¯ hgjj?oc?7?q?=ml 7gjglb?l?lcgemljgij?olglb … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg...

11
РУСТАМБЕК ШАМСУТДИНОВ 1937–1938 ЙИЛЛАРДА ЇАТАЎОН ЇИЛИНГАН АНДИЖОНЛИКЛАРНИНГ ІАСРАТЛИ ЇИССАСИ Тошкент 2014

Upload: lamdung

Post on 10-Aug-2019

214 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

РУСТАМБЕК ШАМСУТДИНОВ

1937–1938 ЙИЛЛАРДА ЇАТАЎОН ЇИЛИНГАН АНДИЖОНЛИКЛАРНИНГ

ІАСРАТЛИ ЇИССАСИ

Тошкент 2014

Page 2: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

3

МУАЛЛИФДАН

Єзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов раінамолигида эл-юртимиз озодлиги ва мустаїиллиги йєли-да їурбон бєлган ватандошларнинг пок номларини тиклаш, уларнинг руіларини шод їилиш, їадамжоларини обод этиш борасида улкан ишлар амалга оширилмоїда. Юртбошимиз ташаббуси билан пойтахт Тошкентда “Шаіидлар хотираси” ёдгорлик мажмуи, “Їатаўон їурбонлари хотираси музейи” ташкил топди. 31 августни Їатаўон їурбонларини ёд этиш куни сифатида нишонлаш эзгу анъанага айланди. Іар йили 31 август тонгида “Шаіидлар хотираси” хиёбонида халїи-мизнинг озодлиги ва мустаїиллиги йєлида їурбон бєлган аждодларимизни ёд этиш маросими єтказилади. Юртбоши-миз Ислом Каримов бу маросимда иштирок этиб, халїимиз озодлиги йєлида жон фидо їилган минглаб ватандошла-римизни эслаб єтади. Бугунги тинч іаёт, мусаффо осмон, тєкинлик ва фаровонликка їандай оўир йєїотишлар, синов ва машаїїатлар эвазига эришганимиз эслаб єтилади. Улар бир умр орзу їилган, бугунги авлодга насиб этган мустаїил-лик, эркин ва фаровон іаётнинг аіамиятини теранрої англа-шимиз зарурлиги Ислом Каримовнинг суібатларида їайд їилинади.

Бундан 22 йил муїаддам, 1992 йил июнда бутун дунё жа-моатчилигини ларзага келтириб, “Разнарядка бєйича отиб ташлаш ёки большевиклар буни їандай уддаладилар” номи остида 270 минг совет фуїароларини отиш ёки лагерь ва турмаларга їамаш тєўрисида ВКП(б) Марказий Комитети Сиёсий бюроси маъїуллаган, 1937 йил 31 июлда СССР Ички ишлар халї комиссари Николай Ежов имзолаган “Собиї їулоїлар, жиноятчилар ва бошїа антисовет элементларни

УЎК: 94(575.122) КБК: 63.3 (5Ў) 622-4Ш-22Шамсутдинов, Рустамбек1937–1938 йилларда їатаўон їилинган андижонликларнинг

іасратли їиссаси / Р.Шамсутдинов. – Тошкент: «Янги аср авлоди», 2014. – 100 бет.

ISBN 978-9943-27-424-2

УЎК: 94(575.122) КБК: 63.3 (5Є) 622-4

Масъул муіаррирлар:Бахтиёр ІАСАНОВ,

Наим КАРИМОВ

Таїризчилар:Музробжон АБДУЛЛАЕВ,

тарих фанлари номзоди, доцент

Хуршид ЇУРБОНОВ,тарих фанлари номзоди

ISBN 978-9943-27-424-2© Р.Шамсутдинов. 1937–1938 йилларда їатаўон їилинган андижон-

ликларнинг іасратли їиссаси. «Янги аср авлоди», 2014 йил.

Kitobxon.Com

Page 3: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

4 5

їатаўон їилиш бєйича операция тєўрисида”ги 00447-сон-ли оператив “мутлаїо махфий” буйруї биринчи бор Россия матбуотида эълон їилинди. Бу буйруїни айрим тарихнавис олимлар “Энг янги тарихнинг энг кєп ўазабга соладиган іуж-жати” деб іисоблаганлар. Бундай баіони 1938 йил декабр-даёї мудіиш операцияни єтказишда иштирок этган Усть-Вимск меінат-тузатув лагеридаги маібус, собиї чекист П.А. Егоров И.В. Сталинга афв этишни сєраб ёзган илтимосида айтишга журъат топган эди1.

Оммавий їатаўон операциясини тайёрлаш тєўрисида-ги єша мудіиш буйруї 1937 йил июлдаёї Єзбекистонга іам етиб келган. Унда муїаддам їатаўон їилинганлар, їатаўон бє-лишдан яшириниб юрганлар, лагерлардан, сургундан ва меі-нат посёлкаларидан їочган ва “їулої” тамўаси ёпиштирилиб, “совет тузумининг душмани” деб эълон їилинганларнинг катта їисми їишлоїларда єрнашиб їолганлиги їайд этилган. Шунингдек, буйруїда бошїа сиёсий партияларнинг аъзолари, эсерлар, дашноїлар, “мусовотчи”лар, “иттиіодчи”лар, совет іукуматига їарши іаракатларда иштирок этганларнинг бар-часи душман сифатида їораланди. Буйруї моіияти ва талаби-дан келиб чиїиб, давлат хавфсизлиги органлари “советларга їарши унсурларни іеч аямасдан тугатиш, меінаткашларни, совет халїини душманларнинг аксилинїилобий хуружлари-дан іимоя їилиш, совет давлати негизига зид бєлган аблаіона їєпорувчиликларни таг-туги билан йєї їилиш” вазифаларини бажаришга астойдил киришган.

Томск давлат хавфсизлиги бошїармаси махсус бєлим бошлиўи бєлиб ишлаган лейтенант П.А. Егоров єз хатида 1937–1938 йиллардаги “Катта їирўин”да советларнинг жазо органлари фаолиятида кузатилган фожиали, ноїонуний, ўайриинсоний, инсон їадр-їимматини таіїирловчи ваіший-ликлар іаїида ёзган. У тарихнинг аччиї іаїиїатларидан ай-римларини келтирган іам эди.

1 Егоров Павел Андрианович 1922 йилдан 1938 йил 22 январгача Сибирь іудудидаги ЧК-ОГПУ-НКВД органларида фаолият кєрсат-ган.

Маълум бєлишича, НКВД тизимидаги бошїармалари-нинг биридаги 4-бєлим бошлиўи, катта лейтенант Попов Наримда іар хил тизимдаги їуролларни жойларга кємиб їєйган, кейин собиї полковник бошчилигида бир гуруі со-биї зобитларни їамоїїа олган ва улардан Сибирда Россия умуміарбий иттифоїи (РОВС) мавжудлиги іаїида кєрсат-малар ёздириб олган. Бу їамоїїа олинганлар ташкилотнинг “кємилган їуроллар”ини кєрсатиб берганлар. Їамоїїа олин-ганлар катта миїдорда иштирокчиларга эга бєлган “Марказ” тєўрисида батафсил кєрсатма беришган. Шунга асосланиб, кєплаб бегуноі кишилар отувга, 10 йил їамої жазосига іукм этилган.

Шундай вазифа билан Кузбассга юборилган УНКВД 3-бєлим бошлиўи, кичик лейтенант Голубчик іам шу каби операцияларни єтказган. Бундай мудіиш усуллар деярли бу-тун мамлакатда їєлланилган. Бундан Єзбекистон Республи-каси, хусусан, Андижон округи іам мустасно бєлмаган. Бу ерда іам хилма-хил мудіиш усуллар асосида “жиноятчилар-ни фош этиш” амалиёти кенг їєлланилган.

ЄзССР Ички ишлар халї комиссарлиги “учлиги” коти-би Я.М. Яковлевнинг ёзишича, іар соатда 100 га яїин иш кєрил ган, іукм эса 2 хил: олий жазо – отиб єлдириш ёки 10 йиллик їамої. Буларнинг иккаласи іам єлим дегани эди. Ишни текшириш, муіокама їилиш деган амалиёт їєлланил-маган. “Учлик”нинг їарори, унинг иштирокида НКВД ко-менданти Шишкин томонидан зудлик билан ижро этилган. Іукм їилинганлар орасида єлими олдидан “Яшасин Ста-лин! Яшасин совет іокимияти!” – деган хитоблар айтилган. “Улар, – деб ёзган Яковлев – виждонан ишлаган, іукуматга содиї инсонлар эди. Шишкинга ижрочилиги учун “Іурмат белгиси” ордени топширилганини іам биламан”2.

1937 йилда собиї Иттифої бєйича 936750, ЄзССР бєйича 14873 киши іибсга олинган, 1938 йилда эса собиї Иттифої

2 Їиличев Файзулла. Зулматдан садолар. Тошкент: “Адолат”, 1994. – Б. 142-143.

Kitobxon.Com

Page 4: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

6 7

бєйича 641 760, ЄзССР бєйича 20 641 киши їамоїїа олинган. Демак, 1937–1938 йиллардаги “Катта їирўин”да Єзбе кис-тон бєйича 35 534 киши їамоїїа олинган. Шундан їарийб 2 500 нафари Андижон округидан эди. Ана шу андижонлик їатаўон їурбонларининг номларини аниїлаш, улар іаїидаги маълумотларни топиш, фарзандлари, їариндош-уруўлари, яїинларини излаш, улардаги мавжуд манбалар, эсдаликлар, сурат ва бошїа іужжатларни тєплаш ва єрганиш маїсади-да Андижон давлат университетининг “Єзбекистон тарихи” кафедраси тарих ихтисослиги битирувчиларига шу мавзу-га оид битирув-малакавий иши (БМИ)ни бажариш топши-рилди. 2007–2011 йиллар давомида Андижон вилоятининг шаіар ва туманлари бєйича 954 нафар їатаўон їурбонлари іаїида 240 га яїин битирувчи БМИни іимоя їилди. БМИни тайёрлаш жараёнида іар бир битирувчи илмий раібар бош-чилигида изланишлар олиб борди. Андижон вилояти ради-оси, телевидениеси, “Андижоннома” газетаси орїали кенг халї оммасига мурожаатлар їилинди. 2010 йил 30 январда “Андижоннома” газетасида мана бу мурожаатнома эълон їилинди:

“Іурматли андижонликлар!Истиїлол туфайли ва Президентимиз И.А. Каримов

саъй-іаракатлари билан советлар даврида ноіаї їатаўон їурбони бєлганларни номма-ном аниїлаш ва уларнинг ном-ларини абадийлаштиришдек эзгу ишлар амалга оширил-моїда. Фаїат 1937–1938 йилларда їатаўон бєлган єзбе-кистонликлар іаїидаги їисїача маълумотларни єз ичига олган 5 жилдлик “Їатаўон їурбонлари” хотира китоби кафедрамиз томонидан тайёрланиб, нашрдан чиїди. Унда Андижон вилояти, шаіар ва туманларидан їатаўон їи-линган кєплаб кишилар іаїида маълумотлар келтирилган. Энди єша маълумотларни тєлдириш, іар бир їатаўон їурбонининг насл-насаби, іаёти, фаолияти, таїдирини акс эттириш учун унинг оила аъзолари, їариндош-уруўла-ри, яїинлари, танишларининг эсдаликлари, фотосурат ва

іужжатларини топиш ишлари амалга оширилмоїда. Ту-ман ва їишлоїлардан їатаўон їилинганларнинг манзили, їишлоўи кєрсатилгани боис уларнинг їариндошлари, яїин-ларини топиш, материаллар олиш имкони бєлмоїда. Аммо Андижон шаіридан їатаўон їилинганларнинг яшаган гу-зари, маіалласи, кєчаси їайд этилмаган. Шу боис анди-жонлик їатаўон їурбонларидан бир гуруіининг исми, фа-милияси, туўилган жойи, їачон отувга, 8 йиллик, 10 йиллик їамої жазосига тортилгани іаїида эълон їилар эканмиз, Сиз, азизлардан бу инсонлар тєўрисида билганларингиз, улар яшаган кєча, маіалла, гузар, іозир уларнинг кимлари борлиги бєйича маълумот ва хабар беришингизни єтиниб сєраймиз”.

БМИ ёзган битирувчиларнинг маълум їисми іам єз їи-дирув ишлари билан газета, радио ва телевидение орїали єртоїлаш дилар, БМИда кєплаб суратлар, іужжатлар, эсда-ликлар келтирилган. Іар бир БМИ университет АРМга топширил ган. Шу материаллардан айримлари мазкур ки-тобдан жой олган.

ЄзССР Ички ишлар халї комиссарлиги котибияти бошлиўи П.С. Мартиненконинг гувоілик беришича, халї комиссари Апресян, унинг єринбосари Леоновлар іар бир чекистга їанча одам їамаганлиги ва їанчасидан “айбини тан олдириш” іамда “бошїаларга чиїиш”га эришганли-гига їараб баіо берган. Дєндириб бажарганлар маїталган, їолганлари эса жазоланган. Натижада чекистлар єртасида єзига хос кимєзар мусобаїалари авж олган. НКВД Анди-жон сектори бошлиўининг ёрдамчиси Л.Д. Чалий разна-рядкани бажармагани учун танбеі олади ва унга Андижон шаіридаги адрес бюроси бєйича хорижликлар рєйхати-дан истаган кишиларни їатаўон їилиш іаїида кєрсатма берилади. Оператив сектор ходимлари айблов хулосала-рини шошма-шошарлик билан, аксарият іолларда ноїо-нуний йєл ва усуллар билан, маібусларга жисмоний,

Kitobxon.Com

Page 5: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

8 9

руіий азоб бериб, тергов ишларини онгли равишда бузиб, сохталаштириб, хилма-хил “жиноятлар”ни тєїиб, бєітон-ларни ишга солиб тайёрлаганлар. Айбланувчига тергов тугагандан сєнг “айблари” айтилмаган. Айбланувчилар ва гувоілар таржимонсиз ва прокурор санкциясисиз їа-моїїа олинган. 1937 йил 3 сентябрдан ЄзССР Андижон сектори бошлиўи бєлиб хизмат їилган А.А. Стасин ноїо-нуний усуллар билан їамоїїа олиш, тергов ишларини сохта олиб бориш орїали кєплаб сохта айблов хулосала-ри тайёрлаб, уларни ЄзССР НКВД іузуридаги “учлик”ка таїдим їилиб турган. Бу “учлик” эса айблов хулосасига їараб маібусларнинг иштирокисиз, савол-жавобсиз іукм-лар чиїараверган. Андижон сектори ходимлари А.А. Ста-син, А.В. Кулиничев ва Ф.И. Макаревичлар іибсга олин-ган гувоі Ниёзовга нисбатан бир неча бор жисмоний куч ишлатган, їийноїнинг кєп усулларини їєллаган, Усмон Холбековни фош їилувчи, айбловчи кєрсатмалар олиш-ган. Ниёзов калтак ва їийноїлардан іалок бєлган.

Андижон округи Андижон тумани Заврої їишлоўидан Аімад їассоб Тошматов, Бєронбой Іамроїулов, Іожимамат Мамадалиев, Мамашариф Баратов, Авлиёхєжа Иноятхєжа-ев, Бєрибой Хєжамбердиев, Ортиїали Раіимовлар тергов їи-линган. Улар кєп їийноїлардан сєнг сохта “айблари”ни тан олишга мажбур їилинган. Натижада, “Айблов хулосаси”да улар ЄзССР Жиноят Кодексининг 66-моддаси 1-їисми бєй-ича айбланган.

ЄзССР НКВД Андижон сектори 4-бєлимининг опера-тив вакили сержант Наумов ва 4-бєлим бошлиўи сержант Макаревичлар бу айблов хулосасини имзолаб, Андижон сектори бошлиўига тасдиїлатиб, ЄзССР ички ишлар халї комиссарлиги їошидаги “учлик”ка юборган. “Учлик” эса 1937 йил 1 октябрда ана шу 7 нафар завроїлик кишиларни отувга іукм їилган. Маібуслар Андижон турмасида турган-лари іолда, уларнинг иштирокисиз Тошкентда олий жазога іукм этилган. Іукмнинг ижроси Андижон турмаси ходимла-

ри томонидан 1937 йил 30 октябрь тунида, соат 12 дан 1 га єтар ваїтда махсус ажратилган їатлгоіда амалга оширилган, уларнинг жасадлари кундуз куни єзлари ковлаган хандакка ташланган, тупрої тортилган. Аммо орадан 2 йил єтиб, Аі-мад їассоб Тошматов иши сохта айбловлар асосига їурилга-ни маълум бєлади.

ЄзССР НКВД Андижон сектори оператив ходими Берг 1937 йил 5 ноябрда 28 нафар андижонлик зиёлилар іаїи-даги “айблов хулосаси”ни тайёрлаган. Уни ЄзССР НКВД Андижон сектори бошлиўи, катта лейтенант Кулиничев тас-диїлаган. Бу мудіиш іужжат Тошкентга юборилган. Оїи-батда ЄзССР НКВД іузуридаги “учлик”нинг 1937 йил 17 ноябрдаги йиўилишида мазкур иш кєриб чиїилади ва 28 ан-дижонлик маърифатчилардан 10 таси отувга, 18 таси їамої жазосига іукм этилади. Отувга іукм этилганлар єша куниёї Андижонда їатл їилинади.

ЄзССР НКВД “учлиги”нинг 1937 йил 13 ноябрдаги йиўилишида Андижон сектори ходими Макаревич таї-дим этган айблов хулосасига асосланиб, 86 маібус, Берг таїдим этган айблов хулосаси бєйича 40 маібус, Наумов таїдим їилган айблов хулоса бєйича 43 маібус устидан іукм чиїарилади. Шу “учлик”нинг 21 ноябрдаги йиўили-шида Наумов таїдим этган айблов хулосаси бєйича 138 маібус, Макаревич таїдим этган айблов хулосаси бєйича 28 маібус, Наумов таїдим їилган айблов хулосаси бєйича 63 маібус устидан іукм чиїарилган. Хуллас, “учлик”нинг фаїат 13, 24 ноябрь кунларидаги йиўилишида Андижон округидан 221 киши устидан іукм чиїарилган.

ЄзССР НКВД Андижон секторининг собиї ходимла-ри Стасин, Кулиничев ва Макаревичларнинг жиноий иш-ларини Єрта Осиё Іарбий Округи инїилобий трибунали 1939 йил 22-25 ноябрдаги йиўилишида кєриб чиїади. Улар А.Тошматов ва бошїаларнинг иши бєйича барча тергов іужжатлари ва материалларини сохталаштириб тасдиїла-

Page 6: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

10 11

ганликда ва фуїароларни оммавий іамда асоссиз їамоїїа олганликда айбланади ва Стасин, Кулиничев, Макаревич-лар іам отувга іукм этилади.

“Айбланувчининг иїрори – айблар исботидир” деган єрта аср їоидасига їатаўон йилларида тєла-тєкис амал їилинди. Айбланувчилар ваішиёна калтакланар, орїа баданлари моматалої бєлар, бирон соў жойи їолмаган іолат да терговдан беіуш іолда олиб келинар эди.

Ноилож їолган айбланувчилар єзига ва єртоїларига туімат їилар, дастлабки терговда берган зєрма-зєраки “иїрор”ларини судда ёки “учлик” йиўилишида рад этган іолларда эса “іаїиїатни тиклаш учун” яна терговга їай-тариларди.

Тергов ва суд жараёнлари кетаётган пайтда жамоатчи-лик фикри тегишли ишловдан єтказиларди. Іали “учлик” йиўилишлари бошланмасданої “Їутурган итларга єлим!”, “Їабиі ниятлар фош этилди”, “Манфур айўоїчиларга лаъ-нат”, “Шонли НКВД ишларига тасанно” ва шунга єхшаш сарлавіали маїолалар марказий ва маіаллий газеталар-да тез-тез босиларди. Іатто “Їириб ташлансин!” деган шеърлар іам ёзилган.

Марказий ва республика газеталаридан “намуна” олиб, маіаллий газеталар іам мудіиш давр нафасини акс эт-тиришга іаракат їилар, “халї душманлари”ни фош їи-лишда, “халїлар отаси”ни маді этишда кимєзди їаби-лида иш тутарди. Андижон округ партия комитетининг органи бєлган “Пахта фронти” газетаси іам шундай йєл тутишга мажбур бєлган. Бу газета 1937 йил 16 сентябр-да “Душманлар маріаматсиз фош їилинсин”, 20 сентябр-да “Иккиюзламачи мунофиїларга большевик матбуотида єрин йєї!”, кейинги сонда эса “Миллатчилар ва маиший бузуїлар тєдаси” маїолаларини эълон їилиб, зиёлилар, мафкура ходимлари орасидаги “халї душманлари”ни, “миллатчилар”ни фош этишга уринган.

Мана шундай оўир сиёсий, мафкуравий шароитда бу-тун собиї совет Иттифоїида авж олган “Катта террор” Андижон вилоятининг кєплаб бегуноі кишиларини іам єз гирдобига тортди, бу замин фарзандларидан минг-лаб инсонлар їатаўон тиўидан єтказилди. Улар іаїида мустаїиллик яратган ижтимоий-сиёсий, мафкуравий, маънавий шароит ва муіит туфайли 90-йиллардаёї їа-таўон їилинган андижонлик юрт фидойиларидан Инъ-омжон Хидиралиев, Шоіруі Холботиров, Султонмаъ-суд Холботиров, Султонмаімуд Холботиров, Усмонхон Эшонхєжаев, Акбар Єрозалиев, Маімудбек Мусин, Аб-дураіим Юсуфзода, Михаил Иванович Криканов, Дмит-рий Семёнович Урюпин, Козимхон Ниёзовлар іаїида “Їатаўон їурбонлари” (Андижон, 1994) китоби юзага келган эди. Орадан 6 йил єтиб, 2001 йили “Истиїлол йєлида шаіид кетганлар” номли китобда архив матери-аллари асосида 24 нафар андижонлик їатаўон їурбонла-рининг іаёт йєли, їисмати ва таїдири ёритилди.

2005–2012 йиллар оралиўида іам Єзбекистонда совет-ларнинг їатаўон сиёсати ва унинг оїибатлари мавзусида 10 га яїин архив іужжатлари ва материаллари тєпламла-ри, монографик тадїиїотлар эълон їилинди. Уларда іам їатаўон їилинган андижонликлар іаїида кєплаб маълу-мотлар келтирилган.

Мазкур китобда 1937–1938 йиллардаги “Катта террор” даврида їатаўон їилинган андижонликларнинг іаёт йєли, їисмати ва таїдири баіоли їудрат єз аксини топган. Ал-батта, уларнинг барчасини шу китобда їамраб олишнинг имкони бєлмади. Келажакда тарихчиларни Россия импе-рияси ва совет іокимияти даврида їатаўон їилинган ан-дижонликлар іаїида кєп жилдлик китоблар яратишдек долзарб вазифалар кутмоїда.

Page 7: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

12 13

ГУЛАГ ЛАГЕРЛАРИДАГИ АНДИЖОНЛИК МАІБУСЛАР ТАЇДИРИ

Советларнинг їатаўон сиёсати ва унинг оїибатлари маса-ласи ГУЛАГ тизимидаги меінат-тузатув лагерлари ва коло-нияларида мислсиз оўир меінатга, даішатли, фожиали іаёт кечиришга маікум этилган маібуслар іаёти ва таїдири іам Ватанимиз тарихининг ажралмас їисмидир. Афсуски, тари-химизнинг бу аламли, іасратли саіифалари яїин кунларгача тарихшунослар эътиборидан четда їолиб келди. “Їайта їу-риш” ва СССР нинг парчаланиши оїибатидагина бу маса-ла рус тарихчилари эътиборини єзига тортди3. Бу мавзуни тадїиї этиш ишлари сєнгги йилларда Єзбекистонда4 іам

3 Їаранг: ГУЛАГ (Главное управление лагерей). 1918. Сост: А.И.Кокурин и Н.В.Петров. Науч. редактор В.Н.Шостаковский. - Международный фонд “Демократия”. 2002; История сталинского ГУЛАГА. Том 3. Экономика ГУЛАГА: том 4. Население ГУЛАГА; Численность и условия содержания. – М: РОССПЭН. Иванова Г.М. 2004; История ГУЛАГа. 1918-1958. Социально-экономические и поли-тико-правовые аспекты. Москва. “Наука”. 2006 ва бошїалар.

4 Шамсутдинов Р. Маібус юртдошлар їисмати. – Тарихнинг іасратли саіифалари. – Т.: “Шарї”, 2006; Шамсутдинов Р.Т., Хол-мирзаев Э. ГУЛАГ лагеридаги єзбек маібусларининг їисмати. АнДУ Илмий хабарнома. 2011. №1; Шамсутдинов Р.Т., Холмирзаев Э. Сандармоі їатлгоіида отилган юртдошлар. – Мустаїиллик: фан ва таълим тараїїиёти. Илмий тєплам. Андижон. 2011; Холмирзаев Э.Р. Дмитров лагеридаги єзбек маібуслари таїдири. – Мустаїил-лик: фан ва таълим тараїїиёти. Илмий тєплам. Андижон. 2011; Холмирзаев Э.Р. Магадан жазо лагеридаги єзбек маібуслари-нинг фожиали таїдири. “Элим деб, юртим деб ёниб яшаш керак” мавзуидаги конференция материаллари. Навоий, 2011; Шамсут-динов Рустамбек, Холмирзаев Элёрбек. ГУЛАГ лагеридаги єзбек маібуслари. – Тарихнинг номаълум саіифалари: илмий маїола-лар, іужжат ва материаллар, хотиралар. – Тошкент. “Єзбекистон”, 2012. – Китоб 3; Шамсутдинов Рустамбек. Єзбекистонда советлар-нинг їатағон сиёсати ва унинг оїибатлари. (Биринчи китоб). – Т.: “Шарї”, 2012; Холмирзаев Э. Єзбекистонлик сиёсий маібуслар-нинг ГУЛАГ лагерларидаги іаётига доир. – “Єзбекистонда совет

амалга оширилмоїда. Шуни алоіида їайд этиш лозимки, Андижон давлат университети катта илмий ходим-изла-нувчиси Элёрбек Холмирзаев ГУЛАГ лагерларидаги єзбек маібусларининг їисмати іаїида АЇШ, Германия, Россия ва Австрия мамлакатларидаги илмий журналларда маїолалар эълон їилиш имконига эга бєлди. Бу маїолаларда ГУЛАГ лагерларидаги андижонлик маібуслар таїдири іам єз акси-ни топди5.

Юртбошимиз Ислом Абдуўаниевич Каримов їатаўон їурбонларини ёд этиш куни муносабати билан 2004 йил 31 августда “Шаіидлар хотираси” ёдгорлик мажмуида єтказил-ган маросимдаги нутїида: “Їатаўон їурбони бєлган бобо-ларимизга эітиром сифатида мана шу зиёратгоіда улар-нинг жасоратини ифодалаш маїсадида ёдгорлик єрнатсак, унинг пойига истибдод їурбонига айланган ватандошла-римизнинг, жумладан, Сибирь ва бошїа іудудларга сургун їилинганларнинг исми-шарифини ёзсак, єйлайманки, єтган-ларнинг руіини янада шод этган бєламиз”, – деган эди.

Єзбекистонда XX асрнинг 20–30-йилларидаги сиёсий їатаўон кєлами шу їадар катта ва даішатли бєлганлигини собиї СССРдаги кєплаб концентрацион ва меінат-тузатув

давлатининг їатағон сиёсати: келиб чиїиш сабаблари ва фожиали оїибатлари. Илмий маїолалар тєплами. Тошкент. 2012.

5 Kholmirzayev Elyorbek. The tragie fate of the Uzbek women in the GULAG camps. European Applied Sсienсes. ORT Publishing. Volume 1/№6, Stuttgart, Germany. June, 2013; Kholmirzayev Elyorbek. Uzbek people died in GULAG compulsory labour camps. Legal systems in con-temporary conditions: current challenges and issues of the present. CIBU-NET Publishing. Volume 2/ed. By S.Savchenko – New York, USA 2013; Kholmirzayev Elyorbek. The tragie fate of the Uzbek women in the GULAG camps. XIV Международная научно-практическая конференция «Соци-ально-гуманитарные и юридические науки; современные тренды в из-меняющемся мире» / Сборник материалов конференции. АНО «ЦСПИ «Премьер», 12 августа 2013 г. Краснодар, Россия; Kholmirzayev Ely-orbek. The fate of banishment victims from Uzbekistan in compulsоry la-bour camps of GULAG. European science review, January-February, 2014, №1-Austria, Vienna.

Page 8: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

14 15

лагерларида їамої жазосини єтаб, жабру жафо тортган єзбек маібуслари сонидан іам билса бєлади. Уларнинг їисмати, социалистик иїтисодиётни яратишдаги іисса-лари, фожиали таїдири янги тарихимиздан єрин олмоўи лозим.

“Катта террор” авжига минган 1937 йил 1 октябрдаги маълумотнинг 1-їисмига кєра, СССР Ички ишлар халї ко-миссарлиги лагерларида 20954 єзбек маібуси бєлган.

1939 йил 1 январга оид маълумотда НКВД меінат-тузатув лагерларида їамої жазосини єтаётганлар ораси-да 23855 єзбек бєлган. Бу маібусларга асосан жосуслик, террорчилик, диверсия, ватанга хиёнат, троцкийчи-зи-новьевчилик, ватан хоинининг оила аъзоси бєлиш, мил-латчи, “миллий иттиіодчи” каби сохта айблар їєйилган эди. Улар ОГПУ-НКВД органлари, жумладан, НКВДнинг махсус кенгашлари ва “учлик”лари томонидан СССР Олий суди Іарбий коллегиясининг сайёр сессияларида іукм їи-линган.

1942 йилнинг 1 январида барча лагерларда азоб чекаёт-ганлар орасида єзбеклар 26907 кишини (2 фоиз) ташкил эт-ган бєлса-да, Єрта Осиё бєйича сиёсий їатаўонга учраганлар орасида єзбеклар биринчи єринда турган ва сиёсий їатаўон гирдобига бошїалардан кєра кєпрої тортилган. Республика-да сиёсий їатаўон ён-атрофимиздаги їєшниларга нисбатан анча оўир ва даішатли кечган. Иккинчи Жаіон урушида асир тушиб, бир амаллаб юртига їайтиб келган юртдошла-римиз їамоїїа олиниб, узої жойлардаги концлагерларга олиб бориб ташланган. Уларнинг кєпчилиги їамоїхоналар-да єлиб кетган. Меінат-тузатув колониялари ва лагерларида Єзбекистон ССР бєйича 1959 йил 1 январда 14479, 1959 йил 1 сентябрда 17294, 1960 йил 1 январда 10258 киши їамої азобини тортган.

Советларнинг їатаўон сиёсати туфайли узої муддатга їа-мої жазосига іукм этилганларнинг оўир, фожиали іаёти ва меінати 1923 йилдан 1960 йилгача бєлган даврда СССР іу-

дудида фаолият кєрсатган НКВД-МВД тизимидаги ГУЛАГ (лагерлар бєйича бош бошїарма)нинг 476 та меінат-тузатув лагери ва уларнинг бєлимларида єтган6.

Єша лагерлардан Соловец, Дмитров, Шимоли-шарїий лагерлари іаїида айрим маълумотлар профессор Наим Кари-мовнинг асарида їисман келтирилган7. Масалан, 1937–1938 йилларда Дальстройда 70 минг маібус ишлаган. Шу ерда 1937 йилда 51,4 тонна, 1938 йилда 61,9 тонна тилла олинган. Бундан ташїари, 1937 йилда Колима конларида їєрўошин олиш ишлари іам бошланиб, шу йили 40 тонна, 1938 йили эса 200 тонна їєрўошин олинган.

Узої Шарї лагерида їамої жазосини єтаётган єзбеклар Норильск, Ворошилов, Тойшет-Тратск, Улан-Удэ-Наушки, Известковая-Урад, Усть-Ниман-Комсомольск, Волочаевка-Комсомольск, Биробиджан-Ленинская, Посъет-Брановский темир йєл бекатлари орасидаги темир йєл їурилишларида меінат їилганлар.

Дмитров меінат-тузатув лагеридаги маібус єзбеклар механика заводида газогенератор автомашиналар ва мебель ишлаб чиїаришида, Волга-Москва канали їурилишида меі-нат їилганлар.

Волга лагеридаги єзбек маібусларидан Рибинск ва Углич сув иншоотлари їурилишида, ёўоч тайёрлашда фойдаланилган.

Беломор-Болтиї лагеридагилар эса Беломор-Болтиї ка-нали, Сороклаг, Сегеж ёўоч-їоўоз кимё комбинати їурили-шида, єрмончиликда, їишлої хєжалигида ишлаганлар.

Ухтин-Печерск лагеридагилар нефть-газ їидирув ва їазиб олиш, гелий заводи їурилишида, радий олиш учун сувни їайта ишлаш, Чибью-Крутой трактини їуришда, ёўоч тайёрлашда иштирок этганлар.

6 Їиличев Файзулла. Зулматдан садолар. Тошкент: “Адолат”, 1994. – Б. 142-143.

7 Каримов Наим. “Катта їирўин”нинг келиб чиїиш сабаблари ва омиллари”. – Тошкент. “Фан” нашриёти, 2013 йил. – Б. 47-66.

Page 9: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

16 17

Темниково лагеридагилар єрмончилик ва мебель ишлаб чиїариш билан машўул бєлганлар.

Узої-Шарї лагеридагилар эса 201-сонли Амурни чуїур-лаштирув ишларида, їишлої хєжалиги, балиї овлаш, ёўоч тайёрлаш, махсус їурилишлар учун хєжалик органларида ишчи куч сифатида їатнашганлар.

Сибирь лагеридагилар їишлої хєжалигида, тикув фаб-рикасида, ёўоч тайёрлашда меінат їилганлар.

Тошкентдаги Єрта Осиё лагеридагилар (1939 йил 15 апрел-да бу лагерда 46377 нафар маібус бєлган) эса Чирчиїїурили-шида ва пахтачилик совхозларида меінат їилишган.

Їараўанда лагеридагилар (бу лагерда іам єзбек маібуслари кєп бєлган) їишлої хєжалигида, Балхаш їури-лишида ишлашган.

1935 йил 11 январдаги маълумотда Тошкентдаги Єрта Осиё лагерида 26829 маібус бєлиб, уларнинг Текстиль ком-бинати, Чирчиї шаіри, Шоіруд, Іазарбоў їурилишларида, шунингдек, Чуй трести ва “Пахтаорол” совхозида меінат їил ганлари їайд этилган.

Узої юртларда азоб чеккан, оўир меінатдан тинка-ма-дори їуриб турли дардларга чалиниб, єз юртига, оиласига, їавм-їариндошига зор бєлиб єлиб кетганлар кєп бєлган. Шулар їаторида андижонликлар іам бор эди. Масалан, Андижон шаіридан, аниїроўи, Хокандан “їулої” сифа-тида Херсон вилоятининг Голопристан туманига сургун їилинган хєжалик раібари Соіиб Исоїовга 1937 йил 9 августда “учлик” їарори билан 10 йиллик їамої жазоси берилган ва у Їараўанда лагерига юборилган. У єша жой-да касалликдан вафот этган.

Асака тумани Бушкон їишлоўидан Каховск тумани-га сургун їилинган Сойибжон Иброіимовга 1938 йил 3 апрелда НКВД Николаев вилояти бошїармаси “уч-лиг”ининг їарори билан 10 йиллик їамої жазоси берилиб, у жазони єташ учун Узої Шарїдаги Нагаево бухтасига юборилган.

Ма³буслар та¿дири

Со¿чилар маскани¯ара¢анда лагерининг марказий биноси

Page 10: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

18 19

Асаканинг Їурама їишлоўидан сургун їилинган Хєжам-їул Іасанов іам 10 йиллик їамої жазосини Воркутадаги лагерда єтказган. Бу іар икки маібус їамоїхонадан туриб СССР Ички ишлар халї комиссарлигига ноіаї їамалган-ликларини баён этиб, ариза йєллаганлар. Хєжамїулнинг аризаси охирида мана бундай сєзлар бєлган:

“...Ушбу билан менинг ишимни їайта кєриб чиїиб, їа-моїдан озод їилишингизни, ноіаї жазоланганимни іам іал їилиб беришингизни сєрайман. Іасанов”.

Аммо Х.Іасановнинг аризаси натижасиз їолдирилиб, іар иккала маібус єша лагерда оламдан єтган.

Ухтин-Печерск лагерида 1937 йил 1 октябргача бєлган маълумотда биринчи їисм бєйича 618 єзбек, 170 їозої, 1534 турк, иккинчи їисм бєйича 69 єзбек, 73 туркман, 9 то-жик, 11 їирўиз, 21 їозої бєлган8. Єзбек маібуслардан Акром Мєминов, Шокир Бердиев, Уста Іалил Зоитов, Сайдулла Мирзаев, Шердон Іожимуродов (Муродов Іожи деб іам юритилган), Сайфи Іакимов, Іайитжон Іайдаров, Аъзам Эргашев, Раіим Нозимов, Ўафуржон Муллахонов, Іасан Набиев, Ўулом Ражабов, Раіим Халилов, Муіаммаджон Юнусов, Бобош Ёїубов ва бошїалар аниїланган.

1933 йил бошланиб юз минглаб одамларнинг жони эвази-га їурилган Москва-Волга канали – “Иккинчи бешйиллик-нинг буюк їурилиши” 1937 йили ишга тушади. Єша йилнинг 8 августидан бошлаб Москва ёнидаги Бутово ва Коммунарка “махсус объектлари”да оммавий отувлар бошланади.

1937 йил 1 октябрда, яъни, канал їурилиши тугаллан-гандан сєнг, Дмитлагга 1923 нафар єзбек келтирилган. Демак, унгача іам бу ерда єзбеклар сони кєп бєлган, бир їисми очликдан, оўир меінат ва касалликдан єлиб кетган. Маібуслардан ташїари, Москва-Волга канали їурилишига давлат томонидан “єз хоіиши билан” деган ниїоб остида єзбекларнинг катта гуруіи келтирилган. Улар сафида іам

8 ГУЛАГ (Главное управление лагерей) 1918-1960. – М. 2002. – С. 411-413.

андижонликлар бєлган. Аммо Дмитлагдагилардан 20761 киши 1937–1938 йилларда отилиб, Бутово полигонига кє-милган. Улардан 51 нафари єзбекистонлик бєлгани, улар-нинг їисїача таржимаи іоли, айблов ишлари, Дмитлагда їамої жазосини єтагани, шу жойда їайта їамоїїа олиниб, отилгани іаїида іужжатлар Россия Федерацияси Давлат архивида, Федерал Хавфсизлик хизмати Марказий архиви ва унинг Москва бєлимида саїланмоїда9. Дмитров лагери-да єзбек тилида “Канал зарбдори” номли газета іам чиїиб турган. Ана шу 51 нафар отилганлар орасида Андижон фар зандлари іам бєлган.

Воіидов Ваіобжон – 1897 йилда Балиїчи тумани Чи-нобод їишлоўида туўилган, єзбек, деіїон, їулої оиласидан, пар тия сиз, чаласавод, деіїончилик билан шуўулланган, Ба-лиїчи тумани Чинобод їишлоўида яшаган. 1932 йили колхоз ерини давлатдан яширгани учун 1 йил муддатга озодликдан маірум этилган. 1934 йил эса колхоздаги їєпорувчилик иши учун 8 йиллик меінат-тузатув лагерига іукм їилинган, жа-зони Дмитлагда, механика заводи участкасида умумий иш-ларда єтаган. В.Воіидовнинг маібуслар орасида: “Совет

9 Улар іаїидаги маълумот “Тарихнинг іасратли саіифалари” китобидан єрин олган. “Бутовада дафн этилган юртдошлар” номли маїолада суратлари билан берилган (Шу асар, 227-228-бетлар).

Дмитлаг ³аётига оид сурат

Page 11: ¯ HGJJ?OC?7?Q?=ML 7GJGLB?L?LCGEMLJGIJ?OLGLB … · 4 5 _q_ ml gjgw ` hgv_ mndo_ug~ q ogpgc_²bg pml jgmndo_qga±krqj_ mk_tsgh²`rhor `goglvg`moOmppg~ k_q`rmqgc_|yjml gjglcg @r`rhor

Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasi https://kitobxon.com/oz/asar/1842 saytida.

Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версияси https://kitobxon.com/uz/asar/1842 сайтида.

Это был ознакомительный отрывок. Полную версию можно найти на сайте https://kitobxon.com/ru/asar/1842