Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · θείς περιόδους της...

129

ΤΟΜΟΣ 63 • ΤΕΥΧΗ 2-3, Απρίλιος-Σεπτέμβριος 2018

Περίληψη

Η μελέτη παρουσιάζει το Σανατόριο «Ζωοδόχος Πηγή» (Νταού Πεντέλης) την περίοδο 1938-1956. Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαοκτώ ετών, η Ελλάδα βιώνει μια από τις πλέον αστα-θείς περιόδους της ιστορίας της, αντιμετωπίζει τα οικονομικά, πολιτειακά και κοινωνικάπροβλήματα του Μεσοπολέμου, το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ελληνικό Εμφύλιο. Κατά τηδιάρκεια αυτής της ιστορικής περιόδου, κυρίαρχη θέση στις αιτίες θανάτου του ελληνικούπληθυσμού από τα λοιμώδη νοσήματα κατέχει η φυματίωση. Η αντιμετώπιση της νόσου, σεσυνδυασμό με την ιστορική συγκυρία, αποτελούν τον κεντρικό άξονα της συγκεκριμένης ερ-γασίας, η οποία εξελίσσεται σύμφωνα με τις ιστορικές υποπεριόδους, φωτίζοντας τον τρόποπου διαπλέκονται η πολιτική βούληση, η οικονομική δυνατότητα και επιστημονική πρόοδος.Μέσα από τη στατιστική ανάλυση των πληροφοριών των Μητρώων Ασθενών σκιαγραφείται

Σοφία Χουλαδάκη1, Κωνσταντίνος Τσιάμης2, Δημήτριος Ανωγιάτης-Pelé1, Γεωργία Βρυώνη2

1Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Ιστορικής Δημογραφίας, Τμήμα Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Κέρκυρας2Εργαστήριο Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Από την ιστορία της φυματίωσης στην Ελλάδα:το Σανατόριο «Ζωοδόχος Πηγή» (Νταού Πεντέλης), 1938-1956

Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή Ε ρ γ α σ ί α( Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Μ ι κ ρ ο β ι ο λ ο γ ί α ς )

130

Σ. ΧΟΥΛΑΔΑΚΗ, Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Δ. ΑΝΩΓΙΑΤΗΣ-PELÉ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ

VOL. 63 • ISSUES 2-3, April-September 2018

Αρχειακές πηγές της μελέτης

Η μελέτη βασίστηκε στο Μητρώο Ασθενών του Σα-νατορίου Νταού Πεντέλης, το οποίο φυλάσσεται σταΓενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ-Αθήνας). Από τα δε-δομένα του Μητρώου δίνεται η δυνατότητα να μελε-τηθεί η νοσηλευτική κίνηση των ασθενών, καθώς καιδιάφορα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Επίσης,μέσα από το Μητρώο παρέχονται πληροφορίες γιατα διαγνωστικά και θεραπευτικά μέσα που χρησιμο-ποιούνταν την περίοδο εκείνη για την αντιμετώπισητης νόσου, τις εκβάσεις των νοσηλευομένων, καθώςκαι τον αριθμό των ημερών νοσηλείας. Επιπλέον, χρη-σιμοποιήθηκαν ιατρικά πονήματα και δημοσιεύσειςτης εποχής αναφορικά με τη φυματίωση.

Εισαγωγή

Η φυματίωση αποτέλεσε ένα από τα σοβαρότερα νο-σήματα που απασχόλησαν παγκοσμίως τις υγειονομι-κές αρχές. Η διαχείριση της νόσου, σε όλες τις χώρες,γινόταν σχεδόν με όμοιες πρακτικές, όπως ο θεσμόςτων σανατορίων. Επιπλέον, πολλές χώρες συνέλλεγανεπιδημιολογικά δεδομένα για τον επιπολασμό της φυ-ματίωσης. Δυστυχώς, λόγω έλλειψης κατάλληλης θε-ραπείας, η υψηλή νοσηρότητα και θνητότητα ήταναπό τα πλέον συνήθη ευρήματα των επιδημιολογικώνμελετών, ενώ η νόσος χαρακτηρίστηκε ως «ταξική»λόγω του υψηλού αριθμού ασθενών στις τάξεις των

εργατών. Βέβαια, η προσέγγιση αυτή αποδείχθηκε λα-θεμένη αφού σταδιακά έγινε αντιληπτό ότι κάθε κοι-νωνική τάξη μπορούσε να πληγεί. Παρόλα αυτά,αναδεικνυόταν πραγματικά ως παράγοντας κινδύνουοι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των βιομηχανικών ερ-γατών που συντελούσαν στην ευκολότερη εξάπλωσητης νόσου. (Εικόνα 1)

Η παγκόσμια οικονομική κατάρρευση του Μεσοπο-λέμου είχε επιπτώσεις και στην υγεία, πυροδοτώνταςπαράγοντες που συνετέλεσαν στην αύξηση των λοι-μωδών νοσημάτων, ενώ οι εθνικές υγειονομικές εκ-στρατείες ενάντια σε νοσήματα, όπως η ελονοσία, ηφυματίωση και η σύφιλη, άρχισαν να κάμπτονται υπότο οικονομικό βάρος. Επιπλέον, η πρόσβαση των πο-λιτών στις δομές υγείας ήταν δυσχερής, σε μια εποχήόπου σε πολλά κράτη η έννοια του κράτους πρόνοιαςδεν είχε ακόμα ωριμάσει. Όπως γίνεται αντιληπτό, οικοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής επη-ρέαζαν το μοναδικό θεραπευτικό μέσο κατά της φυ-ματίωσης που διέθεταν οι χώρες, τα σανατόρια.

Κοινωνική ασφάλιση, σανατόρια και φυματίωσηστην Ελλάδα Ο τομέας της κοινωνικής ασφάλισης και της ιατρο-φαρμακευτικής περίθαλψης, κατά τη Μεταπολεμικήπερίοδο, άφηνε τους περισσότερους φυματικούςασθενείς χωρίς κάλυψη. Καθ’ όλη τη διάρκεια του πρώ-του μισού του 20ού αιώνα, δημιουργήθηκαν αρκετάασφαλιστικά επαγγελματικά ταμεία, τα οποία προστέ-θηκαν σε όσα ήδη υπήρχαν, αλλά δεν κατάφεραν να

Λέξεις κλειδιάΔημόσια Υγεία, Ελλάδα, Ιστορία της Μικροβιολογίας,Ιστορική Δημογραφία, Σανατόριο Πεντέλης, Φυματίωση

Υπεύθυνος αλληλογραφίαςΚ. Τσιάμης

Εργαστήριο Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Μ. Ασίας 75, 115 27, Αθήνα Τηλ. 210-7462132Fax. 210-7462210

E-mail: [email protected]

ο αγώνας της επιστημονικής κοινότητας εναντίον της νόσου, το κοινωνικό και οικονομικόπροφίλ των νοσηλευθέντων, αλλά και η θέση των συγκεκριμένων ιδρυμάτων στον υγειονο-μικό χάρτη της χώρας.

δημιουργήσουν ένα ενιαίο σύστημα ασφάλισης γιαόλους. Κομβικό σημείο για την εξέλιξη της ΚοινωνικήςΑσφάλισης αποτέλεσε η ίδρυση του ΙΚΑ (Ίδρυμα Κοι-νωνικών Ασφαλίσεων) τον Οκτώβρη του 1932 με τοΝόμο 5733. Ο νόμος προέβλεπε την ίδρυση ενόςασφαλιστικού ταμείου υποχρεωτικής ασφάλισης γιαόλους τους μισθωτούς και τους εργαζόμενους στονιδιωτικό τομέα, τους οποίους θα κάλυπτε από τουςκινδύνους της ασθένειας, του εργατικού ατυχήματος,του γήρατος και του θανάτου, ενώ θα παρείχε και επι-δόματα μητρότητας.1 Ήδη από συστάσεώς του, το ΙΚΑείχε δημιουργήσει την Οργάνωση ΑντιφυματικήςΑσφάλισης, η οποία το 1951 προτάθηκε να επιβαρύνειεργοδότες και εργαζόμενους με ποσοστό 1% επί τωνεισφορών τους για να χρηματοδοτηθεί η συνολικήαντιφυματική κάλυψη των ασφαλισμένων του.2-3

Κατά τη διάρκεια της κατοχικής περιόδου, τα περισ-σότερα σανατόρια είτε ανέστειλαν τη λειτουργία τους,είτε υπολειτούργησαν. Οι οδυνηρές συνθήκες πουεπικράτησαν, εκτός των σανατορίων, ίσχυσαν καιεντός στερώντας από τους πάσχοντες σημαντικές πα-ροχές υγείας, λόγω στέρησης πόρων. Ωστόσο, τα

ιδρύματα που κατάφεραν να διατηρηθούν ανοιχτάήταν η Σωτηρία, το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου Θεσ-σαλονίκης, το Ασκληπιείο Βούλας και το Σανατόριοτης Πάρνηθας, χωρίς όμως την κάλυψη των τραπεζι-κών τους καταθέσεων. Το 1946, οι διαθέσιμες κρατικέςσανατοριακές κλίνες ήταν μόλις 3.300 και οι ιδιωτικέςπερίπου 600. Στα μέσα του 1950, ο εθνικός χάρτης σα-νατοριακής περίθαλψης απαριθμούσε 5.120 κλίνεςδημοσίου δικαίου, 1.214 ιδιωτικού δικαίου και 650 γιατους ένστολους, συνολικά 6.984 κλίνες.2,4

Το ιστορικό κατασκευής του ΣανατορίουΝταού Πεντέλης

Το Σανατόριο της Νταού Πεντέλης «Ζωοδόχος Πηγή»ιδρύθηκε το 1932 από τον Σύλλογο Προστασίας Από-ρων Φυματιώντων Αθηνών. Η επιλογή της συγκεκρι-μένης τοποθεσίας δεν ξαφνιάζει καθώς κατά τηδιάρκεια της δεκαετίας του 1930 η ευρύτερη περιοχήτης Πεντέλης είναι κατάσπαρτη από μικρότερα ή με-γαλύτερα αντιφυματικά ιδρύματα.5 (Εικόνες 2 και 3)

131

ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΥΜΑΤΙΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΤΟ ΣΑΝΑΤΟΡΙΟ «ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ» (ΝΤΑΟΥ ΠΕΝΤΕΛΗΣ), 1938-1956


Εικόνα 1 Γερμανικός επιδημιολογικός χάρτης της βιομηχανικής πόλης του Posen στην Ανατολική Πρωσία (σημ. Poznan,Πολωνία). Οι μαύρες κουκίδες αποτυπώνουν τα κρούσματα φυματίωσης στις εργατικές κατοικίες κατά τη δε-καετία 1890-1900. (Από το Ιστορικό Αρχείο του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας, Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ).

Τόσο έντονη είναι η παρουσία των φυματιώντωνστη δασώδη αυτή περιοχή, που το 1930 καθορίστηκεως τόπος συγκέντρωσής τους το Θάλοσι, μεταξύ Με-λισσίων και Πεντέλης. Έως το 1937 το ΣανατόριοΝταού λειτουργεί ως νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δι-καίου, διαθέτοντας 75 κλίνες χωρισμένες σε τρείς κα-τηγορίες. Σύμφωνα με διαφήμιση του 1933, τα δωμά-τια είναι Α΄ διακεκριμένης θέσεως, Α΄ και Β΄ θέσεως.Προσφέρει δε «...ακτινοθεραπεία, κεντρική θέρμανση,ρέον ψυχρό και θερμό ύδωρ, ηλεκτροφωτισμό». Στηνίδια διαφήμιση διευκρινίζεται ότι όλα τα δωμάτια, ανε-ξαρτήτα θέσης, είναι μονόκλινα, με μεσημβρινό προ-σανατολισμό και το κόστος νοσηλείας ανέρχεται στις250 δραχμές.2 (Εικόνα 4)

Μέχρι το 1937, το Σανατόριο συνεχίζει να είναιιδιωτικό. Με τον νόμο Ν.211/1943, μετατρέπεται σε«Κρατικό Σανατόριο Περιθάλψεως Δημοσίων Υπαλ-λήλων». Σύμφωνα με αυτόν, το Σανατόριο θα υπάγον-ταν πλέον στο Υπουργείο Εθνικής Προνοίας και θαεξυπηρετούσε Δημόσιους και Δημοτικούς Υπαλλή-λους, καθώς και τα μέλη των οικογενειών τους. Όσογια τους ήδη εργαζόμενους του ιδρύματος, αυτοί θασυνέχιζαν την εργασία τους, αλλά θα προσλαμβάνον-

ταν πλέον από το Κράτος ως δημόσιοι υπάλληλοι. Οιδαπάνες για τη λειτουργία του θεραπευτηρίου θα βά-ρυναν πλέον τις Κοινωνικές Υπηρεσίες. Το ΜητρώοΑσθενών αρχίζει από τον Ιούνιο του 1939 και λήγει τοΣεπτέμβριο του 1956, όταν πλέον το Σανατόριο μετα-τρέπεται σε «Δημόσιο Παιδιατρικό ΝευροψυχιατρικόΝοσοκομείο».

Το Σανατόριο Νταού Πεντέλης μέσα απότους αριθμούς

Κίνηση ασθενώνΟ συνολικός αριθμός των εισαγωγών του ΣανατορίουΝταού Πεντέλης, για την περίοδο μελέτης (1938-1956), αφορά 1.214 ασθενείς. (Πίνακας 1)

132



Εικόνα 2 Διαφήμιση του Σανατορίου Μελισσίων στον ια-τρικό τύπο του Μεσοπολέμου.

Εικόνα 3 Διαφήμιση του Σανατορίου Διονύσου.

Εικόνα 4 Διαφήμιση του Σανατορίου Πεντέληςκατά το Μεσοπόλεμο.

Χαρακτηριστικό της κίνησης των εισαγωγών είναιη αλματώδης άνοδός τους το 1943, η οποία ακολου-θείται από κατακόρυφη πτώση τον επόμενο χρόνο,για να καταγραφούν μόλις 5 νέοι ασθενείς το 1945. Ητεράστιες αυτές αποκλείσεις ερμηνεύονται μέσα απότο ίδιο το Μητρώο Ασθενών, καθώς αποκαλύπτεταιότι το Σανατόριο τυπικά έπαψε τη λειτουργία του στις20 Ιουλίου 1944. Αναλυτικότερα, η τελευταία εισα-γωγή καταγράφεται στις 18 Ιουλίου 1944. Στις στήλεςτων παρατηρήσεων υπάρχει η φράση «Την 20/7/1944ανεστάλη η λειτουργία του ιδρύματος λόγω επιδρομήςΓερμανών και των εκ τούτης γεγονότων», ενέργεια που

προφανώς σχετίζεται με τις εκκαθαριστικές επιχειρή-σεις των κατακτητών κατά των αντιστασιακών ομά-δων στα βουνά της Αττικής. (Εικόνα 5)

Εν τούτοις, το Μητρώο δεν κλείνει με τη συγκεκρι-μένη φράση. Εμφανίζονται άλλες τέσσερεις εισαγωγέςσε μεταγενέστερες ημερομηνίες. Οι δύο από αυτέςέγιναν στις 8 Ιανουαρίου 1945, όμως οι παρατηρήσειςπου τις συνοδεύουν καταδεικνύουν ότι και οι τέσσε-ρεις εισαχθέντες μπήκαν μαζί στο ίδρυμα. Ειδικότερα,οι τρεις διευκρινίζεται ότι κατέφυγαν εκεί αφού διέ-φυγαν από το Σανατόριο Σωτηρία «...λόγω των επανα-στατικών γεγονότων...». Ο τέταρτος αναφέρεται ότι

133



Πίνακας 1 Οι νοσηλευθέντες ανά έτος στο Σανατόριο Νταού Πεντέλης (1938-1956).

Εικόνα 5 Η καταγραφή της Γερμανικής εισβολής στο Σανατόριο στο Μητρώο Ασθενών (20/7/1944).

νοσηλεύτηκε ως τραυματίας από έκρηξη νάρκης κατάτη διάρκεια των γεγονότων του Δεκέμβρη του 1944.

Η περίοδος από τις 4 Δεκεμβρίου 1944 έως τις 12Φεβρουαρίου 1945, γνωστή ως τα Δεκεμβριανά, δενάφησε ανεπηρέαστους τους φυματιώντες ασθενείς.Πολλοί ήταν αυτοί που υποχρεώθηκαν να διακόψουντη νοσηλεία τους, αφού πολλά σανατόρια και νοσο-κομεία είτε άρχισαν να υπολειτουργούν, είτε ανέστει-λαν τη λειτουργία τους.

Κατά τη διάρκεια του 1947, ενώ είχε ξεσπάσει ο Εμ-φύλιος, το Σανατόριο αρχίζει και πάλι να καταγράφειαύξηση των εισαγωγών. Επισήμως επαναλειτουργείτην 1η Οκτωβρίου 1948, αλλά όπως αναφέρεται στηνπρώτη σελίδα του Μητρώου οι αναγραφόμενοι ασθε-νείς, εκτός από τους νεοεισερχόμενους, είναι και όσοιπροϋπάρχουν στο ίδρυμα. Οι εγγραφές κορυφώνον-ται το 1949, έτος λήξης του Εμφυλίου. Από εκεί και γιατα επόμενα έτη, έως το 1956,παρουσιάζουν αυξομει-ώσεις με σχετικά μικρές διαφορές και με κυρίαρχηπτωτική τάση.

Ηλικιακές ομάδες και φύλο των νοσηλευθέντωνΚατά τη μελέτη του αρχείου του Σανατορίου ΝταούΠεντέλης προέκυψαν στοιχεία για τις ηλικίες τωνασθενών για 932 περιπτώσεις από το σύνολο των ει-σαγωγών. Πρώτη σε ποσοστό συμμετοχής, με ποσο-στό 17,17%, ήταν η ηλικιακή ομάδα 21 έως 25 ετώνκαι δεύτερη, με ποσοστό 13,3%, η ομάδα 31 έως 35ετών. Πολύ κοντά, μεταξύ 10,5% και 12% κατεγράφη-σαν οι ηλικίες 26 έως 30, 36 έως 40 και 46 έως 50 ετών.Αναφορικά με το φύλο, υπάρχει επικράτηση του αν-δρικού φύλου, σε ποσοστό 79% των νοσηλευομένων.

Η αυξημένη συμμετοχή των ανδρών στα σανατό-ρια είναι σταθερή σε αρκετές μελέτες σχετικές με τηφυματίωση, με μια αναλογία σε σχέση με αυτήν τωνγυναικών που συνήθως αγγίζει το διπλάσιο. Ωστόσοείναι δεδομένο ότι αυτά τα ευρήματα πήγαζαν απότην επαγγελματική δραστηριότητα των ανδρών εκτόςσπιτιού που τους εξανάγκαζε σε εντονότερο κοινω-νικό συγχρωτισμό. Αντιθέτως, από τις 261 γυναίκεςπου νοσηλεύτηκαν στο Σανατόριο, το 43,3% δήλωσεως επάγγελμα τα οικιακά ή την ιδιότητά του μέλουςοικογένειας δημόσιου υπάλληλου. Στα Μητρώα Ασθε-νών υπάρχει ιδιαίτερη στήλη για την καταγραφή τηςοικογενειακής κατάστασης. Ωστόσο σε πλήθος 1.214ασθενών, καταγράφεται η οικογενειακή κατάστασημόνο για τους 347. Με αναφορά στο 1/3 του συνόλου,προέκυψε ότι το 55% ήταν άγαμοι, το 43% έγγαμοι καιαπό 1% ήταν οι διαζευγμένοι και εν χηρεία.

Οι νοσηλευθέντες ανά επάγγελμαΑπό την καταγραφή των επαγγελμάτων προκύπτει ησυνολική εικόνα της κοινωνικής και οικονομικής ομά-δας στην οποία απευθύνονταν το Σανατόριο Νταού

Πεντέλης: δημόσιοι υπάλληλοι, σώματα σσφαλείαςκαι εκπαιδευτικοί. Μέσα από την επεξεργασία καιαπεικόνιση των στοιχείων αναδεικνύεται ο αστικός χα-ρακτήρας του Σανατορίου. Ήδη από τη βιβλιογραφίαείναι γνωστό ότι λειτούργησε ως ιδιωτικό ίδρυμα έωςτο 1937, με κόστος νοσηλείας 250 δρχ, ενώ από το1938 μετατράπηκε σε Σανατόριο των δημοσίων υπαλ-λήλων και των οικογενειών τους. Μέσα από τη μελέτητου αρχείου του διαφαίνεται και η υψηλή μεταδοτικό-τητα της νόσου στις τάξεις του ιατρικού και νοσηλευ-τικού προσωπικού. Στο μητρώο καταγράφηκαν 30περιπτώσεις ιατρών και νοσηλευτικού προσωπικούτου Σανατορίου, που νόσησαν από φυματίωση.

Τόποι διαμονής ή καταγωγής των νοσηλευθέντωνΚατά τη διαδικασία μελέτης των τόπων διαμονής καιπροέλευσης των νοσηλευθέντων θεωρήθηκε σημαν-τικό να διευκρινιστούν και να επαληθευτούν όλα τατοπωνύμια που αναφέρονται στα αρχεία. Αφού εντο-πίστηκαν όλα τα χωριά και οι συνοικισμοί, αντιστοι-χήθηκαν με τις σύγχρονες ονομασίες τους και ομαδο-ποιήθηκαν σε επίπεδο Περιφερειών, όπως αυτέςδιαμορφώθηκαν το 2011 με το πρόγραμμα διοικητι-κής μεταρρύθμισης Καλλικράτης. (Πίνακας 2)

Διαγνωστικές μέθοδοιΌπως αποτυπώνεται από την ανάγνωση του Μη-τρώου Ασθενών, κυριαρχούν οι εργαστηριακές εξετά-σεις. Ο γενικός τίτλος «εργαστηριακός έλεγχος» δενκατέστη δυνατό να διευκρινισθεί, ενώ ακολουθούν οιεξετάσεις πτυέλων. Το ιδιαίτερο στοιχείο που καταγρά-φουν οι γιατροί στο Σανατόριο είναι η διακύμανση τουσωματικού βάρους κάθε ασθενή. Παρατηρούμε ότι σεπλήθος 1.214 νοσηλευθέντων, υπάρχει αναφορά για

134



Τόπος Διαμονής Ποσοστό συμμετοχής νοσηλευθέντωνΔυτικής Μακεδονίας 0,45%Νοτίου Αιγαίου 0,68%Θεσσαλίας 0,79%Κρήτης 0,79%Ηπείρου 0,91%Βορείου Αιγαίου 1,14%Ιονίων Νήσων 1,25%Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 1,82%Κεντρικής Μακεδονίας 1,82%Δυτικής Ελλάδας 2,84%Πελοποννήσου 4,31%Αττικής 83,09%

Πίνακας 2Ποσοστό συμμετοχής νοσηλευθέντωνανά τόπο διαμονής

το βάρος κατά την είσοδο και κατά την έξοδο από τοίδρυμα για τους 622. Είναι σαφές ότι στη μάχη των για-τρών ενάντια στη φυματίωση, η γενική κλινική εικόνατου ασθενούς, με κυρίαρχο στοιχείο το βάρος του,αξιολογείται ιδιαίτερα. Το ζήτημα της πλούσιας δια-τροφής, στο πλαίσιο της Υγιεινοδιαιτητικής μεθόδουθεραπείας, αναδεικνύεται πρωτεύον και η αύξηση τουβάρους κάθε νοσηλευόμενου ερμηνεύεται ως ένδειξηβελτίωσης της υγείας του.6-7 (Πίνακας 3)

Διενεργηθείσες ΘεραπείεςΣτο Σανατόριο Νταού Πεντέλης εφαρμόζονταν όλεςοι σύγχρονες θεραπείες της εποχής, όπως ήταν η συμ-φυσιολυσία, η παρακέντηση των πνευμόνων για τηναφαίρεση υγρού και οι φαρμακευτικές πλύσεις.6-7

Ωστόσο, αρκετοί διακομίστηκαν σε άλλα νοσοκομεία,κυρίως στη Σωτηρία και στο Σισμανόγλειο, για τη διε-

νέργεια χειρουργικών πράξεων. Συγκεκριμένα χει-ρουργεία, όπως η θωρακοπλαστική, φαίνεται ότι δεδιενεργούνταν στο Νταού Πεντέλης. Στις 64 περιπτώ-σεις που αναφέρεται η συγκεκριμένη εγχείρηση φαί-νεται ότι οι νοσηλευθέντες είτε είχαν ήδη υποβληθείσε αυτήν πριν εισέλθουν στο Σανατόριο, είτε έφυγαναπό αυτό με σύσταση των γιατρών να απευθυνθούνστη Σωτηρία ή διακομίστηκαν απ’ ευθείας εκεί. Για άλ-λες χειρουργικές μεθόδους, όπως ο τεχνητός πνευμο-θώρακας και η φρενικοεξαίρεση, αναφέρονται πολλέςπεριπτώσεις ασθενών οι οποίοι υποβλήθηκαν στοΝταού Πεντέλης. Ειδικότερα, στο συγκεκριμένο σανα-τόριο κυριαρχεί η υγεινοδιαιτητική μέθοδος σε ποσο-στό 65% των ασθενών. Οι αμέσως επόμενες θεραπείες,οι οποίες εφαρμόζονταν κατά κανόνα σε συνδυασμόμε την υγεινοδιαιτητική, αφορούν τη φαρμακευτικήαγωγή και τον τεχνητό πνευμοθώρακα. (Πίνακας 4)

135



Πίνακας 3

Διαγνωστικές Εξετάσεις ΣανατορίουΝταού Πεντέλης (1938-1956).

Πίνακας 4

Θεραπείες που εφαρμόζοντανστο Σανατόριο Νταού Πεντέλης(1938-1956).

Όσον αφορά στις φαρμακευτικές αγωγές, οι οποίεςεφαρμόστηκαν σε 699 νοσηλευθέντες, αυτές ήταν ωςεπί το πλείστον συνδυασμοί διαφορετικών φαρμάκων,που υπαγορεύονταν, τόσο από την ανάγκη αντιμετώ-πισης της φυματίωσης, όσο και από την ανάγκη αντι-μετώπισης άλλων νοσημάτων από τα οποία έπασχαναρκετοί νοσηλευθέντες. Μεταπολεμικά, οι φαρμακευ-τικές αγωγές που χορηγούνταν στους νοσηλευθέντεςαφορούν στην πλειοψηφία των περιπτώσεων χορήγησηστρεπτομυκίνης και Ρ.Α.S, και λιγότερο ισονιαζίδης.

Ημέρες ΝοσηλείαςΌπως φαίνεται από τις εφαρμοζόμενες θεραπευτικέςμεθόδους, η πάροδος του χρόνου και η συνακόλουθηπρόοδος της ιατρικής επιστήμης και της φαρμακολο-γίας, οδήγησαν σε συνδυαστικά θεραπευτικά σχή-ματα, τόσο ως προς τις φαρμακευτικές ουσίες, όσο καιως προς τις χειρουργικές μεθόδους. Στο Σανατόριοτου Νταού Πεντέλης λόγω του πλήθους των συνδυα-σμών των θεραπευτικών σχημάτων κρίθηκε απαραί-τητη η ομαδοποίηση σε ευρύτερες κατηγορίες, ώστενα καταστεί πιο κατανοητή η παρουσίασή τους. Μετάαπό επεξεργασία προέκυψαν δέκα μεγάλα θεραπευ-τικά σχήματα. Από τα δεδομένα προκύπτει ότι τονυψηλότερο μέσο όρο παραμονής στο Σανατόριο κα-τέγραψαν όσοι υποβλήθηκαν σε χειρουργείο πνευμο-θώρακα σε συνδυασμό είτε με φρενικοεξαίρεση, είτεμε εξαγωγή υγρού από τους πνεύμονες, διάστημα πουαντιστοιχεί σε 679 και 676 ημέρες αντιστοίχως. Στοναντίποδα αυτής της τιμής κινείται ο μέσος όρος τωνημερών νοσηλείας όσων ακολούθησαν αποκλειστικά

τους όρους της Υγιεινοδιαιτητικής Αγωγής, χωρίςκαμία άλλη θεραπεία, τιμή που ορίζεται στις 167 ημέ-ρες. (Πίνακες 5 και 6)

Εκβάσεις ασθενώνΜελετώντας τις εκβάσεις των νοσηλευθέντων του Σα-νατορίου Νταού Πεντέλης διαπιστώθηκε ότι σε πλή-θος 1.214 νοσηλευθέντων κατεγράφησαν οι εκβάσειςτων 1.134. Οι υπόλοιπες 80 περιπτώσεις δεν καταγρά-φηκαν με πληρότητα, στις περισσότερες η έκβασηαπουσιάζει ή είναι δυσανάγνωστη η στήλη με τίτλο«κατάσταση ασθενούς κατά την έξοδό του». Η κατηγο-ρία υπό τον τίτλο «άγνωστη εξέλιξη» αφορά ημιτελείςκαταγραφές από τις οποίες δεν μπορεί να εξαχθείσυμπέρασμα για την κατάσταση του ασθενούς. Επίτης βάσεως των 1.134 νοσηλευθέντων και κάνονταςαρχικά μια πρωτογενή κατηγοριοποίηση μεταξύ εξερ-χομένων, αποβιωσάντων και αγνώστων εξελίξεων ήκενών, διαπιστώνεται ότι το 77% τελικά εξέρχεται, ενώτο 12% καταλήγει εντός του Σανατορίου. Προχωρών-τας σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης των δεδομέ-νων, με σκοπό να διευκρινιστούν οι υποπεριπτώσειςτων εξερχομένων ασθενών, αποκαλύπτεται ότι απότους 941 που συνολικά εξήλθαν, το 33% χαρακτηρί-σθηκαν ως ιαθέντες, ενώ το 10% διακομίστηκε σεάλλα ιδρύματα, κυρίως προκειμένου να υποβληθούνσε χειρουργείο θωρακοπλαστικής. Ένα σοβαρό ποσο-στό, της τάξεως του 30%, αποχώρησε οικιοθελώς απότο Σανατόριο, δηλαδή χωρίς ιατρική έγκριση, ενώ το5% διεγράφη, συνήθως με αφορμή ζητήματα ανάρ-μοστης συμπεριφοράς. (Πίνακας 7)

136



• Υγιεινοδιαιτητική αγωγή

• Υγιεινοδιαιτητική αγωγή σε συνδυασμό με φαρμακευτική αγωγή

• Θωρακοπλαστική ως μοναδική χειρουργική παρέμβαση

• Θωρακοπλαστική σε συνδυασμό με πνευμοθώρακα

• Θωρακοπλαστική σε συνδυασμό με πνευμοθώρακαή συμφυσιολυσία

• Πνευμοθώρακας ως μοναδική χειρουργική μέθοδος

• Πνευμοθώρακας σε συνδυασμό με πνευμοπεριτόναιο ή πλαστικήπεριτονίτιδα ή παρακέντηση υγρού από τον πνεύμονα και πλύσεις

• Πνευμοθώρακας σε συνδυασμό με φρενικοεξαίρεση ή φρενικο-σύνθλιψη

• Πνευμοθώρακας σε συνδυασμό με συμφυσιολυσία

• Πνευμοπεριτόναιο ή πλαστική περιτονίτιδα ή παρακέντηση

Θεραπευτικά σχήματα που εφαρμόσθηκαν στο ΣανατόριοΝταού Πεντέλης (1938-1956)Πίνακας 5

Συμπεράσματα

Στο διάστημα που καλύπτει το Μητρώο Ασθενών τουΣανατορίου Νταού Πεντέλης, αποκαλύπτεται η εξέ-λιξη της επιστημονικής γνώσης και οι ιατρικές κατα-κτήσεις, τόσο στον τομέα της διάγνωσης, όσο και στοντομέα της θεραπείας της φυματίωσης. (Εικόνα 6) Οινέες θεραπείες στο Σανατόριο, μετά την επαναλει-

τουργία του το 1948, είναι εμφανείς, αφού σταδιακάεγκαταλείπονται παλαιότερες μέθοδοι που μεσουρα-νούσαν στο Μεσοπόλεμο. Η προσέγγιση του θέματοςυπήρξε αρχείο-κεντρική και τα κοινωνιολογικά συμ-περάσματα μπορούν να χαρακτηριστούν ασφαλή,αλλά όχι αδιάσειστα τεκμηριωμένα. Το γεγονός ότι οινοσηλευθέντες καλούνται να καταβάλλουν νοσήλια,συμβάλλει στη διάκριση αυτών των ιδρυμάτων σε

137



Πίνακας 6 Ο μέσος όρος ημερών νοσηλείας ανά θεραπευτική αγωγή.

Πίνακας 7

Ποσοστιαία απεικόνιση «Εξερ-χομένων» Σανατορίου ΝταούΠεντέλης (1938-1956).

σχέση με τα μεγάλα λαϊκά νοσοκομεία, όπως ήταν ηΣωτηρία. Αυτός ο διαχωρισμός δεν αναιρείται από τογεγονός ότι το Σανατόριο Νταού Πεντέλης, μετά το1938, μετατρέπεται από ιδιωτικό σε Σανατόριο τωνδημοσίων και δημοτικών υπαλλήλων, καθώς το δι-καίωμα πρόσβασης σε αυτό κρίνεται πλέον, όχι μόνοαπό την οικονομική δυνατότητα, αλλά και από τηνεπαγγελματική θέση των ασθενών.

Η φυματίωση αποτέλεσε κομμάτι της παγκόσμιας

ιστορίας σε κοινωνικό και υγειονομικό επίπεδο. Στηνεποχή του παγκοσμιοποιημένου λοιμώδους φάσματοςκαι της ανάδυσης ξεχασμένων νοσημάτων, κρίνεταιαναγκαία η μελέτη του παρελθόντος τέτοιων ασθε-νειών. Η λογική πίσω από τη λήψη πετυχημένων ή απο-τυχημένων πολιτικών υγείας, οι κοινωνικές αντιδρά-σεις, οι κοινωνικοί στιγματισμοί αλλά και άλλες πτυχέςτέτοιων νοσημάτων, μπορούν να ανακαλυφθούν μόνομέσα από τη μελέτη της πορείας τους στο χρόνο.

138



Εικόνα 6 Δείγμα καταγραφών από το Μητρώο Ασθενών του Σανατορίου Νταού Πεντέλης (1950). Διακρίνονται οι σφραγίδες σεσχήμα πνευμόνων και οι αυτοσχέδιες αποτυπώσεις των ακτινοσκοπικών ευρημάτων. Στη στήλη «Πορεία Νόσου και Θε-ραπεία» οι γιατροί θα γράφουν πλέον μια μαγική λέξη συνώνυμη της ίασης: στρεπτομυκίνη.

139



Summary

From the history of tuberculosis in Greece: The Sanatorium “ZoodohosPigi” (Daou Pentelis), 1938-1956

Sofia Houladaki1, Constantinos Tsiamis2, Dimitrios Anoyatis-Pelé1, Georgia Vrioni2

1Historical Demography, Faculty of History, Ionian University of Corfu, Greece2Department of Microbiology, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens, Greece

The study presents the Sanatorium “Zoodohos Pigi” (Daou Pentelis) during the period 1938-1956. During these eighteen years, Greece is experiencing one of the most volatile periods ofits history, facing the economic, political and social problems of the interwar period, theSecond World War and the Greek Civil War. During this historical period, the dominant causeof the death from infectious diseases among Greek population was tuberculosis. The counteringof this disease in combination to the historical events comprise the main axis of the followingstudy, which unfolds in accordance to the historical sub periods lighting the way in which po-litical will, financial capability and scientific progress interact. The data provided by the patients’records was processed by methods of statistical analysis. The results depict the struggle ofthe scientific community against the disease, the social and financial profile of the patientsand the position of sanatoriums in the health care structure of their time.

Key wordsGreece, History of Microbiology, Historical Demography,Public Health, Sanatorium Zoodohos Pigi, Tuberculosis

1. Θεοδωρουλάκης Μ., Κουμαριανός Β. Συστήματα κοι-νωνικής ασφάλισης-ασφαλιστικό σύστημα και σύ-στημα κοινωνικής περίθαλψης. Ινστιτούτο ΕργασίαςΓΣΕΕ, Αθήνα 2012.

2. Ζαχαριάς Κ. Η εξέλιξη της φυματίωσης στην Ελλάδακατά τον τελευταίο αιώνα, Διδακτορική Διατριβή,Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών,Αθήνα 2007.

3. Ρηγίνος Μ. Παραγωγικές Δομές και Εργατικά ημερο-μίσθια στην Ελλάδα, 1909-1936. Ίδρυμα Έρευνας καιΠαιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος,Αθήνα 1987.

4. Πρακτικά Συνεδρίασης Β΄ Συνεδρίου Νομιάτρων 7-8-1951. Αρχεία Υγιεινής 1952.

5. Μηνιαία Ακρόπολις. «Ο γύρος της Ελλάδος. Αι Αθήναικαι τα προάστια». Μέρος Ι, Αθήνα Σεπτέμβριος 1936.

6. Παναγιωτάκος Π. Φυματίωσης και Σανατόρια (Επίκαι-ρος Διάγνωσις και Θεραπεία της Πνευμονικής Φυμα-τιώσεως), Φρανκφούρτη 1922.

7. Σακορράφος Μ. Η Πνευμονική Φυματίωσης. Δημ. Ν.Τζάκας, Στεφ. Δελαγραμμάτικας & Σια, Αθήνα 1928.

8. Βλαστός Φ. Η αντιμετώπιση της φυματίωσης στην Ελ-λάδα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. ΔιδακτορικήΔιατριβή., Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2005.

Βιβλιογραφία

140



ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α

Εξέλιξη χειρουργικών επεμβάσεων μετά την εισαγωγήτης στρεπτομυκίνης και του PAS(Οι ενδείξεις που συνήθως οδηγούσαν σε αυτές τις επεμ-βάσεις ήταν η ύπαρξη μεγάλων σπηλαίων στους πνεύμονες,τα υπολειμματικά σπήλαια που προέκυπταν μετά απόθωρακοπλαστική, οι στενώσεις βρόγχων, οι βρογχεκτασίεςκαι τα φυματιώδη εμπυήματα με βρογχικό συρίγγιο).8

Ενδοσκοπική συμφυσιολυσία: παραλλαγή του πνευ-μοθώρακα σε περιπτώσεις ύπαρξης συμφύσεων στηνυπεζωκοτική κοιλότητα

Τεχνητό πνευμοπεριτόναιο: μέθοδος εμφύσησηςαέρα στην περιτοναϊκή κοιλότητα με σκοπό την ανύ-ψωση των ημιδιαφραγμάτων και τη μηχανική πίεση τωνπνευμόνων (εφαρμόζονταν υποβοηθητικά στον τεχνητόπνευμοθώρακα ή ως αυτοτελής μέθοδος ή συνδυαζό-μενη με φρενικοσύνθλιψη)

Συμπτυξιοθεραπεία: ομάδα χειρουργικών επεμβά-

σεων που αποσκοπούσε στη σύμπτυξη του πάσχονταπνεύμονα, η κυριότερη των οποίων ήταν η χονδροτομίαπου με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε στη θωρακο-πλαστική

Θωρακοπλαστική: χειρουργική αφαίρεση πλευρώνπου σκόπευε στη σύμπτυξη των πασχόντων πνευμονικώνπεριοχών στις οποίες δεν μπορούσε να εφαρμοσθεί τε-χνητός πνευμοθώρακας ή η μέθοδος της φρενικοεξαίρεσης

Τεχνητός πνευμοθώρακας: εισαγωγή αζώτου, οξυγό-νου ή ατμοσφαιρικού αέρα στην υπεζωκοτική κοιλότητα

Φρενικοεξαίρεση/Φρενικοτομή/φρενικοσύνθλιψη:μέθοδοι παράλυσης του ημιδιαφράγματος. Η φρενικοε-ξαίρεση αφορούσε την παράλυση του ημιδιαφράγματοςκαι την συνεπακόλουθη σύμπτυξη του νοσούντος πνευ-μονικού παρεγχύματος. Η μέθοδος προκαλούσε συχνάσοβαρές γαστρεντερικές διαταραχές. Η φρενικοτομή καιη φρενικοσύνθλιψη αφορούσαν εκτομή ή σύνθλιψη τουφρενικού νεύρου, αντίστοιχα. Οι μέθοδοι χρησιμοποιούντανεπικουρικά σε χειρουργεία τεχνητού πνευμοθώρακα.

Χειρουργικές επεμβάσεις

Συμπτυξιοθεραπείες

Πνευμονικές εκτομές

Τεχνητός πνευμοθώρακας

Συμφυσιόλυση

Πνευμοπεριτόναιο

ΦρενικοτομήΦρενικοσύνθλιψηΦρενικοεξαίρεση

Θωρακοπλαστική

1. Γιγαντιαία σπήλαια

2. Υπολειμματικά μετά θεωρακο-πλαστική σπήλαια

3. «Κατεστραμμένος» πνεύμονας

4. Βρογχεκτασίες

5. Φυματιώδη εμπυήματα μεβρογχικό συρίγγιο

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β

Μέσος όρος ημερών νοσηλείας ανά θεραπευτικό σχήμα στο Σανατόριο Νταού Πεντέλης

141



Συνδυαστικά θεραπευτικά σχήματα Μέσος όρος ημερών νοσηλείας

ΘωρακοπλαστικήΘωρακοπλαστική / Φαρμακευτική

355,2Υγιεινοδιαιτητική / Θωρακοπλαστική Υγιεινοδιαιτητική / Φαρμακευτική / Θωρακοπλαστική

Πνευμοθώρακας / ΘωρακοπλαστικήΠνευμοθώρακας / Θωρακοπλαστική / Φαρμακευτική

369Υγιεινοδιαιτητική / Πνευμοθώρακας / Θωρακοπλαστική Υγιεινοδιαιτητική / Πνευμοθώρακας / Φαρμακευτική / Θωρακοπλαστική

Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία / ΘωρακοπλαστικήΥγιεινοδιαιτητική / Φαρμακευτική / Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία / Θωρακοπλαστική

395,3

Πνευμοθώρακας Πνευμοθώρακας / Φαρμακευτική αγωγή Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας

292,8Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Φαρμακευτική αγωγή Πνευμοθώρακας / Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Φαρμακευτική αγωγή /Ακτινοθεραπεία (εφαρμόστηκε για παράλληλο νόσημα)

Πνευμοθώρακας / Παρακέντηση υγρού από πνεύμονες και πλύσεις Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Φαρμακευτική αγωγή /Εξαγωγές υγρού και πλύσεις πνεύμονα

676

Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Φαρμακευτική αγωγή / Πνευμοθώρακας /Πνευμοπεριτόναιο

Εξαγωγή οροπυώδους υγρού / Πνευμοθώρακας / Φρενικοεξαίρεση Πνευμοθώρακας / Φρενικοεξαίρεση / Φαρμακευτική αγωγή Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Φρενικοεξαίρεση Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Φαρμακευτική αγωγή / Φρενικοσύνθλιψη / Πνευμοθώρακας Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Φρενικοεξαίρεση / Πνευμοθώρακας /Πνευμοπεριτόναιο 679Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Φαρμακευτική αγωγή / Πνευμοθώρακας /Συμφυσιολυσία / Φρενικοεξαίρεση Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία / Φαρμακευτική αγωγή /Φρενικοσύνθλιψη

Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία / Φαρμακευτική αγωγή Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία /Εξαγωγή υγρού από πνεύμονες / Φαρμακευτική αγωγή Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία 401,6Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Πνευμοθώρακας / Συμφυσιολυσία /Φαρμακευτική αγωγή Υγιεινοδιαιτητική αγωγή / Φαρμακευτική αγωγή / Πνευμοθώρακας /Συμφυσιολυσία / Εξαγωγή υγρού από πνεύμονες

Υγιεινοδιαιτητική αγωγή 167

Υγιεινοδιαιτητική αγωγή σε συνδυασμό με Φαρμακευτική αγωγή 344

Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · θείς περιόδους της...

Documents