BİBLİYOGRAFYA :

Vakıdi. el-Megazi, ı, 334-340; ibn Hişam. es­Sire, ll , 1 O 1-1 05; ibn Sa'd, et-Tabakat, ll , 48-49; Belazüri. Ensab, 1, 336, 338-339; Taberi. Tari/]. (Ebü'I -Fazl). ll, 534-537; ibn Hibban. es­Siretü 'n-nebeuiyye ue al].bti.rü'l-l].ulefa', Bey­rut 1991, s. 230·231; Bekri, Mu'cem, 1, 468; Yakut, Mu'cemü'l-büldan, ll , 301; ibnü'J-Esir. el-Kamil, ll , 164-166; ibn Seyyidünnas. 'Uyu­nü'l-eşer (nşr. Muhammed el-Id el-Hatravi -Muhyiddin MüstO). Beyrut 1992, ll, 57-58; ibn Kesir. el-Bidaye, IV, 48-51 ; Makrizi. imta'u 'i-es­ma' (n ş r. Mahmud M. Şakir) . Kahire, ts., 1, 166-170; Süyüti, el-ljaşa'işü '1-kübra, Beyrut 1985, ı , 364-365; Şami. Sübülü '1-hüda ue'r-reşad (n ş r. İbrahim et-Terzi - Abdülkerim el -Azbadi ). Kahire 1993, IV, 438-450; M. Ebü'J-Fazl ihra­him - Ali M. ei-Bicavi. Eyyamü 'l-'Arab {i'l-is­lam, Kahire 1974, s. 46-49; M. Ebu Zehre./ja­temü 'n-nebiyyin, Katar 1986, ll, 856-858; Kök­sal. islam Tarihi (Medine). lll , 240-249; Mehmet Apaydın. Resuluilah 'ın Günlüğü, istanbul 1995, s. 115; Abdülvehhab M. Ali ei-Advani. "e1-Gaza­vatü'n-nebeviyye, senevatüha'1-hicriyye ve şühürüha '1-15;ımeriyye" , el-Meurid, IX/4, Bağ­dad 1980, s. 539; M. Cemaleddin Mahfüz. "Gaz­vetü ı:ıamra'i'1-esed ve·n-nazariyyetü '1-is1a­miyye", ME, LVII/B ( 1 985), s. 1296-1301.

ı

L

ı

L

~ İBRAHiM SARIÇAM

HAM SE

(bk. VİLAYAT-ı HAMSE).

HAM SE (~)

Klasik İran ve Türk edebiyatlarında

bir şairin beş mesnevisinden oluşan külliyat.

--,

_ı

--,

_ı

Arapça hams (beş) kelimesinin müen­nesi olan hamse. beş mesneviden oluşan külliyat anlamında ilk defa Nizarn'l-i Gen­eevi'nin (ö. 608/ 1211-12 I?J) Mal]zenü'l­esrar, ljüsrev ü Şirin, Leyla vü Mec­nun, Heft Peyker, İskendername adlı Farsça eserleri hakkında kullanılm ıştır.

"Penc gene" (beş hazine) adıyla da anılan bu mesnevilerin taklit edilmesiyle sayıları artmaya başlayan bu tür eseriere "ham­se" adı verilmiştir. Hamse yazan şairlere "hamse- nüvls" veya "sahib-i hamse", yaz­dığı mesnevi sayısı beşten fazla olan şa­irlere de "sahib-i sitte, sahib-i seb'a" gibi adlar verilmiştir.

Daha çok Nizarni'nin Ijamse'si taklit edilerek veya ona nazlreler yazılarak or­taya konulan ilk hamselerin başında ge­len Emir Hüsrev-i Dihlev'l'nin Jjamse'sin­deki mesnevilerin konuları Nizam'l'nin­kiyle aynıdır. Ancak burada ilk mesnevi Matla'u'l-envar adını almış , bunu Şirin

ü ljüsrev, Mecnun ü Leyla, Heşt Bi­hişt ve Ayine-i İskenderJ takip etmiş­tir. Fars edebiyatında hamselerin büyük bir kısmı Nizarni'nin Jjamse'sinin taklidi olmakla beraber bazıları konu ve vezin ba­kımından yenidir. Mesela Hacu-yi Kirma­ni'nin Jjamse'sinde Hüma vü Hüma­yun, Kemalname, Gül ü Nevruz ve Gevhername adlı orüinal sayılabilecek mesneviler yer almaktadır. Nizarni'nin eserinden sonra diğer önemli bir hamse de Abdurrahman Cam'l'ninHeft Evreng'i­dir. Bu eserde Silsiletü'z-zeheb, Sela­man ü Ebsal, TuJ:ıfetü'l-aJ:ırar(Nizaml'­nin Mal]zenü 'l-esrarına nazlre). ŞubJ:ıa­tü'l-ebrar, Yusuf u Züleyl]a, Leyla vü Mecnun, ljıredname-i İskenderi adlı yedi mesnevi bulunmaktadır. Bunlardan Silsiletü 'z-zeheb ve Selaman ü Ebsal dışındakilere ljamse-i Cami adı da ve­rilmiştir. Külliyatındaki mesnevi sayısı al­tı olan Hatifi'nin eserinde Timurname, Şirin ü ljüsrev, Heft Man?ar, İsma'fl­name, Leyla vü Mecnun ve Şehinşah­name adlı mesneviler yer almaktadır. Fars edebiyatında konuları Nizarni'nin­kinden farklı olan diğer bir hamse de Fey­zl-i Hindl'nindir. Hindl'nin külliyatı Mer­kez-i Edvar, Süleyman ü Bell-sis, Hint kaynaklı bir aşk hikayesi olan N el ü De­men, Heft Kişver ve Nizarni'nin İsken­dername'si örnek alınarak yazılan Ek­bername adlı mesnevileri ihtiva eder. Bunların dışında bazılarının adına yalnız

kaynaklarda rastlanan hamse sahipleri arasında Derviş Eşref. Kevkeb'l, Sadık Na­ml. Hilall-i Çağatayl. Kemaleddln-i Zaml­rl. Haşim-i Herevi gibi isimler sayılabilir.

Fars edebiyatının etkisiyle Türk edebi­yatında da XIV. yüzyıldan itibaren hamse yazılmaya başlanmıştır. Türk edebiyatın­daki hamselerin çoğu Nizarnl-i Gencevl, Emir Hüsrev-i Dihlevl ve Cami'nin mes­nevilerine nazlre. cevap veya bunlardan tercüme yoluyla yazılm ıştı r. Klasik mes­nevi konularının esas alındığı bu eserler yeni ilaveler le zenginleştirilerek yarı telif hale getirilmiştir. Farsça ve Türkçe ham­selerde en çok tekrar edilen konu "Leyla ve Mecnun" kıssasıdır. Bunun ardından Fars edebiyatında "Hüsrev ü Şirin", Türk edebiyatında "Yusuf ve Züleyha" kıssala­rı gelir. Öte yandan tamamen Türk yerli hayatını konu alan orüinal mesneviler de kaleme alınmıştır. Taşlıcalı Yahya ile Nev­Izade Atarnin hamseleri bu bakımdan büyük önem taşımaktadır.

Türk edebiyatında hamse yazan ilk şair Çağatay sahasından Ali Şlr Neval'dir (ö .

906/150 ı). Nevalnin Hamse'sinin ilk me~i-

HAMSE

1:;.:tJ,ı~ ıc.'iJt ... k

(•<r.-u<,.~;J, ~(ı.' i..;""~~~J ~I

.;ı~"~-=.)1_..):;":';;

Ali Sir Nevai'nin hamsesinden minyatürıü bir sayfa [fSMK, Hazine, nr . 802; vr. 99•)

nevisi olan Hayretü'l-ebrar, Nizarni'nin Mal]zenü '1-esrar'ı ile Emir Hüsrev'in Matla'u'l-envar' ı ve Cami'nin TuJ:ıfe­tü'l-aJ:ırar'ına naz'lre niteliği taşımakla

beraber eserde yer alan "makale" ve hi­kayelerin tamamı Neva'l'nin kendi bulu­şudur. Ferhad ü Şirin, Leyla vü Mec­nun'dan sonra dördüncü mesnevi olan Seb'a-i Seyyare'de Neva'l. eserin kahra­manı Behram-ı Gur'u Nizarni ve Emir Hüsrev'den farklı bir şekilde ele alarak de­ğişik bir mesnevi ortaya koymuştur. Ne­va!, Sedd-i İskenderi adını taşıyan be­şinci m esnevisinde Firdevs'l'nin bir efsa­ne kahramanı. Nizarni'nin ise efsane kah­ramanı olmakla birlikte peygamber kim­liğiyle de anlattığı İskender'e büyük bir Türk hükümdan niteliği vermiş ve ada­letli, gerçekçi, ihtiraslardan uzak bir hü­kümdar olarak görünmesine dikkat et­miştir. Neval'nin iki baskısı yapılan Ham­se'sinin (Hive 1 880; Taşkent 1904) birçok yazma nüshası vardır (geniş bi lgi için bk. Levend, Ali Şfr Nevaf, lll. tür.yer.).

Anadolu'da yazılan ilk hamse Hamdul­lah Harndi'ye (ö . 909/1 503) aittir. Ham­di'nin Hamse'si Yusuf u Züleyha, Ley­la vü Mecnun, Tuhfetü'l-uşşak, Kıya­

fetname ve Ahmediyye (Meulid) mes-

499

HAM SE

nevilerinden meydana gelmektedir. Bun­lardan özellikle Yusuf u Züleyhfı büyük üne sahiptir. Ayrıca XV. yüzyılın ilk yarı­sında yaşamış olan ve hayatı hakkında bilgi bulunmayan Arif adında bir şairin Mürşidü'l-ubbôd (baş tarafı eksik), Nüs­ha-i Alem ve Şerhu'l-Adem, Mevlid, Mi'rac, Vetat-ı N ebi adlı beş mesnevisi bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp ., İbra­him Efendi, nr. 355). Anadolu sahasında yazılan ilk hamselerden biri de Bihiştl Ah­med Sinan Çelebi 'ye (ö. 917/151 1- 12 I?IJ aittir. Eserin sonunda yer alan bir beyit­te Bihiştl, kendisinden önce kimsenin böyle bir eser ortaya koymadığını ileri sürmüştür. Bihiştl'nin Hamse'sinde yer aldığı bildirilen Vamık u Azra, Yusuf u Züleyha, Hüsn ü Nigar, Süheyl ü Nev­bahar, Leyla vü Mecnun mesnevilerin­den bugün yalnız Leyld vü Mecnun mevcuttur (bk. BİHİŞTI AHMED SiNAN

ÇELEBİ) .

XVI. yüzyılda Lamii Çelebi (ö. 938/1 532). mesnevilerinin sayısı beşten fazla olan bir şair olarak dikkat çekrnektedir. Ancak bunlardan hangilerinin hamsesine dahil olduğu bilinmemektedir. Lamii'nin mev­cut mesnevileri şunlardır: Vamık u Azra, Vis ü Ramin, Seidman u Eb sal, Ş em' ü Pervane, Guy u Çevgan, Ferhadna­me, Maktel-i Hüseyin, Şehrengiz-i Bursa ve Heft Peyker. XVI. yüzyılın di­ğer bir hamse şairi de Hamidizade Cell­ll'dir (ö. 977/1569) Şairin hamsesini oluş­turan Hüsrev ü Şirin, Leyla vü Mec-

/jamse-i Ni?amrden minyatürlü. bir sayfa (İstanbul Arkeoloji Ktp., nr . 1497, vr. 19b)

500

nun, Gül-i Sadberg-i bi-Har, Hecrna­me, Mehekname adlı mesneviler, Bib­liotheque Nationale'deki 130 varaklık kül­liyatı içinde yer almaktadır (b k. CELiLi, Ha­midlzade). Taşlıcalı Yahya Bey de (ö 990/

1582) çoğu yerli konuları işleyen mesne­vileriyle dikkat çeken bir hamse şairidir. Eseri Gencine-i Raz, Usulname, Şah u Gedd, Yusuf u Züleyha ve Gülşen-i En var adlı mesnevilerden oluşur. Bu yüz­yılda altı mesnevi yazmış olan başka bir hamse şairi de Ahmed Rıdvan 'dır. Ah­med Rıdvan'ın mesnevileri İskenderna­me, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin, Rıdvaniyye, Mahzenü'l-esrar ve Heft Peyker adlarını taşımaktadır. Kaynaklar­da hamse sahibi olduğu bildirilen Ha­yatl'nin Ahmed Rıdvan'ın mesnevilerini kendine mal ettiği anlaşılmıştır (DiA, II, 123).

XVII. yüzyılda hamse şairlerinin önde gelen ismi Nevizade Ata! (ö. 1045/1635 ) Alem-nüma (Sakiname) . Nefhatü'l-ez­har, Sohbetü'l-ebkar, H ett Han, Hil­yetü'l-etkar adlı mesnevilerden oluşan ljamse'siyle İran geleneğinden ayrılarak tamamen yerli bir eser ortaya koymuş­tur. Şair, mesnevilerinde devrin içtimal hayatını çok canlı ve oldukça realist bir şekilde tasvir etmiş. tarihi olayları, gün­lük hayatın çeşitli meselelerini aralara kısa manzum hikayeler de katarak başa­rılı bir şekilde yansıtmıştır. Aynı yüzyılda yaşayan Nergisl'nin (ö. 1045/1635) el­Kavlü'l-müselleme ii gazavati'l-Mes­Ieme, Kanunü'r-Reşad, Meşakku'l-uş­

şak, İksir-i Saadet ve Nihalistan adlı mensur eserden meydana gelen Ham­se'si farklı nitelikte bir eserdir. Üç baskı­sı yapılan Hamse-i Nergisfnin (Bulak 1839 lta' lik ve nesi h h urufat ile iki bas­kı!; istanbul 1869) yazma nüshalarının da fazla oluşu eserin çok okunduğunu gös­termektedir (iA, IX, 196).

Türk edebiyatında yazılan son hamse Subhlzade Feyzl'ye (ö. 1152/ 1739) aittir. Şairin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphane­si 'ndeki (Reva n Köşkü, nr. 80 ı) divanın­

da yer alan Heft Seyyare, Mir'at-ı Su­retnüma, Saidname ve Işkname adlı mesnevileri divanıyla birlikte bir hamse oluşturmaktadır (bk. FEYZi, Subhizade).

Kaynaklarda Revani Çelebi, Çakerl Si­nan. Muldl (İznikli). FuzQII, Fazll. Halife. Cemaleddin Hulvl, Fikri Derviş, Karaman­lı Figanl ve İlyas Çelebi de hamse sahibi şairler olarak zikredilmekteyse de ken­dilerine atfedilen mesnevilerin çoğu ele geçmemiştir. Hamse sahibi divan şairle­rinin eserleri ve · nüshaları. haklarındaki

kısa tanıtma ve değerlendirmelerle bir­likte İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu'nda verilmiştir (İs­tanbul 1961) .

BİBLİYOGRAFYA :

Külliyyat-ı ljamse-i l:fakim Ni?ami-yi Gen­eevi (nşr. M. Derviş). Tahran 1366 hş .; Agah Sır­rı Levend, Arap, Fars ve Türk Edebiyatlannda Leyla ve Mecnün Hikay esi, Ankara 1959; a.mlf .. Ali Şir Nevai, Ankara ı967, lll, tür.yer. ; a.mlf .. Türk Edebiyatı Tarihi, s. 1 03-113; istanbul Kü­tüphane/eri Türkçe Hamse/er Kataloğu (haz. Nail Tu man). istanbul 1961 ; E. E. Berthels, lzb­rannie Trudi Nizarni-i Fuzuli, Moskva ı962, s. ı 73-306; a.mlf.. lzbrannie Trudi Navoii Dza­mi, Moskva ı965 , s. 31-36, ı 26, ı70, 256-272; Rypka, H IL, s. 2ı O vd., 283; 1\ırgut Karacan. Nev'I-zade Atay/, He{t-Han Mesnevisi, Ankara ı974; Mohammad Wahid Mirza, The Life and Works of Amir Khusrau, Lahor 1975, s. 190-203; Tunca Kortantamer, Nev'i-zade Atayi ve Hamse'si ( doçentlik takdim tezi. 1983). Ege Üni­versitesi Ed. Fak.; a.mlf. , Eski Türk Edebiyatı: Makaleler; Ankara ı993, s. 89-ı50; a.mlf., "1 7. Yüzyıl Şiiiri Atayi'nin Hamsesi 'nde Osmanlı imparatorluğu ' nun Görüntüsü ", Ege Üniver­sitesi Edebiyat Fakültesi Tarih incelemeleri Dergisi, 1, İzmir ı983 , s. 6ı-1 05; İskender Pala. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara ı989 , 1, 40ı-404 ; Gönül Alpay. "Hamdullah Harndi'nin Leyla ve Mecnun Hikayesi", Ata­türk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştır­ma Dergisi, 1/1 , Ankara ı970 , s. 25-32; Hüse­yin Ayan, "Divan Edebiyatmda Hamseler", a.e. , x;ı (1979). s. 87-ıOO; a.mlf., "Hamse", TDEA, IV, 89-90; Amil Çelebioğlu. "Kıyafe(t) ilmi ve Akşemseddinzade Hamdullah Harndi ile Er­zurumlu İbrahim Hakkı'nın Kıyafetnamele­ri" , a.e., Xl/2 ( 1979). s. 305-347; GünayKut Al­pay, "Uimi ' i Chelebi and his Works" , JNES, XXXV/2 (1976). s . 73-93; Nuran Tezcan, "Bur­salı Lami'i Çelebi", IDe., VIII ( 1979). s. 3ı5-3ı6; İsmail Ünver, "M es nevi" , TDl., sy. 4ı5-4ı7 (1986). s. 462-463; Cl. Huart. "Hamse ", iA, V/ ı, s. 200; Ömer Faruk Akün. "Nergis!", a.e., IX, 196-ı97; Abdülkadir Karaha n. "Hamse". TA, XVIII , 454-455; Hasibe Mazıoğlu, "Türk Edebi­yatı, Eski", a.e., XXXII , 97 vd.; J. T. P. De Bruün. "Khamsa", EJ2(ing.). IV, ıo4ı -ı 042.

~ TAHSiN YAZlCI - CEMAL KURNAZ

ı -, HAMZA (öp)

Seyyidüşşüheda Esedullah Ebu Umare (Ebu Ya'la) Hamza

b. Abdilmuttalib b. Haşim b. Abdimeniii el-Kureşi el-Haşim!

(ö. 3/625)

Hz. Peygamber'in amcası,

L Uhud şehidlerinden.

_j

569 veya 570 yılında Mekke'de doğdu. Annesi. Hz. Arnine'nin amcasının kızı olan Hale bint Vüheyb'dir. Ebu Leheb'in cari­yesi Süveybe'den süt emdikleri için Hz. Peygamber ile sütkardeşi. aynı zamanda