សរសសរសោយ ឧប សៅ...

សរសសរសោយ ឧប សៅ សងហា

ឧប សៅ សងហា ៣០ មថនា ២០១៨

មាតកាស ឿង

ឧប សៅ សងហា ទសសនវទលបៗ នង ទទសត សខានៗ

មាតកាស ឿង

សសចកត ស ត ើម _______________________________________________________________ 1

អាឡាង Alain (1868-1951) ____________________________________________________ 4

អារសត ត Aristote (384-322 av.J-c) _______________________________________________ 8

បបែសន Bergson (1859-1941) _________________________________________________ 17

អារមភកថា _______________________________________________________________ 28

Page. 1

សេចកត ស តើម


សសចកត សតើម

សៅទសនេះ សយើងស ើកយក ទសសនវទ បៗមយចានន នង

ទទសត សាខានៗ មកបងហា ញ ជាឈត ននការសកា។

ទតវដងថា ទសសនវជាា វាគមា នសៅកន ងវបបធមបមា រស េះសទ។

សៅសេ បារាង សេមកទតតទសកបមា រ សេបានបញច មម

វជាា សនេះ សៅកន ងកមា វធសកាទាសនើបបមា រ បតយវននបមា រ

សៅសមយស េះ មនសវ ចាបអារមាណនងមមវជាា សនេះ

ស ើយ ស ើយបែមទាង ចាអកស ងថា ជាវជាា សារបមនសស

ឆក តសៅសទៀត សទរេះ ាគមា សកាសៅស ើអវ ៗ បដ គមា នរប

ស ើយយកវាមកនបនកបវកបញក រកសសចកត េត។ បតបមារ

ជាអាកកានេទធសាស មនបានចាាអារមាណថា សៅកន ង

សកាា បទ ននទេេះដមានទេេះភាេ កមាន កាណៈ ជាការ

េចារណាសៅស ើ វតថ ឥតរបជាសទចើន, ធមាជាត នង សៅស ើ

ធាតជាមនសស បដ ទេេះអងគទកជាសតវបញញា (បញញា ជា

សភាវៈដងសោយេសសស)។ បញញា សនេះឯង ជាដង ននទសស

វជាា ។ គមា នបញញា េគមគមា នមនសសសកកស េះស ើយ ដសចាេះ

សដើមបសអាយសតវមនសស កាា យជាមនសស មនសសទតវការ

មានការអបរចតត សអាយមានបញញា សទរេះមនសសមានបញញា

Page. 2



ទតវទបកបសោយ សសចកត ឆលា ត បយា ង : េគមសាគ អវ បដ ា

សអាយវ ស, ឆលា តកន ងសសចកត ចាសរន នង ឆលា តកន ងឧបាយ

េគម វធសចញសអាយតេសសចកត វ ស នង វធសធវ ើសអាយ

បានសសទមចនវសសចកត ចាសរន1។

សោយសារ ទសសនវជាា វាគមា នសៅកន ងចាសណេះដងបមារ ដសចាេះ

វាមានការេបាកនងសទបើវាកយសេទបមា រ សអាយចា អតថនយ

េតនងវាកយសេទ ទសសនវជាា ។ ការណសនេះ កមានសៅកន ង

ការយ ដងអាេទសសនៈជានសទៅ ននទសសនវជាា ស េះបដរ។

ដសចាេះសៅទសនេះ សយើងសាក បង សមាត នវវាកយសេទទសសន

វជាា យកមកសទបើ ជាភាសាបមារសាមញា សដើមបទស យ នវ

នយមនយ នង ទសសនៈ របសវា។ ទតវដងថា សៅកន ងេទធ

សាស ទកសតវសកកទាងអស រមទ ាងមនសសសយើងង

សទចើនមានសាគម ថា កន ងរបកាយមនសស មានអវ បដ សៅ

ថា អតតត (ទេ ង) ជារបសសទៀងទតសថ តសសថ រ។ បាបនត ទេេះ

សមាា សមព ទធ បានទជាបចាសថា កន ងរបកាយរបសមនសស

1 ដកទសងេសសៀវសៅសរៀបសរៀងសោយ ភកខ ងន សភន ឥនទបសញញា : នដេមនសស។

Page. 3



គមា នអវ បដ សៅថា អតតត ស េះសទ។ របកាយរបសសយើងេគម

មនធ៥ បតបាសណាណ េះ គមា នអវ សទៅេសនេះសទៀតសទ។ មនធ ៥ េគម

សវទ សញញា សងហា រវញញា ណ។ រប េគម របកាយទាងម បដ

ទបកបសោយធាត៤ ដ ទក សភា ើង មយ របអតសចេះេរ

េចារណា អតដងសមទកា អតមានច អវ ទ ាងអស។

សវទ អតមានរបសទ ជាចតតមយាងសារបទទ ទ ដង

សមទកា មនសមទកា។ សញញា អតមានរប ជាចតតសារប

ទទ មម ទដងតតមទវ រ បភាក ទតសចៀក ទចមេះ អណាត ត

។ ។ េគម ស ើញ ធាកា ន ដងរសជាត ដងបាេះទងគ ចជាសដើម។

មនធ៥ សបើសេបទងញសអាយមា មាន ២រប ចាតជារបដបដ

សវទ សញញា សងហា រ វញញា ណ ចាតជា ម។ ម មានបត

ស ា េះអតរបសទ បតជាធមាជាត សារបបសងហោ នសៅរកអារមា

ណ េគម ទទ ដងអារមាណ ឯរបគមា នដងអសទ។ អវ បដ សេ

ទបកានមាាថា អតតត ... េគម មនធ៥ រប នង ម សនេះឯង។

Page. 4

អាឡា ង Alain (1868-1951)


អាឡង Alain (1868-1951)

សកក Alain មានស ា េះសដើមថា Emile Chartier ជាអាក

នេនធ សសៀវសៅទសសនវជាា បៗមយចានន មាន ចាណង

សនើងថា Propos sur bonheur2 (េានត អាេ សភមងគ ),

des idées (េានត), des éléments de philosophie (វតថ

ធាត នន ទសសនវជាា )។

១. សោលវធ : លទធភាព ទទលបានគនត

ទសសនវទ Alain គមតមន ទកង នវទបេនធ , បត ចងអ

បងហា ញ នវសគម វធបញញា : េគមថា ោក នវ សសចកតេត នង

អតថភាេ សៅកន ង ាោបថាា ក នន ការេចារណា នង ការ

ទតេះរេះ។ សតើដចសមតចថា េត ? បាសេញ នវសកមាភាេ បញញា

ឬ វចារណៈ (rationnel), ែាងសោយទបងទបយតា នវអវ បដ

ច មកដ វញញា ណ (esprit), នយយ សោយមនវនចា យជា

មន ស ើអវ បដ សេវនចា យេមនមកស ើយ សោយមនយក

វា មកសកាសន។ វធទសសនវជាា សនេះ វាមាន កាណៈ សៅ

ស ើការបារមភ សាសៅសៅរក ការេចារណា ា នវ, បតកសាសៅ

2 Propos sur le bonheur (1928), des idées (1932), des éléments de philosophie (1940) et d’autres œuvres.

Page. 5



សៅរក សតសមបនញា ៈ (conscience), ទកដចជា ការសចេះ

ដង បដ វា ទត បមកស ើមល នឯងវញ នង ទាកភាេ នន

Cogito3។ ដចសកក Descartes បដរ, សកក Alain គមត

ទបកាសទបដច សតសមបនញា ៈ នង ចតត កាណៈ

(psychisme)។ រឯ អសមបនញា ៈ វញ វាជាសរឿងទបឌត ឬ មន

េត (mythe) - ទបកបសោយសទគមេះថាា ក សកើតសចញេទសស

នៈ Freudisme បដ ជាទសសនៈ បងហា ញថា សៅកន ងចតត

សយើង មាន ស តការណជាសទចើន ឬ ការបងហា ញ ននចតត

បដ មល នឯង កអតដងមល នឯងបាន នង មនអាចដង

សោយវញញា ណបាន - បដ តទមវសអាយសយើង បនថយេតេ

សរឿងទបឌតសនេះ ស ើយ យ ស ើញថា វាទគមនបតជា ច

សរនសទបសាទសាមញា , េគមថាជា វតថ សសររសាសតសតសទធសាធ។

មយាងសទៀត បាស ាើស នវរកយ អសមបនញា ៈ សតើមនដចជា

ទបឆលាងនង េណធម (éthique) នង សសើសរ នវសសរភាេ

បដ វាភាា បនង ឧបនសសយស ធម ននសយើង ?

3 Cogito ទទសត របសសកក Descartes សត អាេ មនសសជាត ទតវបតមានអតថភាេមល នេត សទរេះ វាអាចសរមល នឯង នវសានរបាន។

Page. 6



២. សលធម

សរថា សតើអវ បដ កាណត នវស ធម ? ស ធម ជាតាណាង

សោយសាណាសគម ការណ េះដ នវការទទ សាគ នន

វញញា ណ នង នរសកត យស។ សកក Alain គមតយ ស ើញថា :

ទេបស ធម មានសៅកន ងការដងមល នឯង ថាជាវញញា ណ

ស ើយ សៅេានតសនេះ េគមវា « តទមវសអាយវញញា ណ មាន កត

េវកចចេតទបាកដ »។ រសសៅ តតម វញញា ណ នង េណធម

សតើដចសមតច ? េគម ការទទ បាន នវ សាក ភាេ

(Universalité) - នវអវ បដ ជាសទធរម សៅកន ងវញញា ណទាង

អស -, សាក ភាេ មាន កាណៈ ជា ករណណកចច។ សអាយ

អតថនយ តតមទទសត សកក Kant : ករណយកចច ដចជា

ចរយ (conduite) ាសអាយសយើងសាគ នវ កាណៈ ននកត

េវកចច នង សាក ភាេ : ទេបគមា ទតវសធវ ើដចគមា ដចមាសធវ ើ

នង ដចបដ មាបានសធវ ើសោយមល នឯង...។

សៅកន ង ាហាតស ធមសក សនេះ វាភាា បសៅនង ការទតេះ

រេះ នង ករណយកចច បដ មា បានសធវ ើការេសសាធជានសទៅ

សៅស ើ សសរភាេ របសមា។ សកក Alain បដ ជាទសសនវទ

ននសសរភាេ ទចានសចា នវទេ ា មត (fatalisme) បដ

ជាទទសត េនយ ថា ទេបអងគស តទ ាងឡយ សៅស ើសកក

Page. 7



សនេះ វាសៅសទកាមចាប សជាេវាស បដ មនអាចទបបកក

បាន។ េានត ននអាណាចវាស បដ ជាអាកកាណតោច

ខាត នវចរនត ននទេតត ការណ មនបមនជា េានតស ធម

ស េះស ើយ។ ទ យេ ទេ ា មត មា ទចអស, បចច យនយម

(déterminisme) - េានតស ើ សាណា ននម ស ត ឬ

កាមណឌ កាណត នវសាណា ននអនភាេ (effet) - វាមនទតវ

គមា នង េណធម : ចាសណេះដង ននបចច យនយម អនញញា ត

សអាយសធវ ើសកមាភាេ សៅស ើវតថ ទ ាងឡយ ; ដសចាេះ វារម

ចា បណកនវការសធវ ើ ាហាត ននសសរភាេ ននសយើង។ រសសៅ

តតមវញញា ណ េគមយកតតម នរសសរភាេ នង នរសកត យស។

Page. 8

អារេត ត Aristote (384-322 av.J-c)


អា សត ត Aristote (384-322 av.J-c)

សកក Aristote ជាទសសនវទ ននជាតទកច បដ ជាអតត

សសសសកក Platon បដកកាា យសៅជា សាវកសសាា េះទតង បត

គមតបានរេះេនសៅស ើទបធានបទមាេះ ដចយា ង ទទសត នន

េានត។

សយើងស ើកយកមកនយយអាេេានតសាខានេរ េគម : រប

(physique) នង បរមតថ វជាា (métaphysique) ឬ មរប

វជាា ។ រកយ métaphysique មនបមនសកក Aristote ជា

អាកបសងក ើត ស េះសទ, េគម សកក Andronicos de Rhodes

សៅសតវតសទ១ បានយករកយសនេះ មកោកស ា េះ នវ

សាា នដ របសសកក Aristote។

Aristote ជាអាកទសាវទជាវធា នង សាសាត មាា ក បដ បាន

សរៀបចាជាទបេនធ នវទេបចាសណេះដង សៅកន ងសមយរបស

គមត។ េានតទបនាវជាា សនេះ បានបសងក ើត នវទទមង ននទកប

មណឌ តកក វជាា , ទទសត , នសយបាយ។ ចាសណេះដង ទ ាងឡយ

សនេះ ជាទកបមណឌ ននចាសណេះដង ននសយើងសេវនែៃសនេះ។ ជាចា

បង េគមគមតជា អាកបសងក ើត តកក វជាា ឬ វជាា ទតេះរេះ េគមចាសណេះ

ខាងេចារណារកស ត ។

Page. 9



១. តកក វជជា

រកយ Logique សនេះ សកក Aristote គមតមនធាា បយក

មកសទបើសទ, បតយា ងណាមញ គមតជាអាកបសងក ើតទមយ នវ

ទទសត តកក វជាា ជាទបេនធ , េគមជា វនយ កាណត នវដាសណើរ នន

េានត បដ អាចចាតទកបានថា វាមានសេ ភាេ ឬ វា

គមា នសេ ភាេ។ ការសកាសនេះ សធវ ើស ើង សយងតតមទសស

នៈជាកកក េគមថា សោយឯករនយេអតតរវតថ ។ ការសកា

សនេះ ទតវសេទបម មកទកង ត ាគមា សៅសតវតសទ២ ោក

ស ា េះថា Organon4 េគមមាននយថា សទេឿង (instrument)

ននេានត។ សៅកន ងសាា នដសនេះ សកក Aristote ចត ចង សៅ

ស ើ ការេនយ បបប Syllogisme5 េគមថា ស តើមដាបង េការ

សនា ោា ន ននសសចកត េត ស ើយយកវាមកបនត តតមរសបៀប

វទយសាសតសត នង មាតចត។ សតើរកយ Syllogisme ចងអ

បងហា ញនយអវ ? េគមជា សនទ រកថា សត អាេ វតថ មា េះ បដ យកវា

មកសរ សដើមបបងហា ញ នវសសចកត េតមយ ស ើយ វតថ សសង

សទៀត វាអាទសយសៅស ើសសចកត េតស េះ ជាចាាបាច : ទេប

4 Organon សេទកជាសគម ការណមនឈម ននទសសនវជាា របសសកក Aristote។ 5 ការេចារណាជាទារង េ ទបសយេ (proposition) េរ ស ើយសធវ ើសសចកតសនាោា នថាេត : ទេបមនសស េះកន ងសសចកត សាា ប, សកក Socrate ជាមនសស ដសចា េះ គមត េះកន ងសសចកតសាា ប។

Page. 10



មនសស េះកន ងសសចកត សាា ប, សកក Socrate ជាមនសស

ដសចាេះ គមត េះកន ងសសចកត សាា ប។ ជាអាទ តកក វជាា របស

សកក Aristote ជាការសកា នន Syllogisme, បត គមត

បានសកាបដរអាេ ទបសយេ, ការសា បដងេានត ននការវ

នចា យ សៅកន ងរកយ, គមត ចាតថាា ក នវការវនចា យ

ស ើយ កាណតសអាយសៅជា វទយសាសតសត - ដចជា ទបេនធ សៅ

កន ងស េះ របសអវ បដ សាគ េគមមានមកអាេ រសបៀបចាាបាច

ននទបេនធស េះ បដ ទកជាសគម ការណសដើម។ វទយសាសតសត

ជា ទបសភទមយ ននចាសណេះដងសាក , សក តតមសកក

Aristote េគមវាទតតស ើទេបករណ។ សដើមប េះដ វទយសាសតសត

េគមមនទតវសធវសនង induction6 ( វសសសានមាន) បដ វា

សថ តសៅស ើ ការ ា ល វេ ករណេសសស សៅរក ករណសាក

។

សៅទបញចប សកក Aristote ទបកាសអាេ សគម ការណ នន

អបដវាទកមា (non-contradiction) - តតមសគម ការណ

សនេះ វាមនអាចមានបាន នវរបសកាណតសអាយដចគមា

6 ការេចារណា ឋតសៅស ើ សធវ ើការទបម នវ ឈត ននការសសងកត េសសស សដើសមបើ បសងក ើត នវសសចកត សនាោា នទសៅ។

Page. 11



(même attribut) ជាកមាសទធ ឬ មនបមនជាកមាសទធ របស

ទបធាន (sujet) មយ កន ងសេ ជាមយគមា នង សៅសទកាម

ការទកទងដចគមា - បដ គមា នទកទងសៅនងទបធានទ

៣ ទចានសចា - តតមទា កទានង ននទបសយេេរ ទ យគមា ,

មយជាសសចកត េត ស ើយមយសទៀត ជាសសចកត មនេត។

២. ប

ក. សដើមសេត នង ចចដនយ

រប េគម សកាអាេ « Phusis » បទបថា ធមាជាត, នង ទបសមើ

េតអាេ សសចកត េត បដ មនអាចបទបទប បាន (តតម

ការទបឆលាងនងបរមតថ វជាា បដ ជាវតថ នងនរ នង គមា នទ

បញចប)។ ការសកា េសសសអាេ ម ស ត ននការបទបទប

សៅកន ងធមាជាត, ម ស តសនេះ បដ ទតវបានកាណត ដច

ជាទតវសឆា ើយនងសានរថា « ស តអវ ? » ។ វាមាន សដើមស ត

៤យា ង បដ អាច ាសអាយសាគ នង យ អាេ ការ

បសងក ើត ននសសចកត េត : សដើមស តសមាភ រៈ - បដ វតថ បាន

សកើតស ើង -, សដើមស តជាកកក - េគមថា េារ នង ទារង

បដ មានស ើងសោយមល នឯង -, សដើមស តបសងក ើត - េគម

ថា ច ករ នង ភាា កងហរ -, សដើមស តចងសទកាយ - េគមថា

ម ស ត ឬ ទបញចប។ ស ើក ឧទ រណមយ សដើមបទស

Page. 12



យ អាេ សដើមស តទ ាង៤សនេះ (ជាងចមាា ក នង រប

ចមាា ក) : ែាបក ជាសដើមស តសមាភ រៈ, េានត នង ទទងទទយ

ននសាា នដ របសជាងចមាា ក ជាសដើមស តជាកកក, ការ

វាយឧបករណឆលា កសៅស ើែាបកវ ជាសដើមស តបសងក ើយ

ស ើយសៅទបញចប ចាណង ចងបានទបាក ឬ កតតេណ ជា

សដើមស តចងសទកាយ។ សដើមស តសមាភ រៈ មានសារៈសាខាន

េសសស សៅសេ បដ សដើមស តសនេះ រច របធាត

(matière) - េគមថា ឫទធ នភាេ នង សកាត នេ ភាេ បដ

មនទនចបសេវទេប - បសងក ើត ល វឆាង នវឫទធ នភាេ នន

កចច បដ វាជាអទតតេ 7 (virtuel) ឬ នមា ត សៅរក សមទធ

កមា។ សតើអវ ជាទទមង ? ចាសរេះសកក Aristote េគមជាសគម

ការណ កាណត នវរបធាត ស ើយ បដ វា ាមក នវអតថរស

សាសរចបានចាសកស។

ខ. កា ពនយលអព ជវនតភាព (Explication du vivant)

ជាសសចកត េនយ បបប នវតសតនទ យនយម8 ស ើយមនបមន

សៅស ើចាណច យនតកមា។ ជាសគម ការណ សារបនវត នង

7 បដ អាចសកើតមានសៅខាងមម។ 8 ទធ ខាងនវសាសតសត បដ នយយថា មាននវតមយសោយប កអាេទេ ង នង សាររងគកាយ។

Page. 13



ទេ ង បដ ត នវចាណចសាខាន ននការេនយ ។ បតទតវ

យ បដរអាេមា មសារ ននរកយទេ ង : ទេ ង េគមជា ម

រប ននសាររងគកាយ មានការសរៀបចាទតមទតវ, ជាកមាា ាង

សារបសធវ ើនវច នវសរា ងគកាយ។ ឬ វាអាចកាណត នវ

ភាេឯករនយរបសមល ន ចាសរេះសាររងគកាយ។ ទេ ង វា

ភាា បនងសាររងគកាយ នង នវត, េគមថា វាចញច មមល ន,

បសងក ើនមល ន នង មល នចេះដនោប សោយមល នឯង។

៣. ប មតថ វជជា ឬ នាម ប វជជា

បមនបទន េគមអវ បដ សកើតស ើង ប ទ បេរប, ជាការសកា

តអងគមនសស ថាមល នជាមនសស, េគមថា សសចកត េត ជាសគម

នន ទទមងបរសទធ, សារធាត រសសៅ ប ទ បេមានការ

ផលា សបត រ សកើតេសទគមេះថាា កអវ មយ។ វតថ ធាតចងសទកាយ នន

បរមតថ វជាា េគម អាទសទេ បដ ជា កចចបរសទធ (acte pur)

បដ ជាកចច សធវ ើចរនតកមា នង សសទមចសេវទេប នវទេបស

ទកតភាេ។ សធវ ើសអាយវសសសវសា ននសកកយ, អាទសទេ

ផលា សបត រ វតថ អវ មយ បតមល នវញឋតសៅដបដ : ដសចាេះ អាទ

សទេ ជាច ករសដើម ស ើយ ជាតាណាង ននសដើមស ត នវ

ទេបបាកសបត រ សៅកន ងសកកយ បដ សយើងអាចទកជា

នវនអននត (un vivant éternel)។

Page. 14



៤. សលធម នង នសោបាយ

ទសសនៈស ធម របសសកក Aristote េគមឋន កន ងសាា នដន

េនធេសសស របសគមត ស ា េះថា éthique à Nicomaque

(េណធម សៅ ណកមាេ) ជាសាា នដសាខាន នយយអាេ ប

រមសម (eudémoniste) ដចជាទសសនវជាា ដនទសទៀត អាេ

ស ធម សៅសមយបរណ។ ជាទសសនៈ ទក សភមងគ ជា

សគម សៅចងសទកាយ របសមនសស។ បតសរថា សតើ សភ

មងគ វាកាណតអវ ? មា មសារវា េគមជាសកមាភាេ នន

វចារណញញា ណ (raison), ជាសកមាភាេឋតសៅស ើ ការ

សញា ងេត : នវតសញា ងេត ជាធមាតត វាទកទងនង

ធាតអាទសទេ បដ មាន សៅកន ងវចារណញញា ណ របស

មនសស នង អនញញា ត សអាយមនសសយ អាេ កស ធប

សតយយ (Souverain Bien) ននមល ន, េគមថា កស វសសស

វសា បដ ជា សសចកត ោ បតមយេត សារបមល នឯង។

សៅកន ងការវភាេ អាេសភមងគ សនេះ, សកក Aristote មន

រយងហយ អាេ ការសបាយ : ការសបាយ េគមជាការបសងា ើយ

ននកចច, េគមវាបបនថម បសងក ើនសៅស ើកចច ដចជា បសងក ើននវ

ភាេសឆើតសៅសេ នរភាេ។

Page. 15



េតស ើយថា ការវភាេអាេ ស ធម វាមនបចកោចេ

ការវភាេអាេ នសយបាយ។ កដច អាកទបានញប ាកេានត

ធាៗ ដនទសទៀតបដរ, សកក Aristote បានទបម ស ធម

សអាយមានបតមយ េគមសកាអាេ កស នង សសចកត ោ

(Bien et Bon) នង នសយបាយ េគមសកាអាេ វទយ ននបរ។

សតើនងអាចបចកសចញេគមា ដចសមតចបាន ស ធម នង

នសយបាយ, មណៈបដ សេទកមនសស ជាសតវនសយបាយ

ដសាខាន រសសៅកន ងបរ ? វភាេស ើ ការសរៀបចាបរ, សកក

Aristote បបងបចក នវទទមងសសងៗ ននការដក ាស ើយ

បងហា ញ នវទទមងសាខានបយា ង : រជានយម, រដា ដក ា

សោយ មនសសបតមាា កេត សដើមបបសវ ងរកទបសយននរម, រដា

ដក ាសោយ វណណ អភនន នង សាធារណរដា ដក ាសោយ

មនសសមយទកម សដើមបអាណាទបសយនន។ រជានយម អាច

បទបកាា យជារបបទបជា ងា, អភន ធបសតយយ អាចបទប

កាា យជាអបបន ធបសតយយ (oligarchie), សាធារណរដា

អាចបទបកាា យជា ទធទបជាធបសតយយ។

ទសសនវជាា ននតកក វជាា របសសកក Aristote ត នវចកខ វ

សយ ននរចនសមពនធ បដ បងហា ញសអាយសយើងដង នវអតថ

ភាេ ននតអងគមនសស។ សកក Aristote មនយក របភាេ

Page. 16



ននេតបណឌ ត មកភាា បសៅកន ងការសកា របសគមតស េះ

ស ើយ : គមតចាតទកជាសទសចថា ននណាបដ មានតារេះ

សសងៗ ជា នន មាន ឧតតមេតដ ោ ទបសសើរ។ ទសសនៈសនេះ

បដ សយើងយកមកសកា នង េចារណារ តមកដ សេវ

នែៃសនេះ។

Page. 17

ប ែេន Bergson (1859-1941)


បបែសន Bergson (1859-1941)

សកក Henry Bergson ជាទសសនវទ ននជាតបារាង។

សាា នដនេនធសាខាន របសសកកេគម ការសាក បង េចារណា

អាេ ទនានយភាា មៗ ននសតសមបនញា ៈ (១៨៨៩), របធាត

នង សត (១៨៩៦), សាសណើច (១៩០០), ការ វវតត បសងក ើត

(១៩០៧), ឋាមេ អភញញា ចតត (១៩១៩), ទបភេេរ ននស

ធម នង សាស (១៩៣២) នង ការទតេះរេះ នង ការមន

ឋតសែរ (១៩៣៤)9។ សកកនាទសនងទទសត បតោា ននយម

សមាភ រៈ (positivisme matérialiste) បដ ាសអាយគមត វ

ទត បមករកការេចារណាស ើ ទនានយភាា មៗ ននសតស

មបនញា ៈ បតសៅកន ងបត « រយៈសេ » នង « េណភាេ

បរសទធ »។

១. អពភនត ញញា ណ10 ឬ ទបាជជា ខាងកន ង

សៅសតវតសទ១៩ នង រកកណាត ននសតវតសទ២០ ឥទធ

េ សកក Bergson មាននទកប ង សោយសារគមត សសើសរ

9 L’Essai sur les données immédiates de la conscience (1889), Matière et mémoire (1896), Le Rire (1900), L’évolution créative (1907), l’Energie spirituelle (1919), les deux Sources de la morale et de la religion (1932) et la Pensée et le Mouvant (1934). 10 ការយ ដងចាស សោយមនចាាបាចេចារណា។ អេភនត រ (បា., សា. អភយនត រ ឬ អភយនត រ) ខាងកន ង, បបាកខាងកន ង។ ញញា ណ ឬ ញាណ េគមសសចកតដងចាស, ទបាជាញ ។

Page. 18



នវទសសវជាា បញញា - បដ ទមទរថា អាច ាសៅដ សសច

កត េត តតម ការ ាហាត ននបញញា - នង ដាសណាេះទសាយ

« វទយនយម » (Scientistes), សោយយ ស ើញថាមានបត

វជាា វទយសាសតសត មយេត បដ អាចរក នវដាសណាេះទសាយបា

ន។ បាបនតសរថា សតើ បញញា វាអាចសអាយសយើង ទសវាចាប នវ

សសចកត េត ដចសមតចបាន ? េគមសៅកន ង េមភ នន

សកមាភាេ បដ មល នយកទទមងតតម។ បញញា មនកាណត

តតាងេ ាោបដាបងមក នវ ញាតសត ( une faculté )

បាា នសាា នបរសទធ បតបាសណាណ េះសទ, េគមវា កាណតបដរ នវអាណាច

សកមា របសមល នបដរ។ ទបសមើ ថា អវ បដ ហាកបដចជា

ដាសណើរដាបង េគមវាឋតសៅស ើ បដសនធ ននវតថ ធាត សបប

នមតត នង សធវ ើសអាយបទបទប ននដាសណើរ ននការ ត។ -

មនសស អាកនមតត (Homo faber) - េគមជាមនសសមនដាបង

មនសៅជា មនសស អាកមានទបាជាញ (homo sapiens) -

មនសស េតបណឌ ត (homme sage) -, មនសសសកកសនេះ ជា

ដាបង េគម សមាភ រ ទេបទេងស ើធមាជាត នង យកវាមកសទបើ

សៅតតមការចងបាន របសមល ន។ បញញា អនញញា ត បដរ សអា

យសទគមងទកជាមន នង សរៀបចាសអាយមានទបសយនន

ដ សកមាភាេ។ បតសៅ សេ បដ ទសសនវទ សសា ើរ រករន

Page. 19



ច សៅកន ង ឯករនយភាេោចខាត (l’Absolu)11 (អវ

មយបដ មនអាទសយសៅស ើអវ សសាេះ ឬ សសចកត េតោច

ខាតគមា នបទបទប ) - អវ បដ វា ោឥតសខាច េះ សៅកន ងស េះ វា

ជាអវ បដ ឥតសខាច េះរចសទសច ស ើយវាមនអាទសយសៅស ើ

នមតតសញញា មនសទៀងណាមយ - សតើវាមនទតវ សដើរតតម វែ

សសងមយសទៀត នង បានបាង សាងាេត (s’abstraire) នវ

សគម វធ នង វធសាសតសត - ឧបមា ការវភាេ សៅស ើ ការសធវ ើ

សអាយ វតថ មយ សៅជាវតថ ធាតទ ាងឡយ បដ សេធាា បសាគ

រចស ើយ នង សរៀបសរៀងវាស ើងវញ...។ ។ - វាសទមប ជាសារ

វនតសៅនង េមភ ននសកមាភាេ ? វទយសាសតសត វាប ោកសៅស ើ

បញញា នង អនវតតសៅស ើវតថ ធាត ននវធេណ នង ការវា

ស។ សធវ ើបបបសនេះ វាបសងក ើត នវរបភាេមានទបសយនន

ស ើយបនតរ តដ សៅរសបៀបសធវ ើ, បតវាមនទន សេបដន

នន ការមនសទៀង (Relatif) បានស ើយ។ វាបសងក ើត នវចាប

វទយសាសតសតទ ាងឡយ, េគមថា វាមានការទកទងខាច បមច ន

រវាង ភាេអសាច រយ គមា បដ វាបទបទប បតវាមន រករនច

11 ឯករនយភាេ (Absolu) ទ យនង វទកាយភាេ (Relatif) : រកយឯករនយភាេសទបើស កន ងនយទសសន វជាា ។

Page. 20



សៅកន ង ឯករនយភាេោចខាត។ សតើតតម ល វណា បដ

សងឃមថាមាន ការ រករនច កន ង ឯករនយភាេោច

ខាត ? សយើងទតវបត បដសសធ មនទតមបត បញញា េគមទតវ

បដសសធ នវភាសា បដ វាមានការជាបទកទងគមា នត

សា ទធ : សទេឿង ននបញញា , ភាសា វាតាណាងរម នវសញញា សមាគ

នវរកយសាដ បដ កតសាគម នវវតថ ទ ាងឡយ បត

ទដាភាេទសៅ នង សាមញាបាត បដ ជាសញញា បញញច ក

នង សធវ ើសអាយនងគមាងបណន នវវតថ បដ អាចបត រ នង បទប

ទប បាន។ សញញា ននភាសា វាទគមនបតជា សាា កបទសៅស ើវ

តថ ។ រកយ កាណត នវទបសភទ, េានតទសៅ ទកទងសៅនង

ទកមមយ ននភាវៈទ ាងឡយ បដ មាន នវ កាណៈដចគមា ។

វាមនអាចសា បដងបាន នវសសចកត េត ជាសគម សៅ នង

កាណៈចតត ននសយើង : ដច បញញា បដរ េគមជា សទេឿង នន

សកមាភាេ។ សៅសេ បដ ល វ ននភាេភាា ម គមា នមាន

បេវសទធ សៅស ើ ទសសនៈ ននវាចារ នង បញញា ជាវចារ

(intelligence discursive) ? តតម វធ ននចាសណេះដងភាា ម

ផលទ , តតម សាមានចតត បដ សធវ ើសអាយសយើង ជាបគមា

ជាមយនងវតថ បដ មាន បតមយ នង មនអាចសា បដង

បាន, អធបាយថា តតម អេភនត រញញា ណ (intuition) សយើង

រករនសៅកន ង ភាវៈសទៅ ននសសចកត េត : អេភនត រញញា ណ

Page. 21



បងហា ញ នវការវ ទត បមករកមល នឯងវញ នង សៅរក

ភាវៈសយើងេតទបាកដ, ការវ ទត បសធវ ើស ើង សោយគមា ន

អនតរការ។

២. ជវតកន ង : យៈសពល, សស ភាព, សត

េគមនវតកន ងសនេះឯង បដ អេភនត រញញា ណ ជាដាបង អនញញា ត

សអាយសយើងរកស ើញ។ ស ើយ, ជាធមាតត, ចាសណេះដងយ

ចាសមល នឯង (connaissance intuitive) ាសអាយរកស ើញ

វញ នវរយៈសេ បរសទធ, ជារបភាេ ននភាវៈ ននសតសមប

នញា ៈ ននសយើង សៅសេ បដ អាតា (moi) ននសយើង ទកសអា

យវារសសៅ, សៅសេ បដ វា តមោ ង (s’abstient) បសងក ើត

នវការបា បបក រវាង ភាវៈកា ឥ វ នង បសរភាវៈទ ាងឡ

យ។ ា រសោយរ ន, វសភាេភាេ (hétérogénéité)

បរសទធ, អភេមេណ កាណៈ, រយៈសេ វាដចជា នសសយ

ននអាតាសយើង។ បាបនត ការ េះភាេ នរនត រ, សវចៈ (souple),

េណ កាណៈ, ស េះឯង វាបងហា ញសយើង នវ វចយករយខាង

កន ង12 ប ោកសៅស ើ អេភនត រញាណ។

12 Investigation métaphysique.

Page. 22



បតថា អវ បដ កាា យជា េណ កាណៈ (Qualitatif) សនេះ វា

បតងបតមនអាចទេងទកជាមនបាន។ ដបត អាតាសទៅ (ជា

សារវនត ), េគមអវ បដ បងហា ញដ សយើង នវ « ទនានយ ភាា ម»

នន សតសមបនញា ៈ េគមជា សសរភាេ។ សបើសនជា អាតារក -

ចា បណក នន កាណៈចតត ននសយើង វាសន សៅតតម ការ

សនាត នង សៅតតម សងគម - វា ាមក ជាញកញយ នវការ

បនត នន កាណៈសវ យទបវតត , នវតន ទកន ងេតទបាកដ នន

សយើង, រយៈសេ ននសយើង វាសៅកន ងនសទៅ ននសសរភាេ។

សតើសៅសេ ណា បដ សយើង ជាននសសរ ? សៅសេ បដ

សយើង សៅ សេ សាបករក (croûte superficielle) នន

សញញា ភាសា, េរកយ, េសងគម, សៅសេ បដ អាសេើ វា

សចញអាេ អតតៈ (personnalité) ននសយើង ទាងម ស ើយ វា

សា បដងសចញស ើង។ សសរភាេ វាសា បដងសោយមល នឯង សៅ

សេ វាសេវនង អាតាសទៅ ននសយើង តតម សមេគ (ការទេម

សទេៀងគមា ) េត ជាមយអាតា។ េគមសៅសេ ស េះឯង បដ

អាតាសទៅ វាស ចសចញមកដ ន ទសទៅ។ ដសចាេះ សសរភាេ វា

ជា ការបាភ បតមយ ជាមយគមា នង អាតាសទៅ។

សៅទបញចប, នវតន ទកន ង ននសយើង េគមសត (mémoire)។

សៅទសនេះ សយើងស ើកយក សតធាេរយា ង មកអធបាយ :

Page. 23



សត-ធមាតត បដ វាមាន ជា កាណៈសវ យទបវតត នង ជា

យនតកមា ច ករ : សៅសេ បដ មាសកាអតថបទរតមាត

េគមមាបានអនវតត នង បនធ ន នវកាយ វការមយចានន បដ

មាធាា បសាគ ; សត-ធមាតត បងហា ញ នវសារៈយនតកមា

សាររក ជាការេត។ ទ យនង កាណៈសវ យទបវតត , សត

បរសទធ េគមវាជាទបវតត ននអាតា : អវ បដ សកើតស ើងេអតត

កា បនតរសសៅកន ងអាតា ជារបភាេ ននអនសសវរយ

បរសទធ, បដ មនអាចរកយបាន, បដ ឯករន ចាសរេះ

សាររងគកាយ។ សត បរសទធ ទ ក នវអតតកា ននសយើង

នង វាជា សារៈជាចតត (essence spirituelle) េតទបាកដ។

៣. ជវជវនៈ (élan vital)

អេភនត រញាណ (ការយ ចាសសោយមនបាចេចារណា) វា

មនទតមបតសបើក នវថាមភាេចតត ននសយើង បតវាសបើកបដរ

នវ រយៈសេ ននសាក សកក នង មយ ធា នននវត។ ក

ដចជា ការេសសាធន ទកន ង ននសយើង បដ មានមកេរយៈ

សេ នង ការបទបទប េណ កាណៈ, កដច វាតាញ បមស

បដ វា រកធា សោយមល នឯង មនសចេះចប, កដច ការេត វា

កាា យមល នវាជាការេត នង ការវវតតន ជានចច។ បតសរថា

សតើទតវេតដចសមតច សដើមបយ អាេ ការវវតតនសនេះ ? សកក

Page. 24



Bergson បដសសធ នវទទសត នង ឧបធារណ (ការសនាត)

ននយនតកមា (postulats mécanistes) ទ ាងឡយ របស

សកក Darwin នង អវសាននយម (finalisme)។ កន ងករណ

ទ១ (យនតកមា), ការេនយ បបប របសាសតសត -េម វាសនាតថា

ទេបទគមនស ើយ, បតថា យនតកមា វាខាវ កចាសរេះ ដាណេះ នន

នវនតភាេ សៅកន ង សេ សវក នង ថាមភាេ។ ជាមយនង

យនតកមា, វា ត សអាយទេបបបបយា ង ស ើយវាយក នវនៈ

នននវត សៅោកទក សៅកន ង វងទកចក។ បត ទទសត

អវសាននយម - បដ បញច នទត បមក វញ នវសចត

នង េសទមាងការ បដ សធវ ើចរនតការ សោយមល នឯង សៅ

កន ងនវត - ស ើយ វាយក សេ សវក នង អវ មយបដ នង

កាា យជា បកា (créateur) សៅោកទកបដរ សៅកន ង

វងទកចក : ទទសត អវសាននយម សធវ ើដចជា ទេបអវ ៗ វាមាន

តតាងេមនមកសមាេះ, សមបមល នឯងកវាដសចាេះបដរ។ សចត

បរសងហា រ13 (préformé) សនេះ វានងអាចេនយ បានទេប

បបបយា ង។

13 សងហា រ បទបថា ស ាគមា បាបនតតតមទមាា ប សេបទបថា ទបនាតតកបតង។

Page. 25



សោយស តថា ទេបអវ បដ មាននវត (espèces vivants)

បញកឃលា តេគមា េេានត នននវនៈសដើម បដ វា ត សអាយ

សយើង។ នវនវនៈ កាណត នវអភទកម ននបកាមនអាច

សាា នបាន នន ចរនតមយ រតតតមរយៈសាររងគកាយ បដ

នវនវនៈ ជាអាកសរៀបចាស ើង។ ដសចាេះ េ សវេសដើម

(impulsion originelle) ននការបសងក ើតសនេះ វាទបឌត នវ

សណាា នទាងឡយ បដ កានបតមានរបរងសម កសាា ញស ើ

ងៗ។ សដើមបយ អាេ អតថរស នន នវនវនៈសនេះ, សយើងេត

ភាក អាេ រយៈសេ បរសទធ បដ ជា ការសកើតស ើងសោយ

មល នឯង។ នវនៈ វាជា ភាវៈមល នឯង ស ើយមល នឯង ជា ការ

ទបឌត : វាសធវ ើសមទធកមា ននសភាវេតែាទ ាងឡយ នង សរ

រងគ បដ វាគមា ន, បសងក ើតសោយសារ សយមភ តភាេ

(spontanéité), របរងសម កសាា ញ ស ើយមនបានរេងទក

ង បដ ជា ការស ាធមាតត ននយនតកមា មនអាចនង

េនយ វាបាន។

ដសចាេះ ការវភាេទាងឡយ របសសកក Bergson ា

បងហា ញថា នវត ជា ដាសណើរបកា នង ការទបងបទបង សដើមប

ស ើង ទា កដចគមា នងចេះបដរ។

Page. 26



៤. សលធម, សាសនា, សលបៈ

ដចគមា នង ទសសនវសយ ថាមវនត វាបាភា គម នវបាតភតស ធ

ម, សាស នង ស បៈ។ ទសនេះ, បទប រកយមា មថា « សបើក

ទវ រ » : បតសបើកសអាយទាងអសគមា រតសចញេ វង ននកប ន

ខាា តបនថប នង តងរង ស ើយ វាសបើកទវ រសោយមល នឯង

ដ នវនៈ នននវត នង ការបសងក ើត។ ដសចាេះ សៅកន ងស ធ

មសបើកទវ រ ជាសាា នដ នននវនៈចតត (élan spirituel)។

ចា បណក ស ធមបទទវ រ វញ វាកាណត បតសរេនជាបគមា

ននបញាតត ជា កាណៈចាាបាច, បដ ជា សាមញា សា

របសរៀបចាសងគម, ស ធមសបើកទវ រថាមវនត : សា បដង មន

បតស ើចាណច ននទបេនធជាបគមាង បដ ជាកតេវកចច

សងគម, បតស ើ ការបសងក ើត ននស ធម, ការអារវ វ ជាប

នង ថាមេ ចតត។ ដចយា ង ស ធមសបើកទវ រ នន ស

នតនន នង វរបរស សចញេទបភេ នវនៈ នង រយៈសេ

នារញសៅមម ស ើយ សធវ ើសអាយរញជ យ ននមនសសជាត។ កដច

គមា នង សាស ថាមវនតបដរ : - សាស អចារអាែាកាបាាង

ធាៗ - រករនច សៅកន ង នវនៈ ននសសចកត ទសឡញ, ដក ា

ទេ ង សេមល នឯងសៅសទៀត សារប ការររ នង ឆលា ា

មល នឯង ទបឆលាងនង េានត បាផលា ញ មានសៅកន ងសសចកត

Page. 27



សាា ប នង ធា នវការរកាមល នសអាយបានេងវង។

សាស ថាមវនត ទសវាចាប នវការបាេះទងគ ច ជាមយនងរ

យៈសេ ននការបសងក ើត, បសញចញស ើង ជាការេសសាធភាា ម

បដ ជា ទេ ងអាែាកាបាាងទេវ នង អាទសទេ។

សៅទបញចប ស ធមសបើកទវ រ កដច សាស សបើកទវ រ,

ស បៈេតទបាកដបដរ កាណត ទសបស ាសោយនចដនយភាា ម

ជាមយនងសសចកត េត។ ជា ការបងហា ញ ននការេត ស េះ

ឯង, ចកខ វសយផលទ មយ បដ បងហា ញ នវអវ បដ ជាអវ

ស ើសេនមតតសញញា មានទបសយនន។

សបើសនជាសសមាង របសសកក Bergson វាមនឮសរ សៅ

កន ង វបបធម នង សមយកា របសគមត, យា ងសហាច

ណាស ទសសនវជាា សនេះ ជាការបាសេានត អាែាកាបាាង យក

មកបាភា គម នវចតត តតមរកយសាដសាមញាចាសកស មាន

មា មសារ នង សាសៅសៅស ើ ការេសសាធន ននបរមតថ វជាា

ទ ាងម ។ សតើវាមនជា ទសសនវសយ សារបេចារណា ស េះ

សទឬ ? សៅកន ង បាណង តតមការទបងបទបង នន អេភនត រ

ញញា ណ នង ទសបជាមយវាបតមតង។

Page. 28

អារមភកថា


អា មភកថា

សៅសេ ខាងមមសទៀត សយើងនងស ើកយក ទសសនវទ

Comte, Descartes នង Hegel មកបងហា ញបនត កន ងឈត

ននការសកា របសសយើង។ ដចអាកអានដងទសាបស ើយថា

ទសសនវជាា មាន ភាេ ននការទតេះរេះសទចើនណាស បដ

ាសអាយមាន នយមសៗគមា សៅស ើរកយនមយៗ។ ដសចាេះ

ការបសវ ងរក នយមនយ សាមញា សដើមបទស ចាា នង យ

ជាសគម សៅ ននការសកា របសសយើង ជាេសសស រកនយ

បមា រ បដ មានដច មកសធវ ើជាការសទបៀបសធៀប។ ការមវេះ

ខាត របសសយើង កន ងការសាក បងសនេះ េគម ជាការអភយ

សទសេសាណាកអាកអាន បដ មានវជាា ទសសនវជាា សទៅទនេះ

ឬ មានការសចេះដងមពងមពស។ មយាងមយសទៀត ការសាក

បងសនេះ មនបមនជា ការបសវ ងរក ននត ទ ជាអាកសចេះ

ដង ខាងទសសនវជាា ឬ ជា បញញា វនត ស េះសទ, វាជា ការសកា

សារបមល នឯងផលទ បដ ជា ឥតរនន មយរប ចងសចេះដង

នង ចងបចកចាសណេះដងដ ននដនទ។ ដចជាសានរសរថា

« អវ បដ មាដង ? »

សរសសរសោយ ឧប សៅ...

Documents