bak1.yor. ·

. • .. 59

\'

· l§te tekduze §t;zrktm bitti beni'm. · Es siz1ere ·ileteceklerimi bana 'soyledi i§te. Onun bana soyledigi~ bentm halktma·soylf1yecegimd·ir.­Ulgukin-cinleridir bunlar, · ki. bana e§lik ederier. ·

_ ~a-man· yo lunda her. ·§ey adtm ad~m ilerler. Yeryllzilne bdkttti~m ·z·aman ned en &yle titriyoruin ki? B·uZ~t buyil-klilgunde bir Ulgukin-cini ya.klCl-§1-YOT

van a.. \

1!-tzaklp.,ra. · binmi§. kad1nlan·n ormant gonncsi gibi -gorilyorum ~irndi.

Yenjscy ktytstni ;, ·aursunlar. . 1'-re gune§ yukurdan agn/ t§1/nlar·znt gondersin size l.rtsin ortaltk her zaman jecir gibi . . -Az mtdtr biltun bu~nl~ar sjzi.~ igin?· {jimdiye ·dek yardtm etti.'rn size hcp, Benim r::rkek adamlar:zrri ve dostlann~.

. . Tanr1. sozii i-tibar gorii.r ve ya§ar boylecel · ...

~imdi yukarcla, diinyada . ~imdi y-u.kart: dilnya<.la durl~P.• a.§ag~la.ra baktyon~m. Kama da{}~ndaki. KUng cinin-in evinden: Qtka'(lt d-um.an

. gorilnmektedir'. ··Bu..Zundygurn .. · yera.;;_ dii~§U.nmeye ba§ladtm arttk . . Ba§lan, karla ortulii bir S'tra dag gornnmektedir..

·. KiiQuk bir 9ocuk) be§i-ge bel.enmi§, yukar~ya., bana _ . bak~yor.

Benim. bul-undugutn ycri dil§il-nuyor da dil§unilyor. · Bana gel gocu.gu·n1, yantma gel.

Ben size yar~im edecek olantm. · Tann sozU .. yardtrn edecek nastl olsa sana!

(Findesien, s. 128-130).

Altay §an1an dualanndan bir ornek: Bu. dua soyda§ . ruhlan .~ag1nrken okunmaktadir:

60

Ay ve gune§im ( olan) ~ulmus'lar, bulut gozlil Bugra H akan! Buz ayaklt bey ki§i! bulut gozlu tay Bugra! ·. .Mukaddes ve' hepsi biribirine .miisavi (olan) iiQ yel­bis! olen· adam (bulunan) eve girmeyf(3n, ayaz sema­ya §ekil vere?i, iiQ basamaklt bay Kar§ttl Alttn ke­narlt Ak Y aytg''tnl il9 boynuzlu kara kaya Altaytm! But .. Gol'un. kara boijrast_l .agaran gokte_ ytldtz ..

Ak ·~atamdan dOkiflmektedir. Ala §ahin tam onil.mde bagtrsOtk) boz kartal iki omuzumda bagtrsin) boz ka.r­tal iki omuzumda se$lensin! Y ezim ( daguulan) uza.-

. nan fJuyu~ (kam) Ebege ve Kadil bilyilklil kilguklu iki hem§'ire (k<imlar)! Alli§ '(dagt) .ile Kemdik (il:a­gtna) dayanmt§lar. Ebcdi goklerin kenarlartnda kt§-· lanri.t geQirmi§ler / Am.cam kam .. Santzak'a/ _ «mavi ayaz» adt verilmi§) tannlt (ilahi kam.)' dd1ilm.i§) ata b·urkan denilmi§ .

Abu-kan (dagtna) dayanmt§) alttn golde ytka.tnmt§ amcam Sangtzak.'

Yezim. (dagtna) ba.smt§,. Sum.er dagtna yas­la~lmt§, . ak ulbii.rek ( rap·ut) yel1Ja.ze ed·i11.m.i§) q,k yalaga'st (killahtnda.ki ·ku§ . tuyleri) dokillmil§J ay 't.'e gune§C dua .etrrii.~ berzim. mubarek dayun B_er-ycy (Bemenek)! ·

Dola§t1.gun.~ bu · yu-rt rahat olsun! Hir bir za.,. man jcna · (nthld:n) yakla§ttrm.a)· 'l·Y'I. olsunl­H rm ben tanns~na ibadct cderek (kamlayarak) dua· cttim .. (Boylecc) kpuli oba1na. doncyirr~ diye du§LU.nil­yorum.. Yerilstunde ·( yilzil.nde) ~w kadar halk varsa · o kadar iyilik t~ersin. ~imdi- ( obam.a.) donuyorurn. -(Bu dua A.V. Anohi.n tarafindan tespit edilmi~ ve

A. bi.an ta:raflndan. tlirk~ele§ti~ilmi~tir: tnan, s. _13~). Son: orpek olarak bir Kazak §arnan1n1n (baksa) sa-

61

~.

galtnia s1ras1nda ken dine yard1m edecek .. olan ruhlan ve c~nleri nafini gaiJrdigini ·gorelim:·

· D:nce Tanri cin yaratmt§. · Biribirinden bol yaratmt§ Oinin ilk atast Kent Bu.ga Gin atcist Sart Azban A vare k'tlma sen· Azban! Oin Atast Berdi-Bay)· · · Oin parolast: Ekev) ekev! Gokte~i bin be§ . pi rim.) Ktrk bt9ak saldtnp) Bana ktrk igne· battr~:p J

Tepeme sag btrakttrtp) . Cine boylin egdirip) · Arzu. etmed~gimi ya'pftnp · Kurumu~ agaca yal~v,arttt'rtp· Ak sakaldan ja.tiha ( du.a) ald1np) Ak . san ba~h koyun · ke$Urip~

, · Be§ rocuk be§ az~.h tay Eve sokturd·u) · /nat cttigi yere hast-ahk koyin:u~: Gin ,olup bagla.nmt~) Ba§agnst olup dol-anm~.~)

( Rad~off taraf1ndan · derlenmi§ ve A. · Temir 'tarafnl­da.n Ti.irkgeye gevrilmi§tir. Radloff, Sib_irya'dan, s. 71-72).

. Soru 28 ~aman olii ruhunun ote dtinyaya gid~§ine nasd e§lik eder? .

~amanlarn1 ikinci onemli gorevi olenlerin ruhlannln . ote dtinyaya gidi§ine e§lik etmek, ba§ka bir soyleyi§le ruhun online dli§erek onu tehlikel~re ugratnladan ote

62

dlinyaya' goti.irmektir. Qiinki.i ·inaru§~ gore, ote di.inyaya giden yol ge§itli e.ngeller ve tehlikelerle doludur. OHini.in ruhu bu tehlikeleri tek ba§Ina atl~tam(yacag1 igin, bir §amanin ona e§lik etrriesi, yol gostermesi gerekrp.ektedir .. Qlinki.i §aman hem. ote dlinyadaki . ( ote di.inya gogu za­man yeraltlnda ya da gokyliziiride tasanmlanmaktad1r) dogaUsti.i varhklarl~. ili§kilidir, hem de. ote di.iny3:ya gi· · di§ igin gerekli. olan torenin · nasll dii:Zenlenecegini bil­mektedir. ·Kim ollislintin evinin gevresinde uzun boylu dola§Ip durmas1n1 istemiyorsa, he:men bir ·§am·an ~agira­rak ondan oltinlin ruhunu ote: dtinyaya gotlirmesine yar­dllTICl olmaSllll ister. ~aman bu hizmetine kar§Ihk olti . sahibinden ge§itli hediyel~rle oltiniin geride blrakhgl e§-·yaslnd~n birgogunu ahr. · ·

Find e is e nJin § i m ·k e vi ~'e dayanarak anlath­gi bir toreni . ozetleyelim:

«~aman, olen birinin ruhunu, Buni denilen oltiler diin­yasina got~rrnek igin, bir kay1ga binerek gelmek zorun- · dad1r. ~enlikle g~gnl~n §aman, giysilerini giyip, · kendi­sini gag1ranlarla .birlikte bir kay1ga binerek torenin ya-

.. · p1lacag1 eve dogru hareket eder. K1y1ya yakla§Ip kayik­tan indigi .Zaman, olti s'ahipleri, §amanl, dizlerine kapa­narak kar§llarlar ve piring rak1s1 sunarlar. Eve giren §a-

. man, ollintin giysilerinden yapllml§ bir modelini bulur. Bu modeiin · yan1na da Olenin koruyucu cininin agag~an yap1~m1§ bir· figiirli konur. Ailenin btiyligti, herkese bir kliglik . ganak iginde igki 'sunar; onlar da. oliiye duyduk­lari sayg1y1 gostermek igin, igkileri. yere dokerler. Bunun . iizerine §aman1n eline 1sihlan, ISitlldtgi igin de iyice ge­rilen' davulu verilir. Ayn1 zamanda evin ortas1nd~ki oca­gin igine, ortahga gayet gtizel kokular salan kurumu~ yapraklar ahhr. Saman, konuklan selamlamak igin ag1r .. dan agirdan bir ttirkfiye ba§lar... Kad1nlar1n evi te:rket-

. meleri. iQin verilen bir aradan . sonra esas toren. igin bir

63

· ~ad1r haztrlan1r. Bu bad1nn· b~r -~~lu§ yeri; ~ir de giri§ yeri vard1r. Giri§ y~i bu dlinyay1, ~1k1§ yeri de oteki dlin~ yay1 sembolize etmektedir .. §aman; ~adlriU online gelerek, ~ad1nn. giri§ · ye!ine dokuz kez vurt1;r·. ve boylece zararh cinleri lirklitmli§ olur. ·

Bir Slra kli~lik kli~iik ba§ka . ~eremonidep sonra, §a-. man oie·nin ruhunun nerede bulundugunu anlar ve. ~adl­nn online gelerek: olli -sahiplerine, oliinlin. ruhunda bul- . dugu pzelliklerin olliye benzeyip benzemedikler~ni. ~orar. ·Oniar da <<eveb> anlam1na ba§larinl sallarlar. Ytne araya giren bir s1ra seremoniden so·nra, §ainan, bir ucin1:da~ ken­dinin, oblir ucundan da olli sahiplerinin ve ~orertde hazlr bulunanlarin tuttugu· oliirilin giysisine bagh jpi kopanr; boylec.e olenin rupu iyi .. dileklerle· ate diin}raya. gonderil-ll1i~ '_olur.

Bu. torenler . Slraslnda §aman, a§agi yukarl on sekiz .. durak yeri' geQerek' oienin ruhunu, ote diinyada oturaca-

' g1 yerine ula§brrm§ olur. · Yol boyunca raslanilan· gliQ­li.ikler s1ras1nda, · bir n_ehri.n listiinden ·geQmek, gerek §a­man gerekse e~lik ettigi" ruh iQin QOk onemlidir>~ .·(Fin-deisen, s. 122-127). ,

. Soru 29 : S.an1a~ giy.~isinin ne' gibi dinsel ve btiyiisel ozelJikleri vardtr?

~amanlar sanatl~rlni uygulad1klari zaman ozel bir giysi giymektedirler. Ozellikle Kuzey Asya'da §aman. giy­silerinin belli bir amacl vardlr';. giysi bir klilt araci gibi kullanlln1aktad1r. Ge1u~Uikle iize~lerinde Qe§itli §el<:iller ·ve resilnl~r bulunan bu giysile'rin, §amanistik t§lerde Qok,

· onemli rol oynaq1klar1na. inan1lmaktad1r. Orne\gin bir. §a­man giysisinin iizerinde ku~ resminin ·bulunmas1, §ama-

64

run, bu kU,§ resminin yardimiy}a. ote di.inyaya UQabile­cegi §eklinde yoruinlanmaktadn~~

N i o i a d z e bu konuyla ilgili olarak §Unlan yaz­maktad!r: «~aman giysisinin neyi sembolize ettigi soru-.

· nu soz konusu oldugunda, §amanlann giydikleri hirka­larin btitiinii itioariyle koruyucu bir. cini sembolize ettigi fikrini i!eri siiren ara§hnCil~rla ayn1 fikirdeyiz. Saman, h1rkas1ru giyer giymez, lurkan1n tistlindeki cin resinile­rinin kuvvet ve ktidretlerinin etkisi alhnda kalmaktadlr. ~aman giysisisinin. i.istiine. ili§tirilen ya da eteklerine as1~ Ian insan ve hayvan kemikleri, ku§ kanatlan ve tliyleri, ~e§itli ara§hnCilan, giysinin sembolize ettigi koruyucu ruhun ya da cinin insan ve ku§ oldugu fikrine gotiir­mli§tUr» (s. 84).

Saman giysilerindeki bu resirp.lerin kokeni hakkin­daki gorli§ler degi§iktir. Kimi ·ara§hricilar bu resimleri

I totemizme baglarken, kimileri de giysinin bir zamanlar insanlan korkutmak iQin, bir maske gibi kullamldigini,. fakat zamanla giysiye donli§ti.igtinii ileri stirmektedirler.

~aman giysisi de diger · kiilt araQla:i'I gibi lrutsaldlr; · birtak1m yasaidarla Qevrilmi§tir. Bu bak1mdan herkesin gorebilecegi ya da· eli alhnda bulundurabilec'egi yerlere konmaz, ~ruilnn ya da kuli.ibenin yliksekQe bir yerinde saklan1r. Ornegin Tunguzlar, bi.iyi.isel. araQ- gereQlerinin~ >Qe§itli maddelerden yapilmi§ olan cin figQrlerinin yan1 sira §am an, giysisini de gtinltik i§lerde kullanllmayan bir rengeyigine ylikleyerek korumaktad.Irlar.· Gerek §ama,n giysileri, gerek §aman davulu, gerekse cin figlirleriyle cin resimleri kirlenmesin diye (kacbnlar, kliQiik Qocuklar bunlara dokunursa onlar1n lrutsalliklat~Ina zarar gelece-

. gine inamlmaktachr) ozerile kortinmaktad1rlar. Aksi hal~ de bunlar1.n gliQlerini kaybedeceklerine inan1hr (Paulson, s. 132).

Eger bir §aman §U ya da . bu nedenle meslegini ter-

65

ketrni§se ya da . olmti§se, giysisi,. davulu ve diger ktilt ara~lan ya ormandaki bir agac1n Uzerine as1hr ya da . di­ger e§yasiyla birlikte mezara konur.

~am an giysilerinin g~rek bi~in1lerinin,- gerekse i.izer­Ierindeki ,resimler ve · ote - berilerin bilinen bir hayvan1 sembolizei ettigi anht§Ilmaktadlr .. Bu hayvan· ya§aya~ ve ger~ek .bir hayvan oldugu ,,gibi, . bir masa1, bir. mit hay­van! d:a olmaktad1r; ve §anlanin koruyucu hayvan1 ola­rak kabul edilmektedit. Saman giysileri en ~ok ku§, ren-

. geyigini, daha seyrek olarak da ay1y1 sembollemektedir. Ku§ bi~imini- andlran §aman giysilerine Yakutlarda, Tun­guzlarda ve Gtiney Sibirya'da raslamlmaktadlr .. Giysi han­gi hayvaru sembolize ediyorsa giysiye · o hayvan1n. ttiyle­ri ve kemikleri tak1hr. _ Tunguzlarda bir §aman giysisi

. h1rka, goglisliik, ba§ortlisti ve eldivenden olu§tir. Cuk~i­, lerde, Koryaklarda ve Samoyetlerdeki §aman giysileri Tunguzlannkine bakarak daha basittir; (Paulson, s. 132-133).

Soru 30 ~aman davulunlUl ne gibi bir fonksiyonu vardir?

~aman davulu, §aman giysisine bakarak ·belki de da­ha eskidir ve §am an giysisinin arhk gortiln1edigi, kay-. boldugu yerlerde bile halen kullan1lmaktadir. Davulun §a­manistik faaliyetlerde .onemli bir yeri vard1r.

~an1an davullan genellikle tahta bir kasnaga gegi­rilen bir deriden ibarettir. Davullann bir ytizti deriyle kaplanmi§hr; oteki ytizti bo§tur. Bu tip davullar daha gok merkezi Sibirya'da gortiltir. <;ukgilerin ve Eskimola­nn. davullan daha ki.iglikttir.

Nas1l §aman giysisi birtalnm dogaiistli varhklann, yani koruyucu cinlerin goze gortintir temsilcisiyse, §aman

66

davuluna da dogalistti kudretlerin, cinlerin bulunduklan ve egle§tikl;eri canh bir ara~ gozliyle bak1lmaktadlr.

Baz1 bolgelerde §amanlar davullann1 bir binek hay-. van1 olara.k kullanmakta; yeralt1na ya da gokylizline .yap­tlklan yolculuklap1 davullann1n tisttine binerek yapmak­tadirlar. Bu tasarnna uygun olarak davulun derisinin i.ize­rinde birtak1m kozrnik resimler bulunmaktad1r ki bun-

' lara bir ge§it mitik «dlinya haritasl» goztiyle bakmak ge-rekmektedir. Davullarin lizerlerihi slisleyen bu' initik-koz­mik resimlerin hepsinin dinsel ve bi.iyilsel anlamlan var­dir.

. Davullar1n i.izerlerindeki. aga~ motifleri <<dtinya · ag·a­cl >> n1 sembolize . etmekte, merdiven resmi gokyi.iztine br­n1anmak i~jn kolayhk saglamakta; atlar uzun niesafeleri almak igin kullan1lmakta ;. eci§-bticli§ bi~in1deki cinler ge­§itlj i§ler gormektedir. Boylece davul, §amanin, i§ini ya­parken elin:de bulundurdugu en onemli ara~· nit~ligini ka-

.zanmaktadlr. · Samanlar, davul tokmaklanni davullanni galarken, kimi zamanda falc1hkta, yitikleri bulmakta kul .. lanmaktad1rlar.

Soru 31 San1anlara basit hirer hasta goziiyie ba­kabilir miyiz?

Sibirya'da gorlilen §an1anizrni kin1i ara§bnc1lar psi­ko-patolojik belirtiler olarak ag1khimaya: gah§rnl§lar, §a­manlan da saraya y~kafanml§ kimseler diye kabul etmi§­lerdir. Kimileri de §arnanizmi Kutup Bolgesine ozgti bir' hastahk, bir isteri diye nitelemi§lerdir.

Rus ara§hncilannin QOguna gore, ilk §amanlar bi~·

'lin~li olarak hastalann cinlerini kendilerine geQirmek is-

67

teyen sinir hastalartydi (Fin.deisen, s. 162). ~a~ka birta_- · ktm ara§tinCilara gore I de bunlar §izofrenik hastalardl. _

E l i a d e) §amanlann basit birer· hasta olmadlkla­rlnl ileri siirmektedir. Ona gore, §arnan, her §eyden once kendi kendini sagaltan bir hastadlr. Gergi §amanlar bir­taklm psiko-patolojik belirtiler gosterirlerse de, bu belir-

. tileri, onl~nn normalin tisti.indeki sinir yapllann1n glicii­nli saptamak igin giri§tikleri birtakim denemeler olarak kabul etrnek gerekmektedir. Onlar, bir §ey lizerine, sira­dan her hangi bir kimsenin hig bir zaman ba§aramayaca~ derecede konsantre olabilme yetenegin"e sahiptirler (Eli-ade, (a) 1957, s. 38). ·

E l i a d e) §amanh~n sadece bir ekstaz (kendin~en geQmek) olaYJndan .ibaret olmadlgn1a deginerek, §aman­larni norotik yap1daki bir kilnse iQin dayan1lmas1 QOk zor olan teorik · ve :pratik bir egitimden ge~mek zorunda ol­duklannl da soyliiyor. «~amanlar, biiyiiciiler, btittin ,-m.e­dizinmann'ler gergekten epileptik ve isterik durumlara dli§mli§ kimseler o~sun ya da olmas1nlar; biz bunlara hiQ · bir zaman bas it· hirer hasta gozliyle bakamay1z; Qilnkli. bu psiko-patolojik ya§antinin iQinde teorik bir i~erik sak­bdir» (Eliade, (a) 1957, s. 41).

~an1anlann basit' hirer hasta olmad1klar1, normal bfr kimsenin koJ'ay · kolay ezberleyE1meyecegi binlerce dizeyi ezberlemelerinden-; iiyesi bulunduklari triblilerin kiiltik torenlerinin ttin1 inceliklerini aklllar1nda tutup uygula­ma.larindan da anla§Ilmaktadlr. Aynca §amanlar dinsel-: majik ugra§Ilannin yan1 s1ra yagamalann1 slirdlirrnek iQi.n gerekli olan her §eylerini de kendileri saglamak zo-

. rundad!rlar. Boy1ece tribiiniin oteki i.iyelerine ba~arak da­ha giiQlli ve daha yetenekli kimseler olmalar1 gerekmek ... tedir. ~amanlar bazan toplumlanrun politik s.e(ligin.i de ·iizerlerine almaktad1rlar.

'68

. GerQek §amanlar --Qlinkii seyrek_ de olsa bu i§in §ar .. latanhg1n1 yap an kimselere· de· rasi.amlmi§br- insanlarla ve_ toplumla Sikl bir ili§ki iQindedirler. ~aman, baz1 nite .. lik)erinden. yararlarularak, sinirsel-ruhsal yeteneklerini ·kendi kendif1-i ipnotize edecek bir duruma getirmek iQin, Slkl bir egitimden geQirilen ve toplum iQin yararh olarak yeti§tirilen kimsedir. Ciinkti toplumun §amana ihtiyaci . v~ardii· (Langen, s. 31). · ·

69

.. /

B. YOCE. V ARLIK TASARIMI

Sorp 32 'Yiice Varhk tasarimindan ne anla~dnlak­tadn·? Yuc.e Varhk)la Tek Taun arasinda­daki ayurm nedir?

Yiice Varhk~ b~tlin yarabklardan listlin; dtinyay1 ve insanlan yaratan, hep varolan, ollimsiiz: sonsuz kudret­le'ri bulunan; oliimiin ve hayabn mutlak hakimi; iyilikler­le dolu, fakat Slrasinda insanlan ve diihyayi cezaland~­ran: torelerin ve adetlerin yaratiClSl olarak dti§linlilen bir kudrej:tir.

Yiice Varhk inanc1 Qe§itli 'kiiltlir basan1aklanndaki ilkel toplun1larda birtak1m degi:;iiklikler gostern1ekle· be­raber, ana Qizgileri bak1m1ndan ayn1d1r. Avc1hk ve top­layicihkla geQinen ilkellerde (Pigineler, Zenciler, Ate:; Toprakhlar, Giiney-Dqgu Avustralya Yerliled vb._) Yi.ice Varhk inancl oteki kutsal varhk tasaTimlanna bakarak dah::i' belirgindir. Hayvan besleyen ve tanmla ugra;;mn­~arda bu inang daha da onem kazanmi§hr.

Bir toplumun Yuce Varhk inane1n1n do.gru bir deger­lendirimi, ancak o toplumun dinsel ya§anhlan. dinsel diinya gorii§ii, ll1itolojisi; soz konusu toplumun uyelerinir. glinliik hayatlar1, dinsel ozlii belli olaylar k3.f91Sllldaki tuhim ve davrani§lan incelenerek yap1labilir.

70

Yi.ice Varhk'a Yi.ice ·Tann da denmektedir. Ylice Var-1J.k inanmri1 Tek · T~nn inanc1yla kari§tlrmamak gerekir. <;iinkli en k1sa t~1m1yla inonoteizin: «Dlinyayl raratan . ve yoneten tek bir tann» inanCidlr. Boyle tek bir tanrr inap.c1na ilkellerin pek az1nda raslan1hr. llkellerde goriilen Ytice Varhk kavram1n1, teolojik ve hiyerar§ik olarak or­gtitlenmi.§ dinlerdeki tanr1. k~vram1ndan ayn dii§linmemiz gerekmektedir. Bu dinlerde tann kavram1 gerek dogma­tik, gerekse lojik yonden iyice i§lenerek, belirgin bir du­ruma getirilmi§tir; ilkellerdeyse ayn1 durum soz kopusu · degildir. Onlarda tann kavrain1 ·ak1c1, oynak ve degi§kei,:, olup, daha ~ok duygusald1r (Hermann, s. 97) .

. Yi.ice Varhk inanc1 1lkellerin daha ~ok mitlerinde go­riiliir. Duada ve kurban sunmadaki rolii oldukga sinirh­dir. Yiice Varbk tasariminin yan1s1ra ba§ka tanr1lar, m·i­tik atalar, kahramanlar vb.· vard1r. Kimi zaman ·bu ikincil kudre.tler, Yiice Varhk'1n gorevini iizerlerine aln11§ gorlin· mektedirler.

Soru 33 Ytiee Yarhk nasll tasarrmlamr?· Ona in­sanctl ~izgiler ve. nitelikler verilir mi? ('.,Oksel olaylarla baglanhsi var m1du?

Yiice Varhk'1 insan' gibi tasanmlama, onu insanlara .Qzgii tutum ve davranl§larla niteleme egilirp.i olduk~a yay­g1nd1r. B.u antropomorfik. ozellik en ·gok · da efs.anelerde goriilmektedir: Ylice Varhklann ya da Ylice Tannlanr. kudretleri, nitelikleri, i§leri itisanlannldne bakBrak abar-. hlma.ktadir .'

Andaman adalanndaki Negritolar Yiice ·\7arhk'n1 karde§i, kans1 ve Qocuklan olduguna inan1rlar. Avustr.al­va verlilerinin g.ogun·a gore, Yiice Varhk oglunu yeryti­;lin~, k1~1n1 da gokyliztirie gondermi§tir. Bambuti Pigme-

71

leri (Afrika'da) Yi.ice Tann'run da yerylizi.i.D.deki hayata benzer bir hayat si.irdtigtine -inamrlar. Oyle ki, onun da or- · mani, av hayvanlar1, bir ya da birden gok kar1s1 vard1r.

'" Kimi zamanda bu varhk i11san gibi dii§lill:lilmekte­dir. Ornegin Yeniseyliler Gok Tanns1 Es)i. ya§h bir adam olarak tasarlamaktad1rlar. Oyle ki, Tanr1 Es de kendileri gibi ~. giyinmekte, bir de kara sakal birakmaktadir. . Ote yandan bir ara§br1c1 da Gok Tanns1 Es)in gori.inmezligine deginerel{ «Hig bir kimse Es'i gormemi§tir; Es gorlilmez, eger onu goren olurs~, gordi.igli yerde kor olur» demek-

. tedir (Paulson, s. 41 -·42). · · Evreni ,- insanlan, hayvanlan yarat~n; genellikle olli­

mlin ··ve hayabn mutlak egemeni olan Yi.ice Tanr1; Cinaye­ti, hlrSlZh~, gereksiz yere 1.1ayvanlarl oldtirmeyi~ bitki­}eri yoketmeyi yasaklami§ (Andaman adalar1ndaki Neg­ritolarda); orf ve adetleri ge~erli kurallara baglaml§hr (Assom'daki Konjag-Nogolarda). Ytice Varhk genellikle iyilikle d~ludur; insanlara yiyeceklerini gonderir .(Ate§ Toprag1nda ya§ayan ):amanalarda); kotli de olabilir: Ga­na'daki A§antilerde, Sudan'daki Silluklarda ve Rodezya'­daki Lambolarda iyi oldugu kadar koti.idtir de; insanlar1 ~e§itli hastahk ve felaketlerle cezaland1nr.

Ytice Varhk ~ogu zaman gok, gi.ine§, ay ve ylld1zla baglantili olarak dli§liniili.ir; f1rbna, §im§ek, ylldlnm, gok giiri.iltiisi.i, ebemku§a~, bulut ve yagmur gibi atmosfer olaylanyla da kendini gosterir, isteklerini bildirir. Orne­O.in Gtiney ·Andan1an adalanndaki Negritolarda kendirii b '

· ri.izgarla, §im§ekle ve ylld1nmla belli eder; Kuzey Kalifor-niya'daki Eski. Yukilerde ebem"\tu.§agi ve Yild1nmla s1k1 · bir ili~kisi vard1r; Preri yerlilerinden olan Pavnelerde ku­tup ylldlz1 ile baglanhhdlr; ayn1 durum <;ukQHerde de fKuzey-Do~u Asya'da) gori.ilmektedir.

Gok gtir~.emesinin Yi.ice Tann 'n1n ofkesinin bir be-1irtisi oJdug.u inanc1 da.. yayg~nd1r. _Malaya'daki Semang-

72

larda Yi.ice Varhk'~a gok gi.irtilttisti ayn1 ad! ta§Imakta. dlrlar; J:Ler ikisine de Karay denmektedir. Ve gok giirle­digi zaman, insanlann tann .buyruklanndan birini gigne­diklerine, tannn1n da gi.irleyerek onlan cezaland1rdigina inanllmaktad1r (Hermann, s. 66).

Gok gi.iri.ilti.isi.i gibi, atmosfere ili§kin diger belirti ve olaylar da ayru §ekilde anlamland1nlmaktad1r. Gok gi.iri.il-· ti.isi.inli, Ytice Varhklar1 Paluga)n1n sesi olarak kabul eden Andam~anlllara gore, ri.izgar da onun nefesidir. Paluga ~im§ek gaktirarak buyrugunu gigneyen kimseleri ceza­landlrlr. Klimancarq'nun yak1n1nda ya§ayan Caggalar da §im§ege Yi.ice Tann.'ntn baltas1 gozi.iyle bakmaktad1rlar. Yagmur ve ebemku§a~ da Yi.ice Tann'n1n belirtiled ola-· ' rak kabul edilmektedir. Hotantolarda Ytice Tann'ya yag­mur anlam1na gelen Tusip de denmektedir. ilkellerin QO­gu yagmur .yagdlg1 zaman '0 ya~yor' (Yani 'Tanr1) ya da «Tani:'I yagd1r1yor» demektedirler. Ebemku§agi kin1i zaman Yi.i'ce Varhk'1n yaYl, kimi zaman da kendisidir. 0r­negin Kuzey-Dogu Rodezya'da konu§ulan bir le.hQede Yii-ce _Tailr1 hen1 §im§ek,_ hem de ebemku§agi diye geQmekte­dir (Hermann, s .. 67).

Gokyi.izi.i ve pulutlar da Yi.ice Varhk'1n egle§tigi yer-. 'lerdir. Tunguzlar, onun bulutlar i.izerinde, gok uzaklarda oturduguna inan1rlar. Papulara (Yeni Britanys Adasln­da) gore de, Yi.ice Varhk, bulutlari·n i.izerinde oturmakta-dlr. ·

Yi.ice Varhk ayr1ca gi.ine§, ay, ku§ payvan vb. ile baglanbh olarak da di.i§lini.ilmektedir.

Son1 34 · Ytice Varhk hangi adlarla nitelenir? Ytice Varh;k'a nasd seslenilir?

Ytice Varhk inanc1n1n gori.ildi.igi.i yerlerde· ilkell~r bu

73

kavramJ degi§ik bi~imde 'adlandirmakta; onu ~e§itli oze1-liklerine gore nitelendirrriektedirler. Oli.imsiizltigu, kud­reti, yaratlCihgl, oli.im ve hayat iizerindeki egemenligi., bulundugu yer vb. onun niteleni§inde ba§hc~ rol oynayan etkenlerdir: Baz1 ornekler verelim: <<En eski», «(Jlumsilz», «Kadir») .«Y·Ucelerin Y ilcesi», <<Babam't-Z», .«Gokteki oldil­

rilcu», (Giiney Amerika'daki Yarnanalar); «Her zaman orwia olan.>> (Yeni Zelanda'daki Maor~ler); «Gokyiizilnd-e egle§en», «Goktr;;ki», «(Jlumsilz», «Her §eyi· bilen») «Kud- · retli», « Y a.radan» (Ate§· Adas1n.daki Selknamlar); «Yara­dan>>) «ln.sant balta. ilc yontflra.k yarata.n» (Afrika'daki Kambolarda) ; . « Y a.pa.n» (Herorolarda) ; ',«Bolf4tilren».

(Afrika'daki Zibalarda); «Yagm''():' (Afrika'daki Mas­saylarda) ; «Tann ta.nrtdtr» (Merkezi Afrika~daki Banya­Ruandalar),; «Eski baba~:, (Evder) Afrika'da); «Kend·i

ke-ndinc olan»; <<Gogiin sah'il1i ( Yorubalar) ; «Bilyilk rna­nevi ya.rattk», <<BU.y·u.k yara.trk>, _. <<Yarat'tctm.tz~,,) <<Y a.ptm­

-rniZ>> (Kuzev Amerika'daki Penebescotlar); <<Yukard'aki»_. «Yilksekligin ustam:-. (Kuzey Asya'daki Koryaklar·l, «Dil..n­ya.ntn ta.nrtsal yara{lant~,,_, «Gok» (Aynular,, Uzak Dogu'., da); «Yilcelcrin Yiiccsi.»~. «K'ttdrctli.>>) «Her za.m.an. va.ro­

?an>;) <<Her Beyi bilen» (Baykal Tu~guzlan): «Dlinyal)' «Aklh· (Eskimolar).

Ayr1ca ~Ytice Varhk'a, ondan yard1n1 istenirken (]e­Ejitli bigimlerde seslenilir. Bu durum daha QOk kurakhk,

. hastahk ve b .. ytik feHtk.etler siraSinda soz konusu olmak­tadir. bteki tannlardan, tann<.;alardan, · mhik atalardan artik yard1n1 gelmeyecegine ir1anild1gi zaman son Qare olarak ona ba§vurulur ve Qe§itli yakan§larla yumu§abl­m~ya ··~ali§Ihr.

Bu yak an~ ve sesleni§lert: de. birka~. ornek verelin1: . ._<iyilikle dolu babam .. aC'l ban a bugii.n>i, «Yukardaki) gii.~-7end·ir yilrcgim.i>;·_. <<:Jilkii.r baba actdi bizc, ben «babam>:­dan memnw1um;'> (Yamalar); <<Ey ·gokyiizii..nc egemen

74

olan babam.tz!») «Ey benim babam) ey benim ana.m!», «Be­nin kudretine hi{ bir kudret benzemez») ·~Verse de) tuken­meyenitn» ( Gallalar, Ku§i Habe§ halk1ndan); «Sen ey yukardaki! Alma Qocugumu, o daha kiiQliktlir» (Selknam­l'ar); «Ey! §i.iktir bo~lu oldugumuz gok! Kurakhk bli-' yiik .... Yagmur yagd1r, toprag1 tazele, tarlala.n verimli k1l! >:· (E:weler).

Soru 35 ~Dinsel halratta Ylice, Varhk inanci ve' ta­sanmt on planda rmdJ.r·? Onun yerini za­manla ba§ka kudretler abn1~ mtdtr?

Ba.gka kutsal varhklann da soz konusu old11gu bir hi­)~~erar~ide en yi.iksek yeri alan Yiice Varhk, ara ara aktlf · bir tanr1hgn1 ~izgilerini ta§Imakla beraber, kimi tutum­lany1a ·insanlardan uzakla§ml§, yerylizii olaylan kar§I­slnda pasif bir tav1r t~k1nm1§' gorlinmektedir. · Mitlerin ~ogunda Ylice Varhk ya. da Yiice Tanr1 dtinyay1, insan­lan, hayvanlan, bitkileri vb. yarathktan sonra yeryiiz~n­r1cn uzakla~ffil§, insanlan adeta yazgllanyla ba§b~9a. bl.,.· rakn11§tJr. Ashnda Ytice Varhk'la insanlar ·arasEla .bir<;ok ba~ka tann, tanr1~a, ata, n1anev1 yarahk girm~ktedir.

Kiini dinsel tasarn:ri)arda, Ylice Varhk'In evreni ya­rattlktan so'nra, eksikleri tamamlamak iQin, ~ocuklarnn ya da kendinden daha a§ag1 derecedeki tannlan da gorev.len­dirdigi gortilmektedir. Ornegin Avustralya'daki Kulinler­de Yiice . Varhk evreni: insanlan, agaQlan yarathktan sonra oglunu yerytiztine, kizinl gokyiiztine b1rakarak ken­disi geri ~ekiln1i9tir; elindeki btiylik k1h<_;la bulutlann i.ize-

rinde oturrnaktad1r. 'J:'unguzlar, Ytice Tann 'tnn <.;ok 'uzak­larda bulutlann tizerinde oturduguna inanmaktad1rlar . 0, artlk yer)iizti sorunlanyla ug.ra§mamaktadi-r; ona an­

. cak ba§ka manevi yaratiklann arac1hgiyla ba§vurulabilir.

75

Yeni Gine:nin·i~ lns1mlannda ya§ayan ve bir Papua boyu olan Kailarda Ylic~ Tanr1 diinyaYJ. ve ilk yarhklar1 y~atL bktan sonra insanlardan uzakla§ml§, diinyaYJ. yazgisiyla ba§ba§a birakmi§, · yeryijztinlin kiYJ.Sina gitmi§tir; oradan, dlinyan1n sonu geldigi zaman yeryiizlinli yok . edecektir (IConig, s.. 367·- 368). Selknamlarda Ylice Varhk Yild1z~

- lara ~ekilmeden once dlinyaYJ. yaratmi§, ancak mitik ata-. lar bu yara:bh§l. tamarrilami§lar9Jr. Bu tann, onlara gore,: §imdi oteki atalardan pek farkh bir §ey degilc;lir. Ne hey­keli, ne resmi, 'ne de ~dina i§ gorecek bir din adam1, v~r- . d1r. Sadece hastahk sir8$Inda .ona dua edilir (Eliade, 1957, s: 72). Melanezya'da Yti.ce Varhk tasar1m1 ~ok · az geli§­.,mi§tir. Bu tasar1m1n gorlildi1gi.i yerde onun dtinyay1 ya­rathktan sonra, gorevinin sona erdigi kabul edilir~ Ken­disine ibadet edilmez; sadece· kimi dualarda ad1 ge~er (Nevermann, s. 89). · ·

Afrika yerlil~rinin ~ogunda da ay:r;n durum soz ko­nusudur~ Yi.ic~ Varhk dinsel hayatta onerr1siz bir ro~ oy­namaktadir. Ona, sadece zorda kahndlg1 zaman seslenilir. ·arrieg·in Yorubalann Yiice Varhk'1 sadece diinyan1n ya­rabh§Ina . ba§lamakla yetinmi§, gerisini a§a~ basamak­taki bas;ka tannlar tamamlami§lardlr. Bu varhk, diinya­dan ve. diinya i§lerinden elini ~ekmi§tir; ne tapinagi', ne . heykeli, ne de ad1na i§ g~ren din adamlar1 vardlr (Eliade, 1957, s.· 72). .

Hererolar1n Yti.ce Tannlan da insanlardan uzakl~§­IDI§ ve insanhg1 ikinci, ii~tincil derecedeki ilahlara b1rak­m1s;tir. Yerliler «Niye ona kurban verecekmi§iz? Bizim ondan kork_umuz yok ki ... >> diyerek bli pasif tannya kar§l tutumlanm a~Iklamaktad1rlar. Eweler sadece kurakhk zan1anlar1nda Yiice Tann'dan yard1m isterler. Bantular Yti.ce Varhk'1n . insanlardan uzakla§masini ve pasi'fligini §oyle dile getirmektedirler: «Tanrt insant yaratttktan sonra) f?ir daha onunla itgra§madt.» Ayn1 §ekilde Negril

76

. halklar: «Tanrt bizden · uzakla§tt» demektedirler. Ekvato­ral ~olgede ya§ayan avc1 halklarda §oyle bir §ark1 var-" d1r:

«Tanr'£ yukarda) insansa ·a§agtda) Tanrt tanrtdtr) ·i~an da insan) . Herkes kendi kendine). herkes kendi ·evinde»

(Eliade, 1954, s. 73)

Bu saydiklanmiZin· ve bunlara· ekleyecegimiz ba§ka · yerlilerin ·dinsel hayatlarinda Yi.ice Varhk aktiialitesini kaybetmi§ goriinmektedir. 0, ancak, bliti.in olanaklar de­nendikten, her ~areye ba§vurulup da bir sonu~ ahnamadl­gi zaman yard1m1 istep.ilen bir kudret niteligini ta§Imak­tadir. Onun ~evresinde ya da yanib.a§Inda kiimelenen, onun panteonunu biitiinleyen oteki tannlar, tanri~alar, kahra­manlar, atalar, kutsal sayilan, o~i.iler, dogati.sti.i kudretler, insanlara yar¢hm etmeye yetmezse, son Qare olarak ona seslenilrr{ektedir: «Biz · hepsini ve · her §eyi denedik) ama yine de senden yardtm bekiiyoruz» (Eliade, 1957, s. 72-73).

I'

77

C. iBADET

Soru 36 ibadet deyince ne anla§Ihr? iba~eti · ·. olu~·· turan onemli ogeJer nelerdi:r ~ ibadet neleri gerektirir?

Bireylerin ve cemaatin Jannlara,. yiice kudretlere, atalara, oliilere kar§l yerine getirmeleri gereken dinsel buyruklann tum tine ibadet denir. Bundan da insan1n ·bir­taklm kudretlerle bag1n1 saglayan i§lemler ve pratikler anla§Ilmaktadir (Ankermann, s. 183). ibadet, belli i§lem~ ler araclhgiyla insarun yiice kudretlerle bag1nl saglama ve stirdlirme, onlar1 etkileme ve kendi yaranna yoneltme amac1ru glitmektedir (Dittmer, s. 108). Dinsel alan1 ilgi­lendiren i§lem ve· eylemlerin belirgin ozellikleriyse, insa~ nih, yiice ·varhklara ve kudretlere · kendini vermesi, onlara kar§I korku ve sayg1yla kan§Ik bir bi~i1nde davranmasl­dlr.

Tap1n1lan~ korku ve sayg1 duyulan, yard1m1 istenilen · kudretler, soz k<;>nusu ilkel toplumlann dinsel ve kiiltiirel yap1lanna gore degi§mektedir. Bi~eyin ya da ce1naatin yo~ .neldigi bu kudret, Ylice Varhk ya da Ylice Tanr1 oldug·u gibi, ikincil tann ve tann~alar; efsane kahramanlar1, at a·· lar,' oltiler, belli hayvan Ve bitki tiirJeri; giine§, ay, yJldiZ,

' gokylizi.i;. su,. aga~, ta§, ate§ gibi dogal ogeler de olabili~"·

. :tbadeti _:olu§turan ana fikriil ~evresinde klimelenen asal ogeler dua; kurban, ayin, toren, dinsel i~erikli dram, oyun ve mi.iziktir. Aynca ibadet; taptnaklan, «toplantl ev­leri» ni, «gizli dernek>>leri, kutsal ~larak bilinen alanlan,. tepeleri, magaralari, nehirleri ;" belli zamanlan (ekin ve iirlin alma mevsimleri~ y:I.lba§I, k'utsal ki§flerin dogum ve oliim gi.inleri, yagmur mevsimi, kurakhk zamanlan, fela-

. ket glinleri, gline§in dogu§u ve bab§I, vb); ibadet ara~la­nni (e]urunga, maske, ata heykeli, totem heykeli; 'idol, kutsal ta§, dua tekerlegi vb) ve bir cemaati, ve cemaati yonetecek dinsel bir lideri de gerektirmektedir.

Soru 37 Nerelerde ibadet' edilir? Buralar · neden ibad.et yeri olarak ~ilmi§tir?

(\

tlkelh3tde ibadet yerleri olarak, yiiksek k:.iltlirlerde gordi.iglimiiz gorkemli tap1naklara pek raslan1lmaz. de­nellikle kutsal olarak bilinen kudretlerin egle§tikleri yer- . ler_; di;nsel torenlerin yap1ldlgi · alanlar, koy meydanlan, mez·arhklar, belli kayahklar, tepeler, n1agaralar, koru­luklar, su kaynaklan, nehirler; 'ate&in yaklldigi ve korun~ dugu yerler, evlerin kutsal bilinen ko§eleri; «erkekler evi», «:toplanb evleri»; megalitlerin, kafataslann1n, ata hey­kellerinin, totem heykelleri ve direklerinin bulund.ugu yer.:. le~·; erginleme ton~nlerinin dtizenlendigi koruluklar ve alanlar ibadet yerleri olarak kuilarulmaktadir.

ibadet y~r]erinin se~imi, bi~imi ve donab!rn dinsel · gorii§lere baghd1r. Kimi zaman kutsal bir :kaynak, bir lr­mak ibadet yeri olmak i~in yeterlidir. Yine kutsal. bir koruluk, bir toprak par~as1, bir orman da ibadet· yeri olarak se~ilebilir (Hermann, s. 191). .

Tannsal kudretlerin, atalann bulunduklanna ya d.a kendilerini herhangi bir bi~imde gosterdiklerine inan1lan

. 79

. kayahklar, tepeler ibadet yeri olarak kullarulir. Ornegin · Dogu Afrika'daki_Bondeiler, Mlinga dagrn1 ata ruhlann1n.

. bulundugu· yer diye kabul ederler (Dammann, s. i34) .. · ·A,. vustralya yerlilerinin · mitik konulan canlandiran resim- . lerle siisledikleri ·kayahklar, ayn1 zamanda ibadet yerle­ridir. Mezarlar~ ozellikle §eflerin, din adamlanmn, i.inli.i sava§gllann mezarlan da ibadet i~in :kullarulmaktadir. Or- · negin Tongo'da (Pasifik Okyanusu) ~eflerin mez~rlan ayn1 zamanda ibadet yeriydi. Polinezyahlann ta§tan ya- '· p1lma,' iizerlerinde ta§tan ya da aga~tan ahu denilen idol­lerinin bulund:ugu ibadet yerlerine ayn1 zamanda §efl~r de gomiilm~kteydi. Megalif ki.iltiiniin gariildtigu yerlerde kay mezarhg1 hem dinsel, hem de toplumsal hayatin merke­zini te§kil etmektedir. Bu§manlar ve Bergdamalar ( Giiney Afrika) kutsal ate§in · etrafin1 ~evirerek, buras1n1 ibadet alan1 yapmaktad1rl,ar.

Ata figiirlerinin, idollerin, ibadet ara~lar1n1n, mas­kel~rin korundugu ozel kuliibeler; evlerde ocagin ve ate-§ in bulun~ugu. yerler de· kutsal sayllmaktad1r (Kuzey ve Orta Asy'a etnilerinde). Irakualar iinlti «uzun ev» le:rin- · · den ibadet ·yeri . olarak da yararlanmaktaydilar. Pueblo yerlilerinin Kiva denilen, yuvarlak ya da dart ko§eli ola­rak yeraltina yapbklan · ibadet odalannda ayn1 zamanda: ·erginleme tarenleri 'de yap1hrd1.

Soru 38 tbadet ve ayinleri kimler yonetir '? Biiyii­ciiyle din adanu kesinlikle birbirinden ay­nhr nu '? ~efler · aym zamanda dinSel ·naer olabllirler mi? DinSe I liderin kendisi kiilt­objesi olabilir mi?

. ' . ~

1badeti ve ayinleri yoneten kimselerin. basinda din adamlan gelmektedir. Bunlar1n · gorevleri ta~r~larla in~

80

sanlar ara:s1nda arac1hk yapmaktir. A~cak ilkellerde ~o­gu zaman din adannyla btiyticlinU.n i§ alaru birbirine gir­mekb~dir. Ba§ka bir soyleyi§l~, din adam1 ayhl zainanda · bi.iyticii, falc1, doktor vb. olabllmektedir. Bu i§leri yi.irii­ten kimselere Etnoloji'de «Medizinmann» (hekim) ya da :§aman denmektedir. Bu. gibi kimselerin_ se~imleri, dinsel­bi.iyiisel i§leri yonetme i~in gorevlendirilmeleri, geli§igii­.ze( ·olmaz. :tbadeti ve ayinleri :yonetenler' bu meslegi ya :dinsei-bliylisel gliQlere sahip olduklari. iQin, ya da bu amaQ .. la bir egitim ve ogr~nimden ge~tikten sonra elde eder1er. Bunun en tipik ornegi §amanizmde gori.iliir. Qaman ola­bilnlek i~in hem dogaiisti.i kudretler tarafnidan <<s~ilmi§ ~~ oln1ak, he1n de s1k1 bir egitimden ge~mek gerel:rnektedir.

. I . .

«Medizinman.n» 1n cemaat iQiri.de· onemli .bir yeri vard1r; . din -adamhgrn1, bliyticiiltigli, .doktorlugu ki§iliginde 'topla~ mi§hr. Bu dtirumu, onu, toplumsal tllizenin korun1nas1 ' hakkinda da soz sahibi yapmakbtd1r. Qogu zaman atalar, oltiler ve tanrlla.r.la ilgili ibadetleri dlizenlemek . dualan·

~ I )

{)kumak, kurban ve adaklar1 sunmak, bayram ve toren :zan1anlann1 bildirmek klan §efine dli§er. Asal klilt cema-

l . ' .

.ati olan klanda, klan ya§hlan, cemaat liyeleriyle ylice kudretler aras1nda arac1hk yaparlar; ~linkli atalar1n I din­

. ·sel ve biiyiisel -gliQl~rinin klan1n en· ya§h liyesine · geQtigine inan1lmaktad1r. En ktiglik ibadet toplulugu alan ailede ise, 1badeti, baba ya da bi,iyi.ikqaba yonetir. . '

Klan, fratri ve tribU. gibi s1n1rh toplvmsal kurulu§-· I ann di§Inda. bliylik toplumlarda · Qogu zaman dlinya i9-

_lerini yoneten liderin yan1nda bir de· dinsel i§leri yoneten lider bulunmaktad1r. Ornegin eskiq.en Kongo'da krahn yan1 s1ra dinsel bir §ef vardL Bu §ef Qe§itli dinsel i§lerle ·birlikte ·atalar ibadetini yoneten kirnseydi. Polinezyil'da da, ozellikle Havvai adas1nda, tannlarla- insanlar aras1nda arac1hk yapan ve Tohunga denilen din adamlan. biiylik, .kudret ve prestij sa!libiydiler. .

81

( .

·Kimi zam~n da din~el ve siyasal kudretleri ki§iligin-de toplaml§ olanlarin.'kendileri. kiilt objesi oln:1u§lard1r .. Bu durum ozellikle yiiksek kiiltiirlerde goriilmektedir :' .. «Kut­sal Prensler»,-. «Kutsal' Krallar» ya da «Tann-Krallar». · Eski :M.Is1r'da, Afrika~~a, Orta ve Giiney Amerika'n1n

· yi.iksek_ kiiltlirleriyle, Polinezya'da, kutsal krallara, §efle~ · re ve prenslere ya tanr;n1n · oglu·, ya yery-Uzlindeki temsil­cisi ya da tannnnl. kendisi gozliyle bakilmi§, bunlar tan­nsal -kudretlere ozgli birtaklm yeteneklerle nitelenmi§­lerdir.

. Soru ~9 :· ilbadetin ko~ullan nelerdir?

1badetin eksiksiz -olarak yerine getirilmi§ olmas.1 i~in birtak1m ko§ullar vard1r. Duruma gore, bunlarda;n biri- . nin . ya da birka~1n1n ek,si~ligi ibadetin blitlinlliglinli bo­zar. Bunlann oneml'ileri §oyle s1ralanabi-lir:

a) tbadeti ( ya da ayini yonetecek bir din adamlnln (klan ya§hsl, §aman, -~edizinmann) bulunm~s1 gerekir:

b) tbadeti ya da ayini yonetecek o1anla kahlanla­nn ~elli bir on hazlrhgl yer~ne getirmeleri gerekir (Yikan­mak, oru~ tutmak; bedeni ·ve yUzli boyamak, torensel giy·. siler giymek vb.). ·

, C) ibadet Ve ayin Slras.Inda belli ~eyleri yapmak ya da yapmamak, rittiel lra~tnmalar·a· dikkat etmek· gerekir (susmak, glilmemek, yliksek · sesle konu§mamak vb.).

d) Belli yerlerde ibadet etmelr, ayin ve toren dlizen­lemek gerekir (tap1naklar, kurban yerleri, mezarhklar, koy alan1, «erkekler evi», koruluklar, resimli kayahklar, magara:lar vb.). ·

e) Belli zamanlarda ibadet etmek gerekir (bayram . ve. torenlerde, kurakhk, sava§ zamanlannda vb.).

f) . tbadet, kurban1 · adag1, hediyeyi. gere~tirir.

82

~ . . . I

g) 1badetle kurban1n ve difanin · yan1s1;ra dans, mii-zik ve . ritliel i~erikli oyunlar1n da bulunmas1 gerekir;

h) Ozel . kiilt ara~lanm~ bulunmas1 ve kullanllmas1. gerekir (idoller, maskeler, ~urungalar, mlizik aletleri vb.).

i) 1badetin. boliimlerind~n olan ritle:dn belli kural­lara baglanarak, donq-qrulmas~ ve kapah bir ·sisterp i~e~i- · sinde i§lemesi gerekmektedir.

- . I ,

Soru 40 · :- D"Qa nedir? N e zaman · dlia edilir? K~ ~-~it dua vudtr? Bunl~ra. ornekler verir mi..; · siniz?

tbadetin en onemli ogelerinden biri ol.a;n d,ua, yahn haliyle ylice · kudretlerin yard1m1nl v.e aCimasint s_aglamak, onlan hare-kete ge~irmek i~in, insan1n i~inde bulundugu duruma gore o an.ki _sesleni§idir. Bu niteligiyle. bireysel bir karakter ta§tyan dua; . dinsel ~efler, taraftndan yone­tilen ibadetlerde kurallar~ bagh olarak, belli bir dlizen i~erisinde_, topluinsal- bir karakter kazan1r.

· Dualan genellikle li~ grupta toplayabiliriz: 1stel}. du­alan, §likran dualan ·ve yak1nma dualan.

Pualar sessizce okundugu 'gibi, yliksek sesle minl­danarak ya da belli bir uyum i~erisinde ~ark1 gibi ·de oku. nur. Dua edilirken belli birtak1m jestler, mimikler de ya­plhr. Genellikle yola ~Ikarken, ava gitmeden once, sava§a ba§larken, ekin ekerk~n, iiriin ahrken, hastahk, kurakhk, dogum, ~tigiin, ollim, vb. dutumlarda dua edilir. Aynca, gline§ dogarken ve batarken, yatarken, yemekten once ve · sonra da dua edilir.

1stekle ilgili dualar, ya§a~alan Qe:vre ko§ullanna si­kl s1k1ya bagh ilkellerde daha ~ok ava ve yagrnura· yonel­·mi§tir. Ornegin Bu§manlar, kendilerine yiyecek gonder­mesi i~in. gline§e. ya:. da y1ldtzlara §oyle yakanrlar:

83

''

, «Ey oradaki ytldtz, Bana bir yabankeQisi gaster!

Ey oradaki ytldtz, · Elindeki §U degnekle Kartnca' yuvast kazdtr bana.

Ey oradald y~ldtz, Y uregimi sana sunu.yor·u..rn_, . Sen;de bana sun!

Ey or ada lei ytldtz, Y artn bir toprak kurdu. gormek istiyontm, (Jld'ii.r kopegi ,de

· Doyur beni. Karntmt doyu.r ki,

Yat-lp uyuyabilcyim»- · (Da:tnmann, s. 118). I

Ehvelcrde (Afrika), ava gikan aVCl da aya yakanr «Ey yeni ay! .Avlanma1na ya.rdi!fi et .de, k.orulukta- avla­nabileyim. Yalvar1nm sana·!» (Damn1ann; s. 118·). · ·

Kurakbk .zaman1nda yap1lan· ya.g·inur dualai·1 ya yahn bir duadan ibarettir va da dua ile birlikte kurban1. da ge~ rektirir. Birinci dun1~u Bonapart.Korfezi'ndeki. Avustral·· · ya yerlilerinin bir ·duas1yla ornekleyebHiriz: «Yosun ta­bakast! Su yolla. bize! .Yosun tabakas1! Suyunu bo§alt! » (\Norms-Petri, s. 194). . . . ·". Buradaki yosun ta.bakas1 yagmur· bulutunu serqbolle~

meJ_.ttedir. <;evre ko§ullarina bagh olarak ya§ayan Na:pla­lar (Afrika 'da) Tsui-Goab denen kudrete ~oyle yalvanr­lar:

«Se·n, ·Tsui-Goab'tm benim,· . Bulutlart yagdtr ki,

84

StktnttS~z ya§ayaltm. · Tarlalar(Jaki urilnleri bUyut ki, Sovanlanmtz olsuri'» (Dammann, s. 119).

Kimi zamanda bu ttir dualar·:

«Erob, Erob,, Erob! Susu.zluktan oluyor·uz, Su ver bize!» ·gibi yahn, fakat .Qar.p1c1 bir an- .

latim kazanrru§tlr. Kurban da gerektiren yagmur duas1 i~in, Afrika'da­

ki ~ ;Nyamwezlerden a§~ldaki ornegi verelim: Yagmur yagmadlgl zaman biraz un, biraz liamur, ·bir keQi ve ko-

. yun :haz1rlan1r. Davul Qahnarak §eflerin mezarlanna gidi­·lir. Eger bu mezarlar YJkllmi§sa onanhr ,ya da yeniden . yap1llr. Her §ey hazu olduktan sonra, duay1 yoneten §ef, kurban kultibesine gir~r· ve atalara seslenir:

«Ey beni dunyada btrakan §ef, Kurban sunmaya g·eliyorum sana. Qoktand'tr yagmur dil§mez oldU: toprag1m.tza) Yagmur 'Ver bize!» . . Bundan sonra kq~iye· · ve

koyuna harhur stire~ §ef, atalara ait bir kab1n iQine bo­§alttigi iQkiyi mezann iisti.in~ dokerek:

«l§te· suyun purada senin!. ·Ban a. yagmttr ver! Yagmur yagstn! _ Niye terkedersin- beni? Ef~ndirrtSi'i}· beni~! Riitbemi senden aldtm. Qaldtrmadtrn da Oysa sen yuzustu btrakt'tn beni! Beni yuzustu btraktr da, . Y afjdtrmazsan ·topragvma. yagmuru, Ba§ka yere gidecekler bizimkiler! . Bqk, i§te kegin) i§te koyunun burada!»

Bundan sonra kurban kesil~r ve kurban yemegi yeni-

. 85

lir. l{urban yemegine ~e(in· dl§lnda herkes kabhr (Dam­mann, s. 124).

· Fin.halklannin .onemli gruplar1ndan olan Wotyaklar, orman tanns1 it;tin agag dahna. bir parga ekmek koyarak §Oyle dua etmekteydiler: «Onnan tannst! Bana orman hayvanlar~J sin.cap) tilki) · ay~ ve.r~ An. da ver) onlan ar~ . kovantma sok .. Sen bu.nlartt yaparsan) ben de sana· sunuda bulunurtfm (Paulson, s. 176). Ate§ toprag1nda ya§ayan ~elknamlar (Gi.iney Amerika), ~olq~a kar yagdig1 ·zaman; bir kadln b1r par~a 6dun kol'll:i.irii alarak havaya atar ve

· . ~oyle der: «Atttgtm §ey 8enin olsun, bize act d.a, guzel" bir hava ver!» · (Hirschberg, s. 324). Bur(l.daki komi.ir par~a­Sl, tannn1n gonlftni.i ho§ etmek i~in~ bir · kurban yerine gegmektedir. .·

.·$iikran duala.n, istenilen -§ey elde . edildikten sonra yap1hr. Ornegin Bti§manlar yagp~urdan sonra:

«Tanh, Tann) Tann! 1

Yagmur; yagdtj yagm.u.r yagdt! Yagmur, ~it,\yagrnu.r, $U. ·

Arttk su' iQebilirizJ yagdt yagmur. Tann! '1.1an·rt! Tanrt'! .

Arttk su iQebiliriz!» (Dai,Upann, s. 121) diyerek .. §likranlannl · bild.irirler.

Tannlardan ya da ylice kudretlerden istenilen §eyler olmazsa·, o zaman dualann yerini lunanialar al1nakta, in­sanlar ofkeyle. tannlara kar§l · <.;lkmaktadtrlar. Ornegin Afrlka'daki Pongalann istekleri yerine gelmezse tann-lara §oyle seslenirler: «l~e yaramaz tanrtlar ·sizi! Keder verdiniz bize. , K urban sunduk size} ama sesimize kulak vehnediniz. Boyulup sovana <;evrildik. Kinle doZ.u U;irniz! Bizi varltklt · ktlmtyorsu.n.uz. » Ayn1 §ekilde Zulu'lu bir · §ef de, yard1m diledigi atalannqan yak1narak kendilerine, bol yiyecek yerine hastahk v·erdikleri i<_;in, onlan hi~ ~ekin­meden k1namaktad1r (Damm_ann, s. 121).

86'

Ak§am yap1lan dualar genellikle hem ~iikraru, hem de ertesi gUn¢ sag-ese~ ~IkmaYJ. dile. getirmektedl.rler. Amerika yerlilerinin dualanndan /biri §oyledir: «Ey · dag­la!tn ·ve vadilerin tanrtStJ ey agaylartn tannst) ey sarma-·

· §tklartn tanrts'£) sen in aya~lanntn dibinde, ellerinin alhn­da uyuyacagtm .. ~i Gun dogacak yann) gune§ yeniden par-. layacak ... N erede olacagtnt bilmiyorum. Anam· da} babam

· · da sensin.·. Beni goruyorsun.} beni tum karanltklardari) en-. gellerden koru) yolumu agarsin ... Jpy tann,; Tanrt'm, dag­lartn ·ve vadilerin Tannst ... » ·,lHeiler, 1919, s·. 93). :Habe­'§istan'daki Galhilann ak§am dualan da iyi ge~en bir gi.in~

· '§i.ikran duyuldugunu ve_gecenin de iyi ge~mesini .dilemek­. tedir: «Ey Tann, gunumil iyi ge<;irttin~ gecemi de iyi ge--.............. . . ..

<;irt) ey yucelerin yucesi Tarin!» (Heile~.' 1919, s. · 93). Ta-hiti'li bir aile ba~kant da ·yatmadan ·once tanrisina §oyle

· yakarmaktad1r: «Koru beni} koru. beni. Bu tannldrvn ge-­cesidir. Yaktnimda ol da, ;gozet beni} Tannm!' Beni kard buyilden) btrdenbire olmekten) kotu davra1~t§ta.n) iftira at~ .

. inaktan ya da iftirayq. ugramaktan) hileden ve stntr kar-, · galartndan. koru! Bize iyiUk bagt§laJ lnswntn goruncr;,

. sarlanntn dimdik oldugu ofkeli sava~rtntn ofkesinden ko­ru beni! Beni ve ru.humu.: ya§at) b·u gecemi iyilikle dol.d:ur}. 'Tannm!» (Nevermann, s. 12);

Soru 41 tbadetin onemli ogelerind~n olan kurban . hangi anu\~lara yijnelmi§tir? KurbanJ.a.r. ka~ lusm:a aynhr? tik iiriin, ilk av kim- · I ere sunulur?

ibadetin onemli ~iT boltimi.inli te§kil eden kurban; do- · gai.istli alana·. gireri kudretlerle bari§1khg1 saglamak, onla­i.'ln verdiklerine te§ekki.ir etmek ve onhtrdan bir §eyler is-, temek i~in sunulur. Yonelmi§ oldugu amaglara gore, kur-

87

. bam q.ott grupta toplayabiliriz: a) istenilen §eyi elde ~t­m~k igin sun ulan kurbanlar; b) elde edilen §eye te§ekklir i~in sunulan kurl;>anlar; c) bir glinah1, bir kusuru ba~§lat .. IDfl.k igin sun ulan kurbanlar.; d)' ilk ti:rtinde~, ilk avdan vb. Yi.ice V.arhk'a sunulan hak klirbanlari. ·

· Kurbanlar, kanl1 ve kansiZ .olmak i.izere ba§hca 'iki bo-1time ayrllir. Kanll kirrbanlara her ge§it hayvan girdigi gibi insarun bedeninin bir yerinqen gikardi~ .. kan da girer. Ornegin Malakka'daki ·semanglar, f1rtinah havalarda _ya- . 'f abc1 Yi.ice Tantila.rini yati§trrmak igin, baldirlarini kes- ' kin bb:· §eyle birazclk keserek birkag damla kan g1kartir,. kan1 bir saz pargas1n1n igindeki· suyla kans;bra:rak topra­g·a dokerler. Buna «kan kurbani>> denir (Hirschberg, s. 324). Kuzey Amer~ka'daki Pred yerlileri koruyucu kud­r.etin onuruna bedenlerinin bir yerinden kan g1kanrlar·. Ke­E:>iler~k . sunulan. kurbanlann ba§lnda koyun, kegi, ·at) do~ 1nuz, rengeyigi, ay1; horoz, tavuk vb. gelir. Kans!Z. sunu­larsa, ·her ti.irlti yiyecek, igecek ve degerli es;yadJ.r.

Kurbam sunma bigimleri de, sunulanin niteligine go­re degi§mektedir. Genellikle hayvanla.r1 rittiel bigimde kes-. mek ku;-aldandrrr _Yiyec.ek,· igecek gibi §eyler mezarlara,. sunaklara ya da kutsal bilinen yerlere brrak1hr. Gok tann-, lanna · verilecek kurbanlar igin, yiiksek yerler segilirken, yer tannlru·1 igin topra~n tistti ya da igi yaglan1r. Deniz tanns1 i~inse en uygun yer denizdir.

ilgin~ bir -kurban · §ekli olan hak kurbant, hemen he­men btittin ilkellerde goriilmektedir. Elde edilen ilk tirlin, . ilk av~ onu insanlara gonderen Ytice Varllk'1n hakk1&r. Bir s;eyin,ilki, tam1lara, ~talara ya da oteki dogaiistti kud­retlere sunulduktan sonra, digerleri insanlar tiraf1ndan yenilir. Bu da bir a:yinl~ kutlanarak olur. Aynca ·ilk elde. edilen tiri.ini.i, once, toplumda kra1, §ef, rahip vb ... onemli yerleri olan kimseler yerler. Ornegin Angalarda yeni ta- · h1ldan yogrulan hamuru ilkin din adam1 yemektedir (Van

88

Baaren. s. 190 - 191). AvCl kavimlerde haytranlarm tann­sma av1anan hayvanlardan bir parga sunmak ·oldukga s1k rastlarulan bir adettir. Coban halklarda yeni dogm~§ hay­van yavrulan; slit ve si.itten yap1lma yiyecekler tanr1lara

· sunlllur. Habe§istan'daki Gallalarda kegi ve koyun. kurba-rumn yams1rla gok tanr1s1na · yemek de sunulur. .

ilkeller•, sunulan · canlJ. · ve · cansiZ . kurbanlarin, yiice varhklar, atalar ve mane~ kudretler j taraf1ndan sadece

. oztintin ~hndi~ni ta:sa~unlamaktadirlar.-' ' -Kirni zama:ri. da degerli olan bir §eyin Yttrine gegmesi

dilegiyle degersiz bir §eY .de sunulur .. Ornegin Mls1r Su­damndaki Nuelerde oktiz yerine bir h1yar sunulur. Bu­rada sembolik bir kurban ve ~yi niyet soz konusudur. Bir oktiz, kurban ederneyecek kadar yoksul olari Nue'li,_ tan­rinin, ken dine· sunulari semb'olik kurban1 kabul edeceg·ine inanmaktadir (Vari Baaren,_ S; ·188).

Uri.in alma s1ras1~da dtizenlenen §olenlerde QOk sayi­da s1g1r ve domuz kurban etme, as1l .amaCinln dl§Inda da,

· yani ta.D.nlan ve atalari ho§nut etmekle beraber, §Olen sahibinin ote dtinyada iyi,l;Jir yer .kapmaSina· da yardin1 eder.

Kurban ve adak, «Ben sana ver.iyorum, sen· de ban a ver,» ilkesfne_ dayan1r.

Sorn 42 .tbadem kollamlan ara~hirm ba~hcalan hangileridir? Bunlann .lmtsalh~ nerede:n gelmekte.dir?

ilkellerde gori.ilen ibadet araglanmn geneliikle hem arag, hem tap1rulan ve kutsanan ~bje olarak. ikili gorev­leri vard1r. (;ogu zamanda bu gorevleri kesinlikle biribi~ rind en aYJnnak zordur ~ ·

ibadet ara~larnun ba§inda maskeler, ata- heykelleri, 1

.89

totem heykelleri, killt di~kleri, hayvan figiirleri, amu­letler, VInllbh tahtalar, kaynana Zirilblan, ~e§itli miizik aletleri, idoller, ta§lar, ~nitta§lar (megalit), dua degir~ menleri, dua degnekleri vb. gelmektedir. . . ·

Maskelerin, olmti§ atalanJ mitik kahramanlan, de­monlari, ruhlan temsil ettiklerine inamlmaktad.Ir. Ma.S­

. 'keleri takanlar 4a belli bir sure onlann ki§iligine donli§­- mekle bu iistlin yetenekle~e kavu§maktadirlar. Bu bakim-

. dan, niaskeler hemen her ttirlli ibadet ve ayinde, hem kutsanan obje, hem de ar~ olarak onemli rol oynarlar~ l~lerinde koruyucu bir · glicti banndirdigina inanllan kli­~tik maskeler tistte ta~1n1r ve ta§1yan1 zararh ru§ etki­lerden korudugu san1hr. Erginleme torenlerinde ve er­kekler dern~"'~inE girmek i~in dtizenlenen ritlerde de mas­keler btiytik onem ta§Irlar. Mitik olaylann canlandlrildi­gi ve teinelinde ibadetin yattlgi kult dramlarlnda da mas-keler onemli bir' a~a~tlr. '

Ayn1 durum ata ve tot.em heykelleri i~in de so~· ko­nusudur. Atalan canland1ran bu ta§tan, agaQtan, ya da ba§ka malzemeden yapllma heykeller, atah~r ve oltiler' ibadetinin .kaQihilmaz ara~lar1ndand1r. Bu heykellerin . i~inde ata ruhlann1n· egle§tikleri kab:ul-.edilir; onlara kur-· banlar kesilir, adaklar . sunulur ve dualar edilir.

Maskeler ve heykeller gibi, birtak1m mtizik ara~lan da ibadette onemli · rol oynarlar. Dzerleri Qe§itli §ekil ve resimlerle · stislenmi§ kavallann, davullann, sazlann, bo­razanlann vb. manevi. yaratiklann seslerini sembolize et­tiklerine inanild1g1· i~in, bunlara ktiltik araQlar goztiyle bak1hr ve ibadetlerde kullan1hr. Bir de v1nlltih ya da gtirtiltiilii ses g1karan araglar vardir ki, bunlar arainnda kaynana Zlrllhlarlnl, ozellikle A~ustralya yerlilerinin kul­landiklan Qu.ru_nga'yi belirt.meiniz gerekir ..

Pueblo yerlileriyle (Kuzey Amerika) bunlann kom­§ulan olan Navaho ve Hopilerde iizerlerine dualar okun-

90

'\

. duktan veT rms1r unu serpildikten sonra · ta.nnlara adak olarak sunulan gubuklar soz jkontisu yerlilerin bayram­lannda maskelerle birlikte onemli tol oynarlar. 1\:ynula- . nn /nao'lan da dua Qlibuklan 'gibi kullaru'hr.

Uzerle~ine dualar yazllml§ ve bir el degfrmenini an­diran, dua degirmenleri de. 6zellikle ,Tibetlilerde gerek ki .. · §isel, gerekse toplu ibadetlerde kullarillan onemli bir ara~­hr. Uzerlerine <<Om Mani Padme H~m» sozUnli.n yazild1g1

_. rulo kag1tlar. degirin.enletin. i'Qine yerle§tirilir; bu degir­menlf.ri elle Qeviren kjmse duay1 . Yfizlerce kez 'tekr~tla­mi§ olur. Aynca bunlann rlizgarla· ve suyla Qevtilenled de vard1r. ·' . .

Bu saydigimiz ibadet araQlan hiQ bir zam:In gliriliik ara~ - gere~ i§lemi gormez. Gizli yerlerde, ·tap1naklarda,

. erkekler evi'nde saklan1r; erginleme ritlerindeJ+ geQrnemi§ Qocuklara ve kadritlara gosterilmez, onlar1n dokunmala­nna. ve kullaninaJanna izin Veril!fieZ.

Soru 43 Tipik bir kutsal ara~ olan ~urunga e~ ~.ok nerede kullamhr? Bi~imsel Oz'ellikleri ne­. lerdir? Kimlere tabudur? ·

. Ktiltik ama~larla kulhimlan dtiz, i~btikey, di§hiikey: oval ya da ko§eli tahtala:r:ri:l ktitsalhgi, atalarn:t; mitik kahramanlann, demonlann vb. seslerini canlandlrmasin­dan ilerl g~lmektedir .. Bunlar: ~ ayn1 ·zamanda iglerinqe mi­tik yarabklann bul:undugu kutsal araglar goziiyle. de .ba­kilmaktadir. Delik UQlanna ~.akilan ipten ya, da su1mdan .tutulup h~zla Qevrildigi zainan v1nhy~n hu · tahtalar tll

~ok Avustralya yerlileri arasinda· kull~n1llr. Ayr1ea Af­rika'nin Qe§itli bolgeierhide, s'eyrek olarak · . Endonezya, (Borneo ve Malay~ Ar§ipelinde); Melanezya .(Yeni · Gine; Salomon Adalan)· ve Kuzey, Orta ve Gtiney Amerika'da

kullan1lm~ktad1r. Bu araCin Eski :Mis1r (hastahk tedavi­sinde) . ve· Eski Yunani~tan'da da kullanildl~ bilinmekte­dir. Erginleme torenlerinde ve ritliel ozlii bayramlarda -

I

kullainlan bu kutsal ara.Q kadlnlara ve ~ocuklara tabudur.

A vustralya yerlileri ·bu. V1mlt1h ~es· Qikaran tahtalara I QUrunga demektedirler. Kelimeniil ash merkezi Avustral·­

ya'<Jaki Arandalar1n_ dilinden gelmektedir. Sad~ce agaQ­tan degiJ, ta§tan, sedeften,. deniz hayvanlann1n kabukla­nndan da yapllan ve biQimleri QOk degi§ik olan Qurun­galarin en ya.yg1ru dikdor~gen ya: da . oval ola.n1d1r; bir yiizleri iQbiikey, oteki yiizleri di§blikeydir. Her iki yiizti dtiz olanlan da vard1r~ Uzunluklan birka~ santimetreden bir iki ~etreye kadar degi§mektedir. · Am a uzunluklan altmi§. santim kadar olanlan QOgunluktadlr. Dzerlerine degirmi, sarmai· ya da ko§eli §ekiller i§lendigi gibi stil!ze hayvan (kangUDI, y1lan, devekll§u· vb.) ve insan figi.irleri de oyulmu~tur. :f3u figlirlerin hepsi sembolik anlamlar ta§IrJar.

Qurungalann sakland1g1 yerlere ancak kabilenin en ya§!isl' e§ligin~~ girilir. KiiQiik (}Un-tngalar sahipleri tara­findan koltuk altlannda ya da SaQ iQinde. saklan1r. Bliytik boydakilerse· agaQ kabuklanna, saQlara, deveku§u tliy­lerine sar:tl~rak, yerle§im · bolgesinin yak1mndaki ta§In, agac1n · alb,na, ya da b~r magaramn iQine saldanir. · iki ·metre uzunlugu~da olanlarsa, erg_inleme ritlerinden · geQ­memi§ olanlann· girmeletinin yasak oldugu · yerlerde ·kb­

. runurlar. Kimi zam'an QUrtmga saYJSI soz konusu kabi- · lenin tiye SaYJSindan ._da QOk olur. ·

Bunlar dpgaustii alana giren Qe§itli kutsal varhklann hirer sembolti, amblemi ve bannag1· olarak yerlilerin din­sel 'hayat_larinda 5nemli rol oynarlar.

92

Som 44 OUiler ibadeti nasd bir d~§iinceden dog­mU§tur? Dinin bB§laDgiCIDl oliiJer ibadetin­de · arayabilir miyiz?

ilkeUer, genel}1kle, 5liimle tam ve kesin bir ti.ikeni§e· inanmarnakta, sadece olenin «Canhhk» durUIDUJ;lda bir degi§iklik oldugunu kabul etinektedirler. Ba§ka bir. soy­leyi§le, olen ldmse ya§amasinl herhangi bir biQimde siir­dlirmekte, geride b1rakhldanyla ili§kiler kurmakta,, hat~ ta onlar1n glinllik ya§antllar1n1 ve yazgllann1 olumlu _ ya da olumsuz yonden etkileyeqilmektedir. .

Hem olenin geri d9nerek ins'anlara zarar verebilece~ gi korkusu, hen1 de anllmaya, yiyecege, giyecege vb; · ih­tiyacl oldugu inancl olti ki.iltiinii olu§turari onemli etmen~ dir. Bu iki yanh duygu, yani korku ve sevgi, ollileri gam­me biQimlerini de etkilemektedir; kimi yerlerde . ceset hemencecik gomlildiigli, '1ss1z yerlere .blrakildigl, hatta

·vah§l hayvanlann yemesine terkedildigi ·gibi, kimi ye_rler­de de evin. iQine, avluya, koy nieydan1na ·gonrtillir ve m~- -zar1na · yiyecek, i~ecek, giyecek vb. buak1hr. ·~~ ..

Bir stirli ·~Ultik ·ve ritliel ozlli i§lemin ve prat~gin uygulamas1n1 da gerektiren olii .kUitii Qe§itli bolg~lerde . yerel ozellikler gostermekle · beraber., ana ~.izgi~i bak1-m1ndan avrnd1r.· ·

Dip Et.nolojisiiide onerali bir. yer' tutan bu tiir 'i§len1

ve pr~tiklerin ·ba§bcalan cesetle, gomiil:tneyle, meza:r:la,. alii yemegiyle, ollintin olliler dtinyaslna gitmesiyle, ge­

. r_ide b1rakhgi e§yas1yla, yasla, aiPtla vb. ilgili olanland1r . Bunlann bir boliimii 53. soruda soz konusu edilecektir.

Olli.klllti.intin, baba hukukuna go!e dUzenlenmi§ ldil­tUrlerde. sade~e erkekleri iQine ahp, kad1nlan _ ve Qocuk­la:n bu kapsan11n · dl§lnda .b1rakb~;. buna kar§lhk ana hukukuna gore dlizenlenmi§ ki.iltUrlerdeyse sadece kadin­larl kapsad1g·1 _gori.ilmektedir. Olli ki.iltli cemaatJn her

93

iiyesine yonelmi§· olmakla beraber, toplumsal ve dinsel riitbeleri balom1ndan sivrilmi§ kimselerin bu konuda da­ha ~ok on em· ;k;azancbklan gorii.Jmektedir. Kabile §efleri, iinlii sa:va~gilar ya da §amanlar oldi.ikten sonra da btiyi.ik s~yg1 goriirler. Bu nokta atalar ibadetine · ge~i§ koprli­siinii de te§kil etmektedir (Konig, s. 520)'.

· Oli.iler· _.ibadetiyle . atalar ibadeti. Qogu zaman i~ ige ginni~ gori.in~ekle beraber; oli.iler ibadetinin, yeni. ,olmi.i§ kimselere yonelmesi, ata.J.ar .ibadetinden ayrtld1g1 ba§hca noktad1r. Oysa ata1ar ibadetinde, ad1ndan da ar;.la§Ilacagl

· gibi QOk esk.iden olmi.i§ bulunan atalar SOZ konusudur. H. Spencer dinin kok.~ninin manizm· ( oHiler ve at alar

ibadeti) inanCinda yatttgin1 ilei'i siirmli§, · sosy~loglar bu gorii§e kablml§lardir; Etnologlar ve din. tarihgileri bu gorii§li payla§mamaktadular. t;i.inki.i alQak klilti.ir basa- · maklar1nda bulunan ilkellerde manizm az geli§mi§tir.

· Soru 45 Ata.la;r ibadeti h~pgi du5linceden dogmu§-tur? \

Oililer ibadeti gibi,· atalar ibadeti de olenlerin, oli.im­den sonra da hayatlartni siirdi.irdiikleri inanCina ve bagh bulunduklan cemaatla ili§kilerini koparmad1klari dli§lin-

. eesine dayanmaktad1r. Atalar ibadetinin gori.ildligU yer­lerdeki halklarin inancina gore, insa:h, oli.imle bedenini kaybetmektedir ;, fakat benligi, daha dogrusu manevi var~ ·llg1 yeryi.iziinde kalmakta, geride b1raktlg1 ·kimselerin ha~ · yatlartnt etkileyebilmektedir. Onlara gore, olii111 hayatln biti§i degildir.

Boyle bir inanQtan Qiki§ noktas1 bulan ~talar ibade­tincl.e, ancak belli ki§iler; oz~llikle kabile atas1, tinlii sa­Va§~Ilar, din adamlart ~b. tapintlmaya, kurbana ve dua­ya hak. kazanmaktadtr .. Qiinki.i bunlar sagbklannda da.

94

toplumlan·' i~in . btiyiik ve onemli i§ler gormii§lerdir. On­Ian otekilerden ayJ.ran. insaniisti.i yetenekleri oli.imlerin-

,1 den sonra da kaybolmamaktadtr. Birtak1n1 ·mistik gii~lerle dolu. bulunan bu gibi kimselerin gonlillerini ho§ . tutmak, anllann1 tazelemek, kurban ve adaklarla · anmak yoluyla. bitkilerin, hayvanlar1n ~ogalmastni saglamak · miimkiin­dtir. Bu ama~la at~lartn figiirleri ve· maskeleri yapllmak­ta., Jadlanna bayra:rn .ve ~orenler di.izenlenmektedir. Ozel­likle maskeler; atalann, erginleme torenlerinde · ve. kliltik

' ozli.i oyunlarda insanlarnJ. arastna kablmalarinl saglatnak-1 . tadtrlar. A.talar ibadeti .kafatast.ki.ilti.inti de dogurmu§tur. Hayat giictini.in kaf.atasi i~inde' bulundugu inanCI, olen­lerin. kafataslannin kutsal yerlerde. saklanmasi adetini de yaygtnla§brmt§b~. Ozellikle Melanezyah.larda iyice ge­li§mi§ bir kafatasl' kiiltli goriilmekted1r.

Atalar, dinsel ve toplumsal buyruklann, gelenek ve adetlerin· koruyuculan olarak · kabul edilirler. Bunlann • r

yerine getirilmesi. onlan ho§nut ettigi gibi, tersi de of-kelendirmekte, klanJn ya da tribiini.in b.a§tna · birtakun felaketlerin gel~esine sebep · olmaktadtr.· .·

. . Kabilenin, boytin ilk kurucusu ata saythr ve olagan­tisti.i yeteneklerle ·nitelenir, dogai.isti.i varhklarla baglan­.tih goriiltir. Kimi zamanda gerQek anlamda bir ;kabile atas1 yerini mitik bir ataya terketmektedir. · brnegin A vustralya yerlilerinin ~ogu her Qe§it kiilttir zenginligini, kurumlan, bilgileri, yiyecek ve igecekleri mitik ·karak­t~rdeki klan atalanna· borQlu olduklanna inantrlar.

Atalar ibadetinin goriildiigii toplumJarda Yi.ice Var-. hk inancl ya ikinci plana dli§mli§ ya da ti.imd~n onemin.i yitirmi§tir.

En QOk Afrika'n1n, Okyanusya'n1n, Gi.iney ve · Dogu Asya'~nn tartmla ugra§an !yerl~led ile, . G:finey 4-~erika'­rnn Amazon. bOlgesinde goriilen ataiar ibadeti, yliksek

95

.. ktilttirlerde de (Qin, Eski Roma· ve Yunanistan) bilin~ mektedir:. ·

Soru 46 Hayvan · ktlltii en ~k hangi llaJklarda gO­. ruiur? En· 9.0k hangi hayvanlar kutsamr? Hajrvan kiiltu toteniizm ala~a· girer mi? ,

.. En Qok ave1 halklarda gorlilen hayvan kiiltli, 'hay­vanla ins an aras1ndaki din.Sel ve bi.iyiisel bir ili§kinin\ ~ev-

. resinde toplanml§tlr. Gegimlerini avCihktan, bahkQihk­tan ya da hayvan· .beslernekten saglayan halklarda hay .. vanlar biiyi.ik bir onem kazanmi§, bu onem gidere]\ kut7 sal bir nitelige donii§mii§tiir. ,,

A vc1hgi kutsal bir ug:ra§I olarak kabul eden .. avc1 halklarda, · av hayvaru da kutsal kabul edilmektedir .. Bu nedenle avc1, .'avc1hk meslegini ogrenirken, ava hazirla­nirken, av Slras~nda ve hayvanin oldi.irlllli§i.inde birtak1m btiyiisel yollara ba§vurur, maskeler takm~k; hayvari di­§inden, pen~esinden, tti.ylerinden yapilmi§ ~inuletler. ta­§Imak; kayalara,' kum.la.ra av hayvalliar1n1n ve av sah­·nelerinin resimlerini yapmak ·(Bu§n1anlarda, Avi1stralya yerlilerinde) ; . hayvanlar1n -belli yerlerini yemek, kanla­nrn iQmek; avdan. once ritiiel ten1izlik; avlanan. hayvail­dan bir parQayi «av. tanrtsl» na kurban olarak sunmak; . av hayvanlar1n1 etkile~ek · amaCiyla danslar yapmak vb.

· hayvan ktiltiinUn avc1hkla ilgili alan1na giren kliltik ve bUytisel i§lemlerin bir boliimlinii te&~kil.etmektedir.

S1g1rc1hkla g~~inen lu;Jklarda hayvanhi insan a~asin­da s1k1 bir ili~ki gorlilmektedir. Dogu Afrika'da ve Su­dan'da Slg'lr besleyen halklarda Slgirin onemli bir yeri vard1r. Ornegin Dogu· Afrika'daki Su,klar1n dilinde, Slg·rr­la lli:]kili ,her §eyin, ozel 'bir ad1 vard1r. Kutsal inekle:r sablmazlar; ancak ~ok gerekli bir zan1anda · kurban edi-

96

-·lirler · bu ata ruhlanna seslenmenin en son §eklidir (Van . ' Baaren, s. · 88-89). Giiney Hindistan'da, Nilgiri daglann--da ·ya§ayan Todolann dinsel tasar1mlan s1g1r ~evresinde toplanml§br. Koylerdeki kutsal slit evlerinde maridalar ozel ayinlerle saglllr. .

<;ogu ilkellerin mitlerinde, dinsel inan~lannda karga, kartal, horoz, atmaca, agagkakan vb: ku§lar; bukalemun, kertenkele, yllan gibi siiriingenler ate§i yeryi.iztine · ge~i-

. ren,_ insanlarl kurtaran, dtinyayi yaratan ya da dtinyanin yarabhnas1na yard1m ·eden hayvanlar olarak rol oyna­·makta ve kutsanmaktadlr. Ornegin kartal Kuzey Arne-. rika yerlilerinin gogunca, Nijerya'daki. lbibiolarca, Bur­-yatlarca, Y enisey Ostiyaklarinca, Amerika'n1n eski ytik-·sek kiilttirlerince dogaiistti kudretlerle nitelenen bir ku§­tur. Mitolojide, inanglarda,. saiiatta gokyiiztintin temsilci­si blarak biiyi.ik bir rol oynayan kartala ayn1 zamanda gelecekten haber veren, ruhlan ate dtinyaya gottiren, gokle yer aras1nda .arac1hk yapan kutsai bir ku§ gozi.iyle bak1lmaktadir. Si.iriingen hayvanlann i~erisinde, ozellikle ytlantn bi.iyi.ik bir onemi ·vardlr. Deri degigtirmesinden

·dolayi olinezlik di.i§i.incesini . sembolleyen Jllanin mitolo­jide, ibadette, btiylici.ili.ikte ve sanatta oynad1~ roL ev:. renseldir. Ozellikle Afrika'da korku ve saygiyla kari§Ik,

, geli§mi§ bir ytlan ki.ilti.i gori.iliir. Orta Amerika'n1n eski ki.ilti.irlerinde y1lan ~ogu zan1an .ylic~ varhklarla ayn1 tutulmu§tur. Amerika yerlileri yeralb kudretlerini YJ.lan bigiminde tasar1mlarla~. Y1lan i oli.ims?-zli.igi.i, , gi.icli ve dlinyan1n yarabh§Iru sembolleyen bir motif olar~k da ilkellerin sanatuida gok s1k yer almaktad1r. ·

Hayvan klilti.inlin tipik orrieklel,'inden biri de ku§ku­suz totemizmde gorlili.ir. Totem hayvan1 ile klan liyeleri ·aras1ndakibag hem akrabahk, hem de 'mistik bir ili§kiyi igermekte ve bu ili§kiden bir ki.ilt dogmaktad1r. Hayva.n­Ja insan arastndaki s1k1 ili§kinin bir kader birligine, m1s-

97

tik ve majik bir baglaiJ.bya donti.§mli§ olmas1 totem,izm.in . degi~ik bir . bi~~mi: olan birey totemizminde ya da obtir I

adtyla «oteki ·ben>> inanClnda ~ok ~1k se~ik goriilmekte­dir. (Bkz.: Soru ~8). Bu .konuyu totemizmle ilgili soru- ~ lard a ~lkladlgimiz i~in,. burada lizerinde duriD:ayac$z.

Aynca at, bizon ve aYI ~evresinde olu§mu§ killtler de . vard1r. At,.daha ~ok Orta Asya'da kutsanan bir hayvan­

dir ... Bizon; Preri. yerlilerinin ... (Kuzey Amerika) dinsel diinyalanru btiylik ~apta etkilemi.§tir; ayinlerde,. mitlerde onemli bir yer alan hayvarun adlna dinsel torenler dli-

. zenlendigi gibi,, onu ~ogal~mak amae1yla d·a. biiyiisel pra­tikler yap1lm1§tlr. AYI ise ba§hba§ina bir killtii olw~tur­mu§tur.

Soru 47 Ay1 killtiinun temelinde hangi dti§lince . yatmaktadrr? Ayt kultli en ~k kimlerde

goriillir? Bu ko~uda ilgin~ bir omek veri­lebilir mii? I • •

I Hayvanlara don:i.ik ibadetin tipik orneklerinden biri ay1yla ilgil~ olarud1r. Ay1n1n i~inde kutsal bir yaratl~n, daha dogrusu tanr1'n1n bulundugu inanc1. a.y1 kiilti.ini.in · dogmas1na sebep· olmu§tur. AyJyl oldi.irmekle kutsal var­hgtn ozgiir~iigiine · kavu§acagina inanilmaktad1r. Boylece di.inyasal kth~ndan kurtulan varhk, kepdini 1\urtaranla- . ra mutluluk getirecektir. Ayt ki.iltiini.in kokii, onun, in­sanlara benzeyen · bir atada,n · geldi,gi tasanm1nda yat­maktadir. Ayt torenleri ta§ devrine kadar gitmektedir.

En c:;ok ~uzey Asya etnilerinde, J{uzey Amerika yer-1il~rinde. ve Amur bolgesindeki Gilyaklarda goriilen ve. I

gtinlerce siiren ayt ki.iltti; aYJ.nin yakala.nmasi, bir £lire c:;ok iyi yedirilip iQirilmesi~ bir konuk gibi. ag,_rlanma81, . ' oztir dilenerek oldi.irlilmesi, oldi.irme Sirasinda torene ka·

98

tllanlann .. agla§mas1, e~inin · payla§~tnlmast, kemiklerinin bi.iytisel i§lemlerle gomlilmesi 'gibi evrelerden ibarettir. Ostiyaklar .ve Vogullar oldiiriilmii§ ay1n1n ~evresinde onun hare~etlerini taklit ederek oynarlar .. Aynular ~e Gilyak­lar, 1b~det amaCiyl_a yakaladlklan. genQ aYJ.lart bir yere . kapatar.ak ozenle beslerler. .Birka~ · glin si.iren toren ve §enliklerden· son~a aYJ. ol(:liiriili.ir. Ancak aytn1n ~hunun. kendilerinden .~ alae$ korkusuyla ondan oziir dilenir; . qu arad! kadlnlar agl~§Irlar. Et~nin yenmesi . i~IJ?. koy halkt _.~agnhr. Aytnin ylizi.ilmi.i§ postu ve kellesi §olenin verild~gi odaya asthr; boylece aytnln da §olene kablma- ' s1n1n saglanml§ olacag1na inaruhr.

AYl ki.iltlini.in gorlildiig·i.i kimi · halklarda da ay1 ti.ir­li.i oyunlarla ininden ~1kartlhp oldi.iri.ildiikten sonra, to­renin ve ·ba.yraiDin yap1lacagi, yere getirilir. Ancak, a:0-ntn uyurken oldi.iriilmesi hi~ iyi sayllmaz. Onun, i~in ay1

uyandJ.nhr V~. ininden dJ§arl ~1kmas1 beklenir. ·

Evenklerde · (Tunguzlar) aytnin yakalanmasindan, onun yenilmesine, kemiklerinin gomi.ilmesine .kadar uza­

' yan .sure· ana ~izgileriyle a§a~daki gibidir: ·

AJinin bulundugu .ini ke§feden avc1, ini ve donii§ yo­lunu iyice akhnda tutmaya ~ah§arak bartndlgi yere done~. Oraya yakla~Irken · karga gibi bag1rmaya ba§lar. Bunu duyan ya§h. ve

4 tecrlibeli. avc1lar kuliibelerinden di§an .

f1rlayarak ayn1 · §ekilde ba~nrlar. 1ni bulan avc1 kar-. gan1n hareketlerini taklit ederek, taygada buldugu av1. haber verir; otekiler buna ayni hareketlerle kar§thk ve­rirler, boylece bit; pandomim ba§lam1§ olur. Bundan son­_ra ayt}'1 bulan avcinin bar1nag1nda toplarularak i§ bo­ltimi.i yap1hr .. Ertesi gi.in sabahleyin ~avlarln1 gagala~ . mak i~in taygaya dogru UQarak» yerlerini terk ederler .. Onlar orman1n i~inde iyice kaybolm~dan, arkalanndan bakilmaz; Geride kalanlar birtaktm. bUyliser ka~Inmaiara

J ' •

99

dikkat etmek · :zorunda.dlrlar: S~lanm taramadar, elle­rini yJ.kamazlar, ellerine keskin bir ~y almazlar.

Magarad~ki- ayJ..mn. oldiiriilmesi ~ok ince bir teknigi · gerektinnektedir .. En y~h avc1, ine yakla§Ip aYJYI d1- ·

§any a ~1kartmak i~in gorevlendirilir; bu avCI aYJ.ya yal-. vanr, . onu komik jestlerle · gtildiir~rek dl~anya ~Ikarma­ya ~ab§Ir. AYJ., inin deliginden ba§IDI gosterdigi zf;Ullan; avCilar hep birden «yava§ yava§ dedecik, n~necik! » diye bag1nrlar. A.yt oldi.iriildlikten ve· irtinden dl§ar1ya siirlik- . lendikten ·sonra da, pandomim slirer. Karga sesiyle ~Ig­ri§an avCilar kurtlar1n, tilkilerin,' kunduziann lezzetli aYJ. etinden tatmak i~in toplanacaklanru, boylece aYJ.nin ru-. hunun da kendini bu hayvanlann oldlirdlignne inanarak. avcllardan o~ :·almayac~~ni. sarurlar. Pandomimden son~ ra ya§h ayCI aytni~ agiZiru a~arak, bogaz1na on santim uzunlugunda bir degnek sokar ve ..:dedecik, esnesene! ».

der. Boylece hayvanln 111hu bedenini terketmi§ ve derisi yi.izlil~rken ·ruhu zedelenmemi§l olur. Hayvan1n derisi yii­ztildtikten sonra, aYJya nerede ya§adigl, ne yedigi, ki­m inle cinsel ili§kide bulundugu vb. hakk1nda sorular ·so­rulur. Bu sorulan avcllardan biri cevapland1nr. Bun­¢an sonra, aYJ.nin dagdan yuvarlari.arak oldiigi.i soylentr; avcilar ytizlinden degil de, kendi dikkatsizligi sonucu ba§Ina bu i§in geldigl · haklnnda kand1nlmaya c;}ah§Ihr. Eger ayt bu~lara .·inanmazsa, o zaman· kendini oldtiren-_ lerin onlar ol~ad1~ ·soylenir. Bu konu§malar s1ras1nda belli kurallara gore hayvan1n kanu yar1hr; kann derisi ilti ·yana aQ1hr. Ava kablmi§ her avCI, s1raya girerek, ktiQi.ik bir ayin yaytyla aytnln 'iki yana aQllml§ derisine' oklar atar. ~olen i.iQ glin sUrer. ilk glin gece yar1s1na

· · kadar dans· edilir;. ikinci giin giilup eglenerek yenir iQi­lir ve aYJ,ni.n gozleri gomilltir; li~iindi glin ay1n1n ba§I ormana gomtilerek toren sana erdirilir, (Rudy, s. 79~81).

100

Som 48 Ta§, ~ ~e so kiiltu ne gibi &rellikleri ~rmektedir?

' '

, 1badetle ilgili inanm.a, · uygulama ve pratf~derde ta§-larln onemli bir yeri vardlr. Gerek yapllar1, gerekse bi­~imleri bak1m1ndan ilgiyi ~eken ta§lar ve kayalar birta­klm gogatistii kudretlerle nitelenmi§, _i~lerinde tannlann, atalal'In ve cinlerin egle§tigine inanllnn§tlr. Ta§lar ve kayalar ya ktilt ar~lar1 ya da dogrudan dogruy~ ibadet edilen, kurban sunulan, yard1m dilenilen bi-rer kutsal ob. je olmu§lardir. Bunlann· d1§1nd~ amulet, ugurluk, feti§ vb. olarak da geni§ bir uygulama alan1 bulmu§lard1r. Megalit ktilttirde gorlilen anitta.§lar, ta§ _Ina~alar, ta§ me­zarlar, ibadet yerleri olarak biiytik rol oynamaktad1rlar.

Goktaylart da dogurgarihg1n ve bolluguri hirer belir­tisi ve amblemi saYJ.lrril§lardu. Ornegin Buryatlarda «gok­ten di.i§mii§>> belli ta§lar1n yagmur getirecegine inan11Ir, kurakhk zamanlar1nda onlara adaklar· sunulur (Harva, s. 153).

Birtak1m kutsal ta§larln dogumla ilgili. adetlerde, k1~ s1r kad1nlar'a dogurganhk glicU verdigi inanc1 pek y~y­gindir. Ornegin- Gi.irley Hindistan'da k1s1r kad1nlar,. iQ­lerinde atalann oegle§tiklerine inand1~lar1 dolmenlcre adak­Jar sunduktan sonra, ellerini stirerler. Kuzey Kaliforniya'­daki k1s1r kad1nlar, gebe kad1nlara ~nzeyen kayalara dokunurlar; Giiney Yeni Gine'deki Kai -adas1nda c;}ocuk isteyen kadlnlar ta§lara yag stirerler (Eliade, ,1954, .~· 252). Yeni Gine'de Rossel adas1nda «kutsal ta§lar» bu­yiicliltikte onemli rol ~ynarlar. Y erlilerin yaba dedikle~i kutsal alanlarda bir ta§ bulunur. Ta§In ve alan1n tem1z tutulmas1 gerekir. Boylece bolluk, yagmur ve saghk elde edilir. Ta§In ve alarun pis birakllmas1 · ise kurakhg1 ve hastahil getirir (Schlesier, s. 234). Ta§, bitkilerin, insan­lann, hayvanlann ~ogalmasiyla ilgili ayinlerde de oneml~

101

rol oynamaktad1~. Melanezya~llarln ~ogalma ile ilgili rit­lerinde belli ta§lar kullan1lmaktadlr . (Schlesier, s. 225-226). Avustralya yerlileri · dollenmede ve gocuklann do­gumunda iglerinde ~ocuk ruhlan~n bulunduguna inan­dlklan ta§lardan. heJll korlt:ar, hem de· onlar1 sayarlar. Ornegin gocuk ist~m'eyen kadn~.lar, delikli ta§larln yann1- · dan gegerken «bana gelme, ·ben ya§h kad1n1n biriyim>>, ya ·da ta§lll. online oturarak igindeki .QOCUk cinine «bir stirti · genQ kadln var, hadi onlann igine gir! » derler. Kimi. zaman · bu gocuk cinlerinden kar·a diiekler iQin de yard1m istenmektedir. Ornegin Aranda'h ·(Avustralya) bir erkek «kanm . beni terkedip, ba§ka bir erkekle aldattl; herrien git,, iQine gir,. onu lohusa do§eginde Oldiir!» demektedir .(Worms- Petri, s. 206).

Ta§, yliksek ktiltlirlerde de onemli bir rol oynamak­·ta, Qogu zaman ibadet yerini · te§kil etrnektedir. Ornegin Eski ·Yunanistan'daki H ermeler) Romahlann strnr .ta§lar~; islamiyetteki «H acer-i Esved» (Karata§) ; Yahudilerde Yakub'u·n. ta§t gibi. Ta§larla ilgili ki.ilt ve · inanglardan bir

· si.irli ornek vermeye · yerimiz elveri§li olmad1g1 igin, bu · \ . '

konuya ilgi duyanlara · Hikmet Tanyu'nun «Tlirklerde . Ta§la ilgili inanglar, ilahiyat Fakliltesi Yay1nlan, Anka­ra 1968» adh ara§brmas1n1 sahk veririz.

Tas; kadar olmamakla beraber, agag da, ilkellerin dinsel ve btiyllsel hayatlar1nda onemli .bir. rol oynamak­tadir. Agac1n ye§illenmesi. meyve vermesi, kurumaSI, .Oltip diriln1enin seinbolli olarak gortilmli~~ dinsel ozlti to­renlerde klilt agac1 olara.k kullanilmasina yol agmi§hr. Agag, di.inyan1n ya.rahhs;Iyla ilgili ilkel efsan2lerde . gok kullanllan bir motif olarak goriili.ir (Diib.ya agac1 nH:~tifi). Ayn1 §ekilde hayat agact motifi de yayg1ndlr .. Efsane ve masallann d1§1nda, hayatta da, agagla ilgili mistik ·tasa­nmlara yer verilmektedir. Bunun tipik ornegi, ye.ni dog an· QOCUklar igin dikilen agaQlardlr: Oyle ki, bu adet -QOCukla

102

aga.g .ara~nnda bir · y~zg:t birligini sembollemekte, ~ocu:-. gun b~1na gel en in agaCin; ya · da tersinin, ~ani agaCin ba§Ina gelenin gocugu:n da ~ ba§lna gelecegi inanCim pe­ki§tirmektedir. Bu durum alter ·ego (oteki ben) inanc1n1n bitkisel alandaki bir ~e§it~q.ir.

Belli ta§larda oldugu gibi, be1li aga~larda· da mana · gtici.inlin, atalar1n. dn. ve perilerin egle§tigi inanci~ gide­rek- koruluklan ve ormanlan da kapsan11~, ozellikle or­manhk bolgelE~rde ya§ayan y~rlilerin dinsel hayatlar1nda goriilen birgok ~<or??tan tanrts~ >:, n1n ten1~l dii~tincesini I

olw~turn1U§tur. Ozellikle ya§h · ve bi.iylik agaglar; tek agaglar, igle-

rinde kovuk bulunan ag·aQlar otekilerine bakarak daha cok dikkati gektigi igin, il~eller bu ~e§it ~gaglara degi~ik bir gozle bakn1aktad1rlar. AyriCa hnrm_a) incir) ekmckaga­ct gibi ktmi agag tlirle.ri de ozellikle k':ltsal olarak ;kabul edilmektedirler. . ·

Agag, .Afrikah zenci sanat~l igin Sira~a,n bir ,malze-' · me degil, tersine canh bir varhkbr. 0, agac1 keserken, yontarken ve i§lerken· agac1n ruhundan oziir diler (Leu-

. z.inger, s. 29). Agagtan, hliylic.lillikte . de, amulet olarak vararlan1hr. Ornegin Afrika'da, Kan1erun'un orman bol­gesinde «arnu lrt r;tgac?.» ~~nilen bir agag vardlr; bu agag- . tan 1 amulet yapmak igin kabuk ahnac.ag1 zaman ona dua edilir ve kara bir kopek kurban edilerek kan1 o.gac1n ko­ki.ine stirlillir (Damn1ann, s. 51). Agag A vustralya yer­lile.rinin efsanelerinde. ve ibadetlerinde de onemli bir yer

' almaktadir. Ornegin Ganai yerlilerinin erkekleri 1\utsal agaglan s1rtlannda ta§Irlar: yeni inisiye olm\1~ gocuklar da kutsal aga~lar1n tizerine binerek oynarlar,, boylece

· agac.1n iginde var olduguna inan1lan kutsal glic.li· kendi-lerine gegirmi§ ,oludar (Worms"' Petri, s. 167): .

Ta§1n ve agac1h yan1 s1ra su da ibadette onemli bir yer alriuiktadtr. Suyun antic1 n_iteligi, bollukla ili§kisi,

10~

ta§masi vb. su kti.ltliniin dogu§unda rol oynayan onemli etkenler.dir. Denizleri, golleri, .1rmaklan, kaynaklar1, ~e§­meleri ye yagmuru da i~ine alan su. kliltlinde; su, kimi zaman kendisine . ibadet edilen. bir obJe, kimi zaman da .

. klilt arac1d1r. Bur ada sayamayaca~m1z kadar ~ok saYJ­daki dinsel ve btiyiisel pratiklerde, adet' ve inanmalarda su oneD)lf bir arag olarak goriilmektedir. ·

Kti~tik derelerin,, Irmaklann, kaynaldarin yan1 s1ra, kutsal saYJlan birgok d_a biiylik, nehir vardir. Nil, F1rat, . Dicle, Ganj vb. gerek efsanelerde, gerekse gergek ha-

. yatta dinsel dli§tinli§lin, duyu§un ve ibadetin. vazg~ilmez ogeleri olarak gortilmektedirler~ .

104

D. iBADETtN' SOSYAL YANI

Soru 49 G~i~ ritleri ~~in yapdu? Hayatrn en ~k hangi donemlerini kapsar? Erkek Johusa­bg. nedir? ·

insan hayahnda · gerek biyolojik, gerekse toplumsal birtakirri onemli geQi§ donemleri vardlr. 1nsan, hayah bo­yunca bir durumdan ba§ka bir dururna gegrnektedir; Ba§­ka bir soyleyi§le bireysel hayat dogum, ~ocukluk, ergin­lik, evlenme, anahk, babahk, s1nlfla§ma, ugra§tlg1 i§te uzrnanla§rna, ollim gibi biribirini izleyen geQi§lerden .olu§­maktadlr. !Qlerinden dogurn, . erginlik, evlenrne ve oliim gibi geQi§ donernlerinin daha QOk onem kazandlg1 bu du­rumlara bir ·stirli adet, rit ve toren e§lik etmektedir. Bun­lann · .hepsinin amac1 da bireyi bir durumdan ba§ka bir duruma geQerken tehlikelerden v~ zararh etkilerden ~o­rumak, ve bu geQi§leri kutsamaktir: 'Clinkli, bir durum­dan ba§ka bir duruma geQi§ tehlikelerle doludur ve insan bu durumlarda zararh dl§ etkilere kar§l a~Ik ve gliQsiizdlir.

Hayahn lig onemli doneminden. birisi olan doguma bir slirli rit, bliylisel kaQinma vb. e§lik etmekte:iir. Gebe kad1n, dogacak Qocugunu birtak1m zararlardan korumak ve ona istedigi nitelikleri kazand1rmak iQin daha gebelik · Slraslnda birQOk yasaga, bi~QOk dinsel ve bi.iytlsel ozlli

105

i~leme uym&k zorundad1r.· Dogu:l:n ve lohusallk saYJ,slz.ade­tin, inanc1n,. biiyiisel pratigin hiicumuna ugram1§br. Ko~ numuzu sinirladiglmlz iQin; · orneklerimizi ilkellerden ve­~ecegiz. C01kernizde d6gu~1la . ilgili . adet v.e ina~maiarla, bunlann 'ba§ka iilkelerdeki benzerleri i~in Orhan Actpa­yamlt'nln «Tiirkiye,d~· Dogumla Jlgili Adet ve tnanmala­nn ~tnolojik Ettldt(' Erzurum -~nivetsitesi -yay1nlan, 1961» ile Sedat Vey.U Ornek~in «~hvdS' ·"e <;evresinde Ha­yatln <;e§itli Safha1any1a- tlgili Batll fkanQlatln ve Bii-

. _yiisel i§lemlerin Etholojik Tetkitti', Dil ve Tarih- Cograf­ya Fakiiltesi . Yayinlan, 1966.» · adh ara§t1rmalar1na bakl-labilir). 1

:- •

. Dogum ve Iohusahkla ilgili 'tipik orneklerden biri «erkek lohusaltgt>> denilen adettir. Kuzey ve Gtiney Arne­rika'da, Okyariusya'da, Gtiney Hindistan'da gortilen bu adete gore;· koca, dogum oncesi, dogum SlraSl ya da do­gumdan SOnra ~OCUgU 'dogu:ran kendisiymi§ gibi davra- , n1r ve lohusainn yerini ahr. Ori1eg·in · Hindistan'1n. kimi yerlerinde, kad1n1 dogun1 sanc1lan tuttugu Zaman, kocas1 kad1n giysisi giyerek karanhk bir odada yatar, sizlan­maya ve bag1rmaya ba§lar. Dogumdan sonra ~ht ~ocugun ya~agn~dan ·Qlkmaz. Kimi yerlerde erkek ya oru~ tutarak ya da _belli §eyleri yemekten ka~1narak, dogun1un yapil­.d1g1 ~vde ya da. yakimiida bulunarak bu gorevi verine getirmeye Qah§Ir. Erkegin bu davrani§Inin temelinde, ~o­cuga ve ann eye sa ta§mak isteyen kotii ruhlan ve cinleri yanlltmak Qabas1yla Qocukla· baba aras1ndaki ili§kiyi pe­ki§tirme istegi yatmaktad1r.

Anneyi ve ~ocugu zararh di§ etkilerden korumak, ~o­cugu erginlik_ donemi_11e kadar sag-esen getirebilmek igin, dogum oncesi, dogurii' s1rasl ve dogumdan sonra uygu1a­nan bliytisel- dinsel \1itelikteki pratikler, yap1lan iyin­lerle ilgili binlerce orn_ek vardir. <;ocugun erginlik done­rninc giri~i de, onemli', bir- ge<;;it- durumudur ve erginlemE'

106

tor:enleriyle kutlan1r. -Bu· t(;)reni, .bundan sonraki soruda a~Iklayacag1z.

Hayatln ikinci op.emli donemi olari evlenme' de ge­rek k1z, gerekse erkek iQin birer geQit saylldig1ndan~ ev­lenrnenin evr~eri ohtn ni§anhhk, ,diigiin ve zifaf ayn ayn olarak degi~ik. toren ve ·ayinler.le kutlan1r. Ciinkii gelini Ve gliveyi ozellikle «geQi§:>,'> Slrasinda QOk tehlikeli olan

, zararh gtiglerin kotiiliiklerinden kor~ak gerekmektedir. Bu inan~lad1r ki, her evlilige bir ·siir_ti dinsel, bti.ytisel pratik, ayin ve tor-en e§iik etm~ktedir. (thkernizde ev­

.. ,'. ·lenmeyle ilgili geQit pitleri ve torenleri igin, N ermin· Er­-~. _ .~--~\ dentug'un «Tiirkiye'nin Karadeniz Bolgesinde Evlen~e

Gorenekleri ve Torenleri, Antropoloji Dergisi, Ankara 1969, s. 27.:58>> adh makalesiyle Sedat Veyis CJrnek'in ~<Sivas ve <;evresinde Hayahn. <;e9itli Safhalanyla llgili Batll 1nan~lann ve Btiyiisel i§lemlerin Etnolojik Tetkiki, D.T.C.F. Yay1nlan, 1967 Ankara» adh ara§tlrmasina ba-kllf1bilir). · ·

, , j I .olenin bu diinya ile' ote diinya. aras1ndaki lli§kilerini • , , dlj~~plen1ek, ote diinyaya gegi§ini kolayla§hrmak, I ce­

S,tjtle, gomn1eyle, O}ti yemegiyle ilgili bir stirli pratik uy~ 1 g_v~arnak olii ritlerinin ba§hcalarindandir. <;ogu toplum­J~:rda ancak cesedin geleneklere uygun olarak gorntiltne-

l pil}.den sonra soz konusu kimsenin oltimii t_opluin tarafln­dan kabul edilir. Ollirntin _hayatin sonu olmadigi. ina:nc1, olenle_rin ate dtinyaya <<ger;i~·» lerini kolayla§brltlak; ori­lan ~e,~itli tehlikelerden koruma~ iQin aylnler ve torenler dtizen,lemeyi gerektirmektedir. · /

I ' ''

Yliksek kliltlirlerde de goriilen ge~i§ ritleri, dogumun, : .evlehnienin ve oltimtin di§IDda, meslek segiminde, detnek­

}epe giri~de, ozellikle ~ocuklann erginlik durum~na: !.ge-<;;i~lerinde ktimelenmektedir, ·.,. ~ ~

bte yandan bir. aydan ba§ka aya, bir mevsimden ba§:. lta Inevsime ve bir y1ldan otekine geQi§ler de ayin ve to-'

107

renlerle kutlarur: Yeniay, giin donfunii ve yllba.§lnda ol­dugu gibi (Van Gennep, s. 375-376).

Som 50 : , Erginleme tOrenleri ve ritleri hangi ~Ia yapilrr? Bir erginleme toreni genel ~izgi­leriyle hangi ooliimlerden ol~ur? ~bzlarm erginJenmesi dab a basit midir? .

Etnolojide inisiyasyori ritleri diye 'bilinen erg~nleme ritleri ve pratikleri. ve bu amaQla di.izenlenen torenler he-

. men hemen. bliti.in ilkelierde gori.ilmektedir .. Bu ritler· ·ay­nnhlarda Qe§itlemeler gosterirlerse de, esasda ayn1d1rlar. Erginleme ritleri, ergin ya§a giren .Qocuklan topluma ka­zandirmak, onlan dinsel ve dtinyasal !bilgilerle egitmek amac1yla yap1hr. Bu ritler ge~ellikle liQ grupta toplana­bilir: 1) Bedensel geli§meyle -ilgili olanlar; 2) ·bir dernege girmeyle ilgili· olanlar; _ 3) §aman, bliyiicii vb. olmak~a il­gili bulunanlar. Her i.i~ grupta da as1l olan 'bir durum degi§ikligini kutsama~ ve onaylamaktlr.

·. Dinse!, biiyiisel, mitik ve toplumsal hayatin en onemli pargasilll, 9lU§tura.n erginleme ritleri haftalarca, aylarca, kimi dur.umlarda da boltim boli.im birkaQ ytl siirer. B1+

· torenlerde kutsal olanla, kutsal di§l olan1 Qogu zaman biribirinden kesinlikle aYJ.rrnak· gi.i~ti.ir.

Degi§ik ilkel toplumlarda goriilen erginleme ritleri­nin ve torenlerinin .Qe§itlenielerini bir ya·na btr·akarak, ana Qizgisini §oyle verebiliriz:

Cocuklar, ritlerin, pratilderi.n ve torenlerin yapilaca­~ yerlerde. toplan1rlar. Toren yerleri ya bu ama~la h3:­Zirlanml§ alanlar ya da klan1n, tribiiniin yak1n1nda bu~ lunan kutsal bir koruluk olabilir. Ya§h erkekler, avcllar, · bi.iyi.iciiler, ~ocuklara Qe§itli konularda bilgiler verirler, onlan egitmeye ~ah§Irlar. Bir ~e§it on okul niteliginde

108

olan bu egitim ve ogretim; ·.yqhlara saygt, cemaat ha­yatlna uyma, hediye ahp. vermenin · kurallar1, tabular, avlanma teknikleri vb. gibi konula.n i~erir. Dinse! ha­yatla, efsanelerle, ibadet ar~lanyla ilgili ~1klamalar1n ve bilgUerin yams1ra, ~ocuklar cinsel konularda da ay­dinlatihrlar. Bu arada ~ocuklar1n · sa~lan kesilir · ya da yolunur; burun kanathin delinir, di§ler torpiilenir ya ~a k1nhr; bed en de yaralar a~1hr ve siinnet edilir. <;ocuklan

. hem bederien, hem de ruhen gii~lendirmek, ayru zamanda onlar1n yiirekliligini ve .goziipekligini denemek igin ~~itli stnavlar diizenlenir: AQik havada ~1nl~tplak uyuniak, sa­bahln erken saabnda buz gibi suda yiizmek, oru~ tu~~ mak, tek ba§Ina · ka1mak, ate§ iizerinden ~~lamak, sus­mak, uyanlk kalmak, ag~lara brmanmak, SlQr~ak, at­lamak vb. Bi.itiin bunlar yapthrken, adaytn stzlanmamast, ~glamarilasi gerekmektedir. ·Tam anlanityla ergjn. bir de~

· lilranh olabilmesi iQin, onun hem bedensel, hem de· ruhsa,.l amlara katlanmayt ogrenmesi gerekmektedir. Dinsel ozlii erginlemenin en one:r;nli evresi, oZup dirilme He ilgili · ola­nidlr. Aday, ya da ada.ylar sembolik olarak oli.ip dirildik­ten sonrad1r ki, yeniden dogmu§ bir insan sayiltrln:r. Bu pratik ya toren atas1, ya da mitik ~ir hayva~ tarafi~­dan · yenip, yutulmak biQiminde olur. Eger, mi-

. tik hayvan bir timsah ya da bir YJ.lansa, ~ocuk,

.bu hayvanu1, bu i§ i~in agaQtan, ottan . yapiliDI§ olan bliyi.ik bir benzerinin agZindan. iQeri girer .ve Ql: kar. ·Bu s1rada torende bulunanlar bagn§Irla:r, ellertndeki miizik ara~lanyla tirkiiti.icti sesler ~~Ikanrlar. Kimi za­man da bu i§ toren/alan1ndaki ~ukurlar1n, mezarla.nn i{;i­ne girip Qikmakla yerine .getirilir. Esld ad1n1 biraktp, ye­ni bir ad alan ~ocuk bOylece yeniden di.inyaya geli§ini ta­mamlami§ olur.

Ayn1 donemde ergit:lenen ~ocuklar bir Ya§ grubunu olu§tururlar. Ayn1 Ya§ grubunda olanlar ya§amlart bo-

109

yunca biribirleriyle s1k1 bir bi~imde arkada§hklanru stir-. · diiriirler. · ·

E~kek ~ocuklann erginlentnelerine bakarfJ,k kizlann­ki daha sadedir. Klzlar, evlerinden ahnarak ya§h, gor­mli§ ge~irmi§ kadlrilarin yaruna verilir. , <;ogli· zaman bu i§ler i~in _ozel elarak yapllml§. kullibeler vard1r. Bti.ralar- ·

' da oillara chisel konularda bilgiler verilir, ev kadinh~, .~ocuk bak1m1 vb. hakkinda ~1klamalar yap1hr; siinnet pr.atiginin ·uygulandl~ yerlerde de si.innet edilirler. Bun­lardan ·:sonra k1zlar artlk. evlenebilecek duruma _geimi§ saYJhrlar. ·

Torenler boyunca §arkllar soylenir, §iirler okunur, oyunlar oynan1r. inisiyasyon evreleri de:vece derece ~o­cukll:lk, . delikanhbk, olgun erkeklik donemlerini de' i~ine ahnaktadlr. ' ' · · .Erginleme ritleri, ~ocugu, anas1n1n Qevresinden ko~ ·pa~lp, ona yeni bir benlik kazandlrarak «.'topluma katma» · amac1n1 giitmektedir. BedenseJ ve ruhsal degi~imlerden ge~irilen, geleneksel, dinsel ve toplumsal bilgilerle dona·

. tllan, ~utsanan kimse arhk cernaabn ge~erli bir iiyesidir; evlenebilir, sava§a ve avlara kablabilir. «Erkekler der­negi»ne, ~g~zli dernek»lere girmek i~in de birtak1m ritler gerekmektedir.

Buglin arhk erginleme torenleri ~ok seyrek olarak yap1lmaktad1r.

Sorn 51 Erkekler dernegi ·ile kad1nlar dernegi'ni.q ozellikleri nelerdir?

I

Toplumsal kurumlar1n yan1 s1ra ibadet hayabnda Qe§itli dernekler "de bliyiik rol oynamaktadlr. Bu derne~­lerin ba§hcalan erkekler dernegi,' kad1nlar der,negi ve giz- ·

. li derneklerdir.

110

~~r· cemaahn yeti§kin · e~keklerinin kliltik ama~larla olu§turduklari ·erkekler de;rnegi daha ~ok ana hukuku · toplum dlizenine kar§l g1kan bir grup niteligini ta§Ir. Bu birligin liyeleri ·to.plal}tl ve ritlerine kadlnlar1n ve :~ocuk- · Iann kahlmalanna izin vermezler. Ritler dlizenlemek, iba­det ara~lariru korumak, toplum dlizeniyle ilgili tedbirle'r almak, bu tedbirleri ~ygulamak dernegin gorevl~rinden­dir. Olduk~a yaygin bulunan bu derneklere. Gtiney · Asya ile Endonezya'n1n · Kuzey ve Orta Asya'n1n. baZI bolgele- . rinde raslarulmaz. Erkekler dernegi; «.toplantt evleri>> y,a da «erkekler evi» denilen yerlerde faaliyet gosterir. !~in- ·

·de ~e§itli toplumsal ve ritiiel toplanblann yapildig1, bay­ramlann kutlandigi, konuklann a~rlandlg1, kuts.al ar~­l~.rin .. saklandigi, erginleme torenlerinin diizenlendigi, onemli ki§ilerin gomilldlign «erkekler evi>11e kadmlar ve . ~ocuklar giren1:ez. Yerylizlinlin degi§ik bolgelerinde Qe§itli adlar altlnda (bekarlar ,evi, dans ve ibadet evi vb.) go­rillen «erkekler evi» Orta ve Kuzey Asya'n1n, Hindistan'­ln, Kuzey ve' Gliney Amerika'run kimi yerleri ayn tu­tulursa, yeryiizliniin arta kalan oteki bolgelerinde, . ama en ~ok Okyanusya adalannda gorlillir. Erkekler dernegi­ne girrnek iQin belli pirtakim ritlerden ve sniavlardan ge~mek gerekmektedir.

Erkekler dernegi'ne bakarak QOk daha. seyrek gorli­~en kad1nlar dernegi, gizli. erkekler· dernegini~ bir tak­lidi olarak goriilmektedir. Bah Afrika'daki BundtL Bir- · ligi (Sierra Leone'de) ·Afrika'daki en gli~lli ve en bliylik derneklerden biridir. Aynca N jembe Birligi'ne on iki ya­§Indaki k1zlar girebilmektedit. Birligin koruluktaki toren kuliibelerinde dern.ek liyelerine ~e~itli biiylisel 5Irlar og­retilir.

I

Gizli kad1n derneklerinin ozel kuliibeleri dl§lnda, ev-lenmen1i§ k1zlar1n yabp. kalkbklan ·evler de vard1r. Ko­ylin dullan ve ya§h kad1nlann1n gozetimi albnda bulunan ·

111

luzlar bur8.larda dirisel ve toplumsal k~nulann yam ·Slra cinsel konular hakklnda da aydlnlamrlar. Bu ~e§it ev­lere Dravidlerde, OkyanU:sya Adalanndat Filipinlerde, <;in Hindi'nde ve Dogu Afrika'da ra.Slamhr.

li •

· Soru 52 Erkekler birligi ile gizli dernelder ara­. smda ne gibi farklar vardtr? U'nlii gizli dernekler hangileridfr? Bunlann ne gibi · gorevleri vard.Ir?

Erkek1er birligi'ne erginleme ritlerinden gegmi~ her-. kes girebilirken, gizli -derneklere sadece belli kimseler Uye olabilmektedir. Toplumsal ve ki.iltik toplanttlar di.i­zenlemek ve bu:plan yonetrri.ek i~in kurulan bu dernek- · lerin ba§kanlarl bi.iyi.ik bir · otoriteye sahiptir. Oysa er-

. kekler l?irligi'ni ya§hlar yonetirler. Erkekler birligi'ndeki i.iyeler aras1ndaki e§itlik ilkesi, gizli dernekler i~in ge­~erli degildir. 'Gizli dernek liyeleri arastnda ~e~itli rtitbe farkl_ vard1r. Ri.itbe dagth!rnnda ya§ hiy~rar§isi gozetil­mez. Erkekler birligi'ne girmek i~in erkek olmak ve ge­h~neksel torenlerle erginlenmi§ olmak yeterken, gizli der­nege girmek i~in ya soylu ailelerden gelmek, ya da belli '

. bir giri§ ahnbst odemek gerekmektedir. Gizli dernekler kadtnlara, Qocuklara ve dernek fiyesi olmayan, erkeklere

· kapabdtr. Aristokrat bir .karakter ta§tyan ve. i.iyelerinin ~e§itli ri.itbeleri bulunan gizli derneklerde en ~ok kulla­rulan arag maskedir. Eger dernegin dinsel yan1 ag1r ba­styorsa, maskeler, atalan, ylice kudretleri ve cinleri can-

- land1rmak. igin · kullant'hr. Dinse! yan1n1 .Yitirip, profan bir. nitelige donli§en derneklerde ise, maskeler gizlenmek, saklanmak ve kadtnlan, ~ocuklan, tiye olmayan erkekleri korkutarak o~1ardan para ve yiyecek s1~drrmak igin kul-lanthr. ·

112

Ba§lang~gta dinsel· bit gizli kurulu§ olan ~e toplum­isal diizeni koru.yan, olumlu am~lara · yonelen-· Duk-Duk .Birligi (Yeni lrlanda ve Gazelle Yanmadast'nda) zaman~ .I a bu gorevinden saparak ylld1nc1 bir · riitelik kazanml§- . t1r. Birlik iiyeleri k1rlru.ZI renkli ve ·kulaha benzer mas­.keler· takmaktaydllar.· Yine ·Gazelle· yar1madas1mn k1y1 bolgelerinde jra§ayan Melanezya yerlilerinin bir ba§ka :g;izli birligi de _lniet .. Birligi'ydi. ~insel ve · bUytisel i§lerle ugra§an 'l;>irligin ,uyeleri yanlartnda maske yerine ta§dan, ·gamurdan insan ya da. hayvan heykelbikleri bulundurur­lardl. ·Bu figiirlerin i~i11de birligin olmtl§ iiyelerinin ruh- · lar1n1n egle§tiklerine · inanilmaktaydt. Birligin mah olan. _bu heykeller gizli yerlerde saklan1r, ba§kalann1n gorm~­

. lerine ve dokunmalarlna izin verilmezdi. · Biiyliscl bilgileri ·ve pratikl~ri tekellerinde · tutan birlik· i.iyeleri, gen~lerin erginleme torenlerini de dlizenlerlerdi.

Kuzey Am.erika'n1n kuzey-bab klyilannda ya§ayan Kvakiutlann Hamatsa denilen_ gizli birligi. kanibalist bir :nitelik ta§Imakt.aydi. Birligin iiyeleri maskeler takarak ~ansederler; bu danslarsonucu kendilerinden ge~erek ·i§i ~nsan eti yem.eye kadar vardtnrlardl.

Hopi ve Zunilerin (Pueblo yerlileri) Kagina denilen · ·gizli birliginin oyunculan dinsel bayramlarda atalan can­

_1andt.ran maskeler takarlar, boylece ·anlann da torene ka-· tilmalartni saglad1klanna inan1rlard1.· B~rlik i.iyeleri ~o- ·

. ·cuklann dinsel egitimini de fizerlerine alm1§larcti.

Kuzey Amerika;'ntn Dogusunda ya§ayan Algonkinle·- .· ·rin geleneksel gizli birliklerinin ad1 Didewiwin'dir. · Din­se I nitelikteki birligin degi§ik onemde basamaklan var­dir;. bu dereceler ya onemli odelJleler kar§Ihgi ya . da · ~e­fi)itli inisiyasyon ritleriyle elde edilir. B.irlik tiyesi sem-bolik .:olarak «olifp dirilf!ltek»· zorund~d1r.

113

. Afrika'da,.Gabun'daki Bapincilerin Bwiti denilen giz­li pirligi hemen ,hemen 'cemaatin biitiin erkekler~i i~ine

· almaktadlr.'· Erkekler birlikte yemek yemek, .olaylar hak- · innd3: ·gorii§mek ve :atalar ibadeti.qi ~~enleme~ i~i;n Bwiti. evine ~ekilirler. Sierra- Leone. ~ewesindeki Poro dernegi

, I , : , . . . '

dinsel ·ve bliyiisel ~araktednin ya~ s1ra ~oplufusal .ve po-lltik yaninln 'da agir basmasiylf,i. dikkati Qekmektedir.

' D~rnege .giren· iiyenin, yiir~kli ve .korkusuz. olmrun gerelimektedir. Uye,' dernege. ahnmadan once bu konuda Qe§itli denemelerden' ve s1n~vlardan ·g~~irilir. Sop.unda · dernege ahnan ··iiyeye. dernegin· s1rl,an a~Iklamr, iiye' bu s1rlan kendine sakiamak zorundarur;. sa~lamazsa olece-: gini hili~.

... ;.

1 r:

·.114 ..

. I

.)

E. OTE. DUNYA iLE iLG1Ll TASARIMLA~:

.. . ~ . . I . ~

. Oliigi.in ote dtinyaya gidi~iyle ilgili i~lenl-. ler ha~gi duy,brula.rin etkisi alt1.nda . ya}li­hr? Cesedin ote diinyaya ugurlan1~ bi~in1i ·naslld.r?

Ces·etle ilgili. i§lell).}e'r· ba§hca iki d.uyguda· to~1anmak- · · · tad1r: Korku ile ·sevgi - sayg1. Bu iki yanh duygu olUyle ilgili 'bi,r si.irli adete da.mgasinJ vurrnu§tur. .

Olen.in her zaman geri ,donebilecegi ve 'geride b1rak,.. · hklanna zar.ar verebileceg'i kO:rkusu cesetle ilgili. G·e~itli i~lemlerin·· ve ·davrani§lann. bi~imlenmesinde· ve' yorum­·Jannlasinda onen1li · rol oynama~tad1r. Oltid€n korkm~n1n · e~emen · oldugu yerlerde, cesedfn gon1.Uldtigi.i '·ya. da bira­kildigi, yerden hemen ka~Ibr; O}enin. geri· donti9i.ini.i 011-Jemek i~in, cesedin .. :kemikleri k1nhr, eklem yerleri par~ ~alan1r; bir.akildigl ya da. goh1tildi.igi.i yer ta§I'arla Gevrilir; ceset s1k1 s1k1ya baglann•; za:rnan ·zaman da vah~i hayvan­lahn par~alamas1na · ter\redilir ya da. yak1br. Kitni yer­lerde cesedi gi.in~tik kalndan ~1karn1ayip; ark~ . kap1dan

· gottirlirler, sonra da ·bu kap1y1 .ya · orerler ya da. tanin-. maz ·haJe getirirler. Bu adetin temelinde .de oli.ini.in her . an geri donebilecegi korkusu· yatmaktadir: kap1n1n . bu,.. · .

',lpndugu ye:ri orm.ek, oltintin eve .giri§ ·.yerin( bulamamasl

115

amac1n1 glitmektedir. Dul kadl:,:1 da ayn1 dii§i.i..rtceyle ha~ reket ebnektedir: Yti.zi.ini.i · boyar, ~amurla.r · ya da pege · tak~r; -boyleee, koc·as1n1n. ge:fi donii§linde. kendisini tanl-mayacaglna inarur. . . . dltiye gosterileJ;l sevgi, say~ ve baghhk duygusu so­nucu da §U i§lemler. yap1hr: Ceset. y1kan1r, siislenir .. Bo­yanlr-, ·muniyalanlr; ote. di.inyaya gidiE}ini kolayla§hrmak ve oradaki ya§anbs1n1 gtizelle§tirmek ·i~in mezar1na. yi­:vecek, iQecek, · siis ·e§ya~n, siiah,' av ~raQlari, para, min­yattir kay1k. ( i:Hi.iler Irmag1n1 geC}mek ·i~in) ve minyatlir rnerdiven ( gokyiizline brmanmak i~in) konur. Kimi yer- ·

·de de (Melanezya'da) -oliilere baghhg1n _bir belirtisi o_la:. rak kafataslan saklanmakta ve onlardan ozel yard1mlar beklenmektedir. . : .

Oltiniin. geri-de btra1~hkhir~yla ilgili i~lemler de var­dl~~ Bunl~.r olenin e~yalail, hayvanlan, kariSl, C}.ocuklan, l1iznietQileri ve koielerini iC}ine- a1ma~tadt~. Olii gomUllir~ ken ki§isel. e§yasl da mezara b1rak1ltr ya da _yakihr, k1-: r1 hr, ~ok seyrek ~larak da. suya ahhr ve yliksek bir yere as1 hr: hayv-anlan ~ezann1n tizerinde ·ku~ban · edilir;. k6-lc1eri oldtirtiliir, kans1 . ken~iyle birlikte yakihr ( Ac1pa~ van1h. 1963, s. 245-24 7). · . t Ollinlin toprai{a gomlildugli _ y~rlerde ceset y~ tabuta konur ya da toprakla ili§kisini onleyecek bir §eye sanhr. Gon1tihneden once ce·set boyan1r, stislenir, · giydirilir ya da oJdugu, gibi b1ralnhr .. Ki~1i halklarda da ote. di.inya tasarinllari su aktntilariyla baglantthdlr; olenin ote 'dlin- .· ~·a.\~. gidebilmesi i<;in bir kay1ga ihtiyac1 vard1r: Bu ~ma~­~.~ cesL:: -bir kaytga konarak aQik denizlere b1rak1~1r. B~ durun1da kayik ayn1 zarrianda tabut yerine -geQmekted~r. Seyrek gorlilen bu adet Okyanusya ·adalannln Qogunda,. ~uk~il~tde ve Kuzey Amerjka'n1n Kuzey- Batl k1y1lan. yerlilerinde .uygulann1aktadrr. Cesedin dogrudan dogruya suya atildt~h da olur. Ancak bu i§ iQin geli;ligiizel ye~ler

116

. kullan1lmaz. Ozel yerler seQilir. Ceset orttiye ya da, bi!· hayvan derisine sanld1g1 gibi, ~1plak olarak da suya atl- · br. Cesedi ytiksek tepelerin, ~ga~lann- tizerine, platforln­lara btrakmak da oldukQa yayg1n bir adettir. Bu durum-

1 . •

da da olti ya tabut . iQine konur ya- da . bir §eye·· sanhr. Oltiyii evin iQine ya d'a yak1n1na ( avluya, bah~eye) gon1-mekse, ona. gosterilen yakinhgin ve sayginin bir belirti­sidir. Kimi yerlerde · d.e ceset kti~tik bir ,dam alhna, bir kultibeye ya da_ bir eve gomliltir. l3u ~e~it gomtiln1ede ya

. ce~edin biittinii ya ~a sadece kemikleri soz konusudur. Yerytiztintin QOk - Sllllrh kirni . yerlerinde de, . ozel­likle Hindistan'da,· ceset yak1hr, kulleri ya gomli'H!r ·ya da. havaya savrulur. Ktillerin ozel ka,plar iGinde ibadet yerletinde sakland1g1 da olur .. Olenin kans1n1n da .kendi­siyle birlikte yakllmasi adeti bugtin arhk uygulanrn~nlak­tadlr. Olti gomrne biGimlerinden biri de, olenin iki kez g6n1iiln1esidir. Bu ilginQ adete gore, ceset gon1iildtikten bfr stire sonra, kemikler ~Ikarihr, arta ~alan etlerindf_)n iyice temizlenerek ikinci ve son : kez. ya gomtilUr · ya · da ytiksekQe bir ·yere b1rakihr. Kemiklerin yan1s1ra. kafata­Slnin saklandlgl da olur. Bu adet: ruhun'kelnikk:rde. ozel­likle .kafataSinda ya~amasin1 stlrdi.irdtigi.l inanc1na dayan­maktadir~

So·ru .54 ·: Ot€' di.inya nere IerdP · dti!'jtiniiliir? Kiu: ('e- . ~it ot.e dtinya vardrr'? nunlar~n ozeiliklt:'ri nelerdir'?

Oltimden sonra da haya_hn si.ircltigli inanc1. Olenleri n «j,·a~adlklari >> bir dtiriyan1n olacag1 inanc1n1 da dogurmu~­tur. Oltilerin eg·le§tiideri yerler olarak ilkin gon1tildtikleri yerler, 'yani mezarhklar dli~tintilmli§tlir;- b(jylece yeral,. tlndaki oltiler dtinyasl_ tasarln11 dogmu§: rub inanclmn

117

\

\ geli§mesiyle de, giderek, ru~lann gokYtlzlinde egle§tikleri · inanc1 olu§mu§tur. - · . · . · Ote di.inya geriellikle yeraltlnqa, yerylizlinde. ·ve gok2

ylizlinde canlancbnlmaktacbr. Denizlerin 'dibini, daglann · tepesini, lizerinde ya§an1lan toprag1n s1n1rlanni, bab. yo­

nlinli (gline§in b3:tmasiyla ~lgili), . ormanla~l, kayahklan,. batakhklari,. magaralarJ. ve adalan 'ollilerin egle§tikleri yerler olarak sayabil!riz. · · ~ · . ·

· Eskimolar genellikle iki ·ate. dlinya tas.arimlamakta-dirlar; bun~ardan biri gokyiiziinde, obiirli d~ yerytizliti­dedir. Alaska'da, Bering Boga2anda ya§ayari· Eskimolara gore; oluler ya yeme i~menin .~ok bol oldugu gokytizun:. deki ayd1nhk · bir dlinyaya ya da olii · sahiplerinin mezar~ lara koyduklan yiyecekl~rle kannlan!n doY-urduklan yer­~.lti qlinyas1na gitmektedirler. · Eskimolar yeralh ·· dlinya­sinl\Sicak bir yer olarak tasarlan1aktad1rlar (Hultzkranz 1962, s. 408). ' '.

Es~imol~nn inanc1na- gore, listii~de ya§achklari dlin­yanln altinda s_Icak ve · ho§. bir yeralti diinyas1 vard1r;

- Olenlerin gogu bu yeralti dtinyas1na gitmekte ve burada 'll.ayah and1ran bir bigin1de ya§ama4tadirlar. I\irni Eski­

.. molar da oltiler lilkesinin gokylizlinde olduguna inan.; maktad1rlar. Gokyiizlindeki oliiler i.ilkesi kimi triblilere gore gok giizel bir · yer· ·olarak kabul edilirken, kin1ile~ii1e gore de bunun tersidir. Bah Gronlandhlarda burasi so-·· guk ve lSSlZ bir y~rdir.· Ne~silik Eskimol~nysa, bu ·. iki di.inyada;n. ba§kp., yer kabugunun hemen altlnda i.igtincli bir di.iuya daha ·olduguna inanmaktadlrlar.

Yenisey'le Ob nehri arasuidaki. Selkuplar (Ostiyak· San1oyatlan),. i:nsanln ollimi.inden sonra ozgtir kalan ru­·hunun· yer~i.indekine benzer. bir hayat si.irmek igin, yer­alb di.i!lyas1na g~ttigine· inanirlar.· Tundra Yukagirlerine

. gore, olenin. bedenden ayn_htn ruhu, yeralhndaki ,oli.iler . dlinya~nna. gider; buna kar~Illk ayn~ insanln nefes ruhu I ':-t •

. '118

da g?kyiiziirie ~1kar. · Tavgi .Samoyatlar1n1n ina,.~§Ina go­re, . ~lenin ruhu, dog an · bir ~~ukla ye~iden diinyaya do­ner; beden ise pte dlinyadaki Varhklann ya,§achkhiri «SO·

guk ve karanhk» bir yeralt1 dlinyas1nda kahr (P~ulson, S, 115; 117, 121). ; . I, .

Kuzey Amerika. yerlilerinden.Vailakiler,/oliilerin gok­yi.izi.inde egle§tik1erine inanirlar. <;i~eklerle bezenmi§· ·bu · di.inyada ruhlar ~kmek ve p~lamut ~orbas1yla kar1nlann1 doyurmakt~dirlar .. Algonkinler Ne. Pat~inler (Kuzey Airie­rika) . ate di.inyay1 Ba:tida bit yerde di.i§i.inmektedirler. Foxlara gore' de oli.ilerin . dlinyas1 Bah<:ia, yedn altinda:­dir: Ayn1 §ekilde Yuk~ gruplann1n ~ogu oli.ilerin egle§­tikler1 yeri yeralhnda tasanmlamaktaChrlar. Gi.iney Si-·

. yam' da, olnlerin\ruhlannln . ilkin Batiya: iderek gBkylizi.ine. . Qlktlgina, sonra da yeryi.izi.ine lnerek oliiler ad.as1na gi't­tikl~r\ine inan1lmaktadJ.r (Schmidt, .V., s. 96, .145, 642)·.

Maoriler (Yeni · Zelanda'da) birisi .oldi.igu zaman, ru­hunun oli.iler. dtinyas1na 'gidecegine inanniaktaCl.Irlar. Fa­kat: bu dlinya h~kklnda ·. ?-~l~ se~ilt. bir tasanmlar1. yok-tur.. · · · ·

· · :;E11;donezya'da' ve Fil_ipinler'de ya~ayan yerlilerin bir ~olti~Unce oli.ilerfn' ~egl~§tikleri yer yerYi.izlinlin tistiinde ya da altlnda kabul edilirken-, bir bolU!Ili.ince ·de bir adada ya da yiiksek bir· dagni. tepesinde du§i.ini.ilmektedir .. Or­negin Kuzey Borneo'da:,' oran1n eil yi.iksek dag1 olan · Ki­nabalu'nun tepesi oltilerin egle§tigi yerdir (Stohr, s. 189).

Soru ·ps ote· d~yaya gidi§ · nasll olur? Ote. dililya­ya giden yo liar tehlikelerle 'dolu mudur?

' I

Yi.iksek dinlerde oldugu .gibi, ilkellerin dhilerinde de, olenlerin ruhlan ate dlinyay-a gidi§. Sirasinda bizi';ok €ngel ve tehlikelerle kar§Ila§lrlar .. CHi.i'ler dllny~unna · gi-

.. 119

. }

den· yol, .. ~oguntukla ~etin ve tehlikelerle dolu olarak can .... landinlmaktadir.

· ·Ruhun ote di.inyaya gfde.bHmesi igin, bir nehirden . ya da bir kopri.iden ge~mek . zo:runda kahnas1 yaygtn bh~ inanGtlr. Ornegin Algonkinler · oli.iler. iilkesine giden yo­lun bir .nehir olduguna inanmaktad1rlar. Bu nehrin lize­rin4e insarun .glivenemeyecegi glirilk aga~ kokiinden ya-. p1lm1§ bir koprii bulunmaktad1r. Yine Ktizey Amerik~ yerlilerinden olan ·ojibvalar· ve Foxlar. olenlerin ruhlan­rtin bi.r . nehl.r .boyunca bir. kopriiden ge~erek oHiler ti1ke­sine gidecegine inaninaktad1rlar (Schmidt, V;, .s. 761). Endonezya'daki Ka~inler ve Dayakl~rda da ayn1 motif gorlilmektedir. bte·.diinyaya gitmek iGin, tizerinden· ge­Qilme.si gereken bir :koprii vard1r. Bu ·kBprli egri bir agaQ ki.itiiglinden, ince bir sazdan, bir y1Jandan ya da l,{eskin bir klliQtandir. Bu di.i,nyada yerine getirilm~si gereken toren ve ritleri yapmi§ o+anlar kopri.iden raha~hkla ge­Qip, ate dlinyaya · gidebilmektedirler. Ancak kottiler kop-

. rliden geQerken !~i· ·kaynar suyla dolu bir kazana ya da kaynar bir gale . dli~mektedirler. Bu · t~r ta.sarnn~ann y.liksek ktilttirlerden · (Hint ve· islam) etkilendikleri an-la~Ilmaktadir. ·

Eskimolar, ote dlinyaya gitn1ek i~in baz.en buzdan bir ·kop~Uden geQmek zorunlugu olduguna inan1rl~r ... Bu ·kaprUnlin her iki ucunda sald1rg_an: bir kopek be)demek­·tedir.

tHenin oli.iler lilkesine ·gitmeden once bir Slna~dan geqecegi · inanc1 da yayg1nd1r. · Endonezya. ve Filip in ye:r.· · lileri ote di.inyaya gidi§lerinde birtaklm engelleri a§mak ve baz1 s1navlar1 · vermek zorundad1rlar. , Bu s1navlann kazanllrnasinda, olen.in saghginda te:rniz ·bir ·hayat slir­n1li§ oln1as1n1n bliyiik bir paYJ vard1r (Stohr, s .. 189').. Ay­nca yap1lmas1 gereken belli torenler, .ritler, pratikler;··

· ylice kudretlere sun ulan kurbanlar da bu s1navda. rol oy-

120.

· riarlar. · Ornegin. Borneo adas1ndaki Kayanlar dovmelE~rini. gostererek iyi .bir kelle .avctst olduklar1n1 tan1tlarlar (Jen" sen, ~· 332) .

Her ~eyden once, .ote dlinyan1n kap1s1nda bekleyen · ve· genellikle. ins an ya da ha:yvan · bi<;iminde di.i§Unlilen . nobet~ileri geQmek gerekmektedir. . Bu' .nobetQileri. kan­dirabilmek i~in, 'ruhlann ate dlinyaya girmeye hak ka­zandiklar1n1 tan1tlamalan gerekmektedir. Bu da Qogu za­~an ohlara ornegin sedefler, inciler, yiyecek~er vermekle

. olabilmektedir. Onun i'Qin . olenlerin inezarlar1na ~e§itli

~eyler konur. , Oliinlin ruhunun hemericecik oltiier lilkesine gitme-:­

. digi .inanc1na da· s1k~a ra.Slan1r. Ruh bir . .slire r::vinin ~ev­resind'e dola§makta, cenaze toreninden sonra da ·ote dtin­

. yan1n yolu~u tutmaktad1r.

Soru 56 : .ote dun.yadaki :hayat nasd tasanmJanu?

Ote dlinya'daki. ·hayat, a§agi yukar1 ·l?u ~i.inyadaki gibi dli§linlilmektedir. Orada da bu dtinyadakine benzer . ko§ullar altlnda hayatln sliriip gittigine inanilinaktadir. · Ruhlar tipk1 hayatta rildugu gibi akrabalartyla, dostla-

. r1yla oturn1akta, ekip biQmekte, s1g1r gtitmekte ve av­lanmaktadlrlar. Buna; olenin, ya§3:rken. yoklug·unu duy­dugu birQok giizel §eye .kavu§acagi · umudu da cklenn1ek­

. tedir. Ornegin, · avCilar Ote dtinya'da av ·hayvanlann1n bollugunu; bahkQilar, i~inde bahl\lann kayna§tlgi" sulan. ekiciler bol lirtin veren topraklan dii§len1ektedirler.

Kimi ilkeller olliler iilkesini «koti.illik olmayan yer i>

diye adlandirmaktadirlar. :Bunlann .goztinde ote dtinya b!r cennet, akla gelebHen .her ti.irlli istegin gerQekle§t~rilebi­l~cegi bir iilkedir. PoHnezyahlar ote dlinyay1 bn dlinyaya, bakarak · ~o~ · daha .iyi olarak canlandirmaktachrlar. Ku-

121

· zey Amerika yerlilerinde de ayn1 durum soz konusudur. Onlara gore; ote dtinya, her an 'avlanabifecekl~ri bir yer­dlt (Ankermami; s. 143).

. N~gadju- Dayaklan ~te diinyay1 i~inde 1rmag1 bu-lunan gi.izel· b.ir kara p~r~as1 gibi dii§iiniirler; tarlalarda kotii iiriine raslan1lmaz·; sulari· ·bahldarla, ormanlan av ·

· hayvanlanyla .do,ludur. Her §ey bu di.inya?akinden daha giizel ve daha tasas1zd1r; cfnayet i§lenn1ez, h1rsizhk ya~ ·: p1Imaz. Bu diinyada bulunan her.§ey orada davard1r. ~n­cak bunlar. tersinedir. Ornegin sag, sol; yukari, a§agr; ak, ·karadu~. Hatta olii ruhlarinin dilleri de ters anlam~. hdrr (Stohr, s. ·188). J{uzey Amerika'~aki Selishler ba­tlda; .yerin altinda tasarladrklarr ~i~eklerle donanm1~, has­tahgrn ve :olii~iin bulunr:aadigi, s1cak bir i.ilk8de gi.illip •.bynayarak; §arkl soyleyerek ya§ayacaklarina inanmak-tadirlar (Schmidt, IT.,· s. 352). ·

: Kimi .tasanmlarda ote diinvadaki hayat o kadar bu dtinyadakine benzemektedir ki, .. 61uler de evlerde ya§a~ .. 1nakta, tarlalarinl .ekmekte, geleneksel bayran1lar1nl kut­lamakta, evlenn1ekte1 gocuk sahibi olmakt3;, ya§lanmak~ ta, hatta- olerek bir. ba§ka cHiller diinyaSlna gitmektedir­let~ (Jensen, s. 331).

· K~zey ,..t\.merika'da' Kaliforn'iya:'daki · Katolar insan­lann oldtikten sonra yaba;nella§tlklanna ya da cinlere, .de­monlara donli&ttikler~ne inanmaktad1rlar. Bu oltiler da~~-

. larda ya§a.nlaktaJ gi.indtizle:!i uyuyup gece.leri de ~ah§mak-

. tad1rlar (Schmidt, V., s .. 35-36). Anular b1tiler dlinyas1n1 cennet ve cehennem olarak. dii§undtikleri gibi sade .bir ·

' diinya olarak ·da dii§tinnH~ktedirler. Onlara gore de, olen­ler buradakine benzer bir hay at slirrile~tedirlet' .. Or ada

' da buradaki gibi doganlar. . evlehenler ve olenler .vat~dll' ( Pa\llson, s. 125) .. '

· · Ote dlinyadaki hay a tin bu.· dtinyadakine benzerligi J~nusp.nda orn.ekler · istenildigi kadar QOgalhlabilir. ()te

122

yandan ilkellerin. oliiler lilkesi h:;tkklndaki di.i§ilncef~rinin her zaman olumlu, aydinhk ve. rahat olmafu~ da bir. ger~ektir. ,Kimi tasanmlarda da ote di.inya bu dtinyaya. bakarak dah~ ·~etin, srkintih · ve birtak1m gii~ltiklerl~. do:.. ludur. Oyle .ki, ruhlar a~a ara bu qtinyaYI ozlemek~e ve geri do.nmek istemektedirler. Onun . i~in,· ruhlann,. ·geride b1rakbklan;n·a kar§I du)'.duklan O~le~i; daha .dogrus~ kis~ · kanghg'l gidermek arriac1yla. onl~ra kurbanlar sunulmak­tadir.

So.ru 57 Olti.n1 bi9ilni~ oliintin iite dtinyadaki yerini etkiler n1i ·? ·

b len birinin ote dtinyadaki.' ya§ayl~llll : 'golfylizti ya ·da yeralhndaki dtinyai.ard!ln 9trine gitn1e?ini. mutlu ya . da. tnutsuz bir hayat slirn1esini etkileyen faktorler · ara­snida ollim biQimin.in yer( btiyiiktlir. bHin1 biQin1ine ba- _ karak, 0 insainn iyi ya da kotli bir. olli ~ldugu hakkln­daki inanl§lar toplun1lara gor~. degi§mektedir. Kin1i ilkel toplumlarda zorla oldtirlilen, . }Jir' cinayete kurban giden . kimselerden ozel yardlnl.~ar beklenirken~ kin;i: toplumlar-· -da da bunlann ,ote · dtinyada ·hem kEmdilerini'n ac1 ~eke-. ceklerine, . he1~1 de ge'ride birakhklani1a · zarar · verecek­lerine· inan1lrnaktadlr. Aztekler ytldn~nn ~?-rpn1as1ndan olenlerin, · suda bogulanlann, felg ve ctizzah1dan hayata gozledni yumanlar1n her ttirlti. §eyin bol · bol bulundugu

' sanilan ytiksek tepelerdeki oli.iler tilkesine .gideceklerip~ inan1rlard1. bte· yan<Jan sav~§ta olenlerin. kurban edil~n­Ierin, ~ocuk dogururken. Olen kadinlQ.nn, yolculukta ha­yatlannl kaybed~n tticca;dar1n ve §eflerin tannla§arak. «Gline§ Evh ·ne. gidecekJeri kabul ediln1ekt€yd;,. Henti~

'kundaktayken olen hebelerin 'de ~iQekler~n, ve meyvelerin ·bulundu'gu· «Ci~ekler Ulkesh.ne .giderek. n1utlu bi;r ha- · · ·

'123

· yat si.ireceklerine inan1hrd1 (Hermann, s. 24) . . !nafli§a ,gore, dogal bir oli.imle olmeyenler,. ya ott.

dlinyada koti.i bir yere gitmekte ya da ·bu dlinyada kal­maktadlrlar. Ornegin Endonezya ve Filipinlerin blitiln eski halklan. kaza sonucu, kellesini ba§kas1na vurdura­rak, zorla, intihar ederek, lohusa do~e.gindeyk~n olenle­rin genellikle bu dtinyada kalarak kotti cinlere donli§tti.k"7 ler'ini kabul etmektedirler. Onu~ i~in bu gibi kin1selere ozel olti ·ayinleri yap1hr (Stohr, s. 189.).

Merkezi. Borneo'daki. Kenya -:-.Kajan Bahauia,r. otur­.dukJari yerde, akrabalaruiln yanlnda olmeyen;. o.liirke11 yan1nda din adan11 bulunmayan kim~eleri <~kot~ cesetler>>

. olarak nit~lerler. (Stohr,· s .. 189). Dogu· EndoJ1ezya 'daki yerliler sava§ta olenlerin ruhlanna ozelliklc saygl du­yarlar; ~linkti, inanl§a gore, bu ruhlar, oll.iler dlinyasll1H gii.me)rip, yeryliztinqe kalmaktad1rlar. ·Eskimolar aQllk­tan Olenlerle, lohusa do~eginde olen)erin, rahat bir biQiD1-

. de olenl.erin gittikJeri dtinyad~n~ ayrl. bir dlinyaya. gicle­ceklerine inan1rlar. ·sud a bogulanlarsa ya ilk grub a~ ya: da bir b~ka ozel gruba girerler (Hultkranz. s. 408). GU­ne); Asya'da zor ya da' ali§IliDl§ln dl§liidald bir oltin1le hayatJ terkedenlerin ruhlann1n ~bgunca, hastahk sonucu Olen kin1~elerin ruhlann1n gittigi yerden a~r.n bir yere gi.; decegine ya · da ·kc)tti. • cin.lere donti~erek ycryiizlindi: ora­dan oraya dola~acaklarina inanilmaktadir. <;ocuk dog·u­rurk:en Olen kadinlar,· bogulanlarr ylld1r1m ~arpanlar, bir . fe1aket sonucu ·olenlerle vah§i bir hayv.an t.araf1ndan par- , ~~dananlar:tn ruhlan kotti cinler olarak yeryliztinde dola­~11) dururlar. Onun i~iri, yukarda belirttigimiz bigin1de . Olenlerin akrabalari uzun ve :~etfn "tenlizlik ayinleri ya­parlar. Uzakdogu 'dahl Gilyaklarda b9gul.an kin1selerin <;lu­rurriu ·gok onen1lidir. inani§a . gort; .. bogulanl~nn beden­lerinin ve bedenlerinde egle§eri ruhlarin1n ( Gilyaklar ir.i- · . san1n. ikili bir ruliu olcluguna inan1rlar). s'ulardan korun-

,'124

. 1nalan ve her ikisiriin birlikte t~praga gomiilmel~ti gerek~ mektedir. Yoksa oliiniin rahat edem~yecegine .:ve geride ..

· b1rakhklanna tehlikeler . getirecegihe · inanilmaktad{r (Paulson, s. ·125). ·

, Soru 58 TQplumsal yer ve stru~ ·ote diiny.a"daW. du- . rumu etkiler mi? ilkellerl~ ote d~ya il~ · ilgili tasanmlartni han~i noktalarda · top-. · Iayabiliriz.?

blenin . ote dlinyadaki yertnt belirleyen etkenlerden · biri de bu. dtinyadaki toplumsa.l yeridir. 1nsai1In bu· dlin:- . daki. toplumsal yeri, · meslegi ve s1nif1,· olliler. iilke~inde·.· de rol oynamakta; lui.yatta iken: toplumsal yerleri bak1 .. rnindan iyi durumda oianlar genellikle ote dtip.yada da· iyi yerler .. alabilmektedirler~ brnegin Polinezya~da, Mar;. kiz ve Tonga adalari.nda ya§ayan yerliler sad.ece prens~e~ . rin ve. soylu ki§ilerin r.uhlann1n Oltimsii'z oldukl.ar1na; bu.;.:

f. • • • • • • •

na kar~lhk ba~ka kimselerin ruhlarlliln~ q~ha .eeset m~~ zara indirilir indirilmez,· ruh yiyici lora ku~ti · taraf1ndM y(lniiecegine inanmaktad1rlar (Ankerni~nn, s. · .1:42). ~. · llkellerin ~ogunda, genellikle kabile. qeflerinin, · soy~

lular111111. din· adamlarll1lll1 zenginlerin, ~ahrari1~11 sava~-. ~lhlrln. vb. ote dtinyaya giden yollardaki' engellcri. kolay­hkla a§acaklan ve .or ada da iyi. bir hayat .~lirecekleri inanc1 yaygindn-. ·

. bte yandan. toplun1sal yerin, slnifin, soyl1Jlugun ya~ ·. n1 s1ra. olenin saghg111da dinsel ve etik torenlet:{ eksiksiz ol~rak yapnu~ oln1as1: tanr1lara, atalal'a 'kurban ve adak­larda bulunmasl ote dlinyadaki yerinin belidenn1esinde onemii rol oynan1aktad1r .. Ayr1ca bir ollinlin, iiltiler til•

'kesinde iyi bir yere gidebilmesi akraba ve dostlanni,n, onun ·a~dindan .diizenledikleri torenlere ve Olli yernekle-

125

·I

.I

r-ine de· baghd1r. Gelenege uygun · gomtilme toreni de olti­, nlin oteki dtinyada iyi bir yere gitmes( bak~mi.ndan bli~ ylik kolayhk saglayabilmektedir; · · ·

-tnsanln sagb~nda' yapmasi gereken ritleri one~se­nlemesi, tabulan. ~ignemesi, kaQinmalara . ozen ·goster­memesi, ·onun ote dlinyadaki h~yatinl olumsuz bir bigim­.de etkilemektedir. O~egin Netsilik Eskirnolan dtliel ya-

. saklara uymayan . kimselerin a~hk Qekecekler.i ve §lip he iQinde k1 vranacaklan :· bir dlin yay a· gidecekl erine i nanrnak-tad1rlar. ·

• I ±Ikellerin o.te dliny3: il~ 'ngili tasanmlarlnl §U' no~ta-. larda toplayabiliriz:,' · · ...

Ote dtinyadaki hayat QOk az ayftirnlar1a tipkl bu dtinya.dakin~ benzemektedir. 6Jenin ote. dtinyadaki yaz~ ·. g1s1, bu dtiny~daki tutun1, davran19 ve toplumsal yeriyle belirlennlektedir. ·alum biQim.i, gomme torenleri, rittiel ya­saklar Vb. olen.ill' yazgiSl tisttinde onernli. rol oy:namakta- , d1rla:r~ · Yliksek dinlerin' eskatolojilerinde ( ote diinya, ·a h-. . ret) gortilen . kimi,. kati · ve agn· cezalara ilkellerin tasa­nmlannda genellikle raslarnlrnarnakta: bun a kars11Ik vtik- · s·ek di~lerden ahnan kimi. n1~tiflerin ( s1rat k'oprUsti) .kul­lanlldigi gorliln1ektedir. Aynca misyonede.rin ilkeller ara­Slnda uzun y11lar kalmalan da, onlar1n ote diinya ile ilgili' inanQ ve tasann1?an.nda degi~iklikl~r yapn1a1anna yol a~-· · J?li~br. · · · ·

, ..

126

I .

· F. DiNiN BASLANGIQ KUB.AMLARI. VE DiNLERiN DAGII~IMI

I ..

Soru 5H Dini~ herk~s i9in ge~erli bir · t&.ntnn yaJ)I-. labilir. mi? Diitin ba~Ia.ltgictni \'e g;e·li~in1 .evrelerini a~Jklaniaya ~ab~an· etnolojik ·~amla.r1n ba§bcal'ari nelerdir? ·

· Herkes taraflndan kabul. edilecek geQerli bir dfn ta- · · DlJ?11 yapman1n gii~ltigli ortadad1r. ~irndiye dek ylizti a§-·

~In din tan1in1 yaJnlmi§hr. B·unl~rui ,bepsi de·. en ·dogru tanun olmak iddia~nndad1r. H;ay&bh .~ok geni§ bir alan1n1 kapsayan dinin ve dinsel ya§ahbnln ana ogelerini 'goz . onlinde bulundurarak bir tanlm yaprnak. gerekirse:. «1n- .

· san1n, duygusal y·a da . bilinQli .. olarak bagh bulundugu · b~rtak1m dogati.stli kudretlere ya da varhklara inanma­sina ve bun lara ibadet etmesine din» denir.

Dinin ba§langicini ve geii§rne basa.maklar1n1 .a~1kla­n1aya Qah§ai~ etnolojik kuramlarni ba§hcalan. anim.i.zm .. cUnamizm ve ur-m:onoteizm'd~r. · . . .

Ani~izm (ruhguhik) .kavramina· g~re, ilk.ei ins an dli~·. birsam, ah~§li :bastahk, .baylln1q., oli.im vb. gibi psikolojik ve. fizyolojik ya§antllar 'sonucu bedeni terkeden . bir ruh . kavram1na yarrni§tlr. Bed end en ayn tasanmlanan ~u can~ hhk ilkesinin z_amanla hayvanlara, bitkilere, nesnelere de.

127

uygulanmas1 sonucu -animatizrn ( doga~1hk ya · da dogay1 . _ can1andirina) 1nanCI .dogmu§-; giderek .manizm'e · (oliiler · · ve· atalar ibadeti), feti§imz'e, politeizm'e (~ok tanrl<~Ihk)

ve· en sonunda da monoteizm'e (tek tanrlcliik) ge~il~i§­tir (Aynnhh bilgi i~in 10. Soru'ya bkz.). Bu kurani, evrimci ingiliz Etnologu . E. B. · T. y 1 o t ·taraf1ndah or­taya atllmi§tlr~ Bu kuranr bugiin · artlk · ge~erli sayllma-.

· maktadir. · . ' · ·

Dinin ba§langicinl a~1klamay1 deneyen. ikinci oDemli. kurant dina·mizm.'dir. Bu kuramQ. gore,-dinin ba§la.ngtcl . srrh,· ldf?isel olmayan bir ·«giic» tasartm1nda s~khd1r. · Prea·nim.izm, (ruhQuluk oncesi) de denilen. bu kuram1n iize­i~inde durdugu «gi.ic» inanc1 zamanla nesnele§tirilrrii§ ve·· ki§ile§tirilmi§tir. Kurarn1 ortaya a tan k:'· .R. Mare t'e gore, .dina_rnizm · inanc1 insarilan ilkin biiyiisel pr~tikleri uygtilarnaya gottirmti§; bu pratiklerden dhi · geH§mif?, bti-ytili.i sozlerden de dualar dogmu§tur: . . . .

Bunlara ters dii§en ti~Uncli etnolojik kuram 1~~~mo- · noteizm.'dir (en eski tek tannc1hk). Bu lturama gore, dinin ger~ek ka.ynagt animizm ve dinamiz~ ,··inanCinda

· yatmay1p, buglin de: kin1i ilkellerde g.oriiJey{ :bir «ilk ya­ratlcl>> inanc1ndan- dogmuf?tur. P. W .. S c ."fz, ni i d't) bu. fikri ge~erli kilmak i~in durup dinlenmeksizin ~ab§rnif?, <<Tann Fikrinin Kokenb adh 12 ciltlik bir yap1t y~ylrn-

. -lami§tlr. S c h m i d t'e gore, «tek bir lann»ya· inanma di­nin ba~langiCtdlr~ Fa kat bu inanG zarrianla bozuh:huf? ye ye­r.ini bi.iytisel pratikler ve politeizm · alml§tl'r. ;Bu dunin1 j 8 ·a'l1111 ortaya e,;Ikl§ll13,. kadar slirrnti§ttir. s· C. h m i d f.

hugtin c;ok a~ag1 klilttir basainaklannda bulunan P,igme­ler. Bu~n1anlar. GUney-Dogu Avustralya ve Atef? Toprag·1 · y~rlileri gibi «en eski>' halklarda gortilen <<tek bir t.ann >>

inanc1 ile geli§mi§ dinleriri kutsaf kitaplarlndaki kimi sozleri gorli~iine da~:n,nak yapm.aktad1r. Bu kuran1 da bir-

, ~ok yanlan~rla ele§tiriye ugraiDlf?br.

128

· · · Dinin. b~1angtctru ~iklama den~mesine, yukar1daki-. · 1_erden ba§ka bilginler ~e giri§mi§lerdir. _bnemlilerini §oy­le siralay~biliriz :.

A.· Oo m t e)' 1830

J .. L u b b o c k .. 1810

H. S p c nf; e r_. 1816 ·

R. S rni,t h J 1885

j, G. F r a. z e r_,.i890.

A .. La. n g_). 1898 .. 190.9

129

Feti§izrri Politeizn1 -; Monoteiz.nL Ateizn1 · ( dinsizlik) -Feti§izrn . Tote-· mizrn - ~a.manizn1 -Antropornorfi~n1 Yaratlc.1 Tek T~nn 'lnanQI. . .

: Manizrn_ (dltiler ve atalar ibad.eti) · : Fe­ti§izrn ~ Hayvanlara,.

· bitkilere ve dogaya tapma - ila_hlara i­nanma.

. Dinin ilk bi~imi to­. temciliktir. Btittin. dinlerin · ka~•­_nagi bi.iytidUr. Ba§lang1~ta 7.' y z. o r·· un · anin1islik kura­minin a te!?li bir sa­vunucusu olan Lang_, sonradan kendi aras-

' . tirmalar·lna . dayana­rak §U evreleri one ·

· siirrnti§ti.ir: Ani-mizrnden onceki «Ya-. ratlc1 Tanl'l Baba ~. inanc1 - Anirnizm ve bozulrnu§ diger . · din bi~imleri.

•:

,.

K.: Be t:h} 191.4. Btiyii -ve · din o~cesi · donem·- Ki§isel ol­mayan:· · bir · kudrete inanma - Din ve bii­

. yli. ·N. Sod e r.b l om} 1916. : .- Mana inanc1 -·Ani­

mizm .- Ytice· Tanri. · · R. · P e ~ f e z on i} . 1922 . · Mitik onc~si dcinerp -

Politeizm · -- Monote.; izm. ·

R.· . T h u r n w a Z d) 195J · 'fherionizm· (Hayvan · . · inanc1) ·- Tote~izm. -

Animizm, dev inanc1 ve tannla~tlrma

Yi.ice Tanr1 inanc1 -Politeizm - Dinsel get~eklerin feisefi a~1dan alg!lanmasL .

Din in :ba§lang1ci .sorunu bugline -~ek hentiz. he_rkesiri kabullenecegi bit ·~ozlime kavu§turulamarril§hr._ ·

Soni 60 : · ilkel dillle-rc bagh ola.nlann . diger· dilllere ba.gh oh;n'larn gore ~a)'llan -ne luldardrr? l)inl~.r niteliklerlne -gorl( ·b~· grup~ · lara a:\'nlabilir mi?

. 1951 y1hnda yap1lan bir istatistige gore, ~e§itli din­lere bagll olan kirnselerin da~hm1, §oyledir:

. Hlristiyahhk 835.564.521 · Mtisltimanhk · 420.606.698 ·Hinduluk ·. 322.337.7286 Konfi.i~yizm .300.290.500 ·

130

Budizm llkel Dinler ·Taoizm ~intoiZrr1

Yahudilik

. 150.310.000 )

121.150.000 ·50.000.000

.. 30.000.000 ... 11.00_0.000

. · Aynca daha kli~iik din cem~atlanndan· olanlarla, dinsl.zlerin ~e hangi dine bagh oldul\lan. biiinmeyenlerin

.. sayllan da 402A50.900'dlir., . . . . . . . . · . ·.

llk~l d~nlere.-·bagll olanlann k1t'ala~a gore· yay1h§I da. a§ag1daki gibidir: ·

·. Afrika ~ 75.000.000: 45.000.000

1.000.000 '50.000 100.000

Asya ·.. . Giiney. Amerika Kuzey Amerika Okya_nusya

. . . .

'\·

Dinler~, kendilepne bagh olanlar1n yeryliZlindeki da­gth§lanna, tanr1 kavra.Illlanna;.ku~culanna vb. gore bir­ta.k.Im ~plara ay1rma denen1eleri de_ yapllmi§br. Bunlar .. dan bir boltimli §unlardlr:

I

1) .

2) .

a) b)

c)

Kabile : dinleri: (tlkellerin dinieri). Halk ya da ulps dinleri: ··(~ski Mis1r, ·Yunan, Roma, Cermen dinleri; Yahudilik, ~intoizrh vb.). Dlinya dinleri: (Miisltimanhk, H1ristiyanllk, Bu-dizm,. <;in dinleri vb.). · ·

. . l

a) <;ok tanr1h ·dinler: (Daha ~ok Antik, 9ag'daiti' dinler). , .

. '

·b) Tek tannh dinler:. (l\1i.isltirrianhk, H1ristiyanhk,· · .. Yahudilik).

a) Dog a dinleri: (llkellerin dinleri).

- 131

4)

5)

br · Ayinsel ~ Kunimsal._dinler: · (Eski Hint ve Eski

C'l

dl

a)

b't

ei

a·l

hJ

· Amerika dinleri). Kanun dinleri :. (Yahudilik)_. . I ·

· Vahiy dinleri: (Mlisllimanhk, H1tistiyanli~).

Moral dinleri: (Konfli~yizm, Taoizm). . . I PeY'g~mberli ~inler: (Budizm, Mlisllimanhk, H1;. ..

ristiyanlik,_ Yaln~dilik) .. · M.itik .dinler: · (llkel dinle·r).

' ., . . . ·. . .

Kitab1 olan dinler: ·. tilkel dtnlerin d.1§1nda kalan· dinlerin ~ogu.) ~ .. · . . .K it.ab1 olm.ayan dinler: (ilkel dinler) .·

lkind Bolun1

.B trY (r.

A. Bt~YU.iLE .iLGiLl A<;IKLAJviALAR

Soru 61 Biiyii neleri konu edinir? Tanr1sai olanhi . ve ote .dtinya Ue ilgilenir mi? Hi.iyU tr-. rhuleri arastnda ne . gil>i ince : aynn11lar yardu·?· IUi~"ii)ii Iiasii tanlnllanz '?

Btiyii gcnellikle btl' dtinya i1e ilgili so'1·ui1lan· ·i~ilw· almakta.dlr: yani insanc1ld1r: <-:Ba!?hca insancl] durun1 V('

eylem1eri soz konusu etn1ektedlr; av avlama, . bah~eyc~ bakina, bahk ~tutn1a, ticaret, a~.k, hastah}\:, sagJik.:.' gi bi .. CMalii1owski, s. 61) .-Dogaya yonelmekten_.daha ~ok, insa­nln dog~ ile · olan bagu1a- v.e bunu €·tkileyen. insarictl ey­len1ler~,·yon01n1ektodir · (lbid, s.- 52).

Bliyli tanruml olanla .ve o-t~ dtinya . ile ~ok az ilgile­nk! Tann~~·a. yakla§Ina, · tarin ger~eg·ini .tatum a. ·gi.inc:h

. lardan s1yr_1lma. gibi d1nsel istekler pliyi.i yDluyla k:-trf)l­lanan1az. Bliytinlin ~abas1 GC>cuga, ltHila-rni.ilkt:•, iyi Uri.ln almaya·, zararh etkileri uzakla~hrn4a:ya, im~anbra .iyilil:. ya .da k.otU1i.ik ~tmeye, yani diin~rasal ~eyh~re yoneliktir (~egeiein, s. 6~).); uygu1ad1g'1 teknik,· bilin1sel .-]ogrulug~

133.

. tanttlanint§. · giivenilir teknik bi~ginin stntrlarnn ru]mak- I

tad1r (Lehmann, s~ 11). . Fraze r'in de .belirttigi gibi: . « ... dog a yasalann.In · gerQek 'dt§l bir sistemidir; yanli§ · bir bilim ve ·verin1siz bir .. sanaftn'» (s·. 15-17). ZorlayiCidir; nesneleri ve dogay1 oznel bir gorli§ . a~Isu'ldan yorumlar, kendi ~Ikan iQin kullanir. Bencildir. Qtkl§ ·noktasl ·alarak insan1 ahr. Orta bir yolu yoktur; · olurril~ u~lg_ olumsui. u~, akla· kara arastnda i§ goriir.

. Dilimizde,'; bi.iyli, sihit ve tilsim kelimeleri ~ogunca e~ anlamda kullan1lmaktadir. Arapga'dan gelen sihr; bti­:vu :kar§Ihginda kullan1lan isin1dir ( Ozon., s. 64 l. Osrrian­hca - 1 Ttirk~e Sozltik'e gore,'' sihr'in ikinci anlan11 «bliyt1 kadar etkili §ey, fettanhk» . hr. UGlincti anlam1 da · «f?_ii!· ve gtizel 'soz soyleme gibi insanl baglayan .sanat>:- tlr. ( s, 644.). T~lstm. kelimesi de .Arapc;;;a'd1r: «Care,. olaga.nlistli etkh, anlam1na gelmektedir ( s. 729 )·. Osn1anh .Tarih De­yin1leri . ve. Terimleri Sozltik'tine go;re de hlsl!fl: <<Sihir nevilerinden biri ,yerinde ktillanth.r bir t_abirdir~ Sar.i ha!:!-

, tahklar1n si.rayEd:ini onlemek ma.ksadlj;la ·o1dug1,1 gibi in­~anlarla ·hayvan}ann afetlerden korUDD1aSI 'ic;;in yapihrdL·'

· · (J;>akahn, 'ciit. IIL·, 494). Ayr1ca a.fsunculuk.. ·iifiiriikr,:illiik ve bak1cthk terin1leri de ~ogu ~aman biiyi.iclilligi.i kar~t­lamaktadir.

. TlirkGe'de oldugu gibi-. Bah dillerinde de 'biiyti ic:iE degi~ik terimler vardn·. ,Ornegin Alman .dilinde bliyli i~in. · 1Wagi.c v~ Zauber terin1leri' ktJllanlhr. Ancak Bah'h ?-ra::~­tlrlcllar 1\.iagje ile Zauber arasnida fenon1enolojik yonder: bir derece fark1na i~aret etmektedirler. ~oyle ki, ~iagie, dar anlan1da. · olaylan ve do~:an1n «gidi§ahni·.~ etkilemek Ye yonetn~ek, ayn1 .. zan1anda· torenler aracihgiyla yUcr: . kudretleri -. · yag·m:ur dua::anda.· oldugu gib_i-· toplun1un :

. yaranna :ZOrlamakbr. Zauberc·i) .yani bliytictiHik ise daha ~ok bireysel olan~ elden· geldigince gizli ·yap1lan.· ki§isel ama~lara. yonelik uygulamalard1r (Haekel, · s. · 57).

'134

Bilinen yollarla ·saglanamayan §eyl~ri .. elde etmek, birine zarar vermek ya da zarardan korumak i<_;in bir-

. tak1rn gi~li· <~gticleri:~ L kulla~arak ·dogay1 v·e doga .yasa~ Iar1ni · zorla · etkileme afuacui1. glideh · i§lemlerin tiimtine · biiyti denir:

So~u 62 Eiiyiiniin- temelinde yatan dinsf..I diinya gori,lsti ve psikolojik nedenler nedir?·'

!lke1 irrsan1n gorti§ ve. dli§linu§line gore. kimi_ oge-1erin ve :varhklann otekilerden degi~ik bir durumda bu-

. lunn1alan onlar1n dogalisti.i bir <<gtic·:.,_ ile yiiklli bulunnu~­larlndan n'erf gelmektedir. !lkellere gore, bu gi.iC' «g(_i,zk

gdrliln1ese bile vard1r: gizlidir; aki.imtilatorlin i~.inde elek­trigin YJ.g1lmas1 gibidir. Harekete ge~irihrs~. bliylisel bir etkivle· kendini. gosterfr:,. (Bach, s. 289 l.

:·Belli nesnelerde, hayvanlarda ve insanlarda, ozellik: k blivUclilEirde, §an1anlarda. sanat~1hirda, · ~~flerde. UnlF · avc1l;rda varolduguna in~n1lan bu <<giic»tiri olun1lu .ya· da· olurnsuz · vanlan · vard1-r. Bir ba~k.a soyleyi§le', . kullarilll­~Ina gore·~ iyilikle kptlillik aras1nda ·.degit?ir. ifit·~ bu _aL­SilmlSlll d1~1nclaki «glic-:·C .ya da ~'(kudrct·:.~~ sah.ip olrriat ~a d~ ·onun zaranndan korunrnak i~.in birtak1m kac;1nnia-: lara dikkat' · etmek ve biq;~ok kurcd.a uymak ger-.?.kl11ekt('-

, ; .. di.r. ~u halde bliylinlin temelinde · yatan goriiqler;)~n binsi dina~ist diiny~· gorlif?iidlir ( Soru _12'ye bkz. l_. D·inanl'i:·d t~llinya gor:iiqi.i tabu 'yu dog·u:rn1u9tur .. Mana tas~nn111~1n

. o}UlllSUZ yan1n1 vurgulayan tabu. «gtic:\)}(' dolu. bulunan her- ~evi~ tehlikeli ve. ~arp1c1 olduguntl anlatn1aktnc!lr. Bir ki;use ya da. ne'sne · tabH olarak 'gec:erliys('. ·(, kiE1se va da 6 nesne.ye 'dokunmak insana zarar. getirir. \.iinkL ·t.abu olan1n i~i .. qinsel ye btiyiisel bir · «@,C.>·le doludur. Ta · . bula§an ·in~ an, hayvan ve nesnelerin · zarannd~.n korur"·

'135

· mak icin,. ahnan tedbirler insan1 bliyusel pratiklere go-· .. ,. ,~ '

tiirmli~tlir. · . Animist .ve anirrwtf.st dinsel dlinya goru~u sonucu,

.insanlar, canh ve cans1z varhklan ikili bir tutumla <dyL> \ie << koti.L> .ya da <<zararh ~t>. ve <<.zararsiZ>>. diye ay1rma:va ba§1an1u~t~r. !Ike! insan, bir yandari dogalistli :<gijc;;lerinJi

. zararh etkil~rinden korunma~7a Q.'ah§lrken ... ot.e yandan da bu <<.gih;leri··· kendi buyrugunda kullann1ak ic;in zorlan11~; belli bir teknig~i uygulayarak bunlan kendi yt1ra,nna .. ve ba~kalannn1 zariarnu1 ~~virn1e~re Gah~ml~tl_r · ( Stnll, s. 13 l.

·, \ nirnist · gor~~e bagh ola-:rak geli§eli cin, pe~i. dev vb. , inanc1 da bi.lvUvi.i haz1rlavan di.i~tincenin orwn1li. bjr ya-... ,.. . .. ... .

·!11111 olusturrnustur.-Bu ~insel dlinyt:t.,r~nl·ilslerinin ymu ~1ra birta1um IJSi­

kolojik . .nedenler ve ps/'/:._:mcntal olnylar da buytintin or­ta~·a ,1k1~1nda \·e yayg1nla§n1as1nda rol oynam1;;tir. Gc­~t?rli bir bililnden v~ ·modern bir teknik.ten yoksun olan

· ilk.t'liil dop;al olaylarln felaketler; k~.r~1s1ndaki §a~kinhg·J.,. T!l \'C c;a.resizli~Iini gidereeek .tek yol; bu feHlketler.il~ 1w~. deni olarak kabullend i.fri dog:a{ist ii · ,,·giic ,. .. leri yun1u~atn1a,

. : on1arn) gfmli..inU alma' yoh.!~ur. Bu .da. (_;oguncH bu~~usel i~.Jt:Jnlcre . ba~vu·t·n1akla ger:~ekle~tiriln1eye ·. GalL~J hr. llat­~:1 .kimi durunilardn tek ·yo] bUyi.icHir,

.i Ike l di.i~Uncede, c;og·u · zan1an, istekle gerGc.gin aynt C'dduneniesi, ·~insan1 salt istekle bir b~~kas111a zarar ver­?n(~ye . ya. da . .:< istedi~:i ~eyin be~1zeriniri .ger~ekte d~ ola­cagn1a ..... (Bach, s. 303) 'inand1rnu§trr. · «1lkel insa111n · iG \'(' chf:? ·dUnyasl, · dti~tinmeyi \re ·isten1eyi ay1rt edeme·y·ecek 1-::~dar beraberdir. Hatta denilebilir · ki, bu iste.k ve dii­~Un-cc gl,tc:egin kendisidi:r:;- (Hempler, s .. 15).

Ote yandan <t€Vvelce bir ra.slanb sonucu Lir ara.ya · gc'lrnif$ olan kin1i ()}a~·la~r v~:-. benzerlikler.->, <<~ag.h§Inllar.>, ... a!ialojik sonuc:lara varma ,, gibi psiko-n1ental ya~anhlar­la (.Ornek, 1B66. s. 24-25), «dogayi ve doga yasalannr

136

· bilm~me» ile «batll inanglann ·kuramsal durumlardan uy;.. gulamaya ·ge~i§i>>

1 (Thurnwa~d, s .. 11-12) gibi nedenler de

buyii 'inanCini ve uygul.ama~anru olu§hiran etmenler ara-. s1nda saythr. · · ·

Soru 63 Btiytl He din aras1ndaki · be.nzer ve a:rra · nokt.aJar· nelerdir?

Bilginler ara,sJnda.'·btiylinUn mli dinden, yoksa dinin · n1i bliyliden. ~1k~1g1 hususti tarti§ma }{onusu olmu§tur .. Ki-. mi bilginler dinin btiytiden ~Iktlgini ileri siirerken. kimi­leri de bunun tersini ortaya atn11§lard1r. /{ .. Th: p' .r c u' s s·'a gore, dinsel bi~in1deki btitlin ilkel belirtiler ilkel bic bliyii inanc1ndan ortaya. ~1kn1aktadu··. J. G . . F r a ;:; cr'e gore de,· ancak · bliytintin ba§ans1zhg·1 sonl~cudur ki. insanlar Tann'y1 kutsa.yan din yohina donn:ii§lerdir. B~u i ki' bil­ginden ba§ka.. lV. H e·z jJ a c h~ . Ed. S p r a n g c r, S.H. R a 8 o h. ow ·. vb. de ayn1 gorti§ti savunmaktadJriar. Bil­;;tinlin dinden ~~ kt1g1n1 soyleyenl~rse L o i :S Y.· ...4. 7 7 i c r, D u r k 1z c ,; m. ( Koseni1hai,. s·. 122.), P. ·lr. · S (! .h m ·i d t. R . . Marc t h, J. H. · King, A. L a il g vb. ( H.ac•kel. · s. 66 l. ..'TJ'I a tt 8 s,. H u b c r t .ve L c r y - B r u li l de. bUyli ve dini ortak bir kokten ~1.kan iki kol qhn·ak say-· n1aktad1rlar {Kosemihal, s. 122-123r: .. .Btiyti·· ile din araslndaki ha§hca benzerlikler VC' :ilY-rihk1ar §U noktalarda ·toplanmakta~1r: .... :-.·

. a) Benz€rlikler: . 1. Her -ikisi de dogatistti alana. girer CM:llino\\:ski. .

s. 62). 2. ikisi d~ dogatistti ~llanda i~ gorlir ( Gold·.:nw.eiser. 216-217 l. 3. Bliyi.i.ci.i' de, din adam1 da pratik olan belli an1a~lar. gliderler fibid., 's. 217 L .J,.' Bliyi.i de din de. ta-

. ·n1a1niyle n1itolojik geleneg·e dayanmaktad1r. ..1 •. ikisi de tabularla, .k.l.lrallarla Gevriln1i~lerdir (11alinowski, s. 62 L

137

·b) Ayrihklar·: . L ~tiyii ed~mleri bilindigi · gibi- tannlar tisti.ine zor­

layiCl bir et~i yapabilmek ~abas1ndachr. Oysa ibadet ·edi-. mi tannlan YUIDU§atarak, onlan m-emnun etmek an1ac1n1 gli.tm~ktedir. (Lehm~n, s .. 11). 2. Pratik btiyti sanahmn Sllllrh ve belli .bir. teknigi .vardir: Bliyli~el sozler, toren ve bliylictintin durumu, bliytinlin · daima bilinen ti~llis.tinii te§kil eder: Dininse karl§Ik yonleri ve amaclan ile bovle b.asit bir te~nigi .yoktur (Malinowski, 62). 3. :Bu;·i.i­nlin cemaah yoktur. Din her ;;;eyden once cerrtaat ister (Kosen11hal, _s. 113). 4· .Din· yasaklan bozulunca gUnn.h

·. i;;;lenmi§ olur; oysa buyli. bozul:un.ca bir giinah i§lenrnis · olmaz (ibid.; s. 133) .1 5. Din herkeso a~ikb~; ·btiyli.' ka~ .

, . pahd1r (~bi_d.,· s. 144 )_. _6. Dinde boyuu egme, bagl~nma · vard1r. Bliytide ise self-determination .ve kontrol vard1r (Goldon\veiser, s. 217). 7: .,Bli.yli.ntin, teknik uzmanlar va. da bu i§i meslek edinmi§ ki§iler yeti§tirme egilirnine. k~r-

. ~1hk, din; rahiplere ve ·dinsel .onde.rlere ragmen. her.kes · iGin ve herkese aGiktir (Ibid., s. 217). 8. Din yak~r1r. · ~tiyli ~ogu kez zorlar. 9. Din genellikle bli.yliyli ve b{i:vU­

sel i~len1leri re~deder. Oysa biiyii,. amac1na: va:'mak · icin . . gerektiginde dine. onun kutsal kitab1na, peygar·1berleri.~e.

ve. azizlerine baqvurur. onlann vardiminl sag-lm11aya c;a-hqlr. · .

Soru 64 ·: B.iiyi.i ile. biliJ.u aras1ndal_{i · a:vr.Iltklar. nf'-krilir~ · ·

<<The Golden Bough>.: ( Alt1n Dal) · adh lini;i arastlr­:lnasinda bi.iytiytl bilin1le bagll1t1Sl', VOntinden de incel~ve~~ . J. G .. . F- r a z ·c r) · bilimin bli.~-li. iie olan yak1n bag·~n·tl~l li.zerinde durarak;. btiytintin bir' ~egit; ilkel biljr.l oldurru-· .

' ' . . ~.

_nu, ·bilimin dogmas1na kaynakh~ ett{girii: bUyi.i n1ekaniz- ·

138

malarn:lin ve . edin)Jerinin . .ayn1 biQimde i§leyip, .· ayn1.. so- , . nuQlar ¢iogu~dugunu ileri stir~rek: . «J?iiytintin dayand1g·1 ·esaslar modern biliminkinin ayn1d1r; btiyiicli ayn:i neden- ·

• 1·ler.in ayn1 sonuQlaTl .dogu.racag1na inanmaktadrr.;> demek-

tedir . (S.1 _48). ·'

·J?iiyi..i ile bilim ·a:ras1ndaki . · ili§ki . ·iizerinde duran · q. o l d en w e i s e r) ·-. F r a z e r'in ·. biiyii. · ile · bilin1. benze­ti~ini · uygun _gordligtinii soyledikten . sohra·, onu. §oyle

. ele~tirn1ektedit: ~<J?u' tann~ biiyilniln. ozil oranl,· ,yanil bii~ :viisel edimin ak1l~di§1 ya da· dogalistli giiciini.i ve· bliyiisel edin1i· kontrol eden i~adeyi, yani ·biiyticiiniin ira(lPsini kap.- · smn1y0r. Ustelik, herhangi bir bliylisel edimin ba§ariSlZ­llga ugramasi; btiyliye,' hatta· ba§arisizbga ugrayan bU- . yiisel edimin. etkisine · olan inanc1 etkile.miVor. Ba:san­slzhk. bii·· ha§kaslnln. yaphg1. ilk .e~imin ~tkis,ini . yok eden daha. gtiGli.i bir bliyi.i 'ile aQ1klan1yor .. Ba§ka bir. soy­leyi~le, bli:'rrtisel edin1, deneylerin. ogrettiklerinden etki·­lerimez -ve baqadsizhk sonucund~ herhangi .bir degi~ikli­ge. ugramaz. Durun1 boyle olunca, biic,·li. ile hilin1 arasn1-daki ana1oji de ortadan kalkar. Biiin1sel denevJerde bi-1im adanu, z1t dene~r.letd~~-. yarad~nn1aya, tan;· bir .b,asn-1'1Slz1Jk, ~~a· da .eksil\ bir ba~ar1J11n' 1§1g1 .albnda tutu1nu~1ll . det;i§tirn1eye haz1rc11r~ · Boylece. sGnunda istenc•n sonuca ula~Ir. Demck ki, btiyi.i ile bilim araSlnd.a, her ikisinir:

. d0 kesinligi bak1n11ndari. bir bf'nzerlik vard1r. A1na bu ben­zerlik. gcrgekte · oln1akt~~n ·c:ok gorli.nlirdedir. Btiylictinli11 kesinlig;i; bi.i~Tii . reGete~i.- kutsaJla~tir'IliD·J~ . bir ;utindeE ba~ka _bir · qey deg·jJdir. · Oy~sa. bilim adan1In1n kesinligi.. c1ogrulug·u, (:i]Gnleyi an1ac: · edinn1i~.tir. Sonra, buylicli, :y:a­f)antlbin etkile:rn0'dig·j, l:li~ degiqtlleyen bir araQ kullarid1gi

. haldc. bi1in1 adan1upn kupand1g1 araQ -varsay1n1 ya da deneyin1- es11ektir: ya~antlnin gerektirdigi yerde deg:i9 .. n1cye haz1rd1r: .(s . .216).

139

Su halde, «bilim, sistematik o1arak diizenleHmi§, dog­rulugu belgelenebilen · iddialann bi.ittintidtir; bu ididalai'lll

. pratik. kullanlh§Ina da teknik denir:>> (Lehmann,· s. 4-5) .· .. Oysa btiyti, teknigini dogru gozl~'mle~e dayamad~~· .gibi; ·

ha§ans1zhklar1 so~1unda bu. teknigi degi§qrmeyi de kabul etn1e.'yip, ya ba§ar1s1zh:k nedenini ba§ka §eylerde arar, ya da bi~in1 yoni.h1den Qe§it1emelere · baf}vur.ur. ·

B. BUYU CE~tTLERt VE ARA~LARI''.

. Soru . 65 : K.a<: ~~it bUji.i. vard~r?· Semya.tik biiyli­: den ne. anla§thr? Taklit bliyUsii hailgi · .i] .. ·

keye· dayann? · · ·

Bliyli, ten1elinde yatan dti§lincelere, psiko1ojik' du-. rumlara, bir de bUyi.isei i§l~mlerin blinye ve ama(}larina gore kollara ayr1lmaktad1r. Bunlanri ba§hcalar1: . Taklit bilyiisi(, -temas bilyilsil, ak...bu.yu) kar.a bii.yu, aktif' bilyu_, pa·sifbilyi.t~ av bil.yii .. sii. 'vb .. Bunlardan takl·it ve temas bU­ylisi.i sernpatik biiyil ad1 alt.1nda t.oplan1r. :euyUler uygu-

. .Iani§larlna. gore de U~ bollime aynhrla.r; a) Uzakla§tlnci uygUlamalar; b) Hi.icum uygulan1alan; c) 1st~kie ilgili

· uygplar.palar. - ·

Btiyii h~kk1ndaki ara§tlrmalarJyla lin. yapan J~ G. , .. ;,·F r a·~~ r;:,diger etkenleri hesaba katmadan bi.iytini.in da­

ya:tfdl'~i esas · dli§i.inceleri ikiye ay1rmaktad1r: Bunlardan birinci$i «benzer benzeri meydana getirir\> ilkesi·; fkinci~ s.iyse,, biribirileriyle. baglantih ve ili§kiii f?eylerin, fizik­set::«ternas>> ortadan kalkttktan sonra da,· uzaktan biri-'' birle~ini etkileyecekleri ilkesidir.-· Yani.' <<bir §eyde bulu~

. nan giic.»lin, o ·§eyhi ba§ka nesnelerle. temas1 dolay1s1yle bir. dereceye kadar onlara bula§n1as1 ve geQmesi; ve bir kez bitibirleriyie temas etmi§ ,olan . §eylerin her ~aman

.141

iQin biribjrlerine s~mpatik kalmalandtr. J?irinciy~ home-· · , opatik ya da taklit bi.iyiisii, ikinciye de kontajiyoz ya da

te1nas .bliylisti denmektedir (~. 15). · .·

· · Analoj{ 'btiyi.isii · de denil~n taklit biiyiistintin esas1, adindfin da anla§tlacagt · gibi.takl~de dayanmaktad1r. He­men hemen btitlin toplumlarda raslan1lan- bu yayg1n bli­yti ge§idi · .<<taklit yoluyla istenilen · sonucu meydana. ge­tirme ::: · benzer. i§l~mler le jst~nilen .§eyi ya da olay1 :one alma, bO.yl~ce o olayui ya~nn bir gelecekte gersekle§n1e~

· sini zorlaina» denemesidir:. ~up11 yaparken «bf'nzer ben-. · zeri ·yarahr>> · ilkesinden . hareket. edilmi$ olur. ·<~B-enzer olarak da goz~ · gorlinllr d19 ·/benzerlikler, tutunr ve. · dav­rani§ benzerlikler'i ya da dii~Uncenin . Qagr1~1n1 zincirle­rinden Qikan l?tiyiisel ozellikler geQerlidir>>· (Dittrner, s.81 l.

Taklit btiytisti · i~leml_erinde .en . <_;ok goriilen pratik yakma;·· kesme. · ve parQalama~rla ilgili olanlard1r. Bu bti­

. yli · Qe§idinde en Qok · kulla;tulah maize me de ~a ran ~;a· da

. ollimii istenilen kimsehin .·res~i, -agaQt~n,· Qamurdan, bal~ · mumundan vJ;). yapllm1~. figi.irjidiir. ·o:r~egi~ Peru yerlile­

ri ho§lanma~rklan ya da korktukl~n birinin yag ve ta­htl kan§Imi bir ·madded en yaphklarf resmi~i, soz konusu kimseriin geQecegi yolun iistiinde · yakarlar; bun a da onun .· ruhun~n yanmas1 derler. Mal~ya'da, taklit esas1na daya·­nan bir btiyU de §oyledit.:. D~inan1n bedensel yapiS,llll ve ki~iligini temsil etmeye· yetecek kadar t:Lrnak. sac}, kir:­pik, ka§ vb. ahn1r. Bunl~r balmumu tisttirie yapl§tlrihr.

. Bu figi.,i:r yed i gece lamb a iistline tutularak « Yakbg1m §ey mum de.gil: cigerini, ·kalbini v~ tiikliriigiinli yakbgim filancadir» denilerek yava~ yava~ yak1hr. Yedinci geceue balmumu figtir famamen erir ve yanar;. boylece. 0 kiqi­nin o~~cegine inantbr (Frazer, S; 18~19). Ameri:ka yerli­lerinin kin1i. boylari bir ins~n ya da bir · hayv3.na zarar verme~ istiyorlarsa, onun .resmini '. ya da figi.irtinti yapa- .

142

I'

\,_

rak, kalbin bulundJ.Igu yeri keskin ·bir araQla ~izerler (Ne-gelein, s. 165). . . . .

Taklit ya d~ analoji btiyiis~tin uyguland1g1 belli ba§h alanlardan biri .de ave1hkbr. Avlanacak h,ayvan1n y~ralanml§ ya da v.uru,lrnu§ 'biQimde. resmini yap~rak onu btiytilemek · inanc1 QOk yayg1nd1r. GeQimlerini avc1hktan s·aglayan· toplu~uklarda kaya .. ve· magara· resimJerinin QO­g~,' av sahnelerini konu edinmekte ve btiyi,isel bir an~aQ. glitmektedirler. Av .btiytisti, kimi zan1anda,. avdan once

I · · . . . ·I

belli ka~Inmalan ve kurall~n yerine. getirmeyi gerekti.r-.mektedit. Avdan eli dolu donmek iQih ba§vurulan bu pra- · tiklerLn Qogu bliyiisel .amaca· yoneliktir. Ornegin .Kame­run'un· orman bolgesinde ya~ayan yerliler ava. c;1kmadan orice yikariir,. §lrlnga· vtirdurur~- biiytisel jlaQlarl kabindan ta§iracak kadar 'kaynatlr, bedertle-rini boyabr· ve saQlan-.nl ozel bir .biQimde k~stirirler (Hirschberg, s. 204).

Taklit btiyii~lindeki yanh§ Qlkl§. noktas1, · <<esasx, ile· ((benzer»i biribirinden ay1rmakta ~ogu zaman gti~ltik Qe-ken ilkel dti§lincede ·yatmaktad1r. .. ·

' . · · Soru 66 Temas biiyi.il)u ha.ngi ilkeye. dayamr? Uy-

gularu§mda nelerdeJi yararlamhr ?. Taklit bi.i:\~siinden kesin olarak a}'TIII'r 1m? · · . .... . ..

· Sernpatik _bliyiintln ikinci kolu,. temas_· illtesine daya-. nan, temas btiylisiidtir. F r a~ e r) bu btiyiintin g1k1~ nok- . tas1 olart dli~tinceyi §oyle aQlklamaktadlr: <<Bir zamanlar · biribirlerirte bagh ·alan par~alann -.hatta sonradan .biri­b.irlerinden tamamen ayrilm~§ olsalar bile-. birindeki de- . 'gi§iklik, otekini de etkileyen selnpatik. bir baglv.nti i~ih-

dedir/> (s. M). . · <<Par~ a biitline · aittir.>.' i~kesi, parQaya. sahip 6.laiun,

blitiine de sahip olacag1 dli~tin(2esini dogurur. BLlna gore~

143

birinin ~~~ri·a s~ip olan .ya da .t1rnak, kirpik, . elbise par­~asl, di§, pislik, .idrar vb. gibi §eylerini elde eden kimse, soz konusu olantn Uzerinde ~lumlu . ya da olumsuz bliyU­sel -bir etki glici.ine sahip demektir. Tenias btiyi\Si.inlin en gok bilinen ve. en yayg~n olan ornegi bir insanla, o in­sandan aynlml§. olan parQan1n, ornegin saQ1n1n ya da tirn·aglnln araslndaki bi.iytisel ·_sempatl .. uygulani~sldlr. .

. Bunlar bir zama11:Iar bir arada bulunduklan, biribirleriyle · · temas durumunda olduklan· "iQiri, birlbirlerine sempatiyle . baghdlrlar. ve bu sempatiyi biribi~le.rinden aynh;alar bile slirdliri.irler. Temas biiyi.isi.ind.e saQ, brnak, kirpik, di§ vb. fizyolojik ()gelerin yan1 s1ra., ins~nln giyim ku§ami v~ · gtinliik hayat1 iQin kullandtgi §eylerirt de etkiyi ve «giic>.\ir lletici ni telige sahip olduklan ·kabul ediln1ektedfc. Bir in­sanda varhg1 tasar1mlanan majik giic; menisinde ve ka­runda da ·1;>ulunmaktad1r. Bunlardah biri Ustiine yap1lacak kara bi.iyti, sahi bini· de etkiler.. Ote yan'dan majik gilc

· ile dolu bulu~duguna inan1lan. bir §eyin yenmcsi, yaktl- ,1 .

m·asi ya da. iQilmesi etkileyici bir rol 1 oynar. Geli§nli§ kUltiirlerde de goriilen bu pr~tiklerde · biiyUsel ·sozler «okunmu§» n1addelerin yenilmesi ya da· iizerleri, yazlh lkiiQtik tabletl~rin, kag1t parQalar1n1n yutulmas1, obje ile .-bliyiisel giicii tern as a getiren bir i§lem bigimidir. · · ·.

Zararh· bir hayvan1n · zarar1ndan korunmak igin, o. · hayva~a ait herhangi bir §eyi ta§tmak QOk eskiden beri ,

. uygula.nan sempatik bir biiyii §eklidir. Yerliler ozellikle hayvanlardan· gelecek tehlikeleri uzakla§tlrn1ak iQin, ~e- ·. kindikleri hayvanlar1n boynuz, di§, penge vb. §evlerini on- . hira kar§I hirer korunma, hirer sempatik bliyti .. arac1 ola­rak. kullani!lar. Ornegin bir Zulu'lu, timsahlarla dolu bir. nehri geQecegi za:r:nan bir parQa timsah pislicri Qicrner. ·Ve •. .. . ·. . . b b

ustune serper (Webster, s. 67). · . . · . Gerek taklit, gerek tern as bliylisii, pratikte ~ogu kez·. . bir~birler.ine kar1§maktadtr .. ';{'emas btiylisli, taklit ilkesini

144

·gerektirdigi gibi, taklit bti.ytisti d~ temas ilkesini gerek~ tirmektedir.

·soru 67 : Ak v~ kara biiyUntin ozellikleri nelerdir?

Bliyii, kendi alariinda amaCina, elde etmek istedigi so!luc~ gore, ·ak ve kara biiyii diye ikiye aynlmaktad1r. Ak bti.yi.i toplumun ve bireyiri iyiligine yonelmektedir. Hastahk, yaralanma .. · oltim vb. gibi insahc1l f~laketlerle ;:, s~l, kurakhk vb~ gibi dogai· felaketleri onlem.eye; evi - ' bark1, mal~ .. mlil,kli, hayvanlan; «geQi§» durumundakJ. ·~o­cU:klari; lohus~:tlat1, zararh dr§ · etkilerden · koru'maya yo-nelmektedir: · ·

Ak bi.iyll, QOgunlukla dinden ve. din in kutsal bildi~h §eylerden yararlantr. Genellikle din alantnda ve din ada~-

. 1artyle i§ gorlir; duaya ve. kurbana ba§vurur . (Kohig~ s. 507-508). Bu btiyli, yararli, ·gaze gorlilebil.en ·;-<glic»leri, · natta doga di:izenini kendi alantna ~~;kmeye. <_;aba]ar.

:i:nsan1n hayabna, saghg1na, mahna, ... mi.ilkline, evine -.bar kina, hayvanlartna z·arar y._ern~~ye .Y.onelen bi.iyi.iye de kara bliyli denmektedir. Sevi§enleri. evlileri bil'ibirinder. sogutmak ve ayirll!ak; cinsel kudre.ti, konti~ma -yetene­gini, 1.1ykuyu «baglama~>). yoluyla bozn1ak ;···clli§Jnani has· ta etmek, sakatlamak, oldi.irn1ek gibi· eylemler kara. bU­ytr'~iin i~ alan1na girmektedir. Nas1l ak b.liyli amac1n::1

. varmak iQin dihden ve dinsel kudretle.rden· ·olun·t1u yonde yararlarr1yorsa, · kara bli.yli de olumsuz yoride yai·arlan­maktadlr. Pinin yasa-klad1g1· ~eyleri yapmaktan c~kinme­digi gibi, dinin kutsal_ bildigi ~eyleri 'de· sayg1s.1~c~ kul-. lann1akta sakinc:;t gormez. K1sacaS1 din in kars1s1ndadh': bu yiizden· de. kfl,ra btiyliclilt\kle ltgTa§anl~ra J @nahkar ·

. ·gozliyle bak1ltr . Ak buyli· ile kara bi.iyii btribirinin kar§1tld1r; birinin

145

yaptlg1n1 oteki bozmaya :ugr3.§ir. Her iki bliyli q.e taklit ve · temas. ilkelerine gore i§lemektedir.

I.

Soru 68 . Aktif ve .. p_asif biiylintin .ozellilderi · n~ler­dir? Allopatik btiyii ne demektir?

D~g~ .. ol~yiar1n1. etki.leyerek jradesi. alhna.- ahnaya y<;>-. nelen ve saldirg_an bir. ozellik ta§lyali ~iiyuye{ aktif biiyii. den:rpektedir. Orrieg~n Zululular f1rhnay1 -ve kot.ii J:lavayi uzaklru]tirmak ·iQin §oyle bir -pratik uygularlar: . Oc~ktaki k1zg1n korrilir parQalan bir kap i~ine k.onur. K_ap, ktdii-·

'ben in girh~ine birak1~1t .ve kuliibenin kapl.Sl · biraz aQik. birakihr. Kokusu kuvvetli bodur aga~lann. dallanndan, dikenli sarma~Iklardan; tims~h, yunus bahg~; koyun,. n1ayn1un, tav~an,. dag faresi vh. gibi biiytisel giic tal?Idik- ·. Lunia inan1l9:n h~yvanlann ote berisinden yap1lan «ila~;>

k1zg1n korniiriin list line dokiilerek tiitslilenir ve b.oylece. f1rt~nanin uzakla~tinlacagina· inan1hr (Dammann, s. 100). ·

· Zararli ve kotii di§ etkileri uzakla§tlr1naya, bunlann zara1larn1dan kaGIDIDa.ya ve bunlara kar§i savunmaya da 1•asif bliyii denn1ektedir. BU: buylinlin esas1, buyi.isel gliQ­Je yliklii. bulunduguna inamlan ugursuz yerlerden, nesne­Irrdei1 ve insanlardan kaQinmaktir. OrJ?.egin gebe kadin­larin kin1i · yiyecekleri yemen1eleri: lohusalann · · zararh'

. etkilere kar~I, yanlannda, kutsal yaz1, biQ~ll{, igne,· n1akas. nurvi ·bon_cU:k, nazarhk vb. bulundu.rmalari; ay hali'inde­rii_ kad1nlara yakla~1ln1aniasi gibi. ..

Pasif. bliyi.ide ·amuletler (n1uskalar) onen1h rol oy­:Jarlar.

Birba§ka btiyti bic::in1i de allopatik buylidlir. Bir :?eyi' kar91hyla etkilemeye a-llopatik bu~ru dei?mektedir .. Orne­_2,-in s1cag1 sogukJa, donu ate~le. y1lan1 ya da solucan1

146

blitlin · slirli~gerileri, yakalay1p yiyen -ieylekle 8tkilemek· gibi. ..

Soru 69 · A.d, sayt· ve renkle · ilgili bliyilleri,n ozellik-. · .Jeri ne]erdir?

. Adlar, · ~ay1lar ve ren~ler de bli)riicliltikte 0neml.i · ro1 _ .. · oynan1akta ve · ~e§i~li :pratjklerde birer. arag . olarak k~l< __ , .. .__ __ _ Jarnlmaktadlr~ . . . . ' . . . ' . r( .

J{i~iligi ohqturari -ozelliklerden biri olan ad, sadeCE· · sosyr.tl bir' kigiligi anlatmaz, aynl zamanda majik anlam ... __ ///

. da bir gi.icjl \de anlatlr.· ·onun. igi~ gocuga geli9i gi.i:.wl- bi1' -~ ad veriln1eyip, <;ogu k.e·z majik bir deger ta~1yan' ne's.nc~ Jerden bi~inin ad1. konur. ··Kanan ad1n Qocug·un karakte-

. rini. gelecegini. toplum iQindeki yeri.rii ve ba~ar1s1n1 dam­galayacak, · bic)n1len¢lirecek sen1 bolik .. bir d)z .. :. t;u;:n11asliHl dikkat' edi]~r~ <:;unkli. ad1n ifade. ettigi anlanu ·ve n1tc1ig·i sahibino geqirdig·irie inan1ln1~1ktadir. Ornegi~ qocti~·a ka­ya ad1 ko:y~man~n teme'linde ~ocugun kaya gibi da;nuukh v~J ·sa.glan1 olacag1 · inanc:I :iatn1aktad1r.

Act. insan1i1 bir «parGJsL:> olduguna gore:· uc} iis1.1lnc• · :vc.qnlacak a,k ya. da kara bliyi.i, <<parganin ba~;ana gelc•nin . biitih1ihi de ba~nna gelecegh ilkesi geregi~ sahib.1ni de et-

~ Kile~;~ce'k demekhr. ll~el dU~linceye gore, b.ir\nin achn: bikn; onu bi.iylise 1 yon.den etkileyecek gUdi e!~1c· rtm i.~ · say1h~1aktad1r. Onun ·· igin, yerlilerin Gog·u taiY:mac.hklan kin1s_elere ·adiarnu so'ylenwkten c;ekinirler. .

Bliylicliltikte say1lann da r,olti btiyli,kttir. ()~:le ki, bii­yusel bir pratikte beili bir sa;n. a,dedinin .yel'il:.e getiril- . n1en1esi ·ba§arisizhgin nedeni olarak )leri sliri.ilur. He·m.en.

. hemen her bahl inanc1n ve bliylisel pratigin. bunyes~nde · 1

ycr a ian de.gi§ik degerde- say1lar vard1r: _Orneg·~r. ·«tic: kere tiiklir:n1t>k;>,' ~<.dart yol ·agzJna gomn1_ek)), «)7edi evclen iplik.

147

'.

toplan1a.k).·, <<k~rk glin y1kanmak» gibi. .. GenelFkle 3} 1: 9, -40_, -41} 99 gibi rakamla~d~ bbylisel ve· misbK bjr gtic oldug:una inan1lmaktad1r. ·Bunlardan 3 ve 7'ye olan ina~Q c;;ok y-ayg1nd1{. . .

T1pk1 ad ve say1 gibi ldn1i . renklerin de bliylisel <<glic»le yllklti olquklanna inan1.hr.- B'u inan~ta renklerin parlakhg1,_ ~arplcihgi, goz. ahc1l_Jg1 ya da tersine donuk-1ugu -rol oynamaktad1r. bte yandan bi.iytisel «glic» ile:

· dolu olduguna inan1lan kimi tnaddelerin: bu ghcti, parGa i.le bUttin, ozle pi~in1 aras1ndaki semp.atik ~emas· _yoh1ylet. rengine de ge~irect.~g·i dli§liniilmektedir. Ozellikle mavi, kll'l111Zl, 'siyah ve. s':.,rl biiyiictiltikte ~ok kullanlln·. MlSir'- -

. da .. lnin'da, Hindistan'da ve Pencar)'da kotiilligU _ ve <<na- --zar.'~l uzakla§hrmak· i<;in en. GOk kullan1lan mn_jik renk Inavid,ir '( Seligmann, ~. 24.7). :Mavi rengin tilke~nizcieki 'bii:O: ylisd gticli 'herkes tn-.cafindan bilininektedir. ~1av1nin yan1

· i-;lr·a k1rn11Z11 da on ern tag1maktad1r. ~I a vi ve kirlnlZI ~ok · eskidt::n beri kullanllan majl:k- ·renklerdir; __ giP-l§eg~n. -gu·~ ne!?in ve ka1i1n renginin bu inanmada roll.i oldugu soy­lc•JJmekH•dir (ibid .. ·24 7 -24S). K1rin1zl ise Gin'd~. Hindis­tan'da vc· Avrupa'ch1 .<-.nazar>-a ve ·k(jti.i -ruhrara kar~1 ku1-1am lmaktachr.

An1ulet \'f.' u_gurluklann ortaya ~-Ikt~lan

nas1l a<;~kh-tnl~\? _ Hunlar hangi atna~larla. kullaniln1aktadir?

DinaniisL dilnya gorU~li sonucu, objelerin pozitif vE: negatif bir <<gi.lc ~- if(' yUklli bulu]1dqklanna. in··H1f!1a. ·in­sruloglunu zararh ve tl·hlikeli kabul edilen obje_lt.:rden ka­~1nn1aya ya da savunmaya yoneltn1~§tir. Ayn1 · gorli§, _y.a­rarh · olarak ·kabul edilen. objelerin, de sa.ghk, n1utluluk ve ba~an i~in kullanlla~ilecegini fikrini· dog·urn1u~tur.

148

Dogay1 dolduran canh ve cans1z nesnelerin parlakhk, saglamhk,· kuvvet vb. gibi ~arp1c1 _nitelikleri kar~1s1nda _kimi zaman · ~·a!?Iran,' kim{ zaman da 'korkan iU:E;-1 insan, felaketinin ya da mutlulugunun bunlann i~inde sakh ol­(iuguna in anarak onlarla:_ <<barl§lk» olmay1_ ve oni.an kendi htzmethide kullanmay1 · dli~linmii~ttir. \Tab§i' hayva1rlar1n kuv\.·e::tinden y1lan ilkel,· ornegin arsian1n p~n~e~;ini,. kap­lanln tliylerini, y1lan1n di§lerini i.izerinde bulundurn1akla

· hen1 bu hayvanlann niteliklerini kendine ge~i.,..,me, hem de onhirla bliyiisel yonden bir yak1nla§ina anHicinl glit­mi.i~tiir.

Amuletler ( n1uskalar) f_onksiyonlar1na gore: iki ana · gruba ayr1hrlar: Zararh di§ etkileri ve tehlikt:leri uzak­la§ti.ranlar .ile iyilik getireriler. Bi:r ~eyin amtlle.t olabiJ .. n1esi iGin, -ilkip onun ozij ve ·bi~iini gozoni.inde bulundu~ r~1l.ur: Garip bi~imdeki ta§lar: hay .. van ken1iklrri, pent;('-·

leri.,: _di§leri, g_ozleri, derileri: taE)tan, agaQtan. madendcn yap1lan ~eyler; yUztikler. bilt=zikler '· kolyeler: :n(~yve ve bitki to~umlar1; ka·git, deri,. ken1ik. vb: tisti.ln•.': Gizilmi~ bUylisel ~ekiller, yaziln11§ kutsa.J sozler .. _Amuletin. sahi~ bini kottilUkten, · liastahktati; felftketten, naz.ardan koru-

. duguna inan1ld1g:1 gibi; miu, bcdensel ve ruhsal haknndan gii~lendirip, yetenek ve becerisini de art'1rdig111 a inan1l..: n1aktad1r. Amuletlerin koruyucu, tehii~f1yi uzakla~tlriC··!

gUcU ve niteligi, hayvanlar, ev-bark,_ rnal-n1lilk vb·. i<~iT1 de geGerlidir. - - ·

En yaygin amuletler el ve goz bi~'irnindc olanlm·dn··. ~Hisltimanbg1n ve H1ristiyanhg1n y~y11d1gt ::Jo.lgclerdc· · «Fadime Ana'run ElL, «11eryen1 Ana Eli ... <<Abhas'in Eli -adlan altlnda kullanllan amuletler ~og-unra din~el kay~

nakhd1r. Goz biQimindeki an1uletler «kuvvet.f' hari;?I ku\'­veb> ilkesi~ce kotti gaze kar~I kulla~uin1akt.achr. Ulkemiz­de gerek el, gerek goz, gerekse ba§ka. bif;imlerdeki arnu­leilere g·enellikle <<nazarhk >> denilmektedir.

149' -

. Amulet olarak kullarulan yapma nesnelere korku ve 'saygiyla karl§lk bir tav'lr~ taknuna,' onlari feti§ durumuna . donli§tliriir. · · · · .

· Ta§Iyicisi:Ua iyilik, 't~lih a~1khg1 ve· ugur geti~en nes- l

nelere' :de u.gurluk denir. Ug~rlugun amuletten farln, za­rarh etkileri uzakla~tlrmaktan· ~ok, ta§lYlCI~Ina .· mutlu­luk' ve ba§an · g~tirecek bir «Ugur» e§yasl olma~1d1r. Bir nesnen\n. ugurluk olarak kullarulmas1 ~ogu kez · bir ras­lantlya "f?aghdir. brnegin ilkel bir ballk~1 sabahleyin 1r- · mak k1yJ.s1na gidip de suyl.iri igin~e gerek rengi, · gerekse bit;imi bakllnlndan ote~ilerde.n farkh bir ta§ gortip, ·J;>i- ' ririe hediye· etmek i~in sudan ~lir, sonra d.a he.:-gtinktin­den QOk bahk. tutarsa, bu sevindirici olayi bt§'a baglar .'Ve ta§r ug·urluk · diye saklar (Zucker, s. ~lJ. · Ugurluklaru1 ~og·u. -· kimi an1ulet. ~e§itlerinde oldugu gibi_:_: stis egya~ s1na donti~n1ti§tlir. Zaten bir~ol-~. ara§tl'rlCI stis _e§yasin.lr• . ba§lai1gi.Cllll. amulet .dti§lillcesine bag·larnakta,. ugurluklan ' «estetik · anlamdakil n1ajik o~>.) diye tal)nnlanl'aktadrr (Ne-

. gelein, s.· 169 J. . .

1 Gerek an1uletler, .gerekse ugurluklar ·.pasif bliyti ala­nina· girn1ekte ve pratrk. kullanl§lannda gogu !zarnart biri­birinden .· ayi.rt edilernen1e.ktedirler.

'• .... ,

''i50'

I.

\'

... '

UQiincii ,BOliiD:I

SAN A:T

A. tLK~L SANATA tLi~~iN.GENE~· AQIKLAMALAR ·

I

Soru 71 : ilkellerin' san~tm1 konu edinen- sanat e~.: .~oloj.isinin ~am ve gotevleJi nele~dir? Sa:- . nat etnoloji~i~ .hangi disi.vlinlerle iti birligi· yai_uru~k zorund~r?. ··I • ..

.. , Sapat ~tnolojisi hpk1 d~n et~olojisi. gibi genel etno­.lojinip bir d~l1.d1r, en QOk da ilkellerin plastik satiatlanyl~ vgra§Ir., Mtizigin·, tiyatronun,' d:ansi:n· ve §iirin sari~t ef-

. nolojisi i~ine girmesirii kin1i etnologlar kabul etnlen1ek­·tededirler.<Nitekim etnoloji el kitaplanrun c}ogunda son I

saydilhatimiz · ayt1 konular ·olarak ele. ahnmaktad1r. : .. Sanal etnolojisinin. ara§brn1a: alan1n1 genel. sanat · et­

tioloji~i,: bolgesel san~t etn~lojisi · ve tarihsei satiat et~o- . lojisi diye tig boltime. ay1rabiliriz. ilkellerin sailat faaliyet­lerinin genef .ilkelerini Qoztimlemek genel sanat etnoloji­sinin; ktiltiirel ve cografi bolgeler gozontinde bulandti.r\1·;

· larak· b~r tribuntin~ · bir 'etnik · ·gru bun sanatlrun tislubunu · ve oz·ellikleri;ni ara§tlrmak bolgesei sanat. etnolojisiriin ;. · el altlndaki .'kaynaklann mbydana glkl§llll' geli§imini ve

!51 ,·,

yokolu§unu ara§tlrmak da tarihsel. sanat etnolojisinin go­revi'i§ine girn1ektedir:·(Haselberger, s. 9). .

Sanat etnoloji~inin' ara§tlrma alanlann1n kesin sinlr-­larlru ~izmek oldukQa ~ordur. Ba§ka di~iplinlerde oldugu'' g~bi, sanat etnolojisinde de birtak1m yan dallann ara§­tlrma alanlar1na giri§imler ohnaktad1r. Bunlartn ba§h­calan _sanat tarihi, prehistorya, aanat felsef~si, estetik, ~anat psikolojisi ve din etnolojfsidir. San at. etnolojisi, 'is­ter istemez }::m s~yd1g1nuz dallardari yararlanmak · zor.un- · dadir .. Qzellikle. din etnolojisi;· sanat etnolojisinin en ~ok yararland1g11 bir dald1r. ilkellerin toplumsal yapi.s1n1ri din­sel karakteri 'gozontinde 'buh.indurulursa, bu i~ birliginin

. kaqinilmaz gerekliligi kendiligiDden ortaya ~1kar. ilkel toplun1larda sanat ese~lerinin birer si.is) .birer estetik e~­ya olrnaktan ~ok, belJ.i fonksiyonlan kar§1lan1aian: bu fonksiyonlann da din~ef nitelik ta§Imalari, din etn61ojisi­ni sa nat. etnolojisinjn en· onen1li yardlmc1 disiplini haline getirn1ektedir. · Ayrica sanat~1n1n ge.leneksel toplun1 dti­zeni ic;indeki yeri. san~t Urlinti ile toplum dlizeni ara- · ..

· Slnda.ki baglant1lar da oteki et~o}oji dallanna bakarak en ·~ok etno-sosyolojiyi ilgilendirmektedir. Btittiri bunlar. sanat .E'tn()logunun, et~olojinin ot_eki dallanyla Slkl ilif?­kiler kurma.s1n1n ka~Inil'mazhginl gosterme~tedir.

Son olarak ·bit noktaya qaha! deginmek··. gerekmekte_. dir: ilkeller yerylizlinde. tek · ba§l.anna., ba§ka kli}tlirle.re kapah. olarak ya§·an1anu§lar, .. aksine. zaman zan1an ytik­sel\ ktilttirlerden etkilenmi§lerd~r. BugUn ilkel san at eser­Ierinde gorlilen · bir~ok n1otifin vc forn1un vii.kseK ktiltlir- · lerden ~hnd1g1 isp~t edil~J.i§. du~umdad1r .. Bu · bainmdan, ~evresinde ylikse){ klilttirlerm bulpndugu birtakui1 ilkel halklarni sanatln1n tarn bir degedendir~1esini yapabilmek i~in, sanat etnologlann1n soz konusu ytiksek ktilttirleri

··de iyi bilmeleri gereklpekteqi_r.

·152

.....

Som 72 .: . tlkel sa.natm ara§tlnlmasma ne zaman ba§l~ttr? Bu lronuya· katkilan .olan etnologlar kimlerdir?

15. ve 16. Ytizy1lda ilkel halklarla temasa gelen Ba­tihlar bu halklann sanabna kar§l he;men he~en hi~ ilgi duymaini§lard.Ir. Bunlann ~og·unun ge.zip · gordtikleri yer­le~ h.akklnda 'verdikleri bilgiler oznel yargilarJ.an oteye geQmiyordu. Hen1e~ hepsi · de sertiven pe§inde ko§.an, · tis­tun tekniklerin verdigi olanaklarla gittikleri ye:rlerde kan .doken, alt1n a:rayan, ticaret yapa:h dtinya gezgincileriydi.;. ler. Yerliler bunlann gozlerinde acaip yaratlklardan ba§-ka pir §ey degillerdi. .

0 :zamar)Jn bilin1 adamlan da yeriilerin jnsan olup . olmad1g1 konusu,nda . ·gultin~ tarti~nla.lara giri§mi§lerdi. 1512 y1hna kadar1 kilise de, bu <~garip yaratiklar>;ln in-. san olmadigi fikrini savunn1'u§tur ( Mtiensterberger, s. 10) ..

. 18. Ytiz.yihn yar1s1ndan sonra) bu yabanci· halklar hakk1ndaki gorti~ler yava§ yava§ degi§meye ;· deniza§Iri bolgelerdeki kj.ilttirlerin tanininasiyla· <<Vah§iler>>in dogal ve ozgtir. hayatlanna. kar§l duyulan ilgi artmaya ba~ladl.

. Dnli..i denizci · J. C o o k_. 1769 yi.hnda. Okyanusya'da, :NlaO:rilerin ya§adlg1 . bir · adaya ~1ktL Buradan toplad1g1 bir stirti e~ya ile geri dondti. { Bunlar1n ~ogu ·~imdi ·British l\11lseum'de bulunmakta ve l\1aor'i sanatin1n onemli eser. lerini te§ki,l etn1ektedir·)-; · Co~ k_. 178~ ·y1linda Kuzey Amerika'ntn kuzey-bati. k1y1lanna gitti. ·ve yine bir~ok

sanat. eseriyle geri dondti. 18. YUzy1ldan sonra, _yeni ke§fediln1i~ tilkelere gi-

. den n1isyoherle·r) ilkellerin sanatlna kars1 anl~l\nsslz dav- · ranq1 hir; onlann · goztinde ag·a~ ve ta§ l~eyk~ll~!'- ilkel ve. bof:). bir inanc1n belgelc.ri olan putlardan .ba§ka bir · §E'.Y degildi. Boytece, gerek rnisyo:1erlerin, gerekse Jnisyoner-

. 1er·.taraftndan H1rist_iyanhga kazand1nlan y~rlile1~in y1k-

,153

tlgi, yakhg1 ve y~kettigr_sanat eserleri biiylik bir yekf:m tutmaktadir. ·

· Bununl(l beraber, misyoneflerin .fark1na v armadan ilkel sana tin hepten yokolup gitmesini onle.yen J)irtaklm 0

olurrihi davranl§lan da 0 vardlr. §ura~f bir gergektir _ki, misyonerler, ·.buralara ilk gelen · seriivencilere bakarak,

· yerlilere d~ha insanca davranm1§larihr. Onlann tek am'a- · cl' yerlileri kendi dinlerine ~~kmek olmu§tur. Yer~iler_ H1-. ristiyan olduktan sonra, ote ·berilerine pek dokunultna­mi§; hatta on~ann yontma' i§lerini, aptalhga ve saQma­hga kar§I·kazanml§ olduklan n1anevi sava§Ill bir seinbolti·,

· bir an1s1 o~at.ak. sakiatn.I§lar ve be'raberlerinde: getirmi§­lerdir. Boylece birgok sanat eseri !yqk olmaktan ~nrta­rllrni§br. 19. Yi.izy1hn·· ilk .yans1nda t(?planml§ . olan par-· galar ,· dentzcilerin ·habra e§ya diye geti:rdikleriyle · bir-1ikte, ilkellerin; sanab hakklrida bilgi veren en eski; ve en glizef parGalarlt.e§kil ~tm~kt~dirler (D. Frazer, s; 111.

· . . I , ,

··19. Yiizy1lda etnologl~r hentiz kaybolmann~ ~e§itli ·etnografik ~alzemeyi toplamaya giri§irkel}, ·ilk:2I san~tla · pek ilgilenmediler; ~iihkil ·onlara. gore ill;tel pan at eserler.i, ilkel klililirti dah'a iyi degei:lendirmek ·i~Ln h~nflz ge~etli ·birer ar.a~ olarak kabul edilrt1iyordu ..

· Bununla beraber kimi. etnologlar tek yanh da olsa bu kohuya egildiler. · F . . Rat z ·e l, 1891 y1hnda Qe~itli maskeleri slnlfland1rq1aya · giri§ti. Ogrencisi· L. F r o b c -n i u s da, 1898 y1hnda, · Afrika'daki maskeler ve· gizli

. dernekler hakk1nda resimli bir eser yaYJmladi. ilkellerin sanahna· kar§l dl.lyulan ilgi giderek artm1§,

lu.:.tta 'bu eserlerin universite ogreniminde ku1lanl~mak iQin .el albnda · bulundurulmas1na ba§lanml§, bu. /sana tin n1ahiyeti ve ama.c1 hakkin.da da ~e§itli gorti§ler. ortaya atllml§tlr. Evri~Giler, ilkelle.rin sanattna evrimin ilk ba-samagl goztiyle bakm1§lard1r. pte yandan, F. B o· a 8,

n~~inar ve' ~anat kuramClSl G. s em p e r_'in gorii§lerine

154

dayanarak ozellikle malzemenin, icra. ·ve yontemin, bir· de · sanatg1· taraf1ndan · goze.tilen · amacin iizerinde · dtirmu·§, boylece bu etkenlerin fol'Il1u~ ornemantal naki§ \;_e desen- · leri, hatta estetik bi.ittinii meydana getirdigini ileri stir-

' P.jU§tlir. . . . . 20. Yiizy1_hn ba§lang1c1ndan sonra. ilkel sanat hakkln­

dn. ~eqitli eserler yaylrrilan:rp~ya . ba§laml§tlr. w 0 e r -1ri a n ~) E . .'c. S y d o w,. A. S p r i n g e r, H. W e i g e· r t) A. B a 8 t i.a. n, R·e.ad~ D a z't on, F.'v.· . L u ,~ 9 lLa ·n.,

·-'"~-~ 0. : H a ·ado n. vb. ilkel san~tl gerek,. boigesel · ozellik­leri,

0

gerekse genel ilkeleriyle. konu edin·en' ki~aplar ~ ya·-·~vJ 1nlami§lard1r.

I .

Soru 73 ilkel sanata ilgi. duyaii n1odern .;;atui~u~r kirhlerdir? tlkel sanat1i1 Bah'da taiitnma­SI nasd olmu~tur?

ilkel sanahn estetik dege_ri tiz~:dnde ~birkaQ · etno-1l,gun d1~1nda- daha QOk sanatQllar durmli§lardn~. b za­I'!Utnlar· yeryuztiniin Qe§itli polgelerinde ara§hrma1ar ya­I 1211 et'no.lo.ghir ~lkellerin sa!J.atlna ik1nci, U~lincti · pl&D:da y~r verirken, Avrupa'run btiy'iik kentlerindeki }dnii sa­~~atQilar -ve sanat severler ilkel ·maskeJerle figlitlerin · et·

· kisinde kalarak bunlardan · esinlenmeye ba§lam1§lard1r. Avrupa'daki toplunisal · degi§meler · ister .. isb2mez sa­

nab da etkilemeye ba§laml§ ·; · Van G o g ·h · (l853-1890), 7' 0 u. l 0 u 8 e - L aut .r e c (1864-1901). ve1 G a u g u. i 1L ( 1848-1903) gibi sanatglhir bu

1 etkileni~iri 0 onctileri olmu~- 0

'lardn~. :Birtak1m sanat~ila·r yeni kqnular ve· yeni b'ir tis­'lup, ·aramaya .giti§mi§lerdir. Bagh bul~ridugu sanat 'Qev­resinin 'basklslndan Ilk kurtulan: sariatgl G aug ·u i n!dir.

0

J.: J. R o:u s 8 ea. u'nun d·~ etkisinde kaJarak ilkin Marti- ' - ,. . . ' '

nik'e, sonra _da Tahiti'ye·giden G aug 1i.i n'i zamanla ba§~ .

. ,'' 155.

ka sanat~1lar da. izlemi§; bunlar esinlenrnelerini yeni k,til-tiir ·bolgelerinde . aramaya ba§lami§lardlr. ,

Bun,.unla.beraber, ilkel sanata·kar§l duyulan ilgi ba~­I&ngi~ta, yani' Yirrninci Yiizy1i1n ba§lamas1ndan Once, yli­:zeyde ve duygusal bir .planda kalmi§ltlr.. Ancak nwdern sanatJn. geli§mesinden sonradir ~i, bu ilgi' artmJ~; v la­m.i11ck (1816-195SJ, Picass·o {1881- ), Dc,Ta._i.n. (1880.,1954), B r ·a q u c ( 1882-196~), Matis.~ e (1869-1954·), Modi 'g l ·ian i (1884-1920), ]{ i r c h n (· r (1880-·19~8 l, No l de (1867-1956) vb. gibi sanat.Qllar ilkel sa- .

, natl adeta yeniden «ke§fetmi~lerdir>) .. ilkel,sano.h btiyUk . bir co~kunlukla oven bu sanat~1lar, keridi estetik egi1irn- · lerini ilkellerin yontn1a. eserleriyle dogrulamaya Gali9mi~­lar; Afri.ka '1un n1aske ve heykelciligindeki ?-nlati)11 gUc.Un­den kendL .san at yaratmalan!lda esinlenn1i~ler, h~ttta bun-1ari bilin~li' olarak taklit etrneye b~~Jarm~lard1r ( Hasel, berger, s. 18; D. Frazer, s. 13). . . .

Estetik degeri tizerinde hi~ duruln1adan oteki. e~nog­rafik malzeme ile birlikte etnoloji rntizelerinde geli§igiizel sergilenen ilkel sanat eser\erin~ .kar~1 ilgi. artmaya ba:]la· yu'lca sanatg1Iar~ sariat ele~tirmenleri ve aiel koleksiyOli­cular i~e gid§ere.k, mtizelerde sadece ilkel san::1t eserle-:rini i<;i-n_e alan 6zel sergiler di.izenleyip. degerlerini ortaya <;Ikarmaya ~ah~m1§hird1r. Bu durum ~ogu zaman mUze-. Ierdeki bilin1 adan1lanyla sanat<_:;1lar. aras1nda t2.rt19ma konusu olmw~tur.

1919 y1hnda, Paris'fe, Afrika ve Okyanusya yerlile­rinin sanat eserlerini tamamen estetik a~1dan ele. alan bir. sergi aGilm1~ ve _bi.iytik ilgi' gormti§tlir.

Ilkel sanat eserleri o. zamanlar ki9iseJ ko11eksiyon~ larda, 'bulunuyordu. lsvi~r~'de, Aln1anya'da, .BelGikalda, . ingiltere 'de VQ Amerika'daki . ozel kolleksiyoncl:lar, ilkel·

· san at . eserlerini ~e§illi yollardan toplami§lardL 13uniann ~ogu, sonradan ya. sahiplerinin b.agi§l ya· da para kar§l-

156

hg1 satin ahnarak etnoloji mlizelerinde toplanmi~br. . tlkel sanata kar§I duyulan· ilgi kolleksiyonculugu da . \ .

geli§tirmi§, koleksiyonculuk giderek moda olrnu§ ve Pa-ris, 'Londra, New York, Berlin vb.' gibi dfuiyantn biiylik sa­nat merkezlerinde bu eserleri:r;J. ahm-satlmlnln 'yaplldlgl' antikacl diikkanlari ve pazarlarl· ortaya. ~Ikinl§hr~ Daha Frob en i u s'un, Afrika'daki gizli derriekler. ve maske­ler· iisttine yaz1lm1§ resimli ki tab1n1n yayim1ndan bir ytl o!,tce, yani 1897'de tngiltere'de -bir antikacl ka1 alogunda bir stiri.i ilkel sanat e§yast zikr"edilmekteydi (~Iiiertster- . berger, s. 10}. ·1910 yJhnda, Berlin'de A~ F l e c h the i m . modern sanat eserleriyle · Okyanusya yerlilerinin sanat' eserlerini bir~ikte sergiledigi bir . galeri a~ml§tlr. Ayn1 §ekilde· Lqndra'da ve Paris'de bliytik a~Ik arhrma ~alon­lan ilkel' sanat eserl~rini de satrrn§lar ve bu i§te sanattari, anlayan uzmahlar kullanmi§lardtr (Haselberger, . s. 19).

Bugtin de dlinya~un ~e§itli btiyiik kentleriyle Afri­. ka'da, Okyanusya adalannda ve Amerika yerlilerinin ya­. §adiklJfn bolgelerde ilkel sanat eserleri. turislik ama~lar-. la. sablmaktadir. Ancak bunlar eskilerin birer takli~in­den oteye gidememektedir.

Soru 74 tlkellerde. sa~~t~n•n- durumu nastldu? Kimler sanatQI.·Ol~'fftlh~? S~na~t olabilmek i~in · nasd bir egitimden g~rnek gerekir?

ilkellerde sanat~1n1~ yeri,· sa.nat~tya verilen deger . toplumdan topluma degi§mektedir. Kimi tribtilerde sa­nat~iyJ toplurntin. oteki 'liyelerinden ayirrriak, ozel bir ye­re koymak pek soz konusu degildir. Kin1i triblilerdeyse tribtintin her i.iyesi. bir es>¢Fin nrtaya ~lkl§lllda derece

. derece pay sahibidir; y_ani ese~·u:t _yaptmina ve ortaya ~1-,kl~Ina herha.ngi bir §ekilde ·16:\.tRl,tJ.a bulunmaktad1r. Bu

durum daha. ~ok cemaat -~ah§masnii gerektiren «Toplantl Evleri>> nin ve sava§ kay-Iklarin1n yap1m1nda gortillir. Eser yaplml.nda I ~ana't~l ozel bir' y~r alml§ .olsa bil~ 1' ~na her zaman m

1eslekten hiri ya 'da bu i§ i~in ,ustala§Irll§ . kims-e

denemez; ~iinkli o da bu i§in dl§lnda ge~imini saglamak . i~in glinli.ik. i§lerle ugra§ma~ ~orundad,r. _Modern sanat­~Inln tersine, Hkel sana~~l yapt~gl §eylerqen pck az ya-_ rarlan1r. · Afrika'daki kimi tribtilerde sanatg1hk, ~iftQili­gin yan~ . s1ra ·, ugra§Il~n i§den · ba§ka bir §ey degildir. Yagmur' yagmad1g1, tarla,. bag-bah~e _·i§leri dul:'dugu za­manl.ar, sanatgl. ~e§itli . e§yalar :yaparak, buniar1. ba~ka

· , §eylerle degi§tirir. Eitzen de sariatgn)ln bak1n1Jn~-, tiyesi · ·- hulundugti cemaat i.izerine ai1r;_·boylece sanatGI da ken-

-dini blittini.iyle _ i§ine verme olana.g1.n1 bulmU§ olur.. _Sanatgin.ln oneJilsen.digi toplunJlar ·da vard1r .. Afri­

ka'da heykellerin degeri bliytikttir. Ba1uba.'h h-?ykelcilei~ onur b~lirtisi olarak ba§la.nnda bir i:;;arct ta§IrlarQ.L Bcl­~ik~ Kongosu'ndaki Busch~ngolarda sanatQ1n1n yer~ ~ef-· ten sonr~; gelmektedir. Sanatg1n1n toplum iginJ~ki yerini belli eden ozel bir' i§aret ve- rlitbe ta§ldlgl bir~.ok tr~bi.l vard1r· (l\1tiensterqerger, s. 39).

. Afrika'da den1ircilerin · duru1nu ilginGtir. , Demircinill - ate§le ugra§n1as1, onun hiiyi.}~el gtic sahibi oldug·u inan­Cllll peki§titmi~tir. _ Bun dan dolay1 den1irci Qogu -zmnap \<medizin n1ann)>; ~ef, btiytilti f.iglirlerin yapiciu. vb. gihi i~ gor.mektedir. Demircinin kans1 da ~anak~gon1lek iql~­rini vonetir. Batr Afrika· zencilerinde ye ·Ekvator'un gli­neyilideki Bantularda demirciy.e bliylik sayg1 gosterilir. Buna kar§lhk Bah Sudan'1n kimi bolgel~riyle Senagal'de d~mirciler ktigiilnsenn1ekte, hatta l?unlar bir kasd iGeri­sinde izole edilmek~edir (Leuzinger, s. 25) ..

Kimi sa.nat~1lar da sadeee belli i~l.el'i yaparlar. Orne­?;in Afrika-'da ·belli bir j§in tamamen bir. ailenin yakin- . lar1n1n teke)inde oldugu gorUlmektedir. Bundf~n dolay1-

158

d1r ki, ~OCl;lklar ailel~rinin yaptlklarl 'i§i ogren~ekle yli­klimllidtirler· (D. Frazer, s. 21) .. Yeni Gine'nin Pabua ko~- ·

• '. • ' ! ' •

fezi bolgesinde mas~elerin yapimi, ellerind~. bab1adan ogu~. la 'gegen gelenek_sel maske. orneklerini bulunduran 'kimse-· ler.~ · aittir (Mtiensterberger, s.. 39). . ·Ayn1. §ekilde, gizli· .,

-derneklerin ktiltik · ania~hirJa kullanilan objeleri sadece . · dernek. tiyeleri taraf1ndan yap1hr.' .- . .

SanatQinin egitimi. ve .:yeti§tirihnesi de bagh bu.lun-- · : dugu. topluma gore degi§mekted.ir. · Genellikl~ sanat~1lar, sanatg1 ailelerin. ~ocuklarnidan· olmaktad1rlar. B·aba, sa­rtatgi,- i§inf slirdi.irmesi i~in, oglunu ya da yegenini seQer;

! _ ona, ara~lann kullanih§Illl· ve .san.atniin s1·rl~run ogretir. Boylece san~hnln Sirlannin_ 'ba§kala~l tar~fl~dan ogren­nli~ olmaslnl ,onlemi§.' olur. Qlrak, ustasnid~ri, eli alhnda

. bulunduracagi ara~-gerecin ya:rlrriinl, · bunlann kullanilr­§lnl· ve daha 'once. yap1lmii:} eserleri taklit etmey1 ogrei~-.meye ~a1I§lr. . . .

Eger bir delikanh. yontma i§i11de yetenek go~terirse, ogrenim ighi, tanlDIDl§ _Ve: olgun bir sanat~llllU yan1na verilir. Burada da. _egitirnin ·- esasu:n ~e§itlt teinrinler ile de~i§ik tipteki es.er1eri~ taklitlerini yapmak te§kil eder. Q1rak, tek ba§1na ~ah§acak duruma geldig·i zaman bile,

, birka~ ·y1l ustas1 adina Qah§lr. · I I

Kin1i zam~n da sanat~1 olarak segilen. ve bu anlaQla yeti9tirilen kin1selerin daha ·ki.i~tikken, hatta dogarken .

' ' ' \ . . '

birtak1m bliylisel Opellikler gostermi§ olmas1na dikkat edilir. Ornegin Y.eni Gine'deki 1\'fundugurporlarda gobek baglan boyunlarrna dolanmi§ .olarak ·dogall: ~ocuklann . sanatg1 olacag1na inah1hr ve hu gocuklann ttin1 tehlike­lere karGI

1 bagi§Ikh oldukl~.rl· kabul edilir (D. Frazer,

.s. '21 ). . ,•,

Sanat<.:;i~ann gerek egitimleri, gerekse egiqn1lerinden sonra ·sanat- e§yas1 · yapbklan ·s1rada · birtak1n1 -rittiel ku­rall:~.ra, kaG1nn1alara dikka.t· etmeleri gerekrnektedir. Qtin-

159

· kU .onlarln yaphklan i§ s1radan bir ~ey olmaYip; tersine, · dinse1, biiytisel ve geleneksel bi:r · «OZ» ta§Imaktadlr. _. Sa-­natQI hem yapbg1 §eyin zararh etkishiden korunmak, hem de onun dinsel : ve . bliyiisel giiclinii artlrmak ~~in ~e·§itli . yasak · ve ka~In.malara dikkat etmek zorundadlr; ritliel .temizlik1 ba§ka insanlardan uzak durmak,. kendini ·

. btitiinliyle. i§ine vermek, 'tannlan ve. atalan giicendirecek · eylemlerden ka~1nmak vb. bunlar aras1ndadir. .

tlkel sanat~i toplumun emrindedir ve geleneksel ohi­lll ·siirdlirmek durumundad1r. Kendine sipari§ edi~en eser­leri, daha -oncekilere benzeterek yapm.ak, yani onlan '·bli-. yiik olQtide takli t etmek . ba§hca gorevidir. Bununla be:. .. raber sanat~I, eger ki§isel yetenegi elveri§liyse,' eserlerine esas1 bozmaya).l bir incelik, ·bir estetik · gortinli§ ··de ka~ zand1rmaya ~ah§Ir. Her ne kadar ilkel sa·nat~I. gelenekseli bozmak, degi§tirmek ozgi.irliigline sahip degi.lse de, yine de isterse geleneksel olana kendinden, sanatQI yanrhdan bir §eyler katabilir. ilkel sanatQIDlll, liyesi bulundugu toplu­mun. degerlerine _'ba~kaldirmasi dli§iiniile.mez. hkel sariat- ·. ~1dan degi§ik ya da toplu~un.geleileksel yap1s1na ters dii-

. ~en eserler istenemez. Boyle bir durun1 .ancak geli§mi§ · · i.ilkelerin s·anatQilarina vergidir.

·so.ru 75 : ilkel ·sana.t~.~IYI etkileyen ba.~bca. falitorle~ nelerdir?

ilkel s~nat£1 ilkin .toplu1nsal Qevrenin, sonr~ da cog-. rafi ~evrenin etkisi albndad1r. . .

Toplumsal ~evre, sanatQI~nn toplumsal fonksiyonu- . nun sini'flanni. ~izmektedir. S~atQI iiyesi bulundugu ce­maatln d\i§linee tarz1nin dl§Ina ~Ikamaz. Bu duru~ onun bir sanatQI olarak zevkini .de tayin etmektedir,. !lkel sa­natQinrh bagh bt,llundugu di.i§lince tarz1 geleneksel, eski­ye b~gh ve tutu~~dur. · Sa~~tQI, «akraball~ ve evl1lik bag-

160·.

lariyla s1k1. bir bi~imde oriilmii~ olan bir cemaab> i~eri- .. sinde. y~§ad1g1, . kollektif bir dti§iinc.eyi. payla~tig1 iQin, kendini ister istemez topluznsal ·~evresinin isteklerlne :uy­durmak zorundad1r. ···Bu- ortam, iQerisinde, sanat~1n1n bi­reysel' zevki YLt da. topluma kar§I Qikl§l soz konusu ola­maz. 0, kendinden':isteneni, bilinene sadik 'kalarak ver-

. ' . . . . ' \ '

meye ~ah§lr. · · Cogr~fi Qevre ·sana~QIYI dolayh_ yoldan ,etkiler. Bu et;

ki · de kendini malzemede gosterir ~ Sanat~1n1n eserinde kullanacag1. hammactdenin _ §U ya da _bu .olu§u CQgrafi ko- ·­§ullara ·baghd1r. Ancair, malzemenin. cins1 sariat~1n1n ya:- ·

. rattna ve . canlancl.Irma glictini.i, daha dogrus~I eserinin mahiyetini. etkileyemez'.: Ta§In yontulmas1 agaca b~karak elbetki_ daha zordur. Fakat bu. durum. bile_. Qogu zaman formu ve lis~ubu degi§tirmez .. Orhegin·,.· Tibet'te blittin heykeller. agaQ, metal y~ da Yak_ yag1ndan yap1lm1§ <;>1-malarlna ragmen, aynr. iislup ve ayni ~fadeyi ta§l'~lar. Ashnda sanatQillU~- y~rattrgl eseri,n I mahiyetin,i n1alzen1~: degil, . san~tQillin. canlandn:"ma glicli. ve yetenegi belirle-m~ktedir. ·

. Ote yandari cografi ~ev:re ile· sanat aras1ndaki -bag·­lanh ve ili§kileri yerytiztlntin ~e§itli bolgelerindeki yer­lilerin sanatlar1nda· gormek mtimktindlir. Ornegin· Iv1ikro- . -· nezya'~1 s.anatg1ya Qevre~indeki · dlinya -atollerin hiGinli ·sonucu~ Qizgili ve uzunca gortintir; ·bund.an do!ayt da bu

-- adalarda ya§ayanlarn1. sanatl. QOg~nlukla bu belirti ve · oz~llikle;ri ta§Irlar. (D. Frazer, s. 17·).

Soru 76 ilkel sanatin ba§hca niteJigi nedir?'

':tlkel. sanatin· ba§hca niteligi onun estetik ?~maca de­gil1. ritUei' ya da .topltimsal amaca yonelmi§ olmasidn~. I?u durum ister'' istemez. sana~QlYI da etkilemi§ti'r .. Oyle ki,

·161

. ilkel sanat~1n1n amac1yla toplumun amac1 aynHhr; · sanat­~Inin kendi istegine . gore sanat yapmas1 pek soz ko~usu degildir. Sanat~Iya ~ipari§ v·erenler de aile . reisi, lra?ile §efi, :din. ad~m1 ya da· gizli dernek liyeler~ gibi loplum iginde· belli bir · gorevi yuklentni§ ki§ilerdir. · Bu .da gos-. 'teriyor ki, ilkel ,sanat kis;isel am~~lardari once, ~u~umsal.

. ve toplunisal ama~lara hizniet etmektedir. . . . • I ilkeller rn1tik ataJann, oliilerin, kutsal hayvan ve bit•

. kilerin, .olaginiistli . gliclerin ve dog·atistli varhklann. in­sanlann hayatlar1n1. olunilu y:a da olumsuz yonden etki­lediklerine inanmaktad1rlar. Oniegin Urtinlin bol olu§u1

, · bir sava§In kazanllmas·I· ya ·a a k1thk olu§u, sava§In kay- · bedlli'§i ·Qogu ~aman· insanlann yukarda sa:yd1g·1m1~ kud­retl~rle ban~Ik olup olmamalanyla aQiklanmaktadir. SI-

. ras1nda iyilik gonderen, :. s1ras1nda koti.iltik yagd1ran bu kud~etleri ·llo§nuf.etnlenin, onlarla- ban~1k olman1n ~e­§itli yollan, uy.gulan1alan vard1r. Kurban1n, duan1n. di­§Inda, onlar adina torenler diizenlemek ve anilann1· canh tutmak ilk akla gel en ~arelerdir. Bu da atalann heykel­lerini, ·n1askelerini, btistlerini yapmak, onlan .!rutsall_lak §eklinde kendini. gosterir. · Sanat~1, . ?-talar'In, tannlann, totem hayvanlar1n1n · vb.· anl'f!lemlerini. sembollerini, fi.: rriir ve maskelerini yaparak onlarla ban§1khg1 saglan1aya b . . ~

yard1m eder: boylece liyesi bulundugu cemaahn madd1 ve manevi i:§lerinin di.izenli .·gitn1esine o~emli bir katklda bulunmu§ 'olur.

. Soru .77 : ilkel sanat haklanda ebtologlarin Ye sa" na~Ilann gorii~leri 11elerdir? ill(el sanata

,._ hangi a~.1dan bakmak gereldr ?, ·

. tlk~l sanat~ duyulan ·ilgi~ ~amanla bu sanat~n anlaw. ve alaninln ne olacagi §eklinde bir .tarti§m~ya ·donli~mi.ifl,

·162'

.bu konuda etnologl~rla sanat~rlar arasinda g~rti§ aynhgl dogmu§tur. . . \ .

._ Etnologlar, yerlilerin sanat eserl~rini, onlann bagh bulunduklan kliltiirlin btitlinli i~inde ele almak.ta. ve de- . ·gerlendirmektedirler. 1 • Etnologlara gore, san at da. bt>kt. . oteki k'tilttir unsurlarl gibi ilkel tophimun' yaplsina kat-klda bulunmaktad~r. Bu · bakimdan herhangi bir sanat e~erini bagh bulundugu klilttirlin · ~l§Inda bir · b~1na ·.ele · al~ak v~· degerlendirmek dogru ob;naz. Soz ~o~usu sanat.

. eseri ya <;Ia eserleri 'ancak bagh bulund:ugu ktiltliriln tipi, ozelligi ~b. gozonlinde bulundurularak . deger]endir~l~~se dogru bir i§ yap1lm1~ olur~ Etnolog, her §eyde~.t once bir

. sanat .. eserinin nas1l ve hangi aina~la yaplldlf{lnl: 'kim I

taraf1ndan sipa.ri§ edildigini ve kliltiiri.in blitlinti i~inde ne gibi · bir fonksiyonu bu1undugunu arilamaya _c;ah§mak- ...

: tad~r. <;tinkii ilkeller i~ini ba§ka· bir .f'oyle.yi~le yazfyl bil­mevenler i~in sanat' en dogal bit ifade ara~1d1r~ yani her··

· ke;in· anlayabilecegi ·ortak 'bir dildir; bir friblintin ·ge~-. mi§ini, efsanelerini, ~talar1ni! mitik kahrarna:nlarnu. can- . lai~dlriT ve' . anlatir. Ritiiel bir amaca. yoneliktil~;. dilile,

,· adetle, gelenekle besleninektedir. Bu nitelikleri balnn11i1- .. · dan · da ger(jk . glinllik hayatta, . g-2rekse . kuts~H . hayatto '. onemli bir fonksiyonu vardir. ~u hald~ .etnolog, soz, konu­

su bir sanat eserinde estetik b~r deg·er aramaktan QOk,

: onun kiiltlir iGinde oynad1g1 fonksiydnel rolli saptan1ak ~·e aG1klan1ak zorundadir~ - . · . . .

B.una kar§Ihk sanat~plar ve sanatseverler, ilkel bir sanat eserinde gtizeli, estetik degeri aram1~larchr. Sanat-.· severi herhangi bir san at. eserinin harigi a~aGla yapildigi,,

. na~1l ,;.e nerede .kullanlld.Ig1, k1saca fonksiyonunun ne ol·, · dugu de gil de, o eserin sanat kalitesi ilgilendinnek~edir . . Roylece. sanat~I ya da sanatsever ilk~l sanat kar~Isin-daki tutun1unu «Sanat sanat iGindir» ilkesine _ baglam1~

. · 0 j11yor. ~u hal de ilkel san at ile yiiksek ktilti.itleri: san~tl.

163 '

/

t:'

aras1ndaki .fark, birincini~ her .zaman pratik bir ~maca · yonelmi§ olmaslndan Ve: hi~ bir zamari «Sanat sanat i~in~ .. dir» ilkesinden li.areket etmemesinden ibarettir. ·: ,

Bu durumda ilkel sanata.hangi · aQidan bakttlamiz ge­rekmektedi~? 'Bu sorunun kar§Ihg~ni . M ,u e n 8 t ·e ·r b e t .;,

.g. e r · hakh olarak §oyle vermek.tedir :. «1lkel ~ana tin dog­ru bit degerlendir~es.ini .yapabilmek i~in,. alu~kanhklar1- ·

· II).lZL bir yana brrak1p, ilkel sanatQin1n ~evresine. bu Qev­renin ~mahiyetine ·. anla:YI§la bak1p, . sanatgin1p . yararlan-

. mak iQin· · eli · alhnda: bulundurdugu malzemeyi ·olQlileri-

. mizde degi§iklik. yaparak anlamaya Qah§inahyiz .. · Ege~ yerli' ki.iltlir ve sanatinl kavraniak istiyorsak,, sariat eser- .. lerini, bulundugu ve. yarabld1g1 ~evre iQerisipde· mli§aha~

.· de' etmemiz ve . degerlencllrmemiz gerekmektedi:r. Gtizel-. lik ve. estetik hakk1ndaki yargilarlffilZl da ..--o:r.:negin sa-.. nat sanat i«;;indir ilkesi~i- bir yana . b1rakmak zorunqa- ' YIZ ya da ba§ka bir. soyleyi§le Qlkl§/ noktamlZ yapmama- ' hyJZ. Ger«;;i ·bir ilkel sa.natQinin eseri ~endi kabile~inde-. kiler i«;;ih estetik bir duygu da uyand1rabilir; am a ilkel bir sanat eserinde genellikle. estetik daha az rol oyna­mak.tadlr. ilkel ·. sana tin· degerlendit~lmes1nde. estetik gi.i;.

. zeiligi degil, aks1ne o sariat eserinin .yaratlld1~~1 ~evredeki · onem ve fon~siyonunu <:H~i.i olarak alJllak zorunday1z~> . (s. 19).

. Soru 78 : tlkel sanat ese~lennin bulun~ugu belli bas­h n1tizeler hangileridir?

· · ilkel sanatla ilgili malzemen'in gittik~e · artmas1 daha yirniinci yiizy1hn ba§lang:tc~nda ·bu .malzemenin ·korunma­

. s1 sorununu .dogur:mu§; bunun dogal sonucu · olarak da miizeler kur.ulmaya ba§lann§hr: Ancak miizelefin. «;;ok az1 sanat . eserlerini · derli toplu ve bir sis tern iQerisinde ·ser-

164

giley~cek nitelikteydi.. Bu eserlerin· estetik deger a~Isln­dan sergileni§i daha QOk ozel §ekilde toplanmi§ koleksi- · yonlarda · gortilmekteydt ·

. Btigi.in arhk dururri degi§mi§tir. Ta~;namen · ilkel sa­nat eserlerine .aynlan ve bunlan estetik gorll§ a~i~uidan ' degerlendiren miizelerin yan1s1ra1 baz1 boliimlerini ilkel sanat · eserlerine ayi%'an mi.izeler de vardlr. AyriCai ilkel. s~n~bn «;;e§itli dallar1n1 ve konulann1 .iQereri oldukQa ·zen­gin bir literati.ir etnoloji kitaphklann1n raflann1 doldur­maktadir .

Gerek galerileiinin ttiin:iinii, gerekse bir kism1n1 Hkel sanat eserlerine ay1ran mi.izelerin ba§hCalari §Unlardrr :· .

· Amerika: «Museum of-Primitive Art» ·(New York'ta:)',· . «lVlu.seurn 'of Afri'can. Art>>. ·(Washihgton'da), <<Art lnsU~ tut~'» (Chicago), «Department of Primitive Art ·Museum>/ (New York), «Muse.um of the American India?t>>. (New. York) ·ne «F'ield lr!useum of.Natural History»· (Chicago) mi.izelerinin yerli sanat eserl~rini ·sergileyen boli.imle~I·

·vard1r. (<M.u.sr::Hm of Navajo Ccremo·rti.al Art in Han.ta ·Fe». D1lizesi Kuzey Atneri~a yerlilerinin. ilginQ sanat. eserleriy-1e.'doludur. f'reri sa.~atnun· dege.rli par~alar1n1 -~P·r;abody MuseWm» de (Cambridge'de ve Massachusett.s'de) gorrnek n1limklindtir. ·

Kanada:· «il'lusec.National de FHo1nme» (Ottowa'da)~ .. Bu. ·muzede Kuzey An1erika'n1n, kuzey-bati. k1ytlanndaki yerlilerinin sana,t. eserlerini gorme.k intimkiindlir: Aynca -. «Royal Ontoria·ll'Iuseum of Archaeology and Eiht1ology» . (Torqnto) ;rnUzesinde de yedi sanahn1n. onemli ornekleri. sergilenmi§tir. . . . .

Fransa : Frahsa'da yerli san~tln1n G~§itli koleksi­:.yonlari oteld. Avrupa tilkelerinde oldugu. gibi genel etno.:. · Joji · mtizelerinin belli boliin1lerinde toplanml§br. Bunlar iQerisinde · <<Mu8ee de l)Hornme>> daki (Paris) «Musee des

· ·.Art Africain; et Oceanie:ns>> bollimi.ini.i s·ayabiliriz. · ·

165

.. Bel~ika: Briiksel 'deki · «M ·usee de. ·zJ Afrique Centrale~?

Kong9-Leopoldville · Cumhuriyetinin en gtizel eserlerine ·sahiptir.

ingiltere: ~<Briti.sh .Museum» da Ife ve Benin· san at · eserleriyle, . Gana':Q.In altln i§leri; J. Co o k' un . Kuzey . · .. . Amerika'ntn kuzey-bah· kiYJ.lanndat/v~ Polinezya'dan ge­tirdikleri onemli bir yer tritJnaktad1r. Ayi'Ica- Oxford'daki ·

~ «Pitt Rit;crs Mu..seu~:» da Benin sanat1n1n en giize.l eser:­leri bulunniaktadir ....

isvic.~e :· <<Baselcr Ptluseurn tnr 1'olkcrkundct' ·de ·A. ~ I • . . .

. B il h ~ c r . taraf1ndan . to!Jlann1I§ .. olan Endonezya san at eserleri ile dqnyarnn · ~e§itli yerlerinden toplann1I§ olan kunui·§ par~alan da bu mtizenin tinlini.i ·art.1rn1a!;tadn>

.panimarka:. Kopenhag'daki <<Etrwfp·afisk Sam.li11~1 ,, de Afrika heykelleriyle Endonezya'n1n Nias adas1ndaki

. sanat eserleri. ve Eskimo. sanatln1n en one1nli ornekleri. bulunmaktadir. , ..

Avusturya: «1-Viener Museu.1n fiir V ollccrkund.c>.- Be­nin broriz heykelleri :ve 0 o o k'un Okyanusya'dan top- · lad1g·1: bliytik 1Jir koleksiyonu ile. tan1nn1aktad1r.

Hollanda: · Leiden'c;Iaki «R·i}ksm. u,w?u:m root Volkrn- · kundc:» Endonez)~a -sanatin1n ·en· gtizel eserledyle doluclur.

Aln1anya: Hamburg'daki «Museum. fiir Jlolkcnkundr· I 1uul 1' orgesch·ichte ).> dtinyanin her yan1ndai1. getiriln1ifj,

ozellikle Kuzey Asya 'dan toplarinu~=? ilgin~ · ese:rlerle .lin , yapmi§br. Berlin'deki rnlizede ilkel sartahn onemli · bir koleksivonu vard1r; ancak 2. Dtinya sava§Inda Benin sa­h~tiyia" ilgili birQok eser kaybqlmu§tur. Stuttgart'daki «LindenmHsc:i-tm» Melanezya'dan geti~·iln1i~ . olan sanat·

· eserleriyle ~ok eski Kuzey A.merika yerl.i sanah;run kokl-:~ . siyonunu saklamaktad1r. Leipzig'deki · «lJiusrlon fUr V(.)l~ . kcrkundc» ~1elanezya.. . Kamerun ve Brezilya sanatinn1 .ornekleriyle doludur.

Rusya:. Lcningrat. Moskova.. Krasnoiarsk nTiizeleri

Kuzev ve ·Bah· Asya sa~atin1n ~e§itli eseilerine sahiptir-L ' '

ler. Avustralya: Sydney, .Queensland, ·ViCtoria ntlizeleri

k1t'an1n yerli sanat eserleriyle doludur,. · · Poli~ezya: · Honoiulu'da:k~ «.Bernice. Bishop Mu~cum >~

. da Havvrai adalann1n san~.t eserlerini s·aklamak.tadir. _\Vel­lingtpn'daki <<Dom.inion Musc·;unu~ da. ·ise :i.VT\a?ri sanatin1n en· onemli eserleri bulunniaktadn\ . . ·; .

· · Hindistan :. Kalktita'daki mill~ n1lize Hind:stan Y(r:ll halknnn: . Bangkok 'taki «Royal· Sia·m. S.oC'icty,. He, "ray- . .land 'taki «Triba1 Research I j ristit ut r' Qhirn-ma~.:~· da Gin Hindi·_ eseileri se.rgilenn1ektedir (Haselberger~ s. 22-26 I.

161

' ; ' . ' \

B. YER~i .SANATININ B.OLGESEL. bZELL!KLERi .

Soru. 79 .. Okyan~sya.· ye~li,~rinin sanat eser.leri ·han~ .. · gi. · am·aca yoneliktir? P.olinezya sana hn1n · ·

' ba~bca ozellikleri nelerdir?

· Okyanusya.. :iiz~rine dag1lmi§ otuz bine 'yakin aday1. etnoloji de, cografi ·bir ah§ka11hga · uyarak i.i~ boli.imde

. incelem~ktedir. Bunlar · Polinezya, · Mikronezya ve 'Mela­.hezya'dtr. Adlar1n1 Yunanca.'da.n alan :bu adalarda ya§a~ · va1i etnilerin ttim ktilti.irlerini kapsayan,. kesin Sl~Irlarla · ~.yril:r}I§,· ba,§h ba§In,a. ~ir sa~at alan1 olmam1~hr .. Daha · o;nce de soz .konusu ettigin1iz gib~,. ilkeller, bu -arada'·Ok­yanusya yerlileri de· «san at san at igindir>> ilk~~i~ce. san at · yapmatn1§lard1r .. D::t.ha · ~o~ · dinsel. ve toplumsal al~na, ·.

· ozellikle dogatistii kudretl~rle. uzhl.§maya yonele?- ve on­. lad a ban.§Ik olmay1- :;tmaQ edinen her .bir sana-e eserinin:.

va.ni · maskenin, heykelin, yap1n1n vb: ·belli bir fonksiyonu ~ard1r .. ·Okyan.usya etnileri · de Qevrelerini dolduran .nih­larin, devlerin, cin.lerin,: kudretli iHi.hlann· yardnrila:r'llu saglamak amac1yla agag, ta§ yonLIDU§,. t~plhak kurmU§,. ma.~ke yapmi§lardir. · · · ·

Pasifik Oky.anusunda koc.aman bir · tiggen 111eydan~

gedren ve «Qok ·ad ala~·» a.nlam1na . gelen · «Polhiezya5.··da

168-.

ya~ayan yerlilerin ta§tan yapllma . zengin bir rnimarileri vard1r. Etraf1 · ta§ duvarlarla ~evrili,. k1smen basamakh .ta§ piramitlerden mieydana gelmi§; m~rai dei1ilen tap1-. 'naklar, ta~ mezarlar ve kaleler. bu mim!}rinin· gtizel or-' neklerini te§kil ed.erler. Ta§ mimariye .bakarak daha ya- · · · k1n bir zamap.da yapilmi§ olan yap1larda ta§ yerin_e ah-

. §ap malzeme~kullanllml§hr (Samoa ve Tonga adalannda). Tropikal iklimin di§Inda kalan Yeni Zelanda ad.as1nda .ya-. §'ayan

4

Maoriler k1~1n kendileri~i soguktan koruyJ.cak'- sag·­lam evlere_ ihtiyaQ duymu§lardir. Burtlann yarn s1ra bi.i- · yi.ik bir ozenle §ef, tophinh· ve dani§ma evteri · yapmi§- · Iard1r. Bu e:vlerde sarmal bezemeli .~engin bir · ::l.ga~ i§~i-. ligi· goze. Qarpmaktadir .. Aynca evl~rin Qe§itH y~rlerine

oyuln1u9 kuts.al motiflerl~ bu zengin i§Qilik bir kat daha artlnlmi§br.

·. Polinezyalilarda agaQ yontmaCihgin gi.izel ornekleri de gori.ilmektedir. Ba§lnda gBrkei'nl.i. bir migfer ~ul?nan,

· ov~l gozlii·, gergin ag1z~1, yi.iz hatlari iyice stilize edllmi§ . · sava§ tanr.lsl ·K.l( (Ha\vai) ; atalann n1urp.~ala,§n11§ vticut- · ·

lar1n1 canland1ran, ·kamburca, kab.urgalari belli,. uzun ku­lakh iskelet figtirleri (Paskalya ada~n) ; btiyi.ik ve degirmi. · gozieri, dilin ortadan ikiye · bcHdtigli geni§ ·agzJ. ile T·iki ... ktilt figtirleri (Markiz adl.): Polinezya sanahn1n t.ipik or- . neklerindendir .

. Ta§· plastiklere gelince, ·bunlann en onemlileri Pas- . kalya.· Adas1nda: gortili.ir..· Boylan hazen yiqnL metreyi. bu­lan ve atalan canlandrran bu heykeller volkanik ta§lar~ dan yapilmi§lardtr. Deri'n goz QUkurlu, karanhk bakl§li, . uzun ve geni§ kulakh bu hey keller in ba§hklan kirrh1z1. ta§tan yap1lm1§t~r. ·Yeni Zelanda'daki Maorilerin sert ve i9leni§i Qok olan .nefrit hi§Indan yaphklari linlti, kti~i.ik stili~e Hd-t·ik-i figtirleri bddur govdeli, yana egik ba~l~, yiirek biQiminde aQilmi§ ag1zh ve iri gozllidurler: Boyuha sti& olarak takllan ye§ilimtrak r~nkte}d bu heykelcikler;

169

' ' '

muhtemelen ilk iris~nin, ilk. at~n1n embriyo halini. canlan­dirmaktadirlar. , Polinezva'da dovmecilik. de ~ok geli§rni~tir. Dovn1e · sanah ozellfkle Markiz ve Yeni Zelanda'd~.QOk yetkin bir ,~izgiye ula§mi§hr. · , · , · . .. .

Polinezya sanatinda iizerind~ duruln1a-s1 gereken ozel­iiklerden bi~isi de tliy sUslemeciligidir. Ha\vai'de renkli. ku§ ttiyletinden yapilan, . kabile §efler1 ile soylu ki~iler~in

. giydikleri peleririh~r· zevkli .. bir renk uyumunu yansltm.ak­tadirlar. Sava~ 'tannsi 'Ku'kailimoku'nun yiizii de kn·m1z1

, \'e sari tiiylerle kaplanmu~hr. ·1· · .. · . ·

incir, dut ve akkavak aga~larinln· kabuklanndai?- ya­pilan, ii~erle_ri ren.kli ol~rak\ stislenen ya da s~zd.an ya- -p1ln1a damgalarla des~nlenen k'un1aqlar. da ~ok tinltidUr. · Tapa denilen bu. kllma§lar Poline_zya adalanri1n hen1en , hf•psinde y'aj)Ilmakla beraber .. en giizel orneklP.ri. Hawai ve Sa1noa adalannda gorU,ltir.

Soru 80 MelaiiezrH ye-rli s~l.natniin oz~lli.kleri. llP­

lerdir?

Dzerlerinde. koyu, yer _yer de siyaha· yakilj derili ·in­sanlarin ~/a§ad1g1 I\1elanezya'nin yap1 sanat1,. btiyi.ik bo­

.. yutlan ve zengin._oymaclllglyla ten1a).ri.iz etlni§tir. Ah9ap yap1n1n onemli merkezi Yeni Gine'nin Sepik · bolgesidir.

, Yeni Gine'de yap1lm1§ olaa erkek evleri;. An1iral adala-:­rindaki gorkemli delikanh. evleri; Dogu Salomanlarda~I kayik evleriyle ·kafataslar1n1n sakland1g1 ibadet evleri: Yeni Kaledonya'daki oyn1~l~ ~ ~uvarlak '§ef evleri ve yilw Saloman. ·adalanndaki bi.iytik f:?ef evlc>ri an1lmaya dcgrr· yapilard1r:. _ .

Yeni Gine'nin Sepik .bolgesinde. Papualar1n ya,ptlk· 'lari n1askelei;. figtlrler, kaikanlar. davullar .. ~urungalar,

170

kavallar ve .havan elleri onlarin sanat sevgisini, ve yete­negini b'elli eder niteliktedir. Bu bolgede ya§ayari yerli­lerin atalar ibadetinde kulland.Iklan degi§ik boydaki aga<:; . heykellerin gaga burunlarl· dikkati' ~ekmektedir. · Burun cogu zaman ~eneye, :gogtis.~, hatta cinsel organlara. ·kadar ~zan1akt3:dir. Kimi heykellerde de ytiztin kw~u andirma­Sl ya.· da· ba.~lll i.izerinde bir kU§ bulunmaSI, olen bJ.rinin · ruhunun ote. di.iny.aya gidi§ine bir · kU§Ull. e§lik ettigi. ya da ruhun ku§a gogtligii inanc1yla agilda11maldad1r. I

Yeni irlanda'da Mal.anggan bayramlannda ( Olti bay­ramlarl.) oteki klilt ·araglarl ,Yalll Slra kullanllan: n1aske-. ler \re heykeller insan, bahk ve ku§ gizgileriyle ba§~a birtak1n1 ·sembolik §ekilleri de canland1rn1aktad1r. Yeni Irlanda'n1n i~ kl's1n1larinda kullan1lan -agagtan yontma ·11eykellerin tipik orneg.i UH. figtir]eridir. Bu figtirler Uli Ti5rcn7cri~nde kullanillr~l: 'bunlann daha · <;ok -f?efleri \re. ,kahramanlarr c.anlandird1klan' kabul ediln1ektedir. Erkek gtictini.l . ve ~nerjisini ifad~ eden .bu heykelleriri bigin1sel o~ell{kleri koHar1n yukarl)-'-a dogru kalk1k olU§U, gogtis­]erin VC' cinseJ organlann iyice bellrtiln1esi. bir de ayak­]HJ n1 altn1da ikinci bii~ heykelin bulunu~udur. Yeni Kale-

. donya'da goriilen ytizleri ciddi, _karanlik: hatta · grotesk bir {fade i.a::?lyan heyk(~•ller }:aliteli bir i~gili~·in escrleridir.

Cesitli n1askelerin van1sn·a giinllik hayatta kullan1- · lal{ C?-~·a~q kaplar, havan "eileri; kay1kla~. kUrekle!· topuz~ lar. kalkanlar, davullar z0ngin bir oyn1acihg·1n gok gi.izel , onre kleridi r.

~qru 81. 1\liluonPz ... va yerli sanatnun · ozellikleri IlP­

l~rdir':)

·Ok~·anu$ya adalar.· grubu i~inde sanat bak1n11ndan en yoksul · oi.an1 J\likroi~ezya'dir. l\iikronezya yerlileri daha

171

I

;. ~ok el· zanaatlanyla.ugra§ml§lar, gi.inli.ik ~ayatta;'kul,lan~ ' ' ~hklarl ote . beriyf gi.izel 'bir formda yapmaya . yonelmi§-

lerdir. · . . · · . ~ · ·_ · . · · . ·· . . .. · . Prehistorik t~ yap1iar, bl,l,Samakl~~' yollat, teraslar,

kanallar, mezarlar .ve platformlar.'Ozellikle Maria~· ve Ka- . rolin adalannda :korunabilmi§lerdir.··

· . Palau. adas1 .yerlileri, «erkek evleri»nin agaQ. oyma-lanni kirmizl, sar1,. siyah ve beyaz renklerle si.islemi§ler, e~lerin Qatilanna mitolojik resimler yapm1§lard1r, Say1 ..

·Ian az ·alan agaQ figi.irlerde· ince bir form gaze Qarpmak­tadir; . bunlarda. vi.icudun. kisimlan keskin · biQimde be,lir­tilmekten kaQlnilrrn§, detaylar· pek i§len:memi§tir.

Dogu Katol~n ·ve M~r§al adalar1nda yerlile_rin muz agac1 liflerinden ~yapbklart kuma§larla, sedef ve hip.dis­tancevizi kabuklar1ndan. yaptlklan kolyelerini anmak ge­rekir. Bir de, Ozellikl~ M~r§al ad~hlaqn1n adalan, k1y1-· lar1, .akl.nblari, yonlerivb. gos.teren agaQ dallannda:q.. ya ...

. pll~a. ktic;lik .deniz haritalarinin _ sozU edilebilir.

. ' '

Soru 82 A vnstralya )'erli sanatJn1n ozellikleri ne­Je.rdir'?

Avustra.lya.- yerlileri .kay.alara · ~izdilderi resimleriyle lin yapmi§lardlr. Bu resinller<;Ie V(tnjina denilen agrzslZ. nlitik bir kahranlana Slk. Slk raslanlhr. Vonjina'nln ilk. yllan~n yumurtalanndan meydana geldigin~ inan1Lmak- . t~d1r. Geriellikle 1nitik ve bUylisel bir karakter ta§Iyan k~ya resi1).1Ieri · degi§ik ··kor1ulu sahneleri cariland1rdiklan gibi, 'Qogu zaman degirmi, sarillal, enine ya da boyuna .paral~l olarak uzanan renkli geometrik §ekillerle de slis- .· lenmil:)lerdir. Resimli · ~ayaJar1n bulundugu Y,erler yerlile­r1n ibadet · merkezlerini te§kil etmektedir. ·,Yagmuru bol~

172

'.!'

' . la§bracagi, bitki' ve hayvaQ.lan Qogaltaca~ inanCiyla. bu · resimlerin renkleri y~nilenirdi. . .

Yerlilerin. riti.iel amaQh sanat ugra§llanndan biri de kumlann iiz~lerine. Qizdikler~ re.simler, i§aretler ve sem­, bolle:rdir.· Bunlar genellikle i.iriini.in, ~ayvanlann . ~ogal­m~lari, i~anlar1n ·majik giiclerini~: artmas1 iQin d~zen­lenen ayinler. vesilesiyle yap1lmaktad1r. AgaQ ka~uklar1·

i.izerine, ~otem hayvanlann1 ve kl~n mitolojisinin sembol­lerini· ~izmek, bunlan torenlerde rittiel a:maQlarla kullan-. mak eski bir gelenege. dayanmaktadir. :Aynca. onemli ~ir.

. ki.ilt araCI olan gurungalar ·da sembolik §ekillerle si.isleri-.. ·, . .

m~kteydi.

Soru 83 Bu~~an kaya resimleri hangi atna~la · ya­pdmi~hr? · Bu resiinlerin 'benzerleri. ba~lui yerlerde de gorilliir mii ?. ·

. . Giiney-Bab · Af~ika'~a ya§ayan B~§manlarin bir za-manlar yapml§ olduklari tinli.i· mag·ara resimlerinin .. ·ko­nulan genellikle av sahneleridir. GeQimlerini avc1h.k ve

. toplaYJCihktan saglayan ve ~ok ~etin ko§ullar aJbnda ya§ayan Bu§~anlan·n magara resimlerinin ana konu5unu . avn1 'te§kil etmesi kendiliginden anlaJ]Ilrnaktadir. · Qiinkti BU§m~nh· avCI,. ilk]I! analojik biiyi.i inanc1ndan hareket. .. etmektedir: Avlamak istedigi hayV'an1 avlanmi§ olarak :

" • 'oj) •

iresmetmek»le av1n .sonucunu etkileyecegme Inanmak-. tayd1. «Benzer benzei'i .etkiler» ya · da « bir §eyin ta.klidi

esas1 da etkiler» ilkesine dayanan bu : bi.iylisel di.i§i.in:ce ·Bu§man magara. sana tina damgas1n1.· ·vu~u§tur. . . ,

. Birka~ rragara· resmi goz ontinde bulunduruhnazsa, Bu§:truiri · sanatQISI temel· Qizgileri ve perspektifi bilmez. Figlir tasvirlerine, seyredenlerde hayra:nhk uyandu•acak canh bir ifade verilmi§tir.· Sanat~1, figiirlerde, · Bu§man

173

kadinlarinln · iQe btikiik. bellerini ve geli§mi§ ka.l~alann1 · · belirtecek kada.r aynntilar iizetinde durmas1n1 bilrni§tir. Av ·hayvanlanni, avctlan, sava§ sahnelerini, ··mitik yara­t~klan ve· manza~alan iQine . alan bu alabildigine gerQekgi . resin1lerde ins an figtirleri h~.yvanlara . bakarak daha ha- . reketlidirler. ··

. Bu§man magara. resim1eriyle Gliney Frans a ve R;:u-. zey 1~panya'daki eski ta§ devri magara resimleri arasinda· ' benzerlikler ggrli.lm~ktedir. Ozellikle av sahneleri bu ben­zerligin tipik yari1n1 te§kil etmektedir. Dogu. 1spanya'daki magara resimlerinde · ko§ar, avlanlr durun1daki insan fi­gtirler:inin Bu§man tisluhti'nun karakteristigi olan ayn1 sert ve atak hare~ette oldugu ·goi·iilmektedir. Aytwa T~n- . ga.nika'da ve Merkezi Sahra'da· bulunan ljrehistorik k~ya resimleti ;· Avus~r·alya'da Arnheinlandt'daki ·kaya resim-

. leri ile dilnyan1n Qe§itli yerlerinde gorlilen kaya resini.­·leri Bu§manlannkiyle benzerlikler gostermektedi~. Orne­

. gin Bati Avrupa'n1n magara sa~~t1nda. Gtlney· Afrika· . Bu§n1an sanatuida ve Patagonya'da raslarulan negatif el

izi Yeni vine 'de' de gortilmektedir. Bu bertzerligin bir kti_l-ttir ~arihi berabe;iigiriden Qikip Qikma.dlgl, h~nti;z a~Ikl~n- · Inarnl§ bir SQrUll olarak kalmaktadlL . . .

Soru 8J- ~uzey Amerika yerli sanatnnn ozellikleri. nelerdir?

Kuzey Atnerika yerlilerini, etnologlar,·~genellikle alt1 ki.ilttir bolgesine ay1rara.k incelerler. · Bvnlar ekonomileri

· ve: toplun~sal ya.p1lan baJ.nmindan farkhhk gosterirler. . Ayn1 durun1· sanatlar1 i~in de soz konu$udur. . .

Kuzey-Bati kiYJ.larlndaki yerlilerin, i~lerinde birden ~ok a.ilenin oturdugu ·dart ko§eli · kr~ evleri sedi_:r: aga\la~

· nndan· · yajnlmi§hr. Bu evlerin i~i heykellerle ve resim-

174

lerle' siislenrni§tir. Bu yeriilerin hayabnda -agaQ onemli bir malzemeydi; agaQtari yap1'lan fi~Ilar, sand1klar, tabak­lar, ka§lklar, ka)11klar ve Inaskeler geli§rni§ bir el zanaa­tinin olgunh~gunu gosterinekteclir. Ev~erinin onler1rte dik- · tikleri uzun totem direkleri ll1itolojik atalari canlandir- . maktad1r; direklerin. tistiinf- J:cartal~ ay1 '· kund.uz, bayku§, kurbaga, kurt .vb, ~ayvanlar kabartma olarak i§lenmi§-··

. tir. Kuzey..:Bab Amerika'n1n · kuzeyinde ya§ayan tribtiler, -: ozelli_kle Tlingit ve ·Haidalar stilizasyonu yeglerken; p(Jl ..

·_ genin gtineyindekiler naturalist. yontmac1hga yiiksek bir · anlat1n1 giicii · kaz~ndir,ml§lardir.

Preri yerlileri~in .deri i§~ed ~ok tinli.idiir. · Tliy slis­lerini saklan1ak i~in deriden torbala:r, ~ruvarlak kalk.an­

. lar; yumu§ak <:}eride_n tiitiin keseleri, av ~antalan ve ozel­.likle . c;;ok giizel giyim ·_e§yas.l yapm1§lard1r. Bizon deri-. sind~n yaptlklari ~adirlanni, kalka.nlarinl ve giysiierini renkli. resim. ve desenlerle stislemi§lerdir. Bunlann -geo­metrik §ekilleri kad1hlar tara:6ndan ·yapilmaktaydi. Dzer­lerinde Qe§itli sava§lan canland1ran resin1li yaz1lann bu­lundugu deri n1anto ve ·pelerinler goz ahci bir gtizellik-

. tedir. Resim yaz1s1 Dogu'daki halklann kimilerinde ve Pre­

ri · yerlilerinde goriiln1ektedir. · Dakotahir; .Mandanlar ve Hidatsalar deri e§ya iiz~r-ine ·miti.k olaylan, sa-\.r'a§ kahra­manhklannl·ve tribiilerin ba§Indan geQen onemli olayla­rl resim yazlsiyla a,nlatml§lardir-....

Kuzey 'Amerika ·yerlilerinin kum re~imleri ·.de onen-1-li.dir. Pueblolar1n ve Navaholann renkli kum resimleri ~ok

· tinllidtir. Kalifqrniya'da·, Oregon'da ve Nevada'da. ~ok sa­yida prehistorik kaya resin1leri bulunrnu§hir. -Bugi.in bile, ~ok seyrek olmakla · beraber, rittiel·aniaQlarla geometrik .. §ekill~rin Qizi~digi ~aya-resin1leri yapllma~tad1r ..

SepetQilik, ozellikle Gtiney Kaliforniya'da gerek tek-·. · . nigi,. gerek ~e~itli f_o~mlarl; ger~kse. zengin si.isleri)~J·~ cok .

i75' ·.,

yi.iksek bir di.iZeye ~ri§mi§tir. Bu bolgede yap1lan, tiiy ve sedeflerie ·atislenen· s~petl~rin. ~ok gtizel g6rtinlimleri vardir. . ,

Pueblo yerlilerinin dokuinalan, sepetleri ve seramik­leri ~ok tinltidlir: Ozellikle Hopi ve- Zunilerde gortileri se~ ramik e§yalar belli bir sanat ~izgisine varmi§hr. ~uzey-

. ' . ~

· Batl kiytlannd~ki. y~rlilerin figiiratif <;lesenlerle stis~li do-kumalati ; ozellikle chilkat denilen' ortlileri, battaniyeleri ger~ekten ~ok gij.Zeldir .. Bunlat~I· kad1nlar dokumakta, ~r­kekler de resimlemektedir. Aynca, yi,ne bu bolgede kara

_ ta§tan yap1lma, a~zhk ba§'Iarini, · dagke~isi boynuzundan yap1lma, saplar1 i§lemeli ka~1klari da · saymak gerekir.

. ~ .. -Sorii 85 Giinev Amerika- :verli sanattrun ozellikle.r~ ,.., . ..

' ne]~rdir?

Gliney Amerika'da en <}Ok 'serarnik,. orme, deri ve t_liy suslerne. i§leri geli§mi§tir. Buna k_ar§rhk agaQ ve ta§. plas­tikler_ olduk~a·. geri phinda. kalmu~hr. · Seram:igin en. ~ok

·. goriildtigli yerler. tropik bolgesi, Gran Chaco ve Amazon. g,evresidir. Geometr1k motiflerle bezenen seramik kapla­rui Qbgu hayvan bigimind~dir; Ozelli~le Gran Chaco'da seramik yetkin bir ~izgiye eri§mi§tir. Ser-amik daha ~ok · kad1nlar1n i§ic:lir. _

Glindelik hay~tta kullanilari. s~petler, Qantalar, ta- • baklar, sandaletler,. has1rlar, giysi par~alan, 'maskeler vb~ . ince ye zevkli bir i§Qiligin ~ok gtizel ornekleridir. Bun­larln ··Qogu stilize insan ve._hajryan figlirledyle sllslenmi§­tir .. Oriictillik en ~·ok Gliyan'da, Ch~c.o'da ve Dogu .Bre­zilya'd~ ya§ayan tribtilerin · ugra§lSidlr. Patagonya. ve Chaco'daki deri ma~tolar; Amazon bolgesindeki deri ce-­.ket; gomlek. ve: onllik~er Qe§itli renk ve . §ekillerle stislen· mi§tir. ·

176

.. ~ '

Tr~pikal ku§lann .~arpiCl renkteki ttiylerinden· yapi-' . Ian gorkemli tiiy siisler en ~ok Chaco·,_ Dogu Br~zilya ve

. -()zellikle · Amazon bolgesinde goriilrnektedir. · · .: · · · Silslenmenin · yan1 · s1ra, . be den boyamay~ da ileri bi"r .

~izgiye eri§tirmi§ ol~n.· Gi.iney -Ainer_ika yerlilerinin bu i§ · .· i~in en ~o_k k:ullandiklan renkler kirrn1z1 ve siyahtir. Qe­§itli. nedenlerle poyanan bedene, geometri~ §ekiller ~iz~­lir . .; Bu §ekillerin ~ogu. sembolik anlam ta§lrlar.

· Amazon havzasnida ya§aya~ yerliler torenlerde 'kul:. . 'landiklan maskeleri, davullart ve oteki 'mi.izik 'ara~lanni geometrik §ekille;rle si.islemi§Ie:rdir. :Aga~htn, ·aga~ kabu .. gundan, ot saplanndan yap1lan niaske1er demonlar1,· doga -cinler,ini, atalan ve haiva:nlan canlandlrrhaktadir .

. Gi.iney Amerika'da ta§~n g_ortildi.igii her yerde kay a. resimlerine raslan1hr;, Aynca tropik orman bolgeninde ev~ lerin ·. duvarlan da · re·nkli res imler v~ geometrik §ekiUerle ·

· -si.islen~i§lerdir.

Soru 86· >-'

Afrika zenci · saliati harigi malzetneleri kul., lantr? Ozellikleri :nelerdir?

Afrika1 h"-zencinin en· QOk sevdigi ve· kulland1g·1 n1aJ- _ . zeme aga~hr. Agag, zenci sanat«;;I ic;in alii bir malz~n1e · · degildir; o·, agac1 · keserken, yontarken, dliieltirken «'ca­ninl>> aCittlgina inana.cak kadar canh kab.ul etmifi; ruhun-· · dan ozUr dilemi~tir.- Bu duruin da aga~la' sahf?an sanat­Ginln i§i s1rasrnda ·~e~itli dinsel-bi.iyU!?el. ka~1nn1alan ve kurallan titizlikle· yerine geHrmesini ger~ktirmi9tir ( Leu4

zinger, s. 29). : Zenci heykelciliginde en ~ok agac; rnalzeme kullan,Il­

. m1~tlr. Blittintiyle erkeklerin i~i olan bu sahat kolu ile bugtin bile ugra§Ilmaktadu·. Agac1n sertlik ve yu.ntu&ak­lJg·Ina gore,· i§leme teknigi de deg~~rnektedir. Heykelledn.

177

~ogu ya. is ve yag k~§lnn . bir maddeyle cila1~Ir ya da :birka~. gtinlligune ~am~r banyosuna yatl~hr. ·t§lenecek agacni ·Ustline otlardan ve yapraklardan · elde edile~ s1v1

· sliri.iltir, daha sonra da at?-g. ·is ye. tozla karartlhr. En ~ok ·kullanilan·:aga~ cinsi abanoz ve maund'll:r. Heykellerin govdesi ve ba§l genellikle yekpare bir aga~tan ~1kar1hr. Heykel ve mas.kelerin slislenmesinde. ge:r~ek sa~·,, hayvan

. di§leri ve. boynuzhin·, . kuma§, .tiiy, sedef, zincir vb. · kul-. lan1hr: Di§in ve. boynuzun btiytis'Bl giic ta§1d1g1na inanil­

dlgi 'igin, bunlann birEJr stis ogesi. olmaktan da oteye ma­jlk bir degeri vardlr .. Fi~rlere ve maskelere baklr ve · piring levha~ar ~ak1hr .. Seyrek · de olsa alhn ve gi.imii§ gibi ;madenl~rin de siislemede kullanlldlg1 gi:hiiliir ..

Agaca bakarak. ta§, 'ze~lCi. sanatlnda, gerek figiiratif. sanatta, gerekse. m,imarid·=.. seyrek olarak kullanllm1§tlr. Figi.iratif ta§ ··plastiklerin merkezi. Sierra Leone ve Gliney Nijerya'du. . . ,

Yumu~akhg1ndan ve · kolay · i~lenmesinden. dolaYJ. . ga­nak, kupa ve .kap yap1m1n'da su kabag1. kullanilrni§br. Massailar · ve· Fullann slit kaplan· ka ~aklardan yap1l~1§hr.

Sertlig1ne ve i§leni~indeki. zoduguna· ragmen fildi9i de eok kullan1lan bir n1alzeme · olmw~tur. Sa~ tokas1ndan 111a;keye, g1ng1raktan an1ulete kadar degi§t:m. ~e§ltli e~­vanlll hamn1addesi olan fildj§i, ayn1 zamanda bir giic sem~·. · bolli de ~ay1ln1akta.ydL ·Buglin arbk fabrikasyona donii- . §E'n ve .ihra~ maddesi olarak yap1lan fildi§i i§lerin gele­~leksel i§gilikle·.gok az. ber1zerligi .vard1r, Aynca ~e§itli hayvan kemigi, boynuzu ve di§i de hammadde olarak kul-1m11lm1stlr.

De~ir ~ok ·. eskiden beri bilinmekte ve kullan1ln1ak-\, · tayd1. Demirin yan1 's1ra gtirnii§, _pirin~ ·Ve altln gibi rna-·.·

de~ler d~ bust y.a,p1n11nda kullanll1yordu . Ozellikle dokme mad en i§leri tisttin bh· dtizeye. eri§mi§~i. Bu· dokme i§~i­ligin teknigf ~oyledir: Mun1dan yap1lan modelin tistti ~a-:-

. 178.

murla kaplan1p, ~ainur iyice. kuruyarak sertle§t~kten son­ra :.altlndaki balmumu ~ritilir ve balmumunun. kahplad1~ sertle§mi§ tc;>prak. kabtn · igerisine k1zg1n maden. dokiiltir. ~iodelin bi~imini. ahin maderii i§lemek ve siislemek i~in toprak kap k1nhr. .·

Deri, ~oban ve avc1 halkhinn kullandl~ ha.J?madde­. lerin ba§1nda gelir. Ham deri, yaglanar~k yumu§atlhr . · 1v1assailar Cieri den yapti.klari kalkanlannt ·. soyut: motif~

Jerle siislen:d§lerdir. Massai kad1~lan deri ·pelerin~erini bitki saplar1, sedefler ve inci-boncu:klarla siislerler. Beri- . cilik .en gok 'Bah-Sudan'd~ geli~mi~tir .. Deriler kok boya~ ~1vla. bovanmaktad1r .. , ·

:, .. Bo§vzamanlann i§i olan:orgtictilukte ge§it,li.bitki sap­lara .. taze aga<; dallan ~aytr vb. kullan1hr. Eri ~ok da ha.­Eilr, ~epef,· qal, elek, ~~nta, kalkan,, yastlk. vb .. orliln1ek-

. tedir. . .. ltfrika zenei sanabnda en ~ok kullanllan renkler kn· ..

m1z1,· ,beyaz ve siyahbr.· Bu. ·renkler kolayc~ elde edildik­Jeri igin .yeglenirl~r. Madenjerden ve bitkilerden elde edi­len bu renkler.in ayn1 za.n1anda seinbolik anlamlar1 -d~ .. vatd1r. Beyaz; kire~fen ve yan1k. bitki ki.illerinden elde edilir. Dog·au;s.tli kudretlerL tehl.ikeyi ve oli.in1ti sernbol- . }er .. f:'iyah; isten, k()mjirden elde edilir VE' toptagi. SClll­

boller. K1rm~.z1 ise ener:jinin, canbhgn~. ve. sevincin sem­boh~clJr (Leu7h1ger, s 38).

· Soru 87 . : Zenci· he)Tkel ve. nu.t~kelerilideld «ytir~l{ bi­c:hni :rtiz» iislubu hangi .. bolgelerde goril­ltir? Bu tislubun ta~· devri sanatJyla iH~­

. Jdsi. o1abihwegi dlitjliniiltir n1ti?

Dog·u, Batr, Or~a ve Gi.iney-Dogu A,fr~ka 'ya ya~~1lnu~ olari ·zerrcilerin heykel ,ve _maskeletindeki. ortak ozellik;

. <<yiirek :bigiini yliz»dlir. Bu··ozel~ik, Gabon bolgesinde ras­lanilan maskelerde dab a da a~rk s~ik gori.iln1ektedir:

179

. I

Oyle ki, yi.iz, ka§lar1h altu~dan · .. ba§layarak yumu§ak bir . · b.i~imde,: · i~bUkey · olarak· agiza· kadar yay1hr .. YUrek bi-

~ ~imindeki . bu ·. yuzde . burun ahnda:Q. ba.§layarak . a§agiya :dogru U:Zama goste:dr. ·«YUrek bi~imi yi.iz>~e Bati'di, Fil­di§i sahillerinde, Kamerun'da, Kongo Havzas1'n1h hemen her .yerinde, .h~tta Glin~y Afrika'daki Zululularla Tan-

. ganika 'daki · Makondelerde. de raslanllma.ktadi!.· ~YUrek bic;;imi yliz>> Uslubu; Nijer Kori.go ~la.nuirn en eski ye en . yayg1n gelenegidii\ · . .

1 • \ ·

Afrika heykelciliginin tarihsel etkilesimi hakk1i1da . bir ara§brma·yaplldlginda, Uslup· yonlinden esinlenm~ ye·-· · ri · .olarak ·Eski M1s1r gosterilebi~inir. Qlinkli, n1s1l Zen-· ciler agaQ · heykelcili'ginde Un kaz·anmu}larsa~··,Eski M1s1r-

. hlar da ilkin agaQtan·, ·son:ra da ta§tari ~ok ~zel heykel-' · ler ·yapmi§lardlr. · Btinunla beraber Afrika sanab:p.In 111s1r

heykelciligiyle QOk yak1n bir .ili~ki~i olmam1~tlr. ·~.rkeolo­. jik ara§tlrmalar, ·Afrika'da· gorUleri «ylirek biQimi .yi.iz1,. . motjfinin ta§ devri sanatlyla . ili§kisi. ihtimalini gost~r~ mektedir. MegaHtik.·g~lenek otarak adland1r1lan ·neolitik killtiirde (M.o·. 3000-1800) <<yiire·k bi~imr' yi.~z)\ motifinin varhg1 goriilmektedir. ,Neolitikun1 kult~r ba~.arn.ag1nda · olan halkla:rda. bi.iytik ta§lar dikmek ~·aygln bir adetti.. ' lviegalit geleheg·inin · daha Bnceki bir doneminde aga~tat:

· h~ykeller 'ktillan1hrdl. Bu .heykellerin· atalan canland1r- . · d1klan bilinn1ekteydi. l\fegalit geleneginin .buglin· bile go- · ri.ildligli . Gi.iney ve Gi.iney-Dogu · Asya halki~nn1n. sana­tina bakarak, megalit kultlirde <<Ytir~k biGin1i ·ytiz». tis-

.. Juhunun varhg1na .hiikmedilebilinir. Megalit heykellerf . herrten: ·het zan1an olii gomn}.e ritleriyle ba~Uantlll olarak gori.il.inektedir: gok az. ol<;tide de o.lsa,· · 'ayn1 durum · Afri- , ka i~in de soz konusuciur. Ki.iltiiri.i megalit olarak bilineri Habe§. halklarl,· ·SaVa§ta olenlerin mezarlarina heyke.ller ' yapa~lard1; bu .hey keller in. ytiz~eri de yi.irek bic;;ii:nindey- · eli (D.· Frazer. s .. 47, 48. 49). ·

1.

C. ·,DANS, MUZiK, DRA]¥I, ~iiR

. '

Soru 88 : ilkellerin dans1 ilinsel ye· bi.iyi.ise• }ia~ak-. terde midir.?: En ~ok b~n·gi · olaylara·: bagh

. olarak. dans edilir r I MUzik. de . dans gibi dinsel bir karah t._..r · ta~lr nu?

Sanahn e:ri. eski belirtisi dansdu< 1nsanln. ilk araCl . sayilan. bedenle ·anl~tun olanaglna: kavu§an dans, ruhsal dtirumlar1n ve ~ ·gerilimlerin .devinime donli§en bir bo§a- · hmHur .. Ba§larigiQta bireysel ve 'profan· bir gereksinme-'

. den dogan. dans, giderek ti6plumsal ve din~iel bir karak~ .. tere donli§mli§tlir (Dittmer, s. 121).

ilkellerde dans genel Qizgisiyle dinsel ve btiyilsel }?ir ~ karakterdedir .. Dans, hayatln b:iitiin ·onen1li donemlerii1e e~lik ·eder. Dogumda, .erginleme torenlerind~, evienmede ve ·altirride dinsel ve btiyti·sel ozlti danslar yap1hr. Sava§la, avla!· toten1Ie, boilukla·, oltimle, mitlerle ilgili danslar da <_;;ok . yayg1nd1r: bu d·anshir1n ~ogunda ·oyuneular maske

. ta:karlar. Kiiltik ·dramlarda dans1n .ve. maskenin onemi ~ok. bliyi.iktlir. Kimi danslarda bedenin her yani hareket ettirilirken,· kimi' dans1arda sadece el ve kollar hareket et­tirili:r. Ornegin Polinezyahlann oturarak yapbklan dans­la.rda. sadece ~hedenin ··list kls·miyla eller ve kollar hare-' ket. ettirilir. ·

181

Av ve sava§ danslar1n1n ·Qogu taklide ·dayanma~ta­dlr. Avc1; ava·· Qikmadan_ once, avl~yacag1 h~yvanin· ha- · reketlerini t~klit eden danslar .yaparak onu etkileyecegi­ne inan1r. · Hayvanlarla ilgili danslann bir b?liimi.i, ha)r. · va~lar1n gogalmas1n1 saglama· amae.1n1 glider: ~reri yer-. lilerinin. Biz.on) A vustralya yerlilerinin l(angu.ru Dan~lan: gibi ... Ote. yandan, ayl kftltiinde ·Oldtigu gibi, oldtiriilen hayvan1n ruhuy la han§ina amae1n1 gtiden ~danslar da var­dir. Sava§ danslannda da saVa§ sahneleri canland1nl~1:~. A vustralyahlann iinlti Corroboree Dan~lart sava~I' avl ve

· mitik olaylan canland1nrlar. Bu danslann figtirleri ~ti­lize edilmi~ ve koreografik .yon~en kurallara baglanm1~­.tlr. Oli.im ayinlerinde, oyunc~lar, olenin ote dlinyaya. gi-. di§ini,. ote di.inyay~ giden yollann tehlikelerini ·'canlandlr;. dlklan gibi,. geridekilerin acllarllll da belirtmeye ~ah§lr-' lar .. Bollukla . ilgili; danslarln QOgu. erotik karakterdedir. Yagrnur yagd1rmaya, · bol. iirtin aln1aya ytin€1ik dans lard?. _eratH~ n1otif aQikQa gortilUr. Goksel og·elerle .ilgili dan~~ !ann ~ba§Inda Gihtc.~ Da;i.st .gelir.· E:uzey Arnerika yel:lilc­rinin \raz ort.asinda · kutlad1klan dinsel. bayramlan s1ra~ · ~~1nda, ·torene kablanla.r kutsal giine~ .diregi ~e\rresinde oy· narlar ve kenctilerine i§kenGe ederler: Gtineq dansiDl!l ya­pllchg'l .hayra.m ashnda. «dlinyay1 yeni ba~tan k~rina,:· ai1-.

lam1n1 ta.§ImaktadJr:; · dlinya:r.Jn yarabh§I dan$lar ve oyun-. larla dramatize edil~ektedir~ D1nsel kokenli linlli bir dan;3 .da Ha\\·ai'yerlilerinin Hu.la Dans2'd1r. Tannlar ye. ~efle.r

· onuruna yap1lan bu dansi ogrenn1ek iQin uzun · v~ cidd1 bir Qah§ma donemi gerekmektedir. Eskiden, bu dans, her-· kesin· seyrine katildigi bliytik · bir toplumsal olayd1-. Bu­glinkli. Hula Dans·t·'n.In eskisiyle sadece ad. benzerligi var­dir;

insan1 kendinder1 ge~iren", 'psi¥o-patolojik ·durun1lara 1

di.i§iiren danslar ise bliyticlinlin ya da· din. adam1n1n. qoga~ _listii kudret.ler ve tarir1la_rla. ili§ki · kurmas1 amac1n1 glit-

182

mektedir. Bu ~i.ir danslann en bilineni ~aman Dans~'d.Ir. ~aman, gerek hastahk sagaltlrken, gerekse .olenin .ruhu­nun ate ai.inyaya· gidi§ine e§lik ederken, dan's ederek tam ·.bir «trans» durumuna .geQmeye Qah§Ir;· ~aman Danst) §a­manhk mesleginiri. gerektirdigi. onemli bir ~raghr .

Danslar; ozlerine, bigimlerine ve amaQla:nna gore de-­gi§iklik gost.ermekle· beraber, ba§hca. ifi · grupta toplamr­lar: Kutsal ve· kutsal dl§l danslar. Kutsal di§I danslar eg­lenmek, bedensel yetene~ ve becerileri. g(;)sterii1-ek amaci- . n.1 glitmektedirler.

· Dansa gen~llikle m.tizik ye §ark1 ·e§lik eder. ilkelle­r.in ~i.izigi de dans1 gibi ana gi~glsiyle d.insel karakter­dedir ve ibadetin onemli bir boltimunti olu§turur, Bu. ba­k1mdan ~tizikQilere Ve §arkicilara QOgu zaman .di.nsel. ve bliytisel yetenekleri olan ki:rri.seler gozi.iyle· bak1hr. Ayrn durum _mi.izik araglan .iQin de soz konusud?r. Orn~gin: ~ama.n pavulu. (Bkz. :. Soru 30) ya· da vinllbh ses Qlkaran Qurunga (Bkz:: Soru: 43) kutsal araQlar . olarak kabu.1 edilmi§ ve tabularla Qevd,mi§lerdir. Bu pek bilinen ikj aracin d1§1nda, Qe§itli tipteki · kavallara, ·davullara, saz­lara .. borulara vb. de degi~ik gozle bak1hr.

Soru 89 ilkelle:t:in dr-am ve ~iirinin ·ruteligi nedir? Birka~ .§iir ornegi· ve~b~lir rniyiz ?,

ilkellerde dram ve §iir ··yeteri kadar .ar3.§bnln1arni§­tir. Gerek. drama konu ola~ initler, gerekse §iirler yaZih degildir; 'a~zdan a~za, bir ku§aktan. oteki ku§ag:a :geQ- . mektedir. Bunlann yabanq dillere yap1lan gevirileriyse h~m az, hem de gerQek anlamlan bak1muidan yetersizdir. '

. Belli· zamanlarda, ozellikle erginleme torenlerinde, kabile atas1n1 ve efsane k~hramanlann1; bunlar1n. ba§- · ·lanndan geQen ak1l alinaz olaylan · canlanduma drama-·

\

183

. I

tik te.msillerin . es,ftslnl olu§turu;r. Bu oyunlarda OYU!lC~lar . canlandlrdlklari 'ki§ileri sembolleyen maskeler. takarlar. ~ark1n1n ·ve · dans1n e§lik ettlgi bu olaganlistli olayla~1n ye-

. niden canlandlnlmasr soz konusu to plum. i~in bliyuk bir aneta ta§Ir ·ve. ancak belli zama:p.larda olt.ir. Mitler· genel- · likle. kutsal sayildlg1 i~in, . bunlarrn canlandlrih§l ·da kut­·sal bir' ~lay saYlhr. Onun i~indir ki, mitleri ~nhitmaya ve canlan&rmaya ancak belli kimse.ler yetkilidir. Drama-.· tik nitelikteki bu. oyunlar ~ ki.iltlk :ozli.idi.ir ve d~nsel al~na

. girerler .. · · . . . ilkellerin. §iirleri, §arkt ve tlirkii..gibi soylenir. Melo­

dinin ritmiyle baglanbh olan kafiyelerin s1k Sik ~ekrar1 . dikkati gekrnektedir .. Lirik tiirdeki ~o~uk §ark1lan, sa.va§ §arinlan ve agrtlar oldukga yayglnd~r. ' . .

Eskimolar~ . oteki ilkellere. bakarak, gerek salt §·iir,. gerekse ta§lama ve yergi §iirlerinden gok gi.izel orne~ler

. ver:ini§lerdir .. Eskimolann .. bit ozelligi de,. kimi durUl)l­larda, · sug i§leyeni · alayh ~ar'k1l~r, · ta§lamalar ve ·yergiler~

. le cezalandlrm.alandlr .. Sug1u, ·. kendine. yoneltilen. · alayll §ar k1lardan . .utanarak, , kimi zam~n, i.iyesi . bulundugu. · tol~­lumu terketmek zorunda ·bile kahr.

Eskimo ~iirinden iki 0r:p;ek:

BABANIN TVRKUSV .

. Koca gtg, Yakla§ma ·buz evime. . .

Kartmla ·aort yavrum · . . Seni zen gin mi. cdecek. sa:nkiJ

Giif-Zu i;tfi). . Otliz evimden ger. git.. .Vartm yog.um·uyuyor orda> Uyamdtrma:

· .. 184

Ugursu~ gtg, · Yeni kurdum y·1~vamt, rilzgardan uzak, Y anl~§ yerdeyse sug ' benim . mi? ,

· Duy sesimi, koca Qtg J dq-{j bll§'tnda. ·

AQ gozlil Q~g, . . · Ezi.p bogacak ba§·ka §ey mi kalmadt·?

Buzla.r ustil.ne gok J

Ta§lan> sarp kayalan gom .

· DUnyada bll§ka §eyirn yok > gtt-g: (}okme bttz evime > son ~'erme avtma> · Biz ·korksak ve olsek ne geger eline? · Aman.g1.g) yarnan gtg.

Bir tanecik t;tg> · . . .. . . Kanmla dOrt gocugum, di~nyada varun. yogum.>· ·Ben hepsirZ:i yi+.irsem sen ne · kazantr~tn? Esirge yu'Damt> g·tg, dorugunda kaZ: .

. . .

(Ti.irkgesi: Talat· Salt· HaJman)

lKl BtJKLUM OLMU{J BIR NlNEYLE. KOCASI OLMV~LERIN ARDINDAN

SOYLENEN Y AS· TURKVSV.

·.N crf!esiniz yavru~a.r? Ay, yay) yay . . ·

Donun · bize,. yatirular. y alniz kdldtk, uzgiinuz.

Ay, yay, yay . .

Y av.rulanmiz · gitt1, ·nostlanmtz. kaldt.

Ay, yay> ya.y.

185

. Geri gelin:, yegenler, · . Gelin, ozledik 8izi.

· Ay, yay,· yay.

Donun, yitip gidenlerimiz_r I· Armaganlanmtz 'Var size.

: Ay,_ ya.y, yay.

·(Tiirkgesi: Talat Sait Ha1man) .

. Gliney Af~ika'daki Ba-Ilalarda bir anan1n olen gocil­guna yakhgl ag1 t: ·

-Kahila, ka.ntmtn kant, ~ra.k da dii.~-ilneyi~ seni) I

Seni qil§ilndugiim igin_, dilnya ac-tm:1.· duyar bclkL i.~te, kfl.giicuk oyu.ncagrn §Urad,a, atsana · c;mu suyaJ_

.·At da, altp: gotU.rsiln tintSahlar. Ey· ben.im. sevgili r;;ocugu..m ..

(Van Baaren, s. 228)

. Bu~manlarda ·kad1nla erkegin kar~1hkli olarak soy­ledikleri ttirki.i: .

Ald·i kadtn:. · _

Gilne§i·n altt_nda . · Ka't.'rulu.yor toprak.

· Ate~in ·yantnd.a. tek. b~tma · Sesi1ni d.uyu.yor m.u,suri?

AuJ...t. erkek: ·.

R'iizgart duyuyor 1nusun-? Y agmu.run eli· kulagtnda. Kalbini duyuyor m.usun? .A vet~ ·i§fe . orad.a.

·(Van Baaren, s·. 226)

186

. ;

D. SUSl.iENME VE TEKN1~LER1.

Soru 90 : SUslenmenin temeiinde hangi nedenler yat­,. . n1aktadrr? Dovme·; beden yaralama nas1l

~~apdu_?. Tiiy siisi~Iuesi. ne detn~ktir? .·

ilkellerde stistin \'f. stislenmenin ten1elinde Qe§itli. ne­denler yatmaktad1r .. B~ ·nedenlerin ba§lnda dinsel- btiyli­sel ina;lQlar gel!r. Ayr'lC·a kl§inin toplumsal. ye_rini belir­

. . len1e. Cins.el bak1mdan bedenin belli yerlerini gekici duru- · n1a s.okma, gegi§ Fitlerive · torenleri de stislemede · rol oynayan etkenlerdir ...

· .. Kulak1arl, .. burun kanatlann1,. du<;laklar1, yanaklan delerek deniirden, kemikt~~n, ·agaQtan ·halkal~r takmak :· boyunu ge§itli n1alzemeden· ya.plln1a ko1yelerle stislemek; · el ve aya~lara bile.zikler· tak.mak; bedenL ·saQ1an, ytizU. boy~mak: dogun1, evlenn1t: ve oltim gibi. geGi§ ritlerinde dinsel, btiylisel, cinsel ve topluinsal amaglara yonelik nite-. likte slis. e§:y~as1 takn1ak ;. koku siirUnmek · · ve giyinmek. stish~nmenfn belli ba§h bi~imleridir:

. Stislenni.e kin1i zaman beden~el acllan gerekti.rmek .. tedir. ·· Dovme .. yaphran1n· uz1in siire ac1ya katlann1as1n1 ·

· gerektiren bir susle:r;tme t'eknigidir .. Estetik,· ktiltik,_ btiyi.i~ .. sel· ve toplun1sal bak1mlardan onem ta~1yan, sahibini za­

rarll bliyi.isel. etkilerden koruyan, mitik sembolleri ~an~ larid1ran; ·;·klan i§aretlerini ta§Iyan, ki§.inin toplum ·\iQin-

187

deki yerini belirleyen, kaduilann cinsel o~gunlugunu · gosw teren·: dovme §oyle yapl)1r: Diken, kemik, tahta vb. sivri

· · liQlu araQlar deriye bat1nl~rak deri yut~hr ve · kesilir ,; buralara ot koklerinden ve isden elde edilen boyalar .sti­. rliltir;. boy a, . deri altinda siyaha· Qalan md.vi renkte bir · gori.inti§ ahr~ <;e§itli orneklere ye modellery gore yap1lan dO:vmelerin deriye i§lleni~i aylarca, kimi 'Zaman da birka~. y1l. stirer. Dovme yap1hrken torenler d~zenlenir; ayr~ca. dovmeyi yap an birtaklm · dinsel v~ · btiyii'sel k!urallan . ye­rine getirmek zorundadlr. Dovnlecilik en QOk Okyanusya -Adalart~J.da,· (,)zellikle Mark.iz, Yeni Zelanda-, · Geselsch~ft

·. ve. Samoa adalannda geli~mi~tir. Bedeni · ~tislemenin. bir ba~ka yolu da, bedEmde ya-

: ralar a~makbr .. Dedyi siv~i araQlarla yn'tarak aQhktan sonra,. aQilan yerlere kill, balQik ve odun komlirti si.irtili.ir·, .

·. boylece yara yerleri iyice belirtilir. <;e~itl1 ornekler'e go-. re gogiiste,· ·s1r~ta, yiizde Ye kollarda. aQilan bu yarala.r1n.

. izleri bedeni ·stisler. Bu tUr slisleme adeti Av;Ustralya yer­lilerinde, bir zamanlann Tasrnanyahlannda ve _MerkezJ Afrik~ yerlilerinde gortihpektedir. . tlkeller kiu~ ti:fylerini stis a.ram ola~ak QOk kullarnr-

. · lar. Ornegin . Hawai'de . renkll ku~ ttiylerinden yapllml§ . ·pelerin~er QOk gtizeld.ir. Aynca ba~, ahn, yakalar, kollar, , araQ-gere~, ok .ve yaylar 1ttiylerle slislenir: Ttiy slisleme­nin en· yayg1n oldugu yerler Okyanusya Adalan · ile Arne-

. rika'd1r. Tiiy slisleme dii1sel torerllerde. onemli rol oynar. Ki§inin toplun1 · i~in9,eki yeri de ~ogu· zaman .. ku§· ttiyle- · rinden yap1lan stisleri ta§Imak_la belirlenir.

· Soru 91 Beden sakat)ama, boyama, disleri lamia' · ve· kafatasinin bi~imini · degi~.tirme. pratik- · leri ni~in yap1hr?

· Bedenin ~.e§itli tizuvlaqnin dogal biQifulerini degii1-·

188 . J

, I . . . , . . .

tirmek, boz;mak ve s~katlamak. hem bliyiisel-ritiiel amaQ-la, hem de estetik :.amaQla.-yapihr. Onun igin kulak meine­leri, burun kanatlan, dudaklar ve Qene delinir; bu delik­lere. he~ bliyilsel glicline inan1lan, hem de ~~~1 oldugu . kabul :edilen ~e§itli slis e~yas1 tak1hr. Yine ayn1 am~la parmaklar, ayaklar sakatlan1r ve klitle§tirili~: . _ . . .· · · Bedeni; yas,· .sava§, ban~, bayram ve geQI§ r1tler1 s1-· .. raslnda boyama adeti de QOk yaygindlr. B~· adetin teme..; ·unde de· dinsel.ve btiytis~l motifler yatmaktad1r. Amerika yerlileri ban§· anla~malar1 sirasn1d.a be_dehleri~i boyarl~r: Bu bak1mdap . da onlara, bir yari1lma sonucu ktzddert~t

denm~ktedir .. Oysa Amerika yt:>rlilerinin derileri kahve-. renginin degi§ik tonlariJ?-dadir. Beden ·geli~igliz~l .boyan­maz. Her rengin bir artlam1 -vard1r: ·orne gin Afrika'da .inrm1z1·; enerjiyi, caphhg1 ve ya§ama sevincini sern?ol­lerken, beyaz dogalistti. kudretl.erle ve ~Hlimle · ba~lantly1 ·gosterrnekte.dir. - · . . . . ·

tlkellerde kafatas1n1n dogal biQimini .degi§tir~ek pra-. tigi d~ bfr Qe§it «estetik ameliyat»tlr. <;ocuk daha kun- . daktayken · birkag · y1l boynnca · kafata~.~ s1k1 ~s1k1ya sar­g1lani~, baglan1r, ovulur ya 'da bu· i~ i~in kullan1~an ~ah- · .

· tala·r aras1nda i:nkl§hnhr. .. Son~nda _. J:cafatas1na 1sten1len -sivril1k, dlizltik ya da ytikseklik verilmif? olur. Boylece

.· Gocug·un. ka.fatasi ailesi taraf1ndan idea~ bir .gii;elli~e ka-_ · vu§turulur: Kafatas1 deforn1asyonu yayg1n b1r adetbr. En

· cok da · K~zey-Bab Amerika, ·Peru, Afrika,· Endonezya, · ()kvanusya. v~ Hindistan'da· gortilmektedir. .

~· bzeliikle. ergirileme torenleri -~1ras1nda. u~gulanan bir pratik de di9l~ri sivriltmek. k1rn1ak, ri1adenl.7rle. kaplamaJ.:, ve bovamak adetidir. Ayr1ca evlenn1eden once ve sonra di§ierin siyaha boyand1g1 da olur. Di§ dcformasyo_nu ,ad1 . altn1da 'verilen bu pratik, de QOk yay~and1r.; · daha QO~ . Afrika'da, ·Endonezya:'da, Okyanusya'da ve .Avustralya - · c~a uygulann1aktad1r.

Dordlincu BOifun

. EFSANE

Soru 92 ~sanelerin ba§h_ca · konuiar1 nelerdir? Ef-. sanelerin anlatu:n~nda ve canlandinlmasm-.

· da nelere UJmak gerekir? ~·

Efsane' kelime.si diliinize Jfarsga'qari geln1i§tir. Jpfsa­n1nin /. bil_iin dilindeki . kar§Ih~ Mythos'dur ve kelimenin a~h. Yuna.nca'dan gelmektedir. Anlam1 da soz, oykii de­n1ektir. Efsanelerin tunTiinti i~ine alan vE< onl,a:n_ sistemli · bir bi~imdc: inceleyen. disipline de mitoloji denir.

Efsanelerin ba§hca dort btiyi.ik konusu :vard1r: a) Tannlar1n nereden geldikleri (Teogoni) b) Evrenin nas1l o~u§tugu (Kozm.ogoni) . ·c) insanlann nerden geldikleri ya •da nas1l olu~-

tuklari (Antropogoni) . · d)" insan1n ve dlinyan1n gelecegi (Eskatoloji) ilkel efsaneler, tannlar1n, eyrenin!. 1nsanlann yara­

tlh~. ve. ortaya Qlki§lB;rinin yanl . sua ilk 'gtinahl; oltimtin kokt~nini; tu.fani; tannlann insanlan nas1l cezalandird~_k­larini; .. avcJ1.1~n ve hayvanc1hgin ba§langicini; .bitkilerin ilkin nas1l ortaya Giktrklarini: ate§ in· elde .edili§ini: cinsel hayahn l?~§langlClTil; yerytiztini.i'n i~k ~iftini, Hk ailesini: .

190

adetlerin, krtnimlann, torenlerin, teknik bilgUerin koken·; lerini . de konu edinmektedir.

Efsanei'erin ~ogu «~Ikla)'ICI» karakterdedir; yani bir ~e§it «bilim onoesi bilim>> niteligiiidedir .. <5A~IklayiCI». ni-· telikteki efsaneler «nasih> · sorusunu ·kar§Ilarken, ara ara .-

. «niQin >>' sorusuna da cevap 'vermeye ~ah~lrlar~ . -Efsaneler, tanr1lann ve- kahramanlann · soz konusu -

edildikleri olag~nlistli, kutsal ve· degi§ik bir hayat ala­ninda geQ~rler. Bu alaru dolduran ytice ·v~rhklann ve ka.h:a ramanlarin yaphklan ~ogu «akil alniaz _i§ler» biittin ay­nnblanyla anlatihr. Bu qnlatlmda epik ve dramatik bir· _. dil kullan1hr. ·

Efsaneler, anlahldiklar1 toplurp.larda· «gerQ.ek>> ve «kutsal» olar3:k ·kabul edilirleT. Onlann profanla§malari, yani kutsal. di§I sayilmalar1 yasaklannii§tlr. Halklann QO-

. gu, oyktileri, «gerQek» ve «yalan» ,diye iki boltime ayir~ I ml§tlr.''t«Yalan>> oyktilerden kesi:ri . bir biQi;mde a~rnlan ((gerQek» efsaneler, kabilelerin dinsel hayatlannda one~li bir anlam U.t~Irlar. <~Di.fnyan1n. ve hayati.n durumunu ko- .·

· rumasi, anc.ak, efs.anelerde a:p.lahlan ilk zamanla~a ili§kin olaylar1n ibadet ve torenlerde yenilenmesine. bag·hdir». (He.rmann .. ~. 126). ·

Efsaneler yaln1z belli zan1anlard~ a.nlabhr · ve can­landinhr!ar.· Ornegin ibadet s1rasinda, kutsal say1lan gtin­lerde ve · mevsimlerde,. erginlelliC torenlerinde; lirtin ah­nirken ya da kit]Jk, kurakhk ~.ekilirken .. ·. ·Efsa.nelerin an­Jatln)I Ve canlar..dlnlmasl d~ belli kur~ll~ra. baglannu§hf: · Ornegin QOcuklann, kad1nlann ve yabancilann. bulundugu yerde anlahlmaz .. Efsane anlabhrken kullan1hin .dile de·· ayn_ bir .ozen gostermek gerekmektedir. Geleneksel an­!ahn1 bi~imine U)7mak, §iirli bir dil, kullanmak, gi.inltik konu~maya girmi§ sozciiklerden ka~Inmak efsane aJ?.lah­IDIDda uyu~mas1 gereken nokt~lar1n. ba§hcalanndand1r. ·

191

Aynt durum . efsanelerin _ canlandirllmastnda da. soz ~o~u -· sudur. · .. . .

Efsaneh~t, ilkellerin evren ve dlinya' iQindeki yerlerini, · · davrarii§ biQimlerini bel_irleme Qabalartna. yardunc1. olur- · Iar... ..

Soru 93· Diinyantn y~ra.tih~•- sadece tannlarm i§i .midir? ~-ara4·h~ia.ilgili efsane.Ierde sumo~ · · tifinin rolii bi.i)iik mudilr? <<Diinya. yu-. ' ' .. . .

murtasJ>> -ne. demektir? · Dlinya.ntn .· hep. varolagel(ligine de inanthr · m•?

' I - ,

Di.inyah1n yaratlh~Inl ag1klayan mitlerin ~ogu Ytice Varhk in~nc1yla .baglantil~ gorlini.irler. Dliny,ayi yar~i:~n, onu bi~in1lendir~n Yi.i·ce Varllk, Qogu · efsariele~de, yarat­ina: eylen1ini tan1amlad1ktart son~a irisanlardan· uzakla§· mi!:?tlr ·(Bkz .. : ·.soru .35) ..

. ·Yatat~a: eylemi £ogu za:tn~n tek ba§Iha · tanrnun ya-plhch-r. Ornegin bir Tahiti efsanesinde di~nyp.nin yarah-, . · 11~1, _d~ha onceden· varohin :raaroa'n1n yap1tr ol.ar·ak ~oy1~ anlatillr: · · ·

<< 0 1~ard1: 'TC!-aroa id·i adt. Sonsilz1ukta l\ ... c dUnya vardt) · ne gok 'lxirdt Deniz de yokh{. insan da yoktu. .. . ' . .

Scs/fiuli. yuka.ndan Taa.roa .. Yal-lnz bir telc o oldu{Jundan) o_, cv-ren .hal·ine gr.ldi.. .

Tcwroa. bcu;langu;hr_, kayalard·tr. Taaroa kum.lardtr. ·

Biiy?cdir o'nun adt. Ta.a_roa .'L~ikttr:

. Ta.aroa i{'erdcd1r. · ·

.. 192·

Taaroa tohumdur. Taaroa a§agtdadtr. Taaroa bilgedir. Kabuk ve vuout olma.St igin Taaroa7ya Buyuk ve kutsal" H avaiJyi H avai ulkesini 0 yaratt't. »

(Morari, s. · 27, 28).

Di.inyartin yarahh§Inda onemli rol oynayan motifler-· den biri sudur. Kuzey Asya etnilerinin · efsanelerinin QO· gunda _yeryiizi.intin UQsuz bucaks1z bir denizden olu§tugu. ·motifine QOk s1k raslan1hr. Bir Tunguz mitine 'gore, tann gti!ltin birinde gokyi.izi.ine d_ogru bir ate§ ftrlatrm§br. Ate§, denfz suyunu kurutmu§ ve suyun bulundugu 'yeri katlla§­tlrrni§br. Boylece karalar olu§mu§tur (Paulson, s. 32). Bir Altay efsanesinde de, dtinyan1n, yaratilmadan once,. su oldugu anlablriJ,aktadlr (Radioff,. II., s. 6). Su motifi­ni, .Kuzey Amerika yerlilerinin efsanelerinde de· gorliyo­ruz. Bu efsanelerin Qogunda yaratma eylemi hayvanlara maledilmektedir. Ornegin Wintular1n· dlinyan1n yarahh­§Iyla ilgili efsanesi §Oyledir: n'kin her yan suyla doluydu. Karabatag1n biri, yerin, altta olmas1 gerektigini dli§lin­dli. Bunun i.izerine · su ku§lannin tlimii suyun iQine dald1- · larsa da bir sonu~ alamad1lar. Bu i§i bir de kaplumbaga denemek istedi, Suyun alhnda,' oradan oraya ·dola~abil­mek iQiri, su geginnez "3insinden bir giys1 haZirlad1. Ya­mna da bir slirli ip alarak dahverdi suyun albna ... Da­larken de «Ben ipi Qekersem, siz· de beni yhkanya Qekin! Topraga raslamazsam, suyun iisti.ine ~1kar1m)> dedi. Bir sUre sonra kaplumbagaYJ yukan Qektiler. Peri§an durum-

. dayd1 kaplumbagac1k. Agz1na, _g~zlerine, kulaklanna ~a­mur dolmu§tu. Ku§lar i§te boylece Qamuru ele geQirmi~ oldular. Sonrf\ da kurutu:p, bir ada yapblar ~ndan. Bu

193

· ada btiylidli, bliyti.dli,. derken dtinya ortaya ~1k1verdi · (Schmidt, V., s. 206-207). . .

Kin1i Kuzey .Amerika efsan~lerinde' ise dlinyarun ya­ratlll§l sadece hayvanlann yap1tl olarak ~atilnuyor, on­lann yan1 s1ra, bir kahramandan da soz ediliyor. Orne­gin Maidular }?u durun1u §oyle · anlatiyorlar: Yabanll gii-

. vercin, evcil giivercin ve karatavuk dlinyaYJ. kuriDaYJ. de­nerlet. 0 za:.manlar ye~

1 gok suya kesmi§tir ve sudan ba§­

ka bir §ey yoktur ortahkta. Bir ku§la.r vardir,. bir ulu . su vardlr, bir de biiylik ·bir §ef. Ku§lar qa, bliylik §ef de.

el kadar bir toprak pargas1n1n iizerinde bannmaktadlr. · Glintin birinde §ef, bira.z .daha: toprak bulmalan i~in gli­vercinleri sahverdi. ~u§lar ilk gtin Batrya, sonra Kuzeye, ~aha sonra Doguya; 'en sonra da .Glineye dogru u~tular.

·Ilk ti~ gtin hi~ bir §ey bulatnadllar. Fakat Giineye gei~ diklerinde biraz toprak bulabildiler. Buradan bir· par~a bal~1'k alarak §efe getirdiler. ~ef, karatavuga, bu balgik­tan bir yer. yapmas1n1 buyurd~. Karatavuk da iki · giin

. igerisinde·, su tistlindeki dlizluge yeryi.izlinli yap1verdi (!bid., s. 110). . . . .

Su ve toprak motifi, ~ltayhlar1n yukarda sozi.inti et~ tigimiz efsanesinde de ge~mektedir. ~ncak b-i.I efsanede yaratiCI durumunda olan tannd1r; on a yardlm eden de kendisine bei:izeyen bir · ki§idir. « ... Kayra Kan .yeri · ya­ratrn ak istedi, bunun igin ki§iye, suya dalarak derinlik­lerden topra'k Qlkarmas1n1 soyledi ve topra~ suyun tize­rine. serpti» (Radloff, IT.,· s. 6).

Plinyanln yaratllmaslnda onemli rolli. olan Inotifler~ den biri de '«dlinya yumurtasl»dlr. Bu yumurta «ilk de­niz>>in dibinde bulunmaktad1r. <;e§itli yarabklar, arna· da­ha gok ku§lar taraf1ndan · denizin dibinden <}lk~rilan yu­murta ikiye boltinmekte; iistii gokyi.izi.ini.i, alb da yer-yliziinti olu§turmaktadir. · ·

Bir grup efsanede de dtinya kendiliginden yarab]-

194-·.

·. · rr:akta~hr .. Nias adasind3:: <Ba§langtgta karm~a vardi,

sis vard1 ve karanhk vardi. Karma§adan dogdu ilk tan­risal varhk» diye. anlatllmaktad1r . .Ayni adarun giineyin­de anlablan bu efsanenin varyanb' da §oyledir: «Ba§lan­gigta ne yeryi.izli, ne de diinya vard1. Sadece sis vard1. Sisten il~ an~ g1kt1. Derken ~tinya yaratlldi. Ta§lar boli.i- · ntiverdi; tann~ar .ve insanlar g1kb. tnsanlann da gocuk-lan ol.du» (Stohr~. s. 72). . · · ·. · ·

Kimi · ~lkellerin e{sanelerine ·gore de diinya hep varola-. gelmi§tir. Eskimolann ~ogu di.inyaYJ. kendilerine ve~il.mi§ olarak kabul ed.erler. ·Avustralya yerlilerinin goguna gore de yeryi.izli ve gokytizli hep varolagelmi§tir. Ancak Arail­dalar (!g Avus~ralya'da) yeryi.iztinlin ugsuz bucaks1z bir denizden ag1r ag~r olu§tuguna inanmaktad1rlar.

Soru 94 .. : tnsanlan sadece t~Dll'llar IDI yara~tlr? tnsamil yaratili§mda en ~k hangi maize-me ~lam~tJ.r? . ·

L I

1nsariin yarabh§l~ a~1klayan efsaneler yaratma ey­lemini gogu~ca tannlara ya. da yiice var~1klara bagla­maktadlrlar. Bununla beraber insanlan bir kahramatun

. ' bir hayvan1n ya da bir bitkinin yaratm1~ oldugunu an-latan efsane~er de vardtr. Ayr1ca, bir yaratlc1 soz konusu olmaksiztn, insanlann kendiliklerinden olu§tuklannl ya da ortaya Qlktiklartni konu edinen efsanelere de rasla­nllmaktadir. Mariistik inan~ ve tasanmlarla baglantlh alan bu mitlere gore insanlar bir agagtan, bir saz parga­sindan, sudan, magaralardan, l}ayal.ardan gelmektedirl~r~·

Yaratic1nin yiice varhk ya da. tann oldugu efsane- · lerde, insanlan yaratmak fQiJ?. kullarulan maizeme toprak; agag, kami§, mui:ndur. Giiney Amerika yerlileri aras1nda insamn yaratih§lyla ilgili ba§hca iki gori.i§ vard1r. Bi-

195

rincisi, ins~n . tanr1sal bir kudret taraftndan yarabldi~ gorli§iidlir. ~u .kudret ~anlan yaratmak i~in toprak, agag, delikli ·· kami§ gibi belli malzemeler ~ullanrm§br. !~inci gorii§se, insanlar1n ya gokten ya ~a yerin altln­daki bir dlinyadan gelmi§ oltnalandir. Kimi zamanda tan­risal varhgtn yerini bir killtiir ·kahramant· almaktadir. Taulupoglara' gore, ilk' insanlar bir kahraman taraf1ndan mum kullantlarak yaptlmi§lar, ·ancak ·bunlar gline§ albn-

. da eriyince toprakla kurutulmu§lar~:hr. Chacolar1n kultlir . kahraman1 ise insanlan aga.Qtan yontmu§lardir. Yontu-

.larak yaratllan. bu insanla~, yarabctntn elin~en kurtula­rak, oliimstizlliglin egemen oldugu bir dlinyaya gitmi§­lerdir. N edir ki, ktilttir kahraman1 ~ah§trkeri elini kes­tigi iQin, arhk aga.Q kullanamam.I§, insanlan bu sefer top­raktan yapmaya ba§lami§ ve oltimslizltiklerini de ellerin­den alnn~rt1r ( Grimal, s. 206). ·Melanezyahlarda da i.lk insan!n ag·aQtan yarahldigtni anlatan efsaneler vardtr: · <<lpila ilk insan1 agac1. yontarak yaph ve ona hayat ver­mek iQin ytiztinli sogu . ile (hintirmigi) nemlendirdi. Bu­nun lizerine insan1n ilkin gozleri aQildl, ardtndan burun kanatlar1 titredi, derken bir timsah gibi h1zh hl~h nefes ahp vermeye ba§lad1 (Poignant, s. 87). Yirie ·Melanezya'­da Quat adh kutsal varhk insan soyunu ya§atmak iQin bir agaQtan liQ erkekle iiQ kadin yapml§, b:unlan koril­luktaki golgelikte saklami§hJ. Sonra da onlerinde :darts edip, davul galarak onlara hayat vermi§tir~ Bu arada Quat'1n yaptiklarini izleyen Marawa adh bir yarahk da onun gibi Qah§arak ba§k~ ·insanlan §ekillendirmek iste­mL~se de, . canland1rmayt becerememi§tir» ( Grimal, s. 229·-230).

. insanlar1n dtinyaya geli§ini ag1klayan efsaneler ara­s1~da, yaratic1 bir kudretten soz etmeyen efsaneler de vard1r. Ornegin inka halklar1· kokenlerjnin bir magara­da, dagda ya da golde oldugu inancindad1rlat. Atalan-

196

,:r;un ~1kbklanna inandiklan bu yerleri kutsal sayarlar. Kimi ~kimolar ilk insanlann toprak kovuklanndan glk­tlklanna inantrlar. Alaska'daki Eskimolar1n inanc1na go~ re de ilk canh yaratlk kargadlr; karanhkta duran. bu karga bir gi.in kendi bilincine Varmt§, agaglar dikmi§ ve insan1 yaratmi§tir (Birket-Smith, 1948, s. 203).

Bir boliim efsaneye gore de insan, daha once varolan bir insan~n di.z kapagindan· Qlkrni§br. Ozellikle Afrika'da gorlilen bu tip efsan:elerde diz kapag1ndan insanlar1 do­guran bu kimse hem. kadin, hem erkek olabilmektedir. Gebelik analojisine uyularak genellikle diz kapag1 ~i§­mekte, bu §i§kinligin yanlmas1 ·ya da patlamas1 sonucu da insanlar dlinyaya gelmektedirler. .

insan ·soyunun yaratllmas1 -bir, «ilk ·Qift» motifiyle de aQ1klanmaktad1r. Bunlar kan-koca olduklan · gibi,. baCI­karde§ de olurlar. Bunlardan qogan Qocuklar da giderek yerylizlindeki insan soyunu gogaltmaktad1r.

Soru 95 tn~nlar bitkileri nasd elde etmi~lerdir? ·nu elde edi~te «~ahna» ve «acrma» motif­ierinin rolu buyti.k mudur? Ha.yvanlarm yaratihnas1 · nasd olmu§tur?

insanlann yararh bitkileri elde etmeleri Qe§itli biQin1-lerde anlahlmaktad1r. S1k raslanllan nlotiflerden birf,

. tannlar1n bitkileri insarilardan esirgemeleri ve saklama­laridir. Bu ylizden de insanlar. ktthk Qekmi§ler ve bit­kileri tanrtlardan Qaln1ak ya da Qald1r1nak zorunda kal­ID1Jlardir. Bu «galnla niotifi» oldukQa 'yayg1nd1r. Orne­gin Maoriler tath patatesin ~ahnl§In!' §oyle anlatlrlar: Rongo-Maui karde§i Whanaui'den tat11 patatesi galmak i~in gokyiizline . gtkar. Beline. sard1g1 · orttinlin iQerisine saklad1g1 patatesle yerytizi.ine doner ve karisini doller·.

197

Kad1n, ak1ntlh yere giderek kumara'y1 ( tath patatesi) suyun i~ine dogurur. Fakat · kadui1n ogullar1 tarafindan tedirgin edilen kumara yerin altlna giderek zamanla pa­tates tarlas1 haline donli§iir '(Poignant, s. _46). Aym §e­kilde Afrika ve Amerika'daki efsanelerde hububatln ~a­hnarak yeryi.iziine geldigi anlat~lmaktadir.

tnsanoglu, kimi zamanda, atalann1n ac1malan. sonu­cu, bitkilere kaVU§rtiu§tur. Bu! tasanmda atalar ve olii-

.ler ibadetinin rolti: v~rdn~. Hawai adas1ndaki bir efsaneye gore, ilk ekmek agaci insanlara bir oli.i. tarafindan gon­derilmi§tir. u·zu adindaki bir adam Kithk Sirasinda ollir ve yerle§int yerinin yak1n1ndaki bbr kaynag,ln i~ine g.O­nltillir. Olen· adam1n akrabalar1 geceleyin ilkin yaprak-

. . \ . . . lar1n ve ~i~_eklerin, sonra. da meyvelerin yere dli§tliglinli i§itirler. Ve sabahleyin · kalktlklan! zaman . Ul~.{.'nun taze p1ezann1n lizerinde kocaman bir ekmek agac1m gortirler. Boylece k1thktan kurtulurlar (Poigilant, s. 46) .·

Atalann insanlara yiyecek bitkiler vermesiyle · ilgili bir efsane de §oyl\~dir: Ekoiler (Kame.run'da) aras1nda anlablan bir efsaneye gore klZlll biri, oliiler bayraml Sl­rasinda yeryiiziine donrnii§ ,alan ve «delikanh suretinde>> goriineri bir oliiye a§Ik; olur .. KIZ oliiyli izler ve onunla birlikte oliiler diinyaslna· gider. Fakat kiZ kard~§inin yar­dlmiyla oradan kurtulur ve yeniden yeryiiziine doner. Donerken de k~rde§inin kendisine vermi§ oldugu doma­tesi yan1nda getirir. Boyleqe insanlar dorriates yeti§tir­mesini ogrenmi§ olurlar (Baumann, s: 350-351).

Efsanelerin bir~ogunda da tann, tohumlar1 ye taneli bitkileri insanlan yara~tlg1 zaman onlara vermi§tir. Hat­ta kimi efsanelerde hububat i ekimini, araya birini sok­makslZln dogrudan dogruya tanrllllll -insanlara ogrettigi soz konusu edilnlektedir. Kimi bitkiler de,' ozellikle taneli olanlan, gokyliziinden yeryi.iziine dokiilmii§ olarak anla­hlmaktadlr.

198

Efsaneler,e konu olan · bitkilerden ltimilerinin de yuf­ka ylirekli, liyilik yaprnaYI sever birileri tarafindan in­sanlara verildigi 'anlahhr. ·Kuzey Amerika yerlilerinde ffilSlrill ba§langiciyla ilgili ilgin~ bir oykii vardlr: Evvel .

. zaman i~inde, K1z1lderililer heniiz yeni yarablmi§ken, ote.:.' · kilerden uzak, bir ba§Ina. ya§ayan pir yerli vard1: Ate§ yakmas1n1 bilmiyordu, karn1n1 ag·a~ kabuklan. ve. f1stlk· larla doyuruyordu. Bir can yolda§Inln ozlemini ~ekip du­ruyordu: .A,rtlk aga~ koklerini yemekte~. de b1km1§ti. Glin­lerce gi.i~e§in. altinda yatlp, dli§ler gormeye ba~iladL B~r giin, uyand1g1 zaman, yaiu l;>a§Inda · duran birini gord~. !lkin korktu. Fakat yan1 ba§Inda duran kon:u§maya ba§­ladtgi zaman, ytiregi sevin(}le doldu :, Uzun .sari sa~h. bir kad1nd1 bu! Hem de ·oteki yerH kad1nlanna hiQ benzeme­yen bir Mad1n! .,Adam_ yani.na yakla§mas1n1 rica etti, ka­dln. gelmek ist'emedi., Adam ona yakla§mak isteyince de. kadtn 'uzakla§Ir gibi oldu. 0 zaman adam, yaln1zhg·n1I, olesiye y~lntzligtni ttirkiiledi kadina, kendisini birakma­masl. i~in yalvard1. Sonunda. kadin, eger soyleyecegi §eyi yaparsa, hep yan1nda. _kalacagini soyledi adarna. Adan1 da <<p~kb~ d_edi. Kad1n, adam1, otun agaCin k1tga bulun­dugu bir yere gotlir~rek ··iki kuru d~gnek almas1ni,. bun­lari biribirine stirtiip yere dikmesini soyledi. Adan1 soy­lenenleri yapar yapmaz bit kiVIlcim Qakb, bunun iizerine otlar tutu§tu ve lnzla yand1. . 0 zaman kad1n: <<Giine§ batar batmaz, sa~larirodan yakal:3,, _yanlk toprak boyunca

. siirii beni! ~) dedi. Adam buna yana§mak istemedi. Kadtn: <<Beni · stiriidtigtin her yerde bir ~e§it. bitki filizlenecek, · yapraklan. arasuidan da sa~lanm ~1ka~ak. Ustelik bit~i­nin tohumlan da senin olacak h, Bu ~ez, ·adam, soylenen­leri yapb. Ve, boylece-' misir yetb:?meye ba§lad1 (Nolle: 1959, s. 80). . ' .

Hayvanlann yarablmas1 da ~ogu zaman insanlaru~­kine benzemektedir: Ya ta:tiri taraf1ndan ·yarahlmakta,

.· 199

ya gokten •a§a~ inmekte, ya da topraktari, gollerden, agaQlardan, kayahklardan ortaya Qikmakt{ldirlar. Orne­gin Afrika'da anlatllan bir oykiiyev gore, yerYti~Up. ilk krah zamari1nda, heniiz inek yol,rken, tann, gokyi.izi.lnden· yerytizlindeki bir gale birkaQ inek dii~tirm~§tiir. Bir ba§­ka efsaneye gore de, hayvanlann dtinya.ya geli§leri_ belli bir srrayt izlemektedir: ilkin leo.p~r, ardlndan kartal, da-

. ha sonra timsah, derken ktiQi.ik bir bahk, kaplumbagat kat a leopar, tepeli beyaz bahkQil, giibre bacegi, keQi. .. <Hermann, s. 144).

Hayvanlarla ilgili efsanelerde, yarahc1n1n, insanlara k1zd1g1 z3.;man, yarat:nv9 oldugu hayvanlan onlann elle-· rind en geri ald1g1 motifine ·de .SlkQa raslanllmaktad1r.

Soru 96 lnsanlar ba§;la.ngt~ta olumsilz muydli? «Ydan>~ ve «yanb~ anlama» motifleri ne demektir? TannlariJ1.. buyruklan dinlen· seydi insanlar her> olfimsiiz mii ka.lac~ik­lardi? Oliimlin orta.ya 900~1mn ba§ka ~lk­lamalan da yar m1du? _,

Efsanelerin QOguna gore, ba§langiQta olUmstizltik var-dl. insanlar ban§ iQinde ya§aytp gidiyorlard1. Yiyecek, iG~cek, giyecek poldu. S1k1ntl nedir bi1inmiyordu. Bu d.u ... rum, insa1;1lann tannn1n buyruklanna kar§I gelmelerine dek stirmti§tlir. Tannlara ba§kaldtrma ve giinah i§leme oltirnti getirmi§tir. Bu motife dayah Adem ve Havva~e~ sanesi daha degi§ik biQimlerde ilkel efsanelerde de go~

rtillir .. Adem ve Havva'y1 yantltan y1lan, ilkellerin efsa· riesinde · kabugunu degi§tirip gen~ kalabilen bir hayvan

. olarak onemli rol oynar. · Celebes adalanndaki Balontok· larda, gok tannslnln·, insanlann online kabuklarlnl_ degi~­tir·en hayvanlar koydugunu, fakat insalilann karides ye-

200

rine · muzu yemelerinden dolay1 olmek zorunda.. kaldlkla­n hakk1nda bir efsane vard1r. Aym §ekilde Niaslann bir efsanesinde de, ilk insantn onlindeki bir karidesin yllan

, taraftndan yutulmas1 sonucu muz yemek zorunda kald!g1 ·anlatilmaktad!r (Hermann, s. ·140).

Olihnlin geli§i, kimi zarrnanda, in_sanlann, · tannn1n ·soylediklerini yanh§ anlamalanna ve hatalanna baglana­rak aQ1klanmaktad1r. Melanezyahlar insanlar1n ba§langlQ­ta oltirrisi.iz olduklanna inanmaktarurlar. Oltim, tanr1 am-

. na bir elQin,in «ay bats1n ve bir daha dogmastn» diyecegi yerde, «insanlar olsun· ve bir daha dogmasln» demesine baglandlg1 gibi; gtintin birinde insanlar1n yllanlar gibi' ka­·buk degi§tirip hep genQ kalabilme yeteneklerini yitirme­lerine, bu yeteneklerinin ellerinden ahnmasn~a ya da ilk

_ yarabklar aras1nda i§lenen b~r cinayete de baglan:rp.ak-. tad1r (Nevermann, s. 90-93). Gliney Amerika'daki yer­lilerin QOgu da· insanlann ollimlti olu§larinl ya kendile­rine seslenen elQileri yanh§. anlamalan ya da kutsal buy­ruklari yerine getirmemi§ olmalanyla aQikhyorlar. Orne­giil Cashinawalara gore: Bir ktilttir kahraman1 gokyfi.:. zline ~1k1p ta oradan ogluna «derinizi degi§tirin, deri,nizi degi§tirin! » diye seslendigi zaman, sozlerine iyi kulak

· vermelerini s1k1 s1k1ya ternbih etmi§ti. Yin,e de oglu bu­nu yanh§ anlami§br. Bu <;la insanlarin. yilanlar gibi de­rilerini degi§tirerek genQle§rnelerini onlemi§tir . (Griwal, s. 210).

Efs~nelerde, insanlan oltimlli kllan n1otifler arasln­da, tutkuya da yer verilrnektedir. tnsanlar; hatta hay­vanlar tutkulanndan ve isteklerhiden vazgeQrnesini bil­selerdi, oltimstizllige kavu§acaklardL Afrika'da, Nupeler aras1nda §Byle bir. efsane anlahhr: Tanr-1 ilkin kaplu~·­bagalarl, sonra insanlan, en sonra da t'a§lan yaratmu~­hr. Kaplumbaga ~annq.an bir QOCuk is terse de, tann bu istegi yerine getirrnez. Kaplurnbaga istegini bir kez daha

201

'yeniler. 0 z;;Unan •tahn: «C!ocukla birlikte ollirnli de.~v~­ririrn;> der. Kaplumbaga da: «Yeterki siz· bana bir ~ocuk veriri, ben olmeye raZIYJ.ID» ·der. T~nn bu arada insanlar·a. da ~ocuk isteyip istemediklerini sorar; insanlar da ~ocuk isterler. Ayn1 soruyu tann bir · de ta§lara s'orar: Ta§lar ~ocuk isternezler. Ve boylece kaplurnbagalarla insanlar .Qocuk ug;runa oliimsiizlliklerini yitirirlerkeri, I ta§lal~ da ollimslizllige kavu§mu§-'olurlar (Hermann, s. 140}.

· Kimi zamanda insanlann. s0ylenenin tersini yapma­lan ya da yanllmalan ollimlti }J.ayatln kucag'lna dli~me-

1 leri ·.igin yeterli say!lmaktadir. Gliney Amerika'da, qu . motifi i§leyen ilging bir efsane vard1r: Bliylik bir bliylicii,

insanlara, eger olumslizllige kavu§rnak istiyo:rlarsa, ken­dilerini ziyaret edecek alan bir yabanc1y1 dostQa selam-. lamalarn:n ye k.ar§Ilamalarqu _soyler. Fakat yerliler: iQin~ de kokmu§ 'et b1.dunan bir sepetle gel en adaina ·yuz ver;. mezler de,· giile~, ne§eH bir. delikanhYJ. sevingle kaf§llarw · lar. Oysa olilmdiir bu gelen glileg bir delikanh }{Illg··Ina blirlinlip... i§te 0 giin, bu glindlir insanlar ollimliidtir ( Grimal, s. 209).

Bir boltim efsanede de· oli.im, iki kudretli varhg1n ya da hayvan1n biribirleriyle gah§rnalan s·onucu yerylizi.ine gelir olmu§tur. Pat¥linler (Kuzey Amerika Yerlileri) Ka­ti.t. ve Goyoto)nun ilk. varhklar olduklarnia inan1rlar. Ka:. ·

, tit; insanlara iyiHk yapmak istiyordu: insanlar ya§lan­dlklari zaman ylizebilsinler ve boylece bedenlerini yenile­

. yebilsinlerdi. Kotli huylu Coyoto buna kar§I ci1karak: «Ha­yir» dedi, «Olmaz boyle §ey. Sonra dlinya insania dolup·

-ta§ar>>. Katit de «peki» deP.L Sonradan Coyoto, oglu ollin:­. ce, Katit'in 1 0neri~ini ·kabul etmek istedi ama, bu kez de Katit kar§I koydu onun iste.gfne (Schmidt, V., s. 174). Yine Kt!-zey Amerik~ yerlilerinden ol~n KIYI Yukulannda buna benzer efsane de §oyledir ~ Panterin oglu Olmtl§ti.ir. Ama panter oglunun yeniden · ya§a;masrru ister. Fakat

202

. Coyoto bun~ kar§l ~1kar: «Bir ki§i ()ltirse, art.Ik hep olii kalmahdtr» der. Glin gelir, Coyoto'nun oglu da oliir. Aci­dan bunalan Coyoto, ; oglunu hayata donmii§ olarak gor­mek ister. Nedir ki, pa!lter bu· istege kar§l ~1karak ocU­nti alnil§ olur (Ibid., s. 43).

\ -Kimi zaman da, ollim, ollimsiizlligi.i elde ~tmek iQin . bir seri.ivene ahlan kahramamn yenik dii§mesi sonucu in­sanlan vurur olmu§tur. Poli~ezyahlar, Maui'nin ya§lanan anas1ndan oltimstizltiglln Slrrllll. ogrenmek istedigini ~n-, lahrlar. Anlabya gore, anas1, lYiaui'ye: «Migdeni deniz canavan Rori'nin migdesiyle degi§tirebilirsen, ollimsliz­li.ig·Un s1rrui1 elde etmi§ olursun» der. Maui bu i§e giri- · ~irse de, ba§aramaz. Boylece ollim, insanlar ·igin kag!rul­maz olur. Bu efsanenin Maorilerdeki varyanti da §oyle-

. dir :· Maui, bir canavann agz1na girerek oltimsj.iz:li.iglin ga­resini bulmak ister. Fakat kli~tik. bir ku§un aptalca gli­lli§li canavar1 uyand1nr', canavar da Maui'yi yutar (Ne:.. · vern1ann, S; 29). .

. Oltimlin · bir raslanb sonucu yerylizlipe geldigini ko-~u edinen. mitler oldugu gibi; geceleyin, kimseye _gorlin­n1eden sins ice yakla§bg1n1 anlatanlar da vard1r.' Orne­gin NyamV\rezilere (Afrika'da) gore ollim, geceleyin her~, kesin uyudugu bir s1rada gelmi§tir. Eger gi.indi.iz gozi.iy­le gelseydi, . insanlar onu taniyacak ve ollime kar§l bir ~are bu1acaklardi (Dan1mann, s. 91-92).

Soru 97 Ate~ nasii elde edihni§tir? At~iil elde edil-. :inesinde bayvanlar da arac1hk yap~lar m1dtr?

Ate§in bulunu§u, elde 'edili§i ve kullanl§Iyla iJg~li ef­. sanelerde ate§ in getirildigi · ya da ~1kbit yer genellikle gokylizti ya da · yerin albdtr. At~ y.a · tanrtlar tara-

'203

f1nda:ri insa~lara verilmi§, ya ~e§itli _hayv~lar araCihgty­la elde edilmi§ ya d·a kahramanlar taraf1ndan ·ba§ka kill­tiir ogeleriyle birlikte insanlara ogretilmi§tir. Ate§in gok­ten indigi, bii'isi taraf1ndan getirildigi, ilk insana veril­digi tasar1m1 ·birgok efsanenin ana konusuin,1 olu§turmak-tadir. '·'"

Ate§in- yerin albndan getirildigini • agiklayan' efsane- · · ler daha ~ok ekip bigme ve toplaytclhkla ugra§ari toplu­luklarda anlabl~r. Ate§in _yer albndan getirildigi gqrti­§i.inde manistik tasanmlar1n bi.iytik roJii vard1r. Bu ko­nuda tipik ornege Fernando Po adas1nda. ya§ayan Bubi­lerin bir efsane'sinde raslamaktay1z: Bubiler hen liz ate§i . bilmez ve yiyeceklerini gtine§ l§Inlanndan yararlanarak pi§irirken, glinlin birinde bir adam, gubukla tlitlin igen bir ruha raslar. Rub, .adam1 alarak koytine gottirtir. Adam bakar ki, ruhlar bi.iyiik bir ate§in gevr~sinde toplan~I§ Isiniyorlar. Adam biraz ate§ edinmek ister, onlar da «pe- · ki» derler. Ancak buna kar§I ondan karde§iyle 'birlikte bir de kad1n isterler. Adam ruhlann isteklerini yerine getitir, ate~i. ahr ve ~oytine doner. Alevler parlay1p yi.ik;.. seln1eye ba~ladigi' zaman, ate§in gevresinde toplanan in-. sanlar korkup kagi§Irlar., Fakat bir sure sonra dayana~ may1p geri donerler. Adam onlara ate§ satarak zengin

· olur. Onlar da adan11 ba§lanna §ef segerler (Tesmann, s, 89-90).

Buna benzer lJir ba§k~ efsane de Dogu Afrika'daki Kikuyular aras1nda anlatilmaktad1r: Avcinin bir~ m1zra­giyla yaralad1g1 domuzun pe§i:p.e dli§er. Domuz ye?rin · al­tina girer, .avc1 da ard1nd~n.. . Bir de , bakar ki, birtak1m insanlar ate§in gevresine oturmu§ ISiniyorlar. Avc1 bir. parga ate§ ister, onlar ·cta verirler. Adan1 ate§i alarak yeryi.iztine doner. (Hermann, .s. · 159). Her zaman ate§i yerin albndan ahp gelmek o kadar kolay olmamaktad1r. Ornegin Yeni Zelanda'da ate§, ~tfaui taraf1ndan, yeralbna

204

egemen olan atalann ellerinden zorla abnarak insanlara verilmi§th~ ( Grimal, s. 222).

Ate§in, Zit giigler~ ~arpi§masl sonucu elde edildigini. anlatan efsaneler de vard1r. Madagaskar'da ate§in ortaya ~lki§I ve insanlann ondan y~rarlanmas1 §oyle oykiilen­mektedir: Zamanin birinde giine§, · yeryUziinii korumak igin alevlerini gonderir. Fakat o s1ralarda gokgiiriiltiisli egemendiP yeryiiztinde. Alevle gokgiiriiltlisii kavgaya tu­tU§Urlar. Gokgiirultiisii· alevleri yenmek i~in, eski dostu olan bulutlan, ~a~nr yardlm1na. Bulutlar yagmurlanru bo§a.ltirlar ve alevler yenilirler. Alevlerin bir bciliigu dagu

. . lann i~ine saklan1rlar, arada bir de di§ar1 ~Ikarlar. l§te bundand1r volkanlar1n olu§u. . . Bir boli.ign de ta§larin ye aga~lann igine saklan1r. l§te bundand1r insanTann ~ak­mak ta§larini gakarak ya da taht~lan biribirlerine si.ir-

. terek ate§ elde ~tmeleri... (Grimal, s. 280). tnsanlann ·ate§i hayvanlar araCihgiyla ele ge~iri§- .

lerini anlatan efsaneler ~ok yayg~nd1r. Akbaba, kartal, karga vb. ku§lar; tilki, tav§an, kurt, kaplan vb. · hayvan­lar ya bedensel ozellikleri ya d~ kurna7hklan sayesinde ate§in bulunmas1nda; gokyi.iztinden, yeraltuidan. r;ahnma­sinda; insanlara getirilmesinde onemli rol oynamaktadlr­lar. Ornegin Giiney Amerika yerlilerinin anlatllannda ak­baba yoluk, klrmizimtrak ba§I, sinek ku§u I§Ildayan ka­natlari, tav§an kara lekeli boynu) Amerikan kaplan1 de­risinin rengiyle 'ate§in elde ediln1esinde rol oy11ayau onem­li motiflerl. olu§turmak:tarurla:r (Grimal, s. · 208g2Q9) ~ Ku­zey Amerika yerlilerinin efsanelerinde ~e ate§in hayva~1d larfa ili§kisine s1k s1k .deginilmektedir. Ornegin Coyote di.inyayl ve insanlan yaratbktan sonra ate§!n olm~sinl is- ' temi§, bunun igin de· sin~k ku§unu gorevlendi~i~tir. 0 da gidip ate§i- ~hp gelmi§tir (Schmidt, V., s. 252). Kimi zaman da ate§ yukarda sozi.ini.i ettigimiz. hayvanlann te­kelindedir. Ancak kahramari1n biri ate§i onlardan ~ala-

205

rak insanlara verir. Kuzey A.lnerika yerlilerinin ~ogu ef­sanelerinde, ate~i, insanlara ·hayvanlann ogrettigi de s6z konusu edilmektedir.· Yiice Varhk ate§in nasil elde edile­c.egini ilkin hayva.nlara ogretmi§, onlar da. iki degnegi bi.ribirine slirterek ya da iki ta§I biribirlne vurarak ate§i elde etme~in yolunu insanlara gostermi§lerdir (ibid., V.,

·s. 683). Ate§in elde edili§inJn seks sorunuyla aQikland1g1 efa

sanelere de raslan1hr. Bunlarda · ate~in ortaya. Qiki§l cin:. sei' birle~me motifine dayandirilmaktadi:r. Ornegin .Yeni Gine'deki bir efsaneye gore, Aramernb adh bir yarabk, U aba adi?da~i kuts.al bir totem den1egine kablmak is­tenli§ ve orada bir kad1n bulrnu§tur. Kad1nla sevi~n1ek .isteyen Aramemb, kad1n1 o:radan uzakla§brnlak i~in sars­rrn§, bir o yana bir bu yana ~evirn1i§tir. Ve birdenbire, ortahg1 bir duma.n bi.irlimti§, alevler <_<Ikmaya ba§lamt§br. Boylece de at~§ ortaya Qlkml§br (Hermann~ s. 149). r

Soru 98 Yerytizlinu yokeden tufamn nedeni nasll ~Iklanmaktadlr? Bu tufan, bildigimiz tu .. fan efsanesinden etkilenmi5 midir?

llkel . efsa.nelerin bi.iytik bir bollimlinde yeryliziinun· bir zam'anlar bliylik bir felakete ugradiiP, soz konusu edil­mektedir. Ancak bir iki canhrnn kurtuldugu bu felaket, tufand1r. ·Birgok ilkel efsanenin ortak motifi alan «biiyiik su ta§ma.si». a§ag·I yUkari Tevrat'ta anlahlana benzemek­tedir. Ya.rabcinin, buyrugunu dinlemeyen insanlan ceza­landirmak igin gokYnziinden gi.inlerce siiren saganak yag:. murlar indirdjg·in'i, sulann ·kabararak yerylizlini.i sele bog~

. dugunu ve canhlan sHip si.iptirdUglini.i . anlatan. bu efsa­nelerin hemen hepsinde genellikle bir Qift insan kurtul­makta, bunlar zamanla insan soyunun yeni ba§tan gogal­

. mas1n1 saglamaktadirlar.

206

drneg!n Fllipinlerde ya~ayan yerlilerin tufan . efsane­si §oyledir: · Yerytizli yaratlldlktan sonra, Wigon) insan­lann atas1 olsunlar diye oglunu ve k1Z1n1 yeryiizline gon­derdi. . Bunlar evlendiler ve ~ocuklan oldu. ' Onlann ~o­cuklarnun ~ocuklan da giderek yerytiziinli doldurdular. Zamanla yeryiizilnde arhk y~§ayacak yer. ka~madi. 'Bu­nun lizerine WigQn bir tufan yaratb·.' ··Bu tufanda~ ancak kendilerine sal yapabilen. iki ki§i kurtularak bir dag1n tepes.ine Qlklp orada- yeryi.iztinlin kur~masinl beklediler. Sonra da dag1n · tepesinden inip gogal:maya pa§la<;}llar (Stohr, s. 111).

Kuzey Asya halklaruun. efsanelerinde de tufan mo­tifi gortihnektedir. Ancak bu halklar, bu motifi ba§ka kiiltlirlerden alrru§lardir. Samoyatlardaki tufan efsanesi §oyledir: Yedi ki§i bir kaYJ.ga b~nerek tufand~n ·kurttilur. Fakat tufamn ar¢hndan go~len korkun~ bir kurakhk so­nucu bu yedi ki§iden bes:i oliir. Arta kalan ikisi, bfr k1zla bir oglan, fare yiyerek olmekten kurtulurlar. Boylece bu iki ki§iyle insan soyu yeniden ba§lam.l§ olur. Ayn1 bolge-

. de anlablan bir ba§ka tufan oykiisline go;re de: ~ edi gtin' yedi gece siirekli olarak ylikselen sularla orada!f ora.ya savrulan insanla.r ve hayvanlar sularda raslad1~lan bit ag~, pargas~na tuh~narak l;>oguln1aktan kurtulurlar; son­ia ·da kuzeyden esen bir riizgarla Qe§itli yerlere dag11Ir~

· iar. Boylece Qe§i.tli diller ve halklar olu§ur (Paulson, s. 36).

Gliney Amerika yerlilerinin tufanla · ilgili efsanele-~inde ylice, varhg1n yerini ara ara ·kultiir: kahrama'nhin­run. alchg1 · goriilmektedir. Peru'daki bir efsaneye gore, kliltlir kahramanlari insanlardan hO§llU~ olmaylnCa ofked Ienn1ckte, derken d.eni:pler, ta§makta ya da biiyiik yag­rriurlar sonucu sular ylikselerek insanlan yoketmektedir (Grimal, s. 213).

Tufan e~sanelerinin kokenini ara§hrap kiJpi bilgin-

207

l_er bunlan .Babil'e· dayarken, kimileril'ti~i;fortak bir kay­nak yerine, yerel kaynaklar araman1n daha dogru olaca­gi gorii§tinii ileri slirmli§lerdir. Bugiin bilinen bir §ey varsa·, o da, Kuzey Asya'da, Afrika'da, ~ndonezya'da,

Melanezya'da ve Amerika'da anlablan tufan efsaneleri­nin ~ogunun bildigimiz Nuh Tufam'n1n etkisi altlnda kal-

. 1n1§ olmalartdir. Soz konusu halklann tufan efsanelerinin olu§mastnda H1ristiyanh~n ve Mi.isllimanhg1n etki pay-larl bliyiiktlir. · · · . ' ·

Ote yandan, etnolojik n-lalzeme, yeryliziinli yokeden ~u~an motifine ba§ka motiflerin de eklenm-esi gerektigini .

· gostermi§tir.· Bunlardan biri de yang1nd1r.

Soru 99 Suyun yam s:tra di.inyayt yok eden ya~gtn motifi nasd i~lenmektedir?

DM.nyan1n yok olmasiyla ilgili efsa.nelerde dlinyay1 yok eden afetler aras1nda yangin motifi de s1kga goriil­mektedir. Ozellikle Orta -v:e Gj.iney Amerik~'daki «giine§ yanginlariyla yagmurlarln ~1thg1, bu z1thg1n bitki · ortti­sti i.istlindeki, etkisi» bura efsanelerine damgas1n1 vur-rnu§tur. ·

Giiney An1erika efsanelerine gore, dlinya dort kez felakete ugramakta ve hemen hemen blitlin canhlar yok olrnaktad1r. Apapocuya - . Guarani yerlileri ilk z.amanlar.: · da goriilen felaketin, yaratlcinln, yerylizunlin dayana~n1 ~ekmesiyle dlinyay1 yeni ba§tan sarsacag1na inanmakta-

. drrlar. i§te o :Zaman yeryiizli yanacak ve diinya bitip tli­kenmez bir geceyle· kaplanacakhr. Sonra da yaratic1run ortaya sahverdigi mavi jaguar insanlan yutacaktlr (Gri­ma!, s. 212). llk zamanlardaki bi.iyiik yang-Inda yeryiizti golle§n1i§, fakat bir magaraya s1g1narak yangul,dan kur­tulan bir ($ift }nsan sayesinde insanlar yokolup gitmek-

208

,;,l

ten kurlulmu§lardlr. -Bu · «Biiyiik Ate§»den som•a . « Uzuri ·Gece» geJmi§tir. 1nsanl~-- evlerinden ~1kainaim§, . ~oiu · 8ll- · · . hkt~n .. olmii§tiir. Araukbinn. ·~atbkla;nna gore~. iki . mi- ·, tik yaratik giine§i ~alip bir tOprak k~p igerisine. s~kl~-.

.· -dlkhirJ.· i~in dlinya karanhga gomiilmli§ttlr. Yiyece;~t· bula- · ' .·mayan 'ku§la'r, 'giiile§l sakladl~ 'yet-den sanvermeleri .i~in . ·b:u iki -efsane. yarahg1na .. kadln. vermeyi istemi§lerse d~ · istekleri--kabul·edilinemi§tir. Neys'e ki,-bir di§i'keklik top~

_l'ak kab1 klriDl§ da, gtine§~ dJ.§ari· ~lkarml§ (!bid., ·S. 213). ·:. Arikenalar ,· ylice v~rhklari Pura'n1n . buyruklanna. kar§I

gelindigi j~in bir btiylik yangtrun ~Ikbg1n1. ·anlatiriar. Fa~. ·kat insanlann pir b014~li bu yangtndan kurtulurlar (Z~r~ ries, s~ 285). ' . "

Ta~nlann btiyrugunu ~igne~e sonucu· insa~ar1n:_8e-· ··zalandirllinasi. rp.otifi de· ,~ok -yayg~;nd1r. brnegin. ·:Ku:dia.i'-1ard,a. (Av1,1str.alya) kimi errkeklerin, erkekler ·.derneginin s1rlar~n1· '~adlnl~ra a~malarina tanrilar .ve at~lat -k1zm1§­la·r, onlari . ate§. yagmuruyla. yoketmi§lerdir. Kuzey · 'A·me:-. rika,daki. Peno·bscotlann efsanelerinde, giini.in. birinde ki.il~·

. tiir kahramanlarinln qi.inyay1 y'akacaklan belirtilmekte- · dir (MUller, s. 78) . · · . · · .

-... · Asya etnilerinqe tufanla k1y~i1ietin ~opaca~n1 anla­'t_an efsaneleri~. yani s1ra· yang1nlara d·a yer v·erilmekte- · dir.- Ornegiri Baykal ·TunguzlannQa bu konuyla ilgili .-bir efsaneye gore, y~di y1l sfirecek bir y~g1n orta~Igl' ·kaVU··, : . rup yeryliziin~~:~'bir · deniz · haHne getirecektir. Bu felaJ{et · ·s1raslnda bir -'·k:-~rt~hi tut~nan bir ktzla bir ·. oglan gage dogru u~a~ak. ol_ihnden .. kurtuJacalda,r. Ka~talla bir slire gokyiizl.inde1 dola§t1ktan ·sonra yer~~ne inecekler; der;. ken bu · iki ki§iden · ins_anlik s()yu. ttireyecektir (Paulson, · ·s .. 37)~ Yurak-Samoyatlan aras1nda d.a. §oylebir oykii var- . ·

. dJ.r: Kutsal bir y~rde yedi d~lh ~i:r. akkajrln agac~ _yeti~.; · · mi~. Kur'b~ k.esrnek i~h1 herkef3· ·9ray~;: .. g~mii§. Giinl~r .. ·

', \

209 / ' .

. _den bir. gi.in agacu~: koW.eri_ (yepi kokUi)rmii§ :ag~) ~iirii­·meye. ba§la.Iru§ -v~ son.unda. ag~ q.ev:r.ilmi§; 0 zaman· aga­Cln kokiinden-· kan · akmaya _ ba§lanu§; · ama bu kan . degil de bir ate§mi§ .. Bu ate§ giderek kuts8.1 bir suya do;ni.i§-.mi.i§ .... v~ .kutsal sri tmn_1rmaklan ta§lt;mt§.' .·. Felaketten

. · k¥,~tulmak i~in, insanhtr bir _sal. yaparak, ,i~ine. de her : ~-e§itten hirer hayvan almi§lar ,(lbid., s. 37)'~ Bu efsanede · su- iie ate~i niotifi bfribirine kan§tiiJ. gibj~: Tewat'daki tu­fan·· ef~anesiyle_ de· par~lellik gosterme~tedir.

. ,,

- Soru. 100 Adetlerin, · ktmunlarm, torenleriil, . mas­kelerin, · te}qrlk ·bilgilerin koltenleri de ef~ ..

. sanelerle · mi ~Ianir? · - . .

. _. · Efsaneler sadece :dtinyan1u, insanui, . bitkilerin, hay.;. vanlann Jfaratlll~IDI .degil, ·aynl zamarida· adetlerin, ku-. ·r.umlarin, torenlerin de ~lkin ·nasil ortaya -_~tktlklanm. ko- ·_ nu· edinirler. Daha onenilisi. bu adetlerin, kurunilar1n,· .rit- _· leri.n. kutsalhg1n1, kutsal_ sayllan ilk zail1an,lara baglaya-. rak genlenekseli destekler ve gii~Ien:dirirler. Ba§ka · bir . soyleyi§le ;. kurumlarln, . geleneklerin, torenlerin ve ayin-

·. lerin tophim . i~.in . kutsa.l ·sayi_lma]ari, aneak. efsanelerin .... dogrula.malariyla · ~iimki.indlir. ·-

. Efsaneler ayn1 zamanda insan1n ya§flmasl iQin _ ge-- . tekli . alan temel bilgilerin, tekniklerfn .. ve . degerletin de

. .ilk zamanlarda tanrllar ve kahrrunanla~!t~r.~ftndan insan-. lara _verildigini .. ya da ogretildigini _ aQikiarlar: . Ornegi.n · . Karolin ·ve Palau adal~nnda ya§ayan Y~J?liler, alalann1n,

· ; ·dov'I11eciligi,··sac; ·tuvaletini,. h~ndistancevizinden yara:rlan.;. . ', ll1ayt' 't~nnlardan ve ktiltiir kahra~~lanndan ogrenmi~ · oiduklarnil. anlatirlar. ~yn1 §ekilde marangozluk, kaYik _

y_apma vb. flk~n tatirtogullan .taraf1ndan irisanlara goste-• • • ' , ~' "'; 'I ' ' , ' ' ~

210-'

. y

rilmi§tir. K~mi zaman ta.D.nnin, ~annoglnnu~ yer_ini b~ .. kahraman almaktadlr. Yerle gok aras1nda gidip gelebilen

' bu kah~amari . insanlarln araslna kart§makta~. onlarla dans etmekte, §ark1 -so}rlemekte, bu at:ada da ·oruara ate§i elde·

. et:rnenin sirnn1 -o·gretmekt'edir ( Grima.l, · s. 241) .. __ . - -Siinnet · adetinin, gi~i . · d~rnek~iligin, ~askecilig~n, ·

-. 'dovmeciligin, e'rginleme torenlerinin vb~ goriildiign .ye' uy-.. guland1g·1 yerlerde bunlan~· ko~enleririi a.g1klayan ve b~n-1a.ri · toplum iQin · g~Qerl~ .k1lan Qe§it~i · ~fsaneler vard1r. ~

(- . " . .

. 211'

• •' f'

I ..

''1.

' \

. I

~UCUK SOZLUK ( *.)

Ad~t: Bi~ toplulu~n ·yaprriaya v~ uymaya .ah§ageldi~ ·v~-· · .·· fopluluk ta.raf1ndan ·yapilmasl. gerekli ·gqriinen dav-·

ram§ kahbi. · · · · · · . . ·

Aile:·· Erke~n ve kad1n1n · ~ocuklanyla_ olus:turdukl~r1; i§ boltinitine dayanan toplumsal ve' eko~omik. temel :bir- ' lik .. _Aile; kti~tik ve J:riiyiik aile ya d·~ dar .ve geni§ aile diye ikiye·aynhr. ..

Alan. ara§hrmast: Olaylar1_· ~istemli :bir bi~imde yerinde ·gozleme ve saptama .. Bir~o~ hjlimin uygtilachgl ~U, . ara.§btnia yontemi; ·en ~ok. etnoloji, so$yar ~nfropoloji v.e sosyoiojide uy~lan1r~ ·. :E1tnolojik malzem~·nin . top­lanmasinda. uygulanan , bu 'yontemde gozlemin ~olti · bi.iyiikttir. Aynca . ariket-, mtilakat,. rehber· kullanma .

'gibi· aras:tl~a .teknikleri al?Jl aht§brma.slnl ·bi.ittinle-·mekt~dir. . . ·. -~ · -.. · ·

·Ana hukuk11: · Soy-zincirinin, mira.s1~, baba~k gcirevinin ana soy~na gore:he~ap~andl~~ve' kaduilara bi.iytik ay­ncabklann tamndl~··tophim di.izeni. ·Ana: hukuku'riun.

· .· goriildtigi.i topliur~:larda, · babamn Qcicuk.lanyla ilgili. go~ -revlerini gogu zaman day1lar tizerl~rine. ~ almaktailir- . Jar.

l *) Burada metin'igfude gegen J.dn~i te~il~lerin ve s~zdiklerin kiSa

agiklamalar~ .verilmi~tir. Bu: konud~- geni§ tingi 'ar.ayanlar yazarm

tETNOLOJ! SCZLiJGth (D.T.C .. F .. Yay~nlar1, ... Ankara 1971) adh . ' '· ' . (

kitahma ~ bakabilirler ..

. 2l3.

•,:

· Antropomorfizm·: .Ylice varhklar1 ve 'taimlart insan _§ek-. · .linqe ·dii§tinme;. be§eri yetenek, tutllll1: ye, ~~vraD.l§lar-, ' la ~ ruteleme. '. . .

Ata figlirii: Ozellikle tanmla· ugra§an ilkelle'rde at~Iar1n. arnlarrm .canh tutan ve atalar 1badetiyle . oltiler iba-

. deth1de ~ull~n1lan; agag, ta§ ya da ba§ka. malzeme­den. yapllan heykel.. Olmli§ ·atalarla ya§ayanlar :ara­suidaki duygusat bag 'ata figli;rl~riyle sembolize edilir ..

Atol: Ortas1nda bir~ deiliz-k11lag1 .. bulunan· ·mercan. adas1. · .. Bu deniz kula~; dar~a deniz yollanyla Okyanusa.bag· . -~~ .

· Baba .hukukq: Soy~zincirinin, ·mirasin; babahk g&evinin · . baba soyuna gore hesaplandt~ ve erkeg~ bliyiik ay- ..

-r1cahldann ta·mndigi toplum dtizeni. Baba h~kuku · dii· zenihin egeme.n oldugu ye.rlerde erkek ~o .. cuklann ka-

. nlarl, kocaJarniln btiyi.ik ailesine katilrnakta. kendi ai le.lerini te.r k~tmektedir,ler.

Batil1nan~: Kor~u, Qaresizlik, ga.gri§lm gibi psikolojik ne-. denlerle. beliren; gelecegi bihne istegiyfe kimi raslan.;

t.Isal benzerlikleri ·iyilik ya da ~ottillignn on 'bellrtileri . olarak degerlenditen; b11imin ve ge~er li ~bir · dinin red~

· · . dettigi birtakim 'Ciogatistti, 'gti~leriri varhg1n1 kabu~. eden, ku§aktan ku§aga geQen yanh§ ve bq§ · inanmalar. . ·

Bizon: ·Am erik an mandas1. Kuzey Am erika' daki yerlilerin · . . ' .... " . . ' .

ekonomik hayabnd.a onemli yeri -~Ian bizon, onlann dinsel. dli~yalann1 da. . btiytik ~a pta etk!lemi§tir. .

. Cemaat: .Dli§tincede; duyguda, ugr3.§1da ortakhk gostere_n,· · belli bir cografi hqlgede. ya§ayan, aralarmda akra­. bahk bagiar1 hu.lunan insanlann · olu§turduklarr gn~p.

Dohnen :·'·Kelimenin asli .Kelt~e'dit ve · <<t~. inasa.» .demek:­.. , tir. · D&rt be§ · dikleme • ta§In lizerine k.ona~ .. b.ir-iki ta§ \ ~apaktan ibaret mezar. · ..

Ekoloji: Canhlann · ya~ad1kla'h . ~evreyle. ili§kilerini ince:­·. · leyen bilim:

Ek~gami: · Dl§tan , evlennie. ·: Evlenecek . kims~nin, e§ini~ . iiy.esi · bulundl;lgli grubun d.I§mdan, se~mesi. ku:rahm

· esa.S alan evlilik diizeni .. Bu tiir evlilik daha gok;~to-· · . Oi:em inane1na -sahip klaniarda goriillir~·' · · ·

··Endoga:tni: I{]teri evlenme. · ~vlenecek .. kimse~p, .. e§i~ · ·. iiyesi bultindugu grubun i'~inden se~mesi kurahp.J: esas··

· · alan evlilik dlizerii. · · · · · · .Endokanibalizm: Olmti§ akr.abalann, ·. yaku1 do~tlat'In · ve ·

kabile liyelerinin . etini . yeme adetL Bu. a de tin te~e:-. ·.linde,. olenin •etini yemek suretiyle onda V:aro~~ug·u '

samlar:t ozel ·gti~lerin, yiyen~· ge~ecegi inancl yatmak-. tadn~. . , . . .

Etnik bi~lik:. AY1;11 dill: konil.§an ve ayn1 ktiltlire sahip olan . : insan grubu. · . . .

Fratri: · Kapah bir yerle§im alarundak~ klanhn'ln ·birle~e-: · · . ;rek. ol~§b,Irduklan toplumsal ·birlik. ·

Gelenek: · ·Bir tqplulu~ta ku§aktan kli§aga· ge~en ktiltlir · . rp.iraslari, 'all§kanhklar, 'bilgiler,. toreler ve davranl§­

iar. Yazlh ve sozlli olmak .tizere .iki boliime· ayrthT. Gelenekle·r ~ogu···zanian toplumun· geli::pnesini engel-.·

. l~yici ·· niteliktedir ve ~ok ag,.r degi§irler. · .· . . Irk:· Kahtsal karakterleri bir birlik gost~ren insanlann

. olll§turdugu do gal grupla;r.- . . · · · · . idol: Qe§1tli malzemeden, · dah.a ~qk ta§ta~ yap1Ian,. i~sana ·

. . · benzet' hatlan bulunan tasvir, p:ut,· ibadet e§ya$L · ·

. Kaniballzm: · :i:nsan eti yeme ~deti. · Eti · yenilen kimseniri · ·bede~nin: ~e§itli·. yerlerinde va,~oldugu: sainhin gii~le-·· ~

rin yiyene geQecegine .iilamh;r .. : · . .. , . . . · . K1z1lderili: Amerikan yedilerine yanll§ olarak veril€m ad.

'y erliler derilerini. kiZila boyadllrlan i~in, klziJ_derili olarak ·adlandirllnll§lardl.r. · _Yer lilerin . deri~efi ashnda

. . . kah verengirrin. P,egi§ik ~onlar1n1 ta§lr. . · . · . . . Klan.: Orta:K bir 'atadan.·geldikler.ine: inanan, ,kendi. arala-: . . nnda evlenpieyen; biribirleriyle. akraba bit'k~£ bi.iyi.i.k

215··.

$.

ailenin ·· bir. · ar:aya ge~~esi sonucu · olu~an · toplum~l· birli!i ..

·. !{tilt: Ytice. v:e · kutsal olar.~k biline~- varhklar~, ·nesnele~e . · . kar§l gosterilen sa;ygi, onlara 'tap1m§. ,·.· 'Ktiltlir: l3ir. halkni··ya .. d,~ bi~ tophimun, ni~ddi ve· manevi .

·. alanlarda· ol~turdugu. ti.ri.inle.rin #imU;1

yiyecek,- gi- . ·yecek, bar1nak, korunak gibi temel ihtiya~lann .elde eclllmesi i~in kullaru.bin her turlU ·ara~·- ·gere~; uygu­

)anan teknik; fikirler, ,·bilgilef', in~nglar; .gele.rieksel, dinsel, toplumsal, p'olitik.dtizeir ve kurumlar ; dii§lince, .duyU§, tutuni v·e da~raru§ bi~imleri; · Y~§ama. tarz1. · ,

· ~iiltifr ·bolgesi:: .i~inde,' az -ya · da ~ok ·biribirlne benzer· · · kliitur:Ierip. bului1dugu· cografi bolge. ·. . . . . .

Ktiltti.r .oge.si: '·Belli bir .k.illtiir iginde buluna.n, tantmlana­. . bile;n . ve ·~ozvmle'nebilen eii kii~tik birim.' Mask~: )!iize. takllan, kimi zainanda ttim ·bedeni kaplayan;

atalari~· tannlar1, dogalistU yarabklart, oliileri· ve hay­. yanl.ar:1· canlandiran ;· §a§.I~ICI ve· etkile~ci yiiz~alib1.

11egalit: All,lttas:. :Etnolojik anlamda; toplum ·i~inde one;m .. . : : li yeri olan kimselerin adlna diltilep. .t~. Megalit gev-

resinde .gell§mi§ killtler de vardlr.. . :M~enhlr : ... Onem1J. bir olay y~ da onemli bir ki§irun anlSl ..

. i~in .dikilmi§ ta§ .. Menhh~ler kiiltik ama;~lar. i~i~ kui~ lanilir. · . . . · . · · .

·N~~ar: . Belli khnselerde · bulunduguna. inarulan; ins~ar{l, ozellikle gocuklara, evcn·.liayvanlara,· eve, .mala~miilke hatta· ca:q,siz nesn:elere .de zarar vere:p.,' bak~lardan

. · firlayan. ~arplCl Ve oldfiriici.i gil~. Rit: Din, tap1nma,· biiyij .ya da erginleme .. ve g~i§ ·do.; . ·

· ·. nemleriyle iigili · geleneksel i§lem. . . · . Ruh · go~U:. Olen birinin ruhunun b~ka.· ~ir insana ·go~-~

· tligu ve . onda ya§amaya devam ettigi . inariCI. ·-... .. Tayga: S6vyetler birliginin kuzeYinde·,. ozellikle Sibirya~- ·

.. '216

da geni§ alanlax kaplayan. ve . ~' kokliar' mel~s ~a.~ . nu gibi .igne yaprakh · aga~lardan ib~ret o:r;~anlat' ... ·

· Tundra: Kutba yak1n· bolgelerde, · seyrek ve chhz· b~tkili~ . ·· · . Sa.dece· yosunl~la . bodur ~hlann bulundugu · bitk~

. ortiisii .. Topl~~al yap1: Bir toplul~k .ya ~a grup ig~risindeki. ~e~ · §ltli topiu:nlsaf ihtiya~Jan ve · ili§kiler

1i- yoluna k.oyan; · bu ill§kilere ·gore kur~.an temel. diizen, yapt. . ,

Toren: Bi~~ok ritin herhangi"bir. vesileyle bir · araya: gel~ . . . . mesi sonucu kura.llara uygun bir. bi~imde; dinsel ya

da. toplums'al arnaglar. _.igin .di.izenlez:-leh toplantl.. Trib.li: Aynt dill . konu§an,. ayru kurumlara, geleneklere, ·

·goreneklere · sahip, ortak bir. yerle§.me · alan1 olan ve ortak: bir kokten gelen ~irkag·:kla'nni oierk bif' .. top:­

.. ·rak iizerinde ohi§turduklart .etn!k ·birlik. · Yak :. p zuri.· ttiyli.i · bir ~igtr · cinsi. <;in. mandast ya da okliZi.i

· denil~ri ··yak'In · ek6non1ik: degeri btiyilkt~r. Yti,k hay-. van1 olarak da ku~l~rnhr. . .

. Yurt: Orta Asya'da go~ebe h.a:y~t sliren tophnn,Iar1n ke-~eden ~ad1rlan .. :· ·

217

/' . ·'

' ,··

Acipayam:lJ.; · 0 ..

An.kerma~n, B;

Arninf.. ·E. ·

Bach, A.· Berthplet, A •. I3irket-Smith, K, Blrke.t-Snlith, ·E:. Budruss;: G;

. Da rrmiann., . E .. Dittmer; K.

Eliade, M. ·

Eliade. M.

Eliade ·(a), M. F~ndeisen1 H. Fraser; D.

GoldenWeiser,, A. · Grimal, P.

Haekel, :J.

Halman,· T.S.

. KAYNAK.LA.R'

. . tptidailerd~ ·om Goiriri1e lle tigili Baz1 Pra~ · tikler .ve i2Nilhlari, DTCF~. ·nergisi, Ankara··

.1963

Die · Religion der N at~rvoiker, «Lehrbuc.h. ·. de~· Religionsg~schi~hte» i<]inde, Ttl bingen 1925 . . .

Ethnographiscti.e Notizen a us Hawaii, '1883-. 86, Han:tburg 1,931 ·. · . . ·. .

. , Deutsche Volkskunde, ·Heid.elberg 1960 ·· Worterbuch der Religionen,· Stuttgart 1952

G,eschichte der. Kultur, Ziiric)l 194(? Die Eskimos, ZUrich. 1948. f:?chamanengeschichten. aus Sibirien. Mtin­chen,- 195.5 Die Religio11en :Afrikas,· Sfuttgart 1963 Allg~meine 'VOlkerkunde, Braunschweig . · 195·1:.

Die Rellgionen·. und das Heilige, Salz.bur~ 1954 Schamanismus und archaische Ekstase­tecb?ik, ZUric,h. und · Stuttgar~ 1957. · Das · Heilige ·.und Prof~ne, t957. Schamanentum, Stuttg!l~t ·1957·

. .. Die Kunst de·r Naturvolker, Mfinchen- Zti­. rich Aritropology·; ·London 1937 .

·Myth en der Volker, III., . Frankfurt a.:M:. 1967

· Religion, . . _ <.<Lehrbuch der Viilkerkunde»·. i~inde,. 3. · Auft Stuttgart· 1958

. Eskimo §iirleri, !staribtii 1969 ·

.• 2).9

·Heiler, F.

Heiler, F.

Heml)ler, · :F.

_H;eqnann;.:F.

):11rschber'g, ,w:

Hultkara·nz, A.

inan, A.K. Jensen, Ad.

.·Konig, F: K:oseinihal, .N.~.

Lehmann, ·A~ · Leuzingei·, . E.

Levy_-Bruhl, -J.,~. · , Levy-Brqhl, L. · L~vy-~ruhl, L. .:Malinowski, B ..

Morgan, A. Muensterberg.er,· ·w .. Muller,· w. · ·

· 'Neg·elejn, J.·, ·

Nio~adze,' G.·

D~ · Gebet~ Miin.chen .1918 : • Erscheinungsforme~ : un~. W,esen der · Reli~·

. giori, Stuttgart 1961 . . · · Psychologie. des .Volksglaubens, Konigsberg

1930 ~ '

. Symbotik 'i:p den Religionen der Naturvol­ker, Stu~tgf).rt 19.61 Worterbuch ct'er yolkerkunde, Stuttgart

'.1965 · Die Re.ligionen. der amerikanischen Arktis, · «Die · ·. Religion en N ordeut~siens UJ1d: . der ·amerikanischen Arkti~» iginde, Stuttgart 1962 T~ri.hte· ~e Bugiin §amaniz1~, Ankara '1954. Myhtos un.Q.· Kult. J5ei NaturvOike'rn; :VVies;­baden 1960

. . Religitoriswissenschaftliches . Worterbuch, Fre-iburg .. 1960- · '

· · · Din Ve· :Btiyii Problemin5n' Bugiinkii Dur·u- · rnu, Sosyo.loji ·aetgisi, istanbul 1952 ·

... · Ab~rgla~be und. Za~berei,· Stuttgart 1908 . Die Kunst· der. NaturyOlker, Baden..:Baden 1965 Primitive Mentality, New· Yoz:k 192J 'How Native~ Thinlt, Lon.dbn 1926 · ·

. I

• · Les Carpet, Paris 1949 · · ~fiyil, · Bilim. ve Din ( <;e\'.: E. qtir01), :iS­

tanbuf 1964 ilkel Efsaneler, Istanbul .1961 Primitive Kunst, .¥linch en ·:1955. bie Religioepen der Indianer VOlker,· Nor­dqmerjkas, · «Di~ Religioenen des AI ten AmeriiGt»' :i~inde,· Stuttgart .1961 :yVeltgesichte. des Aberghiublims, Bad I:!am• burg 1948 Die. Religion en der Sudsee, «Die Religlone.n del' .·~iidsee · :.md · A·~ti"'~~iens» · i~fnde, · s.tu tt~ gart 1968. . · .

. . Der Schamanismus bei den sibirischen VOl­kern, Stuttgart: 1959

Noile, ·w;. .. Volkerku~dliches. · Lexikon, Miinchen '1959

'.

220

.Nolle, w. None; w.

· . Ohlrnaz:ks,: A.

Orne:k,·. s:v.:

Orne.k, S.V.

Orn~k, S.V. bzop., M;N. Pakahn,· M.Z;

Paulson, I.

· Poignant, _:R~ ·Radloff, w. ·

. .. Rudy, Z ..

. " Schlei.ser,· E.

schil)1mel, A .. Schmidt, ·w.·

Cchmitz, c.A. Seligmann; S.

Spranger~ E: ·Stoll, 0.

Stohr, 'Vol;.·

. 'Tanyu, H.

Die !ndianer Nordamerikas, Siuttga.rti959 Worterbuch der . Religion en, · MU.Iichen 1960 ·

. Studien zum Pr~blem ·.des· Scbamanismus, .

LUJ;ld 1939 . . F_rans1z Sosyol~ji Okuluna Go:r;e Manb~m.

Men§ei Problemi, Ankara. i965. . !lkellerde Dinsel Temel Kavraml~ra Genel ~ Bir · Baki§: DTCF ... Dergisl, A.nkara:. '1962.

· Stvas ve Qi.wresinde·· Hayatin · Qe§it~i Saf- . h~at1yla ilgili Bftbl lrian~la:r;m ·!le· Biiyiisel !§lemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara l~66

. Etnoloji Sozliigli, Ankara. 1971 · · . Osmanhca.;.Tftrk~e Sozliik, ts.tanbui 1959 · ~smanli. Tatih Deyimleri. ve Terimleri. ~oz- _· liigii, · lstanbul . 1954 . . . , .

· Di~ Reliiionen det: der N ordasiatischen (si- · ... 'birischen) VOlker, «~)ie Religion~ NQr­deurasie.ns ~d d~r Amerinasichen. Ark~»

. iginde, _Stuttgart 1962 , , · . · Ozeanische Myh£ologie, · Wiesbaden

· · Sibirya'dan, IL · (Qev.: A. 'remir), t~tanbtil. '· 195.8 . . .

. . Etlmosoziolbgie sowyetis~l1er Volker,, Bern · und · Mfrnchen 1962 . · Die. · melanesich~n · Gehei~kulte, Gotting~n 1958 ;

· Dinler:. T~rihi, Ankara 1955 Der Ursprmig der Gottesidee, v., _Miii,lst.er

:. 1934 ' . '• ... ·: ·. . Religi~nsethnologie, Fran;kfur~ a.M, 1964: · :ber bose. Blic.k und ·verw-andtes. Berlin

1919 Die Magie· der Seele, TU.binge~ 1949. . , zur :Kentniss des · Zauberglaubens der Volksmagie und ·_Vol}{smedizin · in der Schweiz, •zurich 1!}09 . · · . · . . .. Die Religionen der. AltvOl~er Indonesiens · unq der Phi~ippinen, <<Die Religio~en. ·.In- · ·donesit"..ns>> iginde1 Stuttgart 19~5 .Tlirklerde _Ta§la ilgili · inan~lar; · :A~~ara

'1968

. 221 -

..........

Taplamae~otlu,. · :M. Tesmai:m, _ G. _ · ·

· · Thurnwald, _ R.

Tischner, H: .Tischner, H. Van Baare1,1, T}J; ..

'Van .Gennep, A.

, Webster, H. , ·,

Worms, E.~Petri,_ H.

. Zerries, .. 0.

. Zucker; K. t . •

Din Sosyolojisi • .. Die Bubi auf ·Fernand.o Poo, Darmstadt

. 1923

Geistesverfassoog der· NaturvtSlker, «Lehr­buch der Volkerkunde» i~uide, Stuttgart 1958 ' .

·· Volkerkunde, · Fz:ankfurt a.M. 1959 Kunst· der Siidsee,· Hamburg . Manschen .wie _ Wir, G\ltersloch· 1964

. bie _ttbergangsriten, «Rellgionsethnologie» . i~inde~ Frankfart . a.M. 19G4 . .

. , . -La Magie dans les S~cietes Primitives, Pa-. ris 1952 · ·

. ·.AustraJische Eingeborene~-Religio.nen, «ilie Religionen der Siidsee· wul Australiens»

, ii~inde, Stuttgart ·1968

:Oie Religionen. der Naturv@lker Sudameri­kas und Westindiens, {(Die ·Religio:Dt>n (lt>s altt>n · Amerika» iqinde, f:1tuttgart 1961 .- .

Psyel1ologie des Aberglauben.s, Heid~lberg 194~.

222

. I

ONS{)Z

SORU ·1

SORU . 2

SORU. 3

·-tQ_i N.D E ·Ki L.~ R:

• f • ' • .

' • 11 ' I ,11 • " • • "'• '· ·, 11 •• • I ,; t ~ • • I 11 • • 11 I ' I • 11 • 11 • • 11 6 11 11 I,' 11 ·, I 11· 11 11 •. • 11 11' • 11 f ! • • 11'1 J. ' I I I

. GtRi§. ·

·-A~ GENEL. A<;lKLAMALAR.

ilkel · diye kimler pitelenir? · ilkellerin .· ba§hca ozeilikleri nelerdir .? .......... ; ••••••••• •· •••••••• ' •••

1lkelle.rde din, · biiyii, . saliat ve n1itolojiyi · konu ' edinen· ·Etnoloji nasll ·bir· bilimdir?. ........... ; Etnolojik . ~ah§malar ne ._zaman ba§lattn§b;r? G~li§mesine· ba§bca. kirriler katktda bulun-

So.yfa

b

·7 · ..

'9

n1U§tur.? ........................................... , . . 10· SORU. 4 .: . Etnoloji'nin ba§hca konular1 neler~ir? ...... · ·.:.. 13 SORU · 5' : Din Etnolojisi n~dir, · neler.i · konu edinir, ne-

lerden· yararla~1r'? · ..... ; ......... : ................ :.... 14 SORU 6 : Din Etnolojisi'nin yararlandtgot yonte.mler · ne-

lerdii• ..•.. · ....... > ••.••• · ..... .- .• , .-....... · ........... !.. 15

B. t_LKEL DD§DNCE TARZI ·vE ·1LKEL Zi~:NtYET ... ,·

SORU .. 7 : L. Levy·-.Brtihl'e veE. ·Durkheim'a gore ilkel dii§i.ince tarz1 ne·glbi ozellikler .. ta§tr? ~:~.;.... .17.

SO:P.,U 8 .: ·Etnologla·nn. ·Levy - Bt;~hl'e yonelttikleri ele§-·tiriler . hangi noktalarda toplanmaktadtr?... . · 20

· soR.u · 9 Etnologlara, folklorculara ve psikologlara gore i],kel_ ya. ·da g~li~emi§. dii§il.ticenin ozellikler.i_ nelerdir? . . . . · ...

• '•. ' ..... • •• f ••••• • ••••••••••••••••• ' •••••• 'I •• 21

' 223

Birinci HOIUm ·ntN ,.

I~ Ailimizm·

: ...... ·

1Sayfa .. .. \

SORU ,10 . ·A~~~izm kuramm1 kiirl orta:ya atmi.~bJ;? Bu . kuran?- .diniJJ. ba,§ianglClnl nasll a~lklarUaktadt;r? .' .

SORU 11 ~lkellerde ru'h tasanm1 nwnldtr ve . k~~ ··~~·§it : .ruh vardlr? .. , .... : .. : ...... ;,. .... :· .... : ..... :::.::· ... ::. ,:

SORU 12

SORU .13

· SQRU· 14

SORU :15

•• i

II~ I>inamizm ~' ' (

Dinarni~nl kavrammdan .n.e. anhyor~z? · .. i:una­·mist dtinya· gorti§ii nas~l ~ir gBrti~tiir'{'. ;,.;;;. pini:lmizmin yerli dilinde~i ·kar§J.b~t olan ·inana·

· · inanct.nastl. ,}:)ir .inan~t~r .? 9e§itli ilk~l tqplu~:.. · ~ardaki adlan ne,lerdir '? Manamn ·.efde, edili§i · v'e kaybedili§i · nas1ld1r? · ............... ~ ............ , .

Mana lnancma. bagh oi~~ak . ortaya. . ~lkan . tabti n~ demektir? .Ni~iri : baz1 yasaklara · ve, kagin­malara u·yulmaktachr ?. · ..•....• ; . :·:·: .•... >. ;. ; . .' •..

Cinsiyct ay1rim)ria dayanan tabular. neletdir; . Yiye·c~kie· ilgili tabular· var nndn~.? Bir· §ey~ · ·pis ·kabul edihnesi .o §eyi tabula§brlr riu? Ytik-:

sek . dinlerde de: .gor4len tabularm · t~~elinde. · ·hangi dtiygular yatmaktad1r? Adm · da .·tabu- ·

la .. qtlbl. OlUr .mU? I . · ' . , . · · .. . ":: 6 ........................................ . '· . ' . .

irr. Totemjzm

SORU. ·i6 : Toten~iz)n nas1l bir ta~~r1md1r.? KelhnEmi~ ash hangi · dilden : · ge lmektedir? Ozeliiklerf neler~

· dir-? . To.temizm · konusunda · <;ah§an . bilginler ' . k~n1lerdir? .......... .-.... , ......... ; ... ~, ... ,~ .... .

· SORlT 1 T Grup totemizmi n.e · demektir? · Grubun . totemi i1e. ili~kileri naslldir? Grup totemizminin dirt-· sel yarn n11, ,toplumsal yam riu ·a:gir basar?

SORU 18 :· Bh·f•y . ~otemciligin,in . ozellikleri nelerdir?

...... ·., . \

24·

26.

30

33 ·. : . ~ .

35

' ·38 ..

39 A2

SORU 19 : Alte1· ego, Nagualizm ve Tonalizm kavram-larmdan. ne anllyoruz? .......................... .

SORU 20 .. Cinse bagh totemciligin · temelinde hangi dU­§i.ince yatmaktadlr? Chisler arasuida ili~kiler

SORU 21

SORU 22

SRDU 23 SORU 24 SORU 25

SORU 26 SORU 27

SORU 28

SORU 29

SORU 30

SORU 31

SORU 32

SORU· 33

nastldtr ? .................... • ......... , ............ .

IV. Feti~izm

F'eti.~izm nedir? Feti§lerin etkileri de~i§ik mi- . dir ? Feti§lere nigin ~ivi ~ak1llr? .................. .

V. §amanizm

§aman kelimesinin etimolojis~ nedir? ~ama­

nizm ne demektir? En ~ok yeryiizi.intin hangi bolgelerinde goriiliir ? ................... , ......... . §aman olabilmek i·~in gerekli onbelirtiler neler.dir Mistik pargalanma ne deme.ktir? .............. . §aman adayl bir e~itim ve ogrenimden gec;er mi? ............................................... . §aman, hast alan nastl sagaltlr? .............. . §amanlarm hastalan sagalhrken okuduklari .tiirkti, iHlhi ve dualar nasll bit· oz ta§trlar? Birka~ ornek verebllir miyiz? · ................ .. §aman olii r~hunun ote diinyaya gidi§ine ,na~ s1l e§lik eder? ................................... . ~aman giysisinin ne ·glbi dinsel ve bi.iytisel ozellikleri vardlr? ................................ . ~aman dav\llunun· ne gibi bir fonksiyonu var· d1r? ................................................... . §amanlara basit birer hasta goziiyle bakahilh~ miyiz? I t I t t t I t t I • i t I ' t • I I I • t I • 4 t t I I I • t ~ I I I t I I t f ~ I t I I

B. YUCE V ARLIK KA VRAMI Ytice Varllk bisanmmda~ ne anla§11maktadn· '? Yiic'e Varllk'la Tek Tann arasmdaki ay1nm

· nedir? .............................................. . Yiice Varhk na:?ll tasar1mlamr? Ona .insancll gizs-iler ve nitelikler verilir rn,i? Goksel olay~ la1·ia b~g-lanhsl var m1d1r? ................... ..

2.25

Sayfa

43

45

' 46

47 49 51

53 54

58

62

64

66

67

70

71

SORU 34 : 'Yilce Varllk hangi adlarla. nitelenir? Yuce · Varhk' a nas1l seslenillr? .... ~ ......... ,; .... ..

SORU 35 Dinsel hayatta Yuce Varhk inanc1 ve tasanm1 · on planda muhr? Onun yerini _zamanla ba§ka

kudretler alm~§l m1d1r? ........................... .

C. 1BADET

SORU 36 tbadet deyince ne anla§lhr? lbadeti olu§turan onemli oteler . nelerdir? .. lbadet neleri gerek-tlrir? ............................................ .

·soRU 37 Nerele:rde ibadet edillr ?. Buralar neden ibadet yeri olarak se~ilmi§tir? ....................... .

SO~U 38 lbadet ve· ayinleri kimler yonetir? B.iiyticiiyl~ . din adanu kesinli.kle birbirinden aynhr m1 ? §efler . ayn1 zamanda d.insel Uder olabllirler mi? Dinsel liderin. kendisi kiilt objesi ol~bilir

mi? ································!··············· SORU 39 !bade tin }to§ullan nelerdir? ....... ; ............... . SORU 40 Dua nedir? Ne zaman dua edilir? ·K~Q ~e§it

dua var~r? Bunlara oruekler yerir misiniz? SORU 41 1badetin onemli og"elerinden olan kurban hangi

amaQlara yonelmi§tir? Kurbanlar ka~ k1sma ayl'lllr? tlk iiriin, ilk av kimlere sunulur?

SORU 42 lbadette kullamlan ara~lann ba§hcalan han­glleridir? Bunlarm 'kutsalhg"l nereden gel~ mektedir? ................................... .

SORU 43 Tipik bir kutsal araQ ,olan ·~urunga en · ~ol{ nerede. kullamln'? Bi~imsel ozelliJderi neler-dir? Kimlere tabudur? ...................... ..

SORU 44 Olliler ilJadeti nas1l bi:r dti§linceden dog-I'nu!J­tur? Dinin ·. ba§lang1cm1 oltiler ibadetinde n ru · yabilir miyiz? ........................... ~ ........ .

SORU 45 A talar ibadeti hangi · dti§linceden. · dog"mu§tur? · SORU 46 Hayvan kiiltii en ~ok hangi ·halklarda goriiltir?

En ~ok hangi hayvanlar kutsamr? Hayvan kiiltU totemizm alamna. girer mi? ........ : ......

SORU 4-:7 · Ay1 klilttiniln temelinde hangi dli§iince yat"

226

Sayfa

73·

.75

78

79

80 . '82

83

8i

91

93 94

96

makta.dlr? Ayt kUltU en ~ok kimlerde gqrliliir? Bu konuda ilgin~ blr ornek yerilebilir mi ?

SORU 48 Ta~, a~a~. ve su killtil .ne gibi ozellikleri i<;;er-mektedit;? ...................................... .

D. iBADETiN SOSYAL YANI

SORU 49 Ge~i§ ritkd ni~in yap1llr? Hayatm en ~ok hangi donemlerint kapsar? Erkek lohusahg1

Sayfa

98

1Q1

nedir? .......................................... 105 SORU 50 Erginleme torenleri ve ritleri hangi ama~la

yap1llr··? Bir erginleme torenl genel· ~izgile­riyl~ hangi bolUmlerden olu§ur? K1zlann er-ginlenrtles-i dah.a basit. midir?. . .. .. .. . .. .. . .. .. . . · 108

SORU '51 Erkekler deme~i ~le kadmlar · _derneA"inin · ozellikleri nelerdir? .. ~ ................ ·~ .... _;..... 110'

SORU 52 Erkekler birligi ile gizli dernekler arasmda ne. gibi farklar vard1r? 'ttnlU gizli dernekler han-gileridir? Bunla!ln ne gibi go~evleri vardu? 112

E. OTE D'ONYA iLE iLGiL1 TASARIMLAR SORU 53 : L>ltinlin ote dtinyaya gidi§iyle ilgili i§lemler·.

hangi duygularm etkisi altmda yap1hr; Cese-din ote dunyaya ug"urlalll§ biQimi mislldir? . . . 115

. SORU 54 Ote dtinya nerelerde dU§UnUliir? Ka~ <;e§it ote dtinya varc:hr ?· Bunlarm ozellikleri nelerdir '~ .'.. 117

SORU 55 Ote diinyaya gi.di§ nas1l olur? Ote dilnyaya gi-den yollar tehlikelerle dolu· mudur? ............ 119 :

SORU 56 Ote dilnyada~i hay at nasll tasar1mlamr? . . . . . . 121 SORU 57 Olilm bigimi, oliintin ote dUnyadaki yerini etki- '·

ler· mi? ................... .- .................. ~ ........ !'''! 123 SORU 58 Toplumsal yer ve sm1f ote dunya'daki durumu

etkiler nil? llkellerin ote diinya ile ilgili tasa-rnnlanm ~angi noktalarda topi~~abiliriz? .. . 125

F. 'DiNtN BA~LANGIC KURAMLARI ''E DiNLERiN i . . I . DA(iiLIMl . '

· SORU 59 Dinin herkes igin· gegerli bir tamm' yapilapillr mi ? Dinin ba§langtcm1 ve geli§im evrelet;ini

227'

Sayfa

a~tklamaya gall§an etnolojik kuramlarm ba§-ltcalari nelerdir? 1

· •••••••••••••••••••••••••• : •• ••• • • • • • • • • 127 . SORU 60 tlkel dinlere .ba!h olanlarm di!er dinlere· bag--

h ofanlara gore sayllart ne kadardlr ? .. Dinler niteliklerine gore birtaktm grtiplara aynlabilir mi?' ........................................•................

tkincl.Boitim.

BVYtJ A. B'OY{j tLE.1LG1Lt ACIKLAMALAR

SORU 61 : ~ilyi1 neleri konu edinir? Tanrtsal olanla ve . ote . dilnya ile ilgilenir mi? ~tiyli terimleri aras1nda ne gibi ince aytrunla·r vard1r? Bti-

SORU 62

SORU i3

SORU 64

SORU 65

yilyil nas1l taiumlar1z? ................... ., ...... . Biiyiiniin temelinde yatan dinsel dunya goril§ii ve p'sikolojik J?.edenler nedir? ..................... ..

Biiyii iie din arasmdaki benzer ve ayn nok-talar nelerdir?

Biiyii ile bilim arasmdaki aynhklar nele:r:dir ?.

B. l3UYU CESiTLERi VE ARACLARI

Ka~ ~e§it btiyii vardtr? Sempatik biiytiden ne anla§tllr? Taklit buyiisil hangi ilkeye da-. yantr? ............................................ .

SORU 66 Temas biiyi.isii hangi ilkeye dayamr? Uygula­nt§l'nda nelerden ·yararlamhr? 'Taklit btiyii-siinden kesin olarak ayrthr m1 ? · ................. .

SORU 67 Ak ve kara bi.iyi.inUn ozellikleri nelerdir? ... SORU 68 Aktif .ve pasif biiytiniin oz~llikler1 nelerdi.r?

Allopa tik biiyii ne demektir? ................. . SORU 69 Ad, say1 ve renkle ilglll biiyiilerin ozellikleri

nelerdir ? .........•...................... ,. ........ .

SORU 70 Amulet ve u~urluklarm ortaya ~lkl§lan nas1l al}lklamr? Bunlar hangi ama«;larla kullaml-maktadlr ?- ........... .. J •• ••• • : • •••••••••••••••••

130

133

1'35

137 138

141

143 145

. 146-

147

148

ff9tincti ~him

SAN AT

A. iLKEL. SANA,TA i:UiSK1N GENEL AQIKLAMA.LAR.

SORU 71 1Ikeller.in sanabm konu edinen. sanat etnolo­jisinin alam ve gorevleri nelerdir '? San at et­nolojisi hangi disiplinlerle i§birligi yapmak zo~

SORU 72. rundad1r?

1ll<el sanatm ara§tlrtlmasma ne zaman ba·::J­lannU§br '? Bu konuya katktlan olan etnolog-lar kimlerdir? .................................... .

SORU 73 1lkel sanata ilgi duyan modern .sanatgllar· klm­lerdir? 11kel sanatm Batl'da tanmmas1 nasll

SORU 74:

SORU 75

SORU 76 SORU 77

SORU 78

olnlu'§tur '? .... •, ...................... ' .............. . 11kellerde sanat<;mm durumu nmnld1r'? Kimler sanatc;1 olabilir? Sanatc;1 olabilmek i<;in nas1l bir egithnden geQmek · ger·ekil' '? .............. .

tlkel ::;anatgtyl etkileyen ba~llca faktorler ile-lerdir?. . .............................................. . tlkel sanatln. ba§hca niteligi nedir? ........... . tlkel sanat hakkmda etnologlarm ve sanab;;t­larm gorti§leri nelerdir? 1lkel sana ta hangi ac;1dan bakmak gerekir? ..................... , .... ..

1lkel sanat .eserlerinin bulundugu belli b·a§h mUzeler· hangileridir '? • ,. •••••••.•..••••.••••••

Sayfa

151

153

155

160 161

16:l

B. YERLt SANATININ BOLGESEL OZELLiK.LERi

SORU 79 : Okyanusya yerlilerinin· sanat eserll'ri hangi amaca yoneliktii:'? Polinezya sana lmm ba§-hca ozellilderi nelerdir? ........................ 168;

SORU 80 Melanezya yerli sanatmm ozellikleri nelerdir? 170 · SORU 81 Mikronezya yerli. simatmui ·ozellikleri nelerdir '? 171 SORU 82 Avustralya yerli sano:tmm ozelliklt~ri nelerdir? 172 SORU 83 Bu§ffian kaya resimler·i hangi ama<;la yapll-

ml§br? Bu resimlerin benzerleri ba~ka yer-lerde de gortiltir mi.i? . .. .. .. .. . .. .. .. . .. .. .. . .. . .. . 173

229

SORU 84 Kuzey_ Amerika yerli sanabnm' jjzellikleri ne-lerdir? ...................................... .

, SORU 85 · Giiney Amerika yerli sanatmm ozelliklet.i 'ne-

SORU 86

SORU 87·

SOH.U 88

's'on.u 89

SORU 90

SORU 91

lerdir? ............................................ . Afrika zenci sanatl hangi malzemeleri kulla-nir? Ozellikleri nelerdir ? ............ · ........... .

Zenci heykel v·e maskelerindeki -r.yiirek bigimi . yilz» iislubu hangi bOlgelerde goriiliir? Bu us­lubun ta§ devri sanabyla ili§ldsi olabileceg-i. dii§iiniiltir n1ti? .................................... .

C. DANS, MUZiK, DRAM, ~tiR

1Ikellerin .dan~~ dinsel ve ptiytis.el karakterdc midir? ~n ·gok hangi olaylara bag-h · olarak dans edilir? Miiznc de dans gibi dinscl bir karakter ta§tr m1 ? · ............................. .

ilkelle_rin dram ve §ih~inin niteligi nedir '? Bir-kag §iir orne~i verebilir miyiz? ............... .

:D. SUSLENME 'VE TEKNiKLERi

Stislenmenin temelinde hangi nedenler yatmak­tadir? Dovme, ,bed en yaralama nas1l yap1In·? Be~en sakatlama, boyan:ta, ·di§leri kirn1a. ve kafatasihm bigimini degi§tirme pl'atildcl'i ni-~in yap1l1r? ................. !' •••••••••••••• · •••••••

Dordiineli Boltint

El"'SANE

SORU 92: Efsanelerin bu§hc.a konulan nelerdir? Efsa-· nelerin anlatlmmda ve canland1r1lrriasmda ne-

Sayfa

174.

176

177

179

1S1

lt)3

ur1

188

lere. uymak gerekir? .. ............ ............. 190 SORU 93 Diinyamn yaratlll§l sadece tannlarm i§i mi-

midir? Yaratlh§ efsanelerinde sn motifinin rolti btiyiik mtidtir? «Diinya yumul'tasl» ne

230

SORU 94

I

demektir? Diinyamn hep var olabildigine ina-nan ilkeller de var zmdlr !' ................... ..

1nsanlan sadece tannlar rm yaratmt§tlr ? ln­samn yaratlll§mda en gok hang-i malzethe kul-lanllmi§tir ? ....................................... :

SORU 95 !nsanlar bitltileri nas1l elde etml§lerdir? Bu elde edi§te «galma~~· .ve .:aCima» motiflerinin rolii btiyiik mlldiir? Hayvanlarm yarablmas1 nas1l olmu§tur? ..... : .. · .......................... .

SORU 96. lnsanlar .ba§langi~ta cHUmsUz miiyd\i? «Yilan» ve ~yanll§ a:~:llama:.. motifleri · ne demektir ?. Tanr1larin buyruklan dinlenseydi insanlar hep .oltimsiiz mil k~lacaklardi? Oliimiiq ortaya ~lkl§lDlD ba§ka ·aQlklamalan da var rllldlr? :

sonu 97 : Ate§ nasll elde ~dilmi§tir? Ate§in elde edil­mesinde hayvanlar da arac1hk yapml§lar ~m-dlr? · . . ................ · ...... ~ ...... : . .. · · · · · · · · · · · · · ·

SORl~ 9S : Y('ryiiztinti yokeden tufamn nedeni nas1l a~lk­lanmaktadn'? Bu· tufan, bildi~imiz tufan ef-snnesinden etkilenmi§ midir? ................. .

80J1U ~n : 8uyun yatll Slra diinyayl yok eden yangm mo-~ifi nas1l. i~lenmektedir? ....................... ..

snn.l T ] n·: : AdPtlPrin, kurumlarm, torenlerin, teknik hilgi­lPl'ill kol\Pnlrri de efsanelerlc mi nGlklamr?

K1.j<;1JK S6ZL1JK ..................... ~ ........................ ..

I~r\ )'N Al{.J. .. ..:-\R ..•......................... : . ... · ......... · · · · · · · · · · ·

Sayfa

192

195

197

200

203

206

208

210

213

219

KDVdahil

" \

1929 ythnda Zara'da dogan Sedat Veyis Ornek, 1949'da Sivas Lisesi'ni, 1953'te Ankara Oniv· ~rsitesi ilahiyat Faktiltesi'ni bitircli. Almanya'da; Tiibjng~n Oniversite­si'nde. di_nler tarihi ve etnoloji alanmda doktora yapt1 . Almanya donti~i.i Ankara Oniversitesi Dil 've Tarih-Cografya Faki.il­tesi'I;Jde Etnoloji asistam (1961). do~enti (196~) ve profesori.i (1971) oklu. Bilim­sel c;ah~malan d1~mda edebiyat ·dergilerin­de hikayeleri, oywilan, c;evirileri yayJmlan­dt. Devlet Tiyatrolan'nda sahnelenen Sur Dibinde (1962) adh oyuJ1uT. Dorst'tan, Polisler (1964) adh oyunu S. Mrozch'tan dilimize ~evirdi. Kurt (1964-1965), Pi• rin.;;ler Ye~erecek (1968). ve M(lnda .. Go~ii (1969) adh oyunlan Ankara Dev­let Tiyatrolan'nda, istanbul $ehir Tiyatro­lan'nda oynandr. Ba~hca bilimsel yapttla­n : Si.vas ve <;evr.e!i.nde Hay!itm <;e~it· li. SaflbalanY.la llgili Batd lnam;lann ve Biiyiisell~lemlerin Etnolojik Tet· kiki (1966), Etnoloji Sozliigii (1971). Anadolu Folklorunda Oliim (1971), ,Budunbilim TerimleriSozliigii (1973), Turk Halkbilimi (1977), Geleneksel Kiiltiiriimiizde <;ocuk (1979). I 1971' de yayJrnladtgtn11Z ilkellerde Din, Bii· yii, Sanat, Efsane'nin ikinci b~sk1stn1 ya­yirnlarken. Gen;ek Yaymevi, 15 Kas1m 1980'de kaybettigirniz degerli bilim adam! Prof. Dr. Sedat Veyis Ornek'i sayg1yla anar.

ISBN 975-7551- 12