1

ИМАМ АҒЗАМ ӘБУ ХАНИФА

Әл - фиқһул әкбәр

(Ең үлкен фикһ)

Аударған: Ризабек ІЛІМБАЕВ

АСТАНА, 2014

2

ي الهلل س ب اهللب ب س ب الهللحب

Имам Әбу Ханифаның өмірбаяны

Оның азан шақырып қойған ҽрі толық аты-жҿні - Ҽбу Ханифа Нұғман бин Сҽбит бин

Зузо бин Марзубҽн ҽл-Куфий (Аллаһ оған разы болсын). Ол ханафи мазһабының негізін

салушы, хижраның 70-80-ші жылдар аралығында дүниеге келіп, 150-ші жылы қайтыс

болған. Ҽбу Ханифа жас кезінде бірнеше сахабаларды кҿргендіктен табиғин саналады. Ол

кҿзін кҿрген Анас бин Малик хижраның 93-ші жылы, Ғабдуллаһ бин Ауфа 87-ші жылы,

Уҽйла бин ал-Асфағ 85-ші жылы, Саһл бин Сағд 88-ші жылы қайтыс болған. Ал, Ҽбу ат-

Туфайл Ғамир бин Уҽйла (Аллаһ оларға разы болсын) хижраның 102-ші жылы ең соңғы

дүниеден ҿткен сахаба. Бұл деректер Имам ас-Суютыйдың (Аллаһ оны рақымына бөлесін)

«Табиид ас-сахифа би манақиб Әби ханифа», «Ал-манақиб лил макки» кітаптарында

баян етіледі. Басқа бір деректерде он бір сахабаны, жүздеген табиғинді кҿрді деп

айтылады.

Еңбектері:

- Ҽл-Фиқһул ҽкбҽр.

- Ҽл-Усия.

- Фиқһул абсат.

- Ҽл-Ғалим уҽл мутағаллим.

- Ҽр-Рисала.

Ұстаздары:

Ғато бин Ҽби Рабаха, Хаммад бин Ҽби Сулайман, Сағид бин Масруқ, Ибраһим бин

Иязид ҽн-Нахғий, Аюуб ҽс-Сахтияний (Аллаһ оларға разы болсын) сынды атақты жҽне

басқада кҿптеген ұстаздары болған.

Шәкірттері:

Ҽбу Юсыф Иағқуб бин Ибраһим, Мұхаммед бин ҽл-Хасан ҽш-Шайбаний, Зуфар бин

ҽл-Һузайл (Аллаһ оларды рақымына бөлесін) сынды атақты жҽне басқада шҽкірттері

болған.

Ғалымдардың баға беруі:

3

Имам Шафиғи (Аллаһ оны рақымына бөлесін): «Адамдар фиқһта Әбу Ханифаға

тәуелді».

Иахия бин Муғин (Аллаһ оны рақымына бөлесін): «Әбу Ханифа сиқа (мықты) тек

жаттаған хадисін айтады».

Ғабдуллаһ бин Мубарак (Аллаһ оны рақымына бөлесін): «Адамдардан фиқһты

жақсы білушірегі Әбу Ханифа, фиқһта ол сияқты ешкімді көрмедім» - деген. Ҽбу

Ханифа мұқым Ислам ҽлемі мойындаған, мұжтаһид мұтлақ (дін үкімдерін түсінуде

шегіне жеткен) дҽрежесіне жеткен мҽшһұр имамдардың бірі һҽм бірегейі.

الهللا ب ب الهللا س م ب هللاب ب س ب

Мейірімді, рақымды Аллаһтың атымен бастаймын

ت افقه ألكبل

Әл фиқһул әкбардың мәтіні

آمنت با ، و مالئكته و كتبه و رسوله والبعث بعد الموت، : أصل التوحيد و ما يصح اإلعتقاد عميه يجب أن يقول .و القدر ير و ر من تعال ، و الح ساب و الميزان و الجن و النار حح كمه

Таухидтың негізі жҽне оған дұрыс сенім білдіру үшін Аллаһқа, періштелеріне,

кітаптарына, елшілеріне, ҿлгеннен кейін қайта тірілуге, тағдырдың жақсылығы мен

жамандығы Аллаһтан екендігіне, есеп-қисапқа, таразыға, жаннатқа, тозаққа иман

келтірдім ҽрі осының бҽрі хақ деп айтуға міндетті (уәжиб).

مد ( 1 )أحد و ل ﴿ و تعال واحد، ال من طريح العدد، و لكن من طريح أنه ال ريك له يمد لم ( 2 )الص . ﴾(4 )أحد كفوا له يكن ولم ( 3 )يولد ولم

Аллаһ Тағала жалғыз, жалғыздығы реттік немесе санау жағынан емес1, серігі жоқ

жағынан. Бұл хақында Хақ Тағала «Мұхаммад (с.ғ.с) айт: Ол Аллаһ жалғыз, Аллаһ

мұңсыз, Ол тумады да туылмады, Әрі оған ешкім тең емес»2 деп бұйырады.

ال ي به يئا من األ ياء من مح ه، وال ي بهه ي ء من مقه، لم يزل وال يزال بأسمائه و صفاته الذاتي و ا الذاتي . الفعمي م و البصر و اإلرادة : أم ا الفعمي الت ميح و الترزيح و . الحياة و القدرة و العمم و الكالم و الس و أم

فات الفعل ن و ير ذلك من الص . اإلن اء و اإلبداع و الص

Ол жаратылған нҽрселердің ешқайсысына ұқсамайды3, жаратылған нҽрселерден де еш

нҽрсе Оған ұқсамайды4

, Зати жҽне фиғли есімдері мен сипаттары түгесілмек емес,

1 Аллаһ жалғыз дегенде санақ жағынан емес яғни серігі жоқ жалғыз деп білу жағынан.

2 Ықлас сүресі, 1,2,3,4-аяттар.

4

түгесілмейді де. Ал зати сипаттары: тірі, құдіретті, білуші, сҿйлеуші, естуші, кҿруші,

қалаушы болу. Ал фиғли сипаттарына жаратушы, ризықтандырушы, жасаушы жҽне ҿзге

де фиғли сипаттар жатады.

لم يزل و ال يزال بأسمائه و صفاته، لم يحدث له اسم و ال صف ، لم يزل عالما بعممه، والعممم صف ي األزل، و ادرا بقدرته، والقدرة صف ي األزل، و متكمما بكالمه، والكالم صف ي األزل، و القا بت ميقه، و الت ميح صف ي األزل،

و اعال بفعمه و الفعل صف ي األزل، و الفاعل و تعال ، و الفعل صف ي األزل، و المفعول م موق، و عل تعال ير م موق، و صفاته ي األزل ير محدث وال م مو ، من ال إنها م مو أو محدث أو و ف يها أو ك يها

. هو كا ر با تعال

Есімдері жҽне сипаттары а түгесілмек емес, түгесілмейді де5. Оған жаңадан (кейіннен)

есімдер мен сипаттар қосылған жоқ6, Ол ежелден

7 ілімімен білуші еді, ілімі басталуы

болмаған ежелден бар сипат, Ежелден құдіретімен құдіретті еді, құдіреті басталуы

болмаған ежелден бар сипат, Ежелден сҿзімен сҿйлеуші еді, сҿйлеуі басталуы болмаған

ежелден бар сипат8, Ежелден жаратуымен жаратушы еді, жаратуы басталуы болмаған

ежелден бар сипат, Ежелден ісімен істеуші еді, істеуі басталуы болмаған ежелден бар

сипат, Аллаһ Тағала жасаушы, жасалған нҽрсе жаратылған, ал Аллаһтың ісі

жаратылмаған, ежелден бар, Оның сипаттары жаратылған жоқ, пайда да болмаған, егер

кім бұл сипаттарды жаратылған немесе пайда болған десе ҽрі бұған екіленсе жҽне

күманданса онда ол дінсіз болады9.

و القرآن كالم تعال المصاحف مكتوب، و القموب محفوظ، و عم األلسن مقروء، و عم النب صم ل، و لفظنا بالقرآن م موق، و كتابتنا له م مو ، و راءتنا له م مو ، و القرآن ير م موق . عميه و عم آله وسمم منز

Құран – қағаз беттеріне жазылған, жүректерде сақталған, тілмен оқылған, сондай-ақ

Хақ Елшісіне (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) түсірілген Аллаһ

Тағаланың сҿзі, Құрандағы сҿзіміз10

, жазуымыз11

, оқуымыз12

жаратылған , ал Құран

жаратылмаған.

3 Аллаһ жаратылған нҽрселерге ұқсамайды, жаратылған нҽрселер Оған ұқсамайды.

4 Бұл сҿздің қайталанып келуі алдындағы сҿйлемді қуаттайды.

5Аллаһ Тағала кемелдік жҽне ұлық сипаттармен танылған. Аллаһтың есімдері, сипаттары басталуы,

аяқталуы жоқ мҽнгі деген ұғымды береді. 6 Аллаһтың есімдерімен сипаттары азали, абади (яғни басталуы, аяқталуы жоқ).

7 Ежелден, яғни Аллаһтың бар болуының басталуы жоқ, басталусыз бар, ҿйткені, Аллаһтың бар болуы

міндетті (уҽжиб) Бұл ҽлем, ондағы нҽрселердің барлығы Аллаһтың болуы уҽжіп екендігіне дҽлел болады.

Егер Аллаһтың бар болуы уҽжіп болмағанда ҿзіміз кҿріп, ҿмір сүріп отырған мына ҽлем болмас еді. 8 Аллаһтың сҿйлеуі ҽріпсіз, дыбыссыз жаратылған нҽрселердің сҿйлеуіне ұқсамайды.

9 Бұл сипаттардың Аллаһта барлығына иман келтіріп ҽрі жаратылған нҽрселердің сипаттарына

ұқсатпауымыз керек. Жаратылған нҽрселердің сипаттарының басталуы аяқталуы бар ҿзгереді, ал Аллаһтың

сипаттары басталуы аяқталуы жоқ ҿзгермейді . 10

Біздің сҿздеріміз жаратылған басталуы, аяқталуы бар, ал Аллаһтың сҿзі жаратылмаған басталуы,

аяқталуы болмайды еш ҿзгермейді. 11

Біздің ҽріптер мен жазуымыздың барлығы жаратылған, Аллаһтың сҿзі ҽріпсіз, дыбыссыз жаратылған

нҽрселердің сҿзіне ұқсамайды. 12

Дыбыстап, екпіндеп, буынға бҿліп оқуымыздың бҽрі жаратылған. Қолымыздағы Құранның мұқабасы,

парақтары, ҽріптері, бояулары, барлығы жаратылған. Бірақ Аллаһтың сҿзі Құран жаратылмаған.

5

الم، و عن رعون و الة و الس و ما ذكر تعال ي القرآن حكاي عن موس و ير من األنبياء عميهم الصإبميس، إن ذلك كمه كالم تعال إ بارا عنهم، و كالم تعال ير م موق و كالم موس و ير من الم مو ين

.م موق، والقرآن كالم تعال هو ديم ال كالمهم

Аллаһ Тағаланың Құранда Мұса жҽне басқада пайғамбарлар (Оларға Аллаһтың сәлемі

болсын) жайлы жҽне перғаун мен ібіліс жайлы хикая қылып айтқан нҽрселерінің бҽрі -

Аллаһ Тағаланың сҿзі. Аллаһ Тағаланың сҿзі жаратылмаған, ал Мұсаның (Оған Аллаһтың

сәлемі болсын) жҽне басқада жаратылған нҽрселердің сҿзі жаратылған. Құран олардың

(жаратылған нәрселердің) сҿздері сияқты емес, ол - Аллаһтың басталуы болмаған

ежелден бар сҿзі.

الم كالم تعال كما ال تعال و د كان تعال متكمما و ﴾ كمم موس تكميما ﴿: و سم موس عميه السالم، و د كان تعال القا األزل و لم ي مح ال مح ليس كمثمه ء و و السميم ﴿: لم يكن كمم موس عميه الس

. ﴾البصير

Хақ Тағала: «Аллаһ Мұсамен тілдесті»13

дегендей Мұса (Оған Аллаһтың сәлемі

болсын) Аллаһтың сҿзін естіді. Аллаһ Тағала Мұсамен (Оған Аллаһтың сәлемі болсын)

сҿйлеспей тұрып-ақ сҿйлеуші сипатына ие еді. Аллаһ Тағала жаратылыс атаулы

жаратылмай тұрып-ақ ежелден Жаратушы болды: «Оған ұқсас еш нәрсе жоқ ,Ол естуші

көруші»14

.

مما كمم موس كممه بكالمه الذى و له صف األزل و صفاته كمها األزل ب الف صفات الم مو ين، يعمم . ال كعممنا، و يقدر ال كقدرتنا، و يرى ال كرؤيتنا، و يسم ال كسمعنا، و يتكمم ال ككالمنا

Хақ Тағала Мұсамен (Оған Аллаһтың сәлемі болсын) сҿйлескенде ежелден Ҿзіне тҽн

сипатымен сҿйлесті, Аллаһтың сипаттарының бҽрі ежелден, жаратылған нҽрселердің

сипаттарына ұқсамайды. Аллаһ Тағала біледі, бірақ, біздің білуіміз сияқты емес, Құдіреті,

біздің құдіретіміз сияқты емес, Кҿреді, біздің кҿруіміз сияқты емес, Естиді, бідің естуіміз

сияқты емес, Сҿйлейді, біздің сҿйлеуіміз сияқты емес.

و كالم تعال , و نحن نتكمم بااالت و الحروف، و تعال يتكمم بال آل وال حروف، و الحروف م مو . ير م موق

Біздер белгілі бір құрал15

, ҽріптер арқылы сҿйлейміз, Аллаһ Тағала құралсыз,

ҽріптерсіз сҿйлейді , ҽріптер жаратылған, Аллаһтың сҿзі жаратылмаған.

ء إثباته بال جسم و ال جو ر و ال عرض، و و ء ال كاأل ياء، و ال وال ضد له، و ال حد له، و معن ال . و ال مثل له ند له،

13

Ниса сүресі, 164-аят. 14

Шура сүресі, 11-аят. 15

Тіл, кҿмей, дыбыстар, ҽріптер арқылы сҿйлейміз.

6

Аллаһ Тағала «шай»16

жаратылған нҽрселер тҽрізді емес, «шай» сҿзінің мағынасы -

ешбір денесіз17

, жауһарсыз18

, кейіпсіз19

(түр-тұлғасыз) Хақ Тағалаға бекіту. Аллаһтың

шегі20

жоқ, Оның қарсыласы да, Оның серігі де, Оның ұқсасы да жоқ.

. من ذكر الوجه و اليد و النفس هو له صفات بال كيف ما ذكر تعال ي القرآن، و له يد و وجه و نفس،

Құранда Ҿзі айтқандай Аллаһтың иҽд21

, уҽжһ22

, нҽфсі23

, сипаттары бар. Бұлардың

бҽрі Аллаһтың еш кейіпке ие емес сипаттары.

ف ، وال يقال إن يد درته أو نعمته، و لكن يد صفته بال كيف، و و ول أ ل القدر و اإلعتزال، ألن يه إبطال الص. و ضبه و رضا صفاتان من صفاته بال كيف

Иҽді – құдреті немесе нығметі деп айтылмайды ҿйткені онда сипатты жоққа шығару

бар24

. Негізінен ондай ойды Қадариялар мен Мұғтазилалар айтқан. Бірақ иҽді еш кейіпсіз

сипаты. Ғадабуһу25

, Ридаһу (разы болуы) Аллаһтың сипаттарына тҽн еш кейіпсіз

сипаттары.

ر مح تعال األ ياء ال من ء، و كان تعال عالما األزل باأل ياء بل كونها، و و الذى دنيا و ال األ رة ء إال بم يئته و عممه و ضائه و در و كتبه الموح المحفوظ، األ ياء و ضا ا، و ال يكون ي الد

. و لكن كتبه بالوصف ال بالحكم

Хақ Тағала бүкіл заттарды бір нҽрседен (үлгі) алмай жаратты. Аллаһ Тағала болмысты

жаратудан бұрын, ежелден білуші болды. Аллаһ Тағала барлық нҽрселердің тағдырын

белгілеп, шешіп қойған, бұл дүниеде жҽне ахиретте тек Аллаһтың Лҽухул махфузда

жазып қойғаны, Оның қалауымен, ілімімен, шешімімен, тағдырымен жүзеге асады. Бірақ

жазып қоюы сипаттаумен, үкімімен емес26

.

16

Тілдік мағынасы «нәрсе» бірақ тілдік мағынасы Аллаһтың затына істетілмейді Аллаһты «шай» деп

айтамыз басқа нҽрселер сияқты емес. 17

Жисм деп мүшелерден құралған денені айтады Аллаһ дене емес. 18

Жауһар деп атомды (бҿлшектенбейтін дене) айтады. 19

Арад кҿрністі, түр-тұлғаны, кейіпті, бейнені айтады, бұл нҽрселермен Аллаһ Тағаланы сипаттауға, немесе

сипаттарын осы нҽрселерге ұқсатуға болмайды. 20

Хад деп «шектелуді», «кейіптелуді» айтады. Аллаһ Тағала шектелу деген ұғымнан пҽк. Аллаһ Тағаланың

кейп (түр-тұлғасы) бар, бірақ оны Ҿзі ғана біледі деп айтуға болмайды. 21

Иҽд сҿзінің тілдік мағынасы «қол». 22

Уҽжһ сҿзінің тілдік мағынасы «жүз». 23

Нҽфс сҿзінің тілдік мағынасы «жан» осы сҿздердің тілдік мағынасы Аллаһтың Ҿзіне тікелей

қолданылмайды, сондықтан бұл сҿздерге тҽуил жасап немесе мағынасын Аллаһ біледі деп тафуид жасап

түсінеміз. Аллаһтың қолы, жүзі, жаны бар деп қазақ тіліндегі мағынасын айтқан дұрыс емес. Егер Аллаһтың

иҽд, уҽжһ, нҽфсі сипаттары бар ҿзіне лайықты еш кейіпсіз деп Құранда келгендей айтсақ болады. 24

Имам Ҽбу Ханифа (Аллаһ оған разы болсын) бұл жерде тҽуилді қолдануды қайтарып жатқаны, қайтарып

жатқаны - егер тҽуил сипатты жоққа шығарса дұрыс болмайды. Имамның сҿзі Қадария, Мұғтазила сияқты

Құранда келтірілген мағынасы ұқсастықты білдірген сҿздерді жоққа шығарып барып астарлап

түсінушілерге, бірақ, Құранда келтірілген муташабиһ аяттардағы мағынасы ұқсастықты білдірген сҿзге иман

келтіріп, оның тілдік мағынасы - мақсаты емес деп иман келтіріп, кейін астарлап түсінген аһлү сүнна уҽл

жамағаны ұстанымын қайтарып жатқан жоқ. Имам жалпы бұл жерде тҽуил тафсилиді дұрыс емес десе де,

тҽуил ижмалиді теріске шығарған жоқ. 25

Тілдік мағынасы «ашулану». Аллаһ Тағала ашуланады деп айтылмайды. Ғадабын, азабы деп астарлаған. 26

Ҽл фиқһул ҽкбардың түсіндірмесінде Мулла Али Сұлтан (Аллаһ оған рақым етсін): «Осылай болады деп

келген, осындай болсын деп емес»-деген.

7

تعال المعدوم حال عدمه معدوما، و يعمم أنه و القضاء و القدر و الم يئ صفاته األزل بال كيف، يعمم تعال القائم تعال الموجود حال وجود موجودا، و يعمم أنه كيف يكون ناؤ ، يعمم كيف يكون إذا أوجد ، يعمم حال يامه ائما، و إذا عد عممه اعدا حال عود من ير أن يتغير عممه، أو يحدث له عمم، ولكن التغير و

.ا تالف األحوال يحدث الم مو ين

Шешімі, тағдыры, қалауы - Аллаһ Тағаланың ежелден бар еш кейіпсіз сипаттары. Хақ

Тағала жоқ нҽрсені жоқ кезінде жоқ екенін жҽне оны жаратса қандай болатынын біледі.

Аллаһ Тағала бар нҽрсені бар деп жҽне оның соңы немен аяқталатынын да біледі.

ХақТағала тұрып тұрғанның тұрғанын, егер ол отырса отырғанын, ілімі еш ҿзгерместен

ҽрі жаңа ілім пайда болмастан біледі, ал бірақ, ҿзгеру, жағдайлардың ҽртүрлі болуы

жаратылған нҽрселерге тҽн.

مح ال مح سميما من الكفر و اإليمان، ثم اطبهم و أمر م و نها م، كفر من كفر بفعمه و إنكار و جود الحح ب ذالن تعال إيا و نصرته له تعال إيا ، وآمن من آمن بفعمه و إ رار و تصديقه بتو يح .

Хақ Тағала адамзатты күпірліктің белгілері мен иманның нұрынан аман-сау қылып

жаратты. Кейін оларға шариғатты жүктеп имандылыққа бұйырды да күпірліктен

қайтарды. Ал енді кім дінсіз (кҽпір) болса, Аллаһ Тағаланың оны жҽрдемсіз қалдыруы ҽрі

оның іс-ҽрекеті жҽне мойындамауы, ақиқаттан бас тартуы нҽтижесінде болады. Кім иман

келтірсе Хақ Тағаланың оны жарылқауы мен жҽрдемі ҽрі ҿзінің ісі жҽне мойындауы,

растауы себепті болады.

الم من صثمبه عم صور الذر، جعل لهم عقال، اطبهم و أمر م باإليمان و نها م عن أ رج ذري آدم عميه السل و ير، ومن آمن بوبي ، كان ذلك منهم إيمانا، هم يمدون عم تمك الفطرة، و من كفر بعد ذلك قد بد وا له بالر الكفر، أ ر

ق قد ثبت عميه و داوم .و صد

Аллаһ Тағала Адамның (Оған Аллаһтың сәлемі болсын) ұрпақтарын белінен зҽредей

түрде (кейбірі ақ, кейбірі қара) шығарып қойды да (бірінен кейін бірін) кейін оларға ақыл

нҽсіп етті («Мен сендердің Раббыларыңмын» дегенде жауап беретіндей етіп). Ҽрі оларға

шариғат түсіріп, иманға келуді бұйырып, дінсіз болудан қайтарды. Жҽне олар Аллаһқа «ия

Раббымызсың деп» куҽлік жасады. Міне, бұл олардың иман келтіру еді. Сондықтан олар

осы фитратта (сенімде, негізде) туылады. Ал енді кім осыдан кейін дінсіз болса, онда ол

(фитрадағы иманды) ауыстырған ҽрі ҿзгерткені. Кім иман келтірсе жҽне растаса, онда

оның (фитрадағы иманы) орнығып ҽрі жалғасқан болады.

ولم يجبر أحدا من مقه عم الكفر و عم اإليمان، و ال مقهم مؤمنا وال كا را، و لكن مقهم أ اصا، و اإليمان و تعال من يكفر حال كفر كا را، إذا آمن بعد ذلك عممه مؤمنا حال إيمانه، الكفر عل العباد، يعمم

.من ير أن يتغير عممه وصفته

Хақ Тағала жаратқан жаратылыстарынан ешкімді күпірлікке не имандылыққа

мҽжбүрлемеді ҽрі оларды дінсіз не момын қылып та жаратпады, бірақ оларды пенде

қылып жаратты. Имандылық пен күпірлік пенденің ісі. Аллаһ Тағала кім дінсіз болса

8

дінсіз деп, ал кейін иман келтірсе момын деп оны Ҿзінің ілімі мен сипаты еш ҿзгерместен

біледі.

تعال القها، و كمها بم يئته و عممه و ضائه كون كسبهم عم الحقيق ، و و جمي أ عال العباد من الحرك و الس.و در

Пенденің іс-ҽрекеті қимылсыз, ҽрекетсіз қалуы ақиқатында, пенденің ҿз кҽсібі Хақ

Тағала оның жаратушысы, бұлардың барлығы Аллаһ Тағаланың қалауымен, ілімімен,

шешімімен, тағдырын белгілеуімен болады.

تعال وبمحبته و برضائه و عممه و م يئته و ضائه و تقدير ، و المعاص و الطاعات كمها ماكانت واجب بأمر .كمها بعممه و ضائه و تقدير و م يئته، البمحبته و ال برضائه و ال بأمر

Сондай міндет (уәжіп) бойсұнудың бҽрі де Аллаһ Тағаланың бұйрығы, жақсы кҿруі,

разы болуы, ілімі, қалауы, шешімі, тағдырында белгілеуі арқылы болды. Ал күнҽлардың

барлығы Хақ Тағаланың ілімі, шешімі, қалауы, тағдырында белгілеуі себепті болады да

разылығымен, жақсы кҿруімен, бұйрығымен болмайды.

غائر و الكبائر و الكفر و الفضائح، و د كانت منهم زالت الم كمهم منز ون عن الص الة و الس و األنبياء عميهم الصنم، و لم عميه و عم آله و سمم، نبيه و عبد و رسوله و صفيه، و لم يعبد الص صم د رسول و طيئات، و محم

طر عين ط، و لم يرتكب صغيرة و ال كبيرة ط .ي رك بالل

Хақ Елшілерінің (Оларға Аллаһтың сәлемі болсын) барлығы жаман ҽдеттен, үлкенді -

кішілі күнҽлҽрдан пҽк (күнә жасамайды). Тек кейбір болар-болмас (қате) істер ғана болды

(тіпті бұндай істерде болмайды)27

. Хақ Елшісі Мұхаммед (Оған және отбасына

Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Аллаһ Тағаланың пайғамбары, құлы, таңдаулысы ҽрі

елшісі. Пұтқа табынбаған, тіпті, Аллаһқа бір сҽт те серік қоспаған ҽрі ешбір үлкенді –

кішілі күнҽ жасамаған.

عميه و عم آله و سمم صم عنه، ثم عمر بن الحطاب : و أ ضل الناس بعد رسول يح رض د أبو بكر الص، كما كانوا ، و م الحح تعال عميهم أجمعين، عابرين عم الحح ثم عثمان بن عفان ثم عمي بن أب طالب رضوان

.نتوال م جميعا

Аллаһ Елшісінен (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) кейінгі

адамдардың абзалы Ҽбу Бҽкір Ҽс - Сиддиқ (Аллаһ оған разы болсын), одан кейін Омар бин

Ҽл - Хаттаб, одан соң Осман бин Ғаффан, соңынан Али бин Ҽби Толиб (Аллаһ барлығына

27

Жалпы Елшілер мен Пайғамбарлардың (Оларға Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үлкенді-кішілі

қателіктерден таза екендігіне ғалымдар бір ауыздан келісті. Тек пайғабарлық пен елшілік міндеті келмей

тұрғандағы кейбір кіші-гірім қателіктерге байланысты үш пікір бар. а) Пайғамбарлықтан алдын да, кейін де

кіші-гірім қателіктерге түспейді. б) Пайғамбарлықтан алдын кіші-гірім қателіктер болады, бірақ

пайғамбарлық келгеннен кейін болмайды дейді. в) Пайғамбарлықтан алдын да, кейін де кіші-гірім

қателіктер болады дейді.

9

разы болсын). Бұлар ҽрқашан шыншыл, ҽділ еді. Олар бұрын қандай болған болса28

, солай

барлығын жақсы кҿреміз.

عميه و عم آله و سمم إال ب ير صم . وال نذكر أحدا من أصحاب رسول

Хақ Елшісінің (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үзеңгілес

серіктері сахабаларды тек жақсы деп бағалаймыз (еш кемсітпейміз).

ه مؤمنا حقيق ، و وال نكفر مسمما بذنب من الذنوب و إن كانت كبيرة إذا لم يستحمها، و ال نزيل عنه اسم اإليمان و نسم. يجوز أن يكون مؤمنا اسقا ير كا ر

Мұсылманды бір күнҽсі үшін, тіпті, үлкен күнҽ жасаса да, егер харамды халал деп

айтпаса дінен шығармаймыз ҽрі оны имансыз демейміз, момын деп атаймыз. Оны дінсіз

емес, пасық (күнәһар) момын болуы ҽбден мүмкін.

الة مف كل بر و اجر من المؤمنين جائزة ين سن ، و التراوح هر رمضان سن ، و الص . و المسح عم ال ف

Мҽсіге мҽсіх тарту жҽне рамазан айында тарауых намазын оқу сүннет. Момындардың

жақсысы я жаманы болсын, барлығының артында тұрып намаз оқи аламыз.

وال نقول إن المؤمن ال تضر الذنوب، و إنه ال يد ل النار، وال إنه ي مد يها و إن كان اسقا بعد أن ي رج من نيا مؤمنا .الد

Момын адамға жасаған күнҽсі зиян бермейді жҽне тозаққа кірмейді деп айтпаймыз.

Ҽйтсе де ол пасық (күнәһар) болса да дүниеден момын болып ҿтсе тозақта мҽңгі

қалмайды.

م من عمل حسن و ال نقول إن حسناتنا مقبول ، و سيئاتنا مغفورة كقول المرجئ و لكن نقول المسئم مبين مفص تعال ال يضيعها بل يقبمها نيا إن ب رائطها الي عن العيوب المفسدة و المعان المبطم و لم يبطمها حت رج من الد

.منه و يثيبه عميها

Біздер жақсылықтарымыз қабыл, жамандықтарымыз кешірілген деп Муржиялар

сияқты айтпаймыз. Бірақ, бұл мҽселе анықталып, ажыратылған, егер кімде-кім тҽртіптерін

(шарттарын) орындай отырып, сыртқы жҽне ішкі кешіліктерден сақтанып жақсылық

істесе жҽне оны бұл дүниеден ҿткенше бұзып алмаса, Аллаһ Тағала оны жоймайды,

керісінше қабыл етіп, сауапқа бҿлейді дейміз.

تعال إن اء عذبه و رك و الكفر و لم يتب عنها حت مات مؤمنا إنه م يئ يئات دون ال و ما كان من السبه بالنار أبدا . إن اء عفا عنه ولم يعذ

28

Пайғамбарымыз (Оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) дүниеден ҿткеннен кейін мұсылмандар ісін

басқару міндеті бір ауыздан осы ұлық Имамдарға (Аллаһ оларға разы болсын) ҿткені белгілі. Кейін

қателесуші топтар шығып бұлардың имамдықтарын мойындамай жағымсыз пікірлер айтты. Сондықтан

Имам Ҽбу Ханифа бұл Имамдарды (Аллаһ оларға разы болсын) Пайғамбарымыз (Оған Аллаһтың игілігі мен

сәлемі болсын) тірі күнінде қалай жақсы кҿрген болсақ, ол кісі бұ дүниеден кеткенмен де олардык дҽл солай

жақсы кҿреміз дейді.

10

Ал енді серік қосу мен күпірліктен басқа күнҽлары үшін бұ дүниеден ҿткенше тҽуба

қылмаса, онда ол пенде Аллаһ Тағаланың еркінде, қаласа азаптайды, қаласа жарылқап,

кешіреді, тозақ азабынан сақтайды.

ياء إذا و عمل من األعمال إنه يبطل أجر ، و كذا العجب . و الر

Егер кҿз бояушылық (рия) амалдарда болса, ҿзінің жасаған амалдарына таңқалу

(даңдайсу) да сауапты жойып жібереді.

ال مما روى . و اايات للنبياء و الكرامات للولياء حح ج ا الت تكون ألعدائه مثل إبميس و رعون و الد و أم تعال يقض حاجات يها ضاء حاجات لهم، و ذلك ألن يها آيات وال كرامات، ولكن نسم األ بار أنه كان لهم ال نسم

.أعدائه استدراجا و عقوب لهم، و يزدادون عصيانا أو كفرا، و ذلك كمه جائز و ممكن

Хақ Елшілерінің (Оларға Аллаһтың сәлемі болсын) мұғжизалары, ҽулиелердің

кереметтері – хақ. Ал енді хабарлардағы риуаят етілген Аллаһтың дұшпандары ібіліс

(шайтан), ферғауын (өзін құдай санаған имансыз), дажжал (қиямет таяғанда шығатын

дінсіз) міне, осылардағы белгілерді (таңғажайып әрекеттерді) кереметтер деп

айтпаймыз, Бірақ ҿздерінің қажеттерін ҿтеуі дейміз. Ҿйткені Аллаһ Тағала масқаралау,

жазалау үшін олардың қажеттерін ҿтеуге мүмкіндік берді. Сҿйтіп олар күпірліктері мен

қарсылықтарын арттырады. Міне, бұның бҽрі мүмкін іс.

القا بل أن ي مح، و راز ا بل أن يرزق . وكان

Хақ Тағала барша жаратылысты жаратпай тұрып жаратушы, ризықтандырмай тұрып

ризықтандырушы болды.

تعال يرى األ رة، و يرا المؤمنون و م الجن بأعين رؤوسهم بال ت بيه وال كيفي وال كمي وال يكون و .بينه و بين مقه مسا

Аллаһ Тағала ақыретте кҿрінеді, момындар жҽннатта кҿздерімен ұқсатусыз, кейіпсіз,

шектеусіз (белгілі бір мөлшерсіз) жҽне араларында арақашықтық болмастан Хақты кҿреді.

. و اإليمان و اإل رار و التصديح

Иман дегеніміз – тілмен айту, жүрекпен сену.

ماء و األرض ال يزيد وال ينق . و إيمان أ ل الس

Кҿк (періштелер) пен жердегілердің (момын пенделердің) имандары кҿбеймейді де

азаймайды.

. و المؤمنون مستوون اإليمان و التو حيد متفاضمون األعمال

Момындар иманда жҽне таухидте (Аллаһты тануда) тең де, амалдарда (құлшылық

жасауда) ҽртүрлі болады.

11

تعال ، ف طريح المغ رق بين اإليمان و اإلسالم ولكن ال يكون إيمان و اإلسالم و التسميم و االنقياد ألوامر .بال إسالم، و ال إسالم بال إيمان، هما كالظهر م البطن

Ислам дегеніміз – Аллаһ Тағаланың бұйрықтарына бағыну ҽрі бойұсыну. Иман мен

Исламның тілдік мағынасы екі түрлі, бірақта Исламсыз иман, имансыз Ислам болмайды.

Ислам мен Иман бір заттын ішімен сырты сияқты (бірінсіз бірі болмайды).

ين اسم وا عم اإليمان و اإلسالم و ال رائ كمها . و الد

Дін дегеніміз –Ислам мен иман жҽне шариғаттың барлығына берілген бір есім.

تعال حح عبادته كما و أ ل له، لكنه تعال حح معر ته كما وصف نفسه و ليس يقدر أحد أن يعبد نعرف ل و المحب و الرضاء و ال وف و الرجاء و . يعبد بأمر ، كما أمر و يستوى المؤمنون كمهم المعر و اليقين و التوك

.اإليمان، و يتفاوتون يما دون اإليمان ذلك كمه

Хақ Тағаланы Ол Ҿзін сипаттағанындай шынайы түрде танимыз. Ешбір адам, тіпті,

құлшылық жасаушы жан да Аллаһ Тағалаға шынайы құлшылық қылуға шамасы жетпейді

(яғни пенде үзбестен, әркез құлшылық, зікір, шүкір етіп тұра алмайды). Бірақ, Хақтың

ҽміріне сай құлшылық қылады. Момындардың барлығы Аллаһты тану, шынайы сенім,

тҽуекел ету, жақсы кҿру, разы болу, қорқу, үміттену мен иманда тең, ҿзгесінде (иманнан

басқасында) ҽртүрлі болады.

ل عم عباد ، عادل، د يعط من الثواب أضعاف ما يستجبه العبد تعال متفض ال منه، و د يعا ب عم و تفض. الذنب عدال منه، و د يعفو ضال منه

Хақ Тағала пенделерін (бір-бірінен) ардақтаушы ҽрі ҽділдік қылушы. Аллаһ Тағала ҿз

кеңшілігімен сауапқа лайықты пенделерне сауабын еселеп береді. Сондай-ақ, ҽділдігімен

күнҽсына қарай (күнә жасаушы пендені) жазалайды.

عميه و عم آله و سمم لممؤمنين المذنبين، و ، و فاع نبينا صم الم حح الة و الس فاع األنبياء عميهم الص و ال .أ ل الكبائر منهم المستوجبين لمعقاب حح ثابت

Хақ Елшісінің (Оларға Аллаһтың сәлемі болсын) шапағаты – хақ. Адамзат

ардақтысының (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) шапағаты

момындардың ішіндегі күнҽһарларға жҽне азапқа лайық болған үлкен күнҽ жасаушыларға

да берілетіні – хақ.

، و القصا يما بين ال صوم يوم القيام إن لم يكن لهم الحسنات طرح و وزن األعمال بالميزان يوم القيام ححيئات عميهم جائز و حح .الس

Қиямет күні амалдардың таразыменен ҿлшенетіні – хақ. Сонымен бірге, қиямет күні

залым мен зҽбір кҿрушінің арасынан жазаның алынатындығы да – хақ, егер залымның

берер жақсылығы болмаса, зҽбір кҿрушінің жамандықтары залымға берілетіні де – мүмкін

іс ҽрі хақ.

12

، و الجن و النار م مو تان اليوم ال تفنيان أبدا عميه و سمم حح . و الحوض النبي صم

Хақ Елшісінің (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) хауды

(бассейні) – хақ. Жҽннат пен Тозақ жаратылып қойылған, ешқашан түгесілмейді.

تعال يهدى من ي اء ضال منه، و يضل من ي اء عدال منه، و إضالله ذالنه، و تفسير ال ذالن أن ال يو ح : و .العبد إل ما يرضا منه، و و عدل منه، وكذا عقوب الم ذول عم المعصي

Хақ Тағала қалағанын Кеңшілігімен тура жолға салады. Жҽне қалағанын Ҽділдігімен

адастырады. Адастыруы деп – жҽрдемсіз қалдыруын айтамыз. Яғни, жҽрдемсіз қалдыруы

дегеніміз: Хақ Тағала пендені разы болған ісіне (иман келтіру, жақсылық жасау сияқты)

сҽйкес келтірмеуі. Бұл Аллаһтың ҽділдігі, сол сияқты жҽрдемсіз қалған пенденің күнҽсіне

қарай жаза алуы да осылай.

يطان يسمب اإليمان من عبد المؤمن هرا و جبرا، ولكن نقول العبد يدع اإليمان إذا تركه حينئذ يسمبه وال نقول إن ال يطان .منه ال

Шайтан момыннан иманды мҽжбүрлеп жҽне күштеп кетіре алмайды. Бірақ, пенде

иманын тҽрк етеді дейміз, қашан пенде иманын тҽрк еткен кезде шайтан оның иманын

кетіреді.

، و ضغط القبر حح و عذابه حح كائن وح إل العبد بر حح عادة الر ، وا وسؤال منكر و نكير القبر ححار كمهم و لبعض المسممين .لمكف

Кҿрде Мүңкҽр мен Нҽкирдің (сұрақ алушы періштелер) сұрақ алатыны – хақ.

Пендеге қабірінде рухы қайтарылатындығы да – хақ. Сондай-ақ, қабірдың

тарылатындығы да жҽне дінсіздердің барлығы ҽрі кейбір күнҽһар мұсылмандардың кҿр

азабына ұшырайтындығы да – хақ.

ت أسماؤ و تعالت صفاته جائز القول به، سوى اليد بالفارسي ، تعال عز و كل ما ذكر العمماء بالفارسي من صفات .و يجوز أن يقال بروى دا بال ت بيه و ال كيفي

Ғұламалардың барлық есімдері мен сипаттарын (түсініктер мен ойлардан) пҽк Аллаһ

Тағаланың сипаттарын (мағынасы ұқсастықты білдірген) парсы тілінде (яғни араб

тілінен басқа тілдерге) атап ҿтуге болады, тек «ияд» сҿзін «қол» деп парсыша (басқа

тілдіе) айтуға болмайды. Бірақ Аллаһтың «уәжһі» деп ұқсатусыз, кейіпсіз парсыша

(басқа тілдіе де) атап ҿтуге болады.

تعال و ال بعد من طريح طول المسا و صر ا و ال عم معن الكرام و الهوان، و لكن و ليس رب و كذلك جوار . المطي ريب منه بال كيف، و العاص بعيد عنه بال كيف، و القرب و البعد و اإل بال يق عم المناج

. الجن ، و الو وف بين يديه بال كيف

13

Хақ Тағаланың жақындығы мен алыстығы арақашықтықтың ұзын, қысқалығында

емес, тіпті жақсылық пен қорлық мағынасынада да емес. Алайды, бойсұнушы еш кейіпсіз

Аллаһқа жақын (ұқсатусыз). Күнҽһар еш кейіпсіз Аллаһтан алыс (ұқсатусыз). Ал

жақындық, алыстық, жүз бұру мінҽжат қылушыда болады. Осылайша пенденің жҽннатта

Хақ Тағалаға кҿрші болуы жҽне пенденің Аллаһтың құзырында болуы да еш кейіпсіз.

و و المصحف مكتوب، و آيات القرآن كمها معن الكالم مستوي الفضيم ل عم رسول و القرآن منز و عظمته و كر و ضيم المذكور مثل آي الكرس ، بأن المذكور يها جالل و العظم ، إال أن لبعضها ضيم الذ

كر : صفته، اجتمعت يها ضيمتان كر حسب، و ليس المذكور , ضيم الذ ضيم المذكور، و صف الكفار ضيم الذفات كمها مستوي الفضيم و العظم ال تفاوت بينهما ار ضيم ، و كذلك األسماء و الص .و م الكف

Құран Хақ Елшісіне (Оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) түсірілген. Ол Кітапта

жазылған. Құран аяттарының бҽрі сҿйлем мағынасында артықшылықта, ұлықтықта ҿзара

тең. Тек кейбірінің зікір (аяттығы) жағынан болса, ал кейбірінің мағынасы жҿнінен

артықшылығы бар, мысалы, «аятул күрси» сияқты. «Аятул курсидің» мағынасында Хақ

Тағаланың ұлықтығын, үстемдігін, сипаттарын білдіретін мҽн-мағына бар сондықтан да

ол екі (аяттығы жағынан да, мағынасы жағынан да) артықшылыққа ие. Дінсіздерді

сипаттайтын аяттардың тек аяттығы жағынан ғана артықшылығы бар, мағынасы жағынан

жоқ, ҿйткені, олар дінсіздер. Осылайша Хақ Тағаланың есімдері мен сипаттарының

барлығы артықшылықта, ұлықтықта тең, араларында айырмашылық жоқ (бір-бірінен

артық емес).

عميه و عم آله و سمم، و اطم و زينب و ر ي و أم كمثوم صم و اسم و طا ر و إبرا يم كانوا بن رسول عميه و عم آله و سمم و رض عنهن صم .كن جميعا بنات رسول

Қасым, Таһир, Ибраһим Хақ Елшісінің (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен

сәлемі болсын) ұлдары, Фатима, Зҽйнҽб, Руқия, Үмму Кулсум (Аллар оларға разы болсын)

–Хақ Елшісінің (Оған және отбасына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қыздары.

تعال ، واب عند وحيد ينبغ له أن يعتقد الحال ما و الص و إذا أ كل عم اإلنسان ء من د ائح عمم الت.إل أن يجد عالما يسأله، و ال يسعه تأ ير الطمب، و ال يعذر بالو ف يه، و يكفر إن و ف

Таухид ілімінің нҽзік мҽселелеріне қатысты бір жайт адамның кҿңіліне күмҽн келтірсе,

дереу оның дұрысына иман келтіруі тиіс. Сондықтан, ғалымды тауып одан сұрауы керек,

талап қылуды кешіктіруге болмайды, тоқтап тұру (мәселені сұрамай) үзір саналмайды, ал

егер тоқтап қалса, имансызға айналады.

مس من مغربها، و ال، و يأجوج و مأجوج، و طموع ال ج هو ضال مبتدع، و روج الد ، من رد و بر المعراج حححيح حح كائن، و ماء، و سائر عالمات يوم القيام عم ما وردت به األ بار الص الم من الس نزول عيس عميه الس

. يهدى من ي اء إل صراط مستقيم

Миғраж (Хақ Елшісінің (Оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) аспанға көтерлуі)

– хақ. Кімде-кім бұны мойындамаса бидғатшы (діннің негізіне жаңалық енгізуші),

14

адасқаны. Дҽжжҽлдың (тажалдың) шығуы, ияжуж бен мажуж (қиямет таяғанда

шығатын топ), күннің батыстан шығуы, Исаның (Оған Аллаһтың сәлемі болсын)

аспаннан түсуі жҽне де сахих (дұрыс) хадистерде келген Қияметтің белгілерінің барлығы

– хақ. Хақ Тағала қалағанын тура жолға бастайды.