Õîã õàÿãäëûã äàõèí àøèãëàæ

áîëîõ óó?

Óëààíáààòàð õîò2007

UNESCO/Japan Funds-in-Trust forEducation for Sustainable Development

4

�

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã áîõèðäóóëàã÷ îëîí õ¿÷èí ç¿éë áàéäãèéí íýã íü õîã õàÿãäàë þì. Ýðãýí òîéðîíäîî õîã íîâøã¿é, ýð¿¿ë îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä õ¿í á¿ðèéí îðîëöîî õýðýãòýé. ̄ ¿íèé òóëä õîã õàÿãäëûã àëü áîëîõ äàõèí ÀØÈÃËÀÕ, ÁÀÃÀÑÃÀÕ, äàõèí ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ áóþó “ÀÁÁ” çàð÷ìûã áàðèìòëàõ òàëààð ºìíº áèäíèé ãàðãàñàí “Öýâýð îð÷èí-áèäíèé àìüäðàë” ãàðûí àâëàãàä òîäîðõîé äóðäñàí áèëýý.

Ýíý óäààä õîã õàÿãäëûã äàõèí ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ýíãèéí àðãóóäûí òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Õ î ã , õ à ÿ ã ä ë û ã õ ý ð õ ý í ä à õ è í á î ë î â ñ ð ó ó ë à í àøèãëàõàä ýíýõ¿¿ ç º â ë º ìæ ò à í ä òóñàëíà. Áèä äýëã¿¿ð õ î ð ø î î í î î ñ õýðýãöýýò õîîë, óíä, õóâöàñ õóíàð, õ à é ð ö à ã ñ à â , áàãëàà áîîäîëòîé ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâäàã.

�

Òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà õýðýã áîëîõã¿é õàÿãäàõ ç¿éëñ îëîí. Ýäãýýðèéã òýð áîëãîí õàÿõã¿éãýýð ÿìàð íýãýí áàéäëààð äàõèí àøèãëàõ íü áàéãàëü îð÷íû öýâýð áàéäàëä ¿ç¿¿ëæ áóé òàíû õóâü íýìýð þì. ͺ㺺 òàëààð ìºí㺺 õýìíýõ áîëîìæèéã ÷ òàíä îëãîíî.

Ìàíàé îðîíä õîã õàÿãäëûã ¿éëäâýðèéí àðãààð äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéõ ÿâäàë ýõëýë òºäèé áàéãàà ÷ àõóé àìüäðàëäàà ýíý çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òàíû îðîëöîî ÷ èõ þì. ¿¿íèé òóëä áèä þó ìýäâýë çîõèõ âý?

Õîã, õàÿãäàë ãàðàõ øàëòãààí îëîí ÿí ç . Òàíû àæëûí ºðººíººñ, ãýð îðíîîñ, ãóäàìæ òàëáàéãààñ, õîîë õ¿íñíèé ¿ëäýãäëýýñ ¿ðãýëæ ë õîã õàÿãäàë ãàðäàã. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é äýëã¿¿ð õîðøîîíîîñ õóäàëäàí àâñàí ç¿éëñèéí ñàâ, áàãëàà áîîäîë, ¿çâýðèéí òàñàëáàð çýðýã òºäõºíºº ë õîã áîëîí õàÿãääàã.

�

Õîã, õàÿãäëûã õýðõýí ÿëãàõ âý?

Õàÿãäàë ç¿éëñèéã äàõèí áîëîâñðóóëàí àøèãëàõûí òóëä þóíû ºìíº õîã õàÿãäëàà ÿëãàæ ñóðàõ õýðýãòýé.

Õîã õàÿãäàë ãýð îðîí, àæëûí áàéð, ¿éëäâýð, áàðèëãà áàðèõ, äýëã¿¿ð õîðøîîíîîñ ãýõ÷ëýí ÿíç á¿ðèéí ãàðàëòàé. Ãýâ÷ åðºíõèéä íü “çàäàðäàã õîã õàÿãäàë”, “çàäàðäàãã¿é õîã õàÿãäàë” õýìýýí õî¸ð àíãèëíà. ßëãàõûí òóëä ¿¿íèéã ñàéí ìýäýæ áàéõ øààðäëàãàòàé.

Ýíý á¿õ ç¿éëñèéã òýð áîëãîí õîãèéí ñàâ ðóó “÷óëóóäààä” áàéõ íü çºâ ¿¿? Òºâ ñóóðèí ãàçàð áîë õîã á¿¿ð ÷ èõ, òóñäàà ìàøèí òýðýã, õ¿í õ¿÷ ãàðãàí áèäíèé àìüäàð÷ áàéãàà ãàçðààñ çàéëóóëäàã.

Õýðýâ áèä õîã õàÿãäëàà áàãàñãàæ, äàõèí àøèãëàæ ÷àäâàë òºäèé õýìæýýãýýð ë ýíý àæëûí çàðäàë áóóðíà. ¯¿íèé òóëä ýõëýýä õîã õàÿãäëûí øèíæèéã ìýäýõ, óëìààð ÿëãàæ ñóðàõ õýðýãòýé þì.

�

Õàðèí çàäàðäàãã¿é õîã õàÿãäàëä íü ººðºº àÿíäàà óñòàæ àëãà áîëäîãã¿é òºìºð, ìåòàëë, øèë, õóâàíöàð, ðåçèí ãýõ ìýò ç¿éëñ îðíî. Ýäãýýð ç¿éëñ ìàø óäààí õóãàöààíä îðøèí, òýð ÷èíýýãýýð ãàçàð øîðîî, õºðñ, áàéãàëèéã áîõèðäóóëæ õîðäóóëæ áàéäàã. Èéìä ýíý òºðëèéí õîã õàÿãäëûã çàäãàé ãàçàð õàìààã¿é õàÿæ îãò áîëîõã¿é.

Áèä þó õèéæ ÷àäàõ âý?

Õîã õàÿãäëûã äàõèí

àøèãëàæ

áîëîâñðóóëàõûí

òóëä þóíû ºìíº

òýäãýýðèéã

ÿëãàõàä çîðèóëñàí

õîãèéí ñàâ õèéõ

õýðýãòýé

öààñ

ìîä, õ

îîëí

û

õàÿãäà

ë ãýõ

ãÿëã

àð ó

óò,

õóâà

íöàð

òºìðèéí

òºðºë

øèë

ðåç

èí

�

Äýýðõ õî¸ð òºðëèéí õîã õàÿãäëûí æèøýýã õàðüöóóëæ ¿çüå.

Ýíäýýñ ¿çýõýä öààñ, óðãàìàë, íîãîî áîëîí õîîë õ¿íñíèé ãàðàëòàé ç¿éëñ àìàðõàí çàäàð÷ óñòäàã áîë ãÿëãàð óóò, õóâàíöàð ñàâ, øèëíèé òºðëèéí þìñ õýçýý ÷ ººðºº çàäàð÷ àëãà áîëäîãã¿é.

Ýäãýýðýýñ èõýíõèéã íü ýíãèéí íºõöºëä, ãîë÷ëîí àõóéí çîðèóëàëòààð äàõèí àøèãëàæ áîëîõ áºãººä õàðèí òºðºë á¿ðèéí øèë áîëîí òºìºð ýäëýëèéã òóñãàé ìàøèíààð ¿éëäâýðèéí àðãààð äàõèí áîëîâñðóóëäàã. Èéì õàÿãäëóóäûã õîã áîëãîí õàÿõã¿éãýýð òºâëºðñºí öýãò òóøààõ þìóó öóãëóóëàã÷ õ¿ì¿¿ñò ºãºõ íü ìºí ë òà ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéãàà õýðýã þì.

�

Õîã õàÿãäëûã õýðõýí äàõèí áîëîâñðóóëàõ âý?

Õýðýãëýæ äóóññàíû äàðàà äàõèí àøèãëàæ áîëîõ ýñýõèéã òóñãàé òýìäãýýð èëýðõèéëñýí áàéäàã. Øèíýýð õóäàëäàæ àâñàí ç¿éëñèéíõýý õàÿã, áàãëàà áîîäîë äýýð èéì òýìäýã áàéãàà ýñýõèéã ñàéí õàðààðàé.Ýíý íü òóõàéí ç¿éëèéã “äàõèí áîëîâñðóóëæ áîëíî” ãýäãèéã ñàíóóëñàí òýìäýã áºãººä íºãºº òàëààð òóõàéí ç¿éëèéã õýðýãëýæ äóóññàí ÷ äàõèí äàõèí àøèãëàõ áàéäëààð áàéíãûí “ýðãýëò” ¿¿ñýæ áàéäàã òàñðàëòã¿é ¿éë ÿâö ãýäãèéã èëýðõèéëæ áàéãàà þì.

=17ìîäíîîñ 1 òîíí öààñ

ãàðãàäàã

Öààñûã ìîäíîîñ ãàðãàí àâäàã òóõàé áèä ìýäíý. Íýã òîíí öààñ ãàðãàí àâàõàä 17 òîì ìîä øààðäàãääàã áàéíà. Ãýòýë áèä õýðýãëýõã¿é áîëñîí öààñ, ñîíèí ñýòã¿¿ëýý äàõèí àøèãëàõûí îðîíä õàÿõ þìóó øàòààäàã ø¿¿ äýý. Èéìä õýðýãëýñýí öààñàà õàÿõ, ýñâýë äàõèí àøèãëàõûí àëü íü áàéãàëü îð÷èíäîî õàéð ãàìòàé õàíäàæ áàéíà âý?

�

Õóó÷ðàí ýëýãäñýí ç¿éëñýý óãààæ öýâýðëýí, øèíýýð áóäàõ, çàñàõ, ººð çîðèóëàëòààð õýðýãëýõ çàìààð äàõèí àøèãëàæ áîëíî.

Õýðýãëýõýý áîëüñîí ç¿éëñèéã äàõèí àøèãëàæ áîëîõ çàðèì æèøýý äóðäúÿ.

1. Äýëã¿¿ðýýñ õóäàëäàà õèéõäýý àâñàí ãÿëãàð óóòûã õîãèéí ñàâíûõàà äîòóóð äýâñýæ õîãîî õàÿõ ¿åäýý àìûã íü ñàéòàð áîîæ õàÿõ. Ýíý íü õîãèéí ñàâàíä ýâã¿é ¿íýð îðîõ, áîõèðäîõîîñ ñýðãèéëýõ ñàéí àðãà þì. Ãýõäýý íýã èõ îíö øààðäëàãàã¿é áîë àëü áîëîõ ãÿëãàð óóò àâàõûí îðîíä ººðºº äààö ñàéòàé äààâóóí óóò áýëòãýí ö¿íõýíäýý àâ÷ ÿâàõ íü äýýð.

äýëã¿¿ð

�

Òà ãÿëãàð óóòàíä õýäèé õýìæýýíèé ìºí㺠çàðöóóëäàãàà òîîöîæ ¿çñýí ¿¿?.

Íýã óäàà õ¿íñíèé äýëã¿¿ð îðîõäîî òà 3 òîð àâëàà ãýæ áîäú¸. Òîìõîí òîð íýã øèðõýã íü 100 òºãðºãèéí ¿íýòýé. Òýãâýë òà 300 òºãðºãººð õîã õóäàëäàí àâ÷ áàéãààòàé àäèëõàí. Ñàðä äîð õàÿàä 4 óäàà õ¿íñýý öóãëóóëíà ãýæ áîäâîë çºâõºí ãÿëãàð óóòàíä 1200 òºãðºã, æèëäýý 14400 òºãðºã çàðöóóëàõ íü ýý. Ãýâ÷ ¿íýí õýðýãòýý áèäíèé èõýíõ íü ¿¿íýýñ ÷ èë¿¿ ìºíãèéã ãÿëãàð óóò àâàõàä çàðæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Ãýõäýý ìºíãºíººñ èë¿¿òýéãýýð òà äýëã¿¿ðýýñ òýð áîëãîí ãÿëãàð óóò àâñíààð áàéãàëüä îð÷íîî äîðîéòóóëæ, óëìààð àìüäðàõ îð÷èí, óóõ óñ, àìüñãàëàõ àãààðàà áîõèðäóóëæ, ýð¿¿ë ìýíäýý ìóóòãàõ ¿¿ä õààëãàà ººðºº íýýæ ºã÷ áàéãàà ãýäãýý ë óõààðàõ õýðýãòýé þì.

2. Äýëã¿¿ðò ýðã¿¿ëýí àâäàãã¿é ø¿¿ñíèé ñàâ, òàðàã, ñ¿¿íèé ñàâ çýðýã íü çàäàðäàãã¿é õàÿãäàëä îðäîã òóõàé ºìíº äóðäñàí. Ýäãýýðèéã äýëã¿¿ð õîðøîîíä ÷ ýðã¿¿ëæ àâäàãã¿é. Èéìä òýäíèé óñ íýâòð¿¿ëäýãã¿é ÷àíàðûã íü àøèãëàí äýëãýí ç¿éõ áàéäëààð äýâñýõ þìóó õàð öààñíû îðîíä äýýâýðò õýðýãëýõ, ýñâýë àìñðûã íü òàéð÷ òºðºë á¿ðèéí ñàâ áîëãîí õýðýãëýæ áîëíî.

3. Õóâàíöàð ñàâûã ìàíàéõàí ñ¿¿, àéðàã õèéæ äàõèí àøèãëàõ áîëñîí íü ñàéí õýðýã. ̺í òýäãýýðèéã öýöãèéí ñàâ, íîãîî ¿ðñë¿¿ëýõýä õýðýãëýæ áîëíî.

10

4. Êàðòîíîí õàéðöãèéã õîã äýýð õàÿõ íü õàéðàí. Æèæèã òýæýýâýð àìüòäûí “îðîí ãýð” áîëãîõ þìóó äýëãýí äýâñýæ, õàíûí äóëààëãà õèéñýí ÷ áîëíî.

5. Õýðýâ çºâõºí íýã òàë äýýð íü þì áè÷èæ, çóðñàí áè÷ãèéí öààñûã õàÿõ ãýæ áóé áîë ò¿ð àçíà. ͺ㺺 òàëûã íü àøèãëàæ áîëíî.

6 . Èõý â ÷ ë ý í ã îî ñàéõíû á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí áóñàä çàðèì ç¿éëñ ñàéí ÷àíàðûí õàéðöàãòàé áàéäàã. Èéì õàéðöãèéã áýëýãíèé õàéðöàã áîëãîí õýðýãëýæ áîëíî. Ýíý íü áýëãèéã çàäãàé þìóó òààðóóõàí áîîäîëòîé ºãñíººñ ìýäýýæ äýýð. Èéì õàéðöãèéí ãàäóóð ýëäýâ áè÷èã áàéâàë äýýã¿¿ð íü ººð ºíãèéí öààñààð á¿ðæ áîëíî. Òàíû ñýòãýë øèíãýñýí èéì áýëýã á¿ð ÷ ¿íýòýé.

7. Õóó÷èðñàí æèíñýí ºìä, öàìöûã õàé÷ëàí óóò, ñàâ õèéõ, äîòîð íü õºâºí õèéæ æèæèã äýâñãýð áîëãîí î¸õ

11

Áèä äýýðõ çàìàà𠺺ð÷ëºí àøèãëàæ áîëîõã¿é ÷ ¿éëäâýðò äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéõýä äºõºì áîëãîõîä òàíû õóâü íýìýð àñàð Æèøýý íü:

• Õàÿæ áóé àðõè, óíäàà, æèìñíèé ÷àíàìàë çýðãèéí øèëèéã ºí㺠ºí㺺ð íü ÿëãàíà.

• Ø¿¿ñ áîëîí, ñ¿¿ òàðàãíû ñàâ, óíäàà, øàð àéðàãíû òºìºð ëààç çýðãèéã õàÿõäàà ñàéí õîîñëîí íýã äîð öóãëóóëàõààñ ãàäíà çàé áàãà ýçëýõ ¿¿äíýýñ õàâòãàéëíà ãýõ ìýò.

Äàõèí áîëîâñðóóëàëò ÿàãààä çààâàë õýðýãòýé âý?

Ýíý íü äýýð äóðäñàíû äàãóó çºâõºí îð÷íîî öýâýð áàéëãàæ, õîã õàÿãäàë áàãàñãàæ áàéãàà õýðýã òºäèé áèø. ªðãºí óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë õàÿãäàë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äàõèí áîëîâñðóóëàí, àøèãëàñíààð áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòîí, ìóóäàõààñ ñýðãèéëæ áóé ¿éë ÿâö þì.

Õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàæ áóé àëèâàà ç¿éëñèéã ¿éëäâýðëýõýä áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýä, áàÿëãèéã ë àøèãëàäàã.

1�

Áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýäèéã îëáîðëîõûí òóëä ãàçàð øîðîîãîî óõàæ òºíõºõ íü ñàéí õýðýã áèø ãýäãèéã õ¿í áîëãîí ìýäýæ áàéãàà. Ýíý õýìæýýãýýð ë áàéãàëèéí íººö, áàÿëàã õîìñäîæ, áîõèðäëûã íýìýãä¿¿ëíý.

Æèøýý àâ÷ ¿çüå.

• Òºìºð ëààç õèéõýä òºìðèéí õ¿äýð, øèë ¿éëäâýðëýõýä ýëñ çýðýã áàéãàëèéí ò¿¿õèé ýä àøèãëàäàã. Äýýðõ çàí ¿éëä ñóðàëöñàíààð òà áàéãàëèéí áàÿëãèéã àðèã ãàìòàé àøèãëàõàä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéãàà õýðýã þì. Ìýäýýæèéí õýðýã, áàéãàëèéí áàÿëãèéã øèíýýð îëáîðëîí àøèãëàñíààñ õóó÷èí ç¿éëñýý äàõèí áîëîâñðóóëàõ íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä ÷ (õýìíýõ), áàéãàëèéí áàÿëãèéã õýâýýð íü ¿ëäýýõèéí àëü àëèíä íü õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë, òºìðèéí õ¿äýð, ýëñ çýðýã áàéãàëèéí íººö íü äàõèí ñýðãýýãääýãã¿é, äóóñäàã íººöºä îðäîã. Õàðèí ìîä óäààí õóãàöàà øààðääàã ÷ ãýñýí äàõèí òºëæèí óðãàäàã òóë ñýðãýýãääýã íººöºä õàìààðàãääàã.

• Ò¿¿õèé ýäèéã áèäíèé õýðýãöýýò á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîõûí òóëä ¿éëäâýðëýë ÿâóóëíà. ¯éëäâýð íü áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëàõ íýã øàëòãààí áîëíî. Óñ õýðýãëýäýãã¿é, óòàà ãàðãàäàãã¿é ¿éëäâýð õààíà ÷ ¿ã¿é.

Èéìä õýðýãëýñýí ç¿éëñýý àëü áîëîõ äàõèí àøèãëàõ, áîëîâñðóóëàõ çàí ¿éëä ººðºº ñóðàëöàõààñ ãàäíà ¿ð õ¿¿õäýý ñóðãàõ, õºðø人 çààõ, óõóóëàõ íü äýýð äóðäñàí õî¸ð øàëòãààíûã àðèëãàõûí òóëä õèéæ áóé ç¿éë ãýäãýý óõààðàõ õýðýãòýé þì.

1�

Õîã õàÿãäëûã äàõèí àøèãëàæ áîëîõ óó?

Áýëòãýñýí: Ç.ÒîãòîõìààÓíøñàí: Å.Áàò÷óëóóíÝõèéã áýëòãýñýí: Ö.Áàÿðæàðãàë

Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí õýâëýõ ¿éëäâýðò õýâëýâ.Õýâëýëèéí òåõíèê÷: Ç.Ï¿ðýâñ¿ðýíÕýâëýã÷: Æ.ªëçèéñàéõàí

© 2007 Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâ.