Ф. Р. Жандаулетова, Ә. Ә. Торғаев ӨРТ...

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Алматы энергетика және байланыс университеті» коммерциялық емесакционерлік қоғамы

Ф. Р. Жандаулетова, Ә. Ә. Торғаев

ӨРТ ҚАУІПСІЗДІГІ НЕГІЗДЕРІ

Оқу құралы

АлматыАЭжБУ

2017

1

ӘОЖ 614.84(075.8)ББК 38.96 я73 Ж 26

Пікір жазғандар:Қ. И. Сатпаев атындағы ҚазҰТҒЗУ техника ғылымдарының докторы,

профессор Касенов К.М.,ҚазҰАУ техника ғылымдарының кандидаты, профессор

Сейтасанов И.С.доцент Курпенов Б.К.

Алматы энергетика және байланыс университетінің Ғылыми кеңесіменбасылымға ұсынылған (Хаттама № 10 27.06.2017 ж.). 2017 жылға АЭжБУ

ведомствалық әдебиетті шығарудың темалық жоспары бойынша басылады,реті

Жандаулетова Ф. Р., Торғаев Ә.Ә.Ж 26 Өрт қауіпсіздігі негіздері: Оқу құралы/Ф. Р. Жандаулетова, Ә. Ә. Торғаев

-Алматы: АЭжБУ, 2017-158 б. Сурет 21, кесте 32, әдебиет 11 атау.

ISBN 978-601-80723-0-7

Оқу құралында жанудың негізгі теориясы, заттардың өртке қауіптілігінсипаттайтын қасиеттері, технологиялық үрдістердің, ғимараттардың,құрылыстардың, оларда орналасқан ғимараттардың және жүйелердің электржабдықтарының өртке қауіптілігін анықтайтын факторлары жазылған.Ғимараттардың құрылыс құрастырмаларының өртке қауіптілігі мен өрткетөзімділігін бағалаудың принциптері келтірілген. Өрттердің алдын алу менөрттерді сөндірудің және өрт автоматикасының өрт қауіпсіздігін қамтамасызету мәселелері қарастырылған.

«Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігінің қауіпсіздігі»мамандығының студенттеріне, төтенше жағдай саласындағы мамандарғаарналған.

ӘОЖ 614.84(075.8) ББК 38.96 я73

ISBN 978-601-80723-0-7 © АУЭС, 2017 Жандаулетова Ф. Р., Торғаев Ә.Ә., 2017

2

Мазмұны

Кіріспе………………………………………………………………………. 61 Өрт қауіпсіздігі негіздері туралы негізгі жағдайлар ……………….... 71.1 Қазақстан Республикасының өрт қауіпсіздігі заңнамасы. Негізгіжағдайлары. Нормативтік және құқықтық актілер.................................. 71.2 Терминдер және анықтамалар........................................................... 101.3 Дабыл түстері және өрт қауіпсіздігінің белгілері............................. 101.4 Өрт қауіпсіздігінің белгі түрлері, олардың мағаналық мәндері,сыртқы түрі, қолдану тәртібі.................................................................... 152 Өрттің даму үрдісі..................…………………………………….......... 182.1 Жанудың пайда болуы үшін керекті жағдайлар..................................... 182.2 Заттар мен материалдардың жануы......................................................... 202.3 Өрттің таралуы.......................................................................................... 232.4 Жану теориясы........................................................................................... 242.5 Адамдарға әсер ететін өрттің қауіпті факторлары................................. 253 Заттар мен материалдардың өртке қауіптілігі...................................... 273.1 Кәсіпорындар мен көлікте өрттің қауіптілігін анықтайтынфакторлар. Басталған өрттің таралуына себеп болатын жағдайлар............ 273.2 Заттардың және материалдардың өртке және жарылысқа қауіптіліккөрсеткіштері. Көрсеткіштерді анықтау және қолдану аймақтары............ 273.3 Газды дабыл, флегматизация, авариялық желдету............................ 333.4 Орман өрттері және олардың салдарлары.............................................. 344 Технологиялық үрдістердің, бөлмелердің, ғимараттардың жәнеқұрылыстардың өртке қауіптілігі.................................................................. 364.1 Жабдықтарда және бөлмелерде жанатын ортаның пайда болусебептері............................................................................................................ 364.2 Өртке-жарылысқа қауіптілігі бойынша ғимараттар мен бөлмелердікатегориялау..................................................................................................... 394.3 Өртке-жарылысқа қауіпті аймақтардың классификациясы.................. 445 Ғимараттар мен оларда орналасқан жүйелердің электржабдықтарының өртке қауіптілігі............................................................. 455.1 Жылыту жүйелері және олардың өртке қауіптілігі............................... 455.2 Желдету жүйелері және олардың өрке қауіптілігі................................. 485.3 Электр қондырғылардың және жарықтандыру жүйелерінің өрткеқауіптілігі.......................................................................................................... 515.4 Канализация желілерінің өртке қауіптілігі......................................... 536 Ғимараттың құрылыс құрастырмаларының өртке төзімділіктері........ 546.1 Құрылыс құрастырмаларының жанғыштығы......................................... 546.2 Ғимараттардың құрылыс құрастырмаларының өртке төзімділігі....... 556.3 Құрылыс құрастырмаларының өртке төзімділігін жоғарлатутәсілдері...................................................................................................... 597 Құрылыс нормаларымен регламенттелетін өртке қарсы талаптар......... 627.1 Құрылыс нормаларымен және ережелерімен регламенттелетін өртке

3

қарсы талаптар тізімі........................................................................................ 627.2 Кәсіпорындардың бас жоспарын жасаған кездегі өртке қарсыталаптар, өртке қарсы сақтық үзілістер......................................................... 637.3 Көп салалы ғимараттар мен кешендерге қойылатын өртке қарсыталаптар............................................................................................................. 688 Өндірістік нысандардағы және көліктегі өрттер мен жарылыстардыңсебептері. Олардың алдын алу бойынша шаралар................................. 698.1 Қазақстан Республикасында нысандардың өртке қауіпсіздігінқамтамасыз ету жүйесі..................................................................................... 698.2 Өрттер мен жарылыстар себептері.......................................................... 708.3 Кәсіпорындардағы, жылжымалы құрамдардағы, қоймалардағы өрткеқауіпті заттар мен материалдардың өрттері мен жарылыстарының алдыналу шаралары......................................................................................... 728.4 Өрт кезінде ғимараттың түтінге қарсы қорғанысы................................ 748.5 Ғимараттар мен құрылыстарды найзағайдан қорғау............................. 749 Өрт салдарларын шектеу бойынша іс-шаралар.................................... 789.1 Жанатын ортаның және жанатын ортадағы тұтанатын көздердіңпайда болуын болдырмау................................................................................ 789.2 Өрт масштабын шектеу бойынша шаралар............................................ 789.3 Өрт кезінде адамдарды эвакуациялау..................................................... 8510 Өрт сөндіру туралы жалпы мәліметтер.............................................. 8710.1 Жануды тоқтату үшін керекті жағдайлар............................................. 8710.2 Өрт туралы және оның дамуы туралы негізгі түсініктер..................... 8810.3 Өрттен қорғанудың активті және пассивті әдістері............................. 9410.4 Өрт жағдайы............................................................................................. 9411 Өрттерді сөндіру құралдары мен тәсілдері....................................... 9411.1 Жануды тоқтатудың тәсілдері................................................................ 9411.2 Өртті сөндіретін құралдардың жұмыс істеу механизмдері................. 9611.3 Өртті сөндіретін заттар........................................................................... 9711.4 Орман өрттерін сөндіру.......................................................................... 10112 Өрт сөндіру қондырғылары және алғашқы құралдары.......................... 10212.1 Өрттерді сөндіретін алғашқы құралдар................................................ 10212.2 Өртті сөндіргіштердің және өрт сөндіретін заттардыңклассификациясы.............................................................................................. 10712.3 Өртті сөндірудің автоматты стационарлық жүйелері.......................... 10912.4 Өртке қарсы сумен қамтамасыз ету....................................................... 11212.5 Өрт пойыздары, жылжымалы құрамдағы өрттерді сөндіретінқұралдар............................................................................................................ 11513 Өрт байланысы және дабыл.................................................................. 11613.1 Өрт байланысының арналуы және дабылы. Өрт дабылыныңжүйелері мен құрылғылары............................................................................. 11613.2 Бөлмелердің арналуына байланысты автоматты өртхабарлағыштарын таңдау................................................................................ 11713.3 Өрт дабылының құрылымдарына қойылатын талаптар...................... 119

4

13.4 Өрт қабарлағыштардың негізгі техникалық сипаттамалары............... 12314 Өрт пайда болған кездегі персоналдың әрекеті. Өртте зардапшеккенге дәрігерге дейінгі көмек................................................................ 12714.1 Өрттерді сөндірудің жалпы ережелері және өрт кезіндегі әрекеттіңтізбектілігі......................................................................................................... 12714.2 Алғашқы көмекке қойылатын негізгі талаптар.................................... 12814.3 Дене бөліктерінің күюі және үсуі, көздің күюі, жану өнімдерімензақымданған кездеріндегі, электр тогымен зақымданған кездегідәрігерге дейінгі шаралар................................................................................ 12915 Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуде ұйымдастыру негіздері................. 13815.1 Қазақстан Республикасындағы және темір жолдағы өрт қорғанысықызметінің ұйымдастыру құрылымы............................................................. 13815.2 Өрт қауіпсіздігі........................................................................................ 14015.3 Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуде ұйымдастыру іс-шаралары........ 14115.4 Өрт сөндіру кезінде еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі........... 14715.5 Өрттен қорғайтын құрылыс материалдарын қолданудың тиімділігі. 149Әдебиеттер тізімі........................................................................................ 155

5

Кіріспе

Өртке және жарылысқа қауіпті өндірістердің үздіксіз дамуы,синтетикалық материалдарды өндірісте кеңінен қолдану, өндірістік жәнетұрғын үйлердің аудандары мен қабаттарының өсу тенденциясы қалалардың,ауылдардың және шаруашылық нысандарының өртке қарсы қорғаныспроблемаларын маңызды мемлекет мәселелерімен қатар қояды.

Өндірістік кәсіпорындарда өрт профилактикасын ұйымдастыружұмысы-өрт қауіпсіздігі бойынша негізгі мәселелердің бірі.

Өрттердің нақты қауіп екенін, адамзат өркениеттің даму кезеңінің ертесатысында-ақ, сонау ерте заманда тогысқан. Бірақ қазірдің өзінде де, оларжыл сайын ондаған мың адамдардың өмірін алатын миллиондаған адамдардыүй-күйсіз қалдыратын, әлем экономикасына миллиардтаған шығын алыпкелетін негізгі қауіптердің бірі болып отыр.

Әлемдегі өрт статикасының мәліметтері бойынша әлемде жыл сайын 7-8 млн өрттер болады, ондай кездерде 70-80 мың адам өліп, 500-800 мыңадамдар күйік және жарақаттар алады. Дамыған елдерде өрттердің зардабыжәне олармен күресу шығыны жыл сайын бұл елдерде жалпы ұлттық өнімнің1% құрайды.

Энергия сыйымдылығын өндірудің өсуі, кейде өрттік қасиеттерізерттелмеген жаңа заттар мен материалдарды қолдану, өндірістікжабдықтардың, ғимараттар мен құрылыстардың өртке арналғантехникасының тозуы, елді-мекендердің өсуі салдарынан олардыңтерриторияларына қауіпті өндірістік нысандардың орналасуы өрттерденәлеуметтік және материалдық шығынның өсуіне алып келеді.

Әсіресе кәсіпорындардағы өрттер қауіпті, оларда жанатын газдар менсұйықтардың үлкен қорлары жинақталған, ал оларға барлық көліктіккәсіпорындар жатады.

Өрттер экономика нысандарына едәуір материалдық шығын әкеледіжәне бірқатар жағдайларда ауыр жарақаттар, ал кейде өлімге де алып келеді.

Өрттерден кәсіпорынды және басқа нысандарды қорғау-профилактикалық іс-шаралар кешенін орындауға байланысты маңыздыинженерлік міндет. Өрт қауіпсіздігі шараларын орындау кезінде өрттенадамдардың өмірлері мен денсаулықтарын сақтауға, материалдыққұндылықтарды сақтауға ерекше көңіл бөлінуі керек.

6

1 Өрт қауіпсіздігі негіздері туралы негізгі жағдайлар

1.1 Қазақстан Республикасының өрт қауіпсіздігі заңнамасы. Негізгіжағдайлары. Нормативтік және құқықтық актілер

Қазақстан Республикасының Ата заңында (1995 г., ст.24, ст.31) еңбекжағдайының қауіпсіздік талаптарына жауап беретін біздің еліміздіңазаматтарының ережелері бекітілген. Мемлекеттік басшылар, заң шығарушыұйымдар қауіпсіздік мәселелеріне үлкен көңіл бөледі.

Өрт қауіпсіздігі мәcелелерін регламенттейтін негізгі нормативті құжатболып 2014 жылғы 11 сәуірдегі «Азаматтық қорғау туралы» ҚазақстанРеспубликасының Заңы табылады.

Заң өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жалпы ережелерін,экономикалық және әлеуметтік негіздерін анықтайды, бұл облыстардамемлекеттік билік ұйымдары және жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарымен,өнеркәсіптермен, басқа да заңгер тұлғалармен, олардың ұйымдастыруережелерінің формаларын жекеменшік формаларына қатыссыз реттейді.Заңда негізделетін түсініктемелерге, соның ішінде өрттен қорғануанықтамасына, басқару ұйымына, күштері мен құралдарына анықтамаларберілген.

Мемлекеттік атқарушы өкімет ұйымдары, жекеленген кәсіпорындаржәне ұйымдар өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында өрттенқорғанудың басқару ұйымын және ведомствалық бөлімшелерін құруларынаболады. Өрт қауіпсіздігі талаптары бұзылып, өрттің пайда болу қауіпі менадамдарға қатері жөнінде заң ведомствалық өрттен қорғану ұйымынакәсіпорын, өндірістік бөлім, агрегат жұмыстарын, үйлерді, ғимараттарды,бөлмелерді пайдалануды, жекелеген жұмыстарды жүргізуді толық немесежартылай тоқтатуға құқық береді.

Бұл нормативтік-техникалық материал менеджерлер мен жауаптытұлғалардың ұйымдарда, елді мекендерде және әртүрлі меншік нысандағыжәне технологиялық бағдардағы кәсіпорындарында өрт қауіпсіздігімәселелерін шешу үшін тілектерін ескере отырып таңдалады. Ол өртқауіпсіздігі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасыныңталаптарын ескере отырып, кәсіпорындар үшін өртке қарсы жүйені құрудакөмектеседі.

Құжаттар өртке қарсы қауіпсіздік проблемаларын түсінуге жәнеолардың табысты шешілуіне жақындастыруға мүмкіндік беретін сұраныстыңмаңыздылығы мен басымдықтарын ескере отырып, құрылымдық сипаттаболады.

Нормативтік құжаттар болып:1. Мемлекеттік емес өртке қарсы қызметтерге қойылатын біліктілік

талаптары 2014 жылғы 31 шілдедегі № 863 Үкімет қаулысы.

7

2. Мемлекеттік емес өртке қарсы қызметтердің қызметін жүзеге асыруережесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 31 шілдедегі № 862қаулысы.

3. «Өрт қауіпсіздігі шаралары мен ұйымдардың қызметкерлері менөртке қарсы қауіпсіздік шаралары бойынша оқу бағдарламаларыныңмазмұнына қойылатын талаптар туралы» Қазақстан Республикасы Төтеншежағдайлар министрлігінің 2014 жылғы 9 маусымдағы № 276 бұйрығы.

4. Ерікті өрт сөндірушілерді бастапқы оқытудың оқу жоспары,Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің 2014 жылғы 27мамырдағы № 256 бұйрығы.

5. Мемлекеттік емес өртке қарсы қызмет мамандарын арнайы даярлаукурстарының бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайларминистрлігінің 2014 жылғы 23 мамырдағы № 253 бұйрығы.

6. Мемлекеттік өртке қарсы қызмет мамандарын даярлау, қайта даярлаужәне біліктілігін арттыру үшін өртке қарсы қауіпсіздік саласындағымамандандырылған оқу орталықтарына қойылатын біліктілік талаптары,Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің 2014 жылғы 20мамырдағы №236 бұйрығы.

«Азаматтық қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңын 2014жылғы 11 сәуірде жариялағанға дейін нормативтік-құқықтық актілер:

1. «Өрт қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2013жылғы 3 шілдедегі өзгерістерімен.

2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы№ 1682 қаулысымен бекітілген өрт қауіпсіздігі ережелері, 2013 жылдың 23шілдесіндегі өзгерістерімен.

3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 16 қаңтардағы №14қаулысымен бекітілген «Өрт қауіпсіздігінің жалпы талаптары» техникалықрегламенті 07.12.2012 жылғы өзгертулерімен.

4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 16 қаңтардағы № 16қаулысымен бекітілген «Нысандарды қорғау үшін өртке қарсытехникалардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламенті,07.12.12ж. өзгерістерімен.

5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 тамыздағы №796 қаулысымен бекітілген «Өрт кезінде ғимараттарды, бөлмелерді жәнеқұрылыстарды автоматты өрт сөндіру және автоматты өрт дабылы, хабарлаужәне адамдарды эвакуациялауды басқару жүйелерімен жабдықтау бойыншаталаптар» техникалық регламенті.

6. Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету қызметі белгіленетін ұйымдар менмекемелердің тізбесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 8қыркүйектегі № 781 қаулысымен бекітілген.

7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 15 қазандағы № 949қаулысымен бекітілген мемлекеттік емес өртке қарсы қызметтерді жүзегеасыру ережелері.

8

8. Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2007 жылғы 27 маусымдағы №542 қаулысымен өрт сөндiру ережесiн, сондай-ақ мемлекеттiк өрт сөндiружөнiндегi мекемелерi белгiленген елді мекендерде өрт сөндiру ережесiбекiтілді.

9. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 6 қазандағы № 920қаулысымен бекітілген өртке қарсы қызмет міндетті түрде орнатылуы қажетұйымдар мен мекемелерде өрт сөндіру үшін Мемлекеттік өртке қарсы қызметоргандарының тартылған жағдайда жұмсалған шығындардың орнын толтыруережесі.

10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 15 желтоқсандағы№ 1367 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында өрт қауіпсіздігісаласындағы тәуекелдерді тәуелсіз бағалау ережесі.

11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 3 мамырдағы №479 қаулысымен бекітілген өрт қауіпсіздігі саласындағы тәуекелдерді есептеуережесі.

12. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 23.07.1999 жылғы №1053қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының аумағында өрттерді жәнеолардың зардаптарын мемлекеттік тіркеу ережесі.

13. Өрт сөндiрiстiң өрттен қорғайтын тұрғын үйлерi мен мемлекеттiкменшiктi айрықша маңызы бар объектiлерiнiң тiзбесi ҚазақстанРеспубликасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 15 желтоқсандағы N 1251 жарлығымен16.03.2012 ж. өзгертiлдi.

14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 24 желтоқсандағы№ 1359 қаулысымен бекітілген өртке қарсы техникалық өнімдерді өндіруқағидалары.

15. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 19.12.2002 жылғы №1327қаулысымен бекітілген өрт қауіпсіздігі саласындағы білімді, насихаттауды,халықты және мамандарды оқыту ережесі. 10.03.2013 ж. өзгертілген.

16. Өрт сөндіру күштерімен және өртті сөндірумен айналысатын өрткеқарсы бөлімдерге қажетті күштер мен жабдықтарды, жанар-жағармайматериалдарын, сондай-ақ азық-түлік және демалыс орындарын қамтамасызету қағидалары бекітілді Қазақстан Республикасының Үкіметі 2002 жылғы 18шілдедегі № 801, 2008 жылғы 18 қарашадағы редакция.

17. Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрінің міндетінатқарушының 2011 жылғы 27 шілдедегі № 303 бұйрығымен бекітілген өртқауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары мен өртке қарсы қауіпсіздікшараларын дайындау бағдарламалары мазмұнына қойылатын талаптар.

18. «"Метрополитенде өрт қауіпсіздігі бойынша профилактикалықжұмыстар жүргізу және өрт салдарын жою қағидаларын бекіту туралы"Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 18желтоқсандағы № 910 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» ҚазақстанРеспубликасы Ішкі істер министрінің м.а. №576 бұйрығы, 21.08.2017.

9

19. «Жаһандық және өңірлік ауқымдардағы төтенше жағдайларды жоюжөніндегі іс-қимылдар жоспарларын бекіту туралы» Қазақстан РеспубликасыҮкіметінің №486 қаулысы, 16.08.2017.

20. «Зерттеу сынау өртке қарсы зертханалардың қызметін жүзеге асыруқағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің№510бұйрығы, 27.07.2017.

21. «"Республикалық азаматтық қорғау қызметтерінің тізбесін бекiтутуралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 19 қарашадағы №1210 қаулысына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы"» ҚазақстанРеспубликасы Үкіметінің №441 қаулысы, 20.07.2017.

22. «Өрт сөндіруді ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің №446 бұйрығы, 26.06.2017.

23. «Өртке қарсы қызметтің жұмыс жарғысын бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің №445 бұйрығы, 26.06.2017.

24. «"Өрт қауіпсіздігіне қойылатын жалпы талаптар" техникалықрегламентін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің№439 бұйрығы, 23.06.2017.

25. «Объектілерді қорғауға арналған өрт техникасының қауіпсіздігінеқойылатын талаптар» техникалық регламентін бекіту туралы» ҚазақстанРеспубликасы Ішкі істер министрінің № 438 бұйрығы, 23.06.2017.

26. «Өрт қауіпсіздігі және азаматтық қорғаныс саласындағы тәуекелдәрежесін бағалау критерийлері мен тексеру парақтарын бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің және Ұлттық экономикаминистрінің бірлескен №307 бұйрығы, 02.05.2017.

1.2 Терминдер және анықтамалар

Өрт – адамдар өмірлерімен мен денсаулықтарына зиян келтіретін,материалдық шығын әкелетін, қоғам мен мемлекет мүддесіне материалдықшығын келтіретін бақыланбайтын жанулар.

Тұтану – бұл Өрттің ашық көзінің әсерінен, жанатын заттың жануүрдісінің басталу кезі. Яғни, ең төменгі температурада жану басталып жәнеде ары қарай жану, өздігінен тұтану температурасы деп аталады.

Өздігінен тұтану – ашық отпен жанасусыз сыртқы жылу көзінің белгілібір температураға өздігінен тұтану температурасына дейін қыздыруыменқатты денелердің, сұйық және газ тәрізді заттардың тұтану үрдістері.

Өздігінен жану – сырттан жылу алмай-ақ ішкі биологиялық, химиялықнемесе механикалық үрдістердің әсерінен пайда болған жану түрі.

Жарылыс – тотығудың өте көп мөлшерде жылу мен жарық бөлетін өтетез, жылдам реакциясы.

Жарқ ету – сығылған газ түзбейтін жанатын қоспаның тез жануы.Өрт қауіптілігі – өрттің пайда болуы мен дамуына алып келетін

мүмкіндік.

10

Өрттің дамуы – өрттің жану аймағының кеңейуі мен қауіптіфакторларының әсер ету мүмкіндігінің көбейуі.

Жану – жағу көзінің әсерінен жанудың пайда болуы. Жалынның пайдаболуымен жану үрдісі тұтануға ұласады.

Өрттің қауіпті факторлары – жалын, ұшқын, жоғары температура, улызаттардың жануы және ыдырауы.

Өрттің ауырлылығы – өрт кезінде бөлінетін бет бірлігіне берілетінтемператураның мөлшері.

Жағу көзі – жанудың пайда болуын жасайтын энергетикалық әсер етуқұралы (сіріңке жалыны, әртүрлі жағдайда пайда болған ұшқындар, жылытуприборларының ыстығы, статикалық электр заряды және т.б.).

Өрт себебі – өрттің пайда болуына тікелей қатысты құбылыс немесежағдай.

Өрт ошағы – өрттің пайда болған жері.Өрттен болған шығын – өртке тікелей байланысты өрт құрбандары

және материалдық шығын.Өрт қаупінің көрсеткіші – өрт қаупінің қандай да болмасын қасиетін

сандық тұрғыдан сипаттайтын мән.Өртке төзімділік – өрт кезінде Өртке қарсы қабілетін сақтайтын

құрастырма қасиеті.Өртке төзімділік шегі – құрастырманың от әсеріне қарсылық

көрсетуінің Өртке төзімділгін жоғалтқанға дейінгі ұзақтығы.Өрт қауіпсіздігі – өрттен адамдардың, мүліктің, жеке заттың, қоғамның,

мемлекеттің қорғану жағдайлары.Өрт қауіпсіздігінің шаралары – өрт қауіпсіздігі бойынша талаптарды

орындау бойынша әрекеттер.Өрт қауіпсіздігінің талаптары – ҚР заңнамасымен, өкілетті мемлекеттік

ұйымының нормалық актілерімен өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етудеорнатылған әлеуметтік және техникалық сипаттағы арнайы жағдайлар.

Өрт қауіпсіздігінің талаптарын бұзу – ҚР заңнамасына сәйкес қойылғанөрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша стандарттарын, нормаларын,ережелерін және нұсқауларын орындамау немесе жеткіліксіз орындау.

Өрт сөндіретін зат – жануды тоқтату үшін жағдай жасауға мүмкіндікберетін физикалық-химиялық қасиеттерге ие зат.

Өртке қауіпті зат – өртке жоғарғы қауіпті жағдайға ие зат.Жанғыштық – заттың, материалдың, қоспаның, құрастырманың

өздігінен жануға қабілеті.Өрт құрбаны – өртпен тура қатысы бар қаза болған адамның өлімі.Жанып біту жылдамдығы – жану кезінде уақыт бірлігінде материалдың

(заттың) салмағын жоғалтуы.Жалынның таралу жылдамдығы-уақыт ішінде жалын фронтының өткен

қашықтығы.Жалын фронты – зат қызып және химиялық реакция жүретін қысқа

аймақ.

11

Өртті тұрақтандыру-жанудың одан ары таралу мүмкіндігінболдырмауға бағытталған және бар күшпен және құралмен оны жою үшінжағдай жасау әрекеттері.

Өртті жою – жануды түпкілікті тоқтатуға, сонымен бірге оның қайтаданпайда болуын болдырмауға бағытталған әрекет.

Өртті сөндіру – өртті жою үшін күштер мен құралдардың әсер етуүрдісі, сонымен бірге әдістер мен тәсілдерді қолдану.

Өрттен қорғану – арнайы өңдеу жолымен материалдар менқұрастырмалардың өртке қауіптілігін азайту.

Өрттен қорғайтын зат (қоспа) – отан қорғайтын зат (қоспа).Антипирен – материалға (затқа) қосылатын органикалық жолмен пайда

болған заттар немесе қоспалар.Өртке бөгет болу қабілеті-жанудың таралуына кедергі болатын қабілет.Өртке қарсы қорғану жүйесі – өрт факторларының адамдарға әсер етуін

болдырмауға бағытталған ұйымдастыру шаралары мен техникалыққұралдардың жиынтығы және одан болатын материалдық шығынды шектеу.

Өртті бөгейтін құрылғы – өрттке бөгет болу қабілетіне ие құрылғы.Өрт кезінде адамдарды эвакуациялау-өрттің қауіпті факторларының

адамдарға әсер ету мүмкіндігі болатын жерден оларды алып кетуге туракелетін үрдіс.

Өрт кезінде адамдарды құтқару – адамдарды эвакуациялау бойыншаәрекеттер, олар өздігінен аймақты тастап кете алмайды, онда өрттің қауіптіфакторларының оларға әсер ету мүмкіндігі бар.

Өрт профилактикасы – адамдар қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, өрттіңалдын алуға, оның таралуын шектеуге, сонымен бірге өртті ойдағыдайсөндіру үшін жағдай жасауға бағытталған ұйымдастыру мен техникалық іс-шаралар кешені.

Өрт қауіпсіздігінің ережелері – нысанды салған және пайдаланған кездеталаптар мен нормаларды сақтау тәртібін орнататын жағдайлар кешені.

Өртке қарсы тәртіп – адамдардың өзін-өзі алып жүру нормалары,жұмыстарды орындауға және нысанды пайдалануда оның өрт қауіпсіздігінқамтамасыз етуге бағытталған ережелердің қойылған кешені.

1.3 Дабыл түстері және өрт қауіпсіздігінің белгілері

Өрт қауіпсіздігінің дабыл түстері және белгілері өрт кезінде адамныңіс-қимылын реттеу үшін, өрттің пайда болуын болдырмау мақсатында жәнеоларды белгілі қимылдарды орындауда өздерінің қауіпсіздігін және шығынкөлемін төмендету үшін арналған.

Олар «Өрт қауіпсіздігінің белгілері. Дабыл түстері. Түрлері, көлемдері,жалпы техникалық талаптар» (халық аралық стандарт ИСО 6309) өртқауіпсіздігі нормалармен регламенттеледі.

12

Қазақстан республикасының барлық территориясында ұйымдар үшін,олардың ведомствалық тиістілігіне және жекеменшіктік формасына қарамай,өрт қауіпсіздігінің дабыл түстерін және белгілерін қолдану міндеттелген.

Дабылдық түстерді, белгілеулер және қауіпсіздік белгілерінқауіптілікте, қауіпті жағдайда, қауіпті жағдайдың алдын алуда, қауіптіжағдайды елемеген жағдайдың ықтимал нәтижесін хабарлауда, белгілі бірәрекеттердің ұйғарымы немесе талаптарында, сонымен бірге белгілі бірақпаратты хабарлауда өндірістік объектілердегі адамдардың назарын аударуүшін қолданған жөн. Түрін, өлшемдерін таңдау, қолданылу тәртібі, саны,дабылдық белгілеулер мен қауіпсіздік белгілерін орнату орындары менорналасуы техникалық регламенттің, мемлекеттік, мемлекетаралық, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында қолдануға рұқсат етілгенхалықаралық стандарттардың, құрылыс және санитарлық-эпидемиологиялықережелер мен нормалардың, қауіпсіздік және еңбекті қорғау, өрт қауіпсіздігіережелерінің белгіленген тәртіпте бекітілген талаптарына сәйкес келуге тиіс.

Дабыл түстерін мынаған пайдалану үшін: – өрт техникасының орналасу орнын, автоматты өрт қондырғысының

қолмен қосу нүктесінің орнын табуды, түтінге қарсы жүйені, жеке қорғануқұралдарының орнын, өзін-өзі құтқару және т.б. белгілеуде;

– эвакуация жолдарын сонымен бірге эвакуация жолдарының, олардыбөгеуге немесе жинау үшін пайдалануға рұқсат етілмейтін, аймағыныңшекараларын белгілеуде қолданады.

Белгілерді орнататын жерлерді таңдау кезінде келесі талаптарды сақтаукерек:

– белгі жақсы көрініп тұруы керек, оны қабылдауда қоршаған фонныңтүсі бөгде бұйымдар немесе контрасты жарықтылығы жасанды немесетабиғи жарықтандыру кезінде кедергі жасамауы керек;

– белгі қоршаған ортаның өте табиғи (әдеттегі) көру қабілетжағдайында көз көрім аумағы шегінде болуы керек;

– белгі нысаннан, оған қатысты болғандықтан тікелей жақындаорналасуы керек.

Дабыл түсі ретінде қызыл, сары, көк және жасыл, оларды көруқабілетін күшейту үшін контрастты түстер – қара және ақ 1.1 кестеге сәйкесқолдануы керек.

1.1 кесте – Дабыл түстері№ Дабыл түсі Дабыл түстерінің мағыналық түсі Контрастты түс1 Қызыл Тыйым салу, тікелей қауіптілік, өрт

қауіптілігіАқ

2 Сары Ескерту, мүмкін болатын қауіптілігі Қара3 Көк Алдын ала жазу Ақ4 Жасыл Эвакуация жолдарын және

эвакуациялық (қосымша) шығулардыбелгілеудің қауіпсіздігі

Фосфорлы ақ

13

Дабылдың қызыл түсін мынаған қолдану үшін:– өрт техникасының әртүрлі түрлерін және олардың элементтерін

белгілеуде;– өрт кезінде адамдарды құтқару, өрт сөндіру құралдарының тұрған

жері туралы мәліметтер мазмұнына;– өрт қауіпсіздігі белгілерін, автоматты өрт қондырғысын (жүйесін)

қосу және т.б. сонымен қоса су көздері тұрған жерлерді белгілеу; – бір нәрселермен үйіп тастауға тыйым салынатын аймақты

(бөлімдерді) белгілеуде пайдаланылады.Дабылдың сары түсін «байқа сақ бол!» деген мағаналы мәні бар үш

бұрыш формалы фон белгілері үшін өрттің пайда болуын ескерту мақсатындақолдану көзделген.

Дабылдың жасыл түсін мынаған қолдану үшін:– эвакуация жолдарын және эвакуациялық шығуларды белгілеу үшін

квадрат немесе тік бұрышты формалы фон белгілерін пайдалану;– эвакуация жолдарын жоспарларда және өртке қарсы қолдануда

белгілеуде;– жарық кестелерінде ақ жазумен «Шығу» белгісін белгілеуде.Дабылдың көк түсі дөңгелек формалы, сол немесе басқа істерді

орындауда алдын-ала жазу белгілерінің фоны үшін қолдану көзделген.Республикалық деңгейде бекітілген басқа да нормативті құжаттармен

қойылған белгілерді пайдалануға рұқсат етіледі.Нормалар өрт қауіпсіздігі белгілерінің негізгі төрт түрін қояды: тыйым

салатын, ескертетін, алдын ала жазылатын, көрсететін.Тыйым салатын (диагональ жолағы бар шеңбер бойымен контурлы

дөңгелек).Ескертетін (периметрі бойынша контуры бар, тең жақты үш бұрыш).Алдын ала жазылатын (дөңгелек).Көрсететін (квадрат немесе тік төрт бұрыш).Қазақстан Республикасының темір жолдарында дабыл туралы

нұсқаулармен тұрақты дыбыс дабылдары енгізілген, олар локомотивтердің,мотор-вагон пойыздарының және дрезиндердің ысқырығымен, қолысқырықтармен беріледі.

«Өрт дабылы» белгісі – «бір ұзақ, екі қысқа» (бірнеше рет).Дабыл бұйрық болады және мүлтіксіз орындалуға жатады.Өртті сөндіру командасын шақыру үшін телефон нөмірі – «101».Пайдаланған кезде дабылдық белгілеулер мен қауіпсіздік белгілері

құлаған немесе басып қалған жағдайда адамдардың денсаулығына,жабдықтарға, зауытішілік көліктерге зиян келтірмеуі қажет.

Дабылдық белгілеулер мен қауіпсіздік белгілерін жасау кезіндепайдаланылатын материалдар үшін ҚР аумағында қолдануға рұқсат етілгенмемлекеттік, мемлекетаралық, халықаралық стандарттардың талаптарынасәйкес өрт қауіптілігі көрсеткіштері анықталуға тиіс.

14

1.4 Өрт қауіпсіздігі белгілерінің түрлері, олардың мағыналық мәні,сыртқы түрі, орындалу тәртібі

Өрт қауіпсіздігі белгілерінің түрлері және олардың размерлері, өртдабылы құралдарын және қолмен қосу тетігін белгілеу үшін белгілер,эвакуациялау үшін белгілер, өрт техникалық өнімдерді белгілеу үшінбелгілер, өртке қауіпті заттар аймақтар, сонымен бірге темекі тартатынорындарды белгілеу үшін белгілер 1.2, 1.3 кестелерде келтірілген.

1.2 кесте – Өрт қауіпсіздігінің белгілерінің түрі және олардыңразмерлері№ Белгі түрі Түр размерлерінің

қатары, ммОрындалувариантыСуреті Аты

1 Тыйым салатын(шеңбер бойыншасұлбасы бар және

диагональдыкөлденең жолақты)

Дөңгелек диаметрі:50; 100; 150; 200;

300; 350; 400

Қара түспентүсініктеме жазу

қолдануғарұқсат етіледі;

бұл кезде жолақтүсірілмейді

2 Ескертетін (теңжақты периметрі

бойынша бойыншасұлбалы үш

бұрыш)

Үш бұрышжақтары;

50; 100; 150; 200; 300; 350; 400

Сары фондақара түспен

түсініктеме жазуқолдануға

рұқсат етіледі3 Алдын ала

жазылатын(дөнгелек)

Дөңгелек диаметрі;50; 100; 150; 200; 300; 350; 400

Көк фонда ақжазумен

түсіндірме жазуқолдануға

рұқсат етіледі4 Көрсететін

(квадрат немесе тіктөрт бұрыш)

Квадрат жақтары;50х50

100х100150х150200х200300х300350х350400х400

тік төрт бұрышжақтары; 100х300150х300200х400300х600

Өрт –техникалықөнімдерініңорналасқанжерлерін

көрсететінбелгілер үшінбелгі фоны –

қызыл;эвакуациялықмақсат үшінбелгі фоны

жасыл

15

1.3 кесте – Өрт қауіпсіздігі белгілері. 1 Өрт құралдарының дабылдарынжәне қолмен қосу тетігін белгілеу үшін белгілер№ Белгі Мағыналық мәні Сыртқы түрі Қолдану тәртібі

1 Өртавтоматтарыныңқұралдары менжүйелерін қосу

тетігі

Формасы:КвадратФоны:Қызыл

Таңбасы:Ақ

Өрт Дабылдарын, түтінгеқарсы қорғану және өртсөндіру қондырғыларынқолмен қосу орындарын

белгілеу үшінқолданылады

2 Өрт дабылындыбыспен

хабарлағыш


Таңбасы:Ақ

Жеке немесе 1 – белгіменбірге қолданылады

3 Өрт кезіндеқолданылатын

телефон


Таңбасы: Ақ

Өрттен қолданукамандасымен тура

байланысатынтелефонның тұрған жерін

белгілеу үшінқолданылады

2.Эвакуация жолдарында қолданылатын белгілер4 Эвакуациялық

шығуФормасы:

Тік төрт бұрышФоны:Жасыл

Таңбасы: Ақ

Эвакуациялық шығатынесіктерді белгілеу үшін

қолданылады

5 Үйіп тастауғанемесе жинауға

тыйым салынады

Формасы:ДөңгелекФоны: Ақ

Таңбасы: Қара Контуры және

диагоналы: Қызыл

Эвакуацияжолдарындағы, өрт –

техникалық өнімдерінееркін жетуді қамтамасызету үшін эвакуациялықшығуларда қолданады

6 Эвакуациялықшығу есігі

Формасы: КвадратФоны: Жасыл

Таңбасы:Фосфорланған ақ

Эвакуациялық шығуесіктерін белгілеу үшін


7 Ашу үшінжылжыту

Формасы: КвадратФоны: Жасыл


Жылжытатын есіктердібелгілеу үшін 3 –

белгімен қосақолданылады

8 Эвакуациялықшығу бағыты

Формасы: Тік төртбұрыш

Фоны: ЖасылТаңбасы: Ақ

Эвакуациялық жолдардаэвакуациялық шығуларға

жүруге бағыт көрсетуүшін қолданылады

9 Эвакуациялықшығуларға қарай

бағыт(баспалдақпен

төмен)


Фоны: ЖасылТаңбасы:

Фосфорланған ақ

Эвакуациялық жолдардабаспалдақпен төмен

жүргенде қолданылады

16

Эвакуация-лық шығу

10 Эвакуациялықшығуларға қарай

бағыт(баспалдақпен

жоғары)




Эвакуациялық жолдардабаспалдақпен жоғары

жүргенде қолданылады

11 Өзіңнен кері ашу Формасы: КвадратФоны: Жасыл


Эвакуациялықшығуларда жақтаулыесіктерде 3 – белгімен

қоса қолданылады12 Өзіңе қарай ашу Формасы: Квадрат



Эвакуациялықшығуларда жақтаулыесіктерде 3 – белгімен

қоса қолданылады13 Әйнекті сындыр Формасы: Квадрат



Есікті ашу үшін кілттіалу немесе әйнек

панельді сындырыпбөлмеден, үйден шығу

үшін қолданылады14 Өрт құралдарын

орналастыру орныФормасы: Квадрат

Фоны: ҚызылТаңбасы: Ақ

Өрт техникасыныңөнімдерінің тұрған жерін

белгілеу үшін 15 Өрт сөндіргіш Формасы: Квадрат


Өрт сөндіргіш тұрғанжерді белгілеу үшін

қолданылады16 Өрт краны Формасы: Квадрат


Өрт кранының тұрғанжерін белгілеу үшін

қолданылады17 Өрт баспалдағы Формасы: Квадрат


Өрт баспалдағы тұрғанжерін белгілеу үшін


18 Өрттің су көзі Формасы: КвадратФоны: ҚызылТаңбасы: Ақ

Өрт су көздері немесеөрт сөндіргіш машинатұрған жерді белгілеу

үшін қолданылады19 Құрғақ өрт құбыры

тұратын жерФормасы: Квадрат


Құрғақ өрт құбырытұратын жерді белгілеу

үшін қолданылады

20 Өрт гидранты Формасы: КвадратФоны: ҚызылТаңбасы: Ақ

Өрт гидрантын белгілеуүшін қолданылады.

Белгіде гидрантқа дейінгіара қашықты метрменкөрсететін цифр болуы

керек3. Өртке қауіпті заттарды, аймақтарды және темекі тартатын жерді белгілейтін белгілер

21 Өртке қауіпті: тезжанатын заттар

Формасы: Үшбұрыш

Фоны: СарыТаңбасы: ҚараКонтуры: Қара

Тез жанатын заттар барекеніне көңіл бөлдіру


17

22 Өртке қауіпті:тотықтырғыш

Формасы: Үшбұрыш

Фоны: СарыТаңбасы: ҚараКонтуры: Қара

Тез жанатын заттар барекеніне көңіл бөлдіру


23 Сумен өшіругетыйым салынады

Формасы: ДөңгелекФоны: Ақ

Таңбасы: ҚараКонтуры,

диагоналы: Қызыл

Сумен өшіруге рұқсатетілмейтін жерде


2 Өрттің даму үрдісі

2.1 Жанудың пайда болуы үшін керекті жағдайлар

Жану деп көп жылу бөлінумен және көбінде жарықпен жүретінтотығудың химиялық реакциясы. Тотығу реакциясы жүру жылдамдығынақарай мынаған бөлінеді:

- бықсу – ақырын жану; бұл үрдіс ауада оттегінің мөлшері аз болғанкезде (10% аз) немесе жанатын заттың ерекше қасиеттері бар кезде (жарықпен жылулық сәулелену бықсу үрдісі кезінде мардымсыз) жүреді;

- өзіндік жану – бұл үрдіс айқын білінетін жалынның және едәуір жылумен жарықтың сәулеленуінің пайда болуымен қоса жүреді (өздігіненжанудың дамуы үшін ауадағы оттегінің мөлшері 16-18% кем болмауы керек);

- жарылыс – өте көп мөлшерде жылу мен жарық бөлетін тотығудыңқас-қағым сәттегі реакциясы (газдардың қысымы жарылыс кезінде бірнешегеөседі, температура 1500-20000С жетеді, жарылыс толқынының жылдамдығыбірнеше жүздеген м/с жетеді).

Жану кезінде булардың миллиондаған молекулаларының тез тотығуыжүреді, олар атомдарға ыдырап оттегімен қосылып жаңа молекулалар түзеді.Булардың молекулаларының ыдырауы мен жаңа молекулалар пайда болғанкездерінде энергияның бөлінуі жылу мен жарық түрінде жүреді. Бұл энергиябарлық бағыттарда таралады, онымен қоса оның бір бөлігі өрт ошағынақайтып өте қарқынды бу бөлінуге және жанудың күшеюіне себебін тигізеді.

Жалынның таралуына және өрттің дамуына алып келетін өзінше біртізбектік реакция жүреді.

Түгелдей алғанда қатты, сұйық және газ тәріздес заттардың жануысалыстырмалы түрде бірдей және негізінен үш сатыдан тұрады: тотығу,өздігінен тұтану және жану (бұл 2.1 суретте анық көрінеді).

18

2.1 сурет – Жану үрдісінде жанатын заттардың жағдайының өзгеруі

Жану үрдісі (және сәйкес, өрт кезінде тізбектік реакцияның дамуы) текүш фактор бір уақытта болғанда ғана мүмкін, оларға жататындар:

- жанатын зат, ол буланады және жанады;- тотықтырғыштың жеткілікті мөлшері ( мысалы, ауадағы оттек. Бірақ

кейбір материалдар оттексіз де жануға қабілетті, мысалы, фосфор бром болсажана береді, мыс-күкірт буында, ал алюминиййлі-магнийлі қорытпа-көмірқышқыл газында);

- жану көзі, жанатын заттың температурасын белгілі мәнге дейінкөтереді, ол кезде жану реакциясының басталуы мүмкін болады.

Осы факторлардың тек біреуі ғана жоқ болса онда өрт басталмайды.Егерде, өрт кезінде осыған сәйкес факторлардың біреуін болдырмаса

өрт тоқтайды. Барлық сұйық жанатын заттар және қатты заттардың көпшілігіқыздырған кезде буланып және ыдырап газ тәріздес өнімдерге айналады, олароттегімен немесе басқа да сезімтал заттармен жанатын қоспалар түзеді.

Газды-ауалы қоспаның жануы басталуы үшін екі анықталған бастапқыжағдайларды жасау керек-тұтандыру немесе қоспаны жағу.

Бірінші тәсіл тұтанатын қоспа түгелімен белгілі температурағажеткізіледі де, одан жоғарылағанда ол өз еркімен сырттың қатысуынсызтұтанады. Жарылыс пен тұтанудың арасында айырма жоқ және бұл үрдістіңаттарындағы өзгешелік тек қана сыртқы қабылдау.

Екінші тәсіл суық қоспа кеңістіктің кейбір нүктесінде, қандай да біржоғарғы температура көзінің дәлдігімен ( көбінесе бұл ұшқын, қызған дене,тыс жалын немесе т.б.) орындалады.

Қоспаның барлық көлемінің бұдан кейінгі тұтануы сырттыңқатысуынсыз, өздігінен белгілі кеңістік жылдамдығымен жану аймағыныңтаралуы жүреді.

19

Жылу

Қатты заттар Газдар Сұйықтар

Балқу Тотығу Булану

Өздігінен тұтану

Жану

2.2 Заттар мен материалдардың жануы

Жанудың көзіне байланысты оны былай бөледі:- тұтану;- өздігінен тұтану;- жану.Тұтану – бұл Өрттің ашық көзінің әсерінен, жанатын заттың жану

үрдісінің басталу кезі. Ашық от көзінің әсерінен жанатын зат тұрақты жанабастайтын ең төменгі температураны тұтану температурасы деп атайды.

Тұтану үрдісі жанатын заттың көлеміне байланысты кеңістіктешектелген.

Тұтану температурасы: қағаз – 1840 С, ағаш – 2500 С, целлулоид – 140–1600 С, сабан – 1720 С.

Өздігінен тұтану өздігінен тұтану температурасымен, яғни заттыңтотығу реакциясының есебінен жүретін заттың жылу бөлінутемпературасымен сипатталады да, оның қоршаған ортаға жылу беруіне тең .

Өздігінен тұтану температурасы деп, оттегі бар ауада жанатын заттыңтұтану қабілеттілігін айтады.

Сонымен, өздігінен тұтану температурасы деп заттың сыртқы жылукөзінсіз өздігінен қызуы, тек өздігінен тотығу жылу көзінсіз, тек өздігінентотығу үрдісінің дамуынан жылу бөлу барған сайын қоршаған ортаға жылуберуден көбейе береді.

Өздігінен жану, бұл өрттің ашық көзінсіз жанатын затта пайда болатынжану үрдісі. Жану нәтижесінде зат қызып және көп мөлшерде жанады.

Өздігінен тұтану температурасы: бензин – 240-250 0С, ацетон - 500-7000С, этиль спирті – 400-600 0С, ағаш – 250-350 0С, тас көмір – 400-500 0С.

Тұтану мен өздігінен тұтану үрдістерінің физикалық мәні негізіндебірдей.

Олардың арасындағы айырмашылық, тұтану үрдісі жанатын заттыңкөлемінің бөлмемен кеңістікте шектелген болса, сол мезгілде өздігінентұтану барлық көлемде жүреді.

2.2 суретте заттың жану үрдісінде температураның өзгеру сызбасыкөрсетілген.

2.2 сурет – Заттың жану кезіндегі температураның өзгеру сызбасы

20

Сызбадан көрінгендей, бастапқы температурадан tб тотығутемпературасына, тотығу температурасынан – tт өздігінен тұтану – tө.т. дейінгіаралықта температура тотығу реакциясының жылуы себебінен тез, қашанжылу бөліну қоршаған ортаға жылу берілуге дейін теңескенше көтерілебереді.

Бұл кезде сұлбада өздігінен тұтану tө.т. температурасы көрсетілген. Оданары реакция сырттан жылу келмей-ақ өздігінен өршиді t-ға жақын жанутемпературасына өтетін және жалын температурасымен сипатталады. Оданкейін реакция салыстырмалы бірқалыпты жану температурасыменсипатталады.

Бұдан өздігінен тұтану температурасының нәтижесіне қарай былайажыратады:

– қоршаған ортаның температурасынан жоғары температурасы баржанатын заттар;

– қоршаған ортаның температурасынан төмен температурсы баржанатын заттар.

Мұндай заттар үлкен өрт қауіптілігін туғызады, себебі олар сырттанжылу бермей және қыздырмай-ақ жана алады, сондықтан оларды өздігіненжанатын заттар деп атайды, яғни, табиғи жағдайда сақтау кезінде өздігіненжануға бейім заттар ( материалдар, қоспалар).

Изотермиялық реакцияның жылдамдығын күрт көбейтетін құбылысыбар, жағу көзінсіз заттардың жануына алып келетін, мұндай жағдайдажанудың пайда болу үрдісі өздігінен жану деп аталады.

Өздігінен жанатын заттар төрт топқа бөлінеді. Бірінші топқа жататын заттар, сырттан жылу алмай-ақ жәй

температурадағы ауаның әсерінен өздігінен жана алатындар жатады. Оларғаөсімдік майларын және т.б. осы майлар сіңірілгендерді жатқызуға болады.Олар ауа оттегімен жеңіл тотығады. Майлардың өздігінен жанатынқабілеттілігін әдетте йодтық санмен анықтайды, оларға 100 г майменқосылысқа түсетін йодтың грамм санын айтады. Өрт тұрғысынан йод саныкөбейген сайын өсімдік пен хайуанаттар майлары да қауіпті бола түседі.

Йод саны көп болса, онда өте үлкен өрт қауіптілігін туғызатын зәйтүн(оливковое) майы (ж.с. 77-91), мақта майы (ж.с. 101-120), күнбағыс майы(ж.с. 120-142), шошқа саласы (ж.с. 45-60). Өздігінен қызу, одан кейінөздігінен жану келесі үрдістерден болады:

- биологиялық-микроағзалардың өмір-тіршілігімен, тірі клеткалардемімен және грибоктардың түзілуімен;

- физикалық-көмір мен ауа оттегінің адсорбцияланумен;- химиялық-органикалық заттың шығынымен, ыдырауы өнімдерінің

тотығуымен және соның салдарынан көп мөлшерде жылу бөлінуіненбайланысты.

Екінші топқа-жоғарғы температурасы бар ауа мен қатынасқа түскендеөздігінен жана алатын қабілетілігі бар заттар.

21

Бұлар пироксилинді және нитроглицеринді оқ-дәрі, кейбір целюлозалыматериралдар мен т.б.

Үшінші топқа-сумен қатынасқа түскенде өздігінен жана алатын заттар,калций карбиді, темірлі калий және натрий, фосфорлы калий және натрийжәне басқалар.

Төртінші топқа-жанатын материалдың, олармен жанасқанда өздігіненжануына әкелетін заттар жатады.

Бұлар негізінен қышқылдар, жасанды тыңайтқыштар, қышқылдардыңангридитері, және тотықтар, сонымен бірге хлор.

Жылдамдығына қарай жанудың өтуін былай бөледі: жарылыс, ұшқын,тұтану.

Жарылыс-қас қағым сәтте жылу мен жарылыс бөлетін тотығуреакциясы. Жарылыс энергия бөлуімен қоса жүреді.

Жарқыл-жанатын қоспаның сығылған газдардың пайда болуына алыпкелетін тез жану болады.

Жарқыл температурасы-жанатын заттың өте төмен температурасы, олкезде оның үстінде, жағу көздерінен тұтанатын, бірақ ары қарай жануғаолардың жылдамдығы жеткіліксіз булар немесе газдар пайда болады.

Қызудың нәтижесінде заттардың өзі емес, олардан бөлінген буларнемесе газдар жарқ етеді. Қызудың нәтижесінде жанатын сұйықтардыңбетінде булар пайда болады. Тұтануға керекті жеткілікті мөлшердегі жанатынзаттардың булары сұйықтықтың тек белгілі бір температурасында пайдаболады. Булардың белгілі бір концентрациясына ашық Өрттің көзін алыпкелген кезде, булар сол мезетте жанып кетеді. Бұдан кейін сұйықтықтарданқайтадан булар бөлінеді, олар белгілі бір концентрацияға жеткен кездеқайтадан жарқыл болады.

Соныменен, жарқыл-жанатын сұйықтықтардың буларына Өрттің ашықкөзінің әсер етуінің нәтижесінде болатын жанудың үзілісті үрдісі, булардыңкеректі концентрациясының, пайда болу жылдамдығының, олардың жанужылдамдығынан кешігуімен түсіндіріледі. Егерде жанатын заттыңтемпературасын көбейтсе, онда одан бөлінетін булар немесе газдар көлемі декөбейеді. Алғашында бөлінетін булар мен газдар ұшқынды қамтамасыз етеді,олардың мөлшері уақыт бірлігінде заттың температурасы үлкейген сайынкөбейе береді, ал жарқыл арасындағы интервал қысқара береді. Соңында бұлинтервал нөлге теңескен сәтте, яғни жанатын заттың бетінде пайда болатынбулар концентрациясы тоқтаусыз жануды қамтамасыз етеді (спирт).

Барлық-өртке қауіпті сұйықтар тез тұтанатын және жанатын болыпбөлінеді.

Жеңіл тұтанатын сұйықтардың жарқыл температурасы 280С-гедейінгілерді өте қауіпті топқа жатқызады, оларға кіретіндер: ацетон, метилспирті, шикі мұнай, толуол, этил спирті, бензин және эфирлер.

Жеңіл тұтанатын сұйықтар жарқыл температурасы 280С-ден 450С-гедейінгілерді қауіпті топқа жатқызады. Бұл топқа кіретін сұйықтар: бутилспирті, ксилол, скипидар, уайт-спирит, сірке су қышқылы, керосин және т.б.

22

Бұл топқа жарқыл температурасы 450С-ден 1200С-ге дейінгі жанатынсұйықтықтарды: мазутты, қозғалтқыш отынын, шайырларды жатқызады.

Қаутілігі аз топтарды жарқыл температурасы 1200С-ден жоғарыжанатын заттар: минералды майлар, мұнай битумдары және басқаларқұрайды.

2.3 Өрттің таралуы

Өрттің таралуы жану аймағының таралу үрдістерінде материалдарбеттерінен жылу өткізгіштігі, конвекциялар мен сәулелену есебінде таралуүрдісін көрсетеді.

Жылудың негізгі бөлігі жану кезінде қоршаған ортаны, құрылысқұрастырмаларын және жанатын заттардың өзін жылуытуға кетеді.

Жылу өткізгіштік-деп жылу энергиясын денелер бөлшектеріарасындағы тікелей жанасу жолымен ауыстыру құбылысын түсінеді.

Конвекция-жылу энергиясын сұйықтар немесе газдар бөлшектерін өзара алмастыру немесе араластыру жолымен ауыстыру құбылысы.

Жылу сәулелері (сәуле шығару)-жылу энергиясын электромагниттіктолқындар түрінде ауыстыру құбылысы. Өрттің таралуына негізгі рөлді жылурадиациясы атқарады.

Жаппай жану жылдамдығына әсер ететін ауыспалы көсерткіштеріболып: материалдың ылғалдылығы, басу тығыздығы және метеорологиялықжағдайлар табылады. Өте маңызды метеорологиялық жағдайлар болыптабылатындар: жел жылдамдығы және кейбір атмосфералық құбылыстар.

Кейбір қатты және сұйық материалдардың жанып бітуінің толықжылдамдығының орташа мәндері 2.1-кестеде келтірілген.

2.1кесте – Жану жылдамдығының мәндері Жанатын заттар Жану жылдамдығы

кг/м2сағ. кг/м2минАғаш 50 0,84

Рәзінке 40,2 0,67Бензин 194 3,2

Керосин 174 2,9Органикалық әйнек 54 0,9Штапельдік талшық 24 0,4

Полистортирол 52 0,86Синтетикалық каучук 31,8 0,53

Конвективті ағындар ірі өрттерде өте үлкен жылдамдыққа иеболатындықтан жалын ұшқындарын едәуір қашықтыққа апарады. Бұлқұбылыс, өрттің негізгі фронтының алдында жаңа жану көздерінің пайдаболу есебінен, өрттің таралу үрдісін тездетеді.

23

Көрсетілген факторлардан басқа жанатын материалдардың беттеріменжанудың таралу жылдамдығы, сонымен бірге олардың элементтерініңагрегаттық жағдайына, физикалық жылу қасиеттеріне, кеңістікте жәнеқиылымда таралу тығыздығына тәуелді.

Сонымен қоса қатты заттар мен материалдардың жануының сызықтықтаралу жылдамдығы олардың кеңістіктегі орналасуына тәуелді: тегісжазықтықтардағы жану көлденең және тік беттерге қарағанда ақырынжанады. Бұл қатты заттар мен материалдардың жануы кезінде көлденең жәнетік беттердегі жану төменнен басталса жылу ағынына түседі, ол қарқындықызу мен жанатын газдардың бөлінуіне себебін тигізеді.

Жану кезінде бөлінетін жылу көлемі жанатын заттардың жылушығарғыш қабілеттілігі мен

Ф. Р. Жандаулетова, Ә. Ә. Торғаев ӨРТ...

Documents