1

ÀÒÎÌÛÍ ÝËÅÊÒÐÎÍÒ Á¯ÒÝÖ.

ÕÈÌÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍÛ ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐ

¯ÅËÝÕ ÄÀÂÒÀÃÄÀÕ Ç¯É ÒÎÃÒÎË

1. Атомын орбиталын энерги

Химийн элементийн атомын электронт бүтэц

2. Химийн элементүүдийг ангилах оролдлого,

үелэх систем

3. Үелэн давтагдах зүй

тогтол, үелэх хууль

2

Àòîì áîëîí àëèâàà òîãòîëöîîíû

ýíåðãèéã õàñàõ, ò¿¿íèéã ýâäýõ

ýíåðãè(ãàäààä õ¿ч)-èéã íýìýõ

óòãàòàéгаар àâäàã òóë èë¿¿

òîãòâîðòîé îðøèõ îðáèòàëûí

ýíåðãè èë¿¿ ñºðºã óòãàòàé

(áàãà ýíåðãèòýé) áàéíà.

Аòîìûí òîãòîëöîîí äàõü цөм, электроны

èë¿¿ õ¿чòýé òàòàëöàë îðáèòàëûí ýíåðãèéã

áàãàсган òîãòâîðòîé áîëãîíî.

n = 1

n = 2

-13.6 eV

Тîãòîëöîîíä áîëîõ

àòîìûí îðáèòàëûí

ýíåðãè äàðààõ

õàðèëöàí ¿éëчëýëýýñ

õàìààðíà.

1. Öºìèéí öýíýã èõ áîë öºì-ýëåêòðîíû òàòàëöàëûí

íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè áàãà болсон áàéíà.

E (He+, 1s) = -5250 êÆ/ìîëü, E (H, 1s) = -1311 êÆ/ìîëü

2. Íýã îðáèòàë äàõü ýëåêòðîíû òîî íýìýãäýõýä

ýëåêòðîí-ýëåêòðîíû ò¿ëõýëöëèéí íºëººãººð

îðáèòàëûí ýíåðãè ºñíº.

E (He+, 1s) = -5250 êÆ/ìîëü, E (Hå, 1s) = -2372 êÆ/ìîëü

3. Ýëåêòðîíû õàëõëàõ ¿éëчëýëèéí íºëººãººð

îðáèòàëûí ýíåðãè ºñíº

E (H, 1s) = -1311 êÆ/ìîëü, E (Li, 2s) = -520 êÆ/ìîëü

Ýíåðãèéí үндсэн ò¿âøèí(гол квантын тоо) èæèë

2s îðáèòàë áºìáºðöºã,

2p îðáèòàë ãàíòèë õýëáýðòýé áàéäãààñ

2s ýëåêòðîíû öºìººñ àëñëàãäàõ äóíäàч õýìæýý

2p îðáèòàëààñ èõ áàéäàã.

Îðáиòàëûí

ýíåðãèä ¿ç¿¿ëýõ

îðáèòàëûí

õýëáýð (l),

íýâòðýëèéí íºëºº:

Ãýâч 2s îðáèòàëûí ìàãàäëàëûí ðàäèàë

тархалтын áàãàõàí õýñýã öºì人 èë¿¿ îéðõîí

îðøäîã. ªºðººð õýëáýë 2s ýëåêòðîí òîäîðõîé

õóãàöààíä öºì人 èë¿¿ îéðòîõ áîëîìæòîé

áàéíà. ¯¿íèéã îðáèòàëûí íýâчèëò ãýíý.

H 1s1

давхраа

Дэд давхраа

энерги

H 1s

Электронт бүтэц

Орбитал энергийнтүвшний диаграмм

1s

Li: Z=3 Li 3 электрон.

n=2

1s îðáèòàëûí ýíåðãè 2s îðáèòàëààñ ýðñ ÿëãààòàé

áàéäàã íü ãîë êâàíòûí òîîгоор илэрхийлэгдэх

энергийн ÿëãàà, ýëеêòðîíû õàëõëàõ ¿éëчëýëээс

хамаардаг байна.

6

Дотоод электроны хàëõëàõ

¿éëчëýëийн нөлөөгөөр öºìèéí

áîäèò öýíýãýýñ áàãà öýíýã

ãàäààä äàâõðààíû ýëåêòðîíä

¿éëчèëäýã. Ãàäààä äàâõðààíû

îðáèòàëä èëðýõ цөмийн öýíýãèéã

èëðýõ¿é öýíýã ãýíý.

Ýíåðãèéí äýä ò¿âøíèé

ìàãàäëàëûí ðàäèàë

òàðõàëò

Îðáèòàëûí õýëáýð

ä¿ðñ, орбиталын

íýâчилтèéí õàìòàðñàí

¿éëчëýëýýð ýíåðãèéí

үндсэн ò¿âøèí

ýíåðãèéí äýä ò¿âøèíä

çàäàðíà.

n=2 гэсэн энергийн

үндсэн түвшин 2s, 2p

гэсэн энергийн дэд

түвшинд задарсан

байна.

1s

Íýãýí ижил гол квантын, îðáèòàë êâàíòûí òîîãîîð

òîäîðõîéëîãäîõ, çºâõºí ñîðоíçîí êâàíòûí òîîãîîð ÿëãààòàé

îðáèòàëûã ижил энергитэй буюу ìºõººãäñºí îðáèòàë ãýíý.

2s2p

1s

2s2p

B 1s22s22p1

n=2 ¿åä, 2px (n+l=2+1=3)

2py (n+l=2+1= 3)

2pz (n+l=2+1= 3),

n=3 ¿åä, 3px (n+l=3+1= 4) = 3py (n+l=3+1= 4) = 3pz (n+l=3+1 = 4)

C 1s22s22px1py

1

Àòîìûí îðáèòàëä ýëåêòðîí õýðõýí дүүргэгдсэнийг

õàðóóëñàí òýìäýãëýгэýã àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöèéí

òîìü¸î ãýíý.

áàðóóí доод òàëä

координатыг

тэмдэглэсэн

үсгээр

áàðóóí äýýä

òàëä àðàá

òîîãîîð

Ãîë êâàíòûí

òîîã àðàá

òîîãîîð

îðáèòàë

êâàíòûí òîîã

ëàòèí ¿ñãýýð

2222 2222 zyx ppps

10

01122 22221 zx pppss 11112 22221 zx pppss

E

2p2s1s

Энергийн өсөх дараалал, Паулийн хоригийн зарчим, Хундын ä¿ðìèéí äàãóó

áºãëºãäñºí àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöèéã атомын ¿íäñýí òºëºâ ãýíý.

Тухайн атомын үндсэн төлөвөөс бóñàä боломжит ýëåêòðîíò á¿òöèéã атомын

ºäººãäñºí òºëºâ ãýíý.

¿íäñýí òºëºâ ºäººãäñºí òºëºâ

n ä¿ãýýð ýíåðãèéí

ò¿âøèí äýõ орбиталын

тоо n2-тай тэнцүү,

ýëåêòðîíû òîî 2n2-ààñ

õýòðýõã¿é áàéíà.

ýíåðãèéí нэг äýä

түвшин дэх орбиталын

тоо (2l+1)–тай тэнцүү,

ýëåêòðîíû òîî 2(2l+1)-

ýýñ õýòðýõã¿é áàéíà

Íýã äýä á¿ëýãò îðøèæ

áàéãàà ýëåìåíòèéí

ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ

òºñººòýé áàéíà.

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò бүтэц,

¿åëýõ ñèñòåì

Ýëåìåíòèéí äýñäóãààð öºìèéíöýíýã, ýëåêòðîíûòîîòîé òýíö¿¿.

¯åèéí äóãààðýëåêòðîíò äàâõðààíû òîîòîé òýíö¿¿.

13

Бодисын шинж чанарын үелэн давтагдах зүйтогтол нь элементийн атом, цөмийн түвшиндилрэх шинж чанарын үелэн давтагдах зүйтогтолтой салшгүй холбоотой, өвөрмөц,шавхагдашгүй судалгааны обьект байдаг.

•Õèìèéí ýëåìåíòèéí ôèçèê, õèìèéí

øèíæ чанар òýäãýýðèéí àòîìûí

ýëåêòðîíò á¿òöýýñ õàìààðíà.

•Элементийн ¿íäñýí øèíæ áîëîõ

àòîìûí хэмжээс (ðàçìåð),

èîíæèëòûí ýíåðãè, ýëåêòðîí

íýãä¿¿ëýí чадвар нь àòîìûí

ýëåêòðîíò á¿òöýýñ õàìààðàí ¿åëýõ

õ¿ñíýãòèéí ¿å, á¿ëãèéí äàãóó òîäîðõîé

ç¿é òîãòëîî𠺺рчлºгдºнº.

(орбиталын илрэхүй радиус) ãàäààä äàâõðààíû

ýëåêòðîíû îðøèí áàéõ ìàãàäëàëûí õàìãèéí èõ

ðàäèóñûí õîëáîãäîë

Àòîìûí ðàäèóñ

16

Íýã ¿åèéí

ýëåìåíòèéí õóâüä,

àòîìûí

îðáèòàëûí ðàäèóñ

ø¿ëòèéí металлд

õàìãèéí èõ áàéñíàà

èíåðòèéí õèéä

õàìãèéí áàãà болох

áóóðàëòûí ерөнхий

ç¿é òîãòîë ¿åëýí

äàâòàãäàíà.

¯íýìëýõ¿é ðàäèóñ ãýñýí îéëãîëò

áàéäàãã¿é-ýëåêòðîíû äîëгèîëîã òºðõ,

ýëåêòðîíû îðøèõ ìàãàäëàëòàé

õîëáîîòîé

Èîíû ðàäèóñ - àíèîí, êàòèîíû ðàäèóñ

Êовалент радиус

• Äàí áîäèñûí ìîëåêóë äàõ

öºì¿¿äèéí õîîðîíäîõ çàéíû

õàãàñ

Àòîìûí ðàäèóñûã õýìæèõ íýãæ

Àíãåñòðóì 1À0 =10-8 ì

Íàíîìåòð 1íì=10-9 ì

Ïèêîìåòð 1ïì=10-12 ì

Ионы ðàäèóñАтомын ðàäèóñ Ковалент ðàäèóñ

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò бүтэц

• Á¿ëãèéí äóãààð íü s, p ýëåìåíòèéí õóâüä

ãàäààä äàâõðààíû s, p îðáèòàë äýýðõ ýëåêòðîíû

òîîíû íèéëáýðтэй, d ýëåìåíòèéí õóâüä ãàäààä

äàâõðààíû s, ãàäíààñàà õî¸ð äàõ äàâõðààíû d

îðáèòàë äýýðõ ýëåêòðîíû òîîíû íèéëáýðòýé

òýíö¿¿.

21

Íýã, õî¸ðäóãààð ¿åèéí ýëåìåíòèéí

àòîìûí ¿íäñýí òºëºâ äýõ ýëåêòðîíò

á¿òýö

1¿ å

2¿ å

1 A (1 ) 8 A (1 8 )

2 A (2 ) 3 A (1 3 ) 4 A (1 4 ) 5 A (1 5 ) 6 A (1 6 ) 7 A (1 7 )

1

1Hs

3

1

Li

s1

4

1

Be

s s2 22

5

1

B

s s p2 2 12 2

6

1

C

s s p2 2 22 2

7

1

N

s s p2 2 32 2

8

1

O

s s p2 2 42 2

9

1

F

s s p2 2 52 2

10

1

Ne

s s p2 2 62 2

2

1

He

s2

22

Ãóðàâäóãààð ¿åèéí ýëåìåíòèéí атомын

¿íäñýí òºëºâ äýõ ýëåêòðîíò á¿òýö

23

ĺðºâä¿ãýýð ¿åèéí ýëåìåíòèéí атомын

үндсэн төлөв дэх ýëåêòðîíò á¿òýö

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ

1H 1s1

2He 1s2

3Li ...2s1

4Be ...2s2

11Na ...3s1

12Mg ...3s2

19K …4s1

20Ca …4s2

37Rb …5s1

38Sr …5s2

55Cs …6s1

...

s ýë

åì

åí

ò

Òóõàéí ýëåìåíòèéí àòîìûí ãàäààä

ýëåêòðîí äàâõðààíû s -îðáèòàëä

õàìãèéн ñ¿¿ëчèéí ýëåêòðîí

ä¿¿ðãýãäýæ áàéâàë s ýëåìåíò ãýõ

бөгөөд ns1-2 ãýñýí åðºíõèé

ýëåêòðîíò á¿òýöòýé áàéíà.

25

• 5B ...2s22p1, 6C ... 2s22p2

• 7N ...2s22p3, 8O ...2s22p4

• 9F ...2s22p5, 10Ne ...2s22p6

• 13Al …3s23p1, 14Si …3s23p2

• 15P …3s23p3, 16S …3s23p4

• 17Cl …3s23p5, 18Ar ...3s23p6

• 31Ga ... 4s24p1, 32Ge ...4s24p2

• 33As …3d104p3, 34Se … 4s24p4

• 35Br …4s24p5, 36Kr ... 4s24p6

• 49In . . .5s25p1, 50Sn .. 5s25p2

• 51Sb …5s25p3, 52Te …5s25p4

p-

ýë

åì

åí

òÀòîìûí ãàäààä ýëåêòðîí

äàâõðààíû nð îðáèòàëä

õàìãèéн ñ¿¿ëчèéí

эëåêòðîí ä¿¿ðãýãääýã,

ns2 np1 - 6 ãýñýí

еðºíõèé ýëåêòðîíò

á¿òýцòýé элементийг

р – элемент гэнэ.

• 21Sc ..4s23d1, 22Ti ..4s23d2

• 23V ..4s23d3, 24Cr ..4s13d5

• 25Mn..4s23d5, 26Fe ..4s23d6

• 27Co ..4s23d7, 28Ni ..4s23d8

• 29Cu ..4s13d10, 30Zn ..4s23d10

• 39Y ..5s24d1, 40Zr ..5s24d2

• 41Nb ..5s24d3, 42Mo ..5s14d5

• 43Tc ..5s24d5, 44Ru ..5s24d6

• 45Rh ..5s24d7, 46Pd ..5s24d8

• 47Ag ..5s14d10, 48Cd ..5s24d10

26

Àòîìûí îðáèòàë ýëåêòðîíîîð

áºãëºãäºõ ä¿ðìèéí äàãóó

d –ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíóóä

ãàäààä, ãàäíààñàà

õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû ns, (n-

1)d îðáèòàëûã ä¿¿ðãýí

(n-1)d1-10 ns2 np0 ãýñýí åðºíõèé

ýëåêòðîíò á¿òöèéã ¿¿ñãýíý.d -

ýë

åì

åí

ò

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ

59Pr .. 6s24f3

60Nd .. 6s24f4

61Pm .. 6s24f5

62Sm .. 6s24f6

63Eu .. 6s24f7

65Tb .. 6s24f9

70Yb .. 6s24f14

94Pu .. 7s25f6

95Am .. 7s25f7

98Cf .. 7s25f10

102No .. 7s25f14

f -

ýë

åì

åíò

Àòîìûí îðáèòàë ýëåêòðîíîîð

áºãëºãäºõ ä¿ðìèéí äàãóó ãàäààä

ýëåêòðîí äàâõðààíû ns ãàäíààñàà

õî¸ðäîõ äàâõðààíû (n-1)d,

ãàäíààñàà ãóðàâäàõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n-2)f

îðáèòàë ýëåêòðîíîîð ä¿¿ðãýãäýí

(n-1)d1-10(n-2)f1-14 ns2 np0

ãýñýí åðºíõèé ýëåêòðîíò á¿òýö

¿¿ñãýæ áàéâàë f–ýëåìåíò ãýíý.

Ñîðîíçîí ÷àíàð

Äèàñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðòàé áîäèñ:

• Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàìûã áàãàñãàíà.

Ñîðîíçîíä òàòàãäàõã¿é.

• Á¿õ ýëåêòðîí íü õîñîëñîí áàéíà.

quarts

Ïàðàñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðòàé áîäèñ:

• Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàìûã èõýñãýíý.

Ñîðîíçîíä òàòàãäàíà.

• Õîñëîîã¿é ýëåêòðîíòîé áàéíà.

оlivine

Àнтиферро ñîðîíçîí øèíæ

÷àíàðòàé áîäèñ

Àòîìûí ðàäèóñ, ïì

0

50

100

150

200

250

300

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

Li

Na

K

RbCs

Fr

H F

Cl

Br

I

Èîí÷ëîëûí ýíåðãè, ýëåêòðîíä òºðºëñëèéí àæèë,öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð

Èîíчëîëûí ýíåðãèA0 -1e- = A+, I1A+ -1e- = A++, I2A++ -1e- = A+++ I3

I1< I2 < I3. . . <In

Õýìæèõ íýãæ: êÆ/ìîëü

Ýëåêòðîíä òºðºëñºëèéí àæèë

A0 + 1e- = A-, F1

A- + 1e- = A--, F2

A-- + 1e- = A---, F3

F1 < F2 < F3 . . . <Fn

Öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð:

=1/2 (I+F)

Õàðüöàíãóé öàõèëãààí

ñºðºã ÷àíàð:

= ýëå/ Li

Ýëåìåíòèéí èîíæèëòûí ýíåðãè áà ýëåêòðîí

íýãä¿¿ëýõ чàäâàðûí íèéëáýðèéí õàãàñыг

Ìèëëèêåíû õóâààðèéí öàõèëãààí ñºðºã чàíàð (ö.ñ.ч)

гэнэ. êÆ/ìîëü íýãæòýé

34

Литийн öàõèëãààí

ñºðºã чàíàðûã 1 ãýæ

¿çýí ò¿¿íòýé

õàðüöóóëñàí

õýìæèãäýõ¿¿íийг

Ïîëëèíãûí õóâààðèéí

öàõèëãààí ñºðºã чàíàð

(ö.ñ.ч.) гэнэ. Íýãæã¿é

Õàðüöàíãóé öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

Li NaK Rb Cs Fr

H

F

Cl Br

IAt

Öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàðûí ººð÷ëºãäºõ

ç¿é òîãòîë

Үåèéí äàãóó ºìíººñ õîéøëîõîä èõýñíý.

Á¿ëãèéí äàãóó äîîðîîñ äýýøëýõýä èõýñíý.

37

Íýãä¿ãýýð èîí÷ëîëûí ýíåðãè

Íýãä¿ãýýð èîí÷ëîëûí ýíåðãè, êÆ/ìîë

0

500

1000

1500

2000

2500

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91 101

Li NaK Rb Cs Fr

HeNe

Ar

KrXe

Rn

Èîí÷ëîëûí ýíåðãèéí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë

¯åèéí äàãóó ºìíººñ õîéøëîõîä èõýñíý.

Á¿ëãèéí äàãóó äîîðîîñ äýýøëýõýä èõýñíý.

s, p ýëåìåíòèéí 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ýëåêòðîíò

áàéãóóëàìæààñ õàìààðàõ íü

0

500

1000

1500

2000

2500

1 11 31 51 81

Li NaK Rb Cs Fr

He 1s2

Ne 1s2 2s2 2p6

Ar . . .3s2 3p6

Kr . . . 4s2 4p6

Xe . . . 5s2 5p6

Rn . . . 6s2 6p6

N 2p3

P3p3

As 4p3

Sb. 5p3Be 2s2

Mg . . .3s2

Ca . . . 4s2 Sr . . .5s2Ba . . .6s2

Ra . . .7s2

2p1

2p4

Äàí áîäèñûí íÿãò, ã/ìë

0

5

10

15

20

25

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

He NeAr Kr Xe Rn

B Al

Ga

In

Tl

õèéí íÿãòûã õэвийн íөхцөлд õýìæñýí áîëíî.

•Үеийн дагуу элементийн шинж чанар үелэн

давтагдахыг дотоод үелэх шинж чанар гэнэ.

•Бүлгийн дагуу элементийн шинж чанар

үелэн давтагдахыг давтан үелэх шинж чанар

гэнэ.

Нэг бүлгийнэлементүүдийн физик,химийн шинж чанарижил байна!

Шилжилтийн төмөрлөг

Дөрөвдүгээр үеийн элементүүдээс эхлэн

атомын ðàäèóñûí áóóðàëò á¿ðèéí òºãñãºëä,

шилжилтийн металлын àòîìûí ðàäèóñûí

авчилттай холбоотой ¿елсэн ººрчлºлтүүд илэрдэг.

d, f ýëåìåíòèéí 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ýëåêòðîíò

áàéãóóëàìæààñ õàìààðàõ íü

400

500

600

700

800

900

1000

1100

21 26 39 44 57 62 67 72 77

Zn . . 4s2 3d10

Cd . . 5s2 4d10

Hg . . 6s2 4f145d10

¯íäñýí, õàæóóãèéí äýä á¿ëãèéí äàãóó 1-ð

èîí÷ëîëûí ýíåðãè ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë

0

500

1000

1500

2000

2500

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91 101

He

Ar

Ne

Kr

XeRn

Li NaK Rb Cs Fr

N

P AsSb

BiZn Cd

Hg

Cu Ag

Au

47

Õимийн элементийн урт үет үелэх хүснэгт

Үелэх хүснэгт дэх элементийн байрлах

дараалал

Ýëåêòðîíîîð ä¿¿ðãýãäýõ õàìãèéí ºíäºð

ýíåðãèòýé äýä ò¿âøí¿¿äèéí øèëæèëò

галоген

Ìåòàëë áèø ýëåìåíò

Àòîìûí ðàäèóñ

õàðüöàíãóé бага,

èîíæèëòûí ýíåðãè,

ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ

чàäâàð их, âàëåíòûí

ýëåêòðîíû òîî олон

áîëîâч âаëåíòûí

îðáèòàëûí òîî цөөн байх

шинж бүхий атомаас

тогтсон ýëåìåíòүүд.

Инертийн хий

Шүлтийн металл

Ìåòàëë ýëåìåíò

Àòîìûí ðàäèóñ

õàðüöàíãóé èõ,

èîíæèëòûí ýíåðãè,

ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ

чàäâàð áàãà, âàëåíòûí

ýëåêòðîíû òîî öººí

áîëîâч âаëåíòûí

îðáèòàëûí òîî îëîí байх

шинж бүхий атомаас

тогтсон ýëåìåíòүүд.

Газрын шүлтийн металл

Дотоод шилжилтийн төмөрлөг

Газрын ховор элемент.

53

Äîòîîä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí

Ýíåðãèéí áàãà ò¿âøèíä áàéðëàñàí

ýëåêòðîíóóä áóþó ãîë êâàíòûí òîî

(n) -íû áàãà óòãàíä õàðãàëçàõ

îðáèòàëä áàéðëàñàí ýëåêòðîíûã

õýëíý.

Ãàäààä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí

Ýíåðãèéí ºíäºð ò¿âøèí áóþó ãîë êâàíòûí òîî (n) -

íû õàìãèéí èõ уртад харгалзах îðáèòàëä

áàéðëàñàí ýëåêòðîíûã õýëíý.

1s22s22p63s23p6 4s24p5

Äîòîîä õ¿ðýýíèé Ãàäààä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí

Âàëåíòûí ýëåêòðîí

• Õèìèéí õîëáîî ¿¿ñãýõýä îðîëöîæ

байгаа орбитал дахь электроныг

âàëåíòûí ýëåêòðîí ãýíý.

• ¯íäñýí á¿ëãèéí ýëåìåíòèéí õóâüä

энергийн гадаад давхрааны ns ба np

орбиталууд химийн холбоонд оролцдог

òóë ns1-2 áîëîí ns1-2np1-6 электронууд

âàëåíòèéí ýëåêòðîí áîëíî.

•d элементийн гадаад электрон

äàâõðààíû ns ба nd îðáèòàë, ãàäíààñàà

õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n-1)d

îðáèòàë õèìèéí õîëáîî үүсгэхэд

оролцдог боловч ns1-2(n-1)d1-10

электронууд валентын электрон болдог.

58

XIX çóóí õ¿ðòýë нээгдсэн õèìèéí ýëåìåíò¿¿д

Хугацаа

Нээгдсэн

Элемен-

тийн тооЭлементүүд

Химийн шинжлэх ухаанд

гарсан нээлтүүд

169414

Au, Ag, Cu, C, Sn, Fe,

Hg, S, Sb Zn, P, As,

Pb, Bi

Ð.Áîéëü; Õèìèéí

ýëåìåíò ãýñýí

îéëãîëòûã îðóóëæ

èðñýí.

18-р

зууны

сүүл

11H, O, N, Cl, Pt, Co, Ni,

Mn, W, Cr, Tl

Ëîìîíîñîâ, Ëàâóàçüå:

Òîîíû øèíæèëãýýíèé

àðãà

19-р

зууны

эхний

хагас

31Ce, Rh, Pd, Os, Ir, K,

Na, Ca, Sr, Ba, Mg, B,

I, Cd, Se, Li, Si, Br,

Th, Al, Zr, La, Be, Ru,

F, Ti, Y, Ta, V, U, Mo

Äàëüòîí, Àâîãàäðî,

Áåðöåëèóñ, Êàííèöàðî; Àòîì

ìàññ, ìîëåêóë ìàññ ãýñýí

îéëãîëò, àòîìûí,

ìîëåêóë ìàññ

òîäîðõîéëîõ àðãóóä ã. ì.

Жон Ньюланд

1838 - 1898

Октавын дүрэм

Ìåíäåëååâèéí ¿åä ìýäýãäýæ

áàéñàí øèíæ ÷àíàð, õýìæèãäýõ¿¿í

àòîì жин (ìàññ), âàëåíò ÷àíàð, àòîìûí

ýçýëõ¿¿í

äàí, íèéëìýë áîäèñ, õ¿÷èëòºðºã÷èò

нэгдэл, óñòºðºã÷èò íýãäýë

химийн цэвэр бодисын õàéëàõ, áóöëàõ

òåìïåðàòóð, íÿãò

61

1869 ¯åëýõ ñèñòåìèéí àíõíû õóâèëáàð, ¿åëýõ õóóëèéí

àíõíû ñàíàà дэвшигдсэн

62

Элемент¿¿дийн тºст шинж чанар тэдгээрийн атомын тºст электронт

á¿òýöòýé õîëáîîòîé áàéíà.

Ýíý ç¿é òîãòîë íü химийн элементийн шинж чанар ¿åëýõ өөрчлөгдөх тухай

Д.И.Менделеевын дэвшүүлсэн “Äàí áîäèñ áîëîí õèìèéí ýëåìåíòèéí ¿¿ñãýõ

íýãäë¿¿äèéí бүтэц, øèíæ чàнàð ýëåìåíòèéí àòîìûí öºìèéí öýíýãèéí

ºñºõ äàðààëëûí äàãóó ¿åëýí äàâòàãäàíà” гэсэн хуулийн áîäèò èëðýë áîëæ

áàéäàã.

Ä..È. Ìåíäåëååâûí урьдчилан õýëñýí “¯елэх õóóëü çàäðàí óíàõ àþóë èðýýä¿éä

òóëãàðàõã¿é, õàðèí äàâõàðëàí ñ¿íäýðëýæ, óëàì õºãæèí áàÿæèõ болно” ãýñýí ç¿é

òîãòëûí äàãóó õèìèéí ýëåìåíò, òýäãýýðèéí íýãäëèéí øèíæ чанарын òóõàé ìýäëýã

óëàì á¿ð áàÿæèí, òîäîðõîé ç¿é òîãòëûí õ¿ðýýíä öýãöýðñýýð áàéíà.

Д. Менделеев

1834 - 1907

Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí õýëáýð, øèíæ ÷àíàð íü òýäãýýðèéí àòîì ìàññын өсөлтийн дагуу ¿åëýí äàâòàãäàõ õàìààðàëòàé áàéíà.

Ä.È.Ìåíäåëååâèéí òîäîðõîéëñíîîð 1871...

64

Хенри Мозлов

1887 - 1915

Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí

áà íèéëìýë áîäèñûí õýëáýð, øèíæ ÷àíàð íü

òýäãýýðèéí äýñ äóãààðын ихсэлтийн дагуу

¿åëýí äàâòàãäàõ õàìààðàëòàé áàéíà.

Ìîçëèéí õóóëèéã íýýñíýýð 1913...

66

¯åëýõ ñèñòåìèéã 8 óäàà áîëîâñðîíãóé áîëãîсон

1906, Áîãèíî ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì (îäîîãèéí õýðýãëýæ áóé)

Үелэх хууль

• Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé

¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí бүтэц,

øèíæ ÷àíàð ¿åëýõ äàâòàãäàõ ç¿é òîãòîë

íü элементийн ãàäààä äàâõðààíû

ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ–ийн òºñººòýé

á¿òýö үелэн äàâòàãäàæ áóéòàé

холбоотой.Îð÷èí ¿åä

¯åëýõ ñèñòåì

Îð÷èí ¿åä ¿åëýõ ñèñòåìèéí 4 0 ãàðóé õóâèëáàðûã øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò õýðýãëýæ áàéíà.

Õèìèä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã ¿åëýõ ñèñòåìèéí õóâèëáàðóóä:

Áîãèíî ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì

18 í¿äýò óðò ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì

32 í¿äýò óðò ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì

Г. Т. Сеаборг

Aктинидын үе.

1912 - 1999

Select an element

= Internet link( )

Үелэх систем нь химичдийн хамгийн чухал сэлбэг хэрэгсэлийн хайрцаг юм!

72

73

74

75

76

Асуулт даалгавар:

• Атомын орбиталын үндсэн баөдөөгдсөн төлөв

• Дотоод үелэх шинж давтан үелэхшинж

s, p, d, f элементүүдийн электронтбүтцийн онцлог, химийн шинжчанарын ялгаа

• Электрон нэгдүүлэх чадвар,цахилгаан сөрөг чанар

• Холбогдох материал: [1]–ийн 4 –р бүлэг

• [5- 6] - ийн “Атомын бүтэц” гэсэн дэд сэдэв